Википедиа mnwiki https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81 MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Медиа Тусгай Хэлэлцүүлэг Хэрэглэгч Хэрэглэгчийн яриа Wikipedia Wikipedia-н хэлэлцүүлэг Файл Файлын хэлэлцүүлэг МедиаВики МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг Загвар Загварын хэлэлцүүлэг Тусламж Тусламжийн хэлэлцүүлэг Ангилал Ангиллын хэлэлцүүлэг TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ 0 1925 707233 675395 2022-08-04T11:04:29Z 202.55.188.107 Дани улс 12т байхгүй. Би устгачихлаа. Засна уу wikitext text/x-wiki [[Зураг:Countries_by_area.svg|thumb|400px|Улс орнуудыг газар нутгийн хэмжээгээр ялгасан газрын зураг]] [[Дэлхийн улс орны нэрс|Дэлхийн 195 улсыг]] [[нутаг дэвсгэр]]ийн хэмжээгээр байр эзлүүлэн хүснэгтлэв. Үүнд [[НҮБ]]-ын гишүүн 193, НҮБ-ын байнгын ажиглагч 2 ([[Ватикан]], [[Палестин]]) байна. Мөн хүснэгтэнд удаан хугацаанд тусгаар байгаа [[Тайвань]] орныг дугаар өгөлгүй хавчуулсан. Бусад орон, харьяа нутгийг хамаарах улсын газар нутагт нийлүүлж тооцов. [[Дэлхий]]н [[хуурай газар|хуурай газрын]] хэмжээ 148 сая 940 мянган хавтгай дөрвөлжин километр байгааг 195-д хуваавал нэг орон дунджаар 763,795 км² нутаг ногдож байгаа юм. Энэ дунджаас том орон 37 (Оросоос [[Турк]] хүртэл) байна. Харин улс орнуудын дэс дугаарын дундаж буюу 98-р байрын [[Эритрей]] улсын нутаг дэвсгэр 121,320 км² юм. Дэлхийн хамгийн том [[Оросын Холбооны Улс|Орос]] орон 17 сая км², хамгийн жижиг [[Ватикан]] 0.44 км² газар нутагтай байна. {| class="wikitable sortable" |----- bgcolor="#EFEFEF" ! Д/д !! Улс орон !! align="right" | Газар нутаг (км²) |----- | 1 || {{RUS}} || align="right" |17,075,400 |----- | 2 || {{CAN}} || align="right" | 9,984,670 |----- | 3 || {{USA}} || align="right" | 9,826,675 |----- | 4 || {{flagcountry|China}} || align="right" | 9,596,960 |----- | 5 || {{BRA}} || align="right" | 8,547,906 |----- | 6 || {{AUS}} || align="right" | 7,687,454 |----- | 7 || {{IND}} || align="right" | 3,287,590 |----- | 8 || {{ARG}} || align="right" | 2,766,890 |----- | 9 || {{KAZ}} || align="right" | 2,717,300 |----- | 10 || {{DZA}} || align="right" | 2,381,740 |----- | 11 || {{COD}} || align="right" | 2,345,410 |----- |----- | 13 || {{SAU}} || align="right" | 2,149,690 |----- | 14 || {{MEX}} || align="right" | 1,972,550 |----- | 15 || {{IDN}} || align="right" | 1,919,440 |----- | 16 || {{SDN}} || align="right" | 1,886,068 |----- | 17 ||{{IRN}}|| align="right" | 1,648,195 |----- | 18 ||{{MNG}}|| align="right" | 1,565,116 |----- | 19 ||{{PER}}|| align="right" | 1,285,216 |----- | 20 || {{TCD}} || align="right" | 1,284,000 |----- | 21 || {{NER}} || align="right" | 1,267,000 |----- | 22 || {{AGO}} || align="right" | 1,246,700 |----- | 23 || {{MLI}} || align="right" | 1,240,000 |----- | 24 || {{ZAF}} || align="right" | 1,219,912 |----- | 25 || {{COL}} || align="right" | 1,138,910 |----- | 26 || {{ETH}} || align="right" | 1,127,127 |----- | 27 || {{BOL}} || align="right" | 1,098,580 |----- | 28 || {{MRT}} || align="right" |1,030,700 |----- | 29 || {{EGY}} || align="right" |1,001,450 |----- | 30 || {{TZA}} || align="right" | 945,087 |----- | 31 || {{NGA}} || align="right" | 923,768 |----- | 32 || {{VEN}} || align="right" | 912,050 |----- | 33 || {{NAM}} || align="right" | 825,418 |----- | 34 || {{PAK}} || align="right" | 803,940 |----- | 35 || {{MOZ}} || align="right" | 801,590 |----- | 36 || {{TUR}} || align="right" | 783,562 |----- | 37 || {{CHL}} || align="right" | 756,950 |----- | 38 || {{ZMB}} || align="right" | 752,614 |----- | 39 || {{MAR}} || align="right" | 712,550 |----- | 40 || {{MMR}} || align="right" | 678,500 |----- | 41 || {{FRA}} || align="right" | 675,418 |----- | 42 || {{AFG}} || align="right" | 647,500 |----- | 43 || {{SOM}} || align="right" | 637,657 |----- | 44 || {{CAF}} || align="right" | 622,984 |----- | 45 || {{SSD}} || align="right" | 619,745 |----- | 46 || {{UKR}} || align="right" | 603,700 |----- | 47 || {{BWA}} || align="right" | 600,370 |----- | 48 || {{MDG}} || align="right" | 587,040 |----- | 49 || {{KEN}} || align="right" | 582,650 |---- | 50 || {{YEM}} || align="right" | 527,970 |----- | 51 || {{THA}} || align="right" | 514,000 |----- | 52 || {{ESP}} || align="right" | 504,782 |----- | 53 || {{TKM}} || align="right" | 488,100 |----- | 54 || {{CMR}} || align="right" | 475,440 |----- | 55 || {{PNG}} || align="right" | 462,840 |----- | 56 || {{SWE}} || align="right" | 450,064 |----- | 57 || {{UZB}} || align="right" | 447,400 |----- | 58 || {{IRQ}} || align="right" | 437,072 |----- | 59 || {{PRY}} || align="right" | 406,750 |----- | 60 || {{ZWE}} || align="right" | 390,580 |----- | 61 || {{NOR}} || align="right" | 385,248 |----- | 62 || {{JPN}} || align="right" | 377,835 |----- | 63 || {{DEU}} || align="right" | 357,021 |----- | 64 || {{COG}} || align="right" | 342,000 |----- | 65 || {{FIN}} || align="right" | 338,145 |----- | 66 || {{MYS}} || align="right" | 329,750 |----- | 67 || {{VNM}} || align="right" | 329,560 |----- | 68 || {{CIV}} || align="right" | 322,460 |----- | 69 || {{POL}} || align="right" | 313,893 |----- | 70 || {{OMN}} || align="right" | 309,500 |----- | 71 || {{ITA}} || align="right" | 301,340 |----- | 72 || {{PHL}} || align="right" | 300,000 |----- | 73 || {{ECU}} || align="right" | 283,560 |----- | 74 || {{BFA}} || align="right" | 274,200 |----- | 75 || {{NZL}} || align="right" | 269,187 |----- | 76 || {{GAB}} || align="right" | 267,667 |----- | 77 || {{GBR}} || align="right" | 263,545 |----- | 78 || {{GIN}} || align="right" | 245,857 |----- | 79 || {{GHA}} || align="right" | 239,460 |----- | 80 || {{ROU}} || align="right"| 237,500 |----- | 81 || {{LAO}} || align="right" | 236,800 |----- | 82 || {{UGA}} || align="right" | 236,040 |----- | 83 || {{GUY}} || align="right" | 214,970 |----- | 84 || {{BLR}} || align="right"| 207,600 |----- | 85 || {{KGZ}} || align="right" | 198,500 |----- | 86 || {{SEN}} || align="right" | 196,190 |----- | 87 || {{SYR}} || align="right" | 185,180 |----- | 88 || {{KHM}} || align="right" | 181,040 |----- | 89 || {{URY}} || align="right" | 176,220 |----- | 90 || {{TUN}} || align="right" | 163,610 |----- | 91 || {{SUR}} || align="right" | 163,270 |----- | 92 || {{BGD}} || align="right" | 147,570 |----- | 93 || {{NPL}} || align="right" | 147,181 |----- | 94 || {{TJK}} || align="right" | 143,100 |----- | 95 || {{GRC}} || align="right" | 131,940 |----- | 96 || {{NIC}} || align="right" | 129,494 |----- | 97 || {{ERI}} || align="right" | 121,320 |----- | 98 || {{PRK}} || align="right" | 120,540 |----- | 99 || {{MWI}} || align="right" | 118,480 |----- | 100 || {{BEN}} || align="right" | 112,620 |----- | 101 || {{HND}} || align="right" | 112,090 |----- | 102 || {{LBR}} || align="right" | 111,370 |----- | 103 || {{BGR}} || align="right" | 110,910 |----- | 104 || {{CUB}} || align="right" | 110,860 |----- | 105 || {{GTM}} || align="right" | 108,890 |----- | 106 || {{ISL}} || align="right" | 103,000 |----- | 107 || {{KOR}} || align="right" | 100,210 |----- | 108 || {{HUN}} || align="right" | 93,030 |----- | 109 || {{PRT}} || align="right" | 92,391 |----- | 110 || {{JOR}} || align="right" | 92,300 |----- | 112 || {{SRB}} || align="right" | 88,361 |----- | 113 || {{AZE}} || align="right" | 86,600 |----- | 114 || {{AUT}} || align="right" | 83,870 |----- | 115 || {{ARE}} || align="right" | 82,880 |----- | 116 || {{CZE}} || align="right" | 78,866 |----- | 117 || {{PAN}} || align="right" | 78,200 |----- | 118 || {{SLE}} || align="right" | 71,740 |----- | 119 || {{IRL}} || align="right" | 70,280 |----- | 120 || {{GEO}} || align="right" | 69,700 |----- | 121 || {{LKA}} || align="right" | 65,610 |----- | 122 || {{LTU}} || align="right" | 65,200 |----- | 123 || {{LVA}} || align="right" | 64,589 |----- | 124 || {{TGO}} || align="right" | 56,785 |----- | 125 || {{HRV}} || align="right" | 56,542 |----- | 126 || {{BIH}} || align="right" | 51,129 |----- | 127 || {{CRI}} || align="right" | 51,100 |----- | 128 || {{SVK}} || align="right" | 48,845 |----- | 129 || {{DOM}} || align="right" | 48,730 |----- | 130 || {{BTN}} || align="right" | 47,000 |----- | 131 || {{EST}} || align="right" | 45,227 |----- | 132 || {{NLD}} || align="right" | 42,679 |----- | 133 || {{CHE}} || align="right" | 41,290 |----- | 134 || {{GNB}} || align="right" | 36,120 |----- | || {{TWN}} || align="right" | 35,980 |----- | 135 || {{MDA}} || align="right" | 33,843 |----- | 136 || {{BEL}} || align="right" | 30,528 |----- | 137 || {{LSO}} || align="right" | 30,355 |----- | 138 || {{ARM}} || align="right" | 29,800 |----- | 139 || {{ALB}} || align="right" | 28,748 |----- | 140 || {{SLB}} || align="right" | 28,450 |----- | 141 || {{GNQ}} || align="right" | 28,051 |----- | 142 || {{BDI}} || align="right" | 27,830 |----- | 143 || {{HTI}} || align="right" | 27,750 |----- | 144 || {{ISR}} || align="right" | 26,990 |----- | 145 || {{RWA}} || align="right" | 26,338 |----- | 146 || {{MKD}} || align="right" | 25,333 |----- | 147 || {{DJI}} || align="right" | 23,000 |----- | 148 || {{BLZ}} || align="right" | 22,966 |----- | 149 || {{SLV}} || align="right" | 21,040 |----- | 150 || {{SVN}} || align="right" | 20,273 |----- | 151 || {{FJI}} || align="right" | 18,270 |----- | 152 || {{KUW}} || align="right" | 17,820 |----- | 153 || {{SWZ}} || align="right" | 17,363 |----- | 154 || {{TLS}} || align="right" | 15,007 |----- | 155 || {{MNE}} || align="right" | 14,026 |----- | 156 || {{BHS}} || align="right" | 13,940 |----- | 157 || {{VUT}} || align="right" | 12,200 |----- | 158 || {{QAT}} || align="right" | 11,437 |----- | 159 || {{GMB}} || align="right" | 11,295 |----- | 160 || {{JAM}} || align="right" | 10,991 |----- | 161 || {{LBN}} || align="right" | 10,452 |----- | 162 || {{CYP}} || align="right" | 9,250 |----- | 163 || {{PSE}} || align="right" | 6,220 |----- | 164 || {{BRN}} || align="right" | 5,765 |----- | 165 || {{TTO}} || align="right" | 5,128 |----- | 166 || {{CPV}} || align="right" | 4,033 |----- | 167 || {{WSM}} || align="right" | 2,832 |----- | 168 || {{LUX}} || align="right" | 2,586 |----- | 169 || {{COM}} || align="right" | 1,862 |----- | 170 || {{MUS}} || align="right" | 2,040 |----- | 171 || {{STP}} || align="right" | 1,001 |----- | 172 || {{KIR}} || align="right" | 811 |----- | 173 || {{DMA}} || align="right" | 754 |----- | 174 || {{TON}} || align="right" | 748 |----- | 175 || {{FSM}} || align="right" | 702 |----- | 176 || {{SGP}} || align="right" | 712 |----- | 177 || {{BHR}} || align="right" | 665 |----- | 178 || {{LCA}} || align="right" | 616 |----- | 179 || {{AND}} || align="right" | 468 |----- | 180 || {{PLW}} || align="right" | 458 |----- | 181 || {{SYC}} || align="right" | 455 |----- | 182 || {{ATG}} || align="right" | 443 |----- | 183 || {{BRB}} || align="right" | 431 |----- | 184 || {{VCT}} || align="right" | 389 |----- | 185 || {{GRD}} || align="right" | 344 |----- | 186 || {{MLT}} || align="right" | 316 |----- | 187 || {{MDV}} || align="right" | 298 |----- | 188 || {{KNA}} || align="right" | 261 |----- | 189 || {{MHL}} || align="right" | 181 |----- | 190 || {{LIE}} || align="right" | 160 |----- | 191 || {{SMR}} || align="right" | 61.2 |----- | 192 || {{TUV}} || align="right" | 26.0 |----- | 193 || {{NRU}} || align="right" | 21.3 |----- | 194 || {{MCO}} || align="right" | 1.97 |----- | 195 || {{VAT}} || align="right" | 0.44 |} == Мөн үзэх == * [[Дэлхийн улс орны нэрс]] * [[Улс орнуудын хүн амын тоо]] * [[Улс орнуудын хүн амын нягт сийрэг]] [[Ангилал:Улсуудын жагсаалт|газар нутгийн хэмжээ]] idxml5gqg0stpjn5rytb8nwbcusc0cb Дархан (хот) 0 2511 707230 704663 2022-08-04T09:06:53Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Хот |албан ёсны нэр =Дархан хот |гадаад нэр =<big>{{MongolUnicode|ᠲ᠋‍ᠠ‍᠊ᠷ‍ᠠ‍‍ᠠ‍‍ᠠ‍᠊ᠨ<br>ᠬᠣ᠊ᠳ᠋᠊ᠨ}}</big> |хотын зураг =Darkhan Buddha.jpg |хотын зураг тайлбар = |хотын далбаа = |хотын сүлд = |хоч = |уриа = |газрын зураг = |газрын зураг тайлбар = |газрын зураг хэмжээ = |захиргаа төрөл =Улс |захиргаа нэр ={{MGL}} |захиргаа төрөл1 =[[Аймаг]] |захиргаа нэр1 ={{Flag|Дархан-Уул|coa}} |захиргаа төрөл2 =[[Сум]] |захиргаа нэр2 =[[Дархан хот|Дархан сум]] |захиргаа төрөл3 = |захиргаа нэр3 = |захиргаа төрөл4 = |захиргаа нэр4 = |байгуулагдсан нэр = |байгуулагдсан огноо = |байгуулагдсан нэр1 = |байгуулагдсан огноо1 = |байгуулагдсан нэр2 = |байгуулагдсан огноо2 = |байгуулагдсан нэр3 = |байгуулагдсан огноо3 = |удирдагч = |удирдагч нэр = |удирдагч1 = |удирдагч нэр1 = |удирдагч2 = |удирдагч нэр2 = |удирдагч3 = |удирдагч нэр3 = |газар нутаг нийт = 103 |өндөр = |хүн ам нийт =105,923<ref name="Stat2018"> [https://www.1212.mn/tables.aspx?TBL_ID=DT_NSO_0300_004V1]</ref> |хүн ам жил =2018 |хүн ам нягтшил =32.1 |хүн ам метро =180,000 <ref>[http://www.legendtour.ru/rus/mongolia/regions/darkhan.shtml Дархан ({{lang-ru|}})]</ref> |цагийн бүс = |цагийн бүс зун = |шуудангийн хаяг төрөл = |шуудангийн хаяг = |утасны код =+976 (0) 137 |бусад нэр = |бусад тухай = |бусад нэр1 = |бусад тухай1 = |бусад нэр2 = |бусад тухай2 = |бусад нэр3 = |бусад тухай3 = |бусад нэр4 = |бусад тухай4 = |бусад нэр5 = |бусад тухай5 = |бусад нэр6 = |бусад тухай6 = |тэмдэглэл = |вэб хуудас = |latd= 49|latm= 28|lats=08 |latNS=N |longd= 105|longm= 57|longs=27 |longEW=E |pushpin_map = Mongolia |pushpin_label = Дархан |pushpin_label_position =bottom |pushpin_mapsize =250}} '''Дархан''' ''(«[[дархан (ажил мэргэжил)|дархан]]» гэдэг утгаас нэрлэгдсэн)'' — [[Дархан-Уул]] аймгийн засаг захиргааны төв болсон [[хот]]. Засаг захиргааны хуваарь ёсоор адил нэртэй сум болдог. 2018 оны тооцоогоор 105,923 оршин суугчтай бол метрополи газар нутагт 180,000 оршин суугчтай байна. <ref>[http://www.legendtour.ru/rus/mongolia/regions/darkhan.shtml Дархан ({{lang-ru|}})]</ref> Үүнээс үзвэл нийслэл [[Улаанбаатар]] хотын дараах Монгол улсын хоёр дахь том [[хот]] болох юм. Дархан хотод ойрын үед олон сайхан барилга байгууламж баригдсан. Эдгээр нь Морин хуур цогцолбор, Бурхантай уул, мөн хүүхэд залуучуудын чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх паркийг шинэчилж сайжруулсан. Дархан хотод тээврийн үйлчилгээний таксиний үйлчилгээг 10 компани, нийтийн тээврийн том оврын автобусаар үйлчилдэг нэг компани хангадаг. Дархан хот Улаанбаатар, Эрдэнэт хотуудыг бодвол амьдрах болон зорчих зарлага багатай, ажлын байр олдоц ихтэй, цэвэр агаар сайтай, сургууль цэцэрлэгийн хүрэлцээ хангалттай, харилцаа холбоо, төмөр зам, автозам зэрэг дэд бүтэц сайтай Монголын 2 дахь нийслэл хэмээгддэг хот юм, Тус хотод эхлээд 1970 оноос ЗХУ-ын дараа нь 1991 оноос ОХУ-ын Ерөнхий консулын газар үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа. == Түүх == Дархан хотын анхны суурийн чулууг "Бурхантын хөндий"-д 1961 оны 10-р сарын 17- ны өдөр тавьсан бөгөөд тус хотыг хуучин социалист орнууд болох Зөвлөлт Холбоот Улс, Болгар, Польш, Унгар, Чехословак, Герман зэрэг улсуудын техник, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны тусламжтайгаар байгуулан хөгжүүлсэн юм. Мөн Япон улсын техник, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны тусламжтай Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр байгуулагдсан. == Засаг захиргааны хуваарь == Улсын Их Хурлын 1994 оны 32 тоот тогтоолоор Дархан хотыг Дархан-Уул аймаг болгон зохион байгуулсан ба Засаг захиргааны нэгжийн хувьд 4 сум (Дархан, Хонгор, Шарын гол, Орхон), 24 багтай. Дархан-Уул аймаг нь Сэлэнгэ аймгийн сумуудтай хил залгаа оршдог. Дархан хотыг шинэ Дархан, хуучин Дархан гэж 2 хэсэгт хуваадаг. == Бэлгэ тэмдэг == ===Сүлд дуу=== Ая Д.Лувсаншарав (МУ-ын Хөдөлмөрийн баатар, Төрийн соёрхолт, Ардын жүжигчин) Үг Д.Пүрэвдорж (МУ-ын Хөдөлмөрийн баатар, Ардын уран зохиолч, Төрийн шагналт) [[Файл:Darkhan city.jpg|250px|thumb|[[Морин хуур]]]] {{цитата|'''Хамгийн сайхан хот'''<br> Үүлэн хээ шиг цэнхэр хөндийд<br> Үүрийн цагаан цолмон гялбааж<br> Үйлдвэр уурхайн яндан хүжлэх<br> Үлгэрийн сайхан хот байдаг юм.<br> Орд харш нь өдөржин ургаж<br> Одод гадаа нь шөнөжин хотолж<br> Өргөн саруул хаяа нь тэлсэн<br> Өглөөн сайхан хот байдаг юм.<br> Ханийн сайн найрсан цуглаж<br> Хамтран бүтээж амьдран суусан<br> Хаврын нуур шиг жаргал дэлгэр<br> Хамгийн сайхан хот байдаг юм.<br> Ахан дүүсийн өлзийт гараар<br> Анхны чулууг нь өргөн тавьсан<br> Нарлаг Монголын энэ хотыг<br> Найрамдлын Дархан гэдэг юм.<br>}} === Сүлд тэмдэг === Эмблем түүнийг хэрэглэх журмыг анх Хотын АДХ-ын Гүйцэтгэх Захиргааны гишүүдийн 1974 оны 95-р тогтоолоор баталсан бөгөөд "Хаан бугуйвч" бол Дархан хотын эрхэмлэн дээдэлдэг бэлгэ тэмдэг юм. "Хаан бугуйвч" нь найрамдан эвлэлдэхийн утгыг бэлэгдсэн ардын хээний дурсгалт зүйл болно. == Газар зүй == Дархан хот нь Орхон-Сэлэнгийн сав газрын бүсэд багтдаг. Хараа голын эрэг Бурхантын хөндийд оршдог бөгөөд далайн түвшнээс дээш 700 м-ийн өндөрт байрласан ба 327.5 мянган га газар нутагтай, эрс тэс уур амьсгалтай. === Уур амьсгал === {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = aktiviert | DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/119/c01148.htm WMO] | Überschrift = | Ort = Дархан <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = −16.4 | hmfeb = −9.6 | hmmär = 1.1 | hmapr = 12.1 | hmmai = 20.4 | hmjun = 24.6 | hmjul = 26.0 | hmaug = 24.1 | hmsep = 17.8 | hmokt = 9.6 | hmnov = −3.3 | hmdez = −12.2 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = −30.8 | lmfeb = −26.5 | lmmär = −14.5 | lmapr = −4.8 | lmmai = 2.4 | lmjun = 8.8 | lmjul = 12.6 | lmaug = 10.5 | lmsep = 2.5 | lmokt = −5.8 | lmnov = −17.4 | lmdez = −25.8 <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 4.3 | nbfeb = 2.8 | nbmär = 3.2 | nbapr = 8.9 | nbmai = 19.9 | nbjun = 57.0 | nbjul = 86.6 | nbaug = 82.0 | nbsep = 40.8 | nbokt = 14.4 | nbnov = 5.6 | nbdez = 5.2 <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 6 | rdfeb = 5 | rdmär = 4 | rdapr = 6 | rdmai = 8 | rdjun = 14 | rdjul = 16 | rdaug = 14 | rdsep = 10 | rdokt = 7 | rdnov = 7 | rddez = 8 }} == Хүн ам == Дархан хот нь 2019 оны байдлаар 105,923 мянган хүн амтай. Нийт хүн амын 64.5 хувийг 35 хүртэлх насны залуус эзэлдэг ба нийт өрхийн 67.5 хувь нь орон сууцанд амьдардаг. Анх 1960-аад оны эхээр тус хотыг байгуулахад улс орны өнцөг булан бүрээс залуучуудыг илгээлтээр илгээж хүн амыг бүрэлдүүлсэн байна. == Түүх, соёлын дурсгалт газрууд == === Төмөртэй хүннү булш === [[Файл:Darkhan outskirts.jpg|thumb|left|120px|Дархан хот]] Дархан хотын Төмөртэй уулын шувтрах үзүүрт Хүннү нарын булш байсныг 1946 онд эрдэмтэн судлаач А.П.Окладников анх илрүүлсэн. Дараа нь 1969 онд Х.Пэрлээ, Ю.С.Гришин нар судалж 6 булшийг малтан шинжилж, үр дүнг нь нийтэлсэн. Булшнаас гарсан эд зүйлс хүний яс, үйсэн савны үлдэгдэл, төмөр эдлэлийн хэлтэрхий, малын яс, цүлхэм бөөртэй ваар савнууд, даавуу болон эсгийний өөдөс, сурны тасархай. Судлаачид эдгээр булшийг Нийтийн Тооллын Өмнөх 21-р зууны үед хамааруулж үзсэн. === Шарын голын зосон зураг === Дархан хотоос хойш 25 км-т орших Цагаан нуураас зүүн тийш хясаалан тогтсон толигор хаданд 3 хэсэг газар улаан зосоор зураг зурсныг 1980 онд эрдэмтэн судлаач А.П.Окладников Д.Дорж нарын удирдсан Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан экспедици анх олж илрүүлсэн<ref>Д.Цэвээндорж, Ю.С.Худяков (Шарын голын хадны зураг ШУА. 1984. ¹4 76-78-р тал</ref>. Бат-Амгалан === Бичигт хошууны Хүйтэний голын бичээс === Энэ нь монгол, дөрвөлжин 2 бичгийн дурсгал бөгөөд Дархан хотоос зүүн хойт зүгт 70км-т Хүйтэний голын бичигт хошуу хэмээх газар байдаг. Бичээсүүдийг анх 1981 онд Н.Сэр-Оджав, Д.Цэвээндорж, А.Очир нар илрүүлсэн. Монгол бичээс нь нэлээд баларсан боловч ерөнхий тоймыг нь гаргаж тайлсан, бичгийн хэлбэр нь 12-14-р зуунд холбогдоно гэж үзсэн. Дөрвөлжин бичиг нь бүрэн тайлагдаагүй боловч 17-р зуунаас хойших үеийн шашин мөргөлийн утгатай хэмээн үзсэн бөгөөд Монгол нутгийн хаднаас анх удаа илэрсэн ховор дурсгалд тооцжээ. === Бусад === *Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн улсын комиссын " Орон нутгийн хамгийн сайн санаачлага"-аар өргөмжлөгдсөн " Морин хуур" цогцолбор * Бурхантай уул * Төмөр замчдын хөшөө * Аавын гутал Аавын гутал хэмээх 5 настай хүүгийн энэхүү хөшөө нь Дарханчуудын үр удмаас улсдаа төдийгүй дэлхийн тавцанд эх орныхоо нэрийг мандуулсан суут эрдэмтэн мэргэд, спорт урлагийн алдартнууд олон арваараа төрөн гарахыг бэлэгддэг бөгөөд хөшөөг 2006 онд хот байгуулагдсан өдөр буюу 10 сарын 17-ны өдөр хүлээн авсан байна. * Монгол гутал хөшөө * Миний Монгол цэцэрлэгт хүрээлэн * Найрамдлын Дархан тэмдэг хөшөө * Дүүжин гүүр * Мөн Дархан хотод улсдаа хэмжээгээ 3т орох /1т Улсын их дэлгүүр, 2т Улаанбаатар их дэлгүүр/ Дархан их дэлгүүр бий. ** Дархан Улаанбаатарын чиглэлийг засмал зам дагуу Дарханаас 20 км * Дархан хаалт ** Дархан Сэлэнгийн засмал зам дагуу Дарханаас 10 км == Aх дүү хотууд == * {{Flagicon|Болгар}} [[Димитровград]]<ref>[http://www.dimitrovgrad.bg/article1103.aspx?c=24Димитровград]</ref> *{{flagicon|АНУ}} [[Ирвинг (Техас)|Ирвинг]] *{{flagicon|Орос}} [[Улаан-Үд]] *{{flagicon|Унгар}} [[Капошвар]] ==Зүүлт== {{reflist}} {{Хөтлөгч мөр Дархан-Уул}} {{Хөтлөгч мөр Монголын томоохон хот суурин}} {{Хөтлөгч мөр Засаг захиргааны хуваарь}} [[Ангилал:Дархан| ]] [[Ангилал:Дархан-Уул аймгийн суурин]] [[Ангилал:Дархан-Уул аймгийн сум|!]] [[Ангилал:Монголын аймгийн төв]] [[Ангилал:Монголын их сургуулийн хот]] [[Ангилал:Монголын суурин]] [[Ангилал:Монголын хот]] [[Ангилал:1961 онд байгуулагдсан]] rk8cpyhwokmw66vste38bh70xsmop0v Тайвань 0 3919 707203 707081 2022-08-03T15:14:19Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр =中華民國 <span style="color:gray;"><small><sup><small>(</small>хятад<small>)</small></sup></small></span> → ''Жунхуа миньгуо'' |албан_ёсны_нэр ='''Бүгд Найрамдах Хятад Улс''' |богино_нэр =Тайвань |эрх_байдал ='''[[орон|тусгаар тогтносон орон]], [[улс|дутуу эрхт улс]]''' |далбааны_зураг =Flag of the Republic of China.svg |сүлдний_зураг =National Emblem of the Republic of China.svg |уриа = |үндэсний_дуулал =хятадаар 中華民國國歌 <br />«[[Тайванийн төрийн дуулал|Бүгд Найрамдах Хятад<br>Улсын төрийн дуулал]]»<br /><center>[[File:National anthem of the Republic of China (Taiwan) 中華民國國歌(演奏版).ogg]]</center> |газрын_зураг =Locator map of the ROC Taiwan.svg |map_caption =Дэлхийн тал бөмбөрцөгт Тайванийг улаанаар |нийслэл_хот =[[Зураг:Emblem of Taipei City.svg|15px]] [[Тайбэй]] (2.6 сая) |хамгийн_том_хот =[[Зураг:New Taipei City seal.svg|14px]] [[Шинэ Тайбэй]] (3.9 сая) |албан_ёсны_хэл =[[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |албан_үсэг = хэцүү ханз |үндэс_язгуур = 98% – [[хятад үндэстэн]]<br /> &nbsp;70% – хокло ястан<br /> &nbsp;14% – хакка ястан<br /> &nbsp;14% – эх газрынхан<br /> 2% – уугуул ард түмэн |үндэс_язгуур_он = 2010 |нутгийн_олон = [[Тайвань#Хүн ам|Тайванийхан]] <br> (Тайвань орныхон) |засаглалын_хэлбэр =[[Ардчилсан дэглэм]], [[нэгдмэл байгууламж|нэгдмэл<br> байгууламж]], ерөнхийлөгчийн<br>[[бүгд найрамдах засаг]]тай |удирдагчийн_цол1 =Ерөнхийлөгч |удирдагчийн_нэр1 =[[Цай Инвэнь]] |хууль_тогтоогч =Лифа юань → «Хуулийн газар» |дээд_танхим = |доод_танхим = |түүхэн_утга = Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалаас эхтэй |түүхэн_огноо1 =[[1911]]-[[10 сарын 10|10-10]] |түүхэн_үйл1 =Учаний бослого |түүхэн_огноо2 =[[1912]]-[[1 сарын 1|01-01]] |түүхэн_үйл2 =[[Дундад Иргэн Улс|ДИУ]] байгуулагдав |түүхэн_огноо3 =[[1949]]-[[12 сарын 7|12-07]] |түүхэн_үйл3 =Төр засаг Тайвань руу нүүсэн |газар_нутаг_км2 =36,191.4 |нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс =136 |усны_эзлэх_хувь =10.34 |хүн_амын_тооцоо =23,174,528 |хүн_ам_тооцоолсон_он =2011 |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс =49 |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |хүн_амын_тооллого_эрэмбэ_тоологдсоноор = |хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2 =640 |хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс =16 |ДНБ_ХАЧ =[[Америк доллар|$]]824.671 тэрбум<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weorept.aspx?sy=2010&ey=2010&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=528&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr1.x=92&pr1.y=10|title=Republic of China (Taiwan)|publisher=International Monetary Fund|accessdate=2011-09-20}}</ref> |ДНБ_ХАЧ_он =2010 |ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ =19 |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд =$35,604<ref name=imf2/> |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ =20 |ДНБ_нэрлэсэн =$418.206 тэрбум<ref name=imf2/> |ДНБ_нэрлэсэн_он =2010 |ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ =24 |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд =$18,558<ref name=imf2/> |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ =37 |ХТББИ =34.1 <ref>Regularly check CIA factbook or {{Cite journal|url=http://eng.stat.gov.tw/public/data/dgbas03/bs4/ninews_e/9808/t14e.xls |title= Household Income distribution of major countries}}</ref> |Илтгэлцүүр_он =2008 |Илтгэлцүүр_ангилал =<span style="color:#fc0;">дундаж</span> |Илтгэлцүүр_эрэмбэ = |ХХИ ={{increase}} 0.868*<ref name="HDI-1">Due to its political status, the UN has not calculated an HDI for the ROC. The ROC government calculated its HDI for 2010 to be 0.868, and would rank 18th among countries.</ref><ref name="HDI-2">[http://www.dgbas.gov.tw/public/Attachment/11715383471.doc Directorate-General of Budget Accounting and Statistics Executive Yuan]</ref> |ХХИ_он =2010 |ХХИ_ангилал ={{color|green|онц сайн}} |ХХИ_эрэмбэ =18 |Мөнгөн_тэмдэгт =[[Тайваний доллар]] (NT$) |Мөнгөн_тэмдэгт_код =TWD |Цагийн_бүс =Жунюаний цаг | utc_offset = +8 | зуны_цагийн_бүсийн_нэр = | utc_offset_DST = |утас_домэйн = +886 / [[.tw]] |нэр_томъёо = TW, TWN / '''БНХУ''' |газрын_зураг2 = |mapsize2 = 200px |map_caption2 = |тэмдэглэл = }} '''Тайвань''' ({{lang-zh|臺灣}}) буюу '''Бүгд Найрамдах Хятад Улс''' (товчоор '''БНХУ'''; {{lang-zh|中華民國}}) — 1949 оноос хойш [[Дорнод Ази]]йн [[Тайвань арал|Тайвань арлыг]] эзлэн оршиж баруун талаараа [[Тайванийн хоолой]], хойд талаараа [[Дорнод Хятадын тэнгис]], зүүн талаараа [[Филиппиний тэнгис]]ээр хүрээлүүлж, [[Хятад]], [[Япон]]той далайгаар хиллэдэг. Нийслэл нь [[Тайбэй]]. [[Тайвань арал]] буюу барууныханы нэрлэдэгээр Формозa арал дээр анх нутгийн уугуул хүмүүс амьдарч байв. Тайваний аралыг 1624-1661 онуудад [[Нидерланд]]<nowiki/>ын колони байсан. 1683-1895 онд [[Кошинга]] [[хятад үндэстэн|хятад]] ноёныг нь буулган авснаар [[манж]] [[Чин улс]] мэдэлдээ очжээ. Эхний Япо-Хятадын дайны дараа 1895 онд [[Япон]]ы мэдэлд шилжээд 1945 онд [[Хятад]]ын мэдэлд ирсэн ч иргэний дайнд коммунист хүчин ялж 1949 онд [[Хятад|БНХАУ]] байгуулагдахад [[Чан Кайши]] тэргүүтэй хөрөнгөтөн, Дундад Иргэн Улсын талын 1,5 сая хүн Тайвань руу зугтан шилжин суужээ. Энэ үеэс өнөө хүртэлх үеийг '''Бүгд Найрамдах Хятад Улс''' (БНХУ) гэж хэлнэ. [[НҮБ]]-д ДИУ-ын өвийг залган [[Хятад]]ыг төлөөлж байгаад НҮБ-ийн 1971 оны 2758 дугаар тогтоолоор суудлаа БНХАУ-д шилжүүлсэн. [[Хятад|БНХАУ]] нь Тайванийг өөрийн нэг хэсэг гэж үзсээр байгаа. БНХАУ коммунист дэглэмтэй, хөгжиж буй орон бол Тайвань ардчилсан дэглэмтэй, зах зээлийн эдийн засагтай, 20-р зуунд эрчимтэй аж үйлдвэржиж [[Азийн Дөрвөн Бар улс|«Азийн бар улс»]] хэмээн тодотгогджээ. [[Дэлхийн Худалдааны Байгууллага|ДХБ]], [[АПЕК]] зэрэг олон улсын байгууллагын гишүүн. Бүгд Найрамдах Хятад Улс [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|НҮБ]]-д гишүүнээр элсэхийг олон жилийн турш идэвхтэй эрэлхийлсээр ирсэн төдийгүй бусад олон улсын байгууллагад элсэж байна. 1993 оноос хойш Тайбэй жил бүр НҮБ-д гишүүнээр элсэх хүсэлтээ дипломат холбоотон орнууд болох хэд хэдэн улс орны дэмжлэгтэйгээр илгээдэг. Гэвч эдгээр хүчин чармайлт амжилтанд хүрэхгүй байгаа. Олон улс орон БНХАУ-ын талд (Малави, Коста Рика, Гренада, Либери, Вануату, Чад, Доминика, Сенегал) тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөхөөс татгалзаж байгааг харгалзан НҮБ-аар хүлээн зөвшөөрөх магадлал аажмаар буурч байна. == Газар зүй == [[Зураг:Taiwan relief location map.png|thumb|left|200px|Байр зүйн газрын зураг]] Номхон Далайн баруун хэсэгт оршин, Хятад ба Барууныг холбодог гарц болсон Тайвань нь [[Номхон далай]]н өрнө захад байгаа үндсэн [[Тайвань арал]] болон орчин тойрны Пэнху, Мацу, Лань, Лудао гэх мэт олон жижиг арлын дээрх 36,193 км<sup>2</sup> газрыг эзлэн оршдог. Эргэн тойрондоо [[Дорнод Хятадын тэнгис]], [[Филиппиний тэнгис]], Лусоны хоолой, [[Өмнөд Хятадын тэнгис]], [[Тайванийн хоолой]]гоор хүрээлэгдэнэ. Тайваний хоолойг 180 км гэтлэхэд [[Хятад]]ын эрэгт хүрч болно. Арлын төв, дорно тал уулархаг бол өрнөд Чянань гэх мэт нам доор газар байна. Юйшань («[[хаш]] уул», д.т.д 3952 м) мэтийн 3500 м давсан өндөр уулстай. Хоёр [[Техтоник хавтан|техтоник хавтны]] зааг дээр байгаа тул [[газар хөдлөлт|газар хөдлөх]] нь элбэг тохионо. == Нийгэм == === Хүн ам зүй === Тайвань орны хүн амын тоо 20-р зуунд 3 саяаас 22 сая болтлоо нэмэгджээ. 2012 онд 23,261,747 хүн ([[Улс орнууд хүн амын тоогоор|бүрэн эрхт улс байсан бол 51-р олон]]) амьдарч байгаагаас 99.6% Тайвань арлын оршин суугчид юмсанжээ. Тайвань нэг хавтгай дөрвөлжин километр газарт 644.5 хүн ноогдох шигүү ([[Улс орнуудын хүн амын нягт сийрэг|бүрэн эрхт улс байсан бол 9-р шигүү суурьшилт]]), хотжсон нутаг болсон. [[Шинэ Тайбэй]] (3,903,745), [[Гаошюн]] (2,772,461), [[Тайжун]] (2,655,456), [[Тайбэй]] (2,635,766), [[Тайнань]] (1,874,724) гэх мэт арлын өрнө эргийн нам доор газрын томоохон хот суурин, тэдгээрийн хүй дүүрэгт анхнаасаа хүн ардууд шавалдан сууж өнөөдөртэй золгосон. [[Зураг:Fo Guang Shan Monastery 12.jpg|thumb|left|Фогуаншань хийдийн гол дугны дотор]] Хүн амын 97.75% нь [[Хятад үндэстэн]], 2.25% (522,942 хүн) нь уугуул ард түмэн гэдэг. Цаашилбал, Хятад дотроо бүх хүн амын 86%-ийг эзлэх «урьд ирсэн» (''бэньшэньнэнь'', 70% нь эх газрын [[Фужянь|Фужяний]] гаралтай [[Хокло ястан]], 15% нь [[Гуандун]] хавиас ирсэн [[Хакка ястан]]), 12%-ийг эзлэх 1945 оноос хойш буюу «хойно ирсэн» (''вайшэньнэнь'') гэж ялгана. Уугуул ард түмнийг дотор нь нэр бүхий 14 яс овог аймагт ялган салгаж бүртгэдэг. Өв соёл, зан заншил, эрх ашгийг нь хамгаалах "Уугуул Иргэдийн Хэргийг Хамгаалах Зөвлөл" гэж байгууллага бий. Яс үндсээ дагаад [[Хятад хэл]] Тайваньд албан ёсоор батлагдаж, [[Буддын шашин]], [[Бомбын шашин]] ард түмний зонхилох итгэл бишрэл болно. Хятад хэлээ хялбар бус, харин [[Ханз үсэг|уламжлалт ханзаар]] бичиж тэмдэглэдэг. Шашны эрх чөлөөтэй тус оронд олон янзын шашны сүм хийдийн тоо 16 мянгаас олон юмсанжээ. === Хот суурин === {{Гол|Тайванийн хотын жагсаалт}} {{columns |col1 = * [[Шинэ Тайбэй]] * [[Гаошюн]] * [[Тайжун]] * [[Тайбэй]] * [[Тайнань]] |col2 = * [[Шиньжү]] * [[Таоюань]] * [[Жилон]] * [[Жунли]] * [[Жяи]] * Хуалиен |col3 = * Жанхуа * Пинжэнь * Пиндун * Бадэ * Янмэй }} === Соёл === Эзэн хааны ордны музей (National Place of Museum)-д Монгол хаадын хөргүүд бөгөөд нэг дор нь үзүүлэх боломжийг тодорхой хугацаагаар нийтэд дэлгэн үзүүлэхээс гадна Монголын [[Юань Улс|Юань гүрн]]<nowiki/>ий үед холбогдох түүх, соёлтой холбоо бүхий үзмэрүүд цөөнгүй байдаг Тайвань дахь Монголын онцлох өв соёлын нэг нь Юань гүрний Алтан ургийн гүнж Сэнгэ-Рагигийн хувийн цуглуулгын эд зүйлс байдаг. Үүн дотор хаад хатдын эш хөрөг, бичгийн өв, оёмол хатгалмын зүйлс болон түүхэн үйл явдлыг харуулсан уран зургийн хосгүй бүтээлүүд орно.<ref>[https://www.montsame.mn/mn/read/204506 Тайвань дахь Монголын онцлох бичгийн өв дурсгалууд] МОНЦАМЭ.</ref> == Түүх == {{Хятадын түүх}} [[Файл:The Portrait of Koxinga.jpg|150px|thumb|1661-1662 онд Тунгийн хаант улсын захирагч Кошинга]] [[Зураг:Chiang_Kai-shek_in_full_uniform.jpeg|thumb|150px|1925–1975 оны удирдагч [[Чан Кайши]]]] Oлон мянган жилийн тэртээгээс Тайваний арал дээр хүн амьдарч байсныг археологийн олдворуудаар судлаачид нэгэнт нотлосон билээ. Нутгийн уугуул иргэд голцуу амьдардаг цөөн хүн амтай Тайвань буюу барууны орнуудын нэрлэдгээр Формоза арлын өмнөд хэсгийг 1624 онд [[Нидерландын Хант Улс|Голланд]]ын колоничлогчид эзэлсэн байна. Үүний дараа 1626 онд [[Испани|Испанийн эзэнт гүрний]] колоничлогчид арлын хойд хэсгийг эзэлж хот суурин газруудыг байгуулж эхэлжээ. Формоза арал дээрх колоничлогчид 16 жилийн турш хоорондоо байлдаж 1642 онд Голландчуудын ялалтаар өндөрлөсөн байна. Тухайн үеийн Хятадыг эрхшээж байсан [[Мин улс]] 1644 онд нуран унасан юм. Ингээд Мин гүрний язгууртан, сэхээтнүүд 1662 оноос эхлэн [[Тайвань арал|Тайвань]]д олноор дүрвэн ирэх болж Голландын колоничлогчдыг арлаас хөөн явуулснаар Тунгийн хаант улсыг байгуулж нийслэлээр өнөөгийн Тайванийн Тайнан хот болгожээ. Харамсалтай нь энэ улс удаан оршин тогтнож чадалгүй 1683 онд Манж [[Чин улс]]ад эзлэгдсэн юм. Манжууд 1887 онд Тайванийг [[Фужянь муж]]тай нэгтгэж нийслэлийг нь өнөөгийн Тайпей хот болгожээ. Үүнийг өнөөгийн өндөр хөгжсөн Азийн бар улсын эхлэл гэж тайлбарлах нь олонтой. [[1894]]-[[1895]] онд үргэлжилсэн Хятад Японы хооронд болсон эхний дайнд Манж Чин улс ялагдаж Шимоносэкийн гэрээгээр Тайвань болон хэд хэдэн арлыг [[Японы эзэнт гүрэн]]д өгчээ. [[Япон|Япончууд]] тэднийг их сургуульд суралцаж, төрийн өндөр алба хашихыг хориглосон бөгөөд энэ хугацаанд Тайваньчууд хэд хэдэн удаа бослого гаргаж байсан ч амжилт олоогүй байна. Тухайлбал 1895, 1907, 1915, 1930 онуудад болсон зэвсэгт бослогууд бүгд амжилтгүй болж тухайн үеийн хүн амынх нь 0,5 хувь буюу 14,000 орчим хүн алагдсан гэж үздэг. Гэсэн хэдий ч Японы дарангуйллын үед өнөөгийн Тайванийн дэд бүтэц, цахилгаан сүлжээ, төмөр зам, метро, цэвэрлэх байгууламж хийгээд боловсролын системийн суурь бий болсон байна. Мөн өмнө нь зөвхөн цагаан будаагаар хязгаарлагддаг байсан газар тариалангийн нэр төрөл өргөжиж дэлхийн элсэн чихрийн хамгийн том нийлүүлэгчдийн нэг болжээ. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы үед Тайвань арал нь Японы эзэн хааны армийн өмнө зүгт явуулах цэргийн ажиллагааны хамгийн чухал, стратегийн түшиц газар болж байв. Уг дайнд хэдэн арван мянган Тайваниуд Японы армийн өмнөөс тулалдаж, амь үрэгдсэн байдаг. Харин түүхэнд тод хараар тэмдэглэгдэн үлдсэн, одоо хэрнэ хөндүүртэй байдаг сэдэв нь ойролцоогоор 2000 орчим тайвань эмэгтэйг Японы армийн цэргүүдийг зугаацуулахын тулд бэлгийн боолчлол, мөлжлөгт ашиглаж байжээ. Япончууд 1945 онд уг дайнд ялагдсаныхаа дараа 50 жилийн турш ноёрхсон тус арлыг [[1945]] оны [[10 сарын 25|10 сарын 25-нд]] Хятадад буцаан өгсөн байна. Үүний дараа 300,000 орчим Тайвань иргэдийг өмнө нь Японы талд ажиллаж байсан гэх хэргээр хэлмэгдүүлж, цөллөгт явуулсан байна. Энэхүү Японы эзлэн түрэмгийлэлд Их газрын Хятадууд цус нэгтнүүддээ ямар ч дэмжлэг үзүүлэлгүй дотоод тэмцэлдээ бүх хүчээ тарамдуулж байхад бүх зовлон зүдгүүрийг туулж, дарангуйллын эсрэг Тайваньчууд өөрсдөө бие даан тэмцэж, эрх чөлөөгөө олох гэсэн оролдлогууд хийж байсан. Тиймээс Тайванийн уугуул иргэд тус арал нь [[Дундад Иргэн Улс]]ын нэг хэсэг байх ямар ч үндэслэлгүй гэж үздэг. [[1949]] оны [[Арванхоёрдугаар сар|арванхоёрдугаар сард]] [[Гоминдан|Гоминданы]] удирдлага засгийн газраа Тайвань (Формоза) арал руу нүүлгэхээр шийдвэрлэснээр зэвсэгт хүчний ихээхэн хэсэг, Гоминданы албан хаагчид, улс төрийн зүтгэлтнүүд, шинжлэх ухаан, соёлын ажилтнууд тийшээ явж нийт 2 сая хүн Тайвань руу нүүжээ. Тэдний тэн хагас нь Чан Кайшигийн цэргүүд байсан. Тэд явахдаа соёлын үнэт зүйл, их хэмжээний үнэт хөрөнгө, нам төрийн архиваа авч гарч чадсан байна. Үнэт эдлэлүүд нь одоо Тайбэйгийн үндэсний музейд хадгалагдаж байна. 1980-аад оны дунд үеэс Тайванд ардчилал болон Гоминданыг шинэчлэх алхам хүчтэй эхэлсэн юм. Тайванийн ардчиллын манлайлагчдын дийлэнх нь АНУ болон Барууны орнуудад боловсрол эзэмшсэн арлын уугуул иргэд байжээ. Ингээд 1988 онд анхны сөрөг хүчин болох Ардчилсан дэвшилт нам байгуулагдаж, 1996 онд анхны ардчилсан сонгуулийг явуулжээ. Мөн энэ онд анхны ардчилсан Үндсэн хуулийг баталснаар өнөөдрийг хүрчээ. Хэдий 1950 онд Хятадын иргэний дайн дууссан ч энэ бүх цаг хугацаанд БНХАУ болон Тайванийн хооронд цусгүй, оюун санаа, улс төрийн дайн үргэлжилсээр байна.<ref>[http://itoim.mn/article/FweWr/17432 Хятадын түүхэн дотоод хагарал Тайванийн аралд хурцадсаар] Itoim.mn Дэлхий 2019 оны 6 сарын 26</ref> == Төр засаг == === Засгийн газар === Эдүгээ Тайванийн Засгийн Газар өөрийгөө Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн Газар хэмээн нэрийддэг байна. [[1912]] онд Хятадын үндэсний хувьсгалын удирдагч [[Сун Ят Сен]] Бүгд Найрамдах Хятад Улсыг байгуулсан бөгөөд [[1949]] онд тус Бүгд Найрамдах Улсын Засгийн Газар [[Тайвань арал]] руу хөөгдөж, [[Мао Зэдун]] тэргүүтэй коммунистууд их газрын Хятадын төрийн эрхийг авч, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсыг байгуулснаар Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн Газрын эрх мэдэл нь зөвхөн Тайвань арлаар хязгаарлагдах болж, Дэлхий дахинаа Хятад улсыг төлөөлөх эрх мэдлээ аажмаар алдсан юм. [[Зураг:Presidential_Building,_Taiwan_(0747).JPG|thumb|200px|Ерөнхийлөгчийн ордон]] Бүгд Найрамдах Хятад Улс буюу Тайвань [[1971]] онд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]] дахь суудлаа алдаж, түүний орыг эдүгээгийн Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс эзэлжээ. Улмаар [[1979]] онд [[Америкийн Нэгдсэн Улс]] Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улстай Дипломат харилцаа тогтоосноор [[Гоминдан|Гоминданы]] намаар удирдуулсан Бүгд Найрамдах Хятад Улс олон улсын тавцанд Хятадыг төлөөлөх боломжоо алдсан бөгөөд [[1980]]-аад оны дунд үеэс Гоминданы Засгийн Газар бодит байдалтай эвлэрч, арлынхаа хил хязгаарт зохицсон прагматик төрийн бодлого баримтлахыг эрмэлзэх болсон юм. Тайвань нь Үндсэн Хуулийнхаа дагуу нилээд өвөрмөц төрийн бүтэцтэй. Ерөнхийдөө ерөнхийлөгчийн засаглалтай бөгөөд Ерөнхийлөгч, Таван юань, Бүх Ард Түмний Үндэсний Их Хурал гэсэн гурван шатны институцаар дамжуулан төрийн удирдлагаа хэрэгжүүлдэг. Ерөнхийлөгч Үндэсний Их Хурлын удирдлага дор үйл ажиллагаагаа явуулдаг, англиар "Five Branches of National Government" хэмээн нэрлэдэг. Гүйцэтгэх Юань (Executive yuan - засгийн газар), Хууль Зүйн Юань (Legislative Yuan -Heel, Хууль Тогтоох дээд байгууллага), Шүүхийн Юань (Examination Yuan), Хяналтын Юань (Control Yuan) хэмээх таван байгууллага нэгдэж Үндэсний Засгийн Газраа бүрдүүлдэг<ref>[https://tumurbat.blogspot.com/2014/08/blog-post.html Тайвань арлаар]</ref>. === Ерөнхийлөгч === [[1996]] оноос өмнө Тайваний ерөнхийлөгч нь Үндэсний Их Хурлаас сонгогддог байсан бол мөн оны гуравдугаар сараас эхлэн бүх ард түмний сонгуулиар сонгогддог болжээ. Сонгууль 4 жилд нэг удаа явагддаг. Тайваний өнөөгийн ерөнхийлөгчөөр Ардчилсан дэвшилт намаас сонгогдсон [[Цай Инвэнь]] ажиллаж байна. Тайвань 2016 онд анхны эмэгтэй ерөнхийлөгчөө сонгосон бөгөөд тэрээр гадаад бодлогодоо хоёр эргийн харилцаа Хятад-Тайванийн харилцааны өнөөгийн хүрсэн тогтвортой байдлыг цаашид үргэлжлүүлэн бэхжүүлэхийн зэрэгцээ Өмнөд Хятадын тэнгисийн маргаанд шууд оролцохгүй байхаа илэрхийлээд байна. === Орон нутаг === {{Тайвань орны засаг захиргааны хуваарьт газрын зураг}} Бүгд Найрамдах Хятад Улсын нутаг орон таван зэрэгт шатлан хуваагдана. Оройн түвшинд нутгийн ихэнх нь олон хошуу бүхий Тайвань аймагт, үлдсэн хэсэг нь жижиг арлуудын Фужянь аймаг болон хотжиж нягтарсан [[Тайбэй]], [[Шинэ Тайбэй]], [[Гаошюн]], [[Тайжун]], [[Таоюань]], [[Тайнань]] гэх таван хотод хуваагдан захирагдана. {|class="wikitable" style="text-align:center" |- !Зэрэг!!colspan=5|Засаг захиргааны нэгж !!Нутаг |- ! I | rowspan="2" style="background:#f5c3c4;"| [[улсын хот]] <br>(直轄市 ''zhíxiáshì'') (6) | colspan=4 | <span style="color:gray;"> ''[[муж]]'' <br> (省 ''shěng'') (''[[Де-юре]]'' 2) </span> | rowspan="2" style="text-align:right;"| 22 |- ! II | style="background:#ceb2cd;"| [[Тайванийн хотын жагсаалт|аймгийн хот]] (3)<br> (市 ''shì'') | colspan="3" style="background:#e3edc3;"| [[шянь]] (13) <br> (縣 ''xiàn'') |- ! III | colspan=2 | [[дүүрэг]] (170) <br>(區 ''qū'') | [[Тайванийн хотын жагсаалт|хошууны хот]] (13)<br>(縣轄市 ''xiànxiáshì'') | [[балгас]] (39)<br> (鎮&nbsp;''zhèn'') | [[сум]] (146)<br> (鄉&nbsp;''xiāng'') | align=right | 368 |- ! IV | colspan=4 | [[гацаа]] <br> (里 ''lǐ'') | [[тосгон]] <br> (村 ''cūn'') | align=right | 7,835 |- ! V | colspan=5 | [[хороо]] (鄰 ''lín'') | align=right | 147,877 |} === Гадаад харилцаа === [[Зураг:RC_(Taiwan).png|thumb|Тайваньтай дипломат (ногоон), дипломат бус (цэнхэр) харилцаатай орнууд]] Түүхэн ба улс төрийн шалтгааны улмаас Тайванийн олон улсын тавцан дахь байр суурь төдий л тогтвортой бус. [[Хятад|БНХАУ]] хүчирхэгжиж, гадаад байр суурь нь бэхжихийн хэрээр дэлхийн улс орнууд БНХАУ-ын "нэг Хятадын бодлого"-ын шахалтанд орж Тайваньтай дипломат харилцаагаа тасалсан буюу шинээр харилцаа тогтоохоос зайлсхийх болсон юм. 1971 онд Тайвань нь [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын]] гишүүн, НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн байнгын гишүүний байр сууриа алдсан явдал нь гадаад харилцаа, гадаад нэр хүндэд нь хүнд цохилт өгсөн юм. Тиймээс эдүгээ Тайванийн Засгийн газрын зүгээс Олон улсын тавцанд явуулж буй бодлого хийгээд Хятадын нэгдэл, тусгаар тогтнолын талаархи бодлогыг нь НҮБ хийгээд гадаад улс орнууд тэр бүр хүлээн зөвшөөрдөггүй. Өөрөөр хэлбэл Тайвань улс төрийн хувьд олон улсын тавцанд ихээхэн хавчигдмал байдалтай байдаг юм. Гэсэн ч Тайвань эдүгээ Африк, Латин Америкийн 20 гаруй оронтой дипломат харилцаатай, дэлхийн 140 гаруй улс орнуудтай худалдаа, эдийн засаг, соёл шинжлэх ухаан зэрэг салбарт бие даасан харилцаагаа хөгжүүлж буйн дотор дэлхийн тэргүүлэх 20-иод улс орон багтдаг. Тэдгээр улсуудаас 64-т нь төлөөлөгчийн газар, нэгд нь консулын газартай ажээ. Тайбэй хотод гадаадын 44 орны 48 төлөөлөгчийн газар нийгэмлэг, виз эрхэлдэг байгууллага ажилладаг байна. Тайвань нь өөрөө олон улсын 893 төрийн бус байгууллагын идэвхитэй гишүүн юм. '''Дипломат харилцаатай орнууд: (2022 оны байдлаар)''' {| class="wikitable sortable" |1. |Белиз |1989 |- |2. |Ватикан |1942 |- |3. |Гаити |1956 |- |4. |Гватемал |1933 |- |5. |Гондурас |1942 |- |6. |Маршалын Аралууд |1998 |- |7. |Науру |1980 |- |8. |Палау |1999 |- |9. |Парагвай |1957 |- |10. |Сент-Винсент ба Гренадин |1981 |- |11. |Сент-Китс ба Невис |1983 |- |12. |Сент-Люси |1984 |- |13. |Тувалу |1979 |- |14. |Эсватини |1968 |} == Мөн үзэх == * [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]] * [[Тайвань арал]] == Цахим холбоос == * {{commons|台灣}} == Эшлэл == {{лавлах холбоос|2}} {{Ази}} [[Ангилал:Тайвань| ]] [[Ангилал:Азийн орон]] [[Ангилал:Арлын орон]] [[Ангилал:Урьдын Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] [[Ангилал:Хүлээн зөвшөөрөгдөөгүй улс]] [[Ангилал:Бүгд Найрамдах Хятад Улс| ]] [[Ангилал:1912 онд байгуулагдсан]] 3x5632xve2vynts7yovdmz3mtbubgmp Үндэсний бөх 0 4232 707222 705990 2022-08-04T05:12:10Z CommonsDelinker 211 Unknown_Mongolia_-_a_record_of_travel_and_exploration_in_north-west_Mongolia_and_Dzungaria_(1914)_(14592385338).jpg файлыг коммонсд [[commons:User:Fitindia|Fitindia]] хэрэглэгч устгасан тул арилгагдлаа. Шалтгаан: per [[:c:Commons:Deletion requests/Files i wikitext text/x-wiki [[Image:Mongolian Wrestling.jpg|thumb|300px|right|Бөх барилдаан]] [[Зураг:Mongolian_wrestling_Bukh_during_the_Naadam.jpg|thumb|right|300px|Улсын наадмаар бөх барилдааны тэмцээн бөхчүүдийн шаваа.]] '''Бөх''' нь [[Монгол улс|Монголд]] олон зууны турш байсан, үндэсний [[спорт]] юм. == Түүх == [[Дундговь]] аймгийн [[Өлзийт сум (Дундговь)|Өлзийт сумын]] Дэл хөнжлийн ууланд Монгол бөхийн барилдаанаар наадам хийж байсан хадны зураг олдсон байна. Энэ зураг хүрлийн үеийн дурсгалд холбогдож байгаагаас үзэхэд 7,000- 11,000 жилийн өмнөх үед хамаарах ба хамгийн багаар бодоход 7,000 жилийн өмнө монгол бөх байсан гэсэн үг юм. == Мэх == Монгол бөхийн мэхний талаар эрдэмтэн судлаач нар янз янзаар бичдэг бөгөөд хамгийн багаар бодоход үндсэн 45 мэхтэй байдаг: <table><tr><td> *Ачих *Бусгах *Гуд татах *Гуядах *Дугтрах *Дунгуйлдах *Дүүгүүрдэх *Дэгээдэх *Ёврох *Зайлах </td><td> *Мордох *Мурих *Мушгих *Орох *Өлмийдөх *Өмсөх *Өсгийдөх *Өхийлдөх *Салтаадах *Сувих </td><td> *Суйлах *Сүлжих *Сэжих *Тавхайдах *Тахимдах *Тойгдох *Томох *Тонгорох *Тохох *Тумбарайдах *Үүзэл суухай </td><td> *Үүрэх *Хавирах *Хавсрах *Хайчлах *Харцагадах *Хадуудах *Хасуйдах *Хонгодох *Хөмрөх *Хөнтрөх </td><td> *Хутгах *Чөмөгдөх *Эгэм дэх *Этэх *Хөл авах *Шахаж татах *Сээрэн дунгуй *Давуулж гуядах *Хөл авч дэрлэх </td></tr></table> зэрэг байх ба нарийн ялгамжаат хувилбарын тоо гэвэл барагдашгүй олон байна. Зарим баримтанд 666 мэхтэй ч гэж дурддаг. Мэхийг бас дан мэх, давхар мэх, угсраа мэх, хариулт мэх гэж ангилдаг. == Цол == Монгол бөхийн цол нь одоогийн мэдэгдэж байгаагаар ойролцоогоор 1,600-гаад жилийн түүхтэй ажээ. [[11-р зуун]]<nowiki/>ы сүүлчээс эхлэн бөхчүүдэд харцага, бүргэд, гарьд, шонхор зэрэг жигүүртэн амьтны нэрээр, [[12-р зуун]]<nowiki/>ы дунд үеэс тулгат, шандас гэдэг цол нэмэгдэн олгогдож байжээ. [[13-р зуун]]<nowiki/>ы дундаас одоогийн хэрэглэж байгаа начин заан, арслан аварга зэрэг нэрээр наадамд шөвгөрсөн бөхчүүдэд цол олгох болжээ. [[2005 он|2005]] онд батлагдсан үндэсний баяр [[Наадам|наадмын]] тухай хуулиар Улсын наадамд 5 давбал [[Улсын начин]], 6 давбал [[Улсын харцага]], 7 давбал [[Улсын заан]], 8 давбал [[Улсын гарьд]], 9 ба түүнээс дээш давбал [[Улсын арслан]], Улсын Арслан цолтон түрүүлбэл [[Улсын аварга]], Улсын Аварга цолтон түрүүлбэл [[Далай аварга]], Улсын Далай Аварга цолтон түрүүлбэл [[Даян аварга]], Улсын Даян Аварга цолтон түрүүлбэл [[Дархан аварга]] цол олгодог болсон. Мөн аймгийн наадамд 5 давбал [[Аймгийн начин]], 6 давбал [[Аймгийн харцага]], 7 давбал [[Аймгийн заан]], 8 ба түүнээс дээш давбал [[Аймгийн арслан]], Аймгийн арслан цолтон түрүүлбэл [[Аймгийн хурц арслан]] цол олгоно. === Цолны чимэг === Монгол бөхийн цолны чимэг нь [[18-р зуун]]<nowiki/>ы үед үүссэн бөгөөд Монгол бөхийн хөгжлийн явцад ижил цолтнууд ихэд олширсноор тэдгээрийг хооронд нь ялгаж хөгжлийнхөө эхний шатанд тухайн бөхийн чанаруудыг нь харгалзан олгож байжээ. == Бөхийн өмсгөл == Монгол бөхийн зодог нь цэнхэр байдаг нь өнгөний хувьд мөнх хөх тэнгэрийг бэлгэдэж [[улаан]] шуудаг нь Монгол бөхийн гал голомт тасрахгүй үргэлжид бадамлаж байхыг бэлгэджээ. Түүхийн зарим үед монгол бөхийн зодог шуудаг нь шашны янз бүрийн номлол бэлгэдлийн тогтолцооны өөр өөр хэв шинжээс хамаарч харьцангуй ондоо өнгөөр хийгдэж ашиглагдаж байсан байна. [[1921 он|1921]] оноос улаан зодог, хөх шуудгийг хэрэглэх болсон нь хувьсгалт үзэл санааг дээдлэх үйл болон тайлбарлагдаж эрхэмлэгдэх болжээ. '''Мөн өөрөөр тайлбарлавал:''' Монгол бөхийн өмсгөл нь Монгол улсын үндэсний бөхийн сүр жавхааг илтэн харуулсан гоо үзэмж, төгс утга бүхий эдлэл юм. Өмсгөл нь барилдааны эрхэм ёсыг гүйцэтгэх мэхийн барьц хангах бөхчүүдийн хүдэр бие галбирыг харуулах барилдааны арга бүхий бүтээлийн нэг төдийгүй, барилдаагүй цагт өнгийг нь дотор нь хийж эвхэн хүндэтгэлтэй байранд нандигнан хадгалдаг жамтай. Монгол бөхийн өмсгөлд, дөрвөн талт жанжин малгай, зодог шуудаг,  нөмрөг, ээтэн хоншоортой монгол гутал орно. == Алдар цолтой бөхчүүд == 1921 оноос хойш буюу орчин цагт хамгийн өндөр амжилт үзүүлсэн тамирчин бол Дархан аварга [[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]] бөгөөд улсын баяр наадамд нийт 11, мөн Монголын Нууц Товчооны 750 жилийн ойн даншигт түрүүлсэн амжилт үзүүлжээ. Дархан аваргууд болох [[Хорлоогийн Баянмөнх]] 10 түрүү, [[Бадамдоригийн Түвдэндорж]] 7 түрүү, [[Жигжидийн Мөнхбат]] 6 түрүү, [[Дарийн Дамдин]] 5 түрүү, [[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]] нар 4 түрүү, мөн [[дархан аварга]] [[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]] 4 түрүү, [[дархан аварга]] [[Агваансамдангийн Сүхбат]] 3 түрүү авсан өндөр амжилтуудыг үзүүлжээ. ==1990 оноос хойших улсын наадмын тойм == {{гол|Улсын наадмын бөх барилдааны тойм}} {| class="wikitable" style="width:100%;" | rowspan="2" |2020 | rowspan="2" |[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]] | rowspan="2" |[[Намсрайжавын Батсуурь]] |[[Баатархүүгийн Пүрэвсайхан]] |- |[[Мягмарын Бадарч]] |- | rowspan="2" |2019 | rowspan="2" |[[Энхтөгсийн Оюунболд]] | rowspan="2" |[[Намсрайжавын Батсуурь]] |[[Батнасангийн Гончигдамба]] |- |[[Цэдэвийн Содномдорж]] |- | rowspan="2" |[[2018 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2018]] | rowspan="2" |[[Намсрайжавын Батсуурь]] | rowspan="2" |[[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба]] |[[Сүхбаатарын Мөнхбат]] |- |[[Нэгдэлийн Жаргалбаяр]] |- | rowspan="2" |[[2017 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2017]] | rowspan="2" |[[Цэдэвийн Содномдорж]] | rowspan="2" |[[Өлзийтогтохын Бат-Орших]] |[[Нэгдэлийн Жаргалбаяр]] |- |[[Найдангийн Түвшинбаяр]] |- | rowspan="2" |[[2016 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2016]] | rowspan="2" |[[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба]] | rowspan="2" |[[Ренчинбямбын Пүрэвдагва]] |[[Гунаажавын Эрхэмбаяр]] |- |[[Намсрайжавын Батсуурь]] |- |rowspan=2|[[2015 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2015]] |rowspan=2|[[Энхтөгсийн Оюунболд]] |rowspan=2|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]] |[[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба]] |- |[[Батнасангийн Гончигдамба]] |- |rowspan=2|[[2014 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2014]] |rowspan=2|[[Намсрайжавын Батсуурь]] |rowspan=2|[[Ширбазарын Жаргалсайхан]] |[[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба]] |- |[[Нямдоржийн Ганбаатар]] |- |rowspan=2|[[2013 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2013]] |rowspan=2|[[Гунаажавын Эрхэмбаяр]] |rowspan=2|[[Батнасангийн Гончигдамба]] |[[Батзоригийн Батмөнх]] |- |[[Сүхбаатарын Мөнхбат]] |- |rowspan=2|[[2012 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2012]] |rowspan=2|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]] |rowspan=2|[[Дамбийн Рагчаа]] |[[Хадбаатарын Мөнхбаатар]] |- |[[Гунаажавын Эрхэмбаяр]] |- |rowspan=2|[[2011 Улсын наадмын Үндэсний бөх|2011]] |rowspan=2|[[Сүхбаатарын Мөнхбат]] |rowspan=2|[[Гунаажавын Эрхэмбаяр]] |[[Жанцангийн Бат-Эрдэнэ]] |- |[[Махгалын Баяржавхлан]] |- |rowspan=2|[[2010 Улсын наадмын Үндэсний бөх|2010]] |rowspan=2|[[Батжаргалын Ганбат]] |rowspan=2|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]] |[[Дамбийн Рагчаа]] |- |[[Хадбаатарын Мөнхбаатар]] |- |rowspan=2|[[2009 Улсын наадмын Үндэсний бөх|2009]] |rowspan=2|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]] |rowspan=2|[[Доржпаламын Ганхуяг]] |[[Хадбаатарын Мөнхбаатар]] |- |[[Мөнхсайханы Өсөхбаяр]] |- |rowspan=2|[[2008 Улсын наадмын Үндэсний бөх|2008]] |rowspan=2|[[Доржпаламын Ганхуяг]] |rowspan=2|[[Нямдоржийн Ганбаатар]] |[[Баттулгын Соронзонболд]] |- |[[Батжаргалын Ганбат]] |- |rowspan=2|[[2007 Улсын наадмын Үндэсний бөх|2007]] |rowspan=2|[[Хадбаатарын Мөнхбаатар]] |rowspan=2|[[Ишдоржийн Доржсамбуу]] |[[Болдын Сайнбаяр]] |- |[[Махгалын Баяржавхлан]] |- |rowspan=2|[[2006 Улсын наадмын Үндэсний бөх|2006]] |rowspan=2|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]] |rowspan=2|[[Дагвадоржийн Азжаргал]] |[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]] |- |[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]] |- |rowspan=2|[[2005 Улсын наадмын Үндэсний бөх|2005]] |rowspan=2|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]] |rowspan=2|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]] |[[Хадбаатарын Мөнхбаатар]] |- |[[Цэдэвийн Мягмарсүрэн]] |- |rowspan=2|[[2004 Улсын наадмын Үндэсний бөх|2004]] |rowspan=2|[[Агваансамдангийн Сүхбат]] |rowspan=2|[[Баянмөнхийн Гантогтох]] |[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]] |- |[[Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг]] |- |rowspan=2|[[2003 Улсын наадмын Үндэсний бөх|2003]] |rowspan=2|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]] |rowspan=2|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]] |[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]] |- |[[Агваансамдангийн Сүхбат]] |- |rowspan=2|[[2002 Улсын наадмын Үндэсний бөх|2002]] |rowspan=2|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]] |rowspan=2|[[Баянмөнхийн Гантогтох]] |[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]] |- |[[Агваансамдангийн Сүхбат]] |- |rowspan=2|[[2001 Улсын наадмын Үндэсний бөх|2001]] |rowspan=2|[[Агваансамдангийн Сүхбат]] |rowspan=2|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]] |[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]] |- |[[Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг]] |- |rowspan=2|[[2000 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2000]] |rowspan=2|[[Агваансамдангийн Сүхбат]] |rowspan=2|[[Баянмөнхийн Гантогтох]] |[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]] |- |[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]] |- |rowspan=2|[[1999 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1999]] |rowspan=2|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]] |rowspan=2|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]] |[[Батжаргалын Ганбат]] |- |[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]] |- |rowspan=2|[[1998 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1998]] |rowspan=2|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]] |rowspan=2|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]] |[[Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг]] |- |[[Одвогийн Балжинням]] |- |rowspan=2|[[1997 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1997]] |rowspan=2|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]] |rowspan=2|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]] |[[Агваансамдангийн Сүхбат]] |- |[[Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг]] |- |rowspan=2|[[1996 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1996]] |rowspan=2|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]] |rowspan=2|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]] |[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]] |- |[[Одвогийн Балжинням]] |- |rowspan=2|[[1995 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1995]] |rowspan=2|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]] |rowspan=2|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]] |[[Одвогийн Балжинням]] |- |[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]] |- |[[1994 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1994]] |[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]] |[[Одвогийн Балжинням]] |[[Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг]] |- |rowspan=2|[[1993 Улын наадмын Үндэсний бөх|1993]] |rowspan=2|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]] |rowspan=2|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]] |[[Одвогийн Балжинням]] |- |[[Цэдэндамбын Баярсайхан]] |- |rowspan=2|[[1992 Улын наадмын Үндэсний бөх|1992]] |rowspan=2|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]] |rowspan=2|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]] |[[Пунцагийн Сүхбат]] |- |[[Дүгэржавын Хишигдорж]] |- |rowspan=2|[[1991 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1991]] |rowspan=2|[[Одвогийн Балжинням]] |rowspan=2|[[Пунцагийн Сүхбат]] |[[Хорлоогийн Баянмөнх]] |- |[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]] |- |[[1990 МНТ 750 жил|1990]] МНТ 750 жил |[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]] |[[Хорлоогийн Баянмөнх]] |[[Дамдингийн Баяраа]] |- |rowspan=2|[[1990 Улын наадмын Үндэсний бөх|1990]] |rowspan=2|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]] |rowspan=2|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]] |[[Жамбалын Ганболд]] |- |[[Пунцагийн Сүхбат]] |} == Мөн үзэх == [[Үндэсний их баяр наадмын бөхийн барилдааны жагсаалт]] [[Улсын аварга]] [[Дархан аварга]] [[Даян аварга]] [[Далай аварга]] [[Улсын арслан]] [[Улсын заан]] [[Улсын гарьд]] [[Улсын харцага]] [[Улсын начин]] [[Начны найраа]] == Цахим холбоос == {{Commonscat|Mongolian wrestling|Үндэсний бөх}} *[http://garid.hiimori.mn/list/%D0%B1%D3%A9x%D1%87%D2%AF%D2%AF%D0%B4 Монгол бөхийн тухай, garid.hiimori.mn] {{Улсын наадмын бөх барилдаан}} [[Ангилал:Үндэсний бөх| ]] [[Ангилал:Бөх барилдаан]] [[Ангилал:Монголын спорт]] [[Ангилал:Монголын соёл]] [[Ангилал:Хятадын биет бус соёлын өв]] jo3hhadbffzw04vya61h3rr5x8joeue Марлон Брандо 0 10705 707206 651413 2022-08-03T21:27:50Z Anssi Puro 78316 wikitext text/x-wiki [[Зураг:Marlon_Brando_in_'Streetcar_named_Desire'_trailer.jpg|thumb|200px|Brando (1951)]] '''Марлон Брандо''' ({{lang-en|Marlon Brando, Jr.}}, [[1924]] оны [[4 сарын 3]] - [[2004]] оны [[7 сарын 1]]) нь [[Оскарын шагнал]] хүртэж байсан [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ын [[кино жүжигчин]] юм. Түүнийг бүх цаг үеийн хамгийн агуу жүжигчдийн нэг гэдэг бөгөөд Америкийн Кино Институт түүнийг Америкийн 4 дэх хамгийн агуу эрэгтэй жүжигчин гэж тодорхойлж байжээ. Киноны хажуугаар Брандо нийгмийн зүтгэлтэн байсан бөгөөд тэрээр Америкийн Иргэний эрх ба Америкийн Индианчуудын хөдөлгөөнүүдийг идэвхтэй дэмждэг байв. 1954 онд On the Waterfront киногоороо Америкийн Академийн шагналыг Шилдэг жүжигчны ангилалд эхнийхээ удаа хүртсэн. Тэрээр маш олон киононд тоглосон. Тэр дундаас ''Зорилгогүй Босогч'' ({{lang-en|Rebel Without A Clause}}) кино нь тухайн цаг үе, нийгэм, залуучуудад хүрч нөлөөлсөн алтан хитүүдийнх нь нэг, түүний оргил бүтээлүүдийн нэг болсон. 1972 онд Брандо найруулагч [[Францис Форд Коппола]]гийн найруулсан ''[[Загалмайлсан Эцэг]]'' кинонд Вито Корлеоногийн дүрийг бүтээсэн. [[Парамаунт]] студи эхэндээ уг дүрийг өөр жүжигчинд өгөхөөр төлөвлөж байсан ч [[Дэнни Томас]] уг дүрд тоглохоос татгалзсан тул Брандод өгөхөд хүрсэн гэдэг. Энэ дүрээрээ Брандо Шилдэг жүжигчний ангилалд Академийн шагнал буюу Оскарын шагнал хүртсэн. Гэсэн ч тэрээр Оскарын шагнал авахаасаа татгалзсан бөгөөд ийнхүү Академийн шагнал авахаасаа татгалзсан хоёр дахь жүжигчин болж түүхэнд үлдсэн. Брандогийн муу нэр, асуудалтай гэр бүлийн амьдрал, таргалалт нь нас барахынхаа өмнөх хэдэн жилийн жүжиглэлтээс илүү олныг гайхшруулж байсан юм. Тэрээр 1960аад оноос 1990 оны дунд хавьцаа хүртэл маш их жин нэмсэн бөгөөд 136кг хүртэл таргалж, үүнээсээ гадна чихрийн шижин өвчтэй болсон юм. Тэрээр карьерийнхаа турш жингийн өөрчлөлтийн тухай олон өөрчлөлттөй байсан бөгөөд стрэссэээс үүдсэн их идэлт болон түүнийгээ дарах хоолны дэглэм ашиглаж байсан юм. Тэрээр алдарт дуучин Майкл Жэксоны дотны найз нь байсан ба түүний Нэвэрландад хэдэн долоо хоногоор амардаг байжээ. Тэрээр 2001 онд Жэксоны 30 жилийн арга хэмжээнд 2 хонгийн дуучны карьерээ эхлүүлж 13 минутын урт ''чи миний дэлхийг доргиодог (англ.'' You Rock My World) хэмээх дууны клипээ цацсан юм. Тэрээр мөн энэ арга хэмжээнд үг хэлсэн боловч хүмүүс сайнаар хүлээж аваагүй юм. {{DEFAULTSORT:Брандо, Марлон}} [[Ангилал:АНУ-ын кино жүжигчин]] [[Ангилал:1924 онд төрсөн]] [[Ангилал:2004 онд өнгөрсөн]] qfrvld78fpiz875kremk1mm6umocl8s Шилийн Гол аймаг 0 12362 707219 700728 2022-08-04T01:17:42Z 95.111.217.180 /* Засаг захиргааны хуваарь */ wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Шилийнгол аймаг<br/>[[Зураг:Xilingol-ms-grey.PNG]]<br>'''Шилийн гол аймаг''' |ямар_янзын_нутаг = [[Хятад#Засаг захиргааны хуваарь|аймаг]] |анхаарах_нэр = [[Хятад хэл|хят.]] 锡林郭勒盟 — Xīlínguōlè Méng<br>[[монгол бичиг|мон. бичиг]] галиг — sili-yin ɣool ayimaɣ |image_skyline = Dinosaur-statue-erenhot.jpg |imagesize = 200px |image_caption = [[Эрээн хот]]од янз бүрийн үлэг гүрвэлийн хөшөө босчээ |image_map = China Inner Mongolia Xilin Gol.svg |mapsize = 280px |map_caption = [[Хятад]] болон [[Өвөр Монгол]] дахь Шилийнгол |pushpin_map = China Inner Mongolia |pushpin_label = Шилийн хот |pushpin_label_position = top |pushpin_mapsize = 280 |pushpin_map_caption = Өвөр Монгол дахь [[Шилийн хот]]ын байр цэг |latd= 43|latm= 57|lats= |latNS=N |longd= 116|longm= 05|longs= |longEW=E |улс_эсвэл = [[Улс орнуудын жагсаалт|Улс орон]] |аль_улс_эсвэл = {{CHN2}} |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = [[Хятад#Засаг захиргааны хуваарь|Муж]] |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = [[Өвөр Монгол]] |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = [[Хятад#Засаг захиргааны хуваарь|Аймаг]] |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = '''Шилийнгол''' |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = [[Хятад#Засаг захиргааны хуваарь|Хошуу]] |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = [[Шилийн Гол аймаг#Засаг захиргааны хуваарь|2 хот, 1 шянь, 9 хошуу]] |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Аймгийн төв |нутгийн_төв = [[Шилийн хот]] |газар_нутаг = 211,866 км² |талбай_хот = |газрын_байц = д.т.д. 1150 м |хүн_ам_он = (2010) |хүн_ам = 1,028,022 хүн |хүн_ам_тооц_нэгж = |хүн_ам_тооц_задаргаа = |нягт_сийрэг = 4.9 хүн/км² |ард_түмэн = [[Хятадууд|Хятад үндэстэн]] (66.8%)<br>[[Монголчууд|Монгол үндэстэн]] (29.2%) |цугаараа = Шилийн гол аймгийнхан<br>Шилийнголынхон |түүхэн_он = |түүхэн_үйл = |цагийн_бүс = Хятадын цаг |utc_offset = +8 |утасны_томъёо = +86 (0) 476 |шуудангийн_томъёо = 026000 |автомашин_дугаар = 蒙H |website = [http://www.xlgl.gov.cn/ xlgl.gov.cn] (хятадаар) |тэмдэглэл = }} '''Шилийн Гол''' ([[Монгол бичиг|монгол бичгээр]] [[Зураг:Xilingol-ms-horizon.PNG]] - sili-yin ɣoul, ''шили-йин гоул''; {{lang-zh|錫林郭勒}} - ''xīlínguōlè'') — [[Хятад|БНХАУ]]-ын [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон]] (ӨМӨЗО)-ы [[аймаг]]. Нийт 202,580 км² газар нутагтай, төв нь [[Шилийн хот]]. Тус аймгийн эдийн засаг нь [[уул уурхай]], [[хөдөө аж ахуй]]д тулгуурлана. Шилийн Гол аймаг нь хойд талаараа [[Монгол улс]], зүүн талаараа ӨМӨЗО-ны [[Улаанхад]], [[Тонгляо]], [[Хянган аймаг|Хянган]], баруун талаараа [[Улаанцав]], өмнө талаараа [[Хэбэй]] мужтай хиллэнэ. == Засаг захиргааны хуваарь == Шилийн Гол аймаг өөрөө БНХАУ-ын [[Хятад#Засаг захиргааны хуваарь|хоёрдугаар түвшний]] засаг захиргааны нэгж. Одоо цагт доороо гуравдугаар ([[хошуу]]тай тэнцэх) түвшний 2 [[сианы энтэй хот]], 1 [[шянь]], 9 [[хошуу]], бүгд 12 нэгжид хуваагдаж байна. {| class="wikitable" style="font-size:90%;" align=center !colspan="7" align="center" | Газрын зураг |- |colspan="7" align="center" | [[File:Xilin Gol mcp.png|280px]] |- ! # ! Нэр ! Монгол бичиг ! Дүрс бичгээрх<br/>нэр, зэргэмж,<br/>пиньинь галиг ! Хүн ам<br/>(2004 тооц.) ! Газар нутаг<br/>(км²) ! Засаг захиргааны төв |---------- |1 |[[Шилийн хот]]<br/>(3-р түвшний хот) |{{MongolUnicode|ᠰᠢᠯᠢ ᠶᠢᠨ ᠬᠣᠲᠠ|style=max-height:2em;word-break:normal}} |锡林浩特市 Xīlínhàotè Shì |150,000 |15,758 |Шилийн хот |---------- |2 |[[Эрээн хот]]<br/>(3-р түвшний хот) |{{MongolUnicode|ᠰᠢᠯᠢ ᠶᠢᠨ ᠬᠣᠲᠠ|style=max-height:2em;word-break:normal}} |二连浩特市 Èrliánhàotè Shì |20,000 |450 |Эрээн хот |---------- |3 |[[Долнуур]] [[шянь]] |{{MongolUnicode|ᠳᠣᠯᠣᠨᠨᠤᠤᠷ ᠰᠢᠶᠠᠨ|style=max-height:2em;word-break:normal}} |多伦县 Duōlún Xiàn |100,000 |3,773 |Долоннуур балгас |---------- |4 |[[Авга хошуу]] |{{MongolUnicode|ᠠᠪᠠᠭ᠎ᠠ ᠬᠣᠰᠢᠭᠤ|style=max-height:2em;word-break:normal}} |阿巴嘎旗 Ābāgā Qí |40,000 |27,495 |Бэлгүтэй балгас |---------- |5 |[[Сөнөд зүүн хошуу]] |{{MongolUnicode|ᠰᠥᠨᠡᠳ ᠵᠡᠭᠦᠨ ᠬᠣᠰᠢᠭᠤ|style=max-height:2em;word-break:normal}} |苏尼特左旗 Sūnítè Zuǒ Qí |30,000 |33,469 |Мандалт балгас |---------- |6 |[[Сөнөд баруун хошуу]] |{{MongolUnicode|ᠰᠥᠨᠡᠳ ᠪᠠᠷᠠᠭᠤᠨ ᠬᠣᠰᠢᠭᠤ|style=max-height:2em;word-break:normal}} |苏尼特右旗 Sūnítè Yòu Qí |70,000 |26,700 |Сайхантал балгас |---------- |7 |[[Зүүн Үзэмчин хошуу]] |{{MongolUnicode|ᠵᠡᠭᠦᠨ ᠤᠵᠤᠮᠤᠴᠢᠨ ᠬᠣᠰᠢᠭᠤ|style=max-height:2em;word-break:normal}} |东乌珠穆沁旗 Dōng Wūzhūmùqìn Qí |70,000 |47,554 |Улиастай балгас |---------- |8 |[[Баруун Үзэмчин хошуу]] |{{MongolUnicode|ᠪᠠᠷᠠᠭᠤᠨ ᠤᠵᠤᠮᠤᠴᠢᠨ ᠬᠣᠰᠢᠭᠤ|style=max-height:2em;word-break:normal}} |西乌珠穆沁旗 Xī Wūzhūmùqìn Qí |70,000 |22,960 |Балгаргол балгас |---------- |9 |[[Тайвас хошуу]] |{{MongolUnicode|ᠲᠠᠶᠢᠫᠤᠰᠧ ᠬᠣᠰᠢᠭᠤ|style=max-height:2em;word-break:normal}} |太仆寺旗 Tàipúsì Qí |200,000 |3,415 |Буучан балгас |---------- |10 |[[Хөвөөт шар хошуу]] |{{MongolUnicode|ᠬᠥᠪᠡᠭᠡᠲᠦ ᠰᠢᠷ᠎ᠠ ᠬᠣᠰᠢᠭᠤ|style=max-height:2em;word-break:normal}} |镶黄旗 Xiānghuáng Qí |30,000 |4,960 |Шинэбулаг балгас |---------- |11 |[[Шулуун хөвөөт цагаан хошуу]] |{{MongolUnicode|ᠰᠢᠯᠤᠭᠤᠨ ᠬᠥᠪᠡᠭᠡᠲᠦ ᠴᠠᠭᠠᠨ ᠬᠣᠰᠢᠭᠤ|style=max-height:2em;word-break:normal}} |正镶白旗 Zhèngxiāngbái Qí |70,000 |6,083 |Мянгант балгас |---------- |12 |[[Шулуун хөх хошуу]] |{{MongolUnicode|ᠰᠢᠯᠤᠭᠤᠨ ᠬᠥᠬᠡ ᠬᠣᠰᠢᠭᠤ|style=max-height:2em;word-break:normal}} |正蓝旗 Zhènglán Qí |80,000 |9,963 |[[Шанду]] балгас |} == Угсаатны бүтэц == {| class="wikitable" ! align=center colspan=3 | Шилийн Голын угсаатны бүтэц (2000 оны тооллого) |- ! [[Хятад улсын угсаатны бүтэц|Угсаатны нийтлэг]] !! Хүн амын тоо !! Эзлэх хувь (%) |- | [[Хятадууд|Хятад]] (БНХАУ-ын цөм үндэстэн)|| 651,174 || 66.78% |- | [[Монголчууд|Монгол]] (ӨМӨЗО-ы өргөмжит үндэстэн) || 284,995 || 29.23 % |- | [[Манжууд|Манж]] || 26,687 || 2.74% |- | [[Хотон (үндэстэн)|Хотон]] || 70,287 || 1.13% |- | [[Дагуур ястан|Дагуур]] || 784 || 0.08% |- | Бусад || 519 || 0.04 % |} {{Өвөр Монгол}} [[Ангилал:Шилийн гол| ]] [[Ангилал:Өвөр Монголын аймаг]] 6r70gr5i0ikyp7ndk5wuhzqlmt4u63g Дээл 0 18788 707223 699483 2022-08-04T05:14:31Z CommonsDelinker 211 Unknown_Mongolia_-_a_record_of_travel_and_exploration_in_north-west_Mongolia_and_Dzungaria_(1914)_(14592471478).jpg файлыг коммонсд [[commons:User:Fitindia|Fitindia]] хэрэглэгч устгасан тул арилгагдлаа. Шалтгаан: per [[:c:Commons:Deletion requests/Files i wikitext text/x-wiki [[Зураг:Mongolwomen.jpg|Mongolian women|thumb|right|[[Халх]] загварын дээл өмссөн [[Монгол үндэстэн|монгол]] эмэгтэйчүүд.]] [[Файл:National costume Mongolia 1.jpg|thumb]] '''Дээл''' нь ([[Буриад аялга|буриадаар]] дэгэл) олон мянган жилийн түүхтэй [[Монголчууд]]ын үндэсний хувцасны нэг юм. Аливаа улс үндэстэн, ард түмний чухал дурсгал нь үндэсний хувцас мөн бөгөөд хүний нийгмийн түүх олон жилээр тасралтгүй үргэлжлэн хувьсан өөрчлөгдөж, хүний өмссөн хувцас ч хөгжлийнхээ явцад тухайн цаг үеийнхээ нийгэм, соёл шинжлэх ухаан, техникийн хөгжил зэргийн нөлөөнөөс хамааран олон өвөрмөц хэв маяг хэлбэр донжийг бүрдүүлэн бий болгож эцсийн хувилбараа олсон байдаг. == Үгийн гарал == Дээл гэсэн үгний учрыг тайлбарлавал, [[монгол бичиг]]т “ᠳᠡᠪᠡᠯ”(Дэбэл), [[Монгол хэлний бүлэг#Ангилал|ойрадын аялгад]] “дэвэл”, [[буриад аялга]]д “дэгэл, дэглэй”, [[Монгол хэл|халх өвөрлөгчийн аялгад]] “дээл”, монгол хэлэнд “диээр” гэж байгаа нь монгол эртний урт эгшиг үүссэн зүй тогтолтой холбох бөгөөд энэ үгийг язгуур “дэв, дэб” нь ”дэвших, дээгүүр, дээр” гэсэн утга ойролцоо “дээгүүр нөмөрдөг юм” гэсэн агуулгатай. == Түүх == {| class="wikitable" style="text-align:right; float:right; margin-left:18px;" |- | align="left" | [[File:XMongolPeople4.jpg|130px]] || align="left" | [[File:Przed rozpoczęciem lokalnego festiwalu Naadam (06).jpg|310px]] |- | align="center" | Дээлтэй <br />монгол охин | align="center" | Наадмын талбай дахь <br /> дээлтэй монгол залуус |} Хүн төрөлхтний соёл иргэншилд [[Монголчууд|Монгол угсаатны]] оруулсан үнэт зүйлсийн нэг бол [[монгол хувцас]]ны соёл мөн билээ. Энэ соёл монгол угсаатан төв азийн өндөрлөг дээр үүсэн бүрэлдэж эхэлсэн олон мянган жилийн тэртээгээс улбаатай бөгөөд МЭӨ II зуунаас төр улсаа байгуулан хүчирхэгжин мандсан [[Хүннү]] гүрний үед Монгол үндэсний хувцасны нийтлэг шинж төрх цэгцэрч бүрэлдсэнийг судалгаа шинжилгээний үр дүн харуулж байгаа билээ. Монгол үндэсний хувцас нь манай орны цаг уурын нөхцөл болон дөрвөн улирлын байдалд зохицсон дөрвөн цагийн гол хувцас болох дээл юм. Монгол дээл хувцасны хөгжил түүхэн замналаас товч дурьдвал монголчуудын хувцасны нэн эртний дурсгал нь шинэ чулуун зэвсгийн үе, хүрэл, төмрийн үеийн судлалын олдвороос мэдэгдэх бөгөөд угсаатны өвөрмөц янз маягийг олсон нь манай эриний өмнөх цагийн монгол овогтны өвөг дээдэс болох Хүннү нарын үед хамаарагддаг. Хүннү нарын хувцас нь монгол орны эрс тэрс уур амьсгалд зохицсон, мал аж ахуй эрхлэж нүүдэллэн аж төрдөг нөхцөлтэй ихэд уялдсан хэлбэр маягтай байжээ. Хүннү нарын хувцасны зүйлс, монгол газар бүхий Хүннүгийн булшнаас биетээр олдсон байдаг. Тэрхүү сонин дурсгалыг агуулсан булш нь Төв аймгийн Баянчандмань сумын нутагт байгаа Ноён уулын булш юм. Эндээс олдсон хувцасны зүйл Хүннү нарын хувцасны байдал төлвийг харуулж байгаа юм. Олдворын дотор углаж өмсдөг, минжэн эмжээртэй, бачуу ханцуйтай, хоёр мөр болон ар голоор нь ангийн үс хадсан, углаа захны ирмэгийг бөс минжээр эмжсэн хувцас байсан байна. Дээлний урт нь 1,17 м, өргөн нь ханцуйны хамт 1,94 м болно. Энэ дээлийг бөө удганы юмуу язгууртны өмсдөг хувцас байсан байх гэж судлаачид үздэг. Асар уудам газар нутагтай бэлчээрийн [[мал аж ахуй]], ан гөрөө эрхэлдэг нүүдэлчин Монголчууд цөөн хүн амтай орны хөрс газар тариалан эрхлэхэд төдийлөн тохиромжгүй тул хэрэгцээний бөс бараа, торго дурдан, тариа будаагаа зэргэлдээ орших суурин омог аймгуудаас авдаг. Заримдаа худалдааны хэлцэлээр бараа солилцооны маягаар, яриа хэлэлцээрээр бүтэхгүй үед дайрч дээрэмдэн авдаг байсан тухай түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг. Дайнч, моринд гарамгай монголчуудын хувцас хүний хөдөлгөөнд бүрэн зохицсон, тайван цагт ч, дайн тулааны үед ч өөрчлөгдөхөөргүй хэв загвартай, салхи хаасан битүү энгэртэй, гар даарахгүй нударгатай дээл, морин дээр удаан явахад биед түшигтэй өргөн бүс, урт өмд, өвдөг хүрсэн урт түрийтэй гутал сэлтээс бүтэж байв. Эртний монгол нийт хүмүүсийн дээл нь зөв энгэртэй, энгэр нь дөрвөлжин мөөрөлжин байсан бөгөөд дээхэн үедээ бүдүүн цэмбэ, арьсан дээл өмсдөг байснаа хожим гадны бөс торгомсог, алт хатгамалсан торгомсог дээл өмсдөг болжээ. Дээлний өнгө нь их төлөв улаан, ягаан, гүн улаан, ногоон байхын сацуу голчлон нар, сар, луу, гарьдын дүрс, цэцгэн хээтэй байсан аж. Дээлнийхээ солгой талд оноо хийж, баруун гар талдаа гурав, зүүн гар талдаа нэг товч хаддаг байсан байна. Ядуу хүмүүс нь өвөл цагт нохой ямааны арьсаар, чадуу нь үнэгний арьсаар дах хийж өмсдөг байсан ба хаад ихэс нь булга хэрмэн дахтай байв. XIII-XIV зууны үеийн монголчуудын хувцасны хэв маягийг тэр цагийн Перс, Нангиад европ сурвалжийн зураг сэлт эртний судлалын биет хэрэглэгдэхүүн болон монголоор зорчсон элч жуулчдын тэмдэглэлд “Монголын нууц товчоо”, “Судрын чуулган”, “Юан улсын судар” зэрэг сурвалж зохиолын мэдээ, баримтад дурдсаныг баримжаалан мэдэж болно. Монгол гүрний их хаад Мөнх 1252 онд, Хубилай хаан 1275 онд тайлга ёслолын хувцасны дүрэм хуулийг удаа дараа гарган тогтоосон бөгөөд чингэхдээ хуучин хэлбэрийг хэвээр авч, чимгийг маш их болгосон байна. == Төрөл == Монгол дээлийг аймаг угсаатны ялгарах онцлогоор нь дараах байдлаар ангилдаг. Үүнд: # [[Халх дээл]] # [[Дөрвөд дээл]] # [[Буриад дээл]] # [[Баяд дээл]] # [[Урианхай дээл]] # [[Дарьганга дээл]] # [[Захчин дээл]] # [[Торгууд дээл]] # Барга дээл # Мянгад дээл # Үзэмчин дээл # Хорчин дээл # Хотон дээл # Казах дээл # Дархад дээл # Цаатан дээл # Өөлд дээл == Хийц == Монгол дээл урдуураа битүү зөрдөг энгэр нь өврөөр салхи оруулахгүй, бүсэлж юм өвөртлөхөд зохилдсон байна. Мөн дээлний нударга нь гар хамгаалах болон юм барих жийрэг болдог. Хүннү нарын хувцасны дээрх дурсгал болоод эртний зургийн дүрснээс үзвэл тэдний дээл нь их төлөв урдуураа хагархай дөрвөлжин буюу солгой мөөрөжин (гүдгэр ташуу) энгэртэй байсан бололтой. Энэхүү солгой энгэр нь нийт нүүдэлчин аймгуудад дэлгэрч байгаад хожим монгол угсаатных зөв, түрэг овогтных нь буруу энгэртэй болсон байна. == Цахим холбоос == {{Commonscat|Deels|Дээл}} [[Ангилал:Азийн хувцас судлал]] [[Ангилал:Монгол хувцас]] [[Ангилал:Монголын соёл]] [[Ангилал:Мөрөнд тохож өмсөх хувцас]] gxx1si0texm56f0bb1320vsvdrsaqtv Төмөрийн улс 0 19373 707198 694525 2022-08-03T14:06:11Z 64.119.19.187 wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name=Гуркани |conventional_long_name = Төмөрийн улс |common_name = Төмөрийн улс |continent = |region = |era = |status = |government_type = хаант засаг |year_start = 1370 |year_end = 1507 |event_start = Төмөр [[Мавереннахр]]ыг эрхшээлдээ оруулав |date_start = 1370 |event_end = Төмөрийн улс [[Бухарын хант улс|Шейбаны улс]]ад цохигдон унав |date_end = 1507 |date_event1 = |event1 = |date_event2 = |event2 = |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |flag_s1 = |s2 = |flag_type = |image_coat = |image_map =Mongol dominions.jpg |image_map_caption =Төмөрийг нас нөгчих үеийн улсын газар нутаг, 1405 он (Улъяам Р Шепхердсийн түүхэн газрын зургаас-1923 он) |capital = [[Самарканд]]<br>[[Херат]] |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = |currency = |title_leader = Эмир (Удирдагчи) |leader1 = [[Доголон Төмөр|Төмөр]] |stat_area1 = 4400000 |stat_year1 = 1405 |today = {{flag|Узбекистан}}<br>{{flag|Иран}}<br>{{flag|Туркменистан}}<br>{{flag|Тажикистан}}<br>{{flag|Киргиз}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Азербайжан}}<br>{{flag|Гүрж}}<br>{{flag|Армен}}<br>{{flag|Афганистан}}<br>{{flag|Пакистан}}<br>{{flag|Энэтхэг}}<br>{{flag|Ирак}}<br>{{flag|Кувейт}}<br>{{flag|Сири}}<br>{{flag|Турк}}<br>{{flag|Хятад}}<br>{{flag|Орос}} }} [[Файл:Timurid Dynasty 821 - 873 (AH).png|thumb|250px|Төмөрийн эзэнт гүрэн хамгийн том нутагтай байх үеийн газрын зураг]] '''Төмөрийн эзэнт гүрэн''' бол XIV-XVI зууны үед Мавереннахр, Иран, Кавказын өвөр бэлд оршин тогтнож байсан улс юм. Энэ улсыг [[Монгол]]ын [[Барлас]] овгийн эмир [[Доголон Төмөр|Төмөр]] байгуулжээ. Төмөрийн эзэнт гүрний хаад нь [[Өгэдэй хаан]]ы угсааны Сюрьгатмишь, Махмуд нар байв. Эдгээр хаадыг доголон Төмөр өргөмжилсөн бөгөөд ямар ч эрх мэдэлгүй бэлгэ тэмдгийн шинжтэй хаад байсан юм. Улсын бүх эрхийг Төмөр атгах бөгөөд эмир цолтойгоор улсаа удирдаж байжээ. Доголон Төмөрийн нас барсны дараа Төмөрийн эзэнт гүрэн эзлэгдсэн орнуудын ард түмний бослого, дотоодын тэмцлээс болж задран бутарчээ. XVI зууны эхэн үед [[Алтан Орд|Алтан ордны улсаас]] нүүж ирсэн узбекүүд Төмөрийн угсааныхныг бут цохисноор Төмөрийн эзэнт гүрэн бүрмөсөн мөхжээ. == Гарал үүсэл, угсаатны хамаарал == Төмөрийн эзэнт гүрний үүсэл нь [[Монгол үндэстэн|Монголын]] нүүдэлчин аймаг [[Барлас]]аас улбаатай бөгөөд тэд [[Чингис хаан]]ы армийн бүрэлдэхүүнд багтан тулалдаж явжээ.<ref>''"Timur"'', The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition, 2001-05 Columbia University Press, ([http://www.bartleby.com/65/ti/Timur.html LINK])</ref><ref>"Consolidation & expansion of the Indo-Timurids", Encyclopedia Britannica, ([http://www.britannica.com/eb/article-26937/Islamic-world LINK])</ref> Монголчууд Төв Азийг эзэлсний дараа Барлас аймгийнхан одоогийн [[Узбекистан]]д суурьшиж нутгийн [[түрэг]]үүдтэй холилдсон тул Төмөрийн үед барласууд зарим талаар түрэгжсэн байв. Түүнчлэн Цагадайн улсын баруун хэсгийн [[Ислам]]ын шашинд орсон түрэг, монгол угсаатнууд Исламын шашин дэлгэрэхээс өмнө Төв Азид ноёрхож байсан [[Персийн нийгэм|Персийн соёлын]] нөлөөнд орсон байжээ.<ref name=Iranica2>B. Spuler, "Central Asia in the Mongol and Timurid periods", published in [[Encyclopædia Iranica]], Online Edition, 2006/7, ([http://www.iranica.com/newsite/search/searchpdf.isc?ReqStrPDFPath=/home/iranica/public_html/newsite/pdfarticles/v5_articles/central_asia/mongol_and_timurid_periods&OptStrLogFile=/home/iranica/public_html/newsite/logs/pdfdownload.html LINK]): ''"...&nbsp;Like his father, Olōğ Beg was entirely integrated into the Persian Islamic cultural circles, and during his reign Persian predominated as the language of high culture, a status that it retained in the region of Samarqand until the Russian revolution 1917 [...] Ḥoseyn Bāyqarā encouraged the development of Persian literature and literary talent in every way possible ..."''</ref>. Персийн утга зохиол нь Төмөрийн эзэнт гүрний элит хэсгийнхнийг Перс-Исламын соёлд ороход нь нөлөөлж байв.<ref>David J. Roxburgh. The Persian Album, 1400-1600: From Dispersal to Collection. Yale University Press, 2005. pg 130: "Persian literature, especially poetry, occupied a central in the process of assimilation of Timurid elite to the Perso-Islamicate courtly culture, and so it is not surprising to find Baysanghur commissioned a new edition of Firdawsi's Shanama</ref> Төмөрийн улсын ордны эмэгтэйчүүд монгол ёс заншилтай байсан ба Төмөр хааны үед албан хэрэгцээнд монгол, түрэг аль аль хэлийг ашигладаг, монгол бичгээр захиа бичин илгээдэг байв.<ref name="Майдар">Д.Майдар, "Чингис хаан ба Монголын их гүрэн" 1969</ref> Мавереннахрын монголчууд өөр угсаатны ёс заншилд орон монгол соёлоо гээж эхэлсэн боловч бүрмөсөн уусаагүй байв. Дундад зууны монгол эрчүүд гэзэг тавьдаг заншилтай байсан ба Төмөр хаан хүүгээ шийтгэхдээ гэзгийг нь тайрсан нь хүүгээ монголд үнэнч бус байсан гэж үзэж байсныг нь илэрхийлж байжээ.<ref name="Майдар"/> Төмөр хаан Чингис хааныг ихэд хүндлэн биширдэг байсан төдийгүй өөрийн бүх амьдрал, үйл хэргээ Чингисийн улсийн сүр хүчийг дахин сэргээн тогтоохын төлөө зориулжээ. Энэ нь саяхан байгуулагдаад бутарсан ИМУ-н сүр хүчийг хүмүүс хараахан мартаагүй мөн Төмөр өөрөө монголын барлас овгийн хүн байсантай холбоотой юм. Тэр Чингисийн зарлиг, ИМУ-н хууль цаазыг дээдлэн хүндэтгэж өөрийн улсад хэрэгжүүлж байв. Хожим Төмөрийн улсаас тасран байгуулагдсан [[Их Могол Улс]]ад монгол ёс заншлаа даган мөрдөхөө больсон бол Төмөр хааны хувьд лалын шашинд орсон ч монгол ёс заншлаа даган мөрдөж монгол гарлаараа бахархдаг байв. Бутралын үеийн Монгол улс, Төмөрийн улс хоёр найрсаг харилцаатай байжээ. [[Өлзийтөмөр хаан|Буняшир]] хаан болохоосоо өмнө Төмөр хааны ордонд байсан байдаг. Төмөрийн улсыг заримдаа монгол улс гэж бичсэн байдаг бол зарим тохиолдолд түрэг улс гэж бичсэн байдаг. [[Моголистан]], Төмөрийн зарим монголчуудыг 16-р зууны сүүл хүртэл монгол хэлээрээ ярьсан хэвээр байсан байж магадгүй гэж зарим эрдэмтэд таамагладаг. Эрдэмтэд Төмөрийн улсыг монголчуудын эсвэл түрэгүүдийн улс гэсэн зөрүүтэй байр суурь баримталдаг. Төмөрийн улс хэдийгээр монгол гаралтай улс ч 14-р зууны дунд үед [[Баруун Цагаадайн улс]]ын монголчууд буюу Мавереннахр дахь монголчууд нилээд түрэгжсэн байсан учир зарим эрдэмтэд энэ улсыг түрэгүүдийн улсад хамааруулдаг байна. == Байгуулагдсан нь == {{Гол|Доголон Төмөр}} Төмөр [[Мавереннахр]] буюу Трансоксиан (одоогийн Узбекистан, [[Тажикистан]], [[Туркменистан]]ы ихэнх хэсэг) болон [[Хорасан]]ы (одоогийн [[Иран]], [[Афганистан]]) ихэнх хэсгийг 1363 оноос эхлэн бусад ноёдтой хүч хавсран ([[Самарканд]]ийг 1366 онд, [[Балх]]ийг 1369 онд) мэдэлдээ оруулж, 1370 он гэхэд захирагчаар нь өргөмжлөгджээ. Албан ёсоор бол Монголын [[Цагадайн улс]]ын нэрээр үйл ажиллагаа явуулж байсан Төмөр Мавереннахр, [[Хорезм]]ыг дагаар оруулж, 1380 онд баруун тийш аян дайн хийв. 1389 онд Картидуудыг [[Херат]]аас үлдэн хөөж, 1382 оноос [[Персийн эзэнт гүрэн|Персийн]] нутаг руу түрж эхэлжээ ([[Исфахан]]ыг 1387 онд эзэлж, 1393 онд [[Музаффарид]]уудыг [[Шираз]]аас зайлуулж, [[Жалайрид]]уудаас [[Багдад]]ыг авсан). 1394/95 онд тэр [[Алтан Орд]] руу довтолж, [[Кавказ]]ад өөрийн засаглалыг тогтоон, улмаар 1398 онд одоогийн Пакистан, Энэтхэгийн нутаг дахь [[Мултан]], [[Дипалпур]]ыг дагаар оруулжээ. 1400/01 онд [[Алеппо]], [[Дамаск]], зүүн [[Анатолиа]]г эзлэн авч, 1401 онд Багдадыг сүйтгэж, [[Анкарагийн тулалдаан|1402 онд Османуудаас Анкараг булаан авав]]. Тэр Самаркандыг гол нийслэлээ болгосон бөгөөд түүний аян дайнаар ойролцоогоор 17 сая хүн үрэгдсэн гэдэг.<ref>[http://users.erols.com/mwhite28/warstat0.htm#Timur Selected Death Tolls: Timur Lenk (1369–1405)]</ref> 1506 онд Төмөрийн эзэнт гүрэн унасны дараа аавын талаасаа [[Доголон Төмөр|Төмөрийн]], эхийн талаасаа [[Чингис хаан]]ы удмын [[Бабур]] 1526 онд Афганистан, Энэтхэгт [[Их Монгол Улс|Моголын эзэнт гүрэн]]г байгуулсан түүхтэй. 17-р зуун гэхэд Моголын эзэнт гүрэн Энэтхэгийн ихэнх нутгийг хяналтдаа байлгаж байсан боловч 18-р зуунд хүч нь суларч Английн нөлөөнд орж эхэлжээ. 1857 онд [[II Бахадур Шах]] Энэтхэгийн бүх хүчийг нэгтгэж англичуудын эсрэг тулалдсан ч ялагдаж [[Бирм]] рүү цөлөгдсөнөөр Энэтхэгийн хойг бүхэлдээ [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн эзэнт гүрн]]ий мэдэлд орж Их Могол Улс бүрмөсөн мөхжээ. Төмөрийн эзэнт гүрний явуулсан дайн тулаануудын үр дүнд Персийн соёлын төв нь Самарканд, Херат болон хувирч, Төмөрийн эзэнт гүрний хүч чадлын билэг тэмдэг болон мандаж байв.<ref name="Columbia">{{cite encyclopedia | encyclopedia = The Columbia Encyclopedia | title = Timurids | url = http://www.bartleby.com/65/ti/Timurids.html | edition = Sixth | publisher = [[Columbia University]] | location = New York City |accessdate=2006-11-08}}</ref> == Соёл == Төмөрийн эзэнт гүрэн нь хэдийгээр Монголын<ref name="UNESCO">M.S. Asimov & [[Clifford Edmund Bosworth|C. E. Bosworth]], ''History of Civilizations of Central Asia'', [[UNESCO]] Regional Office, 1998, ISBN 92-3-103467-7, p. 320: ''"...&nbsp;One of his followers was [...] Timur of the Barlas tribe. This Mongol tribe had settled [...] in the valley of Kashka Darya, intermingling with the Turkish population, adopting their religion (Islam) and gradually giving up its own nomadic ways, like a number of other Mongol tribes in Transoxania ..."''</ref> Барлас овгоос гаралтай ч Туркестан, Хорасанд төвлөрсөн, түрэг, [[Персийн соёл]]ын нөлөөнд орсон<ref>[[:en:Muhakamat al-Lughatayn|Muhakamat al-Lughatayn]]</ref><ref name=Iranica2 /><ref name="Iranica">{{cite encyclopedia | last = Lehmann | first = F. | encyclopedia = [[Encyclopædia Iranica]] | title = Zaher ud-Din Babor&nbsp;— Founder of Mughal empire | url = http://www.iranica.com/newsite/search/searchpdf.isc?ReqStrPDFPath=/home/iranica/public_html/newsite/pdfarticles/v3_articles/babor_zahir-al-din_mohammad&OptStrLogFile=/home/iranica/public_html/newsite/logs/pdfdownload.html | accessdate = 2006-11-07 | edition = Online | publisher = [[Columbia University]] Center for Iranian (Persian) Studies | location = New York City | pages = 320–323 | quote = "...&nbsp;''His origin, milieu, training, and culture were steeped in Persian culture and so Babor was largely responsible for the fostering of this culture by his descendants, the Mughals of India, and for the expansion of Persian cultural influence in the Indian subcontinent, with brilliant literary, artistic, and historiographical results'' ..."}}</ref>, [[Ислам]]ын шашинтай улс байжээ. == Эшлэл == {{Reflist}} == Гадаад холбоос == *[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/596414/Timurid-dynasty#md-media-strip-tab-lists-content britannica.com] [[Ангилал:Афганистаны түүх]] [[Ангилал:Узбекистаны түүх]] [[Ангилал:Төмөрийн улс| ]] [[Ангилал:Исламын хант улс]] [[Ангилал:Төв Азийн түүх]] [[Ангилал:Перс]] [[Ангилал:1370 он]] 0wr8z7l1rk9jcznpw2ap7hjfyfgx1yk Урианхай 0 20334 707221 680285 2022-08-04T05:11:55Z CommonsDelinker 211 Unknown_Mongolia_-_a_record_of_travel_and_exploration_in_north-west_Mongolia_and_Dzungaria_(1914)_(14756029456).jpg файлыг коммонсд [[commons:User:Fitindia|Fitindia]] хэрэглэгч устгасан тул арилгагдлаа. Шалтгаан: per [[:c:Commons:Deletion requests/Files i wikitext text/x-wiki [[Зураг:AltaiUrianhaiJutgeltGunHoshuu.jpg|thumb|200px|Баруун Монголд нутаглах Алтайн Урианхайн Манжийн үе дэх Зүтгэлт гүний хошууны нутгийн зураг.]] '''Урианхай''' нь хэл, соёл, угсаа гарал нэгтэй [[Монгол үндэстэн|Монгол]]ын олон ястны нэг болохын дээр гарал үүслийн хувьд Монгол угсаатан дотроосоо одоогийн нэрээрээ тэмдэглэгдэж ирсэн хамгийн эртний гарал үүслийн түүхтэй ястны нэг юм. Зарим түүхэн сурвалжид уг аймгийн нэрийг Урианхан гэж тэмдэглэсэн байдаг бөгөөд дайн байлдааны тэргүүнд уриалан дайтдаг зоригт баатар эрстэй овог аймаг байсан тул Уриа аймаг гэх болсон бол сүүлд олон тулаанд байгуулсан ялалт, гавьяаг үнэлэн Хан өргөмжилж УРИАНХАН аймаг болсон гэдэг. == Түүх== Урианхай угсаатны түүхийг [[Хүннү]] гүрний дараах үе, [[Сяньби]] улсын үеэс эхлэлтэй гэж үздэг. Урианхай нь 7-р зууны үеэс анхны [[Монгол]] аймгийг Хиад, Дарлиган аймгуудын хамтаар үүсгэн байгуулсан гэж үздэг бөгөөд энэ талаар Эргүнэ Хүний домогт тодорхой өгүүлсэн байдаг. Алтайн Урианхай аймгийн эзэн захирагч Зэлмэ жанжин бол Их Монгол Улсын Чингис хааны хамгийн алдартай цэргийн жанжин байсан ба Монголын зонхилох том аймгийн нэг байв. Урианхайчууд Алтайн нурууны 13 оргилын дагуу суурьшин амьдарч Монгол улсынхаа баруун хил хязгаарыг манан сахих үүрэгтэй, хагас цэрэгжсэн харуул аймаг байсан юм. Сүүлд Монголын бутралын үед 500 гаруй жил Урианхайчууд нь тэр үеийн Алтайн Урианхай аймаг, Тагна уулын Урианхай айг, Тэлэнгэд аймгийн хамт (одоогийн [[Алтай ястан|Уулын Алтай БНУ]] болон [[Тува орон|Тува БНУ]], [[Хакас орон|Хакас БНУ]], [[Алтайн хязгаар]]) Монголын Халхын Засагт Хааны харьяанд байж байгаад хожим Зүүнгар улсын харьяанд орсон Хотгойд аймгийн ноёны харьяат газар нутаг, хүн ард түмэн нь байв. Монголын Хотгойдын ноён Шолой Уваш хунтайжийг оросууд Алтай хан, Алтан Хан гэх мэтээр сурвалж бичигт тэмдэглэсэн байдаг. Уваш хунтайжтай Оросууд анх гэрээ хэлэлцээр хийж, харилцан элч төлөөлөгчөө солилцсон байдаг. Тэр үед Шолой Уваш хунтайжийн оросуудад зарим газар нутаг түрээслэж болно гэх захидалыг үндэслэл болгон Оросууд Монголын нутагт эзэн суусан юм. Сүүлд Манж-Оросын Нэрчүгийн хилийн гэрээг хийхэд Шолой Уваш ханы дур мэдэн бичсэн тэр захидал шийдвэрлэх үндэс болсон юм. Зүүнгарын Галдан Бошигт хаан Халхтай эв эдрэлцэн Засагт Хааны харьяат Хотгойдын Шолой Уваш хунтайжийг цэрэг хөдөлгөн дарсан ба Шолой Уваш хунтайж ихэнх харьяат ард иргэдээ аван өмнө зүг нүүж Манжид дагаар орсон юм. Энэ дайнаас болж хязгаар нутаг хүнгүй, эзэнгүй болсныг далимдуулан Оросууд Монгол нутагт түрэн орж ирж, Байгаль нуур хүртлэх өргөн уудам нутгийг өөрийн болгосон түүхтэй билээ. Зүүнгар улсын Цэвээнравдан хаан, Галданцэрэн, Даваач хааны үед Урианхайчууд Зүүнгарын улсад харьяалагдаж байв. Манжийн колончлолын үед 200 гаруй жил Урианхайчууд нь Урианхайн Хязгаар гэдэг засаг захиргааны нэгжид харьяалагдан Манжаас томилсон Халхын Амбан захирагчид Алтайн Урианхай, Тагна уулын Урианхайн хошуудын хамтаар харьяалагдаж байсан. Профессор А.Очир урианхан хэмээх нэрийг урианхан нь уриа (н), хан гэсэн хоёр үгээс бүтсэн бөгөөд эхний уриа нь уриа дуудлагын уриа, хан нь эзэн гэсэн утгатай үг бололтой. Эл хоёр үг нийлээд уриан эзэн, уриан хан буюу онгодын эзэн гэсэн утга илтгэсэн байж мэднэ гэж үзсэн байна <ref>[http://www.khovd.gov.mn/home/index.php?option=com_content&view=article&id=563&Itemid=145 Олон ястны өлгий-Ховд ]</ref> Алтайн урианхайчуудын түүхээр дорвитой бүтээл хийсэн эрдэмтэн бол Ц.Гантулга юм. Тэрбээр урианхайчуудын гарал, үүслийн талаар тодорхой мэдээлэл авахад “Эргүнэ хунгийн домог”, “Монголын нууц товчоо” хоёр онцгой ач холбогдолтойг дурджээ. Эхний домгоос авч үзвэл лавтай 2000 жилийн асуудал яригдах юм. Тэгэхээр гарцаагүй язгуурын Монгол аймгийн тухай яриа гарна гэсэн үг. Тэр үеийн аймгууд үргэлжийн дайн, дажинтай байсан бөгөөд нэгэн дайнаар хоёрхон хүн амьд үлдсэн нь эр, эм хос бүлгээ гэжээ. Тэд амь гарахын тулд хүн байтугай араатан хүршгүй газар зайлан одсон байна. Дүрслэн хэлбэл, нэгэн нарийхан жимийг эс тооцвол явахад нэн бэрх хад асга, ой модтой газар гэх. Энэ нутгийг Эргүнэ Кун гэмой. Тэр хоёр хүнийг Нукуз, Киян хэмээнэ. Тэр хоёроос төрсөн үр сад нь дөрвөн зууны турш өсч үржээд олон овог болжээ. Тэдэнд нутаг ус нь давчдах болжээ. Ингээд тэндээс гарч ус ургамал, ан гөрөөс элбэгтэй газар бараадахаар шийджээ. Ингэхийн тулд далан толгой шар үхэр, адуу нядалж ширийг нь туламлан хөөрөг хийгээд нүүрс, тосоор дүүргэн их хэмжээний гал өрдөн төмрийн хүдэртэй хавсарган дэлбэлж их уулыг сэтлэн зам харгуй гаргасан байна. Тэр замаараа гаран салбар болон салж одоцгоожээ. Тэгэхэд уриа дуудлагаар оройлон оролцож зам гаргасан Нукузын үр сад овог аймаг болохдоо урианхайчууд болжээ. “Судрын чуулган”-д өгүүлснээр бол эртний Монгол аймгуудыг дурдахдаа эхэнд нь нукуз, урианхай хэмээн өгүүлээд явсан нь бий. “Эргүнэ хунгийн домог” 2000 жилийн түүхтэй хэмээвээс Хүннүгийн үетэй холбогдох юм. Тэгэхээр урианхайчууд тэр үед ч бие даасан аймаг байсан нь таарч байгаа билээ. Рашид-ад-дин ч “Судрын чуулган”-даа зүгээр нэг дурдаагүй болов уу. Тэрхүү суут хүн тухайн үеийнхээ шилдэг баримт дээр тулгуурлан алдарт бүтээлээ туурвисан нь мэдээж билээ. “Монголын нууц товчоо”-нд чухам юу гэж өгүүлснийг одоо товчхон хүргэе. Тэнд урианхайчуудыг “Бурхан Халдуны эзэн, бурхан босгосон Шинчи баян урианхай” хэмээн өгүүлжээ. Хорь Түмэдийн нутгаас Хорилардай мэргэн удам төрлөө дагуулж Бурхан Халдуны эзэд болох Шинчи баян урианхайг түшихээр ирлээ гэсэн нь ч буй. Чингис хаан төрөхөд урианхай үндэстэн Жарчудай өвгөн булган өлгий бэлэг болгосон түүх ч буй. XIII зуунд буюу Их Эзэн [[Чингис хаан]]ы үед Урианхай аймгаас [[Зэлмэ]], [[Сүбэдэй баатар|Сүбэдэй]] зэрэг олон баатарлаг жанжин төрөн гарч байсан тухай [[Монголын нууц товчоо]]нд өгүүлсэн байдаг. Чингис хааны есөн өрлөг жанжины нэг Зэлмэ нь Чингис хааны амийг гурвантаа аварч, цэргийн их жанжин Сүбэдэй нь Чингис хааны байлдан дагуулалтад онцгой үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Дундад Ази, зүүн Европын улс орнуудыг Сүбэдэй жанжины удирдсан их цэрэг байлдан эзэлж байжээ. Өдгөө мэдэгдэж байгаагаар урианхан (урианхай) нэр зүүсэн хэдэн бүлэг байна. Урианхай хэмээх адил нэр зүүсэн тэдгээр угсаатны бүлгүүд нь нийтлэг нэг гаралтай юм уу, эсвэл нэр ижил боловч түүхэн гарал нь өөр аймагууд байсан уу гэдэг нь одоо болтол тодорхой болж чадаагүй байна. Үүнээс үүдээд урианхай нэр зүүгсэдийн түүх, угсаа-хамаарал, нутагшилт зэрэг нэлээд асуудал нь маргаантай байна. Одоо бидэнд мэдэгдэж байгаагаар урианхай хэмээх нэр манай тооллын Х зууны эхэн үеийн хэрэг явдалтай холбогдон түүхэнд тэмдэглэгдсэн бололтой.<ref>Х.Пэрлээ: ''Онон Хэрлэнгийн Монголчууд'', 1959 он, хуудас 78</ref> Тэр цагаас хойш түүхийн янз бүрийн үед урианхай хэмээх нэрийг хятад дүрс үсгээр хэдэн янз тэмдэглэсээр иржээ. Ираны түүхч Рашид-ад-диний "Судрын чуулганд" Хэнтийн нурууны Урианхай, Ойн Урианхай нэр ижил боловч шууд холбоогүй, Ойн урианхай нь урц овоохойд суун ан агнан амьдардаг гэж бичсэн байдаг. Ойрадын [[Алтайн Урианхай]], Хөвсгөлийн Халх Урианхай нар урианхай гэсэн нэрнээс өөрөөр өөрсдийгөө нэрлэдэггүй харин тувачуудыг тагна урианхай, тува, якутчуудыг саха урианхай, саха, якут гэсэн гурван янзын нэрээр нэрлэж байсан учир эрдэмтэд якут, тувачууд урианхай гэсэн нэрээр сүүлд нэрлэгдэх болсон гэж таамагладаг. Зарим якут хүмүүс одоо болтол урианхайтай өөрийн гарлыг холбон тайлбарладаг. Оросын нэрт дорно дахиныг судлаач Н.В.Кюнер хятад сурвалжид Улянха хэмээх угсаатны нэр гардаг нь Урианхай аймгийн нэр мөн гэж үзсэн байна.<ref>Н.Б.Кюнер, 1961, т.65-66</ref> XVIII зууны үеийн хятад түүхэнд, XV зуунаас Хянганы нуруугаар нутагласан урианхай нарыг эртний Кумоси нарын удам хойчис гэж өгүүлсэн байна.<ref>Н.Б.Кюнер, 1961,т.65-66</ref> Кумоси нар IV зууны үед түүхэнд нэр нь гарсан том аймаг аж. Урианхай хэмээх угсаатны нэр Х зууны эхээр түүхэнд мэдэгдэх болсон. Тэд 902, 963 онд Хятан улсад алба барьж, хөтөч хүн, алаг гөрөөс зэргийг хүргэж байв. Монгол сурвалж мэдээгээр, Чингис хааны дээд өвөг Добу мэргэний үед урианхайн зарим нь бурхан халдунд нутаглаж байжээ.<ref>Монголын нууц товчоо, 1975, т. 20-21</ref> XII зууны үед урианхай нарыг дотор нь ойн урианхай, тал хээрийн урианхай хэмээн ялгадаг байжээ. Ойн урианхадын нутгийн өмнөд тал нь Хэнтийн уул, хойд тал нь Баргужин төхөм хавиар суугч хори түмэд, барга нартай зах залгаж байжээ.<ref>Рашид-ад-дин, 1952, т.121, 156-160</ref> Талын буюу язгууртны монголчуудын доторхи урианхай нар хойд талаараа ойн урианхайтай хаяа нийлэн Хэнтийн уулсаар нутаглан сууж байжээ. <ref>Одон, 1988, т.201-202</ref> Элжигидэй ноён XIII зууны эхнээс Хянганы нуруу, Их цагаан хэрмийн араар нутаглаж байжээ. 14-р зуунд Урианхай Ляонин, Хэнтийд хуваагдан сууж байв. Одоогийн Хятадын Ляонин мужид нутаглаж байсан Урианхайн Нагачу ноён 1388 онд Хятадын Мин улсад бууж өгөхөд түүний харъяат урианхайчуудыг Доён, Тайнин, Фү-юй гэсэн 3 харуулд хуваан Хятадын хил хамгаалуулах болсон байна. Эл урианхай нар бол XIII зууны эхээр Чингис хааны алтан ургийн ноён Элжигидэйд очсон урианхай нар мөн бололтой гэж зарим судлаачид үзжээ. Хэдийгээр дээрх 3 харуулын Доён харуулд урианхай нар сууж, нөгөө хоёрт нь Үжээд, Онглигууд байсан боловч зарим бичиг зохиолд Урианхайн гурван харуул, Урианхайн гурван хязгаар гэхчлэн тэмдэглэсээр иржээ. Монгол улс 14-р зуунд Хятадтай дайтан алдсан нутгаа эргүүлэн авсны дараа Урианхай түмнийг сэргээн байгуулжээ. Урианхайчууд [[Батмөнх Даян хаан|Даян хаан]]ы үед бослого гаргасан тул Батмөнх Даян хаан Урианхай түмнийг бүрмөсөн тарааж хүн ардыг нь бусад түмэнд хэсэг хэсгээр нь тараажээ. Урианхайн бусад хэсэг нь [[Хэнтийн нуруу]]нд байсан ба тэд 16-р зууны эхээр Хангайн нуруу руу нүүн очсон ч удалгүй цаашлан Алтайн нуруунд очин одоогийн Алтайн Урианхай болжээ. Харин Хөвсгөлийн уулс руу нүүсэн хэсэг нь [[Хөвсгөлийн Урианхай]] болсон байна. Алтайн Урианхайн зарим нь Ойрад Монголчуудтай хамт Или, Тарвагатайн нуруу руу нүүсэн байна. [[Зүүнгарын хаант улс]]ын үед [[Галдан бошигт хаан|Галдан Бошигт хаан]]ы удирдлаган дор дайн тулаанд оролцож явжээ. [[Зураг:AltainUrianhaiHuvtsas.jpg‎|thumb|200px|Алтайн Урианхайчуудын хувцас]] [[Зураг:Uriankh-Tsongol.jpg‎|thumb|200px|Урианх-цонгоол [[буриад ястан|буриад]]]] Энэ олон жилийн нүүдэл, суудлын үеэр Урианхай аймаг нь нутагшин суурьшсан газар усныхаа нэрээр Хэнтийн Урианхай, [[Тагны Урианхайн хязгаар|Тагны Урианхай]], [[Алтайн Урианхай]] гэж нэрлэгдэн иржээ. Одоогоор Хэнтийн нуруунд нутаглаж байсан Урианхайчууд Говь-Алтай аймгийн 5-6 сумдаар тархан нутаглаж, [[Халх]] ястны Урианхай овог гэж нэрлэгдэн аж төрж байна. Харин Хөвсгөлийн Урианхайчууд [[Хөвсгөл]] аймгийн нутгаар, [[Алтайн Урианхай]]чууд Алтайн нуруу даган нутаглаж байна. [[Зураг:Tuvans.jpg|thumb|Тува буюу Тагнын Урианхай]] Эдгээр Монголын Урианхайчуудаас гадна [[ОХУ]]-ын [[Бүгд Найрамдах Тува Улс]]ад буй [[Тува]]чуудыг мөн Тагнын Урианхай гэж нэрлэж ирсэн байна. Эдгээр нь Түрэг хэл, соёлтой угсаатан бөгөөд XIV-XV зууны үед Урианхайчууд Хөвсгөл нуурын нутаг руу нүүж нутагласан үеэс эхлэн Хөвсгөлтэй зэргэлдээ орших [[Тагнын нуруу]]ны Тува иргэд Урианхайн нэрийг авч Тагнын Урианхай гэж нэрлэгдэх болсон юм. Тэдний уугуул нэр нь Тува болно. Одоо Урианхайг Монгол Урианхай (Алтайн Урианхай, Хөвсгөлийн Урианхай), Тагна Урианхай гэсэн хоёр үндсэн бүлэгт хуваадаг. Алтайн Урианхай, Хөвсгөлийн Урианхай нь хэл аялгуугаараа ялгардаг бол Бурхан Халдунд үлдсэн цөөн урианхайчууд хэл, соёлоор халхаас ялгагддаггүй. Хөвсгөлийн Урианхайн аялга Халх, Алтайн Урианхайнх Ойрад аялганд орно. Алтайн Урианхай, Хөвсгөлийн Урианхайчуудын овгууд нь бүхэлдээ монгол байдаг. Харин Тувачуудын дунд монгол, түрэг овог холилдон оржээ. Чингисийн жанжин Зэлмийн нэртэй Зэлмэ урианхай овог Монголд байгаа нь урианхайчуудын түүх гарлыг тов тодорхой илэрхийлж буй хэрэг юм. Өвөр Монголын Түмэд зүүн хошуу, Харчин хошууны захирагч ноёд нь Зэлмэ Урианхайн угсаа байдаг, Манж Чин улсын үед Урианхайчуудыг Тавнан гэж нэрлэдэг байжээ. Одоо Өвөр монголын Улаанхад хотын Харчин хошуу, Ляонин мужийн Фушиний Монгол үндэстний өөртөө засах хошуу буюу Монголжин хошуу зэрэг газруудад Зэлмийн удамт Урианхай овогтнууд амьдардаг юм. 20-р зууны эхээр Харчин Түмэд оронд хятадууд монголчуудын газар нутгийг булааж монголчуудыг ихээр алж хядсанаас болж урианхайчууд Хянган давааны энгэр уруу хорчинуудын нутаг уруу нүүсэн байдаг. Манж Чин улсын үед урианхайчуудыг засаг захиргааны нэгжээр баруун, зуун гарт хуваасан байдаг. Тэр нь дотроо долоон хошуу, 27 сумтай байжээ. '''Зүүн амбаны хошуу:  ''' Алтайн урианхайн гол хошуу бөгөөд Сагсайн сүмд төвлөрч байсан гэдэг. Ах, Түмт, Сан, Урианхай, Гонзгой, Оорцог гэсэн зургаан сумтай байжээ. '''Мээрэнгийн хошуу:''' Ах, Шаазгай, Ятуун, Онгуда гэсэн дөрвөн сумтай. Алтанцөгц нуураар төвлөрөн сууж байв. Сүүлчийн ноён нь Цагаанбилиг гэдэг хүн байжээ. '''Цагаан соёны хошуу:''' Бургуут, Сарыглар хоёр сумтай. Цагаан соён, Тэлэнгэд, Саглагар, Хувлаар гэх мончоогуудын хошуу нутаг юм. Цэнгэлхайрхан, Цагаан голоор нутагтай гэжээ. '''Сэндэн гүний хошуу:''' Оршин суудаг овгоороо нэрлэгдсэн эл хошуу хоёр сумтай гэх. Харганатын голоор нутагладаг байжээ. Энд дурдагдсан дөрвөн хошуу нь Зүүнгарын монголчууд болно. Дор дурдагдах гурван хошуу Баруун гарынхан авай. '''Баруун бээсийн хошуу:''' Ах, Цэрвээ, Мянгад, Сан, Оорцог сумтай. Булган голоор нутагтай гэв. '''Саруул гүний хошуу:''' Саруул гүний хүрээнд төвлөрсөн, Толбо нуураар нутагтай байжээ. Ах, дунд, хойд сумтай гэх. '''Шар даагийн хошуу:''' Ховд гол, Шинжаанаар нутагтай, дөрвөн сумтай, мончоог хошуу билээ. - See more at: <nowiki>http://www.wikimon.mn/content/31354.shtml#sthash.k8NMonEd.dpuf</nowiki> == Тайлбар == {{reflist}} ==Ном зүй== *А.Очир, Ц.Баасандорж. “Ойрад хуримын ёсон” [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Урианхай ястан| ]] [[Ангилал:Монгол овог аймаг]] [[Ангилал:Буриад ястан]] j1qg5fthk38lxctp95ae5tjzmogv7gl Шулуун хөх хошуу 0 29505 707217 687025 2022-08-04T01:11:40Z 95.111.217.180 wikitext text/x-wiki [[Зураг:Xilin Gol mcp.png|thumb|230px|Шилийнгол аймгийн газрын зурагт «12» дугаартай байгаа нь Шулуун хөх хошуу]] '''Шулуун хөх хошуу''' ([[Монгол бичиг|монгол бичгээр]] {{MongolUnicode||h}} - ''шилугун хөхэ хошигу''; [[хятадаар]] 正蓝旗 - ''zhènglán qí'') — [[БНХАУ]]-ын [[Өвөр Монгол]]ын [[Шилийнгол]] аймгийн харъяат [[хошуу]]. Аймгийнхаа [[Долоннуур]] [[шянь]], [[Шилийн хот]] болон [[Тайвас хошуу|Тайвас]], [[Шулуун хөвөөт цагаан хошуу|Шулуун хөвөөт цагаан]], [[Сөнөд зүүн хошуу|Сөнөд зүүн]], [[Авга хошуу|Авга]] гэх дөрвөн хошуу, бас өөртөө засах орныхоо [[Улаанхад]] хоттой хаяа залгадаг. 9,963 км<sup>2</sup> газартай энэ нутагт 2010 онд 81,967 хүн оршин сууж байв. Дотроо 3 [[балгас]] ([[Шанд]], Хавирга, Сангийн Далай), 8 [[сум]] (Буушуудай, Нарт, Сайнхудаг) болж хуваагддаг. == Гадаад холбоос == * [http://www.zlq.gov.cn/ zlq.gov.cn] — [http://www.zlq.gov.cn/ Шулуун хөх хошууны засгийн явдлын сүлжээ] [[Ангилал:Өвөр Монголын хошуу]] [[Ангилал:Шилийн гол]] k9g5twa7zij5mtw1ki7x8c6l5n9gau5 707218 707217 2022-08-04T01:16:52Z 95.111.217.180 wikitext text/x-wiki [[Зураг:Xilin Gol mcp.png|thumb|230px|Шилийнгол аймгийн газрын зурагт «12» дугаартай байгаа нь Шулуун хөх хошуу]] '''Шулуун хөх хошуу''' ([[Монгол бичиг|монгол бичгээр]] {{MongolUnicode||h}} - ''шилугун хөхэ хошигу''; [[хятадаар]] 正蓝旗 - ''zhènglán qí'') — [[БНХАУ]]-ын [[Өвөр Монгол]]ын [[Шилийнгол]] аймгийн харъяат [[хошуу]]. Аймгийнхаа [[Долнуур]] [[шянь]], [[Шилийн хот]] болон [[Тайвас хошуу|Тайвас]], [[Шулуун хөвөөт цагаан хошуу|Шулуун хөвөөт цагаан]], [[Сөнөд зүүн хошуу|Сөнөд зүүн]], [[Авга хошуу|Авга]] гэх дөрвөн хошуу, бас өөртөө засах орныхоо [[Улаанхад]] хоттой хаяа залгадаг. 9,963 км<sup>2</sup> газартай энэ нутагт 2010 онд 81,967 хүн оршин сууж байв. Дотроо 3 [[балгас]] ([[Шанд]], Хавирга, Сангийн Далай), 8 [[сум]] (Буушуудай, Нарт, Сайнхудаг) болж хуваагддаг. == Гадаад холбоос == * [http://www.zlq.gov.cn/ zlq.gov.cn] — [http://www.zlq.gov.cn/ Шулуун хөх хошууны засгийн явдлын сүлжээ] [[Ангилал:Өвөр Монголын хошуу]] [[Ангилал:Шилийн гол]] lnfgeixx0nufqa4wfw1wfk3lojb5323 Таван замын байлдаан 0 36205 707207 707155 2022-08-04T00:14:39Z 95.111.217.180 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Таван замын тулаан |partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд]] |campaign=Таван замын байлдаан |image=[[Зураг:Mongolian_soldiers.jpg|300px]] |caption=Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд |date=1912-1915 он |place=[[БНХАУ]], [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Шинжаан|Шинжааны өөртөө засах тойрог]] |casus= |territory=[[Өвөр Монгол]] болон бусад монголчууд амьдардаг нутгийг алдсан ба хожим [[Хятад]]ын нутаг болсон |result= Гурван улсын [[Хиагтын хэлэлцээр]] |combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]<br />[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],<br /> бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]<br />дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], <br />дэд сайд [[Бавуужав]]<br />дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[:zh:那逊阿尔毕吉呼|Насан-Аривжих]]<br />сайд, гүн [[Содномдорж]]<br />дэд түшмэл Зүтгэлт<br />гүн [[Лаварын Сумъяа]] |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />маршал [[:zh:王怀庆|Ван Хуайчин]] |strength1=[[Богд Хаант Монгол Улс]]ын арми, <br />[[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг]]ийн ангиуд нийтдээ 10000 орчим цэрэг |strength2=70000 [[цэрэг]],<br />янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]]<br />, 80-90 пулемёт |casualties1=алуулсан 400 орчим, <br />олзлуулсан 60<br />шархадсан 48 |casualties2=алуулсан 3795,<br />олзлуулсан 76<br />зөвхөн 3 тулалдаанд 4-8 их буу,410-аад их бууны сум,<br />7 пулемёт түүний 5000 сум,<br />1080 буу, 85600 ширхэг сум, <br />421 сэлэм олзлуулсан. }} [[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] '''Таван замын байлдаан'''- Монгол-хятадын хооронд 1912-1915 онуудад болсон дайныг хэлдэг бөгөөд [[Монгол]]ын тал [[Өвөр Монгол]]ын нутгийг [[хятад]]ын цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх зорилготой байсан бол [[Хятад]]ын тал Өвөр монголыг алдахгүй байх төдийгүй [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсыг]] устган түүний нутгийг булаан эзлэх зорилготой байжээ. Энэ дайныг хятадад "[[Үхэр жилийн үймээн]]" гэж нэрлэдэг бөгөөд дайны үед хятадын үлэмж давуу цэргийн байлдааны ажиллагаанууд нь бүтэлгүй болж ихэвчилан ялагдаж байсан тул гүнзгийрүүлэн судалдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад ялагдлуудаа [[ялалт]] болгон хуурамчаар тэмдэглэсэн байдаг онцлогтой. Таван замын байлдааны үед [[Ховдын хязгаар]]ыг хамгаалах [[Баруун Монгол]] буюу [[Шинжаан]]ыг [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|хятадаас чөлөөлөх зорилго]]ор [[Богд хааны Засгийн газар]] Гурван замаар цэрэг хуваан оруулсан байна. Энэ тухай судалгаа бараг байдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад цөөн тооны мэдээлэл байдаг. Энэхүү таван замын байлдаанаас тусдаа явагдсан [[Монгол-хятадын дайн]]ыг [[Гурван замын байлдаан]] гэж нэрлэн оруулав. [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдаж зарлан тунхагласан явдалд [[Өвөр Монгол]]ын [[Зуу Үд]], [[Зост]], [[Жирэм]], [[Шилийн гол]], [[Улаанцав]], [[Их зуу]] зэрэг 6 чуулган [[Хөх хот]]ын Түмэдийн зүүн баруун гарын засаг Хар мөрний их мянган, [[Өөлд]]ийн засаг, [[Алшаа]], [[Ар хорчин]], [[Или мөрөн|Илийн мөрний]] [[Цахар]] зүүн гар болон [[Тарвагатай]]н аймгийн хошууд талархан дагаж баясахаа илэрхийлж, [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[цэрэг]] илгээж, Өвөр Монголыг бүхэлд нь Хятадын дарлалаас чөлөөлөхийг хүсэн гуйжээ. Хөлөнбуйрын Барга, Өвөр зургаан чуулганы 49 хошууны 36 нь Монгол улсад нэгдсэнээс гадна Хөх нуурын 24 хошуу, Цахар 8 хошуу, Или мөрөн болон Тарвагатайн 16 хошуу дагаар орж албан ёсоор нэгдэхээ илэрхийлсэн юм. [[Богд хаан]]ы [[зарлиг]]аар [[1913]] оны [[долоодугаар сар|7-р сар]]д зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх тусгай газар байгуулагдаж, [[Сайд]]аар нь [[цэцэн хан аймаг]]ийн харьяат [[Егүзэр хутагт|Егүзэр ачит зан бадарсан эрдэнэ мэргэн хамба]] [[Галсандаш]]ийг томилсон. ==Урьдчилсан нөхцөл== [[Файл:Бавуужав.png|thumb|left|200px|Шударга баатар Бавуужав]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Монгол үндэстэн]]г нэгтгэн Нэгдмэл Монгол Улс байгуулахыг [[Монгол]]ын тухайн үеийн эрх баригчид эрмэлзэж байв. Богд Хаант Монгол Улсад Өвөр Монгол болон бусад монголчууд нэгдэх эрмэлзлээ илэрхийлж, хуучин [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] харъяаны Монголчуудын хэмжээнд [[бослого]], хөдөлгөөнүүд газар сайгүй өрнөж байлаа. Үүнийг эсэргүүцэн [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] дарлалыг авч хаян [[Дундад Иргэн Улс|Дундад Иргэн улс]]ыг байгуулсан [[Хятад|Хятадууд]] өөрсдийгөө манж нарын өв залгамжлагч гэж үзэн хуучин Манж Чин улсын нутагт гарсан үндэстэнүүдийн тусгаар тогтнох эрмэлзэл бүхий эсэргүүцэл, тэмцлийг цэрэг, зэвсгийн хүчээр нухчин дарж хэлсэн. Түүхийн ийм эгзэгтэй үед Богд хаан Монгол улс, Өвөр монголчуудыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөх, өөрт сайн дураар нэгдсэн монголчуудыг нэгтгэж, хязгаар нутгаа батлан хамгаалах зорилгоор [[Чуулалт хаалга]], Бат хаалга ([[Хорчин зүүн гарын дунд хошуу]]), [[Долнуур]], [[Хөх хот]], [[Бугат]] хотын чиглэлд таван замаар их цэрэг хөдөлгөв. ==Монголын тал== ===Монгол дах нөхцөл байдал=== Богд Хаант Монгол Улс байгуулагдсанаас эхлэн түүний Засгийн газраас Ар ба Өвөр Монгол төдийгүй нийт Монголчуудыг нэгтгэн Их Монгол улсыг байгуулахыг өөрийн үндсэн бодлого болгон хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Энэхүү бодлогын дагуу Өвөр Монголын олон түмэнд хандан “Манай засгийн газраас их цэргийг томилж дотоод монголд сэргийлэн суулгасан хятад цэргүүд лүгээ байлдаж хятад түшмэл цэргийг бүрмөсөн гаргасугай хэмээмой. Их цэрэг хүрэхийг үзэж хүчин хавсран газар орноо эзлэн авсугай. Бид язгуураас нэгэн үндэстэн тул зовлон жаргаланг хамтатгаваас зохимой” хэмээн ухуулан таниулах зарыг түгээн дэлгэрүүлж байв<ref>Ж.Урангуа: “ХХ зууны эхэн үеийн Монгол улс 1911-1919”, Улаанбаатар, 2006 он. Тал 47</ref> Монголын засгийн газар нь Манж чин гүрэн задран унасан учир Манж нарын нэгтгэсэн Монгол, хятад, түвд болон бусад үндэстэнгүүд өөрийн тусгаар улсыг байгуулах эрхтэй гэсэн түүхэн үндэс бүхий зарчмын дагуу Манж нарын эрхийг шууд залгамжлан авах гэсэн хятадын үндэслэлгүй их гүрний дээрэнгүй бодлогыг эрс эсэргүүцэн дээрх бодлогыг сөргүүлэн дэвшүүлжээ. Мөн тэд өөрийн дээрх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Оросын тусламжид түшиглэхээр тооцоолж байжээ. Гэхдээ Богд хаан болон түүний Засгийн газрын эрх бүхий ноёд барууны дипломат ёс гэж нэрлэдэг гадаад өнгөндөө найрсаг мэт боловч хүчтэй нь хүчгүйгээ дарладаг зарчим бүхий өөрийн их гүрний эрх ашгийг бүхний тэргүүнд тавьдаг тэрхүү ёс зүйг мэдэхгүйн улмаас Оросын эрх ашиг юу болохыг танин мэдэж чадалгүй хэт найдлага тавин хүлээж байсан байна. Монголын талын энэхүү найдварыг ашиглан өөрсдийнхөө Монгол дахь эрх ашиг ба худалдааны хэргийг завдан тогтоох гэсэн Оросын засгийн газрын ажиллагаа нь эрчимтэй болж, гадаад явдлын тэргүүн сайд Сазанов 1912 оны есдүгээр сарын 3-нд хаандаа бичиг өргөж, “Монголд онц элч томилон, Орос-Монголын найрамдлын гэрээг тогтоох учир бол Оросод туйлын чухал ашигтай явдал болно” гээд онц элчийн тушаалд Хаант засгийн Алс Дорнодын гадаад харилцааны томоохон зүтгэлтэн Кростовецыг томилох хэргийг хаандаа зөвлөжээ. Ийнхүү Гадаад яамны тэргүүн сайдын саналаар хаант Оросын бүрэн эрхт онц элчийн хувиар Кростовец Монголтой хэлэлцээр хийхээр болж Нийслэл хүрээнээ ирсэн байна. Гэрээ байгуулах хэлэлцээнд Монголын талын төлөөлөгч Сайн ноѐн хан Намнансүрэн, Да лам Цэрэнчимэд нараас “Монголын засгийн газраас бүх монгол үндэстнийг нэгтгэсэн тусгай бүрэн эрхт эзэнт улс төр байгуулах явдалд их Орос улсаас зүйл бүрийн тусламж үзүүлэх ба, хятад улсаар зөвшөөрүүлэхийг хүсмой” хэмээсэнд Оросын талын төлөөлөгч Кростовецоос “Монгол овогтон бүхнийг нэгтгэх явдал болвоос тус улсын засгийн бодлогтой харшилдах бөгөөд Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхээ олох нь маш чухал тул одоо үүнийг даруй хэлэлцвээс зохимой” гэж хэлэлцээрийн агуулгыг зөвхөн Армонголын тухай ярихаас биш Өвөр Монголд холбогдуулж болохгүй гэж анхааруулсан байна. Үүнд Да лам Цэрэнчимэдээс “1911 онд миний бие Ханддоржийн хамт Оросын засгийн газар лугаа Монгол овогтныг нэгтгэсэн улс төр байгуулахыг илэрхийлж тусламж гуйхад Орос улсаас зөвшөөрөн хүлээсэн байгаад одоо яагаад ийнхүү санал гаргасан бэ. Үүнийг бид зөвшөөрч чадахгүй. Хэрвээ Гадаад Монгол тусгаарлаж Дотоод Монгол Хятад улсад хэвээр эзлэгдэх аваас үнэхээр ашиггүй явдал болмой. Энэ учраас Монголын цэрэг нь хятад лугаа байлдахад гагцхүү Орос улсын тусламжийг түших юм. Ингэж сая бидний хүсэл биелэгдэж Монгол овогтон бүгдээрээ нэгдэж нэгэн улс болж чадмой. Учир иймээс Ар, Өвөр Монголыг салгаж болохгүй” гэжээ. Орос улсын төлөөлөгч Кростовецоос мөн Ар, Өвөр Монгол нэгдсэн улс байгуулах явдалд Орос улсын талаас туслаж болохгүйн учир шалтгааныг тайлбарлан хэлээд гэрээ бичгийн эхийг тус тус бэлтгэсэнээ дахин ярилцахаар тогтоод анхны хурал дуусжээ. Дараагийн хуралд Монголын талын дэвшүүлсэн бичигт “Монголчууд Манж, Хятадын эрх мэдлийг устгаж бүх Монголыг нэгтгэсэн бүрэн эрхт их улсыг байгуулсан явдлыг Орос улсаас эн тэргүүнд зөвшөөрч цаашдаа эрхбиш хамгаалах үүргийг хүлээн гүйцээх хэрэгтэй. Түүний дараа, бид бас бусад гадаад улсуудаар тусгаар тогтносон эрхээ зөвшөөрүүлнэ” гэж дурджээ. Эдгээр шаардлага нь Оросын засгийн газрын бодлоготой нийцэхгүй болохоор Оросын төлөөлөгчид зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлжээ. Хоѐр этгээдийн ширүүн маргалдааны дунд Да лам Цэрэнчимэд “Манж, Хятадын захиргаанаас гараад дахиад бас Оросын боол болохыг бид хүсэхгүй. Тус хэлэлцээрийг зогсоож, Бээжингийн засгийн газраас өөрийн монгол төлөөлөгч Наянт ванг ирүүлж хэлэлцээр хийх нь зөв байна” гэж хэлсэнд Оросын төлөөлөгч Кростовиец ихэд уурлаж, монголын бэлтгэсэн бичгийг шалан дээр хаяж “Гэрээний хурлыг харшилсан хариуцлагыг монголын тал үүрэх хэрэгтэй. Тус төлөөлөгч би Да ламын гүжир үгүүдийг хүлээж чадахгүй учрыг өөрийн улсын хаан эзэн ба засгийн газартаа мэдүүлнэ”гэж хурлыг хаян гарсан байна. Ийнхүү хэлэлцээрт хямрал гарч ямарч бүтэмжгүй байгаад хэдэн өдрийн дараа, Оросын төлөөлөгч Кростовец урам зориггүй тархаж явсан Монголын тэргүүн сайдуудыг дуудан аваачиж “Сая хүлээн авсан мэдээнээс үзэхэд Хятад улсын Монголыг байлдах их цэргүүд монголын баруун хязгаарын Ховд, Алтайн замаар нэгэнтээ ойртож ирсэн болохыг манай хязгаар захын албан газруудаас цахилгаан мэдээгээр надад хэд удаа мэдүүлж ирсэн бөгөөд тэдгээр хятад цэргийн тоо маш и бөгөөд зэвсэг хэрэглэл хурц чадамгай хэмээх тул түүн лүгээ эсэргүүцэн тулах арга бодлогыг бэлтгэвээс зохимой” гэсэнд Монголын сайд ноѐд нар ихэд айн сүрдэж зэр зэвсгийн тусламж гуйсанд Оросын төлөөлөгч Кростовецоос “Хоѐр улсын найрамлын гэрээ бичгийг үсэг зурахын өмнө ямар ч тусламжыг үзүүлж үл болмой. Хэрвээ бичгийг одоо даруй миний төлөвлөгөөгөөр зөвшөөрөн тогтоох юм бол цэрэг зэвсгийн тусламж хамгаалалыг үтэр түргэн үзүүлж,тэдгээр хятад цэргийг монголын хязгаарт оруулахгүй болгохыг миний бие батлан хүлээж авмой” гэжээ. Энэ үед монголын талын хүмүүс өргөгүй байдалд орж Кростовецын зохиосон гэрээ бичиг дээр гарын үсгүүдээ зурж батлан тогтоожээ.<ref>L.DINDUB, A Brief History of Mongolia in the Autonomous period, Mongolian Text, with an Introduction and index in English by Gombojab Hangin, Indiana University, Indiana, 1977, P63.</ref> [[Файл:Карта к статье «Монголия». Военная энциклопедия Сытина (Санкт-Петербург, 1911-1915).jpg|450px|thumb|Монгол улсын газрын зураг (1913)]] Ийнхүү -Орос-Монголын найрамдлын гэрээ нь 1912 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Нийслэл Хүрээнд байгуулагджээ. Найрамдлын гэрээ дөрвөн хэсэг, хавсралт арван долоон зүйлсээс бүрдэнэ Тус гэрээний хэлэлцээр хийхэд Өвөр Монголын асуудлаар хоѐр талын төлөөлөгчдийн хооронд зарчимын чанартай санал зөрөлдөөн байсан нь тодорхой мэдэгдэж байна. Богд хааны засгийн газар нь Өвөр Монголыг багтаасан нэгдмэл улсыг байгуулахыг зорьж байхад, хаант Оросын засгийн газар зөвхөн Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхийг батлах саналыг баримталжээ. Гарын үсэг зурж батлагдсан гэрээгээр Орос улс, Монголыг үндэстний цэрэг анги байгуулж болох, хятад улсын цэргийг Монголын хилд оруулахгүй, нүүдлийн иргэдийг өөрийн нутагт суурьшуулахгүй байх эрх бүхий автономит орон гэж хүлээн зөвшөөрчээ. Мөн Оросын хөрөнгөтнүүдийн капиталыг Монголд татваргүй чөлөөтэй нэвтрэх бололцоог олсон байна. ===Монголын талын төлөвлөгөө=== Богд хааны засгийн газар нь Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх бодлогоо шаргуу явуулж өөрийн төлөөлөгчидөө Петирбургт удаа дараа явуулж дэмжлэг тусламж олох гэж оролдсон боловч Орос улс хүлээн авахгүй татгалзаж ганц Армонголыг хятад улсын түрэмгийлллээс хамгаалахад зориулан зэвсгийн тусламж үзүүлсэн байна<ref>Ц. Пунцагноров: “Богд Хаант Монгол Улсын гадаад бодлогын тухай 1911-1919”, Олон улсын монголч эрдэмтдийн зургаадугаар их хуралд тавьсан илтгэл. Улаанбаатар, 1992 оны найман сар.</ref> Богд хааны засгийн газар, [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|Орос-Монголын гэрээ]] байгуулагдсаны дараа уг гэрээний зарим зүйлд түшиглэн Өвөр Монголыг хятадаас чөлөөлөн авч Монгол улстай нэгтгэх зорилгоор цэрэг мордуулах, Гадаад явдлын яамны тэргүүн сайд Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Хаант Орос ба Европын зарим улсад явуулах, Төвдтэй найрамдлын харилцан туслалцах гэрээ байгуулах, Дотоод явдлын яамны тэргүүн сайд Цэрэнчимэд тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Японд томилох зэрэг арга хэмжээг яаравчлан авчээ. Монголын Засгийн газар, ялангуяа Цэргийн яам нь Өвөр Монголоос дүрвэж ирсэн монголчуудаас тухайн орон нутгийн байдал% хүн амын санаа сэтгэл, хятад цэргийн тоо байрлал зэргийг тодруулахаас гадна туршуул илгээн тагнуулын мэдээлэл цуглуулж байв. эдгээр мэдээлэлд үндэслэн цэргийн яамнаас Өвөр Монголыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулсан байна. Төлөвлөгөөнд оросоос авсан зэр зэвсгийн хэмжээнд түшиглэн бэлтгэх боломжтой цэргүүдийг 5 чиглэлд анги болгон зохион байгуулах, тэдгээрийг унаа уналга, хоол хүнсээр орон нутгйин бололцоог ашиглан хангахаар тооцоолсон байна. Мөн таван замын цэргийг еранхийлан удирдах командлагчийг сонгон томилсон ба бусад ангиудын захирагч болон туслах жанжин нарыг томилжээ. ==Хятадын тал== ===Хятад дах нөхцөл байдал=== 1912 оны сүүлч болоход Өвөр Монголын улс төрийн байдал Бээжингийн засгийн газарт хүнд чухал асуудал болж тулгамдаж байжээ. Засгийн газарт Монголын асуудлаар Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг болон үүний эсрэг аядуу бүлэг гэсэн 2 бүлэг байсан байна. Гэхдээ эдгээр бүлгүүд нь Монголыг бүхэлд нь өвөр, ар гэлгүй бүгдийг нь хятадын захиргаанд нэгтгэх зорилготой байсан ба зөвхөн түүнийг хэрэгжүүлэх арга замын хувьд зөрчилтэй байсан байжээ. Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг нь Монголыг дайлах цэргээ томилон Монголыг дайран цохих чиглэлээ бататгажээ. Ийнхүү Монголыг дайлах цэргийг томилохын дагуу Бээжингийн засгийн газрын дотоодод тун ширүүн яриа хэлэлцээр болжээ. Энэхүү санал зөвлөгөөн нь юуны урьд Төрийн явдлын хорооны хянан тогтоолыгхүлээх хэрэгтэй байжээ. Есдүгээр сарын 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны цэргийн явдлын нууц хуралдаан дээр хатуу бүлэг болох хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чирүи болон энх бүлэг болох төрийн явдлын сайд Жао Бинжүн санал зөрөн маргалдаж, эцсийн дүнд гадаад харилцааны хэлэлцээр хийх шийдвэрлэх санал нь засгийн газрын зөвлөгөөнөөр батлагджээ. Үүний зэрэгцээ Юань Шикай ерөнхийлөгчөөс Өвөр Монголын Гүнсэнноров ван болон Армонголын Наянт вантай уулзан ярилцжээ. Тэгээд есдүгээр сарын 25-ны өдрийн төрийн явдлын хуралдаанд Юань Шикай 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны нууц хуралдаан дээр батлагдсан засгийн газрын тогтоол болон Монголын ван гүн нарт зөвшөөрөгдсөн саналыг үндэслэж, Монголын асуудлыг шийдвэрлэх аядуу арга бодлогыг илэрхийлжээ. Гэвч хуралд оролцогсодын олонх нь эсэргүүцсэн. Тухайн үед Бээжингийн засгийн газрын дотоодод Юань Шикай, Жао Бинжүн нарын саналаар төлөөлүүлсэн зэвсэгт хүчнийг хэрэгжүүлэхийг эсэргүүцэх санал зөвлөгөө байхад Дуан Чирүи, Шүи Шүжан (Хуурай замын цэргийн газрын товчоон дарга), Иан Шишань (Шаньши дүдү) мэтийн цэрэг дайнаар дайлан дагуулахыг санаачилсан цэрэг засгийн ноѐд түшмэд нэлээд байсан мөртлөө энэхүү цэрэг дайны хүчинд түшиглэн Монголын тусгаар тогтнолыг устгахыг санаачилсан хүчин нь олонхи байж хүчтэй байжээ. Гацхүү цэрэг засгийн хэмжээнд биш, улсын дотоод дахь энгийн хүн амын хувьд чгэсэн Монголын тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэх санал илэрхий давуу байжээ. Тэд Монгол бол манай нутаг дэвсгэр, Төвдийн нэг хэсэг бол үнэндээ хятад хүний манасан газар учраас Монгол болон Төвд нь яриангүй Дундад иргэн улсад харъяалагдах ѐстой. Эдгээр орны тусгаар тогтнол гэгч ёсонд үл нийцэх ялт ажиллагаа" гэж эсэргүүцсэн санал давамгайлж байсан байна. <ref>“Иргэн улсын Жинши зохиол найруулал”, тал 666, 677</ref> Юань Шикайн аядуу бүлгийг дэмжиж байсан нь Тэр үед Бээжингийн засгийн газар Оросын Хаант Улстай гадаад харилцааны хэлэлцээр хийхээр бэлтгэж байсан тул цэргийн хүч хэрэглэн Монголын асуудлыг шийдвэрлэхээс түр татгалзан хойшлуулах үндсэн шалтгаан болсон байна. 1912 оны арван хоѐрдугаар сарын 3-ны өдрийн “Мүгдэний цагийн сонин”-ы “Иргэн улсын чухал мэдээ”-д доорх мэт өгүүлж, Монгол тусгаарласанд чанга эсэргүүцэл тавьж байх нийгмийн сэтгэлгээг тусгажээ. Сонин мэдээнд эл газрын байдал тусгагдаж “...Шаньдун-д... Бүх улсын ах дүү нар хүчин хамтран дайтахаар зорьж буй. Гэхдээ дайн хийхэд сүйтгэл их. Ах дүү нар бүх хүчнээр зоос мөнгө цуглуулж тус болох нь зохистой. Сонсохоор мужын төвийн нэгэн Чин овогт авхай эх улсаа хайрлах баатар хөвгүүдийн зориг санаагаар хүчир бэрхшээлийг хайхралгүй боомтын гадна үхэж сэхэхээ үзэлцье хэмээн, эмэгтэйчүүд буу зэвсэг үүрч дайн байлдаанд эрчүүдтэй адил явж дийлэхгүй тул онцгойлон цэргийн ам хүнс цуглуулах бүлгэм байгуулахаар уриалж, далайд дусал нэмэх хувь нэмэр үзүүлэх гэсэн...” “...Шандунь мужын Жинан хотод эмэгтэйчүүдийн цэрэг зохион байгуулж Монголыг дайлах дайнд оролцохоор бэлтгэж буй...” гэж мэдээлж байжээ. ===Хятадын талын төлөвлөгөө=== 1911 оны байдлаар Оросуудын хийсэн судалгаанд Манж Чин улс нь нийт 160 мянган явган цэрэгтэй, 285 батальоноос бүрдэх 11 дивиз, үүнд тусгай 25 бригадтай байсан.Манж чин улсын хаант төр мөхсөнөөр түүнийг шахан зайлуулж гарсан дундад иргэн улс 1913 он гэхэд хятадын хуурай замын цэрэг дотооддоо олон үймээн самуунд оролцчихсон туршлагатай, чадварлаг арми болсон байлаа гэж тэмдэглэснийг иш татав. 1912 оны 10 сараас Өвөр Монголд болсон зэвсэгт мөргөлдөөн улмаар хурцдаж байжээ. Дундад Иргэн улсын сэргийлэлтийн цэрэг анги нь Богд Хаант Монгол Улсын цэргийг дайрахын зэрэгцээгээр Өвөр Монголын дотоод дахь бослогыг дарангуйлан дарахаар бэлтгэж байжээ. Иргэн улсын талаас жилийн эцэс болтол цэргийн хүчнээ байрлуулж дуусаад, дайтах төлөвлөгөөг дараагын шатанд оржээ. Тухайлбал, цэгцлэн тохируулсан Монголыг дайлах цэрэг нь тохиолыг хүлээж давшилт хийхэд бэлэн болжээ. 1913 оны эхээр Дундад Иргэн улсын цэргийн дайтах цэрэг ангийн цэгцлэн тохируулсан байдлыг Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэлээс нарийн ойлгож болно. Түүнийг үндэслэн ДИУ-ын цэргийн Өвөр Монгол хилийн ойр хавийн газар оронд тохируулсан цэргийн хүчний байдлыг ажиглан мэдэж болно. Ар, Өвөр Монголын хамаа бүхий газар оронд эл улсын цэрэг байрлуулсан байдал. (1913 оны нэгдүгээр сарын цэргийн захиргааны данс эвхмэл)д доорх мэт тэмдэглэж байна. *Хөх хотын чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр): Явган цэрэг: 5 860 хүн Морьт цэрэг: 1 400 хүн Хөх хотын буут цэрэг: 230 хүн, 15 их буу, 6 пулѐмот *Чуулалт хаалганы чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр): Явган цэрэг: 4 120 хүн Морьт цэрэг: 2 470 хүн Буут цэрэг: 400 хүн, 24 их буу Барилгын цэрэг: 220 хүн Пулѐмёт: 22 <ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл “Монголын мэдээ”, гуравдугаар боть, Дайшѐо-гын 2-р оны хоѐрдугаар сараас додоодугаар сар, данс эвхмэлийн дугаар 1-6-1-5-7</ref> Хүнд, хөнгөн (?) цэрэг: 100 хүн *Чэндэ (Халуун гол)-ийн чиглэл(Өвөр Монголын дунд хэсэг) Явган цэрэг: 7 720 хүн Морьт цэрэг: 1 650 хүн Буут цэрэг: 230 хүн, 14 их буу Инжнерийн цэрэг: 100 хүн Пулѐмёт: 12 *Кайлү-гийн чиглэл: (Өвөр Монголын дунд зүүн өмнө хэсгээр) Явган цэрэг: 4 340 хүн Морьт цэрэг: 1 590 хүн Буут цэрэг: 250 хүн, 27 их буу Пулѐмот: 24 *Таонон (Шаазгай хот<ref>[http://eagle.mn/r/67647 Тогтох тайжийн тухай хоёр дуу] Одоогийн Таононфу гэж буй хотыг монголчууд Шаазгай хот гэдэг байжээ.</ref>)-ын чилэл: (Өвөр Монголын зүүн хэсгээр) Явган цэрэг: 1 600 хүн Морьт цэрэг: 900 хүн Буут цэрэг: 100 хүн, 6 их бууд *Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэл: (Өвөр Монголын зүүн хойд хэсгээр) Төмөр замыг сахих ангийн, явган цэргийн 6 холбоот анги, морьт цэргийн 6 холбоот анги, буут цэргийн 4 дунд анги, барилгын цэрэг 1 дунд анги, төмөр замын 64 дунд анги, Энд Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэлд байгаа бодит тоог тэмдэглээгүй. Эл чиглэлийн бүх цэргийн хүчин (нийт тоо нь)-ний тухай Өвөр Монголд суугаан хятад цэргийн ерөнхий тооны их төлөв бүртгэл: цэрэг 33 460 хүн, 85 их буу, 54 пулѐмот гэж тэмдэглэж байна. Энэ нь "Монгол газрын ойллого"д тэмдэглэж байгаа *Нийт цэргийн хүчин 39 900 гаруй хүн, их буу 54, пулѐмот 4<ref>Монгол газрын ойллого‖-ын 1554-р нүүр</ref> байна. Японы гадаад явдлын архивын материалын дагалт зурагт, дайтах цэрэг анги зургаан бүлэг хувааж байх бөгөөд тус тусын цэрэглэн харалт нь тодорхой бий. Үүнийг монголын талын түүхэн материалтай харьцуулж үзвэл, ДИУ-ын цэргийг зургаан бүлэг хуваасан учир бол Монголын цэрэг таван бүлэг болж ёиглэл гарган байсны эсрэг авсан төлөвлөлт ажээ. Ингэж Дундад улсын засгийн газар нууцаар цэрэг томилон Өвөр Монголд хувиарлан суулгаж бага багаар нэмэгдүүлж байжээ. Чуулалт хаалганы зүүн хэсэгт суугаа цэрэг гурав, дөрвөн мянгаас нэмэгдээд хоѐр түм гаруй болж, Монголыг дайлах хошууч цэрэг анги нэгэнтээ бэлтгэлээ дуусгаж төвийн шилжүүлэн томилохыг хүлээж байсан байна. Энэ үед ДИУ-ын цэрэг нь Өвөр Монголд дайтахаар бэлтгэсэн ѐсоор Өвөр Монголын эл газар цаашлан Армонголд дайран орохоор төлөвлөж байсан байна. Бээжингийн засгийн газарт ―Ерөнхийлөгчийн ордон өдөр дараалан хуралдаж, бүр л цэрэг татан шилжүүлэх ба цэргийн сүйтгэл цуглуулах хоѐр учирт зүтгэлцэн, цэрэг ба санхүүгийн хоѐр яамыг тусгайлан хариуцуулахаар зарлигджээ. Дуан (Дуан Чириү) ерөнхий дарга ойрд зөвлөгчийн газартай ярилцан зөвлөж одоогийн эл мужын дүдү нар тус тус цахилгаан мэдээ ирүүлж "Монголыг дайлах зориг санаа чанга байх нь эрхэм. Эл муж урьдаар өөрийн сэргийлэлтээ чангатгаж, үнэхээр дайны явдал үүсвэл даруй түр умард орны эл мужын цэргийг шилжүүлнэ. Бусад өмнөд орны эл мужид хөдлөхгүй. Гэвч эл муж шилдэг хүчтэнийг шилэн сонгож чанга боловсруулж төвийн зарлигийг сонсохоор үүрэг болгох хэрэгтэй" гэж тохируулжээ. Бээжингийн засгийн газар нь хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чириү- гийн шаардлага доор эцэстээ Монголд зэвсэгт хүчин хэрэглэх горьдлогоо дахин дурдаж, нэгэнтээ тогтсон төсвийн хувиар ерөнхийлөгчийн ордонд батлагджээ. ДИУ хүчирхэг цэрэг ангиа төвлөрүүлж зүүн хэсэг орноос дайралт хийх гэж байжээ. Үүний тухай "Мүгдэний цагийн сонин"-д доорх мэт тэмдэглэж байна: "Гадаад Монголыг эрхшээхэд урьдаар Өвөр Монголын зүүн монгол, зүүн хойдын гурван мужаас гар орох хэрэгтэй, сэргийлэлтээ чангатгах хэрэгтэй, сэргийлж дийлсэний дараа сая дайтаж дийлнэ. Одоо нэгэнтээ бэлтгэж дуусчээ" Тухайлбал, Армонголыг дайлах үед урьдаар Өвөр Монголын зүүн хэсгээс эхлэх гэсэн байлдах бодлогийн чиглэлийг арван хоѐр сарын эхний үеэр нэгэнт тогтжээ. ==Эхлэл, тулалдагч талуудын хүчний харьцаа== Өвөр Монголыг чөлөөлөх таван замын цэргийг ерөнхийлөн захирагч жанжнаар [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]г зарлигаар томилсон. Таван замын цэргийг дараах байдлаар хуваан мордуулсан байна. Үүнд: *Нэгдүгээр зам: [[Егүзэрийн хийд]]ийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]гийн удирдсан [[цэрэг]] *Хоёрдугаар зам: [[Дарьганга|Дарьганг]]ын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], [[дэд сайд]] [[Бавуужав]] нарын цэрэг *Гуравдугаар зам: [[Сөнөд]]ийн хоёр [[хошуу]], [[Дөрвөд|дөрвед]] вангийн чиглэлд дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[Насан-Аривжих]]ын цэрэг *Дөрөвдүгээр зам: [[Хөх хот]]ын чиглэлд, [[сайд]] [[гүн]] [[Сономдорж]]ийн цэрэг *Тавдугаар зам: [[Урад]]ын гурван гүн, [[Хатан гол]]ын чиглэлд, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийн цэрэг тус тус хөдлөх болсон ажээ. Эдгээр чиглэлүүдэд нийтдээ 10000 цэрэг байсан гэж үздэг. [[Файл:With the Russians in Mongolia 192.png|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] 1913 оны дунд үеийн Монгол цэргийн тоог 4300 гаруй, түүн дээр 3500 орчим орон нутгийн [[сайн дурын цэрэг]] байсан гэж үздэг. [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]ын [[ерөнхийлөгч]] [[Юан Ши Кай]] Монголын эсрэг 70 000 цэрэг татаж, их буу, явган цэргээс бүрдсэн орчин үеийн зэвсэглэл бүхий [[арми]]йг эмхлэн байгуулж, [[маршал]] [[Ван Хуайчин]]аар удирдуулан хөдөлгөлөө. Тэр маршалд өгсөн бас нэг нууц даалгавар нь [[Дэмчигдонров ван]]гийн өргөөнд хадгалагдаж буй [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] тамгыг ямар ч хамаагүй аргаар авчрах явдал байв. [[Дундад Иргэн Улс|Хятадын]] цэргийн байдлыг авч үзвэл: 1912 оны намар Дарьгангын чиглэлд 500-аад, [[Цагаан Түн]]гийн чиглэлд 1-2 мянга орчим, [[Цицикар]]т, [[Хөлөнбуйр]]ын чиглэлд 4 мянга гаруй хүнтэй холимог бригад, [[Жиримийн чуулган]]ы нутаг, Таононфу (Шаазгай) хотноо 10 мянга орчим цэрэг байрлуулжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дундад иргэн улс 1912 оны адаг, 1913 оны эх гэхэд Жиримийн чуулган, Цицикар, Шаазгай хот орчим 14 мянгаад цэрэг (зүүн чиглэл), Өмнөд Монгол буюу Хөх хот, Хаалган боомт, Долоннуур, Бяруу зэрэг хотод 39 мянган цэрэг (төвийн чиглэл), харин Цагаан Түн, [[Алтайн Шар сүм]], [[Чингэл]] зэрэг газраар 6 мянгаад цэргийг байрлуулсан мэдээ бий. Эдгээр бүлэглэл нийт янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]], 80-90 [[пулемёт]]той байв. Харин 1913 оны 9, 10 дугаар сарын үед [[Шаньси]] мужийн умард хилийн нутгаар 23 янз бүрийн анги нэгтэл, 28 их буу, 4 пулёмёттой 9500 явган, 1500 морьт цэрэг байрлаж байсан бол Хаалган, Долоннуур зэрэг хотын чиглэлийн цэргийн бүлэглэлд 30 их буу, 16 пулёмёт бүхий 35 батальон (20 мянган хүнтэй) [[явган цэрэг]], 9 [[дивизион]] (2500 хүнтэй) [[морин цэрэг]]тэй анги, салбарууд байрлаж байжээ. [[Файл:Mongolian_soldiers1.jpg|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] ==Байлдаан эхлэх үеийн цагийн байдал == 1912 оны сүүлийн хагас жил хятадын цэрэг Өвөр Монголын олон газарт улмаар давшин орж бэхлэн суужээ. Нөгөөтэйгүүр, мөн оны есдүгээр сард "Монгол-Оросын гэрээ" байгуулахаар зөвшилдөж байсан үед Богд хааны засгийн газар дотооддоо Өвөр Монголд цэрэг оруулах төлөвлөгөө зохиож эхлэв.Ингээд ДИУ болон Монголын хоорондох зөрчил ихээр хурцдаж асуудлыг хэлцлийн шуагмаар шийдэх боломжгүй болж цэрэг дайны ажиллагаагаар шийдэхэд хүргэх болов. 1912 оны сүүлчээс эхлэн жил гаруйн хугацаанд Хятад улсын Бээжингийн засгийн газар ба Монголын Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын тойронд байлдаан болжээ. Монголын цэрэг Өвөр Монголд байгаа Хятадын цэрэгтэй тулалдаж эхлэн Эзний гол, Ноён уул, [[Алшаа зүүн хошуу|Алшаагийн яамд хот]]ын орчим, Шандын гол, Үхэрчин уул, Тэнгэр элс, Сургага Хөөрөг, Дархан уул, [[Шулуун хөх хошуу]], [[Долнуур]], [[Бяруу]] хот, [[Хөх хот]]ын орчим, [[Хөвөөт шар хошуу]] зэрэг олон газар ялалт байгууллаа. Энэ явдлыг Лондон «Times», [[Япон]]ы «Manshū Nichi-Nichi Shimbun» зэрэг олон [[сонин]] [[дэлхий]] нийтэд зарлаж байсан ба [[Оросын Хаант Улс]] «Танай улс учиргүй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан. ===Байлдааны ажиллагааны эхлэл=== ДИУ болон Монголын цэргийн анхны байлдаан Өвөр Монголд хэзээ болсон цаг нь тодорхойгүй боловч Японы гадаад яамны Дайшѐо- гын тэргүүн он (大正元年-1912)-ы есдүгээр сарын 9-ний өдрийн тэмдэглэлд "Жэн Жиатүнд бэлгийн улиралын долоон сарын 8-наа хятад монгол хоѐр цэргийн хооронд нэгэн их дайн болов" <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээ нэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 机密公第257号，大正元年9月10日 外务省政务局接受件。</ref>гэсэн мэдээ бий. Энэ нь Өвөр Монголд болсон ДИУ-ын цэрэг болон Монгол цэргийн хамгийн анхны зэвсэгт мөргөлдөөн. 1912 оны арван сарын 11-ний өдөр Оросын элчингийн Бээжийнгээс явуулсан цахилгаанд: "Дундад улсын сонин мэдээнийхний ба нам бүлгийнхэн Оросын эсрэг ухуулгаа үргэлжлүүлэн чангатгаж байна. Хүрээг дайлах аян цэрэг (远征军)-ийг зэвсэглэхээр илээр хандивын мөнгө цуглуулж <ref>Ш. Бира: “БНМАУ-ын түүх”, Монгол улсын соѐл гэгээрлийн яамны сурах бичиг сэтгүүл хэвлэх товчоо, 1987, тал 146</ref><ref>Ш. Нацагдорж: “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946 он, тал 34-35</ref><ref>《盛京时报》(Мүгдэний цагийн сонин) 1912年12月3日，第三面，《国务院对库政策志略》。</ref> байна. Зөвлөгөөний хурлын даргаар тэргүүлүүлсэн улс төрчид цөм энэхүү учирт оролцов. Засгийн газар яг улсын доторх цэргийн зээллэгийн төсвийг ярилцаж аян цэргийн төлөвлөгөө хийж эл газарт үүний төлөө идэвхтэй бэлтгэл арга авч байна."<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 136</ref> гэжээ. Бээжингийн засгийн газрын зөвлөгчийн яам ба хуурай цэргийн яамны удирдлага дор, юуны өмнө Дарьгангад дайран Монголын цэргийг устгах дайны зорилгийг тогтоов. Залгаад Халуун гол (Рехэ), Цахар, Шианши, Сиүюаньд суугаа цэргийн дайралт бараг адилхан цагт эхэлсэн байв<ref>Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Дарьгангын дайралтад Иргэн улсын цэрэг ихэд ялагдаж, Дарьгангын өмнө талд байгаа Шилийн голын газар Монголын цэрэгт эзлэгдэв. Энэ үед Иргэн улсын цэрэг бараг цөм Шилийн голоос ухарсан байв. Тэгээд ―Хятадын засгийн газар Улаанхад ба Кайлү-д цэргийн байрлуулт хийж Дарьгангыг эзэлсэн Гадаад Монголын цэргийг хөөн гаргахаар Жинжоү-гээс И Жүн (毅军) цэргийн явган цэрэг 2 000, морьт цэрэг нэг дунд анги, буут анги нэг дунд ангийг, Халуун голоос И Жүн цэрэг 2 000, Хуай Жүн (淮军) цэрэг 1 000, шадар цэрэг хоѐр хороог, Жан Чигү-гээс 500-г, Гүй Хуачэн хотоос шадар цэрэг хоѐр хороог, жич Шианши-гийн хуурай замын цэргийн нийлмэг багаас нэг бригадыг татан төвлөрүүлж Дарьгангийг дайрах хүчнээ чангатгав. <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээтнэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 ”Квантуны армийн захиргааны яамнытмэдүүлэлт”</ref> Хэдийн тэгсэн боловч 1919 оны арван нэдүгээр сард Армонголын өөртөө засахыг үгүйсгэх болтол, Иргэн улсын цэрэг Дарьгангад орж чадаагүй. Анхан шатны баруун талын дайн нь бараг цөм Шилийн голын хэмжээнд явагдав. 1912 оны сүүлчээр Иргэн улс ба Монголын хоорондох хоѐр цэргийн мөргөлдөөн үүссэнээс нааш, Шилийн голын чуулган ба зүүн талын Зуу-Удын чуулган тун бачим байдалд ороод байв. Энэ хоѐр чуулган нь Хөлөнбуйрынх шиг Богд хаант засгийг дагахаар эрс тэс хөдлөөгүй бөгөөд Цахарын зарим хэсэг мэтээр эсрэг зогсолт бас аваагүй юм. Мөн бас Их зуу,Улаанцавын чуулган мэт өнгөн дээрээ Иргэн улсыг дагаад үнэндээ Богд хаант засаг лугаа үргэлжлэн харилцаж байсан ч биш, өдөр тутам бачуурч байгаа байдалд энэ хоѐр чуулган ямар овроор хандвал зохихоо өөрсдөө тогтоож чадалгүй хар шар нийгмээрээ самгардаж байв. Гэхдээ 1913 оны зэвсэгт мөргөлдөөнд хамгийн их хохирол амссан нь ч энэ хоѐр чуулган юм. Шилийн голын чуулганы нутаг нь дунд ба баруун Өвөр Монголын хойд хэсгийг бүрхэж Армонгол лугаа шууд залгалдаж байдаг. Тухайн чуулган нь Иргэн улс ба Монголын хоорондох халхавч орон болж байсан учраас түүний өмнөх Цахар орон цохилтонд учирсан боловч хохирол нь бага байв. Монголын талаас Шилийн голын дайнд оролцсон нь Дамдинсүрэнгийн удирдсан баруун замын цэрэг болон Бавуужав, Хайсан хоѐрын удирдсан дунд замын цэрэг байв. Дамдинсүрэнгий доор байсан 1 000 цэрэг бүгд Өвөр Монголын хүн бөгөөд Дамдинсүрэн 1912 онд тэднийг Хөлөнбуйр, Шилийн гол, Цахараас элсүүлэн авсан<ref>Hyer, Paul: The role of inner Mongolia in the Independence Movement,1911-1914, Studies on Mongolia: proceedings of the First North American Conference on Mongolian Studies. Bellinghan: Western Washington Univ,Press, 1979.p.92.</ref> 1913 оны нэгдүгээр сарын дунджаар Дамдинсүрэнгийн удирдсан цэрэг нь Иргэн улсын цэргийн Долон нуурын хуарныг авахаар довтлоход Иргэн улсын талаас умардын шинэ цэргийн нэгдүгээр дивиз (дарга нь Хэ Зүнлиан 何宗莲)-г хөдөлгөж Долон нуурын баруун хойнох элсэрхэг газарт ширүүн дайн хийв. Монгол цэргийн дайралт эхэлмэгц хөдөлгөөн шаламгай Монголын морьт цэргийн салбар анги Долон нуур орчим шувтлан орж Иргэн улсын цэргийн буцах замыг тасалсан тул Иргэн улсын цэрэг бүслэгдсэн байдалд орж ширүүн дайнд хагас тооны цэрэг нь алагдаж, үхэж шархдагсад зууны наяд хүрч тун ихээр хохирсон байна<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть), Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны хоѐрдугаар сараас долдугаар сар 1-6-1-57号, мөн дээрх Heyr, Paul –ын ном, р 92</ref> Иргэн улсын талынхан энэхүү учрыг чухал болгон тухайн газрын цэрэгт гол хүчний шинэ цэрэг хүрэхээс өмнө дайсны дайралтыг Шангуан гол (闪光河, Долон нуурын хойгуур урсах гол)д хориглох хэрэгтэй гэж тушааж байв. Тэгээд умардын хуурай замын цэрэг (北洋陆军)-ын гуравдугаар дивизын гурав дугаар бригад (дарга нь 卢永祥 Лү Еншиан) , наймдугаар дивизын 16-р нийлмэл бригад (дарга нь 王汝贤 Ван Рүшиан), Хуайжиүн цэргийн морьт цэргийн нэгдүгээр бригад (дарга нь 陈文运 Цен Венюунь)-ыг Долон нуур орчим томилоод, бас Халуун голын И Жиүн цэргийг байлдааны байдлыг очиж туслуулахаар дайны бэлтгэл хийлгэв.Энэ үед 1913 оны эхэнд Цахарын зүүн хэсэг ба Халуун голын хойд хэсэгт Иргэн улсын цэргийн хүч 21 400 хүн болсон. Долон нуурын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (王怀庆) Монгол цэргийг эвдэхээр шуудаж, буут цэргийн галлалтын хамгаалалт доор давуулга олон цэргийн хүчнээр гэдрэг дайралт хийв. Гэвч илэрхий ялалт олсон байдал мэдэгдэхгүй<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Тус газарт суугаа Иргэн улсын цэрэг явган, морьт, буут ангийг хамтруулсан 4 000 хүн олноор дайнд гарсан гэдэг боловч магад тоо нь мэдэгдэхгүй бөгөөд ерөнхийдөө цэргийн сүр алдагдсан байна<ref>190 “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть)</ref> 1913 оны эхэнд Бавуужав, Хайсан, Наваангомбо нарын удирдсан Дарьгангийн чиглэлийн цэрэг, Өвөр Монголыг дахин давтан дайрч байв. Эдгээр цэрэг юуны өмнө нэгдүгээр сард Дарьгангийг дайраад ялалт олж, Бэйсийн сүм (贝子庙，Одоогын Шилийн голын төв Шилийн хот жич түүний орчим)-ээр гарч зүүн өмнөш урагшлав. Бавуужав Лиан Күйсү (梁魁苏) нар хэдэн мянган цэргийн хүчээр Бэйсийн сүмийг довтолсон нь Иргэн улсын цэрэг болон Монгол цэргийн эсэргүүлэн байлдсан хамгийн анхны дайн болсон бөгөөд түүнээс хойш Монгол цэрэг Шилийн голын Үзэмчин хийгээд Зуу-Удын Их вангийн сүм (大王庙), Мисан сүм (米僧庙), Шавартай, Шар даваа зэрэг газрыг эзлэж байв. Бэйсийн сүмийн байлдаанаас хойш Иргэн улсын сахих цэрэг удаа дараалан ялагдан ухарч байв. 1912 оны 4 дүгээр сар болохоос өмнө, Шилийн голын зүүн хэсэг Зуу-Уд аймгийн Хишигтэн хошуу Монгол цэрэгт эзлэгдэв.аравдугаар сарын үеэс Монголын цэрэг Шилийн гол дэх Иргэн улсын цэргийн хуарныг голчлон сөнөөгөөд, хэдэн салбар салж Цахар оронд түрж, Зуу-Удын хойд хэсэгт гүн орж, Шилийн голын бүх нутгийг эзэлсэн байв. Иргэн улсын цэрэг дайн эхэлснээс нааш үндсэндээ ялагдав. шаламгайлан урагшлах Богд хааны засгийн газрын цэргийн ажиллагааны тухай өгүүлэхдээ: "Монгол цэрэг монголын бүх нутгийг дэвжээрүүлэв"гэж гайхсан Оуэн Латтимор (Owen Lattimore) бас Богд хааны засгийн газрын цэргийн тухай ―Хүрээнээс томилсон аян цэрэг бүмэтжгүй биш‖ гэж байсан бөгөөд ―Тэд нар хүрсэн газар бүрдээ хятадын цэргийг эвдсэн бөгөөд түр зуураа Жанчхүүгээс умарших дайнд их ялалт олж" байсан гэж тэмдэглэжээ. Түүний хэлэхээр Иргэн улсын цэрэг шинээр сургуулалт хүртэж шинэ маягын зэвсгээр зэвсэглэсэн тухай үеийн шилдэг цэрэг анги байсан боловч байлдах бүрд ялагдаад байсан тул аргагүй эвсэхийг хүсэх болов гэдэг. Ийнхүү явцад Иргэн улсын төлөөлөгч болон Монгол цэргийн хошууч ангийн дарга Дамдинсүрэнгийн хооронд хэлэлцээр хийх болов. Тэр үед Иргэн улсын төлөөлөгч "Дамдинсүрэн хэрвээ Иргэн улсыг дагавал Их Жунтан өөрийн биеэрээ вангийн зэрэг хүртээж ѐсныг гүйцэтгэн угтах болно" гэж Бээжингийн саналыг уламжлав Дамдинсүрэн Бээжингийн саналыг хүлээн авсангүй тул хэлэлцээр нь бүтэлгүй төгсөв<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Иргэн улсын эвсэх "Зөөлөн бодлого" нь Дамдинсүрэнд үйлдэл гаргасангүй боловч, бусад талаар харин бүтэмжтэй байв. Жишээлбэл, тэр үед Сөнөдийн талын цэргийн ерөнхий жолоодогч байсан Насанравжих 208 Иргэн улсын талын хүсэлтийг хүлээж Бээжингийн засагт орж өгөв. Насанравжих "Үндэсний чөлөөлөлтийн хөдөлгөөн"-өөс урвав гэсэн мэдээ нь Богд хааны засгийн газрыг ихэд цочоов. Энэ нь Богд хааны засгийн цэргийг тун ашиггүй байдалд оруулав. Түүний дараа баруун хэсгийн дайны Монгол цэрэг эмх дэглэмгүй байдалд орсноос ялагдаж эхэлсэн нь Богд хааны цэргийн явдлын төлөвлөгөөнд оролцож байсан Насанравжихын урвасантай холбоотой. Нөгөө талаар Бээжингийн засгийн газар, Иргэн улсын цэрэг Өвөр Монголын дайнд удаа дараалан ялагдсаныг чухал том хэрэг болгон үзэж, цэргийн хүчээ зузаатгахаар чармайж сэргийлэлтээ чангатгав. Түүнчлэн 1913 оны наймаас есөн сарын завсрын үеэс зүүн хэсгийн дайны байдалд эргэлт гарав. Тухайлбал, Иргэн улсын цэрэг хамгаалалтаас дайралтад шилжиж байв. Онцгойлон баруун хэсэгт мөн тэр намраас Богд хааны цэргийн хүнс хангалт бэрхдэж эхлэв. Байлдааны газраас Богд хааны засгийн газарт хандан, буу сум хурдан хүргэж ирүүлтүгэй гэсэн бачим шаардлагуудыг дахин давтан гаргаж байсан боловч засгийн газраасаа хариу олсонгүй. Энэ үед Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагаар Иргэн улс лугаа Өвөр Монголын дайныг зогсоохоор хэлэлцэж байсан. Нөгөөтэйгүүр мөн 1913 оны сүүлчийн хагасаас Орос, Хятад, Япон зэрэг улсуудад яаж хандах тухай Богд хааны засгийн газрын ноѐдын санал нэгдэлгүй болж улс төр улам будлиантай байдалд орж байв. ===Байлдааны ажиллагааны өрнөл буюу дунд үе=== 1913 оны 6 сард Богд Хаант Монгол Улсын засгийн газар Жанчхүүгээс ирсан туршуулын мэдээнээс Иргэн улс буюу хятадын цэрэг өвөр монголыг эзэлсэний дараа давшилт хийн Монгол газар орж Хүрээг эзлэхээр төлөвлөж байгааг мэдсэний үндсэн дээр цэргийн нууц хурал хуралдуулж хятад цэргийн давшилтыг хориглоход бараг гурван түм таван мянган цэргийг дайчлах шаардлагатайг тул холбогдох арга хэмжээг авсан байна .<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 191</ref> ДИУ “Зөөлөн илбэлэх”-ийн эвсэх бодлогын дагуу, дайны бодлогоо шинээр төлөвлөжээ. Төлөвлөгөө нь: Нэг. Жанчхүүгээс Долон нуур, Бяруу балгас зэрэг Монголын чухал боомт газар хүрэх замд уулын морин улааг хаяж хурдхан цахилгаан утас тавин цэргийн хөдөлбөрийг хурдатгах хэрэгтэй. Хоѐр. Үүнээс хойш Жанчхүүд суусан нэгдүгээр дивизыг цөм Монгол газар суулгаж, Жанчхүү орчимд гуравдугаар дивизын тавдугаар нийллэг бригадыг байршуулна. Гурав. Монголын байдал улам бачим болж Монголын эл газар суух цэрэг нэмэгдэн байгаа тул урьдын цэргийн өртөөний дүрэм бэрх болов. Жанчхүүд хурдхан цэргийн өртөө гаргаж зөөвөрлөх байгууламжийг бүрдүүлэн, эл газрын цэргийг хангах хэрэгтэй Дөрөв. Уулын Монголыг дайлах цэрэг нь Цахар, Халуун гол, Сиүюань хэмээх гурван газрын цэрэгт хуваагдаж байх тул тус тусдаа хөдөлж хоорондоо ямарч холбоогүй байсан шалтгаанаар удаа дараалан ялагдав. Иймээс хойшдоо гурван замын цэргийн хуаран нягт холбоо авч хөдөлгөөнөө хамтруулж байдлаа хоорондоо мэдэгдэх хэрэгтэй<ref name=Япон></ref>. Монголын Засгийн газар Армонгол болон Өвөр Монголын ын нийлэх зорилтыг хурдхан биелүүлэхээр түшмэд сайд ван гүн нарыг цуглуулан төрийн хурал хийв. Хурлаас цэргийн бэлтгэл хийж, элч нарыг хошуудад мордуулан, өмнө зүг дайлахад хэрэглэх морь, тэмээ, хөсөг, хүнсийг цуглуулахын хамт, Өвөр Монголын нутагт хоѐр хүн томилон очуулж тэндэх ван гүн нартай уулзуулан Хүрээнд нийлэхийг уриалж, болох эсэхийг арван өдрийн дотор тогтоох болов<ref name=Япон> “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41号, 大正2年8月-10月，秘受4886号), “Өвөр Монголд айх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”,“зургаан сарын дундаж Хутагтын “Ар, Өвөр Монголыг нийлүүлэхи төсөл”</ref>. Энэ үед Монгол цэргийн давшилт амжилттай байлаа. Зургаадугаар сарын 4-ний өдрийн Монгол цэргийн дайралт Цахарын чиглэлд амжилттай байсан байна. Японы гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл, хятад улс “Зургаадугаар сарын хуучдаар Цахарын цэргийн төлөвлөгөө”-г батлав. Үүнд: “Цахар аймагт тэргүүн фронтын байдал өдөр тутам бачим болсон бөгөөд олон мэдээнээс үзвэл Хүрээний цэрэг өмнөшлөх буюу эсвэл төсөөлөшгүй учир гарч мэдэх тул гуравдугаар дивизын тавдугаар бригадын дарга Лү Шаожиан (卢少将)-ийг Цахарыг сахих командлагчаар дэвшүүлж, цэргийн гол хүчнээ Шавартай орчимд төвлөрүүлж, Долон нуур ба Хүрээ-Жанчхүүгийн зам зүгийн алинд ч боловч тохиол алдахгүй хөдөлж болохоор төлөвлөсөн” гэж бий. Монголын тал тавдугаар сарын хуучдаар Тогтох, Хайсаны удирдсан зургаан мянган хүнтэй цэргийг Дарьгангад байршуулсан байна Тогтох, Хайсан нарын цэрэг Дарьгангад ар талын хүчнийг чангатгаж байхад Бавуужав Дарьгангын тэргүүн фронтын цэргийг удирдаж хошуучлан байлдсан байна. Тухайлбал, Бавуужавын цэрэг Зуу-Уд чуулган зүг дахин дайрсан байна. <ref>《林西县志》(Линшишианы ойллого) Өвөр Монголын номын сангийн хадгаламж (бичмэл) тал 11</ref> Зуу-Уд зүг дайрсан Монгол цэргийн тэргүүн фронтын салбар анги нь Хурх сүм, Тата сүм (塔塔庙), Шавартай зэрэг газрын хэдэн удаагын байлдаанд олон хүнээ алджээ. Хятад тал тулалдаанд өөрийн шавхагдашгүй хүний нөөцөөс Монголын талаас олон дахин давуу том цэргийн хүчнийг төвлөрүүлэн оруулав.<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985,тал 313</ref> Монгол цэргийн анги нь Богд хааны зарлигаар дайны талбараас Шилийн голын баруун сөнөд дэх Монголын цэргийн суурин зүг буцаж ирэв. Үүнд хятад эх сурвалжид: “Зургаан сарын 23-нд, явган цэргийн гуравдугаар хорооны гол нь болох Гүн (宫)-ийн салбар анги болон морьт цэргийн хорооны Мэн (孟) даргын удирдсан цэрэг баруун Сөнөдийг эзэлсэн бараг 400 монгол дээрмийг дайлж хэдэн цаг байлдсаны эцэст тэднийг цохин ухруулав. Монгол цэргийн үхэж шархдагсад зуу гаруй, хятад цэргийн үхэж шархдагсад дөч гаруй болов” бий.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情 报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, “Зургаан сарын хуучдаар Тогтох өмнөш халдахаар бэлтгэв”</ref> Мөн энэ үед Хайсаны цэрэг Дарьгангаас Хөх хотын баруун биеэр орж лагерь байгуулжээ. Долдугаар сарын 18-ны өдөр, Булан (布兰, Бугатаас баруунш бараг наян газрын зайд бий) гэдэг газарт умард Шиан Ши-гийн командлагч Лиү Тинсэн (晋北司令官刘廷森)-ий удирдсан явган цэрэг нэг хороо, морьт цэрэг гурван суман, буут цэрэг нэг салаа болон хоѐр пулѐмёт Хүрээний дээрэмд (Хайсаны харъяанд байгаа цэргүүд) их төлөв 1 200 хүнтэй мөргөлдөөн болж зургаан цаг илүү явагдсан ширүүн байлдааны эцэст Хятад цэргүүд ихэд ялагдаж 400 хүн шархадсан бөгөөд их буу 1, винтов 180-тай Тулуй худаг (托雷井, Бугатаас дөчин газар зайтай)-д ухарч одов. <ref> “Долоон сарын 18-ны Булангын байлдаан” </ref> Энэ мэтээр Жанчхүү-Хүрээний зам дагуу Хөх хот, Зуу-Удын Их вангийн сүм орчмын байлдаан ширүүн болов. Энэ үед хятадын морьт цэрэг, их буугаар дэмжүүлэн умард хил дагуу төвлөрч эхлэв. Долдугаар сарын 18-нд морьт цэргийн гуравдугаар бригад (Морьт цэргийн зургаадугаар хороо)-ны явган цэргийн нэг суман туршихын зорилгоор Цахараас Ар Монгол руу давшилтанд оров. Урагшлах замдаа тэд “Мөн хошуу (Цахарын хөвөөт шар)-наас умарш хорин газрын үзүүрт 500 орчим Монгол дээрэмтэй тааралдаж тэднийг ухруулав. Монгол дээрэм 30 гаруй үхдэлээ орхиж алс умарш ухрав” гэж бий<ref>“Долоон шарын 18, Хөвөөт шарын байлдаан”__</ref>. Энэ мэтээр зунд дулаан улирлыг ашиглан хятадын хэсэг цэрэг хилийн бүсэд оров. Долдугаар сарын үед Монгол цэрэг Өвөр Монголын олон газрыг эзлээд байсан тул Богд хааны засаг Дарьгангад байсан Монгол цэргийн “Өмнөш дайлах захиргааны газар”-ыг хилээс урагшлуулах хэрэгцээтэй болов. Долдугаар сарын эхээр Агваандорж захирсан 800 гаруй монгол цэрэг Зайр Ус орчим ирж довтлоод тухайн газрыг эзлэж, хөмрөг барьж, өмнө хилийг хамгаалах хязгаарын хэргийн товчоо байгуулах зэргээр бэлтгэл хийв. Үүнд Сүи Юань хотын жанжин Жан Шаоцэн (张绍曾) нэгэн салбар ангийг томилж (Долдугаар сарын) хорин гурванд тэднийг довтлон ширүүн байлдаан хийжээ. Хүчний хувьд хэт давуу хятад цэрэг тухайн газрыг дахин эзэлжээ. Хятад сурвалжид монгол цэрэг 30, 40 хүнээ алдаад умард зүг ухарсан гэжээ. Долоон сарын дундуур Монгол цэрэг их вангийн сүмийг дахин довтолж, 22-ны өдөр түүнийг эзлэв. Наймдугаар сард хоѐр талын цэргийн Жанчхүүгийн төлөө тулалдаан ширүүсэв. Гэвч хүн хүчээр дутуу, сум хэрэгсэл дууссан тул 10-ны өдөр Монгол цэрэг ухрав Наймдугаар сарын сүүлийн хагасын байлдаанд хятадууд удаа дараа нэмэлт цэргийг татан хүчээ эрс нэмэгдүүлэн цэргийн хүчин давуу болж ирэв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны долоон сарын 9-д Богд хаан Өвөр Монголд байлдаж байгаа Монгол цэрэгт зарлиг буулгав. Зарлигт: “Улсын мандаж мөхөх нь тэнгэрийн цагийг дагана... хэрвээ энэхэн чөлөөг алдвал гэмшвээс юуны тус...Монгол газартаа хүрвээс барваа, бусдын газар нутагт халдаж эс болмой” гэжээ<ref>Монгол Улсын Түүхийн төв архив, 5-29-80 номерт, “БНМАУ-ын түүх”, хоѐрдугаар боть (доод)</ref>. Дайны дунд шатанд хятад улсын цэрэг дайсны эсэргүүцлийг бут цохих шинэ бодлогыг тогтоож цэргийн ажиллагаагаа явуулсанаар фронтын шугамыг ухруулж эрс бэхжүүлсэнээс болж цэрэг дайны байдал монголын талд ашиггүй болж байгааг мэдсэн монголын тал ч байдалд тохирхоо больсон дайны төлөвлөгөөгөө дахин хянаж нэмэлт өөрчлөлт хийсэн байв. ===Байлдааны ажиллагааны сүүлийн шат=== Хятадын тал Монгол цэргийг ухруулсан байдлаа ашиглан 1913 оны есдүгээр сард Монголыг дайлах цэргийн захиргаагаа Улаанхадад шилжүүлжээ. Наймдугаар сарын 14-нд зүүн Сөнөдийн зүүн өмнө байгаа Шулуун хөх орчимд Хуай Жиүн цэргийн үндсэн анги болон Монгол цэргийн гол хүчин (Мянга шахам хүн) тулалдав. Энэхүү ширүүн тулалдаанд хятад цэрэг Монгол цэргийг ухруулсан байна.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, </ref> “Найман сарын 14, Шулуун хөхийн байлдаан” Мөн Шулуун шарын чиглэлд болсон тулалдаанд Монгол цэрэг ухарсан байна<ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Найман сарын 20, Шулуун шарын байлдаан</ref>. Монгол цэрэг энэ үед сум хэрэгслээр гачигдан хүнд байдалтай байсан боловч хятад цэргийн эсрэг сөрөг довтолгоонуудыг амжилттай хийсэн байна. Есөн сарын 11-нд Монгол цэрэг Бяруу хот, Долон нуур зүг довтолсонд тухайн газрын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (宣化镇守使王怀庆) өөрийн хятад цэргийг шаардсан боловч Хятад цэрэг ялагдсан буюу хүнд байдалд орсрн байжээ<ref>(Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Есөн сарын 16, Долон нуурын байлдаан”</ref>. Энэ үеийн дайны тухай хэдэн зүйлийн сурвалж материал байх боловч Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл болон хятадын эх сжрвалжид тэмдэглэгдсэн агуулга хоорондоо тун их зөрөөтэй<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт</ref>. Хятад эх сурвалжид Хятад цэрэг есөн сараас эхлэн бүх талын дайралт хийж Монгол цэргийг мөхтөл цохьсон байна. Гэвч тухайн үеийн дайныг бараг л өдөр бүр тодорхой мэдээлж байсан Японы гадаад яамны тэмдэглэлд Хятад цэрэг Цахараас хойшх газарт нэг л хэсэг цэрэг оруулсан төдий байв. Богд хааны засгийн газрын цэрэг дайралтаа үргэлжлүүлж арван нэгдүгээр сарын эхнээс хориглолтын байдалд орсон боловч эзэлсэн газраасаа бараг ухраагүй сэргийлэн сахьсаар байжээ. Мөн гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл аравдугаар сард Богд хааны цэрэг Зуу-Удын чуулганы баруун захаас дайрч тус чуулганы Баарин хошууны газарт Хятадын цэрэгтэй дахин тулалдаж байжээ. Үүний тухай 1913 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр илгээсэн ―Квантуны захирагчын мэдээлэлд “(关东都督报告)-д Линшигийн зүгийн Монгол хулгайн дайралтын байдал” гэдэг гарчигаар доорх мэт тэмдэглэж байна: “Есдүгээр сарын 30-ны шөнө Лиү Жиаинз (刘家营子)-ийг сахисан И Жиүн цэргийн салбар ангиас томилсон бага суман дарга Лиү Жиүнши (少佐刘君实)-гийн удирдсан хоѐр зуун цэрэг мөн тэр газарт найман зуу гаруй монгол цэрэгт дайрагдаж Лиу ангийн дарга байлдаанд үхсэн бөгөөд үхэж шархадсан цэрэг ная шахаж эдүгээ мөн Лиу Жиаинз-ыг бат сахисаар байна” гэжээ. Түүний дараа өдөр нь “Аравдугаар сарын 1-ний өдөр Монгол цэрэг Лиү Жиаинз-ийг дайран байлдаан бүхэл өдөр үргэлжлэн бага суман дарга ч байлдаанд үхэж үхдэл шархдал үлэмж гарсан” байв.<ref>Мөн тэнд: “Квантуны захиргааны ордонд мэдүүлсэн мэдүүлэлт” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны арван сарын 22-ны өдөр илгээв)</ref> Юань Шикайн бичээч Цай Тинганд өгсөн Моррисоны 1913 оны арван нэгдүгээр сарын 28-ны захидал болон дурдатгалд, тухайн үеийн Хятадын цэргийн “Дайны ялалтын мэдээлэл”-ийг ярихдаа: “Тэр бол зэвсэггүй Өвөр Монголын ардыг дарангуйлсан төдий юм. Монгол цэргийн дайралтыг тэд мөн л эсэргүүцэж чадахгүй байсаар” гэж хатуу шүүмжилж байв<ref>Edited by Lo Hui-min, 1978 , 《The Correspondence of G.E.Morrison II, 1912-1920》, Camdridje University press, p.269</ref>. Тэрээр “Монголын байдал гэвэл миний хэлснээс нэн муу байна... Хаалган (Жанчхүү)-аас Урга (одоогын Улаанбаатар), Долон нуур, Гүй Хуачэн хүртэлх зам үнэхээр муу” гэж, чухал чухал газраас Монгол цэргийг ухруулж чадсангүй гэдгийг ярьсан нь тухайн үеийн зөв мэдээлэл юм. Моррисон дайны байдлыг задлан шинжилж үзээд хүнд хэцүү байгалийн орчин бол хятад улсын цэргийн ялагдсан нэгэн шалтгаан мөн гэжээ. Мөн тэрээр “Монгол цэрэг тухайн газрын уур амьсгалд тэсвэртэй боловч ―хятад цэрэг уур амьсгал ус шороонд дасаагүй нь хятад цэрэгт тун ашиггүй” байгааг дурдав. Моррисон тэдгээр шалтгааныг үндэслэн “Хятадын цэргийн байлдах арга ба цэргийн сэтгэл санааг эртхэн өөрчлөхгүй бол Өвөр Монгол бас тусгаар тогтнох аюултай” гэж Хятадын засгийн газарт чанга сануулга өгч байв. ) Хүйтэн улирал болоход хоѐр талын цэрэг хатуу байдалд оров. Хятадын цэрэг дахин давтан дайрсан боловч амжилтгүй болж бүх дайралт давшилтыг нь монгол цэрэг амжилттай няцаан цохисон байна. Гэвч хятадын хохирол нь Богд хааны бага байв. Богд хааны цэрэг давшилтаас хориглолт хамгаалалтанд орж дайны явц байршлын буюу сунжирсан дайны байдалтай болов. Хүйтэн өвлөөс өмнө дайныг дуусгах гэсэн Хятадын цэргийн Ү Жиүншэн (吴俊升)гийн дайралт нь амжилтгүй болжээ. Энэ бол таван замын байлдааны зүүн хэсгийн цэрэг дайны байдал а. Хоёр тал хориглолтонд орсноор фронтын шугам тогтворжсон байна. Байлдааны ажиллагааны баруун хэсэгт, тэр намрын тэргүүн сард Цахарын чиглэлд Монгол цэрэгт сум дарь зэрэг зэвсэглэл ихэд дутагдаж, зэр зэвсэг нэмж нийлүүлэхийг хүссэн хүсэлтийг удаа дараа Хөх хотын тэндээс Богд хааны засгийн газарт хүрч ирж байв.<ref>Монголын академын түүх судлах газар: “БНМАУ-ын түүх” II боть (доод), монгол бичгийн хэвлэл, 1986, тал 1704</ref> Гэвч энэ үед Богд хааны засгийн газар, Өвөр Монголын дайны хэрэгцээг хангах үлэмж хэмжээний тусламжийн төсвөө батлаж чадаагүй тул Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг үргэлжлүүлж чадахгүй байдалд оров. Үүний шалтгаан нь Орос улсаас авахаар төлөвлөсөн байсан зээлийн асуудал байсан боловч Хаант оросын засгийн газар урьд нь өгөхөөр амалсан зээлээ өгөхгүй болсон явдал байлаа. Мөн Хаант Орос улс Өвөр монголыг чөлөөлөх дайнаа зогсоохыг шаардан Богд хааны засгийн газарт эдийн засаг, улс төрийн болон бусал бүх талын шахалт дарамтыг үзүүлсэн байдаг. Аравдугаар сараас хойш Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг амжилттай дуусгах тусламж хүсэхээр Японтой дахин харилцахаар шийдэж Богд хаанаас Японы хаанд өгсөн гарын бичиг (1913 оны арван нэгдүгээр сарын 16)-ийг Токиод хүргэв.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 247-249</ref> Тэр бичигт хятад цэргийг Өвөр Монголоос татаж гаргахад Японы засгийн газрыг туслахыг хүссэн байв. Гэвч Японы засгийн газар тэрхүү хутагтын гарын бичгийг нээж ч үзсэнгүй, битүүмжилсэн хэвээр нь Оросын элчин сайд Малевский Малевичаар дамжуулж 1914 оны нэгдүгээр сарын 19-ны өдөр Богд хаанд буцаав. Жилийн эцэс болтол байдал онцгой сайжрахгүй байсанд Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг түр шийдвэрлэхийн төлөө дайны хугацааг уртасгах төлөвлөгөөгөө орхив. Тэгээд Оросын дарамт шаардлагын дагуу Өвөр Монголын дайныг зогсоох хэлэлцээр хийх хэмжээнд хүрчээ. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Токиод суух элчин сайдын нууц цахилгаан” 1914 оны нэгдүгээр сарын 15, 16</ref> Учир нь өмнө нь Хаант Орос улс болон Японы Эзэн хаант улсуудын засгийн газрууд нууц гэрээ хийсэн явдал байв. Энэ нууц гэрээнд хоёр тал Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх ба Ар монгол нь оросын нөлөөний бүс болох ба Өвөр монгол нь японы нөлөөний бүс болохыг талууд хүлээн зөвшөөрчээ. Оросын засгийн газар Монголд суугаа Оросын гадаад явдлын төлөөлөгч, генерал консул Миллер Александр Яковлевичид Арван нэгдүгээр сарын 10-ны өдөр нууц цахилгаан илгээжээ. Түүнд: “Монголын засгийг шийдвэртэй ятгаж Өвөр Монголын цэргийн ажиллагааг нь зогсоотугай” гэж шаардаад “... хятад цэргийн дайралт энэ мэт үргэлжилвэл Монгол цэрэг мөхөн сүйрэх аюултай гэсэн байдлаар баталгаа гарган сануулж шаардах арга хэрэглэхийг ...” дурдсан байна.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 10</ref> Оросын тал Богд хааны засгийн газрын гуйсан зэвсгийн тусламжийг Өвөр Монголын дайнаас монголын цэргийг татуулах дарамт болгон олгосонгүй. Хүсэж байсан Оросын зэвсгийн тусламж биелэгдсэнгүй тул Өвөр Монгол дах монгол цэргийн зэвсэг хамгамжийн байдал улам хүндэрч, Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэргээ татахгүй байхын аргагүй болгов. Богд хааны засгийн газар Японтой харилцаж үзэхийн зэрэгцээгээр Оросын засгийн газарт Өвөр Монголын байдлыг мэдүүлэн, Хятадын цэргүүд өвөр монголын энгийн ардуудыг олноор хомроглон хядаж байгааг дурдсан байна. Монгол цэрэг ухарсан Өвөр Монголын Зуу-Удын чуулганы Баарин аймаг болон бусад чуулганы нутагт Хятад цэрэг давшин орсоны дараа монголчуудыг үй олноор хомроглон хядсан байна. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” тал 193</ref>. Оросын засгийн газар Монголыг ятгаж цэрэг татуулахын зэрэгцээгээр Бээжингийн засгийн газарт ч Өвөр Монголоос цэргээ татахыг ятгав. Оросын тал Бээжинд хандан: “...хятад улсын цэрэг Монгол ардыг ихээр хядсан явдлыг Дундад улсын засгийн газар чухалчлан үзэх хэрэгтэй. Ийм байдлыг зөвшөөрч болохгүй...” гэжээ. Мөн шахалт үзүүлэх зорилгоор “...Хэрэв Бээжингийнхэн үгийг сонсохгүй үргэлжлэн хөдөлвөл Оросын засгийн газрын хувьд бид монгол цэргийн дахин дайрахыг хориглож чадахгүй...” гэх зэргээр ятгаж байжээ <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 196, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 13</ref> Гэвч Өвөр Монголоос цэрэг татуулах гэсэн Оросын талын саналыг Хятадын тал хүлээн авахгүй байсан тул нууц гэрээний дагуу өвөр монгол нь Японы талын нөлөөний бүс тул Японы элчин сайдаар дамжуулан нөлөөлөх бодлогийг ч анхаарч байжээ. Гэтэл Бээжинд суугаа элчин сайд Крупенский арван нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр Оросын засгийн газарт өгсөн нууц цахилгаандаа “...Японтой хамжилцаж болохгүй...” гэж байв. Оросын гадаад яамны сайд Сазанова арван нэгдүгээр сарын 18-нд Крупенскийд илгээсэн нууц цахилгаанд “... Хятад цэргийг Өвөр Монголоос ухруулах хэлэлцээрт Японыг оролцуулахгүй...” гэсэн албаны саналыг уламжлав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын тэргүүн сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арван нэгэн сарын 18</ref>. Оросын тал эцэст нь энэ асуудалд японы талыг оролцуулахгүй бодлогыг баримтлах болсон нь хятад болон японы тал хамтрах улмаар хятад дах японы нөлөөлөл ихсэхээс болгоомжилсон байна. Бээжин Оросоор дамжуулж Богд хааны засгийн газарт даралт учруулах ажиллагаагаа илт идэвхижүүлсэн байна<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 225-226 “Бээжинд суугаа консулын нууц цахилгаан” 1913 оны арван хоѐр сарын 28</ref>. Тал талын дарамт шахалт болон байлдааны ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн явуулах зэр зэвсгийн хангамжийн асуудлыг шийдэх боломжгүй болсон зэрэг нь Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагийг хүлээн авахаас өөр аргагүй болгосон байна. Ингээд Монголын засгийн газрын ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын засгийн газарт Арван хоѐрдугаар сарын 16-ны өдөр Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэрэг татахаа илэрхийлсэн албан бичиг илгээв. Энэхүү албан бичигт “...(Орос, Хятад, Монгол) гурван талын хуралдаанаар Монголын асуудлыг шийдвэрлэхийг зорьсон Орос, Хятадын хүсэлтийг хүлээж, Хятад, Монголд бүр ашиггүй энэ их дайныг бүх хүчнээрээ эцэслүүлж, дайн зогсоох зарлиг нийтлэж цэргээ дайны талбараас татан авчирна...” гэжээ. Үүний хамт “...Дундад улс ч байран дороо манай нэг угсааны Өвөр Монголын нутгаас цэргээ татах хэрэгтэй...” гэж шаардав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 222 “Монголын онц элчингээс гадаад яамны сайд Сазановад өгсөн захидал, орчуулга” 1913 оны арван хоѐр сарын 19</ref> Энэхүү шаардлагыг Оросоор дамжуулж Бээжинд мэдэгдэв. Амлалтын дагуу Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголд байсан Монгол цэргийг татаж, Өвөр Монголоос элссэн цэргийг нутагт нь буцаахаар тушааж, цэргийн удирдагчдыг Хүрээнд дуудан аваачив<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал</ref>. Богд хааны зарлигийн дагуу Арван хоѐрдугаар сарын сүүлчээр Монгол цэргүүд байлдааны талбараас буцаж эхлэв. Богдын цэрэгт ороод байсан Өвөр Монголын цэргийн зарим нь их цэргээ дагаж Ар монголд очсон бол зарим нь цэргээс халагдаж нутагтаа буцав. Монголын тал дайныг зогсоохоор цэрэг татаж байхад хятадын тал харин том хэрэг үйлдэж байв. Тухайн үед хятадын цэрэг монгол цэргийн буцсаныг далимдуулан урагш давшин өвөр монголын нутгийг эзлэн хот сууринг галдан шатааж дээрэм тонуул аллага хийж эхэлжээ. тухайлбал: “Баарин вангийн ордныг галдаж, дөчин байшинг шатааж үнсэн товрог болгохын энгийн монгол ардыг жаран хэдийг хядаж, үхэр мал гурван түмийг булаасан” гэх мэтийн харшилт хэргүүд Өвөр Монголын хошуу чуулганд олон удаа гарч байв<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第5 卷，第81 报, 大正3 年1 月-9 日，)</ref> Хятад цэргүүдийн энэхүү байдлыг Намнансүрэнгээс Оросын гадаад яамны тэргүүн сайд Сазановад өгсөн бичигтээ: “Монгол цэрэг ухарч гарсаны хойно, Хятадын цэрэг довтлон дайрч Авга да вангийн хошууны Дархан уул сүм жич Батхаалга сүмд гэнэт хүрч ирээд сүмийг галдан, ламыг булааж аливааг сүйтгэв. Баарин, Сөнөд, Үзэмчин зэрэг хошууд гайд дайрагдав...” гэж бичиж байв. Монголын тал ганцаараа цэргээ татсан ажээ. Гэвч Богд хааны цэрэг Өвөр Монголоос ухарч гарах явц дайны дараах байдалд ч тийм шулуун биш байжээ. Богд хааны цэрэг Халх нутаг руу ухарч гарахдаа эцсийн нэг өдөр болтлоо Хятадын цэрэг ангийг байлдаж байжээ. Арван нэгдүгээр сарын эцсээр Богдын цэрэг Улаанцавын чуулга, Чуулалт хаалгаас умарших оронд Хятад цэрэг рүү дахин ширүүн довтолгоон явуулж хэдэн зуун хүнийг нь олзолжээ. 1913 оны арван хоѐрдугаар сараас 1914 оны нэгдүгээр сарын хооронд Богдын цэрэг Өвөр Монголын нутаг дэвсгэрийг орхижээ<ref>Оросын Э.А.Белов “1912-1913 онд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” (“Монгол түүх судлал” наймдугаар товхимол, Өвөр Монголын Их Сургуулийн хэвлэлийн хороо, 2005) дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 5</ref>. Энэ үед Богд хааны цэргийн хамт Өвөр Монголын цэрэг ард 2 000 орчим хүн Халх руу явсан байна. Тэд нутагтаа үлдвэл Хятадын засгийн газрын дарангуйлалд учрахаас болгоомжилжээ. Гэвт тэд Халхад очоод бас амьдрал ахуйн хүнд байдалд орсон байна. Богд хааны засгийн газрын эрх баригчид тэдэнд хөлс мөнгө, мал унаа ба тариалах нутаг (учир нь тэдгээр Түмэдчүүд болон хэсэг Цахарууд тариалан амьдарч байжээ) өгсөнгүй. Үүнээс болж тэд нарын дундаас хэсэг хүмүүс өөрийн уг нутагтаа харихыг хүсэж, Хятадын эрх баригчидтай хэлэлцээ хийхээр есөн хүнийг төлөөлөгчөөр томилжээ. Гэвч хятад улсын тал тэднийг баривчлан алсан төдийгүй бас тэдний зүрхийг нь сугалж харгисалсан байна .273 1914 оны есөн сараас Орос, Дундад, Монгол гурван этгээдийн хэлэлцээр Хиагтад эхэлжээ . Богд хааны зарлигаар 1914 онд Халх дахь Өвөр Монголчуудад мал унаа болон тариан газар өгсөн бөгөөд 1915 оны Хиагтын гэрээ ёсоор Хятадын засгийн газар тэднээс ял асуухгүй хэмээн амлажээ. ==Байлдааны ажиллагаанууд== ===1913 оны 8 сарын 13. Шандын тал. ”Бух чичүүр” ажиллагаа=== Манлай ван Дамдинсүрэнгийн цэрэг Долнуураас гарсан их цэргийг угтаж, [[сар]] битүүрэхийг хүлээж байгаад харанхуй [[шөнө]] болох үед хурдан шалмаг [[морь]] сайтай, газрын баримжаа мэдэх нутгийн 50 цэрэг, [[Халх]] 50 цэрэгтэй хамт их цэргийн тэг голоор зүсэн гарч, хоёр тийшээгээ буудсаар, нэвт гарлаа. Энэ үед сандарч тэвдсэн Хятад цэргүүд эмх замбараагаа алдаж, буун дуу гарсан зүг рүү хариу буудсаар үүр цайх үед өөрөө өөрсөдтэйгөө тулалджээ. Цаг уурын байдал, шөнийн нөхцөлд тоогоор цөөн цэргээр их хүчийг гэнэт довтлон сандаргасан энэ тактикийг Зоригт баатар [[Лаварын Сумъяа]] дурсамждаа ”Бид [[бух чичүүр]], [[галзуу барын дайралт]] хэмээх аргыг хэрэглэсэн” гэсэн байна. ===1913 оны 8 сарын 30. Хүйсийн тал. ”Галзуу барын дайралт” ажиллагаа=== Энэ нь нилээд шийдвэрлэх тулалдаан төдийгүй хамгийн анхаарал татсан тулалдаан. Энэ тал уг нь [[Ганган тал]] нэртэй байжээ. Элсэрхэг [[хөрс]]тэй, битүү [[ой]] байсан энэ [[хөндий]]н [[салхи]]ны дээр нь [[өндөрлөг]] газар [[Монголчууд]] байрласан бол яг эсрэг нам дор, зүүн өмнө зүгээс [[Хятадын цэрэг]] давшин гарч ирж. [[Эмгэнт Манхан]] хэмээх толгой дээр [[Манлай баатар Дамдинсүрэн]] байрлан, яг байлдаанд цэргээ удирдаж байгаа мэт тугаар дохио зангаа хийнэ. Үүнийг нь харсан [[Ван Хуайчин]] жанжин их бууны шуурган галаар моддын оройгоор үзэгдэх [[туг]]нууд руу, Монголын цэргүүд өөд өдөржин галлаж давших явцаа удаашруулсан байна. Монгол цэргүүдээс цөөн хэдэн цэрэг далд байрлалд зөвхөн тугаараа давших ухрах хөдөлгөөнийг хийж хуурч байсныг мэдээгүй хятад цэргүүд өдрийн хагас буудалцаад эцэст нь хооллож байсан бйана. Яг энэ үед өлийн салхи гарч, Монгол газрын хүчит салхи баруун хойноосоо лэрхийн бослоо. Үүнтэй зэрэгцэн өтгөн сахлаг хуурай модонд тавьсан түймэр, давхиж яваа морьтноос ч хурданаар Хятад цэргүүдийг нөмрөн авсан байна. Түймрийн галаас зулбан гарах цэргүүдийг Монгол цэргүүд цавчихыг нь цавчиж, буудахыг нь буудсаар улмаар тэдний дунд зүсэн орж, эргэн тойрон цавчиж, яг л галзуу бар шиг аашиллаа. Ийнхүү 2 өдөр шөнө зууралдан байлдаж, [[түймэр]]тэй хамтран тэднийг ухраан цохисоор Үхэрчин овоо, Шанд нийслэлийн туурь, Зуу найман сүм өнгөрч, Долоннуур хотод тулж очжээ. Энэ тактикийг [[”Галзуу барын дайралт”]] гэж нэрлэсэн байна. Харин гүн [[Лаварын Сумъяа]]гийн анги давшисаар [[Зуу-Удын чуулган]]ы [[Бяруу хот]]ыг эзэлж, улмаар [[Жанчхүү]]гийн зүг хөдөлж, замын дагуу байсан Хятад цэрэгтэй байлдахдаа тэр үед нэрлэгдсэнээр [[галзуу барын дайралт|«галзуу барын дайралт»]], [[хорт могойн ороолт|«хорт могойн ороолт»]] гэх зэрэг тактикийг хэрэглэжээ ===Бат хаалганы чиглэлийн байлдааны ажиллагаа=== Баруун өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд гүн Сономдоржоос 1913 оны Наймдугаар сарын 6-нд Богд хаанд ийнхүү өргөн мэдүүлжээ :“Зарлигийг дагаж өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах 4 дүгээр хорооны 100 цэрэг, нэмэн захируулсан 3 дугаар хорооны 65 цэрэг, орос багш Ихбаярын хамт ирсэн 8 цэрэг, их буу хамгаалж ирсэн 14 цэрэг, Улаанцав чуулганы Дөрвөд вангийн хошуу, Муу мянганы хошуу, Дархан чин вангий хошуудаас гаргасан тус бүр 20цэрэг, Богд эзний соёлд дагаар орж зүтгэе гэж тосон ирсэн 123 цэрэгтэй хамтарч нийт 370 цэргийн хүчээр [[Дархан чин вангийн хошуу]]ны “Бат хаалга” сүм хүртэл гамингуудтай байлдаж “Цагаан чулуут”, “Цэцэн” хэмээх газар очиж 5-р сарын 17-ны өдрий могой цагт гэнэт өмнө зүгээс 2000 орчим гамин цэрэг халдаж ирсэнд манай цэргүүд гамин цэргүүдтэй нар шингэтэл байлдаж ихэнхийг алж маргааш нь дахин байлдаж үд болоход гамин цэрэг буруулан зугтаж одов. Ингэж уг үүргээ гүйцэтгээд “Амгалант довон” гэдэг газар буудаллаж цэргээн тоолж үзэхэд Монголын 370 цэргээс 3 цэрэг амь эрсдэж нэг шархадсан байхад гамингийн 2000 орчим цэргээс 800 гаруй нь тулалдааны талбарт алагджээ” хэмээн бичжээ. ==Төгсгөл, үр дүн== Энэхүү [[таван замын байлдаан]] гэж нэрлэсэн [[чөлөөлөх дайн]] 1914-1915 онд [[Хиагт]]ад болсон [[Оросын Хаант Улс|хаант Орос]], [[Хятад]] хоёр улсын ил далд хуйвалдсан [[Хиагтын гэрээ|гурван улсын хэлэлцээр]]ийн дараа зогссон байна. 1913 онд [[хил хязгаар]]аа батлан хамгаалахаар таван замаар давшсан Монгол цэргүүд их бага нийлсэн 100 орчим [[тулалдаан]] хийсэн гэж үздэг боловч судлаачдын үздэгээр 1913 оноос хойш дуусах хүртэлх хугацаанд 58 орчим [[зэвсэгт мөргөлдөөн]] хийсэн байдаг. Эдгээрийн 33-т нь монголчууд амжилт олсон бол 11-д нь хятадууд ялсан бөгөөд 14 мөргөлдөөн яаж төгссөн нь тодорхойгүй байна. Түүнчлэн хятадын талаас 2000-аас дээш 5-7 мянган цэрэг, Монголын талаас 220-иос 1712 хүртэлх цэрэг оролцсон томоохон тулалдаан 11 удаа болсон бол 600-1000 Хятад цэрэг, Монголын 200-аас дээш хүн оролцсон бага хэмжээний 5 тулалдаан болжээ.. Таван замын байлдааны ажиллагаа нь хамрах нутаг дэвсгэрийн хүрээгээрээ зүүнээс баруунаа 1000 шахам [[км]], хойноос урагшаа 144-480 км-ийг хамарсан бүс нутагт болж өнгөрсөн. Энэ [[дайн]] байлдааны үед Монголчууд хятад цэргийг [[марш]] үйлдэх үед нь хоёр ч удаа довтолсон ба [[шөнийн байлдаан]] мөн хоёр удаа болсон талаар тэр үеийн баримтуудад тэмдэглэсэн байдаг. Монголын талаас дайн байлдаанд алагдан олзлогдсон тухай баримт тун ховор ч түүвэрлэвэл 400 орчим цэрэг алагдсан гэх нэг удаагийн тохиолдлын тоог эс тооцвол 3 тулалдаанд 16 хүн алагдсан. Харин нэг тулалдаанд 60 гаруй хүн олзлуулсан мэдээ байдаг бол 3 тулалдаанд 48 орчим хүн шархтсан тухай сурвалжууд өгүүлдэг. Гэтэл хятадын талаас 12 тулалдаанд нийт дүнгээр 3795 цэрэг алагдсан бол 4 тулалдаанд 76 хүнээ монголчуудад олзлуулсан аж. Монголын цэргийн олзолсон зэвсгийн тухайд гэвэл 5 зэвсэгт мөргөлдөөнөөс 1080 [[буу]], 2 [[хасаг тэрэг]], мөн 85600 [[ширхэг]] [[сум]], 3 тулалдаанд 7 [[пулемёт]] түүний 5000 сум, 4-8 [[их буу]], 410-аад сум, 421 эсвэл 343 ширхэг сэлмийг хятад цэргээс олзолжээ. [[Монголын цэрэг]] 1913 оны байлдаанд [[партизаны дайн]]ы маягаар байлдааны ажиллагааг өрнүүлсэн. ==Урвалт== [[Монгол цэрэг |Монгол цэргүүд]] 1913 оны намар [[Шилийн голын чуулган]], [[Цахар]] нутгаас [[хятадын цэрэг |хятадын цэргийг]] хөөн гаргаж Шилийн голын чуулганы нутагт удтал байрлаж байх үед нь цэргийн бүх хэрэглэлийг нутгийн ардуудаас гаргуулж чирэгдэл учруулж, цэргүүд [[хоол хүнс]]ээр дутагдсанаас санаа сэтгэл нь алдагдах явдал гарч байжээ. Мөн [[сум хэрэгсэл]] зэрэг [[цэргийн хангамж]] муудсан байна. Үүнээс гадна хятадын тал [[“Зөөлөн бодлого”]]-ын нэг зүйл болох [[монгол цэргийн жанжин]] нарыг өөрийн талд урвуулан авахаар [[хэргэм зэрэг]], [[мөнгө]] шан амалж байсан нь зарим талаар хэрэгжиж байжээ. Энэ мэт байдлаас болон Хятадуудыг дийлэхгүй гэж [[Өвөр Монгол]]ын нэг бүлэг [[ван]] [[гүн]] нар сэтгэн хятад улсад [[бууж өгөх]], [[урвах]] тохиолдол гарсан байна.. 1913 оны есдүгээр сард [[Архуа бэйс]] [[Насан-Аривжих]] хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт дээд тушаалтай [[цэргийн ноѐн]] болон [[энгийн цэрэг]] 100 хүн мөн бууж өгчээ.<ref>Оросын цэргийн түүхийн архив, Э.А.Беловын зохиол. №2000 бүрэн боть, хуудасны дугаар 145</ref> Энэхүү бэйс Насан-Аривжихын урвасаныг [[хятадын ерөнхийлөгч]] [[Юань Шикай]] ашиглан бусад монгол цэргийн жанжин нарыг урвуулахад үлгэр болсон явдал хэмээн үзэж, Насан-Аривжихыг шууд [[Жүн ван]] цолоор шагнасан. Урвагч бэйс Насан-Аривжихын хятадын цэрэгт урваж орсон нь Монгол цэргийн байдлыг нэлээд хүндрүүлжээ. Учир нь Насан-Аривжих [[Богд хааны засгийн газрын цэргийн яамны дэд сайд]] байсан бөгөөд [[Хүрээ]]нд байхдаа [[Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг төлөвлөх нууц зөвлөгөөн]]д оролцож байсан. Тэрээр урвасаны дараа өөрийн мэдэж байсан [[цэргийн төлөвлөгөөний нууц]]ыг хятадын талд задалсан байна. Үүний хорт уршигаар [[Таван замын цэргийн Өвөр Монголын фронтын баруун жигүүр]]ийн буюу Насан-Аривжихын хариуцан командалж байсан чиглэлийн эсрэг хятадын цэргийн давуу хүчийг яаралтай хуримтлуулан монгол цэргийн сул хэсгүүдийн эсрэг хүчтэй [[давшилт]] хийсэн байна. [[Хятадын цэргийн давшилт]] зарим талаар амжилттай болж хэд хэдэн тулалдаанд командлагчгүй монгол цэрэг цохигдон ухарсан байна. Командлагчгүй болсон Насан-Аривжихын цэрэг хятадын цэргийн давшилтын эсрэг сул эсэргүүцсэн ба захиргаагүй болж тархаж явсан тул [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|жанжин Дамдинсүрэн]] тэдгээрийг цуглуулж авахаар нэлээд хүч цаг зарцуулжээ. Үүний дараа Хятадын хувьд Монгол улсын цэргийн эрх баригчдыг урьж зусар үгээр илбэн дагуулахыг ихээр оролдох болсон байв. [[Юань Шикайн улс төрийн зөвлөгч]] [[Жорж Эрнэст Моррисон|Моррисон]] хятад улсын талд чухал зөвлөгөө өгч Монгол цэргийн ноѐдыг хятадын талд татаж оруулахаар бүтэмжтэй ажиллаж байжээ гэдгийг түүхэн баримтууд гэрчилж байна. Хятад улсын ноѐн, [[Хөвөөт шар хошуу]]ны Үхэр хонин сүргийн хоѐр [[түшмэл]]ийг зарж Дамдинсүрэнд хэлүүлсэн нь “Үүний урьд бидэнд дагаж орсон бэйл Насан-Аривжихад ерөнхийлөгчөөс жүн ван цол өргөмжилсөн. Хэрвээ Дамдинсүрэн манай [[Дундад Иргэн Улс]]ад дагаж орвоос [[ван]]гийн хэргэмээр шагнамой” гэжээ. Үүний хариуд Дамдинсүрэн “Манай улс хэрхэвч [[Дундад Иргэн Улс]]тай нийлэхгүй. Нэгэн аймаг шарын шашныг олон Монгол аймгийг бүрнээ хураамжилж тусгаар улс болон зогсочихуй. Намайг [[чоно]] шиг[[хулгай]] Насанравжихтай бүү адилтгахтун. Танай [[Юань Шикай|жунтун]]гын өргөмжлөх вангийн хэргэмийг жанжин би [[ванбаа]] хэмээх [[мэлхий]]д ч хүрэхгүй гэж санамой” гэж хариулаад “Та нар Монголын ард байтлаа харин Хятадын баширлах үгэнд итгэж нэг биеийн ашиг зэргийг хичээн Монгол аймгийг хятад улсад дагуулж, Монгол газар орныг хятад хүнд эзлүүлж хойд өдөр Монголын хүүхэд дүү нарыг өөр аймгийн дотор үүрд дарлуулъя хэмээмүй” гэж ихэд буруушааж, ирсэн хоѐр түшмэлийг хөөж явуулсан байна. <ref>Ш. Нацагдорж: “Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Сүүлд нь [[Бавуужав]]ын цэргийн [[Мурунгаа]] гэдэг [[Цахар цэргийн ноѐн]] хятадад урважээ. Тэгэхэд мөн Цахар цэргийн жанжин [[Лувсан-Очиржамц]] Хүрээний [[нууц зарлиг]]аар [[тусгай цэргийн анги]]йг бүрдүүлэн Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохин түүнийг олзлон авч цаазалсан байна.<ref>Хаант Оросын гадаад бодлогын архив, Дундад улсын бүрэн эмхэтгэл, Э.А.Белов “1912- 1913 оны хооронд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 11, </ref> Жанжин Лувсан-Очиржамцын Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохисон тусгай цэргийн ангид [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад баатар]] оролцож байсан байна. ==Үнэлгээ== Таван замын байлдаан буюу Монгол-хятадын 1912-1915 оны дайныг дүгнэн үзвэл: * Дайны эхний шатанд Монголын цэрэг давших байлдааны ажиллагааг өөрийн дайны үндсэн стратеги болгон хэрэгжүүлсэн нь амжилттай болсон төдийгүй Өвөр Монголын нутгийг бараг бүрэн чөлөөлж чадсан байна. энэ үед хүн хүчний харьцаа төдийгүй зэвсэг техник, цэргийн сургалт, хангамжийн хувьд хятадын цэрэг эгнэшгүй давуу байсан боловч тулалдаан бүхэнд тоогоор цөөн монголын цэрэг ялалт байгуулсан онцлогтой. * Дайны дунд үед зарим нэг монголын цэргийн жанжид урваж, монголын байлдааны төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний улмаас монгол цэргийн байлдааны зарим ажиллагаа бүтэлгүй болж, ялагдал хүлээсэн тохиолдол гарчээ. Үүнд хятадын тал цэргийн тоо, зэвсэг техникээ хэд дахин нэмэгдүүлж, монголчуудаас үлэмж давуу хүчийг байлдааны ажиллагааны талбарт хуримтлуулсан явдал төлийгүй монголын цэрэг сум хэрэгслээр тогтмол байнга хангагдаж чадахгүй байсан явдал нөлөөлсөн байна. Монголчуудын байлдааны ажиллагааны нууцыг мэдсэн хятадууд өөрийн байлдааны ажиллагааг шинээр төлөвлөн түүний зарим хэсгийг хэрэгжүүлж чаджээ. Монголын тал ч байдалтай хурдан зохицсон арга хэмжээг авч байлдааны төлөвлөгөөг шинээр хийсэн байна. Үүний үр дүнд хятадын цэргийн давшилтыг зогсоон амжилттай сөрөг довтолгооныг хийсэн байна. Ингээд байлдааны фронтын шугмыг тогтворжуулж чадсан байна. Ингэснээр дайны ажиллагааг сунжирсан байршлын шинжтэй болсон байна. * Төгсгөлийн шатанд дайн ажиллагаа урьдын хэвээр байрлалын шинжтэй байж, фронтын шугам тогтвортой байсан байна. Хятадын цэргийн давшилтууд ээлж дараалан амжилтгүй болж байсан бөгөөд монголын цэрэг тэдний давшилтыг амжилттай няцаан цохиж байсан төдийгүй сөрөг довтолгоонуудыг мөн амжилттай хийж байсан байна. Гэхдээ Оросын үйл ажиллагаанаас шалтгаалан монгол цэргийн сум хэрэгсэл, зэр зэвсэгийн хангамж улам муудсаар бараг зогссон байна. Түүнээс гадна улс төр, эдийн засгийн байнгын дарамт шахалт өсөн нэмэгдсээр байжээ. [[Цэргийн түүхч]] [[Ж.Базарсүрэн]]гийн судалгаагаар таван замын цэргийн хэрэглэж байсан байлдааны ов мэх, арга нь “уламжлалт морьт цэргийн урлаг зонхилсон хэвээр байсан”, голомтын чанартай төвүүдэд болсноор онцлог. ==Баатрууд== [[Богд хаан]] 1911 оноос эхлээд таван замын байлдааны ажиллагааг дуусан дуустал улс үндэстнийхээ төлөө гарамгай гавъяа байгуулсан 101 хүнд [[баатар]] цол олгожээ. Үүнд: {{col-begin}} {{col-3}} 1. [[Авирмэд]]-Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 2. [[Бавуужав]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн Чуулганы өмнөд Горлос хошуу. 3. [[Бадрах]]-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 4. [[Сономцэрэний Базарваань|Базарваань]] Сономцэрэний-Засагт хан аймаг. 5. [[Зэвэгийн Балдан|Балдан]] Зэвэгийн-Түшээт хан аймаг, Эрдэнэ ваны хошуу. 6. [[Баяр Түрэмгий баатар|Баяр Борхонуудын]]-Түрэмгий баатар-Өвөр Монгол. 7. [[Бирваарагчаа]]-Сайн ноён хан аймаг. 8. [[Божи]]-Өвөр Монголын Зүүн үзэмчин, жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 9. [[Бумжаргал]]-Шударга Баатар-Сэцэн хан аймгийн Жанжин бишрэлт бэйлийн хошуу. 10. [[Ванчиндорж]]-Зүтгэлт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 11. [[Волинган]]-Өвөр Монголын Харчин гүны хошуу. 12. [[Галсанцампантүгжням]]-Ялгуулсан Баатар- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Хорчин хошуу. 13. [[Гомбо-Идшин Лхамсүрэний]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Ачит ваны хошуу. 14. [[Гомбожав]]-Сэцэн хан аймгийн Үйзэн бэйсийн хошуу. 15. [[Гочоо]]- Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 16. [[Гэлэнгүж]]-Хавтай Баатар- Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 17. [[Гэлүүсүхэн]]. 18. [[Гэндэн]]-Сайн ноён хан аймаг, мэргэн гүн Мөнх-Очирын хошуу. 19. [[Даваа Төмөрын]] буюу [[Дамбийжанцан]]-Догшин ноён Хутагт- Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 20. [[Дагва]]- Зүтгэлт Баатар-Засагт хан аймгийн дархан гүн Маньбазарын хошуу. 21. [[Дагдан]]-Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын Урианхайн киргиз сум. 22. [[Далай Жамъяны]]-Шаламгай Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 23. [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн Жамсраны]]-Манлай Баатар-Өвөр Монгол, Хөлөнбуйр. 24. [[Даш]] -Шударга Баатар- 25. [[Дашдэндэв]]-Чамбай Баатар-Сэцэн хан аймгийн хурц бэйс Түвдэны хошуу. 26. [[Долгор]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы чин ваны хошуу. 27. [[Дорждэрэм Мөнхийн]] -Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 28. [[Доржпалам]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 29. [[Дугаржав]]-Хянамгай Баатар-Өвөр Монголын цахар. 30. [[Дугаржав Нараны]]- Хичээнгүй Баатар- Сэцэн хан аймгийн Илдэн ваны хошуу. 31. [[Дуваа Донойн]]- Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 32. ? - Өвөр Монголын зүүн Үзэмчиний жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 33. [[Дэндэв]]-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 34. [[Дэчинган]]- {{col-3}} 35. [[Дэчинлхаажид]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 36. [[Жагшимбуу]]-Хурц Баатар- Өвөр Монголын цэргийн хорооны дарга. 37. [[Жамц]] -Зоригт Баатар-Цэргийн Яамны дэс түшмэл, Зүүн өмнө хязгаарыг Захирах Цэргииг захирах түшмэл. 38. [[Жамц]]-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 39. [[Жамсран]]- Шулуун Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 40. [[Жамъян]]- Сэцэн хан аймгийн Бэйлын зэрэг засаг, Улсад туслагч гүн. 41. [[Заяат]]- Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын Цахар- 42. [[Илүү]]- Шударга Баатар- Өвөр Монголын Хөх хотын Түмэдийн хороо. 43. [[Лайсан]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Доржпаламын хошуу, жагсаалын дарга. 44. [[Лувсан]]-Зоригт Баатар-Урианхай 45. [[Лхам]]-Сэцэн хан аймгийн засаг тэргүүн зэргийн тайж. 46. [[Мааньжав Балданы]]- Өвөр Монголын харчин. 47. [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав Сандагдоржийн]]- Хатан Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 48. [[Манажав]]-Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы баруун үзэмчин чин ван Содномравданы хошуу. 49. [[Мандах залан]]- Өлзийт Баатар- 50. [[Мурунгаа]]-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу. 51. [[Мутунбунга]]а-Шалгарсан Баатар-хорооны дарга. 52. [[Мөнхравдан]]-Саруул Баатар- 53. [[Мянбуу]]-Мэргэн Баатар-Өвөр Монгол-Хар мөрөн муж. 54. [[Наваан]]-Шулуун Баатар- 55. [[Наваан-Юндэн]]- Түшээт хан аймгийн Наваан-Юндэний хошуу- 56. [[Шаравын Найданжав|Найданжав Шаравын]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монгол 57. [[Нанзад/Барман хэмээгч/]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 58. [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад Дамираны]]- Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 59. [[Насан тогтох]]- Хорооны дарга. 60. [[Норов]]- Өвөр Монгол-Зуудын чуулганы Ар хорчин да ваны хошуу. 61. [[Нолгар]]-Шаламгай Баатар- 62. [[Өлзийбадрах]]-Дэс Баатар- Өвөр Монгол- 63. [[Өлзийдүүрэн]]- Хянамгай Баатар-Сайн ноён ханы хошуу. 64. [[Өлзий-Орших]]-Шулуун Баатар- Өвөр Монголын Зарууд хошуу. 65. [[Пунцаг Базарын]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Лха жононы хошуу. 66. [[Пунцаг-Шаламгай Баата]]р- Түшээт хан аймгийн Далай гүн Алтанхуягийн хошуу. 67. [[Пунцаг]] -Шаламгай Баатар- Өвөр Монгол, барга, хорооны жагсаалын занги. 68. [[Пүрэв]]-Захчин гүн Цэрэндоржийн хошуу, тайж. {{col-3}} 69. Саван-Өвөр Монголын баруун Баарин ваны хошуу. 70. Сандагдорж-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Горлос хошуу, хороон дарга. 71. Содномдаржаа-Түшээт хан аймаг, Улсад туслагч гүн. 72. Соном-Зоригт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн зоригт гүн. 73. [[Лаварын Сумъяа]]-Ялгуун Баатар-Шинжаан мужийн Ил тарвагатайн хошууны харъяат. 74. Сундуйжав-Өвөр монгол- 75. Сэргэлэн-Эвтэй Баатар-Өвөр Монголын Шинэ баргын Хошуу цагааны харъяат, хороон дарга. 76. [[Тогтох гүн|Тогтох Энхбилэгтийн]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы өмнөд Горлос хошууны харъяат. 77. Төмөр-Өвөр Монголын Түшээт хошууны харъяат, хороон дарга. 78. Төмөр-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны харъяат. 79. Түмэннаст- 80. Хайдав-Өлзийт Баатар-Сайн ноён аймгийн сайд, бэйс Цогт-Очирын хошууны харъяат, ангийн дарга. 81. Хишигжаргал-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйл Бадамгаравын хошууны харъяат, ангийн дарга. 82. Хорлоо-Шулуунбаатар-Түшээт хан Аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 83. Хохлин-Засагт хан Аймгийн жанжин Далай гүны хошуу. 84. Цогт- Зүүн Үзэмчины жүн ван Гомбосүрэны хошуу. 85. Цэнд- Бодлогот Баатар-Сангийн Яамны дэд Сайд, Өвөр Монголын Хөлөнбуйрын харъяат. 86. Чагдарсүрэн. 87. Чимэд-Хурц Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 88. Чимэд-Сэцэн хан Аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 89. Чованлүн- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Бодлогот ваны хошуу. 90. Чойжамц-Цогтой Баатар-Сэцэн хан Аймгийн Мэргэн засагийн хошуу. 91. Чойж. 92. Чулуун -Өвөр Монголын Зост Чуулганы Түмэдийн хошуу, ангийн дарга. 93. Чулуун Өлзийтийн- Сэцэн хан Аймгийн Сүжигт ваны хошуу. 94. Шагдар- Засагт хан Аймгийн Дайчин ваны хошуу. 95. Шарав-аравны дарга. 96. Шаарийбуу-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы сайд Раашминжүүрийн хошуу. 97. Шимихи-Засагт хан аймгийн цогт гүн Дамдинбаашийн хошуу. 98. Ринчин-Сэцэн хан аймгийн Сэцэн чин ваны хошуу. 99. Эрэнцэн-Өвөр Монголын Цахар хошуу. 100. Ядамсүрэн Цэнгэлын-Сайн ноён хан аймгийн Түшээт гүний хошуу. 101. Ярин Мятавын-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Говийн Со засгийн хошуу {{col-end}} ==Он дарааллын хэлхээс== *1911 он :6 дугаар сарын 1. Оросын Амар орны бүгдийг захирагч ноѐн зарлиг буулган Хятадууд Оросын хилд орохыг цаазлав. Мөн сарын 11-ний өдөр Бээжин Петербугын хоѐр этгээдийн төлөөлөгч Цичигард хуралдаж, Эргүнэ гол орчмын хоѐр улсын хилийг хайн тогтоохоор хэлэлцээ хийв. :6 дугаар сар. Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга жанжин тэргүүтэй лам нар Богдод Бат Оршил өргөхөөр Их хүрээнд цугларч, Эрдэнэ Шанзудбын яаманд нууц зөвлөлгөөн хийжээ. :7 дугаар сар. Халхын дөрвөн хан тэргүүтэй Монголын зарим ноѐд лам нар Богд уулын модонд гэр барин нууц зөвлөлгөө хийжээ. :8 дугаар сар. Монголын төлөөлөгч Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан нар Петербургт очив. :10 дугаар сарын 10. Учаны бослого үүсчээ. :11 дүгээр сарын эх. Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан зэрэг долоон хүн "Монголын түр засгийн газар"-ыг зохион байгуулж, Хүрээний хэрэг эрхлэх Их сайд Сандог үлдэн хөөхөөр тунхаглахын хамт, Өвөр Монгол, Алшаа, Дарьганга, Барга зэрэг газруудын ван гүн нарт бүх Монгол нэгдэх тухай Богдын бичгийг уламжлан илгээв. :11 дүгээр сарын 30. Монгол "Тусгаар тогтнох"-оо тунхаглаж, Сандо амбан Оросын элчин сайдын газар далдлан орж, удалгүй Орос, Монгол цэргийн хамгаалал дор Хиагтаар хил гарч улсдаа буцах болжээ. :12 дугаар сарын 4. Сандо амбаныг цэрэгтэй нь хамт хилээс үлдэн гаргав. :12 дугаар сарын 6. Монголын "Тусгаар тогтнол"-той дуу хоолой авалцсан Хөлөнбуйрын "тусгаар тогтнох" бүлэгтэн цэрэг томилон Орос цэргийн дэмжлэгээр Манжуурыг довтолсон байна. :12 дугаар сарын 16. "Тусгаар тогтнох" бүлэгтэн Манжуурыг эзлэн авч, голын дээд урсгалын олон харуулын газруудыг ч байлдан эзэлжээ. :12 дугаар сарын 16. Жавзундамба Хутагт Хүрээнд хаан суурнаа сууж "Их монгол улсын наран гэрэлт хаан" хэмээгдэж "Олноо өргөгдсөн"-өөр оны цолоо болгов. :12 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын эл хошуу чуулганы олон ван гүн нарт уриалгын бичиг илгээв. Улиастайн жанжин ч Монголын цэрэгт үлдэгдэн гарав. Улиастайд Оросын Консулын газар байгуулагдав.Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалын нөлөөгөөр Түмэд хошууны нэгэн салаа цэрэг Батхаалгад умардын цэргийн эрхтэнийг эсэргүүцэх зэвсэгт бослого гаргав. Умардын цэргийн эрхтэн ч их цэрэг томилон Жи Нин, Гүэй Сүй, Бугат гурван замаар Улаанцавын чуулганд довтлон орж бослогийг дарангуйлаад, Батхаалгын сүмийг галдав. Алшаагын Гө Лу Хуй эвлэлийн түрүү Жан Жин Мин-ээс Нин Ши Ан-ын Гө Лу Хуй-ын түрүү Лиү Хуа Тан-ыг хавсарч Инчуаныг дайран эзлэхээр төлөвлөж байгаад нууц нь задран Алшаа Чин ван Даваанбүлүгжала ба Хөх нуурын Ма Чи-ын дарангуйлалд учирч ялагдав. Мөн оны арван хоѐрдугаар сард Шинжаны Монголчууд Чингийн засгийг эсэргүүцэх тэмцэл гаргажээ. * 1912 он :1 дүгээр сарын 14. Оросын Хайлаарт суугаа Консул Усад-ын дэмжлэг дор Өөлдийн ерөнхий захирагч ноѐн Шинфү, Хуучин Баргын ерөнхий захирагч Цэгц ба Шолон хошууны ерөнхий захирагч Чөн Дө зэрэг хүмүүс орчмын эл хошуудын Монгол цэрэг мянга гаруй хүнийг цогцлуулж, Оросын тусалсан таван зуу гаруй буугаар зэвсэглээд ―Чин хаант гүрний журмын цэрэг‖ хэмээн алдаршуулж Бүгд найрамдахыг эсэргүүцэж эхэлсэн байна. Мөн өдрийн орой Хөлөн хотыг довтлон эхлэж арван тавны өдөр хотыг эзлэн авч Хятад ноѐдыг үлдэн Хөлөнбуйрын ―Тусгаар тогтносон‖-ыг тунхаглаж, Хүрээний Богд хааны засгийн газарт харъяалагдах засгийн ордон байгуулж Манжуур зүг үргэлжлэн цэрэглэсэн байна. :1 дүгээр сарын 20. Хөлөнбуйрын Монгол цэргүүд Мөнхшил харуулын газрыг довтлон эзлэв. :1 дүгээр сарын 23. Оросын Гадаад явдлын яамны сайд Хаандаа айлтгал өргөж, одооны ашигтай цагийн байдлыг завдаж Манж орон дахь нөлөөгөө чангатгах ѐстой гэсэн бөгөөд мөн өдөр Сазановагаас Цагаан хаанд Оросоос Монголыг хамгаалан Дундад улсаас тусгаарлуулах хэрэгтэй гэж дурьдсанд Цагаан хаан эдгээр саналыг зөвшөөрсөн. :Мөн сарын сүүлч. Хар мөрөн мужийн цагдан захирагч сайдаас түшмэл томилож Хөлөн хотноо хүрч Шинфү нарыг ятган ―Тусгаар тогтнох‖-ыг нь хүчингүй болготол, Хайлаарт суугаа Оросын Консул Усад яаравчлан ирж Шин фү зэрэг хүмүүсийг зэвсэг, мөнгө бодисын тусламжаа зогсоох зэрэг зүйлээр гачин шахаж байгаад энэ нэг бодлыг нь хаяуулсан байв. :2 дугаар сарын 12. Жоу Чүн Фан-аас харъяат цэргээ дагуулан Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон Монгол цэргүүдтэй Жи Лалин орчим ихээр байлдаж ялагдан ухрав. :3 дугаар сар. Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон засгийн ордны тэргүүлэгч, Хөлөнбуйр газрын бүгдийн дарга Шин фү зэрэг хүмүүс Жибзундамба Хутагтын өргөмжлөлийг хүлээн авч жинхнээр Монгол улсад даган оров. :4 дүгээр сар. Хүрээнээс ирүүлсэн Монголын―Тусгаар тогтнолын тунхаг‖-ыг хүлээн авсан Хөвсгөл нуурын Урианхайн бүгдийн дарга Хишигжаргал, Дарьгангын бүгдийн дарга Содномдовдон, Шилийн голын чуулганы зүүн Хуучид ван Салнунточал нараас өөр өөрийн харъяат олон ардаа авч эн түрүүнээ Богд хааны засгийн газарт дагаар орж хүч нийлэх гэсэн өргөдлийг Хүрээний эрх баригчид хүлээн зөвшөөрчээ. :4 дүгээр сар. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай вангаас туслагч тайж Нучинга, Вангийн сүмийн ширээт лам Бөхбуян ба Чимэдсүрэн гурван хүнийг Халхад элчээр илгээж Богд хаант засгийн газрыг дагах бичгээ дэвшүүлэв. Тэгээд Жибзундамба Удай ванг ―Дундад иргэн улсыг довтлох нэгдүгээр замын ерөнхий жанжин‖-аар томилож, зэр зэвсэг туслан Жирмийн чуулганы арван хошууг дагуулан урвалга гаргахаар зааварлав. :4 дүгээр сар. Хятад худалдаачдын пүүсийг довтлон дайрах ажил ширүүсч байв. :4 дүгээр сар. Бинт ван Гончигсүрэн Хүрээнд явав. :5 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын зарим газарт хоѐрдахь удааны уриалгын бичгийг илгээв. :5 дугаар сарын 17. Бээжингийн засгийн газраас Торгууд ван Балтыг Алтайн хэрэг эрхлэх сайдаар томилов. :7 дугаар сар. Монгол цэрэг Даргангыг эзлэв. Юань Шикай Богд хааны засгийн газарт цахилгаан явуулж Дарьгангыг эзэлсэн учраар эсэргүүцэл гаргаж төлбөр өгөх хэрэгтай гэв. :7 дугаар сарын 8. Гуравдугаар удаагын ―Япон Оросын нууц гэрээ‖ байгуулагдаж, Бээжингийн уртрагын шугамаар Өвөр Монголыг зүүн баруун хоѐр хэсэг хувааж баруун хэсгийг Оросын , зүүн хэсгийг Японы хүчний хүрээ болгохоор тохиролцжээ. Шилийн голын чуулганы баруун Хуучид вангийн хошуу, Авгын зүүн баруун хошуу, Үзэмчины зүүн баруун хошуу, Сөнөдын зүүн баруу хошуу, Авга нарын зүүн баруун хошуу, Жирмийн чуулганы засагт вангийн хошуу, Бинт чин вангийн хошуу, Ерөөлт вангийн хошуу, Бодолгот вангийн хошуу, Нарангэрэл вангийн хошуу, Засаг Пунцагийн хошуу, Жалайд хошуу, Зуу-Удын чуулганы Ар Хорчин хошуу, Баарины зүүн баруу хошуу, Жарууд хошуу, Дархан бэйсийн хошуу, Хишигтэн хошуу, Их Зуугийн чуулганы ван Арвинбаяр нарын таван хошуу, Улаанцавын чуулганы таван хошуу, Зостын чуулганы Харчин вангийн хошуу, Ван Цэдэннамжалванбуугын хошуу, Цахар найман хошуу, Дөрвөд Далай хан аймгийн арван хоѐр хошуу, Дөрвөд баруун гарын дөрвөн хошуу, Захчин хоѐр хошуу, Алтайн Урианхайн долоон хошуу, Торгуудын гурван хошуу, Хошууд нэгэн хошуу, Ар Илигийн Цахар нэгэн хошуу, Тагнын Салжиг, Дочи хоѐр хошуу, Хасгийн хэдэн хошуудын ноѐд түргүүлэгчдээс харъяалах ардын хамтаар удаа дараагаар ―Монгол улс‖-д дагаар орж тамагт бичиг ба билэг ѐслолыг хүргэж ирснийг Богд хааны засгийн газар хүлээн авч, хэргэм зэрэг шагнаад, эдгээр хошуудын язгуурын нутгийг хэвээр захиран шийтгэх эрх тушаалыг баталсан бөгөөд нэг бүлэг захирах дарга ба туслан шийтгэх сайдыг шинээр томилжээ. :8 дугаар сарын 20. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай ван хошууныхаа гурван мянга гаруй хүнтэй зэвсэгт хүчээ дагуулж сүмд ―Тусгаар тогтонигсон‖-оо тунхаглаж, ―Зүүн Монголын Тусгаар тогтнолын тунхаг‖ыыг нийтлэж гурван замын цэрэг томилон Тао Нан, Кай Тун, Түчүан зэрэг газрыг довтлов. Хорчин баруун гарын хойд хошууны Рашминжүүр гүн ч идэвхитэйгээр цуурайтаж Удайн цэрэгтэй нийлэв. Зүүн хойтын гурван мужийн бүгдийг захирагч ноѐноос Ү Жүншөн нарын их цэргийг томилон дарангуйлан цохисонд Удай нар Солон ууланд зугтаан оров. :8 дугаар сарын 19. Иргэн улсын засгийн газар ―Монголыг үзэх хууль зүйл‖-ыг нийтэлж, Монгол ван гүн нарын уул эрх ашгийг хэв ѐсоор байлгахыг амлаж илбэн татах бодлогийг эрчимтэй явуулсан байна. :8 дугаар сарын 20. Хайсан, Дамдинсүрэн нарын удирдсан Монголын цэрэг хоѐр сар гаруй бүслэн дайралт хийж Ховд хотыг эзлэв. :9 дүгээр сарын 8. Удай вангийн цэрэг, Жөн Дүн Шиан-д эсрэг этгээдтэйгээ ширүүн тулалдаан болж, мөн сарын сүүлчээр Удай, Рашминжүүр нар Оросын хамгаалал дор Хайлаараар дамжиж Халхад зугтаан очив. Удайн бослогийг дарсны дараа, Иргэн улсын засгийн газар нэг түм таван мянган хүний цэрэг ангийг томилон Тоа Нанфү орчим байрлуулжээ. :10 дугаар сарын 27. Монгол цэрэг Шилийн голын чуулганы баруун Үзэмчин ба Сөнөд зэрэг хошуудаар довтлон орж ирэв, Цахарын Дүтүн түшмэл Хө Жүн Лиян цэргээ дайчлан хориглож байлдаад Дарьганга орчим ялагдан ухарчээ. :10 дугаар сар. Тогтохын хүү цэрэг дайчлаж Шилийн голд орж ирээд Авга вангийн ордныг дайрч мал хөрөнгийг нь булаан авч Авга ван Янсаныг баривчлаж Хүрээнд аваачив. :10 дугаар сар. Жарууд зүүн хошуунд Богд хааны засгийн газрыг дагах бослого гарчээ. :10 дугаар сарын 28. Бээжингийн засгийн газраас тусгай тушаалтан томилж Чанчүнд Жирмийн чууулганы арван хошууны Ван гүн нарын хуралдааныг хуралдуулж Иргэн улсыг хүрээлэх, дураар харь улсын банкнаас зоос зээлэхийг цаазлах зэрэг арван зурвас тогтоолыг тогтоосон байна. :11 дүгээр сарын 3. Монгол ба Орос жинхэнээр ―Орос Монголын хэлэлцээр‖ ба арилжааны тухай тусгай гэрээнд гарын үсэг зурав. :11 дүгээр сарын 7. Бээжингийн засгийн газаас Оросын элчин сайдын газар нот бичиг гардуулж ―Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын тухай чанга эсэргүүцэл тавьсан бөгөөд Оросын Монгол лугаа тогтоосон аливаа гэрээг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлсэн байна. :11дүгээр сарын 13. Улаанцавын чуулганы зургаан хошууны засаг нэр холбон бичиг өргөж Бүгд Найрамдахыг эсэргүүцэн Ар Монголтой нийлэх гэж дурьдсанд хол дахиныг амаржуулагч жанжин Жан Шоу Жөн Улаанцавын чуулганы дарга Леванноров, Их зуугийн чуулганы дарга Арвинбаяр нарыг хотондоо авчирч ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖- ны урагштай биелэгдэхэд бэлтгэл хийжээ. :12 дугаар сарын 9. Хол дахиныг амаржуулах жанжин Жан Шоу Жөн Түмэд хошууны цэргийн даргаас Монголын цэрэг Билгийн улиралын арван нэгэн сарын үеэр Өвөр Монгол зүг довтлох чимээг олж сонсоод цэргээ гурван зам хуваан сахин суулгасан байна. :12 дугаар сар. Богд хаант улсын засгийн газар Ханддорж, Ширнандамдин, Чен Дө (Хөлөнбуйрын) нараар толгойлуулсан төлөөлөгчдийн бүлгэмийг Орост томилон хэлэлцээ хийлгэхээр мордуулав. Мөн оны зун, ДИУ-ын засгийн газар Өвөр Монголын бослогыг дарахын тулд үлэмжхэн цэргийг Чуулалт хаалга, Батхаалга, Долоннуур, Хөххот, Бугат хотын чиглэлд таван замаар анги хуваан түлхэн оруулав. Мөн үеэр Өвөр Монголчууд Богд хааны засгийн газарт айлтгал өргөдөл дэвшүүлж, Хятадын цэргийн эрхтний дарлалаас чөлөөлж авахыг гуйв. Мөн оны өвөл, Богд хааны засгийн газарт Өвөр Монголд цэрэг орох нууц хуралдаан болжээ. *1913 он :1 дүгээр сар. Монголын таван замын цэрэг Өвөр Монголд оров. Үүнд: Нэгдүгээр зам нь: Егүзэрийн хийдийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдцэрэнигйн удирдсан цэрэг. Хоѐрдугаар зам нь: Дарьганга--Шилийн гол-- Зуу-Удын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт гүн Хайсан, дэд сайд шударга баатар Бавуужавын удирдсан цэрэг. Гуравдугаар зам нь: Сөнөдийн хоѐр хошуу, Дөрвөд вангийн чиглэлд цэргийн яамны дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжихын удирдсан цэрэг. Дөрөвдүгээр зам нь: Хөх хотын чиглэлд, сайд гүн Сономдоржийн удирдсан цэрэг. Тавдугаар зам нь: Урадын гурван гүн, Хатан голын чиглэлэд их цэргийн дэд зэргийн түшмэл Зүтгэлтийн удирдсан цэрэг тус тус хөдлөх болсон юм. Дамдинсүрэнг зүүн өмнө зүгийн цэргийг дайчлан захирах ерөнхий захирах жанжнаар тохоон томилжээ. Зоритг баатар Тогтохыг энэ удаа томилсонгүй, Их цэргийн зөвлөгч бөгөөд Богд хааны сэргийлэн хамгаалах цэргийн даргаар Хүрээнд хоцроов. :1 дүгээр сар. Өвөр Монгол руу хөдөлсөн Богд хааны цэрэг нийт нэг түм байв. Цэргийн захирагчид нь голдуу Өвөр Монголоос дагаар ороод дахиад нутагтаа байлдахаар ирсэн хүмүүс байлаа. Богд хааны засгийн газар зэвсгийн хүчээр Өвөр Монголыг эзлэх бодлогтоо үйлчлэхийн төлөө ухуулга нэвтрүүлгэ хийж, дагаар орохоор ирсэн ба ирээгүй Монгол овогтонд зориулан ухуулан зарлах бичиг тархааж байлаа. Мөн Өвөр Монголд цэрэглэх зам зуураа болон хүрсэн газраасааа цэрэг нэмэн элсүүлж байв. :1 дүгээр сарын 10. Богд гэгээн Жибзундамба Юан Шикай-д цахилгаан явуулж, Монголыг улс болон тогтнохыг харшлах хэрэггүй хэмээсэнд Юан Шикай ч хариу цахилгаан явуулж, Монгол ДИУ тусгаарлах нь зүй бус, нэгдвэл зохино гэсэн байна. :1 дүгээр сар. ―Монгол Төвдийн найрамдлын гэрээ‖ байгуулагдав. :1 дүгээр сарын 23. ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖ Хол дахиныг амаржуулах хотноо хуралдаж, Улаанцав, Их зуугийн чуулганы ван гүн нар, Иргэн улсыг хүрээлж, Монголын ―Тусгаар тогтнол‖-ыг эсэргүүцэхээ илэрхийлжээ. Мөн өдөр Богдын засгийн газрын ерөнхий сайд Сайн ноѐн хан Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийн бүлгэм Орос зүг мордож, Оросын дэмжлэгт талархал дэвшүүлэхийн хамт цэрэг дайны тусламж олохоор чармайжээ. :2 дугаар сар. Бээжингийн засгийн газрын хуурай замын цэргийн яамнаас томилсон тагнуулууд Богд хааны цэрэг зам хуваан Өвөр Монголд орсон байлдааны төсвийг мэдэв. :3 дугаар сарын 31. Богд хааны засгийн газраас таван замын Их цэргийн тохиолдсон олон монголчуудаас хүчин хавсарч байлдахыг уриалсан ―Өвөр Монголын нийт оронд зарлагдсан бичиг‖ гэгчийг нийтлэв. :3 дугаар сар. Иргэн улсын засгаас Богд хааны цэргийн дайралт ба Өвөр Монголын ван гүн нарын тусгаар тогтнох хөдөлгөөнийг сэргийлэх зорилгоор И Жүн цэргийн дэд Силин, Рехө-ийн дэд дүтүн түшмэл Ми Жэн Био-ийг Линши-ын сахин дарангуйлах ноѐноор томилж, арван хоѐр анги, дөрвөн түм гаруй цэргийг захируулан Линши, Бор хот, Улаанхад зэрэг газрыг сахин суулгав. :3 дугаар сарын 8. Хүрээнд Монгол цэргийн бригад байгуулах тухай Орос–Монголын хэлэлцээр тогтоогдож, Богд хааны засгийн газар Орос жанжин Кристоферыг ерөнхий сургагчаар урьж ―Эл аймгийн цэргийг тэд захирах эрх‖- тэй гэж тогтоосон байна. :3 дугаар сарын 24. Богдын цэрэг Да Ван Миао сүмийг довтолсонд Хуай Жүн цэрэг тосон байлдаж Хишигтний Бяруу балгасны дөчин газрын цаанах элсэнд цохиж ухруулав. :4 дүгээр сарын 3. Шилийн голын Эрчээл гэдэг газар болсон тулалдаанд Иргэн улсын 500 зуун цэрэг сүйджээ. :4 дүгээр сарын 4. Богдын цэрэг Өвөр Монголын зүүн хэсгийн олон газар дайралт хийв. :4 дүгээр сар. Баруун Сөнөдийн нутагт ширүүн тулалдаан болж Иргэн улсын 150 цэргийг устгав. :4 дүгээр сарын 8. Бугатын чиглэлд Шан Ши цэргийн ширүүн дайралтад Монголын цэрэг 30 гаруй хүн алагдаж ухрав. :5 дугаар сар. Оросын засгийн газар Богд хааны засгийн газартай Хиагтаас Хүрээ хүрэх Төмөр зам засах гэрээ тогтоов. :5 дугаар сарын 16. Богдын цэрэг Шандуг эзлэв. Тав дугаар сарын 25-нд Богдын цэргийн долоон зуй гаруй хүн Жирмийн чуулганы хилд довтлон оров. Рехө-гийн Дүтүн-гийн И Жүн цэрэг Улаанхад оронд орж сахин суув. :6 дугаар сар. Богдын цэрэг дахин гурван замаар довтлон эхлэж Баруун зам нь Бор тохойг чиглэн, дунд зам нь Хөх хот зүг довтлон, зүүн зам нь Сөнөд хошуу зүг давшжээ, Хятад цэргийн Ми Жүн Биу-гийн бүлэг Давааны ард гарч өвөл гол орчим Найданжавын цэрэгтэй байлдаж, Бавуужав, Хайсангын цэрэг харин завшаанаар Бяруу балгасыг эзлэв. Адилхан хугацаанд Вангийн Жоу-гийн Ванданям, Далаад хошууны Баян гүн, Хангин хошууны Цолмон, Гирины Монгол Бао Жай Шан нар цэрэг дагуулан Их Зуу аймгийн хойд хэсгийг байлдан эзлэв. Иргэн улсын цэрэг бүх талаар ялагдалд учирсан тул Хөбэй, Шан Шиг-аас дахин их цэрэг татаж туслан байлдуулав. :6 дугаар сар. Жирмийн чуулганы газар Богдын цэрэг болон Иргэн улсын цэргийн хооронд ширүүн тулалдаан болжээ. Энэ удаагын их тулалдаанд Монголын талаас Чимэдцэрэн, Найданжав, Насан- Аривжих, Морьжав болон Бавуужавын удирдсан цэрэг анги оролцсон байна. Мөн энэ үеэр Ар Өвөр Монголын уулзуур оронд Солон уулын тулалдаан болжээ. Нийт 1 800 цэрэг тус тулалдаанд оролцов. Мөн оны зун Богд хааны засгийн газраас цэргийн яамны их сайд Далай ван Гомбосүрэнг Өвөр Монголын байлдаанд томилжээ. :7 дугаар сарын эх. Иргэн улсын цэрэг 2 000 хүн болон Богдын цэрэг 800 хүн Шилийн голын хил дотор тулалдаад хоѐр талд бүр хохирол гарав. :7 дугаар сар. Богдын цэрэг ба Иргэн улсын цэрэг Үзэмчиний Өвөл гол, Сөнөд, Байшинт уулын ам, Дамбын даваа, Линши, Долоннуур, Батхаалга- ын орчин зэрэг газруудаар байлдаж байв. Долоо найман сарын үеэр Богдын цэрэг үндсэндээ Шилийн голын нутгийг бүр эзлэв. :7 дугаар сарын 13. Богдын цэрэг Долоннуурын боомт газар—Дархан уул сүмийг эзлэв. Тэнд байсан Иргэн улсын 2 000 сэргийлэн сахих цэрэг арга бус ухарч гарав. :8 дугаар сарын 1. Богд хааны засгийн газрын эрхшээлд орсон газар орны хэргийг тусгайлан хамаарахын төлөө, Богд хааны зарлигаар Егүзэр Хутагт Галсандашийг зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх сайдаар Өвөр Монгол руу томилов. :8 дугаар сар. Богдын цэрэг Да Ван Миао Сүмийг дайран эзлэж, Бяруу балгас зүг давшив. Иргэн улсын Долоннуурыг дарангуйлан сахигч түшмэл ван Хуай Чин, Хуай Жүн цэргийг томилон гэдрэг довтлон, мөн сарын дунджаар Да Ван Миао сүмийг булаан авч, Богдын цэрэг ухрав. :8 дугаар сар. Долоннуурын талбарт Насан- Аривжихын дайчилсан 1 200 цэрэг Иргэн улсын 7 000 цэрэгтэй ширүүн тулалдаан хийв. :8 дугаар сарын дундаж. Зүүн хойд орноос томилсон Иргэн улсын туслах цэрэг Өвөр Монголд орж ирэв. :8 дугаар сарын сүүлч. Богдын цэрэг Цахарын Лав худаг, Халх тал ба Хүйс зэрэг газраар Иргэн улсын цэрэгтэй тулалдаж байв. Мөн сар, Найданжавын дайчилсан Богдын цэрэг хоѐр зам хуваан Линши тавин гэр, Зулчин сүмийг довтлон эзлэв. Мөн сар, Дамдинсүрэнгийн дайчилсан Богдын цэрэг Шулуун Хөх хошууг эзлэв. :9 дүгээр сар. Богдын цэрэг Жарууд ба Ар Хорчинг эзлэв. :9 дүгээр сар. Бээжингийн засгийн газар Өвөр Монголын байлдаанд туслах цэрэг 12 хороо морьт цэрэг ба явган цэргийг томилжээ. Мөн оны намар. Богдын цэрэг Цахарын нутгийг эзлэж дуусгаад улмаар Цагаан Хэрмийн зарим боомт газраар тулж очоод сэргийлэн хамгаалалт хийж байжээ. :9 дүгээр сарын 18. Зүүн Сөнөдийн Засаг Сүржав ард олноо дагуулан Богдын засгийг дагахаар зугтаасанд Юан Шикай зарлиг буулган Чин вангийн хэргэмийг нь хасав. :9 дүгээр сарын 21. Бавуужавын дагуулсан Богдын цэрэг Бяруу балгасыг дайран эзлэж, хорин гурваны өдөр Да Ван Миао сүмийг дахин эзлэв. :9 дүгээр сар. Архуа гүн Насан-Аривжих цэрэг түшмэд 100 хүнийг дагуулан Иргэн улсын талд урважээ. Мөн энэ үеэр Богдын цэргийн удирдагч Мөрөнга учир битүүлгээр хорлогдов. :10 дугаар сарын 29. Баруун замын И Жүн цэргийн Ми Жен Биу-ийн хүчин туслахаар ирсэн зүүн хойдын цэргийн У Жүн Шин-ий цэрэгтэй хамтран Бяруу балгасыг буцаан авч, удалгүй Да Ван Миао сүм ба Түлхэн сүм зэрэг газрыг ч буцаан авав. Умард замын И Жүн цэргийн Чен Де Шен-ий цэрэг Найданжавын цэргийг ялаад Зулчин, Шивэртэй, Тавин гэр зэрэг газрыг буцаан авч, Даваан ар хүртэл гэдрэг довтлов. Намар Долоннуурын баруун хойд их элсэнд тулалдаан болж Иргэн улсын цэрэг мянга шахам хүн сүйдэв. Мөн Бавуужавын хороо Шандугийн гол, Үхэрчин уул зэрэг газарт ширүүн довтлолт явуулав. :11 дүгээр сарын 3. Иргэн улсын цэрэг Долннуурт довтлоод Богдын цэргийг цохин гаргаж Цахарын зуун найман сүм хотыг эзлэв. :11 дүгээр сарын 5. Хаант Орос улс ба Дундад иргэн улс ухуулан тунхаглах бичигт гарын үсэг зурсан байна. Энэхүү тунхаг бичигт, Орос улс Иргэн улсын Гадаад Монголыг хэмжээтэй эзэрхэх эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд Иргэн улс Ар Монголын өөртөө засах эрх (Автономит засаг) 1912 оны 10 сарын 21 өдрийн ―Орос Монголын худалдааны хэргийн тухай зүйл‖-ийг журамлан хэлэлцэж Иргэн Улс ба Ар Монголын холбогдлыг тодорхойлон тогтоохыг хүлээн зөвшөөрөв. :11 дүгээр сарын 9. Богд хааны цэрэг хэдэн мянган хүн их буутай өмнөш дахин довтлож 15-ны өдөр Батхаалга зэрэг газрыг эзэлсэн боловч удсангүй Хол дахиныг амаржууулах хотын Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайралтад найман зуу гаруй хүн үрэгдэж ухрав. Мөн сарын эхэнд хоѐр мянга найман зуу гаруй Богдын цэрэг Чуулалт Хаалганаас умар байсан Хятад цэргийг хүчтэй довтлон таван зуу гаруй хүнийг алж шархдуулав. :11 дүгээр сарын 19. У Жүн Шөн, Ми Жен Биу нар Богдын цэргийн гараас Да Ван Миао сүмийг дахинт буцаан авав. Мөн өвөл Тогтох цэрэг дайчлан дахин өмнөш довтлож Батхаалгыг эзлэв. Гэвч хэдэн өдрийн дараа Иргэн улсын цэрэгт булаагдав. :12 дугаар сарын 16. Богд хааны засгийн газар цэргээ Ар Монголын хил тийшээ татах тухай шийдвэрээ илэрхийлэв. Мөн оны сүүлч, Богдын цэрэг идэг идэгээр Монголын хил зүг ухрав. Энэ үеэр Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайрах хүчин нь нэмэгдэж ялалттайгаар давшиж Богдын цэрэгт эзлэгдсэн газруудыг дахин булаан авч эхлэв. Нийслэл Хүрээнд ―Шинэ толь‖ сэтгүүл хэвлэгдэж эхэлсэн бөгөөд орчин цагийн анхны сургууль байгуулагдав. :1913 оны эцэс 1914 оны эхээр, Монгол улсын ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид Хаант Орост айлчлав. *1914он :1 дүгээр сар. ДИУ-ын засгийн ордон Сүйюаны онцгой засаг захиргааны орон байгуулахаар болж жанжныг дүтүн ноѐн болгон хувируулан томилож, уулын Гүйсүй Дао (道)-д харъяалагдаж байсан арван хоѐр шиан, Улаанцавын чуулганы зургаан хошуу, Их Зуугийн чуулганы долоон хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сар. ДИУ-ын засгийн газар Рехө-гийн онцгой засаг захиргааны орныг байгуулахаар болж, дүтүн ноѐн томилон Зостын чуулганы долоон хошуу, Зуу-Удын чуулганы арван хоѐр хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сарын 6. Иргэн улсын цэрэг гэнэт Ар Монголын хилд цөмрөн орж Галсандашийн сайдын яамыг бүслэн дайрав. :3 дугаар сарын 9. Богд хааны засгийн газраас Оросын консулд бичиг өгч, Дундад Оросын хэлэлцээрийн ѐсыг зөрчиж түрэмгийлэл явуулж байгаа Хятад цэргийг тэд ухруулж, баривчлагдсан сайд Галсандашийн биеийг тавиулах тухай хатуу шаардлага тавив. Мөн оны эхээр Халхад байсан Өвөр Монголчууд элдэв зүйлийн хүчирдэлд орсноос нэг бүлэг хүмүүс уг нутагтаа буцаж ирэх хүсэлтээр Иргэн улсын засгийн газартай хэлэлцээ хийхийн төлөө 9 хүний төлөөлөгчийн бүлгэм томилов. Иргэн улсынхан тэд нарыг баривчилж есүүлийг цөм алав. :6 дугаар сарын 14. ДИУ-ын засгийн газар Цахарын онцгой засаг захиргааны орныг байгуулан дүтүн ноѐн томилож Фенчен, Лианчен зэрэг долоон шиан, Цахарын зүүн баруун гарын найман хошуу, жич дөрвөн малжлын сүрэг, Шилийн голын чуулганы арван хошууг ерөнхийлөн захируулав. :8 дугаар сарын 1. ДИУ-ын ордноос Алшаа, Эзнээ хоѐр хошууны цэрэг дайны сэргийлэлтийн явдлыг Ниншиан мужийн цэргийг захирагч түшмэлээр хариуцуулахаар тогтоов. Юан Шикайгаас Алшаа чин ван Даванбүлүгжилыг Баруун Монголын тохинуулах сайдаар томилов. Үүшин хошууны туслагч Түмэн- Очир чуулганы дарга, Сүйюаны дарангуйлан сахигч яамтай хуйвалдаж байгаад ―ардыг өдөөн урвуулсан‖ ялаар Шинэ ламыг баривчлаж, Үүшиний ―дугуйлан‖- гуудыг тархаав. :9 дүгээр сарын 8. Дундад, Орос, Монгол гурван этгээдийн Хиагтийн хуралдаан эхлэв. :9 дүгээр сарын 20. ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын анхны төсөл байгуулагдаж, Монголыг ДИУ-ын нэгэн хэсэг, Монгол улсын нэр, хааны цол, оны цолоо хүчингүй болгох асуудал дээр санал нэгдэхгүй байжээ. Мөн сарын гучны өдөр Оросын консулаас Монголын эрх баригчидтай ―Төмөр замын гэрээ‖ ба ―Цахилгаан утасны гэрээ‖ тогтоож Оросоос Монголд төмөр зам засах эрх ба холбоо мэдээний цахилгаан утас татах эрх олов. *1915 он :3 дугаар сарын 16. Бавуужав нарын дагуулсан Богдын цэрэг Кайлу орчим довтлов. 5 дугаар сарын 9. Юан Шикайн засгийн газар японтой ―Хорин нэгэн зурвас‖-ыг тогтоож Өвөр Монголын зүүн хэсгийн их хэмжээний эрх мэдлийг Японд өгчээ. :6 дугаар сарын 7. Хиагтын гурван этгээдийнн хуралдаан эцэстээ шийдвэр гарч ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын хорин хоѐр зурвасыг жинхэнээр гарын үсэг зуран батлав. Мөн сарын 9- ны өдөр Жибзундамбаас Монголын тусгаар тогтнолыг хүчингүй болгохоо тунхаглаж, арван хоѐрны өдөр Юан Шикай зарлиг нийтлэж Монгол ван гүн нарын уулын хэргэм цол уул ѐсоор хүчинтэй гэдгийг нотлож, хамтат нь бас Жибзундамбыг Хутагт хан өргөмжилсөн байна. :6 дугаар сарын 16. Бээжингийн засгийн ордноос Чен Лү-г ерөнхийлөн захирагч сайдаар Хүрээнд томилсон байна. :9 дүгээр сар. Халхын цэргийн явдлын журганы түшмэд Бавуужавтай нууцаар зөвлөлцөн Өвөр Монголын зүг дахин довтлохоор болж, Бавуужавт гурван түмэн рублын зардал хангав. 10 дугаар сарын 28. Удай Ван Фентиан мужийн дурдсан долоон зурвас буцан орж өгөх нөхцлийг хүлээн аваад Бээжинд хүрч ирэв, арван нэгдүгээр сарын 4-ний өдөр Юан Шикай түүний уул хэргэмийг сэргээн өгөв. :10 дугаар сарын 29. Бээжингээс Хүрээний хэрэг эрхлэгч сайддаа цахилгаан мэдээ явуулж, Өвөр Монголыг түйвээж байгаа Бавуужавыг Хүрээний засгийн газар хавсран дарангуйлахыг шаартагтун гэв. :11 дүгээр сарын 6. Бээжингийн засгийн ордоны төлөөлөгч, Оросын элчин сайд Кропенскийтай Бээжинд ―Дундад Оросын Хөлөнбуйрын асуудлын тухай тогтоол‖-ыг тогтоож Хөлөнбуйрын ―Онцгой орон‖-ны байр суурийг мэдрэв. Мөн сарын арван зургаанд Юан Шикайгаагаас Шинфүг Хөлөнбуйрын дэд дүтүнгээр томилов. :11 дүгээр сарын 23. Иргэн улсын цэрэг Егүзэр Хутагтын сүмийг байлдан эзлэж Бавуужавын цэргийг таван зуу гаруй алж шахрдуулж, Егүзэр Хутагтыг бас барьж аваачив. Мөн жилийн өвөл, Бавуужав хэдэн мянган цэргээ дагуулж нутагтаа буцах нэрээр Өвөр Монголын зүүн хэсэг оронд орж ирээд зэвсэгт ажиллагаагаа үргэлжлүүлэв. Бээжингийн засгийн газраас Ма Чи ( 马麒)-ыг Хөхнуурын Монгол Төдвийг тохинуулах сайд ба Гансу, Ниншиан, Хөхнуур зэрэг муж орныг дарангуйлан сахигч түшмэлээр хавсарган томилов. Ингээд Ма овогт цэргийн эрхтний Хөхнуур дахь дөч гаруй жилийн ноѐрхол эхэлсэн байна. Оросын хөрөнгөтнүүд Хүрээнд ―Монголын үндэстний банк‖-ыг байгуулав. *1916 он :5 дугаар сарын 27. Бавуужав Халх голын Амгалантад тэнгэр газрыг тахиж, Чин улсыг тэтгэн босгох уриа дурьдан, Юан Шикайг эсэргүүцэхээр уриалж ―Хаан төрөө тэтгэх цэрэг‖ хэмээн байгуулав. Долдугаар сарын 1-нд Бавуужав гар доорхи гурван мянга гаруй хүнээ дагуулж Японы этгээдийн дэмжлэгээр цэргийн зөвлөгч Аоянаки-ын жолоодлого дор Халх голоос өмнөш довтолж Тао Нан зүг урагшлан, хорин дөрөвний өдөр Түчиүэн шианы хотыг эзэлжээ. Ү жүн шөнгийн цэрэг хориглон байлдаж таван зуу гаруй Монгол цэргийг устгаж цохин ухруулав. :6 дугаар сарын 6. Юан Шикай үхэв. :8 дугаар сарын 7. Оросын Бээжинд суугаа элчин сайдаас Дундад улсын гадаад явдлын сайдад нот бичиг гардуулж, Дундад улсын засгийн газраас Халх Монголоос сонгох зөвлөлгөөний гишүүнээ хасаж хаяахыг шаардсанд Дундад улсын талаас өөрийн нутаг дэвсгэрээсээ зөвлөлгөөний гишүүн сонгох нь зүй ѐсны эрх хэмээн няцаасан байна. :9 дүгээр сарын 3. Япон цэрэг Бавуужавын цэргийг хамгаалан дэмжиж Гүн Зу Лин-аар өнгөрөхөд Фентианы зүүн хойд цэрэг тосон байлдав. Мөн сарын хорин таванд Бавуужавын цэрэг Кайлу хотыг дахин довтлоод Хармөрөн, Фентиан хоѐр мужийн цэрэгт хавчин цохигдож хоѐр мянга гаруй хүн үхэн шархдаж, үлдэгсэд нь зугтаав. :10 дугаар сарын 8. Бавуужавын цэрэг Линши шианы хотыг довтолж байх зуураа Бавуужав суманд оногдон үхэв. Үлдсэн олон нь Чадраабал Шебжингээ нарын дагууллага дор Зүүн Үзэмчин орчмын оронд хорогдож байгаад Цахар, Рехө-гийн цэрэгт цохигдож Халх ба Хөлөнбуйр зүг зугтаав. *1917 он :6 дугаар сарын 16. Талжын дээрэм Хөлөн хотыг дайран эзлэж зам дагуу дахь олон харуулын цэгүүд цохигдон сүйдэж, Хөлөнбуйрын дэд дүтүн түшмэл Шинфү зугтан дутааж Оросын түрээсний газарт зайлав. :9 дүгээр сарын 30. Оросын цэрэг Хайлаар орчим мянга гаруй Монгол дээрмүүдтэй тулалдаан болж, Оросын цэрэг дээрмийг нэхэмжлэх нэрээр тус орныг эзлэв. Бээжингийн засгийн газраас хүн томилон харилцаж хилээс гарахыг шаардсан боловч Орос цэрэг зөвшөөрсөнгүй. Мөн сард Бавуужавын үлдэгдэл хүч болох Шебжингээн бүлэг Хөлөнбуйрын нутгийн цэрэгт хөөгдөж Халх гол орчим хүрээд Халхын цэрэгт амдан цохигдож, бүх цэрэг үндсэндээ сөнөөгдсөн байна. :11 дүгээр сарын 7. Чадраабал зэрэг хүмүүс Солон уулнаа долоон мянга шахам хүн цуглуулж дахин бослого гаргасанд Хармөрөн мужийн цэрэг ба Фентиан мужийн цэрэг урьд хожид хавчин цохиж, Жалайдаас баруунш үлдэн явуулсан байна. ДИУ-ын засгийн газар Орост ―Арван сарын хувьсгал‖ үүссэн дашрамыг завдаж Жун Дүн төмөр замын засаг захиргааны эрхийг буцаан авч, Манжуурт цэрэг суулган хамгаалуулав. Цаг төрийн үймээнээс дүрвэсэн малчин ард малаа туугаад Халхад зайлан одов<ref>Ө.Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он</ref>. ==Түүхэн баримтууд== ===Улс төрийн баримтууд=== ====Богд хааны уриалга==== :1913 онд Монголоос таван замын их цэргийг гаргаж тохиолдсон Монголчуудаас хүчин хавсрахыг уриалж ашиг тусыг тайлбарлан Өвөр Монголын олон нийтэд зарласан бичиг :Монгол улсын засгийн хэргийг эрхлэх газраас дотоод Монгол зургаан чуулган дөчин есөн хошууны олон лам хар ард нар ба Хөх хотын Түмэд, Цахар сүргүүдийн ард нар, Илийн харъяат Монгол, бас Алашаа ба Хөх нуурын зэрэг нарын найман сумын Монгол Өөлд Ширээт хүрээ зэргийн олон Монголчуудын шар хар бүхэн дор ухуулах ану: Бидний аймаг язгуураас хүчирхэг идэрхэг хойтох газрыг эзлэн сууж, дэлхий дахины олон аймаг дор дарагдсангүй, хэдий Манж улс хараахан мандах үес дор ах дүү нөхөр гийчин ѐсоор түмэнтээ харилцан ураг барьж, ямагт сайныг үзүүлэхийн тулд олон Монгол аймаг харъяат болон дагасан боловч газар орны эрх ашгийг эзэлсэн газаргүй, олон засаг хошуу болгож, өөр өөрийн харъяат албат газар орныг эзэрхэн захируулсан бөлгөө. Ойрхи хэдэн жилээс иргэн зальхай түшмэд эрхийг эзлэж, шинэ засгийг явуулмой хэмээн Монгол газар иргэн элсээн, тариа хаглуулж газар орны ашгийг эзлэж эрх эзэрхлийг булааж халдан дарлах төдийгүй, бас бурхны шашныг хөнгөлж, Монголын хуучин ѐсыг халсугай хэмээгээд бидний Монгол ард үл хорссоноор үгүй, уржинан жил өвөл цагт дотоод муж дор Гамин цэрэг хуралдаж Манж улсын ѐсыгхалж, бүгдээр найрамдах улс болмой хэмээх тухай манай гадаад Монголын дөрвөн аймгийн чуулганы олон ван гүн засагуудын өөрчлөн улс төр байгуулахыг бүгдээр зөвлөлдөж, Очирдара Богд гэгээнийг Монгол улсын хаан хэмээн өргөмжилж, эрдэнийн сууринд залж, Их Юан улсын хуучин ѐсыг дахин гийгүүлж, өөр аймгийн дотор дарлагдахаас үүрд мултарч, олон аймгийн хойч үеийн ичингүйрлэлийг үгүй болгосугай хэмээсэн нь эдүгээ хол ойр газрын олон Монголчууд дараа дараагаар ирэх нь тасралтгүй. Санаваас дотоод Монголын олон ван гүн тайж бүрнээр Юан улсын Тайзу хааны хүүхэд үрсийн тулд зүй нь нэгэн сэтгэлээр бүгдээр нийлж, зүтгэн хүчлэх болвоос урьд өвгөдийн ѐсыг тахиулж, угаас байсан газар орноо өөр аймгийн ардад эзлэгдэхгүй, мөхсөн Зан То Бу Ла (?) ард мэт боол шивэгчин мэт халдуулахаас хэлтэрвээс болмой. Эдүгээ заримууд нь бидний доторхи Монголын түшмэд лам нар Хятад ардын баширлах, худал урихан үгс буюу хуурмаглах зальхай арга дор ташааран орж бидний Монголыг өөрчлөн улс төр байгуулахыг байлгаж, Дундад Иргэний таван аймаг бүгдээр найрамдах улс хамт нийлбээс бид нар Монгол аймаг ард цөм нэгэн адил ашиг буй агаад үүнээс хойш үүнд энэхүү түвшин жаргалыг эдэлмой хэмээн бичиг илгээн ирэх нь амой. Иймийн тул манай засгийн хэрэг шийтгэх газраас Хятад улсын хамт нийлбээс хойч өдөр бидний Монгол дор зовлон болох хэдэн зүйлийг гарган бичиж, олон дор дурьдан сонсгосугай. Байцаабаасуу, Оу Жу Ми Жоу газрын олон гадаад улс дор бүгдээр найрамдах улс хэд хэдэн буй амой. Тэдний хууль болбаас улсын харъяат газар орноо бүрнээр албаны болгож, харяъат иргэд газар орон дор гэр байгуулж, тариа тарьбаасуу зоос гаргаж албан дор тушаасны хойно сая өөрийн хөрөнгө болгомой. Эдүүгээ Иргэн улс лугаа нийлбээсүү Монголын газар орон цөм тэдний улс төрийн болохын тулд дотоод газар дор багталцахгүй ядуу иргэдийг шилжүүлэн суулгаж, гаал хөлс хураан тариа хаглуулахыг зүйгээр хориглон зогсоовоос, зохилдохгүй агсаар өвгөдийн үлдээсэн газар орныг өөр аймаг дор бүрнээр эзлүүлж, харин ч бид зоос гаргаж худалдан авхад хүрмүй. Тэр дээр бидний Монгол болбоос язгуураас саруул хөдөө талд дор хэн алиныг ялгахгүй санааны дураар адуулан аж төрж ирсэн бөгөөд аж төрөхөд мөн залхуу цалгайгаар хойч өдөр улс бүхэн дор энэ мэт хуулийг нийтээр явуулах цаг дор хүрсэн хойно Монгол аймгийн ард шөвөг хатгах газар харинолохгүй зовлон болох нь энэ нэг. Түүнээс урьд Манж улсын цаг дор бидний Монголчуудын гааль гувчуур хураахыг үүрд хэлтрүүлсэн бөлгөө. Эдүгээ бүгдээр найрамдах Иргэн улс, Манж улсын гадаад улсаас агсан авсан төлөөгүй өр найман зуу илүү сая одоо шинэ агсан авах мөнгө зургаан зуу илүү сая үнийг бүрнээр Бүгдээр найрамдах Иргэн улсаас төлсүгэй хэмээн нэгэнт олон улс дор зарлажээ. Бидний Монгол хэрвээ Иргэн хамт нийлбээс, дараа төлөх хугацаа хүрсэн цаг дор эрхгүй элдэв зүйлийн нэр зохион таван аймгийн иргэнээс нэгэн адил тэгшхэн хурааж төлмой. Нэгэнт улсын иргэн болсны тул зүй дор төлөхгүй хэмээн үл чадмой. Иргэнйи нэгэн адил тэсгэн хураах дор хүрвээс, хэд хэдэн зуун он болтол гааль гувчуур өгсөнгүй Монгол аймаг энэ зэргийн хүнд татвар тохиолдвоос, аж төрөн чадахгүй ядуурах мохохын туйл дор хүрмүй. Зовлон болох нь энэ хоѐр. Эдүгээ абасу таван аймаг нийлсэн Дундад иргэн улс болов хэмээвч өмнөх хойтох муж цөм хятад нэгэн аймаг бөгөөд харилцан эрх мэдлийг тэмцэн нэрт сайд их түшмэдийг битүүлгээр алж, харилцан өшөө дайсан болж эдүгээ болтол тогтоогүй байна. Бидний Монгол язгуураас өөр аймаг, зан сургаал, үг өгүүлэл, бичиг үсэг адилгүй. Дараа засаг явуулахад бүрнээр Хятад бичгийн төдий хэрэглэмой. Бидний Монгол дор Хятад бичиг нэвтэрхий мэдэх эрдэмтэй ард цөөн, түшмэл дарга нар болбоос бүрнээр эрдмийг үзэж, өргөн хэрэглэх тул нийтээр цөм Хятад хүмүүс болмой. Монгол ард Иргэн Хятад нарын хамт зарга зальхай зэрэг ял хэрэг буй бөгөөс үг үсэг нэвтрэхгүй. Бас аймаг намыг хэлбийн өмгөөлж мушгайтсан газар агсан хэмээн дийлэн хэлэхгүй энэ мэт хэрэг бүхнийг эрх биш үгүй болгож чадахгүй. Дотоод Монгол хошуунд тариа хаглуулж Иргэн түшмэд суулгасан газар энэ зэрэг хилсгүй мушгиж өвөрлснийг үзэж мэдсээр хэрэг. Зовлон болох нь энэ гурав. Түүнээс Хан улсын цагаас нааш Хятадын газар бурхан шашныг эрхэмнэж одоо дор хүрч ирсэн бөгөөд эдүгээ шинэ засаг явуулахыг үзвээс бурхны шашныг асар хүндэтгэхгүй, зарим нэгэн дотоод газар урьд байгуулсан тайх тахиглах сүм хийдийн бурхны хөргийг хараахан орхиж, (цэргийн сургуулал)-ын тэнхим болгон жич хийд сүмийн хүж зулын тариалангийн газрыг сургууллын тариалан болгосон нь нэлээд бүхүйг нүдээр үзэж чихээр сонссон нь тодорхой. Хятад ард гагцхүү бидний Монголын бурхны шашныг яахан эрхэмлэн үүрд агуулж буй зээ. Иргэний хамт нийлбээс хойч өдөр жил удаад Монголын хуучин ѐсыг өөрсдөө халуулж, бурхны ариун шашин сөнөхөд хүрмүй. Зовлон болох нь энэ дөрөв.Тэдний дотоод Монгол язгуураас Цагаан хэрэмийн заагаар суусан Дундад Хятад улст ойр холилцон суусан тул энэ зэргийг нэн ухуулан дурьдахгүйгээр учрыг мэдэх нь бидний гадаад Монголоос нэн ч тодорхой. Бидний язгуураас нэгэн угсааны яс махны төрөл, дотоод гадаад хэмээн ялгаваас зохихгүй.Тэд Иргэн дор ойр суусан тул тэдний сүр хүчин дор айн түтгэлзэн бүхүйг манай засгийн хэрэг шийтгэх газар мөн мэдмой. Эдүгээ цагийн байдлыг үзвээс, Дундад улсыг тойрон хүчирхэг гадаад улс барс мэт хэлэлцмой. Тэр дээр улсын өрийн тоо тэнцүү үлэмж бөгөөд дотоодын самуун бас тогтоогүй. Бидний Монгол бүгдээр нийлж, нэгэн улс болж, язгуураас байсан газар орон зах хэлхээг эзлэн илүү гүний газрыг тэмцэхгүй болбоос Дундад улсын дайлах цэрэг гарбаас олон гадаад улсууд шударгийг барьж, шүүмжлэх буй за. Эдүгээ манай Монгол улсын их цэрэг таван зам хуваан урагш одож, дотоод гадаад Монголын газар дор сэргийлэн суусан Хятад цэргүүд лугаа хэдэн удаа байлдаад цөм дийлжээ. Удахгүй урагш давшин Монгол газрын зүүн баруун өмнөд зах хязгаарууд хүртэл байлдсаар Хятадын түшмэл цэргийг Монголын хязгаараас гаргасугай хэмээмүй. Та өөр өөрийн хошууны зах дор их цэрэг хүрэхийг үзэж гар хөдлөн байлдаж Хятадын түшмэл цэргийг хөөн илгээх бөгөөд тус бүрийн хүчийг нэгтгэж, эртхэн шаламгайлан газар орноо эзлэн авсугай. Боо Хятадын омогтой үгийг сонсч, нэгэн аймгийн дотор харилцан өшөө дайсан болоход хүргүүлэгтүн. Бид язгуураас нэгэн үндэстний тул зүй нь жаргав ч зовов ч үхэв ч нэгэн хамт байваас зохимой. Бас бидний Богд эзэн гагцхүү өршөөл эрдмийг гол болгох бөгөөд Иргэн улсын түшмэл цэргээс бус ажил үйлдвэрийн ядуу иргэдийг халдан зовоовоос үл болмой хэмээн удаа дараагаар зарлиг буулгаж ухуулсаар буй тул бидний улс төрд мөчөөрхөн хорлохгүй энгийн номхон иргэдийг алив газар дор хэвээр агуулан, харин өршөөн хамгаалбаас зохих явдлыг хамтад гаргаж, басхүү манай засгийн газраас албан бичгээр харъяат олон чуулганы хошуун дор ухуулан зарласан нь олон боловч эдүгээ хүртэл дагахаар ирээгүй нь бас буй тул дахин ашиг зовлонгийг сэнхрүүлэн дагаж орсон ба дагаж орон завдаагүй нийт Монгол овогтон дор нийгмээр ухуулан бичиг зарлав. Магад үнэмчлэн хичээн дагаж явагтун. Үүний тул зарлал явуулав. ===Цэргийн түүхэн баримтууд=== ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 1==== Өмнө хязгаар түгшүүртэй учир цэрэг мордуулж газар орныг хамгаалах тухай цэргийн яамны айлтгалыг ѐсоор болгосон бичиг<ref>Монголын шинжлэх ухааны академийн түүхийн хүрээлэн. Монголын ард түмний 1911 оны үндэстний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл - Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914. Улаанбаатар. 1982 он.</ref> :Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны бичиг. Бүгд ерөнхийлөн захирах сайдын яамнаа өргөн илгээв. Явуулах учир: Эдүгээ манай цэргийн яамнаас өвлийн сүүл сарын арван наймны бичин цаг айлтгасан нь: Өмнө зүгийн олон хязгаарт Хятад цэрэг хуралдсан түгшүүртэй мэдээ буй тул, их цэргийг таван замд хуваан мордуулж, газар орныг сэргийлэн хамгаалуулж, дайсныг тосон сөнөөх явдлыг төлөвлүүлсэн нь болох ба үл болохыг хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад, Богд эзэн гэгээнээр толилож, заан сургахыг гуйхын учир: Мөнөөхөн зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт Галсандаш, Дарьганга зэрэг газруудыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг сахих сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах дэд сайд гүн Сономдорж нарын газраас Монгол олон чуулганы ойр ба зах нийлэх Хятадын бага хотод маш үлэмж цэрэг хуралдан, бас өмнө зүгийн Харчин өртөөнүүдийн газар ирж буй ба бас Шилийн голын чуулганы зүүн, баруун Сөнид ван, Улаанцавын чуулганы дарга, Дөрвөн хүүхэд нарын ван нарыг барьж аваачив хэмээсэн зэрэг удаа дараа тодорхойлон гаргаж, газар орныг хамгаалан сэргийлэн бэлтгэх баатар мэргэн цэрэг хурц зэвсэг олгуулахыг эрж, бичиг захидал хүргэж ирснийг шавь боолчууд үзэж хянабаас цаана дашаас тийнхүү Хятад цэрэг халдахаар ирж, өмнө зүгийн алив олон Монголчуудад зовлон самууныг дэгдээн бүхүй нь үнэхээрийн түгшүүртэй бөгөөд нигүүслэлтэй тул, үүнийг урьдхан дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжахаас тусгайлан салсан дэд зэрэг түшмэл Бавуужав харъяат цэрэг нэгэн зуу шахамыг өдөр дараалан хориодоор өртөөлөн довтолгон мэдүүлж, урьдчилан Дарьгангын газар илгээх ба бас урьд Түшээт хан, Сайн ноѐн хан аймгаас түүгээр дайчлан, цэрэг гурван зуугийн дээр сургуулийн цэрэг хоѐр зууг нэмэн томилж илгээхэд сая буулгасан зарлигийг дагаж, дэд сайд гүн Сономдоржыг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд, Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ гүн Пунцагдэжидыг таслан захирах сайдаар тавьж, бүх таван зуун цэргийг захиран мэдүүлэх зэрэг явдлыг нэгэнт бичиг шийтгэж, зохих газруудад явуулан тушаасны дээр, бусад цэргүүдээс зүг нэмэн мордуулахыг томилон завдаж бүхүй атал, энэ завсар бас Хятад цэрэг улмаар нааш давшин хандаж буй хэмээх тул, одоо зүй нь бүх олон газрын түшмэл цэргээс бүгд таван зам анги хуваан томилон мордуулбаас зохихын тулд, оролсон дэд сайд Засагт чин ван Удайн харъяат цэргийг бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдсүрэнд захиргаж, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтохыг харъяат цэргийн хамтаар Егүзэр хутагт Галсандашын хүрээ зүг, дэд сайд Бишрэлт бээс Насан-Арвижахад харъяат цэргүүдийг захирган хоѐр Сөнид, Дөрвөд вангийн зүг Халхын сургуулийн цэргээс мордуулах хоѐр зуун цэргийг урьд явуулан тушаасан хэвээр сайд гүн Сономдорж нар лугаа нийлүүлэн Хөх хотын зүг, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийг харъяат цэргүүдийг захирган авахуулж, Урадын гурван гүн, Хатан голын зүг ийм таван зам анги хуваан дараа дараагаар дайчлан мордуулж, өөр өөрийн заасан газар гүйцэн хүргүүлж, цааш улмаар давшуулан дайсны цэргийг тосон дайлж хядан сөнөөж, газар орныг батлан тохинуулах явдлыг байдлыг үзэж, тухайд нийлүүлэн хянан шийтгүүлбээс болох мэт боловч, шавь боолчуудын зоригоор авчих хэрэг бусын тулд, хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад гуйх нь: Богд эзэн гэгээнээр толилж, заан сургаж дагаж явуулах ажаамуй. Хэрвээ гуйсан ѐсоор болгон явуулбаас тухайд эл түшмэл цэргүүдийг дан ганц өртөөлөн явуулахад цагийн гачаалд өртөөний хүчин тэсэхгүйн тулд, тусгай уналга, ачлага барих майхан, жич цалинг зүйлийг сангийн яамнаас бэлтгүүлэн нийлүүлэн олгуулж мордуулах ба бас уул газруудад хүрсний хойно унах агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, хөрөнгө баялаг лам нар, түшмэд ардад учрыг дурьдан ухуулж, туслан бариулаад дараа нь сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх буюу эс бөгөөс хэрхэн зүй ѐсоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлэх явдлыг шавь боолчуудын газраас төсөвлөн хянаж, өөр гүйцэтгэн шийдвээс, болох ба үл болох явдлыг хамтаар гаргаж, үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав. Зарлигийг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү өдөр цагт хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон зарлиг, Тогтохын биеийг энэ удаа мордуулахыг түтгэлзэж түүний цэргийг Найданжавд захирган мордуул, бусдыг хэлэлцсэн ѐсоор болгогтун хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж, үүнийг зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт, Дарьгангын зэрэг газрыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд гүн Сономдорж, Шилийн гол, Улаанцавын чуулганы дарга, Дарьгангын бүгдийн тэргүүн гүн Сономдовдон нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад нэгэн адил хичээнгүйлэн дагаж, эдний олон ангийн түшмэл цэргүүдийг өөр өөрийн харъяат газар хүрсний хойно бүгдээр хамт нийлж, боловсрол зөвлөлдөж, хэний цэргийг аль хошууны хязгаарын боомт болгох чухам ямар байдалтай газар сэргийлүүлэн хамгаалуулж суулгах ба тэдний барих гэр, уналага агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, засаг лам нар, түшмэл ардад учрыг дурьдан ухуулж туслан бариулаад дараа зохих газруудаас тодорхойлон өргөж, сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх, эсбэсүү хэрхэн нийгэм тэгшийг үзэж, зүй зохисоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлбээс болохыг сайнаар төлөвлөн гүйцэтгэн шийтгүүлж, хэрхэвчээр үлэмж илүү дээш томилож, түрэмгийлэн хөөн авах зэргээр олон дордосыг албадан гасалган зовооход хүргүүлэхгүй болох явдлыг урьдаас хянан тогтоож, уламжлан зохих газар түүгээр зарлан явуулан тушааж, журамлан дагаж шийтгүүлсүгэй. Үүнийг басхүү бэйсийн зэргэ туслагч тайж Чимэдсүрэн, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтох, Хичээнгүй баатар гүн Найданжав, Дэс түшмэл чин зэргэ Бавуужав, Дэд сайд Бишрэлт, бэйс Насан-Аривжах, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлт нарт довтолгон тушаан явуулаад, уг айлтгасан хэрэг, буулгасан зарлигийг хянан үзэж, хичээнгүйлэн дагаж, эдүгээ даруй засажагаан завдаж, урьд нэгэнт өртөөлөн мордож бүхүй түшмэл Бавуужав, дуудлагаар өртөөлөн мордох Зоригт баатарын цэргээс бусад нь бичиг хүлээн авсан өдрөөс таван майхан, уналга ачилга, цалин хүнс зүйлийг түүгээр хүлээн авч, өөр өөрийн харъяат цэргийг гавшгайлан мордож, шаардан явж, арван таван өдрийн дотор тус тусын нэр заасан зүгийн газраа одох ба түшмэл Зүтгэлт, цэргүүд Урадын дунд гүнгийн Бавуудоржийн газраа тус тус гүйцэн хүрэх зэрэг явдлыг эдүгээгийн заан гаргасан ѐсоор шийтгэн дагаж шийтгүүлэн олон хязгаарыг батлан сэргийлэн хамгаалж, цаггүй цагдан байцааж, хэрэв дайсны цэрэг халдахаар ирэх нь болахул мэдүүлбээс зохих олон газраа харилцан мэдээлж, хүчин туслалцуулан эрхгүй нэгэн сэтгэл хүчээр байлдан сөнөөж, газар орныг ариутган тохниулж, гавъяа байгуулан, улсын сүрийг мандуулж удаа бүр учрыг тодорхойлон мэдүүлэн ирүүлэх ба жич харъяат түшмэл цэргүүд хүрсэн эл газарт номхон шударгаар амьдрах алив ардыг өчүүхэн төдий халдан дарлаж гаслаан зовоохгүй, бүгдээр үнэн санаагаар хүчлэн зүтгэж, чухам тус зүйн хэргийг хичээн ѐс журам цэвэр ичимтгийг сахин явж, гавъяаг илэрхийлбээс зохино. Ийн тушаасан хойно цэргийг чангалан баримтлан захирахгүй осолдон цалгардаж дураар тавин явуулж, ѐс бусчилан хэрэг халдахад хүргүүлбээс саадгүй чангалан ял хэлэлцэх явдлыг хамтаар ухуулсугай. Үүнийг басхүү Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамнаа явуулаад байцаан үзэж, одоогийн мордуулах олон ангийн түшмэл цэргийн барих майхан, уналага ачилга зэргийг олон цөөнд тохируулан төсөвлөн бэлтгэж, бүх цалинг зүйлийн хамтаар нийлүүлэн тавин олгуулах ажаамуй. Үүнийг нэгэнтэйгүүр Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг бусад таван яамнаа, баруун хязгаар, Хөлөн буйрын сайдуудад нэгэн адил явуулаад байцаан үзүүлэхээс гадна, дөрвөн аймгийн жанжин чуулганы дарга нарт хуваан тушаан явуулаад тухайг үзэж хянан шийтгүүлсүгэй. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний хоѐрдугаар он, арван хоѐр сарын хорин нэгэн ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 2==== Монгол цэргүүдийн байрлалыг шинэчлэн зохион байгуулах тухай бичиг Цэргийн хэргийг бүгдийг захиран шийтгэгч яамны бичиг<ref>Монгол Улсын Төв Архивын ФА-2. ХН-92.Б.14. Эх нугалбар.</ref> Харъяат цэргүүдийг бүрнээ хойш ухруулан, бас ч цэргүүдээс татан буулгаж цөөрүүлэн суулгаваас олон монголчуудад зовлон бас болохын тул манай яамнаас олон хязгаарын цэрэг бүхий нутгийн түшмэл, ардад ухуулга ба жич цаадах хятад цэргийн захирлуудад мэдээлэн өгөх бичгийн эх зохиож, өөр өөрийн бичгийн дугтуйд углаж хүргүүлсэн тул үүнийг баруун өмнөд хязгаарын цэргийн хэргийг бүгд захирч олон монголчуудыг илбэн тохинуулах хэргийг хамаарсан сайд, мэргэн жүн ван Цэсэнжав, түшмэл Зүтгэлт, зүүн өмнө хязгаарын цэрэг захирсан жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэн, гүн Сумъяа, бүгд захирагч дарга гүн Найданжав, хорооны дарга бэйс Чимэдцэрэн нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад, хүрмэгц бичгийн доторх хэргийг хянан үзэж, ухуулах ба мэдээлэх бичгүүдийг даруй ѐсчлон бичүүлж улмаар гүйцэтгэн, өөр өөрийн харъяат цэргүүдийг захиран авч, нам гүмээр эргэж хойш суулга. Үүнд, урьд сайд жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэнгээс бие өвдсөн учир олгуулахыг ирж мэдүүлснийг чөлөө олгож, уг цэргүүдийг түшмэл Бавуужаваар ерөнхийлөн, Модонбунгаагаар дэслэн захируулах явдлыг айлтгаад, зарлиг ѐсоор болсон тул, харъяат сайд бэйл бүх цэргийг ухруулан суулгах хийгээд татах зэрэг хэргийг гүйцэтгэн шийтгэсэн хойно бэйс Чимэдцэрэнгийн хамтаар нийслэл хүрээнд хүрч ирвээс зохино. Бэйс Чимэдцэрэнгийн цэргийг бүрмөсөн татан буулгаваас уул сайдын цэрэгт нийлүүлэхийг мөн сайд жанжин бэйлийн газраас түүгээр эрхлэн гүйцэтгэн шийтгэх, олон сайд, дарга нарын тус тус захирсан цэргээс олон цэрэгтэйгээс нь гурваад хороо, цөөхөн цэрэгтэйгээс нь хошоод хороо үлдээж, гүн Найданжавын цэргийг ихэмсэг бэйл Цэрэннямын нутгийн өмнө захын Өрөмтэй худагтад, сайд гүн Сумъяагийн цэргийг Дарьгангын өмнө захад, түшмэл Бавуужав нарын цэргийг хурц бэйс Түдэнгийн хошууны өмнө захад, ван Цэсэнжав нарын цэргүүдийг Мэргэн вангийн хошууны нутгийн өмнө Сулхээр зэрэг газарт, түшмэл Зүтгэлтийн цэргийг сайд Түшээт вангийн хошууны өмнө захад Аваргахүрд, Хар-Ус зэрэг газар тус тус суулгаж, уул цэргүүдийг аль аймаг чуулганы цэргүүдийг буулгах суулгах зэргийг харъяат захирсан сайд түшмэл эрхлэн шийтгэж, татаж буулгах цэрэгт сан ба аймаг хошуунаас олгосон хувцас ба агт морь, гэр хэрэглэлийг хүрэлцэхээр үлдээж, сэргийлж суулгах цэрэгт шилжүүлэн олгож, зэвсгийг бүрнээ хураан авч захирах түшмэлд авуулан цэргийн яамнаа хүргэн ирүүлж, бүртгэн хураалгая. Басхүү үлдээж сэргийлэн суулгах ба буулгах цэрэгт аль аймаг чуулган хошууны цэргээс үлдээсэн буулгасан нэр тоо зэргийг тус бүр тодорхой цэс үйлдэж, жич буулгасан цэргүүдийг хэн хэн түшмэлд тушаан өгч, аль газраар буцаасан зэргийг хамтаар тус тус мэдүүлэн ирүүлээд байцаахад бэлтгэе. Үүнийг шалгарсан баатар дарга гүн Мөрөнгаад тушаан явуулаад, харъяат бүх цэргүүдийг захиран авч, манай яамнаас дахин тушаахын инару байлдах хэрэг үүсгэхгүй, сахин сэргийлж суугаасай. Бас ч сайд Егүзэр хутагт Галсандашд явуулаад журамлан дагаж шийтгүүлье. Үүнийг басхүү дөрвөн аймгийн жанжин, чуулганы дарга нарт тушаан явуулаад тус тусын аймгийн нутгийн захыг сэргийлэн суулгасан цэргүүдийг бүрнээ татан буулгаж, захирагсдад олгосон тэмдэгийг хурааж мэдүүлье. Хүргэж ирүүлье. Ийнхүү явуулан тушаасан, үүнийг Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг таван яамнаа явуулан байцаан үзүүлье хэмээн өргөжээ. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны арван нэгэн сарын шинийн долоон (1913 оны арван хоѐрдугаар сарын 4-ний өдөр.) == Урлагийн бүтээлүүд == ===Баримтат кино=== * [[Хоржийлоо]] [[Баримтат кино]] ===Уран зохиол=== * [[Бямбын Ринчен|Б.Ренчин]]. [[Үүрийн туяа]]. [[роман]] * [[Дүгэржавын Маам|Д.Маам]]. [[Газар шороо]]. роман == Эх сурвалж == * [http://iccs.aichi-u.ac.jp/archives/report/057/5c4a92eccc970.pdf ボグド・ハーン政権軍南進作戦に関する一考察 ―阿爾花(アルファ)公・ナスンアリビジフの帰還問題を中心に―] * Л. Дэндэв, “Монголын товч түүх” Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал-29 дүгээр боть, Улаанбаатар, 2006, * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “Бүгд Найрамдах Монгол ард улсын түүх”. Гурван боть. УБ. 1968 он. * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “В.Котвичийн хувийн архиваас олдсон Монголын түүхэнд холбогдох зарим бичиг”, хэвлэлд бэлтгэсэн Б.Ширэндэв, Шинжлэх Ухааны Академийн хэвлэл, Улаанбаатар, 1972, тал 23-39. * EDITED BV LO HUI MIN: THE CORRESPONDENCE OF G.E.MORISSON II, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRISS 1978, P 48 * Монгол улсын түүхийн төв архив. ‘’ Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914’’. ТТА. ФА-4. НХ-656. * Ш. Нацагдорж. Манлайбаатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн хэвлэх үйлдвэр, УБ., 1946 он. * Монгол ардын журамт цэргийн дуртгалууд, гуравдугаар дэвтэр, Улсын хэвлэлийн газар, УБ., 1986. * Монгол улсын түүх Ү боть. ХХ зуун, Монгол улсын шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэн, УБ., 2004. * Японы Гадаад Харилцааны Түүхийн Архив. Гадаад явдлын яамны тэмдэглэлийн баримт бичгүүд. (Дайшѐ-гын хуучин цэс) * Японы сэргийлэн хамгаалах тэнхимийн сэргийлэн хамгаалах институтын материал. Хуучин далайн цэргийн яамны архивын материал. * Ө. Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == * [https://mongoltoli.mn/history/h/187 Таван замын байлдаан] {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] sdfad0zpjg9xork7agadq76w9bkfdeg 707209 707207 2022-08-04T00:25:17Z 95.111.217.180 /* Эхлэл, тулалдагч талуудын хүчний харьцаа */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Таван замын тулаан |partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд]] |campaign=Таван замын байлдаан |image=[[Зураг:Mongolian_soldiers.jpg|300px]] |caption=Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд |date=1912-1915 он |place=[[БНХАУ]], [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Шинжаан|Шинжааны өөртөө засах тойрог]] |casus= |territory=[[Өвөр Монгол]] болон бусад монголчууд амьдардаг нутгийг алдсан ба хожим [[Хятад]]ын нутаг болсон |result= Гурван улсын [[Хиагтын хэлэлцээр]] |combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]<br />[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],<br /> бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]<br />дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], <br />дэд сайд [[Бавуужав]]<br />дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[:zh:那逊阿尔毕吉呼|Насан-Аривжих]]<br />сайд, гүн [[Содномдорж]]<br />дэд түшмэл Зүтгэлт<br />гүн [[Лаварын Сумъяа]] |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />маршал [[:zh:王怀庆|Ван Хуайчин]] |strength1=[[Богд Хаант Монгол Улс]]ын арми, <br />[[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг]]ийн ангиуд нийтдээ 10000 орчим цэрэг |strength2=70000 [[цэрэг]],<br />янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]]<br />, 80-90 пулемёт |casualties1=алуулсан 400 орчим, <br />олзлуулсан 60<br />шархадсан 48 |casualties2=алуулсан 3795,<br />олзлуулсан 76<br />зөвхөн 3 тулалдаанд 4-8 их буу,410-аад их бууны сум,<br />7 пулемёт түүний 5000 сум,<br />1080 буу, 85600 ширхэг сум, <br />421 сэлэм олзлуулсан. }} [[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] '''Таван замын байлдаан'''- Монгол-хятадын хооронд 1912-1915 онуудад болсон дайныг хэлдэг бөгөөд [[Монгол]]ын тал [[Өвөр Монгол]]ын нутгийг [[хятад]]ын цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх зорилготой байсан бол [[Хятад]]ын тал Өвөр монголыг алдахгүй байх төдийгүй [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсыг]] устган түүний нутгийг булаан эзлэх зорилготой байжээ. Энэ дайныг хятадад "[[Үхэр жилийн үймээн]]" гэж нэрлэдэг бөгөөд дайны үед хятадын үлэмж давуу цэргийн байлдааны ажиллагаанууд нь бүтэлгүй болж ихэвчилан ялагдаж байсан тул гүнзгийрүүлэн судалдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад ялагдлуудаа [[ялалт]] болгон хуурамчаар тэмдэглэсэн байдаг онцлогтой. Таван замын байлдааны үед [[Ховдын хязгаар]]ыг хамгаалах [[Баруун Монгол]] буюу [[Шинжаан]]ыг [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|хятадаас чөлөөлөх зорилго]]ор [[Богд хааны Засгийн газар]] Гурван замаар цэрэг хуваан оруулсан байна. Энэ тухай судалгаа бараг байдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад цөөн тооны мэдээлэл байдаг. Энэхүү таван замын байлдаанаас тусдаа явагдсан [[Монгол-хятадын дайн]]ыг [[Гурван замын байлдаан]] гэж нэрлэн оруулав. [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдаж зарлан тунхагласан явдалд [[Өвөр Монгол]]ын [[Зуу Үд]], [[Зост]], [[Жирэм]], [[Шилийн гол]], [[Улаанцав]], [[Их зуу]] зэрэг 6 чуулган [[Хөх хот]]ын Түмэдийн зүүн баруун гарын засаг Хар мөрний их мянган, [[Өөлд]]ийн засаг, [[Алшаа]], [[Ар хорчин]], [[Или мөрөн|Илийн мөрний]] [[Цахар]] зүүн гар болон [[Тарвагатай]]н аймгийн хошууд талархан дагаж баясахаа илэрхийлж, [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[цэрэг]] илгээж, Өвөр Монголыг бүхэлд нь Хятадын дарлалаас чөлөөлөхийг хүсэн гуйжээ. Хөлөнбуйрын Барга, Өвөр зургаан чуулганы 49 хошууны 36 нь Монгол улсад нэгдсэнээс гадна Хөх нуурын 24 хошуу, Цахар 8 хошуу, Или мөрөн болон Тарвагатайн 16 хошуу дагаар орж албан ёсоор нэгдэхээ илэрхийлсэн юм. [[Богд хаан]]ы [[зарлиг]]аар [[1913]] оны [[долоодугаар сар|7-р сар]]д зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх тусгай газар байгуулагдаж, [[Сайд]]аар нь [[цэцэн хан аймаг]]ийн харьяат [[Егүзэр хутагт|Егүзэр ачит зан бадарсан эрдэнэ мэргэн хамба]] [[Галсандаш]]ийг томилсон. ==Урьдчилсан нөхцөл== [[Файл:Бавуужав.png|thumb|left|200px|Шударга баатар Бавуужав]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Монгол үндэстэн]]г нэгтгэн Нэгдмэл Монгол Улс байгуулахыг [[Монгол]]ын тухайн үеийн эрх баригчид эрмэлзэж байв. Богд Хаант Монгол Улсад Өвөр Монгол болон бусад монголчууд нэгдэх эрмэлзлээ илэрхийлж, хуучин [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] харъяаны Монголчуудын хэмжээнд [[бослого]], хөдөлгөөнүүд газар сайгүй өрнөж байлаа. Үүнийг эсэргүүцэн [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] дарлалыг авч хаян [[Дундад Иргэн Улс|Дундад Иргэн улс]]ыг байгуулсан [[Хятад|Хятадууд]] өөрсдийгөө манж нарын өв залгамжлагч гэж үзэн хуучин Манж Чин улсын нутагт гарсан үндэстэнүүдийн тусгаар тогтнох эрмэлзэл бүхий эсэргүүцэл, тэмцлийг цэрэг, зэвсгийн хүчээр нухчин дарж хэлсэн. Түүхийн ийм эгзэгтэй үед Богд хаан Монгол улс, Өвөр монголчуудыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөх, өөрт сайн дураар нэгдсэн монголчуудыг нэгтгэж, хязгаар нутгаа батлан хамгаалах зорилгоор [[Чуулалт хаалга]], Бат хаалга ([[Хорчин зүүн гарын дунд хошуу]]), [[Долнуур]], [[Хөх хот]], [[Бугат]] хотын чиглэлд таван замаар их цэрэг хөдөлгөв. ==Монголын тал== ===Монгол дах нөхцөл байдал=== Богд Хаант Монгол Улс байгуулагдсанаас эхлэн түүний Засгийн газраас Ар ба Өвөр Монгол төдийгүй нийт Монголчуудыг нэгтгэн Их Монгол улсыг байгуулахыг өөрийн үндсэн бодлого болгон хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Энэхүү бодлогын дагуу Өвөр Монголын олон түмэнд хандан “Манай засгийн газраас их цэргийг томилж дотоод монголд сэргийлэн суулгасан хятад цэргүүд лүгээ байлдаж хятад түшмэл цэргийг бүрмөсөн гаргасугай хэмээмой. Их цэрэг хүрэхийг үзэж хүчин хавсран газар орноо эзлэн авсугай. Бид язгуураас нэгэн үндэстэн тул зовлон жаргаланг хамтатгаваас зохимой” хэмээн ухуулан таниулах зарыг түгээн дэлгэрүүлж байв<ref>Ж.Урангуа: “ХХ зууны эхэн үеийн Монгол улс 1911-1919”, Улаанбаатар, 2006 он. Тал 47</ref> Монголын засгийн газар нь Манж чин гүрэн задран унасан учир Манж нарын нэгтгэсэн Монгол, хятад, түвд болон бусад үндэстэнгүүд өөрийн тусгаар улсыг байгуулах эрхтэй гэсэн түүхэн үндэс бүхий зарчмын дагуу Манж нарын эрхийг шууд залгамжлан авах гэсэн хятадын үндэслэлгүй их гүрний дээрэнгүй бодлогыг эрс эсэргүүцэн дээрх бодлогыг сөргүүлэн дэвшүүлжээ. Мөн тэд өөрийн дээрх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Оросын тусламжид түшиглэхээр тооцоолж байжээ. Гэхдээ Богд хаан болон түүний Засгийн газрын эрх бүхий ноёд барууны дипломат ёс гэж нэрлэдэг гадаад өнгөндөө найрсаг мэт боловч хүчтэй нь хүчгүйгээ дарладаг зарчим бүхий өөрийн их гүрний эрх ашгийг бүхний тэргүүнд тавьдаг тэрхүү ёс зүйг мэдэхгүйн улмаас Оросын эрх ашиг юу болохыг танин мэдэж чадалгүй хэт найдлага тавин хүлээж байсан байна. Монголын талын энэхүү найдварыг ашиглан өөрсдийнхөө Монгол дахь эрх ашиг ба худалдааны хэргийг завдан тогтоох гэсэн Оросын засгийн газрын ажиллагаа нь эрчимтэй болж, гадаад явдлын тэргүүн сайд Сазанов 1912 оны есдүгээр сарын 3-нд хаандаа бичиг өргөж, “Монголд онц элч томилон, Орос-Монголын найрамдлын гэрээг тогтоох учир бол Оросод туйлын чухал ашигтай явдал болно” гээд онц элчийн тушаалд Хаант засгийн Алс Дорнодын гадаад харилцааны томоохон зүтгэлтэн Кростовецыг томилох хэргийг хаандаа зөвлөжээ. Ийнхүү Гадаад яамны тэргүүн сайдын саналаар хаант Оросын бүрэн эрхт онц элчийн хувиар Кростовец Монголтой хэлэлцээр хийхээр болж Нийслэл хүрээнээ ирсэн байна. Гэрээ байгуулах хэлэлцээнд Монголын талын төлөөлөгч Сайн ноѐн хан Намнансүрэн, Да лам Цэрэнчимэд нараас “Монголын засгийн газраас бүх монгол үндэстнийг нэгтгэсэн тусгай бүрэн эрхт эзэнт улс төр байгуулах явдалд их Орос улсаас зүйл бүрийн тусламж үзүүлэх ба, хятад улсаар зөвшөөрүүлэхийг хүсмой” хэмээсэнд Оросын талын төлөөлөгч Кростовецоос “Монгол овогтон бүхнийг нэгтгэх явдал болвоос тус улсын засгийн бодлогтой харшилдах бөгөөд Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхээ олох нь маш чухал тул одоо үүнийг даруй хэлэлцвээс зохимой” гэж хэлэлцээрийн агуулгыг зөвхөн Армонголын тухай ярихаас биш Өвөр Монголд холбогдуулж болохгүй гэж анхааруулсан байна. Үүнд Да лам Цэрэнчимэдээс “1911 онд миний бие Ханддоржийн хамт Оросын засгийн газар лугаа Монгол овогтныг нэгтгэсэн улс төр байгуулахыг илэрхийлж тусламж гуйхад Орос улсаас зөвшөөрөн хүлээсэн байгаад одоо яагаад ийнхүү санал гаргасан бэ. Үүнийг бид зөвшөөрч чадахгүй. Хэрвээ Гадаад Монгол тусгаарлаж Дотоод Монгол Хятад улсад хэвээр эзлэгдэх аваас үнэхээр ашиггүй явдал болмой. Энэ учраас Монголын цэрэг нь хятад лугаа байлдахад гагцхүү Орос улсын тусламжийг түших юм. Ингэж сая бидний хүсэл биелэгдэж Монгол овогтон бүгдээрээ нэгдэж нэгэн улс болж чадмой. Учир иймээс Ар, Өвөр Монголыг салгаж болохгүй” гэжээ. Орос улсын төлөөлөгч Кростовецоос мөн Ар, Өвөр Монгол нэгдсэн улс байгуулах явдалд Орос улсын талаас туслаж болохгүйн учир шалтгааныг тайлбарлан хэлээд гэрээ бичгийн эхийг тус тус бэлтгэсэнээ дахин ярилцахаар тогтоод анхны хурал дуусжээ. Дараагийн хуралд Монголын талын дэвшүүлсэн бичигт “Монголчууд Манж, Хятадын эрх мэдлийг устгаж бүх Монголыг нэгтгэсэн бүрэн эрхт их улсыг байгуулсан явдлыг Орос улсаас эн тэргүүнд зөвшөөрч цаашдаа эрхбиш хамгаалах үүргийг хүлээн гүйцээх хэрэгтэй. Түүний дараа, бид бас бусад гадаад улсуудаар тусгаар тогтносон эрхээ зөвшөөрүүлнэ” гэж дурджээ. Эдгээр шаардлага нь Оросын засгийн газрын бодлоготой нийцэхгүй болохоор Оросын төлөөлөгчид зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлжээ. Хоѐр этгээдийн ширүүн маргалдааны дунд Да лам Цэрэнчимэд “Манж, Хятадын захиргаанаас гараад дахиад бас Оросын боол болохыг бид хүсэхгүй. Тус хэлэлцээрийг зогсоож, Бээжингийн засгийн газраас өөрийн монгол төлөөлөгч Наянт ванг ирүүлж хэлэлцээр хийх нь зөв байна” гэж хэлсэнд Оросын төлөөлөгч Кростовиец ихэд уурлаж, монголын бэлтгэсэн бичгийг шалан дээр хаяж “Гэрээний хурлыг харшилсан хариуцлагыг монголын тал үүрэх хэрэгтэй. Тус төлөөлөгч би Да ламын гүжир үгүүдийг хүлээж чадахгүй учрыг өөрийн улсын хаан эзэн ба засгийн газартаа мэдүүлнэ”гэж хурлыг хаян гарсан байна. Ийнхүү хэлэлцээрт хямрал гарч ямарч бүтэмжгүй байгаад хэдэн өдрийн дараа, Оросын төлөөлөгч Кростовец урам зориггүй тархаж явсан Монголын тэргүүн сайдуудыг дуудан аваачиж “Сая хүлээн авсан мэдээнээс үзэхэд Хятад улсын Монголыг байлдах их цэргүүд монголын баруун хязгаарын Ховд, Алтайн замаар нэгэнтээ ойртож ирсэн болохыг манай хязгаар захын албан газруудаас цахилгаан мэдээгээр надад хэд удаа мэдүүлж ирсэн бөгөөд тэдгээр хятад цэргийн тоо маш и бөгөөд зэвсэг хэрэглэл хурц чадамгай хэмээх тул түүн лүгээ эсэргүүцэн тулах арга бодлогыг бэлтгэвээс зохимой” гэсэнд Монголын сайд ноѐд нар ихэд айн сүрдэж зэр зэвсгийн тусламж гуйсанд Оросын төлөөлөгч Кростовецоос “Хоѐр улсын найрамлын гэрээ бичгийг үсэг зурахын өмнө ямар ч тусламжыг үзүүлж үл болмой. Хэрвээ бичгийг одоо даруй миний төлөвлөгөөгөөр зөвшөөрөн тогтоох юм бол цэрэг зэвсгийн тусламж хамгаалалыг үтэр түргэн үзүүлж,тэдгээр хятад цэргийг монголын хязгаарт оруулахгүй болгохыг миний бие батлан хүлээж авмой” гэжээ. Энэ үед монголын талын хүмүүс өргөгүй байдалд орж Кростовецын зохиосон гэрээ бичиг дээр гарын үсгүүдээ зурж батлан тогтоожээ.<ref>L.DINDUB, A Brief History of Mongolia in the Autonomous period, Mongolian Text, with an Introduction and index in English by Gombojab Hangin, Indiana University, Indiana, 1977, P63.</ref> [[Файл:Карта к статье «Монголия». Военная энциклопедия Сытина (Санкт-Петербург, 1911-1915).jpg|450px|thumb|Монгол улсын газрын зураг (1913)]] Ийнхүү -Орос-Монголын найрамдлын гэрээ нь 1912 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Нийслэл Хүрээнд байгуулагджээ. Найрамдлын гэрээ дөрвөн хэсэг, хавсралт арван долоон зүйлсээс бүрдэнэ Тус гэрээний хэлэлцээр хийхэд Өвөр Монголын асуудлаар хоѐр талын төлөөлөгчдийн хооронд зарчимын чанартай санал зөрөлдөөн байсан нь тодорхой мэдэгдэж байна. Богд хааны засгийн газар нь Өвөр Монголыг багтаасан нэгдмэл улсыг байгуулахыг зорьж байхад, хаант Оросын засгийн газар зөвхөн Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхийг батлах саналыг баримталжээ. Гарын үсэг зурж батлагдсан гэрээгээр Орос улс, Монголыг үндэстний цэрэг анги байгуулж болох, хятад улсын цэргийг Монголын хилд оруулахгүй, нүүдлийн иргэдийг өөрийн нутагт суурьшуулахгүй байх эрх бүхий автономит орон гэж хүлээн зөвшөөрчээ. Мөн Оросын хөрөнгөтнүүдийн капиталыг Монголд татваргүй чөлөөтэй нэвтрэх бололцоог олсон байна. ===Монголын талын төлөвлөгөө=== Богд хааны засгийн газар нь Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх бодлогоо шаргуу явуулж өөрийн төлөөлөгчидөө Петирбургт удаа дараа явуулж дэмжлэг тусламж олох гэж оролдсон боловч Орос улс хүлээн авахгүй татгалзаж ганц Армонголыг хятад улсын түрэмгийлллээс хамгаалахад зориулан зэвсгийн тусламж үзүүлсэн байна<ref>Ц. Пунцагноров: “Богд Хаант Монгол Улсын гадаад бодлогын тухай 1911-1919”, Олон улсын монголч эрдэмтдийн зургаадугаар их хуралд тавьсан илтгэл. Улаанбаатар, 1992 оны найман сар.</ref> Богд хааны засгийн газар, [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|Орос-Монголын гэрээ]] байгуулагдсаны дараа уг гэрээний зарим зүйлд түшиглэн Өвөр Монголыг хятадаас чөлөөлөн авч Монгол улстай нэгтгэх зорилгоор цэрэг мордуулах, Гадаад явдлын яамны тэргүүн сайд Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Хаант Орос ба Европын зарим улсад явуулах, Төвдтэй найрамдлын харилцан туслалцах гэрээ байгуулах, Дотоод явдлын яамны тэргүүн сайд Цэрэнчимэд тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Японд томилох зэрэг арга хэмжээг яаравчлан авчээ. Монголын Засгийн газар, ялангуяа Цэргийн яам нь Өвөр Монголоос дүрвэж ирсэн монголчуудаас тухайн орон нутгийн байдал% хүн амын санаа сэтгэл, хятад цэргийн тоо байрлал зэргийг тодруулахаас гадна туршуул илгээн тагнуулын мэдээлэл цуглуулж байв. эдгээр мэдээлэлд үндэслэн цэргийн яамнаас Өвөр Монголыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулсан байна. Төлөвлөгөөнд оросоос авсан зэр зэвсгийн хэмжээнд түшиглэн бэлтгэх боломжтой цэргүүдийг 5 чиглэлд анги болгон зохион байгуулах, тэдгээрийг унаа уналга, хоол хүнсээр орон нутгйин бололцоог ашиглан хангахаар тооцоолсон байна. Мөн таван замын цэргийг еранхийлан удирдах командлагчийг сонгон томилсон ба бусад ангиудын захирагч болон туслах жанжин нарыг томилжээ. ==Хятадын тал== ===Хятад дах нөхцөл байдал=== 1912 оны сүүлч болоход Өвөр Монголын улс төрийн байдал Бээжингийн засгийн газарт хүнд чухал асуудал болж тулгамдаж байжээ. Засгийн газарт Монголын асуудлаар Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг болон үүний эсрэг аядуу бүлэг гэсэн 2 бүлэг байсан байна. Гэхдээ эдгээр бүлгүүд нь Монголыг бүхэлд нь өвөр, ар гэлгүй бүгдийг нь хятадын захиргаанд нэгтгэх зорилготой байсан ба зөвхөн түүнийг хэрэгжүүлэх арга замын хувьд зөрчилтэй байсан байжээ. Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг нь Монголыг дайлах цэргээ томилон Монголыг дайран цохих чиглэлээ бататгажээ. Ийнхүү Монголыг дайлах цэргийг томилохын дагуу Бээжингийн засгийн газрын дотоодод тун ширүүн яриа хэлэлцээр болжээ. Энэхүү санал зөвлөгөөн нь юуны урьд Төрийн явдлын хорооны хянан тогтоолыгхүлээх хэрэгтэй байжээ. Есдүгээр сарын 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны цэргийн явдлын нууц хуралдаан дээр хатуу бүлэг болох хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чирүи болон энх бүлэг болох төрийн явдлын сайд Жао Бинжүн санал зөрөн маргалдаж, эцсийн дүнд гадаад харилцааны хэлэлцээр хийх шийдвэрлэх санал нь засгийн газрын зөвлөгөөнөөр батлагджээ. Үүний зэрэгцээ Юань Шикай ерөнхийлөгчөөс Өвөр Монголын Гүнсэнноров ван болон Армонголын Наянт вантай уулзан ярилцжээ. Тэгээд есдүгээр сарын 25-ны өдрийн төрийн явдлын хуралдаанд Юань Шикай 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны нууц хуралдаан дээр батлагдсан засгийн газрын тогтоол болон Монголын ван гүн нарт зөвшөөрөгдсөн саналыг үндэслэж, Монголын асуудлыг шийдвэрлэх аядуу арга бодлогыг илэрхийлжээ. Гэвч хуралд оролцогсодын олонх нь эсэргүүцсэн. Тухайн үед Бээжингийн засгийн газрын дотоодод Юань Шикай, Жао Бинжүн нарын саналаар төлөөлүүлсэн зэвсэгт хүчнийг хэрэгжүүлэхийг эсэргүүцэх санал зөвлөгөө байхад Дуан Чирүи, Шүи Шүжан (Хуурай замын цэргийн газрын товчоон дарга), Иан Шишань (Шаньши дүдү) мэтийн цэрэг дайнаар дайлан дагуулахыг санаачилсан цэрэг засгийн ноѐд түшмэд нэлээд байсан мөртлөө энэхүү цэрэг дайны хүчинд түшиглэн Монголын тусгаар тогтнолыг устгахыг санаачилсан хүчин нь олонхи байж хүчтэй байжээ. Гацхүү цэрэг засгийн хэмжээнд биш, улсын дотоод дахь энгийн хүн амын хувьд чгэсэн Монголын тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэх санал илэрхий давуу байжээ. Тэд Монгол бол манай нутаг дэвсгэр, Төвдийн нэг хэсэг бол үнэндээ хятад хүний манасан газар учраас Монгол болон Төвд нь яриангүй Дундад иргэн улсад харъяалагдах ѐстой. Эдгээр орны тусгаар тогтнол гэгч ёсонд үл нийцэх ялт ажиллагаа" гэж эсэргүүцсэн санал давамгайлж байсан байна. <ref>“Иргэн улсын Жинши зохиол найруулал”, тал 666, 677</ref> Юань Шикайн аядуу бүлгийг дэмжиж байсан нь Тэр үед Бээжингийн засгийн газар Оросын Хаант Улстай гадаад харилцааны хэлэлцээр хийхээр бэлтгэж байсан тул цэргийн хүч хэрэглэн Монголын асуудлыг шийдвэрлэхээс түр татгалзан хойшлуулах үндсэн шалтгаан болсон байна. 1912 оны арван хоѐрдугаар сарын 3-ны өдрийн “Мүгдэний цагийн сонин”-ы “Иргэн улсын чухал мэдээ”-д доорх мэт өгүүлж, Монгол тусгаарласанд чанга эсэргүүцэл тавьж байх нийгмийн сэтгэлгээг тусгажээ. Сонин мэдээнд эл газрын байдал тусгагдаж “...Шаньдун-д... Бүх улсын ах дүү нар хүчин хамтран дайтахаар зорьж буй. Гэхдээ дайн хийхэд сүйтгэл их. Ах дүү нар бүх хүчнээр зоос мөнгө цуглуулж тус болох нь зохистой. Сонсохоор мужын төвийн нэгэн Чин овогт авхай эх улсаа хайрлах баатар хөвгүүдийн зориг санаагаар хүчир бэрхшээлийг хайхралгүй боомтын гадна үхэж сэхэхээ үзэлцье хэмээн, эмэгтэйчүүд буу зэвсэг үүрч дайн байлдаанд эрчүүдтэй адил явж дийлэхгүй тул онцгойлон цэргийн ам хүнс цуглуулах бүлгэм байгуулахаар уриалж, далайд дусал нэмэх хувь нэмэр үзүүлэх гэсэн...” “...Шандунь мужын Жинан хотод эмэгтэйчүүдийн цэрэг зохион байгуулж Монголыг дайлах дайнд оролцохоор бэлтгэж буй...” гэж мэдээлж байжээ. ===Хятадын талын төлөвлөгөө=== 1911 оны байдлаар Оросуудын хийсэн судалгаанд Манж Чин улс нь нийт 160 мянган явган цэрэгтэй, 285 батальоноос бүрдэх 11 дивиз, үүнд тусгай 25 бригадтай байсан.Манж чин улсын хаант төр мөхсөнөөр түүнийг шахан зайлуулж гарсан дундад иргэн улс 1913 он гэхэд хятадын хуурай замын цэрэг дотооддоо олон үймээн самуунд оролцчихсон туршлагатай, чадварлаг арми болсон байлаа гэж тэмдэглэснийг иш татав. 1912 оны 10 сараас Өвөр Монголд болсон зэвсэгт мөргөлдөөн улмаар хурцдаж байжээ. Дундад Иргэн улсын сэргийлэлтийн цэрэг анги нь Богд Хаант Монгол Улсын цэргийг дайрахын зэрэгцээгээр Өвөр Монголын дотоод дахь бослогыг дарангуйлан дарахаар бэлтгэж байжээ. Иргэн улсын талаас жилийн эцэс болтол цэргийн хүчнээ байрлуулж дуусаад, дайтах төлөвлөгөөг дараагын шатанд оржээ. Тухайлбал, цэгцлэн тохируулсан Монголыг дайлах цэрэг нь тохиолыг хүлээж давшилт хийхэд бэлэн болжээ. 1913 оны эхээр Дундад Иргэн улсын цэргийн дайтах цэрэг ангийн цэгцлэн тохируулсан байдлыг Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэлээс нарийн ойлгож болно. Түүнийг үндэслэн ДИУ-ын цэргийн Өвөр Монгол хилийн ойр хавийн газар оронд тохируулсан цэргийн хүчний байдлыг ажиглан мэдэж болно. Ар, Өвөр Монголын хамаа бүхий газар оронд эл улсын цэрэг байрлуулсан байдал. (1913 оны нэгдүгээр сарын цэргийн захиргааны данс эвхмэл)д доорх мэт тэмдэглэж байна. *Хөх хотын чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр): Явган цэрэг: 5 860 хүн Морьт цэрэг: 1 400 хүн Хөх хотын буут цэрэг: 230 хүн, 15 их буу, 6 пулѐмот *Чуулалт хаалганы чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр): Явган цэрэг: 4 120 хүн Морьт цэрэг: 2 470 хүн Буут цэрэг: 400 хүн, 24 их буу Барилгын цэрэг: 220 хүн Пулѐмёт: 22 <ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл “Монголын мэдээ”, гуравдугаар боть, Дайшѐо-гын 2-р оны хоѐрдугаар сараас додоодугаар сар, данс эвхмэлийн дугаар 1-6-1-5-7</ref> Хүнд, хөнгөн (?) цэрэг: 100 хүн *Чэндэ (Халуун гол)-ийн чиглэл(Өвөр Монголын дунд хэсэг) Явган цэрэг: 7 720 хүн Морьт цэрэг: 1 650 хүн Буут цэрэг: 230 хүн, 14 их буу Инжнерийн цэрэг: 100 хүн Пулѐмёт: 12 *Кайлү-гийн чиглэл: (Өвөр Монголын дунд зүүн өмнө хэсгээр) Явган цэрэг: 4 340 хүн Морьт цэрэг: 1 590 хүн Буут цэрэг: 250 хүн, 27 их буу Пулѐмот: 24 *Таонон (Шаазгай хот<ref>[http://eagle.mn/r/67647 Тогтох тайжийн тухай хоёр дуу] Одоогийн Таононфу гэж буй хотыг монголчууд Шаазгай хот гэдэг байжээ.</ref>)-ын чилэл: (Өвөр Монголын зүүн хэсгээр) Явган цэрэг: 1 600 хүн Морьт цэрэг: 900 хүн Буут цэрэг: 100 хүн, 6 их бууд *Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэл: (Өвөр Монголын зүүн хойд хэсгээр) Төмөр замыг сахих ангийн, явган цэргийн 6 холбоот анги, морьт цэргийн 6 холбоот анги, буут цэргийн 4 дунд анги, барилгын цэрэг 1 дунд анги, төмөр замын 64 дунд анги, Энд Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэлд байгаа бодит тоог тэмдэглээгүй. Эл чиглэлийн бүх цэргийн хүчин (нийт тоо нь)-ний тухай Өвөр Монголд суугаан хятад цэргийн ерөнхий тооны их төлөв бүртгэл: цэрэг 33 460 хүн, 85 их буу, 54 пулѐмот гэж тэмдэглэж байна. Энэ нь "Монгол газрын ойллого"д тэмдэглэж байгаа *Нийт цэргийн хүчин 39 900 гаруй хүн, их буу 54, пулѐмот 4<ref>Монгол газрын ойллого‖-ын 1554-р нүүр</ref> байна. Японы гадаад явдлын архивын материалын дагалт зурагт, дайтах цэрэг анги зургаан бүлэг хувааж байх бөгөөд тус тусын цэрэглэн харалт нь тодорхой бий. Үүнийг монголын талын түүхэн материалтай харьцуулж үзвэл, ДИУ-ын цэргийг зургаан бүлэг хуваасан учир бол Монголын цэрэг таван бүлэг болж ёиглэл гарган байсны эсрэг авсан төлөвлөлт ажээ. Ингэж Дундад улсын засгийн газар нууцаар цэрэг томилон Өвөр Монголд хувиарлан суулгаж бага багаар нэмэгдүүлж байжээ. Чуулалт хаалганы зүүн хэсэгт суугаа цэрэг гурав, дөрвөн мянгаас нэмэгдээд хоѐр түм гаруй болж, Монголыг дайлах хошууч цэрэг анги нэгэнтээ бэлтгэлээ дуусгаж төвийн шилжүүлэн томилохыг хүлээж байсан байна. Энэ үед ДИУ-ын цэрэг нь Өвөр Монголд дайтахаар бэлтгэсэн ѐсоор Өвөр Монголын эл газар цаашлан Армонголд дайран орохоор төлөвлөж байсан байна. Бээжингийн засгийн газарт ―Ерөнхийлөгчийн ордон өдөр дараалан хуралдаж, бүр л цэрэг татан шилжүүлэх ба цэргийн сүйтгэл цуглуулах хоѐр учирт зүтгэлцэн, цэрэг ба санхүүгийн хоѐр яамыг тусгайлан хариуцуулахаар зарлигджээ. Дуан (Дуан Чириү) ерөнхий дарга ойрд зөвлөгчийн газартай ярилцан зөвлөж одоогийн эл мужын дүдү нар тус тус цахилгаан мэдээ ирүүлж "Монголыг дайлах зориг санаа чанга байх нь эрхэм. Эл муж урьдаар өөрийн сэргийлэлтээ чангатгаж, үнэхээр дайны явдал үүсвэл даруй түр умард орны эл мужын цэргийг шилжүүлнэ. Бусад өмнөд орны эл мужид хөдлөхгүй. Гэвч эл муж шилдэг хүчтэнийг шилэн сонгож чанга боловсруулж төвийн зарлигийг сонсохоор үүрэг болгох хэрэгтэй" гэж тохируулжээ. Бээжингийн засгийн газар нь хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чириү- гийн шаардлага доор эцэстээ Монголд зэвсэгт хүчин хэрэглэх горьдлогоо дахин дурдаж, нэгэнтээ тогтсон төсвийн хувиар ерөнхийлөгчийн ордонд батлагджээ. ДИУ хүчирхэг цэрэг ангиа төвлөрүүлж зүүн хэсэг орноос дайралт хийх гэж байжээ. Үүний тухай "Мүгдэний цагийн сонин"-д доорх мэт тэмдэглэж байна: "Гадаад Монголыг эрхшээхэд урьдаар Өвөр Монголын зүүн монгол, зүүн хойдын гурван мужаас гар орох хэрэгтэй, сэргийлэлтээ чангатгах хэрэгтэй, сэргийлж дийлсэний дараа сая дайтаж дийлнэ. Одоо нэгэнтээ бэлтгэж дуусчээ" Тухайлбал, Армонголыг дайлах үед урьдаар Өвөр Монголын зүүн хэсгээс эхлэх гэсэн байлдах бодлогийн чиглэлийг арван хоѐр сарын эхний үеэр нэгэнт тогтжээ. ==Эхлэл, тулалдагч талуудын хүчний харьцаа== Өвөр Монголыг чөлөөлөх таван замын цэргийг ерөнхийлөн захирагч жанжнаар [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]г зарлигаар томилсон. Таван замын цэргийг дараах байдлаар хуваан мордуулсан байна. Үүнд: *Нэгдүгээр зам: [[Егүзэрийн хийд]]ийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]гийн удирдсан [[цэрэг]] *Хоёрдугаар зам: [[Дарьганга|Дарьганг]]ын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], [[дэд сайд]] [[Бавуужав]] нарын цэрэг *Гуравдугаар зам: [[Сөнөд]]ийн хоёр [[хошуу]], [[Дөрвөд|дөрвед]] вангийн чиглэлд дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[Насан-Аривжих]]ын цэрэг *Дөрөвдүгээр зам: [[Хөх хот]]ын чиглэлд, [[сайд]] [[гүн]] [[Сономдорж]]ийн цэрэг *Тавдугаар зам: [[Урад]]ын гурван гүн, [[Хатан гол]]ын чиглэлд, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийн цэрэг тус тус хөдлөх болсон ажээ. Эдгээр чиглэлүүдэд нийтдээ 10000 цэрэг байсан гэж үздэг. [[Файл:With the Russians in Mongolia 192.png|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] 1913 оны дунд үеийн Монгол цэргийн тоог 4300 гаруй, түүн дээр 3500 орчим орон нутгийн [[сайн дурын цэрэг]] байсан гэж үздэг. [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]ын [[ерөнхийлөгч]] [[Юан Ши Кай]] Монголын эсрэг 70 000 цэрэг татаж, их буу, явган цэргээс бүрдсэн орчин үеийн зэвсэглэл бүхий [[арми]]йг эмхлэн байгуулж, [[маршал]] [[Ван Хуайчин]]аар удирдуулан хөдөлгөлөө. Тэр маршалд өгсөн бас нэг нууц даалгавар нь [[Дэмчигдонров ван]]гийн өргөөнд хадгалагдаж буй [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] тамгыг ямар ч хамаагүй аргаар авчрах явдал байв. [[Дундад Иргэн Улс|Хятадын]] цэргийн байдлыг авч үзвэл: 1912 оны намар Дарьгангын чиглэлд 500-аад, [[Цагаан Түн]]гийн чиглэлд 1-2 мянга орчим, [[Цицикар]]т, [[Хөлөнбуйр]]ын чиглэлд 4 мянга гаруй хүнтэй холимог бригад, [[Жиримийн чуулган]]ы нутаг, Таононфу гэж буй (Шаазгай) хотноо 10 мянга орчим цэрэг байрлуулжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дундад иргэн улс 1912 оны адаг, 1913 оны эх гэхэд Жиримийн чуулган, Цицикар, Шаазгай хот орчим 14 мянгаад цэрэг (зүүн чиглэл), Өмнөд Монгол буюу Хөх хот, Хаалган боомт, Долоннуур, Бяруу зэрэг хотод 39 мянган цэрэг (төвийн чиглэл), харин Цагаан Түн, [[Алтайн Шар сүм]], [[Чингэл]] зэрэг газраар 6 мянгаад цэргийг байрлуулсан мэдээ бий. Эдгээр бүлэглэл нийт янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]], 80-90 [[пулемёт]]той байв. Харин 1913 оны 9, 10 дугаар сарын үед [[Шаньси]] мужийн умард хилийн нутгаар 23 янз бүрийн анги нэгтэл, 28 их буу, 4 пулёмёттой 9500 явган, 1500 морьт цэрэг байрлаж байсан бол Хаалган, Долоннуур зэрэг хотын чиглэлийн цэргийн бүлэглэлд 30 их буу, 16 пулёмёт бүхий 35 батальон (20 мянган хүнтэй) [[явган цэрэг]], 9 [[дивизион]] (2500 хүнтэй) [[морин цэрэг]]тэй анги, салбарууд байрлаж байжээ. [[Файл:Mongolian_soldiers1.jpg|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] ==Байлдаан эхлэх үеийн цагийн байдал == 1912 оны сүүлийн хагас жил хятадын цэрэг Өвөр Монголын олон газарт улмаар давшин орж бэхлэн суужээ. Нөгөөтэйгүүр, мөн оны есдүгээр сард "Монгол-Оросын гэрээ" байгуулахаар зөвшилдөж байсан үед Богд хааны засгийн газар дотооддоо Өвөр Монголд цэрэг оруулах төлөвлөгөө зохиож эхлэв.Ингээд ДИУ болон Монголын хоорондох зөрчил ихээр хурцдаж асуудлыг хэлцлийн шуагмаар шийдэх боломжгүй болж цэрэг дайны ажиллагаагаар шийдэхэд хүргэх болов. 1912 оны сүүлчээс эхлэн жил гаруйн хугацаанд Хятад улсын Бээжингийн засгийн газар ба Монголын Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын тойронд байлдаан болжээ. Монголын цэрэг Өвөр Монголд байгаа Хятадын цэрэгтэй тулалдаж эхлэн Эзний гол, Ноён уул, [[Алшаа зүүн хошуу|Алшаагийн яамд хот]]ын орчим, Шандын гол, Үхэрчин уул, Тэнгэр элс, Сургага Хөөрөг, Дархан уул, [[Шулуун хөх хошуу]], [[Долнуур]], [[Бяруу]] хот, [[Хөх хот]]ын орчим, [[Хөвөөт шар хошуу]] зэрэг олон газар ялалт байгууллаа. Энэ явдлыг Лондон «Times», [[Япон]]ы «Manshū Nichi-Nichi Shimbun» зэрэг олон [[сонин]] [[дэлхий]] нийтэд зарлаж байсан ба [[Оросын Хаант Улс]] «Танай улс учиргүй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан. ===Байлдааны ажиллагааны эхлэл=== ДИУ болон Монголын цэргийн анхны байлдаан Өвөр Монголд хэзээ болсон цаг нь тодорхойгүй боловч Японы гадаад яамны Дайшѐо- гын тэргүүн он (大正元年-1912)-ы есдүгээр сарын 9-ний өдрийн тэмдэглэлд "Жэн Жиатүнд бэлгийн улиралын долоон сарын 8-наа хятад монгол хоѐр цэргийн хооронд нэгэн их дайн болов" <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээ нэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 机密公第257号，大正元年9月10日 外务省政务局接受件。</ref>гэсэн мэдээ бий. Энэ нь Өвөр Монголд болсон ДИУ-ын цэрэг болон Монгол цэргийн хамгийн анхны зэвсэгт мөргөлдөөн. 1912 оны арван сарын 11-ний өдөр Оросын элчингийн Бээжийнгээс явуулсан цахилгаанд: "Дундад улсын сонин мэдээнийхний ба нам бүлгийнхэн Оросын эсрэг ухуулгаа үргэлжлүүлэн чангатгаж байна. Хүрээг дайлах аян цэрэг (远征军)-ийг зэвсэглэхээр илээр хандивын мөнгө цуглуулж <ref>Ш. Бира: “БНМАУ-ын түүх”, Монгол улсын соѐл гэгээрлийн яамны сурах бичиг сэтгүүл хэвлэх товчоо, 1987, тал 146</ref><ref>Ш. Нацагдорж: “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946 он, тал 34-35</ref><ref>《盛京时报》(Мүгдэний цагийн сонин) 1912年12月3日，第三面，《国务院对库政策志略》。</ref> байна. Зөвлөгөөний хурлын даргаар тэргүүлүүлсэн улс төрчид цөм энэхүү учирт оролцов. Засгийн газар яг улсын доторх цэргийн зээллэгийн төсвийг ярилцаж аян цэргийн төлөвлөгөө хийж эл газарт үүний төлөө идэвхтэй бэлтгэл арга авч байна."<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 136</ref> гэжээ. Бээжингийн засгийн газрын зөвлөгчийн яам ба хуурай цэргийн яамны удирдлага дор, юуны өмнө Дарьгангад дайран Монголын цэргийг устгах дайны зорилгийг тогтоов. Залгаад Халуун гол (Рехэ), Цахар, Шианши, Сиүюаньд суугаа цэргийн дайралт бараг адилхан цагт эхэлсэн байв<ref>Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Дарьгангын дайралтад Иргэн улсын цэрэг ихэд ялагдаж, Дарьгангын өмнө талд байгаа Шилийн голын газар Монголын цэрэгт эзлэгдэв. Энэ үед Иргэн улсын цэрэг бараг цөм Шилийн голоос ухарсан байв. Тэгээд ―Хятадын засгийн газар Улаанхад ба Кайлү-д цэргийн байрлуулт хийж Дарьгангыг эзэлсэн Гадаад Монголын цэргийг хөөн гаргахаар Жинжоү-гээс И Жүн (毅军) цэргийн явган цэрэг 2 000, морьт цэрэг нэг дунд анги, буут анги нэг дунд ангийг, Халуун голоос И Жүн цэрэг 2 000, Хуай Жүн (淮军) цэрэг 1 000, шадар цэрэг хоѐр хороог, Жан Чигү-гээс 500-г, Гүй Хуачэн хотоос шадар цэрэг хоѐр хороог, жич Шианши-гийн хуурай замын цэргийн нийлмэг багаас нэг бригадыг татан төвлөрүүлж Дарьгангийг дайрах хүчнээ чангатгав. <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээтнэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 ”Квантуны армийн захиргааны яамнытмэдүүлэлт”</ref> Хэдийн тэгсэн боловч 1919 оны арван нэдүгээр сард Армонголын өөртөө засахыг үгүйсгэх болтол, Иргэн улсын цэрэг Дарьгангад орж чадаагүй. Анхан шатны баруун талын дайн нь бараг цөм Шилийн голын хэмжээнд явагдав. 1912 оны сүүлчээр Иргэн улс ба Монголын хоорондох хоѐр цэргийн мөргөлдөөн үүссэнээс нааш, Шилийн голын чуулган ба зүүн талын Зуу-Удын чуулган тун бачим байдалд ороод байв. Энэ хоѐр чуулган нь Хөлөнбуйрынх шиг Богд хаант засгийг дагахаар эрс тэс хөдлөөгүй бөгөөд Цахарын зарим хэсэг мэтээр эсрэг зогсолт бас аваагүй юм. Мөн бас Их зуу,Улаанцавын чуулган мэт өнгөн дээрээ Иргэн улсыг дагаад үнэндээ Богд хаант засаг лугаа үргэлжлэн харилцаж байсан ч биш, өдөр тутам бачуурч байгаа байдалд энэ хоѐр чуулган ямар овроор хандвал зохихоо өөрсдөө тогтоож чадалгүй хар шар нийгмээрээ самгардаж байв. Гэхдээ 1913 оны зэвсэгт мөргөлдөөнд хамгийн их хохирол амссан нь ч энэ хоѐр чуулган юм. Шилийн голын чуулганы нутаг нь дунд ба баруун Өвөр Монголын хойд хэсгийг бүрхэж Армонгол лугаа шууд залгалдаж байдаг. Тухайн чуулган нь Иргэн улс ба Монголын хоорондох халхавч орон болж байсан учраас түүний өмнөх Цахар орон цохилтонд учирсан боловч хохирол нь бага байв. Монголын талаас Шилийн голын дайнд оролцсон нь Дамдинсүрэнгийн удирдсан баруун замын цэрэг болон Бавуужав, Хайсан хоѐрын удирдсан дунд замын цэрэг байв. Дамдинсүрэнгий доор байсан 1 000 цэрэг бүгд Өвөр Монголын хүн бөгөөд Дамдинсүрэн 1912 онд тэднийг Хөлөнбуйр, Шилийн гол, Цахараас элсүүлэн авсан<ref>Hyer, Paul: The role of inner Mongolia in the Independence Movement,1911-1914, Studies on Mongolia: proceedings of the First North American Conference on Mongolian Studies. Bellinghan: Western Washington Univ,Press, 1979.p.92.</ref> 1913 оны нэгдүгээр сарын дунджаар Дамдинсүрэнгийн удирдсан цэрэг нь Иргэн улсын цэргийн Долон нуурын хуарныг авахаар довтлоход Иргэн улсын талаас умардын шинэ цэргийн нэгдүгээр дивиз (дарга нь Хэ Зүнлиан 何宗莲)-г хөдөлгөж Долон нуурын баруун хойнох элсэрхэг газарт ширүүн дайн хийв. Монгол цэргийн дайралт эхэлмэгц хөдөлгөөн шаламгай Монголын морьт цэргийн салбар анги Долон нуур орчим шувтлан орж Иргэн улсын цэргийн буцах замыг тасалсан тул Иргэн улсын цэрэг бүслэгдсэн байдалд орж ширүүн дайнд хагас тооны цэрэг нь алагдаж, үхэж шархдагсад зууны наяд хүрч тун ихээр хохирсон байна<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть), Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны хоѐрдугаар сараас долдугаар сар 1-6-1-57号, мөн дээрх Heyr, Paul –ын ном, р 92</ref> Иргэн улсын талынхан энэхүү учрыг чухал болгон тухайн газрын цэрэгт гол хүчний шинэ цэрэг хүрэхээс өмнө дайсны дайралтыг Шангуан гол (闪光河, Долон нуурын хойгуур урсах гол)д хориглох хэрэгтэй гэж тушааж байв. Тэгээд умардын хуурай замын цэрэг (北洋陆军)-ын гуравдугаар дивизын гурав дугаар бригад (дарга нь 卢永祥 Лү Еншиан) , наймдугаар дивизын 16-р нийлмэл бригад (дарга нь 王汝贤 Ван Рүшиан), Хуайжиүн цэргийн морьт цэргийн нэгдүгээр бригад (дарга нь 陈文运 Цен Венюунь)-ыг Долон нуур орчим томилоод, бас Халуун голын И Жиүн цэргийг байлдааны байдлыг очиж туслуулахаар дайны бэлтгэл хийлгэв.Энэ үед 1913 оны эхэнд Цахарын зүүн хэсэг ба Халуун голын хойд хэсэгт Иргэн улсын цэргийн хүч 21 400 хүн болсон. Долон нуурын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (王怀庆) Монгол цэргийг эвдэхээр шуудаж, буут цэргийн галлалтын хамгаалалт доор давуулга олон цэргийн хүчнээр гэдрэг дайралт хийв. Гэвч илэрхий ялалт олсон байдал мэдэгдэхгүй<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Тус газарт суугаа Иргэн улсын цэрэг явган, морьт, буут ангийг хамтруулсан 4 000 хүн олноор дайнд гарсан гэдэг боловч магад тоо нь мэдэгдэхгүй бөгөөд ерөнхийдөө цэргийн сүр алдагдсан байна<ref>190 “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть)</ref> 1913 оны эхэнд Бавуужав, Хайсан, Наваангомбо нарын удирдсан Дарьгангийн чиглэлийн цэрэг, Өвөр Монголыг дахин давтан дайрч байв. Эдгээр цэрэг юуны өмнө нэгдүгээр сард Дарьгангийг дайраад ялалт олж, Бэйсийн сүм (贝子庙，Одоогын Шилийн голын төв Шилийн хот жич түүний орчим)-ээр гарч зүүн өмнөш урагшлав. Бавуужав Лиан Күйсү (梁魁苏) нар хэдэн мянган цэргийн хүчээр Бэйсийн сүмийг довтолсон нь Иргэн улсын цэрэг болон Монгол цэргийн эсэргүүлэн байлдсан хамгийн анхны дайн болсон бөгөөд түүнээс хойш Монгол цэрэг Шилийн голын Үзэмчин хийгээд Зуу-Удын Их вангийн сүм (大王庙), Мисан сүм (米僧庙), Шавартай, Шар даваа зэрэг газрыг эзлэж байв. Бэйсийн сүмийн байлдаанаас хойш Иргэн улсын сахих цэрэг удаа дараалан ялагдан ухарч байв. 1912 оны 4 дүгээр сар болохоос өмнө, Шилийн голын зүүн хэсэг Зуу-Уд аймгийн Хишигтэн хошуу Монгол цэрэгт эзлэгдэв.аравдугаар сарын үеэс Монголын цэрэг Шилийн гол дэх Иргэн улсын цэргийн хуарныг голчлон сөнөөгөөд, хэдэн салбар салж Цахар оронд түрж, Зуу-Удын хойд хэсэгт гүн орж, Шилийн голын бүх нутгийг эзэлсэн байв. Иргэн улсын цэрэг дайн эхэлснээс нааш үндсэндээ ялагдав. шаламгайлан урагшлах Богд хааны засгийн газрын цэргийн ажиллагааны тухай өгүүлэхдээ: "Монгол цэрэг монголын бүх нутгийг дэвжээрүүлэв"гэж гайхсан Оуэн Латтимор (Owen Lattimore) бас Богд хааны засгийн газрын цэргийн тухай ―Хүрээнээс томилсон аян цэрэг бүмэтжгүй биш‖ гэж байсан бөгөөд ―Тэд нар хүрсэн газар бүрдээ хятадын цэргийг эвдсэн бөгөөд түр зуураа Жанчхүүгээс умарших дайнд их ялалт олж" байсан гэж тэмдэглэжээ. Түүний хэлэхээр Иргэн улсын цэрэг шинээр сургуулалт хүртэж шинэ маягын зэвсгээр зэвсэглэсэн тухай үеийн шилдэг цэрэг анги байсан боловч байлдах бүрд ялагдаад байсан тул аргагүй эвсэхийг хүсэх болов гэдэг. Ийнхүү явцад Иргэн улсын төлөөлөгч болон Монгол цэргийн хошууч ангийн дарга Дамдинсүрэнгийн хооронд хэлэлцээр хийх болов. Тэр үед Иргэн улсын төлөөлөгч "Дамдинсүрэн хэрвээ Иргэн улсыг дагавал Их Жунтан өөрийн биеэрээ вангийн зэрэг хүртээж ѐсныг гүйцэтгэн угтах болно" гэж Бээжингийн саналыг уламжлав Дамдинсүрэн Бээжингийн саналыг хүлээн авсангүй тул хэлэлцээр нь бүтэлгүй төгсөв<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Иргэн улсын эвсэх "Зөөлөн бодлого" нь Дамдинсүрэнд үйлдэл гаргасангүй боловч, бусад талаар харин бүтэмжтэй байв. Жишээлбэл, тэр үед Сөнөдийн талын цэргийн ерөнхий жолоодогч байсан Насанравжих 208 Иргэн улсын талын хүсэлтийг хүлээж Бээжингийн засагт орж өгөв. Насанравжих "Үндэсний чөлөөлөлтийн хөдөлгөөн"-өөс урвав гэсэн мэдээ нь Богд хааны засгийн газрыг ихэд цочоов. Энэ нь Богд хааны засгийн цэргийг тун ашиггүй байдалд оруулав. Түүний дараа баруун хэсгийн дайны Монгол цэрэг эмх дэглэмгүй байдалд орсноос ялагдаж эхэлсэн нь Богд хааны цэргийн явдлын төлөвлөгөөнд оролцож байсан Насанравжихын урвасантай холбоотой. Нөгөө талаар Бээжингийн засгийн газар, Иргэн улсын цэрэг Өвөр Монголын дайнд удаа дараалан ялагдсаныг чухал том хэрэг болгон үзэж, цэргийн хүчээ зузаатгахаар чармайж сэргийлэлтээ чангатгав. Түүнчлэн 1913 оны наймаас есөн сарын завсрын үеэс зүүн хэсгийн дайны байдалд эргэлт гарав. Тухайлбал, Иргэн улсын цэрэг хамгаалалтаас дайралтад шилжиж байв. Онцгойлон баруун хэсэгт мөн тэр намраас Богд хааны цэргийн хүнс хангалт бэрхдэж эхлэв. Байлдааны газраас Богд хааны засгийн газарт хандан, буу сум хурдан хүргэж ирүүлтүгэй гэсэн бачим шаардлагуудыг дахин давтан гаргаж байсан боловч засгийн газраасаа хариу олсонгүй. Энэ үед Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагаар Иргэн улс лугаа Өвөр Монголын дайныг зогсоохоор хэлэлцэж байсан. Нөгөөтэйгүүр мөн 1913 оны сүүлчийн хагасаас Орос, Хятад, Япон зэрэг улсуудад яаж хандах тухай Богд хааны засгийн газрын ноѐдын санал нэгдэлгүй болж улс төр улам будлиантай байдалд орж байв. ===Байлдааны ажиллагааны өрнөл буюу дунд үе=== 1913 оны 6 сард Богд Хаант Монгол Улсын засгийн газар Жанчхүүгээс ирсан туршуулын мэдээнээс Иргэн улс буюу хятадын цэрэг өвөр монголыг эзэлсэний дараа давшилт хийн Монгол газар орж Хүрээг эзлэхээр төлөвлөж байгааг мэдсэний үндсэн дээр цэргийн нууц хурал хуралдуулж хятад цэргийн давшилтыг хориглоход бараг гурван түм таван мянган цэргийг дайчлах шаардлагатайг тул холбогдох арга хэмжээг авсан байна .<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 191</ref> ДИУ “Зөөлөн илбэлэх”-ийн эвсэх бодлогын дагуу, дайны бодлогоо шинээр төлөвлөжээ. Төлөвлөгөө нь: Нэг. Жанчхүүгээс Долон нуур, Бяруу балгас зэрэг Монголын чухал боомт газар хүрэх замд уулын морин улааг хаяж хурдхан цахилгаан утас тавин цэргийн хөдөлбөрийг хурдатгах хэрэгтэй. Хоѐр. Үүнээс хойш Жанчхүүд суусан нэгдүгээр дивизыг цөм Монгол газар суулгаж, Жанчхүү орчимд гуравдугаар дивизын тавдугаар нийллэг бригадыг байршуулна. Гурав. Монголын байдал улам бачим болж Монголын эл газар суух цэрэг нэмэгдэн байгаа тул урьдын цэргийн өртөөний дүрэм бэрх болов. Жанчхүүд хурдхан цэргийн өртөө гаргаж зөөвөрлөх байгууламжийг бүрдүүлэн, эл газрын цэргийг хангах хэрэгтэй Дөрөв. Уулын Монголыг дайлах цэрэг нь Цахар, Халуун гол, Сиүюань хэмээх гурван газрын цэрэгт хуваагдаж байх тул тус тусдаа хөдөлж хоорондоо ямарч холбоогүй байсан шалтгаанаар удаа дараалан ялагдав. Иймээс хойшдоо гурван замын цэргийн хуаран нягт холбоо авч хөдөлгөөнөө хамтруулж байдлаа хоорондоо мэдэгдэх хэрэгтэй<ref name=Япон></ref>. Монголын Засгийн газар Армонгол болон Өвөр Монголын ын нийлэх зорилтыг хурдхан биелүүлэхээр түшмэд сайд ван гүн нарыг цуглуулан төрийн хурал хийв. Хурлаас цэргийн бэлтгэл хийж, элч нарыг хошуудад мордуулан, өмнө зүг дайлахад хэрэглэх морь, тэмээ, хөсөг, хүнсийг цуглуулахын хамт, Өвөр Монголын нутагт хоѐр хүн томилон очуулж тэндэх ван гүн нартай уулзуулан Хүрээнд нийлэхийг уриалж, болох эсэхийг арван өдрийн дотор тогтоох болов<ref name=Япон> “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41号, 大正2年8月-10月，秘受4886号), “Өвөр Монголд айх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”,“зургаан сарын дундаж Хутагтын “Ар, Өвөр Монголыг нийлүүлэхи төсөл”</ref>. Энэ үед Монгол цэргийн давшилт амжилттай байлаа. Зургаадугаар сарын 4-ний өдрийн Монгол цэргийн дайралт Цахарын чиглэлд амжилттай байсан байна. Японы гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл, хятад улс “Зургаадугаар сарын хуучдаар Цахарын цэргийн төлөвлөгөө”-г батлав. Үүнд: “Цахар аймагт тэргүүн фронтын байдал өдөр тутам бачим болсон бөгөөд олон мэдээнээс үзвэл Хүрээний цэрэг өмнөшлөх буюу эсвэл төсөөлөшгүй учир гарч мэдэх тул гуравдугаар дивизын тавдугаар бригадын дарга Лү Шаожиан (卢少将)-ийг Цахарыг сахих командлагчаар дэвшүүлж, цэргийн гол хүчнээ Шавартай орчимд төвлөрүүлж, Долон нуур ба Хүрээ-Жанчхүүгийн зам зүгийн алинд ч боловч тохиол алдахгүй хөдөлж болохоор төлөвлөсөн” гэж бий. Монголын тал тавдугаар сарын хуучдаар Тогтох, Хайсаны удирдсан зургаан мянган хүнтэй цэргийг Дарьгангад байршуулсан байна Тогтох, Хайсан нарын цэрэг Дарьгангад ар талын хүчнийг чангатгаж байхад Бавуужав Дарьгангын тэргүүн фронтын цэргийг удирдаж хошуучлан байлдсан байна. Тухайлбал, Бавуужавын цэрэг Зуу-Уд чуулган зүг дахин дайрсан байна. <ref>《林西县志》(Линшишианы ойллого) Өвөр Монголын номын сангийн хадгаламж (бичмэл) тал 11</ref> Зуу-Уд зүг дайрсан Монгол цэргийн тэргүүн фронтын салбар анги нь Хурх сүм, Тата сүм (塔塔庙), Шавартай зэрэг газрын хэдэн удаагын байлдаанд олон хүнээ алджээ. Хятад тал тулалдаанд өөрийн шавхагдашгүй хүний нөөцөөс Монголын талаас олон дахин давуу том цэргийн хүчнийг төвлөрүүлэн оруулав.<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985,тал 313</ref> Монгол цэргийн анги нь Богд хааны зарлигаар дайны талбараас Шилийн голын баруун сөнөд дэх Монголын цэргийн суурин зүг буцаж ирэв. Үүнд хятад эх сурвалжид: “Зургаан сарын 23-нд, явган цэргийн гуравдугаар хорооны гол нь болох Гүн (宫)-ийн салбар анги болон морьт цэргийн хорооны Мэн (孟) даргын удирдсан цэрэг баруун Сөнөдийг эзэлсэн бараг 400 монгол дээрмийг дайлж хэдэн цаг байлдсаны эцэст тэднийг цохин ухруулав. Монгол цэргийн үхэж шархдагсад зуу гаруй, хятад цэргийн үхэж шархдагсад дөч гаруй болов” бий.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情 报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, “Зургаан сарын хуучдаар Тогтох өмнөш халдахаар бэлтгэв”</ref> Мөн энэ үед Хайсаны цэрэг Дарьгангаас Хөх хотын баруун биеэр орж лагерь байгуулжээ. Долдугаар сарын 18-ны өдөр, Булан (布兰, Бугатаас баруунш бараг наян газрын зайд бий) гэдэг газарт умард Шиан Ши-гийн командлагч Лиү Тинсэн (晋北司令官刘廷森)-ий удирдсан явган цэрэг нэг хороо, морьт цэрэг гурван суман, буут цэрэг нэг салаа болон хоѐр пулѐмёт Хүрээний дээрэмд (Хайсаны харъяанд байгаа цэргүүд) их төлөв 1 200 хүнтэй мөргөлдөөн болж зургаан цаг илүү явагдсан ширүүн байлдааны эцэст Хятад цэргүүд ихэд ялагдаж 400 хүн шархадсан бөгөөд их буу 1, винтов 180-тай Тулуй худаг (托雷井, Бугатаас дөчин газар зайтай)-д ухарч одов. <ref> “Долоон сарын 18-ны Булангын байлдаан” </ref> Энэ мэтээр Жанчхүү-Хүрээний зам дагуу Хөх хот, Зуу-Удын Их вангийн сүм орчмын байлдаан ширүүн болов. Энэ үед хятадын морьт цэрэг, их буугаар дэмжүүлэн умард хил дагуу төвлөрч эхлэв. Долдугаар сарын 18-нд морьт цэргийн гуравдугаар бригад (Морьт цэргийн зургаадугаар хороо)-ны явган цэргийн нэг суман туршихын зорилгоор Цахараас Ар Монгол руу давшилтанд оров. Урагшлах замдаа тэд “Мөн хошуу (Цахарын хөвөөт шар)-наас умарш хорин газрын үзүүрт 500 орчим Монгол дээрэмтэй тааралдаж тэднийг ухруулав. Монгол дээрэм 30 гаруй үхдэлээ орхиж алс умарш ухрав” гэж бий<ref>“Долоон шарын 18, Хөвөөт шарын байлдаан”__</ref>. Энэ мэтээр зунд дулаан улирлыг ашиглан хятадын хэсэг цэрэг хилийн бүсэд оров. Долдугаар сарын үед Монгол цэрэг Өвөр Монголын олон газрыг эзлээд байсан тул Богд хааны засаг Дарьгангад байсан Монгол цэргийн “Өмнөш дайлах захиргааны газар”-ыг хилээс урагшлуулах хэрэгцээтэй болов. Долдугаар сарын эхээр Агваандорж захирсан 800 гаруй монгол цэрэг Зайр Ус орчим ирж довтлоод тухайн газрыг эзлэж, хөмрөг барьж, өмнө хилийг хамгаалах хязгаарын хэргийн товчоо байгуулах зэргээр бэлтгэл хийв. Үүнд Сүи Юань хотын жанжин Жан Шаоцэн (张绍曾) нэгэн салбар ангийг томилж (Долдугаар сарын) хорин гурванд тэднийг довтлон ширүүн байлдаан хийжээ. Хүчний хувьд хэт давуу хятад цэрэг тухайн газрыг дахин эзэлжээ. Хятад сурвалжид монгол цэрэг 30, 40 хүнээ алдаад умард зүг ухарсан гэжээ. Долоон сарын дундуур Монгол цэрэг их вангийн сүмийг дахин довтолж, 22-ны өдөр түүнийг эзлэв. Наймдугаар сард хоѐр талын цэргийн Жанчхүүгийн төлөө тулалдаан ширүүсэв. Гэвч хүн хүчээр дутуу, сум хэрэгсэл дууссан тул 10-ны өдөр Монгол цэрэг ухрав Наймдугаар сарын сүүлийн хагасын байлдаанд хятадууд удаа дараа нэмэлт цэргийг татан хүчээ эрс нэмэгдүүлэн цэргийн хүчин давуу болж ирэв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны долоон сарын 9-д Богд хаан Өвөр Монголд байлдаж байгаа Монгол цэрэгт зарлиг буулгав. Зарлигт: “Улсын мандаж мөхөх нь тэнгэрийн цагийг дагана... хэрвээ энэхэн чөлөөг алдвал гэмшвээс юуны тус...Монгол газартаа хүрвээс барваа, бусдын газар нутагт халдаж эс болмой” гэжээ<ref>Монгол Улсын Түүхийн төв архив, 5-29-80 номерт, “БНМАУ-ын түүх”, хоѐрдугаар боть (доод)</ref>. Дайны дунд шатанд хятад улсын цэрэг дайсны эсэргүүцлийг бут цохих шинэ бодлогыг тогтоож цэргийн ажиллагаагаа явуулсанаар фронтын шугамыг ухруулж эрс бэхжүүлсэнээс болж цэрэг дайны байдал монголын талд ашиггүй болж байгааг мэдсэн монголын тал ч байдалд тохирхоо больсон дайны төлөвлөгөөгөө дахин хянаж нэмэлт өөрчлөлт хийсэн байв. ===Байлдааны ажиллагааны сүүлийн шат=== Хятадын тал Монгол цэргийг ухруулсан байдлаа ашиглан 1913 оны есдүгээр сард Монголыг дайлах цэргийн захиргаагаа Улаанхадад шилжүүлжээ. Наймдугаар сарын 14-нд зүүн Сөнөдийн зүүн өмнө байгаа Шулуун хөх орчимд Хуай Жиүн цэргийн үндсэн анги болон Монгол цэргийн гол хүчин (Мянга шахам хүн) тулалдав. Энэхүү ширүүн тулалдаанд хятад цэрэг Монгол цэргийг ухруулсан байна.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, </ref> “Найман сарын 14, Шулуун хөхийн байлдаан” Мөн Шулуун шарын чиглэлд болсон тулалдаанд Монгол цэрэг ухарсан байна<ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Найман сарын 20, Шулуун шарын байлдаан</ref>. Монгол цэрэг энэ үед сум хэрэгслээр гачигдан хүнд байдалтай байсан боловч хятад цэргийн эсрэг сөрөг довтолгоонуудыг амжилттай хийсэн байна. Есөн сарын 11-нд Монгол цэрэг Бяруу хот, Долон нуур зүг довтолсонд тухайн газрын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (宣化镇守使王怀庆) өөрийн хятад цэргийг шаардсан боловч Хятад цэрэг ялагдсан буюу хүнд байдалд орсрн байжээ<ref>(Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Есөн сарын 16, Долон нуурын байлдаан”</ref>. Энэ үеийн дайны тухай хэдэн зүйлийн сурвалж материал байх боловч Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл болон хятадын эх сжрвалжид тэмдэглэгдсэн агуулга хоорондоо тун их зөрөөтэй<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт</ref>. Хятад эх сурвалжид Хятад цэрэг есөн сараас эхлэн бүх талын дайралт хийж Монгол цэргийг мөхтөл цохьсон байна. Гэвч тухайн үеийн дайныг бараг л өдөр бүр тодорхой мэдээлж байсан Японы гадаад яамны тэмдэглэлд Хятад цэрэг Цахараас хойшх газарт нэг л хэсэг цэрэг оруулсан төдий байв. Богд хааны засгийн газрын цэрэг дайралтаа үргэлжлүүлж арван нэгдүгээр сарын эхнээс хориглолтын байдалд орсон боловч эзэлсэн газраасаа бараг ухраагүй сэргийлэн сахьсаар байжээ. Мөн гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл аравдугаар сард Богд хааны цэрэг Зуу-Удын чуулганы баруун захаас дайрч тус чуулганы Баарин хошууны газарт Хятадын цэрэгтэй дахин тулалдаж байжээ. Үүний тухай 1913 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр илгээсэн ―Квантуны захирагчын мэдээлэлд “(关东都督报告)-д Линшигийн зүгийн Монгол хулгайн дайралтын байдал” гэдэг гарчигаар доорх мэт тэмдэглэж байна: “Есдүгээр сарын 30-ны шөнө Лиү Жиаинз (刘家营子)-ийг сахисан И Жиүн цэргийн салбар ангиас томилсон бага суман дарга Лиү Жиүнши (少佐刘君实)-гийн удирдсан хоѐр зуун цэрэг мөн тэр газарт найман зуу гаруй монгол цэрэгт дайрагдаж Лиу ангийн дарга байлдаанд үхсэн бөгөөд үхэж шархадсан цэрэг ная шахаж эдүгээ мөн Лиу Жиаинз-ыг бат сахисаар байна” гэжээ. Түүний дараа өдөр нь “Аравдугаар сарын 1-ний өдөр Монгол цэрэг Лиү Жиаинз-ийг дайран байлдаан бүхэл өдөр үргэлжлэн бага суман дарга ч байлдаанд үхэж үхдэл шархдал үлэмж гарсан” байв.<ref>Мөн тэнд: “Квантуны захиргааны ордонд мэдүүлсэн мэдүүлэлт” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны арван сарын 22-ны өдөр илгээв)</ref> Юань Шикайн бичээч Цай Тинганд өгсөн Моррисоны 1913 оны арван нэгдүгээр сарын 28-ны захидал болон дурдатгалд, тухайн үеийн Хятадын цэргийн “Дайны ялалтын мэдээлэл”-ийг ярихдаа: “Тэр бол зэвсэггүй Өвөр Монголын ардыг дарангуйлсан төдий юм. Монгол цэргийн дайралтыг тэд мөн л эсэргүүцэж чадахгүй байсаар” гэж хатуу шүүмжилж байв<ref>Edited by Lo Hui-min, 1978 , 《The Correspondence of G.E.Morrison II, 1912-1920》, Camdridje University press, p.269</ref>. Тэрээр “Монголын байдал гэвэл миний хэлснээс нэн муу байна... Хаалган (Жанчхүү)-аас Урга (одоогын Улаанбаатар), Долон нуур, Гүй Хуачэн хүртэлх зам үнэхээр муу” гэж, чухал чухал газраас Монгол цэргийг ухруулж чадсангүй гэдгийг ярьсан нь тухайн үеийн зөв мэдээлэл юм. Моррисон дайны байдлыг задлан шинжилж үзээд хүнд хэцүү байгалийн орчин бол хятад улсын цэргийн ялагдсан нэгэн шалтгаан мөн гэжээ. Мөн тэрээр “Монгол цэрэг тухайн газрын уур амьсгалд тэсвэртэй боловч ―хятад цэрэг уур амьсгал ус шороонд дасаагүй нь хятад цэрэгт тун ашиггүй” байгааг дурдав. Моррисон тэдгээр шалтгааныг үндэслэн “Хятадын цэргийн байлдах арга ба цэргийн сэтгэл санааг эртхэн өөрчлөхгүй бол Өвөр Монгол бас тусгаар тогтнох аюултай” гэж Хятадын засгийн газарт чанга сануулга өгч байв. ) Хүйтэн улирал болоход хоѐр талын цэрэг хатуу байдалд оров. Хятадын цэрэг дахин давтан дайрсан боловч амжилтгүй болж бүх дайралт давшилтыг нь монгол цэрэг амжилттай няцаан цохисон байна. Гэвч хятадын хохирол нь Богд хааны бага байв. Богд хааны цэрэг давшилтаас хориглолт хамгаалалтанд орж дайны явц байршлын буюу сунжирсан дайны байдалтай болов. Хүйтэн өвлөөс өмнө дайныг дуусгах гэсэн Хятадын цэргийн Ү Жиүншэн (吴俊升)гийн дайралт нь амжилтгүй болжээ. Энэ бол таван замын байлдааны зүүн хэсгийн цэрэг дайны байдал а. Хоёр тал хориглолтонд орсноор фронтын шугам тогтворжсон байна. Байлдааны ажиллагааны баруун хэсэгт, тэр намрын тэргүүн сард Цахарын чиглэлд Монгол цэрэгт сум дарь зэрэг зэвсэглэл ихэд дутагдаж, зэр зэвсэг нэмж нийлүүлэхийг хүссэн хүсэлтийг удаа дараа Хөх хотын тэндээс Богд хааны засгийн газарт хүрч ирж байв.<ref>Монголын академын түүх судлах газар: “БНМАУ-ын түүх” II боть (доод), монгол бичгийн хэвлэл, 1986, тал 1704</ref> Гэвч энэ үед Богд хааны засгийн газар, Өвөр Монголын дайны хэрэгцээг хангах үлэмж хэмжээний тусламжийн төсвөө батлаж чадаагүй тул Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг үргэлжлүүлж чадахгүй байдалд оров. Үүний шалтгаан нь Орос улсаас авахаар төлөвлөсөн байсан зээлийн асуудал байсан боловч Хаант оросын засгийн газар урьд нь өгөхөөр амалсан зээлээ өгөхгүй болсон явдал байлаа. Мөн Хаант Орос улс Өвөр монголыг чөлөөлөх дайнаа зогсоохыг шаардан Богд хааны засгийн газарт эдийн засаг, улс төрийн болон бусал бүх талын шахалт дарамтыг үзүүлсэн байдаг. Аравдугаар сараас хойш Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг амжилттай дуусгах тусламж хүсэхээр Японтой дахин харилцахаар шийдэж Богд хаанаас Японы хаанд өгсөн гарын бичиг (1913 оны арван нэгдүгээр сарын 16)-ийг Токиод хүргэв.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 247-249</ref> Тэр бичигт хятад цэргийг Өвөр Монголоос татаж гаргахад Японы засгийн газрыг туслахыг хүссэн байв. Гэвч Японы засгийн газар тэрхүү хутагтын гарын бичгийг нээж ч үзсэнгүй, битүүмжилсэн хэвээр нь Оросын элчин сайд Малевский Малевичаар дамжуулж 1914 оны нэгдүгээр сарын 19-ны өдөр Богд хаанд буцаав. Жилийн эцэс болтол байдал онцгой сайжрахгүй байсанд Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг түр шийдвэрлэхийн төлөө дайны хугацааг уртасгах төлөвлөгөөгөө орхив. Тэгээд Оросын дарамт шаардлагын дагуу Өвөр Монголын дайныг зогсоох хэлэлцээр хийх хэмжээнд хүрчээ. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Токиод суух элчин сайдын нууц цахилгаан” 1914 оны нэгдүгээр сарын 15, 16</ref> Учир нь өмнө нь Хаант Орос улс болон Японы Эзэн хаант улсуудын засгийн газрууд нууц гэрээ хийсэн явдал байв. Энэ нууц гэрээнд хоёр тал Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх ба Ар монгол нь оросын нөлөөний бүс болох ба Өвөр монгол нь японы нөлөөний бүс болохыг талууд хүлээн зөвшөөрчээ. Оросын засгийн газар Монголд суугаа Оросын гадаад явдлын төлөөлөгч, генерал консул Миллер Александр Яковлевичид Арван нэгдүгээр сарын 10-ны өдөр нууц цахилгаан илгээжээ. Түүнд: “Монголын засгийг шийдвэртэй ятгаж Өвөр Монголын цэргийн ажиллагааг нь зогсоотугай” гэж шаардаад “... хятад цэргийн дайралт энэ мэт үргэлжилвэл Монгол цэрэг мөхөн сүйрэх аюултай гэсэн байдлаар баталгаа гарган сануулж шаардах арга хэрэглэхийг ...” дурдсан байна.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 10</ref> Оросын тал Богд хааны засгийн газрын гуйсан зэвсгийн тусламжийг Өвөр Монголын дайнаас монголын цэргийг татуулах дарамт болгон олгосонгүй. Хүсэж байсан Оросын зэвсгийн тусламж биелэгдсэнгүй тул Өвөр Монгол дах монгол цэргийн зэвсэг хамгамжийн байдал улам хүндэрч, Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэргээ татахгүй байхын аргагүй болгов. Богд хааны засгийн газар Японтой харилцаж үзэхийн зэрэгцээгээр Оросын засгийн газарт Өвөр Монголын байдлыг мэдүүлэн, Хятадын цэргүүд өвөр монголын энгийн ардуудыг олноор хомроглон хядаж байгааг дурдсан байна. Монгол цэрэг ухарсан Өвөр Монголын Зуу-Удын чуулганы Баарин аймаг болон бусад чуулганы нутагт Хятад цэрэг давшин орсоны дараа монголчуудыг үй олноор хомроглон хядсан байна. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” тал 193</ref>. Оросын засгийн газар Монголыг ятгаж цэрэг татуулахын зэрэгцээгээр Бээжингийн засгийн газарт ч Өвөр Монголоос цэргээ татахыг ятгав. Оросын тал Бээжинд хандан: “...хятад улсын цэрэг Монгол ардыг ихээр хядсан явдлыг Дундад улсын засгийн газар чухалчлан үзэх хэрэгтэй. Ийм байдлыг зөвшөөрч болохгүй...” гэжээ. Мөн шахалт үзүүлэх зорилгоор “...Хэрэв Бээжингийнхэн үгийг сонсохгүй үргэлжлэн хөдөлвөл Оросын засгийн газрын хувьд бид монгол цэргийн дахин дайрахыг хориглож чадахгүй...” гэх зэргээр ятгаж байжээ <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 196, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 13</ref> Гэвч Өвөр Монголоос цэрэг татуулах гэсэн Оросын талын саналыг Хятадын тал хүлээн авахгүй байсан тул нууц гэрээний дагуу өвөр монгол нь Японы талын нөлөөний бүс тул Японы элчин сайдаар дамжуулан нөлөөлөх бодлогийг ч анхаарч байжээ. Гэтэл Бээжинд суугаа элчин сайд Крупенский арван нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр Оросын засгийн газарт өгсөн нууц цахилгаандаа “...Японтой хамжилцаж болохгүй...” гэж байв. Оросын гадаад яамны сайд Сазанова арван нэгдүгээр сарын 18-нд Крупенскийд илгээсэн нууц цахилгаанд “... Хятад цэргийг Өвөр Монголоос ухруулах хэлэлцээрт Японыг оролцуулахгүй...” гэсэн албаны саналыг уламжлав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын тэргүүн сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арван нэгэн сарын 18</ref>. Оросын тал эцэст нь энэ асуудалд японы талыг оролцуулахгүй бодлогыг баримтлах болсон нь хятад болон японы тал хамтрах улмаар хятад дах японы нөлөөлөл ихсэхээс болгоомжилсон байна. Бээжин Оросоор дамжуулж Богд хааны засгийн газарт даралт учруулах ажиллагаагаа илт идэвхижүүлсэн байна<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 225-226 “Бээжинд суугаа консулын нууц цахилгаан” 1913 оны арван хоѐр сарын 28</ref>. Тал талын дарамт шахалт болон байлдааны ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн явуулах зэр зэвсгийн хангамжийн асуудлыг шийдэх боломжгүй болсон зэрэг нь Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагийг хүлээн авахаас өөр аргагүй болгосон байна. Ингээд Монголын засгийн газрын ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын засгийн газарт Арван хоѐрдугаар сарын 16-ны өдөр Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэрэг татахаа илэрхийлсэн албан бичиг илгээв. Энэхүү албан бичигт “...(Орос, Хятад, Монгол) гурван талын хуралдаанаар Монголын асуудлыг шийдвэрлэхийг зорьсон Орос, Хятадын хүсэлтийг хүлээж, Хятад, Монголд бүр ашиггүй энэ их дайныг бүх хүчнээрээ эцэслүүлж, дайн зогсоох зарлиг нийтлэж цэргээ дайны талбараас татан авчирна...” гэжээ. Үүний хамт “...Дундад улс ч байран дороо манай нэг угсааны Өвөр Монголын нутгаас цэргээ татах хэрэгтэй...” гэж шаардав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 222 “Монголын онц элчингээс гадаад яамны сайд Сазановад өгсөн захидал, орчуулга” 1913 оны арван хоѐр сарын 19</ref> Энэхүү шаардлагыг Оросоор дамжуулж Бээжинд мэдэгдэв. Амлалтын дагуу Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголд байсан Монгол цэргийг татаж, Өвөр Монголоос элссэн цэргийг нутагт нь буцаахаар тушааж, цэргийн удирдагчдыг Хүрээнд дуудан аваачив<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал</ref>. Богд хааны зарлигийн дагуу Арван хоѐрдугаар сарын сүүлчээр Монгол цэргүүд байлдааны талбараас буцаж эхлэв. Богдын цэрэгт ороод байсан Өвөр Монголын цэргийн зарим нь их цэргээ дагаж Ар монголд очсон бол зарим нь цэргээс халагдаж нутагтаа буцав. Монголын тал дайныг зогсоохоор цэрэг татаж байхад хятадын тал харин том хэрэг үйлдэж байв. Тухайн үед хятадын цэрэг монгол цэргийн буцсаныг далимдуулан урагш давшин өвөр монголын нутгийг эзлэн хот сууринг галдан шатааж дээрэм тонуул аллага хийж эхэлжээ. тухайлбал: “Баарин вангийн ордныг галдаж, дөчин байшинг шатааж үнсэн товрог болгохын энгийн монгол ардыг жаран хэдийг хядаж, үхэр мал гурван түмийг булаасан” гэх мэтийн харшилт хэргүүд Өвөр Монголын хошуу чуулганд олон удаа гарч байв<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第5 卷，第81 报, 大正3 年1 月-9 日，)</ref> Хятад цэргүүдийн энэхүү байдлыг Намнансүрэнгээс Оросын гадаад яамны тэргүүн сайд Сазановад өгсөн бичигтээ: “Монгол цэрэг ухарч гарсаны хойно, Хятадын цэрэг довтлон дайрч Авга да вангийн хошууны Дархан уул сүм жич Батхаалга сүмд гэнэт хүрч ирээд сүмийг галдан, ламыг булааж аливааг сүйтгэв. Баарин, Сөнөд, Үзэмчин зэрэг хошууд гайд дайрагдав...” гэж бичиж байв. Монголын тал ганцаараа цэргээ татсан ажээ. Гэвч Богд хааны цэрэг Өвөр Монголоос ухарч гарах явц дайны дараах байдалд ч тийм шулуун биш байжээ. Богд хааны цэрэг Халх нутаг руу ухарч гарахдаа эцсийн нэг өдөр болтлоо Хятадын цэрэг ангийг байлдаж байжээ. Арван нэгдүгээр сарын эцсээр Богдын цэрэг Улаанцавын чуулга, Чуулалт хаалгаас умарших оронд Хятад цэрэг рүү дахин ширүүн довтолгоон явуулж хэдэн зуун хүнийг нь олзолжээ. 1913 оны арван хоѐрдугаар сараас 1914 оны нэгдүгээр сарын хооронд Богдын цэрэг Өвөр Монголын нутаг дэвсгэрийг орхижээ<ref>Оросын Э.А.Белов “1912-1913 онд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” (“Монгол түүх судлал” наймдугаар товхимол, Өвөр Монголын Их Сургуулийн хэвлэлийн хороо, 2005) дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 5</ref>. Энэ үед Богд хааны цэргийн хамт Өвөр Монголын цэрэг ард 2 000 орчим хүн Халх руу явсан байна. Тэд нутагтаа үлдвэл Хятадын засгийн газрын дарангуйлалд учрахаас болгоомжилжээ. Гэвт тэд Халхад очоод бас амьдрал ахуйн хүнд байдалд орсон байна. Богд хааны засгийн газрын эрх баригчид тэдэнд хөлс мөнгө, мал унаа ба тариалах нутаг (учир нь тэдгээр Түмэдчүүд болон хэсэг Цахарууд тариалан амьдарч байжээ) өгсөнгүй. Үүнээс болж тэд нарын дундаас хэсэг хүмүүс өөрийн уг нутагтаа харихыг хүсэж, Хятадын эрх баригчидтай хэлэлцээ хийхээр есөн хүнийг төлөөлөгчөөр томилжээ. Гэвч хятад улсын тал тэднийг баривчлан алсан төдийгүй бас тэдний зүрхийг нь сугалж харгисалсан байна .273 1914 оны есөн сараас Орос, Дундад, Монгол гурван этгээдийн хэлэлцээр Хиагтад эхэлжээ . Богд хааны зарлигаар 1914 онд Халх дахь Өвөр Монголчуудад мал унаа болон тариан газар өгсөн бөгөөд 1915 оны Хиагтын гэрээ ёсоор Хятадын засгийн газар тэднээс ял асуухгүй хэмээн амлажээ. ==Байлдааны ажиллагаанууд== ===1913 оны 8 сарын 13. Шандын тал. ”Бух чичүүр” ажиллагаа=== Манлай ван Дамдинсүрэнгийн цэрэг Долнуураас гарсан их цэргийг угтаж, [[сар]] битүүрэхийг хүлээж байгаад харанхуй [[шөнө]] болох үед хурдан шалмаг [[морь]] сайтай, газрын баримжаа мэдэх нутгийн 50 цэрэг, [[Халх]] 50 цэрэгтэй хамт их цэргийн тэг голоор зүсэн гарч, хоёр тийшээгээ буудсаар, нэвт гарлаа. Энэ үед сандарч тэвдсэн Хятад цэргүүд эмх замбараагаа алдаж, буун дуу гарсан зүг рүү хариу буудсаар үүр цайх үед өөрөө өөрсөдтэйгөө тулалджээ. Цаг уурын байдал, шөнийн нөхцөлд тоогоор цөөн цэргээр их хүчийг гэнэт довтлон сандаргасан энэ тактикийг Зоригт баатар [[Лаварын Сумъяа]] дурсамждаа ”Бид [[бух чичүүр]], [[галзуу барын дайралт]] хэмээх аргыг хэрэглэсэн” гэсэн байна. ===1913 оны 8 сарын 30. Хүйсийн тал. ”Галзуу барын дайралт” ажиллагаа=== Энэ нь нилээд шийдвэрлэх тулалдаан төдийгүй хамгийн анхаарал татсан тулалдаан. Энэ тал уг нь [[Ганган тал]] нэртэй байжээ. Элсэрхэг [[хөрс]]тэй, битүү [[ой]] байсан энэ [[хөндий]]н [[салхи]]ны дээр нь [[өндөрлөг]] газар [[Монголчууд]] байрласан бол яг эсрэг нам дор, зүүн өмнө зүгээс [[Хятадын цэрэг]] давшин гарч ирж. [[Эмгэнт Манхан]] хэмээх толгой дээр [[Манлай баатар Дамдинсүрэн]] байрлан, яг байлдаанд цэргээ удирдаж байгаа мэт тугаар дохио зангаа хийнэ. Үүнийг нь харсан [[Ван Хуайчин]] жанжин их бууны шуурган галаар моддын оройгоор үзэгдэх [[туг]]нууд руу, Монголын цэргүүд өөд өдөржин галлаж давших явцаа удаашруулсан байна. Монгол цэргүүдээс цөөн хэдэн цэрэг далд байрлалд зөвхөн тугаараа давших ухрах хөдөлгөөнийг хийж хуурч байсныг мэдээгүй хятад цэргүүд өдрийн хагас буудалцаад эцэст нь хооллож байсан бйана. Яг энэ үед өлийн салхи гарч, Монгол газрын хүчит салхи баруун хойноосоо лэрхийн бослоо. Үүнтэй зэрэгцэн өтгөн сахлаг хуурай модонд тавьсан түймэр, давхиж яваа морьтноос ч хурданаар Хятад цэргүүдийг нөмрөн авсан байна. Түймрийн галаас зулбан гарах цэргүүдийг Монгол цэргүүд цавчихыг нь цавчиж, буудахыг нь буудсаар улмаар тэдний дунд зүсэн орж, эргэн тойрон цавчиж, яг л галзуу бар шиг аашиллаа. Ийнхүү 2 өдөр шөнө зууралдан байлдаж, [[түймэр]]тэй хамтран тэднийг ухраан цохисоор Үхэрчин овоо, Шанд нийслэлийн туурь, Зуу найман сүм өнгөрч, Долоннуур хотод тулж очжээ. Энэ тактикийг [[”Галзуу барын дайралт”]] гэж нэрлэсэн байна. Харин гүн [[Лаварын Сумъяа]]гийн анги давшисаар [[Зуу-Удын чуулган]]ы [[Бяруу хот]]ыг эзэлж, улмаар [[Жанчхүү]]гийн зүг хөдөлж, замын дагуу байсан Хятад цэрэгтэй байлдахдаа тэр үед нэрлэгдсэнээр [[галзуу барын дайралт|«галзуу барын дайралт»]], [[хорт могойн ороолт|«хорт могойн ороолт»]] гэх зэрэг тактикийг хэрэглэжээ ===Бат хаалганы чиглэлийн байлдааны ажиллагаа=== Баруун өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд гүн Сономдоржоос 1913 оны Наймдугаар сарын 6-нд Богд хаанд ийнхүү өргөн мэдүүлжээ :“Зарлигийг дагаж өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах 4 дүгээр хорооны 100 цэрэг, нэмэн захируулсан 3 дугаар хорооны 65 цэрэг, орос багш Ихбаярын хамт ирсэн 8 цэрэг, их буу хамгаалж ирсэн 14 цэрэг, Улаанцав чуулганы Дөрвөд вангийн хошуу, Муу мянганы хошуу, Дархан чин вангий хошуудаас гаргасан тус бүр 20цэрэг, Богд эзний соёлд дагаар орж зүтгэе гэж тосон ирсэн 123 цэрэгтэй хамтарч нийт 370 цэргийн хүчээр [[Дархан чин вангийн хошуу]]ны “Бат хаалга” сүм хүртэл гамингуудтай байлдаж “Цагаан чулуут”, “Цэцэн” хэмээх газар очиж 5-р сарын 17-ны өдрий могой цагт гэнэт өмнө зүгээс 2000 орчим гамин цэрэг халдаж ирсэнд манай цэргүүд гамин цэргүүдтэй нар шингэтэл байлдаж ихэнхийг алж маргааш нь дахин байлдаж үд болоход гамин цэрэг буруулан зугтаж одов. Ингэж уг үүргээ гүйцэтгээд “Амгалант довон” гэдэг газар буудаллаж цэргээн тоолж үзэхэд Монголын 370 цэргээс 3 цэрэг амь эрсдэж нэг шархадсан байхад гамингийн 2000 орчим цэргээс 800 гаруй нь тулалдааны талбарт алагджээ” хэмээн бичжээ. ==Төгсгөл, үр дүн== Энэхүү [[таван замын байлдаан]] гэж нэрлэсэн [[чөлөөлөх дайн]] 1914-1915 онд [[Хиагт]]ад болсон [[Оросын Хаант Улс|хаант Орос]], [[Хятад]] хоёр улсын ил далд хуйвалдсан [[Хиагтын гэрээ|гурван улсын хэлэлцээр]]ийн дараа зогссон байна. 1913 онд [[хил хязгаар]]аа батлан хамгаалахаар таван замаар давшсан Монгол цэргүүд их бага нийлсэн 100 орчим [[тулалдаан]] хийсэн гэж үздэг боловч судлаачдын үздэгээр 1913 оноос хойш дуусах хүртэлх хугацаанд 58 орчим [[зэвсэгт мөргөлдөөн]] хийсэн байдаг. Эдгээрийн 33-т нь монголчууд амжилт олсон бол 11-д нь хятадууд ялсан бөгөөд 14 мөргөлдөөн яаж төгссөн нь тодорхойгүй байна. Түүнчлэн хятадын талаас 2000-аас дээш 5-7 мянган цэрэг, Монголын талаас 220-иос 1712 хүртэлх цэрэг оролцсон томоохон тулалдаан 11 удаа болсон бол 600-1000 Хятад цэрэг, Монголын 200-аас дээш хүн оролцсон бага хэмжээний 5 тулалдаан болжээ.. Таван замын байлдааны ажиллагаа нь хамрах нутаг дэвсгэрийн хүрээгээрээ зүүнээс баруунаа 1000 шахам [[км]], хойноос урагшаа 144-480 км-ийг хамарсан бүс нутагт болж өнгөрсөн. Энэ [[дайн]] байлдааны үед Монголчууд хятад цэргийг [[марш]] үйлдэх үед нь хоёр ч удаа довтолсон ба [[шөнийн байлдаан]] мөн хоёр удаа болсон талаар тэр үеийн баримтуудад тэмдэглэсэн байдаг. Монголын талаас дайн байлдаанд алагдан олзлогдсон тухай баримт тун ховор ч түүвэрлэвэл 400 орчим цэрэг алагдсан гэх нэг удаагийн тохиолдлын тоог эс тооцвол 3 тулалдаанд 16 хүн алагдсан. Харин нэг тулалдаанд 60 гаруй хүн олзлуулсан мэдээ байдаг бол 3 тулалдаанд 48 орчим хүн шархтсан тухай сурвалжууд өгүүлдэг. Гэтэл хятадын талаас 12 тулалдаанд нийт дүнгээр 3795 цэрэг алагдсан бол 4 тулалдаанд 76 хүнээ монголчуудад олзлуулсан аж. Монголын цэргийн олзолсон зэвсгийн тухайд гэвэл 5 зэвсэгт мөргөлдөөнөөс 1080 [[буу]], 2 [[хасаг тэрэг]], мөн 85600 [[ширхэг]] [[сум]], 3 тулалдаанд 7 [[пулемёт]] түүний 5000 сум, 4-8 [[их буу]], 410-аад сум, 421 эсвэл 343 ширхэг сэлмийг хятад цэргээс олзолжээ. [[Монголын цэрэг]] 1913 оны байлдаанд [[партизаны дайн]]ы маягаар байлдааны ажиллагааг өрнүүлсэн. ==Урвалт== [[Монгол цэрэг |Монгол цэргүүд]] 1913 оны намар [[Шилийн голын чуулган]], [[Цахар]] нутгаас [[хятадын цэрэг |хятадын цэргийг]] хөөн гаргаж Шилийн голын чуулганы нутагт удтал байрлаж байх үед нь цэргийн бүх хэрэглэлийг нутгийн ардуудаас гаргуулж чирэгдэл учруулж, цэргүүд [[хоол хүнс]]ээр дутагдсанаас санаа сэтгэл нь алдагдах явдал гарч байжээ. Мөн [[сум хэрэгсэл]] зэрэг [[цэргийн хангамж]] муудсан байна. Үүнээс гадна хятадын тал [[“Зөөлөн бодлого”]]-ын нэг зүйл болох [[монгол цэргийн жанжин]] нарыг өөрийн талд урвуулан авахаар [[хэргэм зэрэг]], [[мөнгө]] шан амалж байсан нь зарим талаар хэрэгжиж байжээ. Энэ мэт байдлаас болон Хятадуудыг дийлэхгүй гэж [[Өвөр Монгол]]ын нэг бүлэг [[ван]] [[гүн]] нар сэтгэн хятад улсад [[бууж өгөх]], [[урвах]] тохиолдол гарсан байна.. 1913 оны есдүгээр сард [[Архуа бэйс]] [[Насан-Аривжих]] хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт дээд тушаалтай [[цэргийн ноѐн]] болон [[энгийн цэрэг]] 100 хүн мөн бууж өгчээ.<ref>Оросын цэргийн түүхийн архив, Э.А.Беловын зохиол. №2000 бүрэн боть, хуудасны дугаар 145</ref> Энэхүү бэйс Насан-Аривжихын урвасаныг [[хятадын ерөнхийлөгч]] [[Юань Шикай]] ашиглан бусад монгол цэргийн жанжин нарыг урвуулахад үлгэр болсон явдал хэмээн үзэж, Насан-Аривжихыг шууд [[Жүн ван]] цолоор шагнасан. Урвагч бэйс Насан-Аривжихын хятадын цэрэгт урваж орсон нь Монгол цэргийн байдлыг нэлээд хүндрүүлжээ. Учир нь Насан-Аривжих [[Богд хааны засгийн газрын цэргийн яамны дэд сайд]] байсан бөгөөд [[Хүрээ]]нд байхдаа [[Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг төлөвлөх нууц зөвлөгөөн]]д оролцож байсан. Тэрээр урвасаны дараа өөрийн мэдэж байсан [[цэргийн төлөвлөгөөний нууц]]ыг хятадын талд задалсан байна. Үүний хорт уршигаар [[Таван замын цэргийн Өвөр Монголын фронтын баруун жигүүр]]ийн буюу Насан-Аривжихын хариуцан командалж байсан чиглэлийн эсрэг хятадын цэргийн давуу хүчийг яаралтай хуримтлуулан монгол цэргийн сул хэсгүүдийн эсрэг хүчтэй [[давшилт]] хийсэн байна. [[Хятадын цэргийн давшилт]] зарим талаар амжилттай болж хэд хэдэн тулалдаанд командлагчгүй монгол цэрэг цохигдон ухарсан байна. Командлагчгүй болсон Насан-Аривжихын цэрэг хятадын цэргийн давшилтын эсрэг сул эсэргүүцсэн ба захиргаагүй болж тархаж явсан тул [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|жанжин Дамдинсүрэн]] тэдгээрийг цуглуулж авахаар нэлээд хүч цаг зарцуулжээ. Үүний дараа Хятадын хувьд Монгол улсын цэргийн эрх баригчдыг урьж зусар үгээр илбэн дагуулахыг ихээр оролдох болсон байв. [[Юань Шикайн улс төрийн зөвлөгч]] [[Жорж Эрнэст Моррисон|Моррисон]] хятад улсын талд чухал зөвлөгөө өгч Монгол цэргийн ноѐдыг хятадын талд татаж оруулахаар бүтэмжтэй ажиллаж байжээ гэдгийг түүхэн баримтууд гэрчилж байна. Хятад улсын ноѐн, [[Хөвөөт шар хошуу]]ны Үхэр хонин сүргийн хоѐр [[түшмэл]]ийг зарж Дамдинсүрэнд хэлүүлсэн нь “Үүний урьд бидэнд дагаж орсон бэйл Насан-Аривжихад ерөнхийлөгчөөс жүн ван цол өргөмжилсөн. Хэрвээ Дамдинсүрэн манай [[Дундад Иргэн Улс]]ад дагаж орвоос [[ван]]гийн хэргэмээр шагнамой” гэжээ. Үүний хариуд Дамдинсүрэн “Манай улс хэрхэвч [[Дундад Иргэн Улс]]тай нийлэхгүй. Нэгэн аймаг шарын шашныг олон Монгол аймгийг бүрнээ хураамжилж тусгаар улс болон зогсочихуй. Намайг [[чоно]] шиг[[хулгай]] Насанравжихтай бүү адилтгахтун. Танай [[Юань Шикай|жунтун]]гын өргөмжлөх вангийн хэргэмийг жанжин би [[ванбаа]] хэмээх [[мэлхий]]д ч хүрэхгүй гэж санамой” гэж хариулаад “Та нар Монголын ард байтлаа харин Хятадын баширлах үгэнд итгэж нэг биеийн ашиг зэргийг хичээн Монгол аймгийг хятад улсад дагуулж, Монгол газар орныг хятад хүнд эзлүүлж хойд өдөр Монголын хүүхэд дүү нарыг өөр аймгийн дотор үүрд дарлуулъя хэмээмүй” гэж ихэд буруушааж, ирсэн хоѐр түшмэлийг хөөж явуулсан байна. <ref>Ш. Нацагдорж: “Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Сүүлд нь [[Бавуужав]]ын цэргийн [[Мурунгаа]] гэдэг [[Цахар цэргийн ноѐн]] хятадад урважээ. Тэгэхэд мөн Цахар цэргийн жанжин [[Лувсан-Очиржамц]] Хүрээний [[нууц зарлиг]]аар [[тусгай цэргийн анги]]йг бүрдүүлэн Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохин түүнийг олзлон авч цаазалсан байна.<ref>Хаант Оросын гадаад бодлогын архив, Дундад улсын бүрэн эмхэтгэл, Э.А.Белов “1912- 1913 оны хооронд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 11, </ref> Жанжин Лувсан-Очиржамцын Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохисон тусгай цэргийн ангид [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад баатар]] оролцож байсан байна. ==Үнэлгээ== Таван замын байлдаан буюу Монгол-хятадын 1912-1915 оны дайныг дүгнэн үзвэл: * Дайны эхний шатанд Монголын цэрэг давших байлдааны ажиллагааг өөрийн дайны үндсэн стратеги болгон хэрэгжүүлсэн нь амжилттай болсон төдийгүй Өвөр Монголын нутгийг бараг бүрэн чөлөөлж чадсан байна. энэ үед хүн хүчний харьцаа төдийгүй зэвсэг техник, цэргийн сургалт, хангамжийн хувьд хятадын цэрэг эгнэшгүй давуу байсан боловч тулалдаан бүхэнд тоогоор цөөн монголын цэрэг ялалт байгуулсан онцлогтой. * Дайны дунд үед зарим нэг монголын цэргийн жанжид урваж, монголын байлдааны төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний улмаас монгол цэргийн байлдааны зарим ажиллагаа бүтэлгүй болж, ялагдал хүлээсэн тохиолдол гарчээ. Үүнд хятадын тал цэргийн тоо, зэвсэг техникээ хэд дахин нэмэгдүүлж, монголчуудаас үлэмж давуу хүчийг байлдааны ажиллагааны талбарт хуримтлуулсан явдал төлийгүй монголын цэрэг сум хэрэгслээр тогтмол байнга хангагдаж чадахгүй байсан явдал нөлөөлсөн байна. Монголчуудын байлдааны ажиллагааны нууцыг мэдсэн хятадууд өөрийн байлдааны ажиллагааг шинээр төлөвлөн түүний зарим хэсгийг хэрэгжүүлж чаджээ. Монголын тал ч байдалтай хурдан зохицсон арга хэмжээг авч байлдааны төлөвлөгөөг шинээр хийсэн байна. Үүний үр дүнд хятадын цэргийн давшилтыг зогсоон амжилттай сөрөг довтолгооныг хийсэн байна. Ингээд байлдааны фронтын шугмыг тогтворжуулж чадсан байна. Ингэснээр дайны ажиллагааг сунжирсан байршлын шинжтэй болсон байна. * Төгсгөлийн шатанд дайн ажиллагаа урьдын хэвээр байрлалын шинжтэй байж, фронтын шугам тогтвортой байсан байна. Хятадын цэргийн давшилтууд ээлж дараалан амжилтгүй болж байсан бөгөөд монголын цэрэг тэдний давшилтыг амжилттай няцаан цохиж байсан төдийгүй сөрөг довтолгоонуудыг мөн амжилттай хийж байсан байна. Гэхдээ Оросын үйл ажиллагаанаас шалтгаалан монгол цэргийн сум хэрэгсэл, зэр зэвсэгийн хангамж улам муудсаар бараг зогссон байна. Түүнээс гадна улс төр, эдийн засгийн байнгын дарамт шахалт өсөн нэмэгдсээр байжээ. [[Цэргийн түүхч]] [[Ж.Базарсүрэн]]гийн судалгаагаар таван замын цэргийн хэрэглэж байсан байлдааны ов мэх, арга нь “уламжлалт морьт цэргийн урлаг зонхилсон хэвээр байсан”, голомтын чанартай төвүүдэд болсноор онцлог. ==Баатрууд== [[Богд хаан]] 1911 оноос эхлээд таван замын байлдааны ажиллагааг дуусан дуустал улс үндэстнийхээ төлөө гарамгай гавъяа байгуулсан 101 хүнд [[баатар]] цол олгожээ. Үүнд: {{col-begin}} {{col-3}} 1. [[Авирмэд]]-Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 2. [[Бавуужав]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн Чуулганы өмнөд Горлос хошуу. 3. [[Бадрах]]-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 4. [[Сономцэрэний Базарваань|Базарваань]] Сономцэрэний-Засагт хан аймаг. 5. [[Зэвэгийн Балдан|Балдан]] Зэвэгийн-Түшээт хан аймаг, Эрдэнэ ваны хошуу. 6. [[Баяр Түрэмгий баатар|Баяр Борхонуудын]]-Түрэмгий баатар-Өвөр Монгол. 7. [[Бирваарагчаа]]-Сайн ноён хан аймаг. 8. [[Божи]]-Өвөр Монголын Зүүн үзэмчин, жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 9. [[Бумжаргал]]-Шударга Баатар-Сэцэн хан аймгийн Жанжин бишрэлт бэйлийн хошуу. 10. [[Ванчиндорж]]-Зүтгэлт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 11. [[Волинган]]-Өвөр Монголын Харчин гүны хошуу. 12. [[Галсанцампантүгжням]]-Ялгуулсан Баатар- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Хорчин хошуу. 13. [[Гомбо-Идшин Лхамсүрэний]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Ачит ваны хошуу. 14. [[Гомбожав]]-Сэцэн хан аймгийн Үйзэн бэйсийн хошуу. 15. [[Гочоо]]- Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 16. [[Гэлэнгүж]]-Хавтай Баатар- Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 17. [[Гэлүүсүхэн]]. 18. [[Гэндэн]]-Сайн ноён хан аймаг, мэргэн гүн Мөнх-Очирын хошуу. 19. [[Даваа Төмөрын]] буюу [[Дамбийжанцан]]-Догшин ноён Хутагт- Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 20. [[Дагва]]- Зүтгэлт Баатар-Засагт хан аймгийн дархан гүн Маньбазарын хошуу. 21. [[Дагдан]]-Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын Урианхайн киргиз сум. 22. [[Далай Жамъяны]]-Шаламгай Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 23. [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн Жамсраны]]-Манлай Баатар-Өвөр Монгол, Хөлөнбуйр. 24. [[Даш]] -Шударга Баатар- 25. [[Дашдэндэв]]-Чамбай Баатар-Сэцэн хан аймгийн хурц бэйс Түвдэны хошуу. 26. [[Долгор]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы чин ваны хошуу. 27. [[Дорждэрэм Мөнхийн]] -Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 28. [[Доржпалам]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 29. [[Дугаржав]]-Хянамгай Баатар-Өвөр Монголын цахар. 30. [[Дугаржав Нараны]]- Хичээнгүй Баатар- Сэцэн хан аймгийн Илдэн ваны хошуу. 31. [[Дуваа Донойн]]- Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 32. ? - Өвөр Монголын зүүн Үзэмчиний жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 33. [[Дэндэв]]-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 34. [[Дэчинган]]- {{col-3}} 35. [[Дэчинлхаажид]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 36. [[Жагшимбуу]]-Хурц Баатар- Өвөр Монголын цэргийн хорооны дарга. 37. [[Жамц]] -Зоригт Баатар-Цэргийн Яамны дэс түшмэл, Зүүн өмнө хязгаарыг Захирах Цэргииг захирах түшмэл. 38. [[Жамц]]-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 39. [[Жамсран]]- Шулуун Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 40. [[Жамъян]]- Сэцэн хан аймгийн Бэйлын зэрэг засаг, Улсад туслагч гүн. 41. [[Заяат]]- Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын Цахар- 42. [[Илүү]]- Шударга Баатар- Өвөр Монголын Хөх хотын Түмэдийн хороо. 43. [[Лайсан]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Доржпаламын хошуу, жагсаалын дарга. 44. [[Лувсан]]-Зоригт Баатар-Урианхай 45. [[Лхам]]-Сэцэн хан аймгийн засаг тэргүүн зэргийн тайж. 46. [[Мааньжав Балданы]]- Өвөр Монголын харчин. 47. [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав Сандагдоржийн]]- Хатан Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 48. [[Манажав]]-Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы баруун үзэмчин чин ван Содномравданы хошуу. 49. [[Мандах залан]]- Өлзийт Баатар- 50. [[Мурунгаа]]-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу. 51. [[Мутунбунга]]а-Шалгарсан Баатар-хорооны дарга. 52. [[Мөнхравдан]]-Саруул Баатар- 53. [[Мянбуу]]-Мэргэн Баатар-Өвөр Монгол-Хар мөрөн муж. 54. [[Наваан]]-Шулуун Баатар- 55. [[Наваан-Юндэн]]- Түшээт хан аймгийн Наваан-Юндэний хошуу- 56. [[Шаравын Найданжав|Найданжав Шаравын]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монгол 57. [[Нанзад/Барман хэмээгч/]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 58. [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад Дамираны]]- Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 59. [[Насан тогтох]]- Хорооны дарга. 60. [[Норов]]- Өвөр Монгол-Зуудын чуулганы Ар хорчин да ваны хошуу. 61. [[Нолгар]]-Шаламгай Баатар- 62. [[Өлзийбадрах]]-Дэс Баатар- Өвөр Монгол- 63. [[Өлзийдүүрэн]]- Хянамгай Баатар-Сайн ноён ханы хошуу. 64. [[Өлзий-Орших]]-Шулуун Баатар- Өвөр Монголын Зарууд хошуу. 65. [[Пунцаг Базарын]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Лха жононы хошуу. 66. [[Пунцаг-Шаламгай Баата]]р- Түшээт хан аймгийн Далай гүн Алтанхуягийн хошуу. 67. [[Пунцаг]] -Шаламгай Баатар- Өвөр Монгол, барга, хорооны жагсаалын занги. 68. [[Пүрэв]]-Захчин гүн Цэрэндоржийн хошуу, тайж. {{col-3}} 69. Саван-Өвөр Монголын баруун Баарин ваны хошуу. 70. Сандагдорж-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Горлос хошуу, хороон дарга. 71. Содномдаржаа-Түшээт хан аймаг, Улсад туслагч гүн. 72. Соном-Зоригт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн зоригт гүн. 73. [[Лаварын Сумъяа]]-Ялгуун Баатар-Шинжаан мужийн Ил тарвагатайн хошууны харъяат. 74. Сундуйжав-Өвөр монгол- 75. Сэргэлэн-Эвтэй Баатар-Өвөр Монголын Шинэ баргын Хошуу цагааны харъяат, хороон дарга. 76. [[Тогтох гүн|Тогтох Энхбилэгтийн]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы өмнөд Горлос хошууны харъяат. 77. Төмөр-Өвөр Монголын Түшээт хошууны харъяат, хороон дарга. 78. Төмөр-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны харъяат. 79. Түмэннаст- 80. Хайдав-Өлзийт Баатар-Сайн ноён аймгийн сайд, бэйс Цогт-Очирын хошууны харъяат, ангийн дарга. 81. Хишигжаргал-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйл Бадамгаравын хошууны харъяат, ангийн дарга. 82. Хорлоо-Шулуунбаатар-Түшээт хан Аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 83. Хохлин-Засагт хан Аймгийн жанжин Далай гүны хошуу. 84. Цогт- Зүүн Үзэмчины жүн ван Гомбосүрэны хошуу. 85. Цэнд- Бодлогот Баатар-Сангийн Яамны дэд Сайд, Өвөр Монголын Хөлөнбуйрын харъяат. 86. Чагдарсүрэн. 87. Чимэд-Хурц Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 88. Чимэд-Сэцэн хан Аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 89. Чованлүн- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Бодлогот ваны хошуу. 90. Чойжамц-Цогтой Баатар-Сэцэн хан Аймгийн Мэргэн засагийн хошуу. 91. Чойж. 92. Чулуун -Өвөр Монголын Зост Чуулганы Түмэдийн хошуу, ангийн дарга. 93. Чулуун Өлзийтийн- Сэцэн хан Аймгийн Сүжигт ваны хошуу. 94. Шагдар- Засагт хан Аймгийн Дайчин ваны хошуу. 95. Шарав-аравны дарга. 96. Шаарийбуу-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы сайд Раашминжүүрийн хошуу. 97. Шимихи-Засагт хан аймгийн цогт гүн Дамдинбаашийн хошуу. 98. Ринчин-Сэцэн хан аймгийн Сэцэн чин ваны хошуу. 99. Эрэнцэн-Өвөр Монголын Цахар хошуу. 100. Ядамсүрэн Цэнгэлын-Сайн ноён хан аймгийн Түшээт гүний хошуу. 101. Ярин Мятавын-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Говийн Со засгийн хошуу {{col-end}} ==Он дарааллын хэлхээс== *1911 он :6 дугаар сарын 1. Оросын Амар орны бүгдийг захирагч ноѐн зарлиг буулган Хятадууд Оросын хилд орохыг цаазлав. Мөн сарын 11-ний өдөр Бээжин Петербугын хоѐр этгээдийн төлөөлөгч Цичигард хуралдаж, Эргүнэ гол орчмын хоѐр улсын хилийг хайн тогтоохоор хэлэлцээ хийв. :6 дугаар сар. Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга жанжин тэргүүтэй лам нар Богдод Бат Оршил өргөхөөр Их хүрээнд цугларч, Эрдэнэ Шанзудбын яаманд нууц зөвлөлгөөн хийжээ. :7 дугаар сар. Халхын дөрвөн хан тэргүүтэй Монголын зарим ноѐд лам нар Богд уулын модонд гэр барин нууц зөвлөлгөө хийжээ. :8 дугаар сар. Монголын төлөөлөгч Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан нар Петербургт очив. :10 дугаар сарын 10. Учаны бослого үүсчээ. :11 дүгээр сарын эх. Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан зэрэг долоон хүн "Монголын түр засгийн газар"-ыг зохион байгуулж, Хүрээний хэрэг эрхлэх Их сайд Сандог үлдэн хөөхөөр тунхаглахын хамт, Өвөр Монгол, Алшаа, Дарьганга, Барга зэрэг газруудын ван гүн нарт бүх Монгол нэгдэх тухай Богдын бичгийг уламжлан илгээв. :11 дүгээр сарын 30. Монгол "Тусгаар тогтнох"-оо тунхаглаж, Сандо амбан Оросын элчин сайдын газар далдлан орж, удалгүй Орос, Монгол цэргийн хамгаалал дор Хиагтаар хил гарч улсдаа буцах болжээ. :12 дугаар сарын 4. Сандо амбаныг цэрэгтэй нь хамт хилээс үлдэн гаргав. :12 дугаар сарын 6. Монголын "Тусгаар тогтнол"-той дуу хоолой авалцсан Хөлөнбуйрын "тусгаар тогтнох" бүлэгтэн цэрэг томилон Орос цэргийн дэмжлэгээр Манжуурыг довтолсон байна. :12 дугаар сарын 16. "Тусгаар тогтнох" бүлэгтэн Манжуурыг эзлэн авч, голын дээд урсгалын олон харуулын газруудыг ч байлдан эзэлжээ. :12 дугаар сарын 16. Жавзундамба Хутагт Хүрээнд хаан суурнаа сууж "Их монгол улсын наран гэрэлт хаан" хэмээгдэж "Олноо өргөгдсөн"-өөр оны цолоо болгов. :12 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын эл хошуу чуулганы олон ван гүн нарт уриалгын бичиг илгээв. Улиастайн жанжин ч Монголын цэрэгт үлдэгдэн гарав. Улиастайд Оросын Консулын газар байгуулагдав.Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалын нөлөөгөөр Түмэд хошууны нэгэн салаа цэрэг Батхаалгад умардын цэргийн эрхтэнийг эсэргүүцэх зэвсэгт бослого гаргав. Умардын цэргийн эрхтэн ч их цэрэг томилон Жи Нин, Гүэй Сүй, Бугат гурван замаар Улаанцавын чуулганд довтлон орж бослогийг дарангуйлаад, Батхаалгын сүмийг галдав. Алшаагын Гө Лу Хуй эвлэлийн түрүү Жан Жин Мин-ээс Нин Ши Ан-ын Гө Лу Хуй-ын түрүү Лиү Хуа Тан-ыг хавсарч Инчуаныг дайран эзлэхээр төлөвлөж байгаад нууц нь задран Алшаа Чин ван Даваанбүлүгжала ба Хөх нуурын Ма Чи-ын дарангуйлалд учирч ялагдав. Мөн оны арван хоѐрдугаар сард Шинжаны Монголчууд Чингийн засгийг эсэргүүцэх тэмцэл гаргажээ. * 1912 он :1 дүгээр сарын 14. Оросын Хайлаарт суугаа Консул Усад-ын дэмжлэг дор Өөлдийн ерөнхий захирагч ноѐн Шинфү, Хуучин Баргын ерөнхий захирагч Цэгц ба Шолон хошууны ерөнхий захирагч Чөн Дө зэрэг хүмүүс орчмын эл хошуудын Монгол цэрэг мянга гаруй хүнийг цогцлуулж, Оросын тусалсан таван зуу гаруй буугаар зэвсэглээд ―Чин хаант гүрний журмын цэрэг‖ хэмээн алдаршуулж Бүгд найрамдахыг эсэргүүцэж эхэлсэн байна. Мөн өдрийн орой Хөлөн хотыг довтлон эхлэж арван тавны өдөр хотыг эзлэн авч Хятад ноѐдыг үлдэн Хөлөнбуйрын ―Тусгаар тогтносон‖-ыг тунхаглаж, Хүрээний Богд хааны засгийн газарт харъяалагдах засгийн ордон байгуулж Манжуур зүг үргэлжлэн цэрэглэсэн байна. :1 дүгээр сарын 20. Хөлөнбуйрын Монгол цэргүүд Мөнхшил харуулын газрыг довтлон эзлэв. :1 дүгээр сарын 23. Оросын Гадаад явдлын яамны сайд Хаандаа айлтгал өргөж, одооны ашигтай цагийн байдлыг завдаж Манж орон дахь нөлөөгөө чангатгах ѐстой гэсэн бөгөөд мөн өдөр Сазановагаас Цагаан хаанд Оросоос Монголыг хамгаалан Дундад улсаас тусгаарлуулах хэрэгтэй гэж дурьдсанд Цагаан хаан эдгээр саналыг зөвшөөрсөн. :Мөн сарын сүүлч. Хар мөрөн мужийн цагдан захирагч сайдаас түшмэл томилож Хөлөн хотноо хүрч Шинфү нарыг ятган ―Тусгаар тогтнох‖-ыг нь хүчингүй болготол, Хайлаарт суугаа Оросын Консул Усад яаравчлан ирж Шин фү зэрэг хүмүүсийг зэвсэг, мөнгө бодисын тусламжаа зогсоох зэрэг зүйлээр гачин шахаж байгаад энэ нэг бодлыг нь хаяуулсан байв. :2 дугаар сарын 12. Жоу Чүн Фан-аас харъяат цэргээ дагуулан Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон Монгол цэргүүдтэй Жи Лалин орчим ихээр байлдаж ялагдан ухрав. :3 дугаар сар. Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон засгийн ордны тэргүүлэгч, Хөлөнбуйр газрын бүгдийн дарга Шин фү зэрэг хүмүүс Жибзундамба Хутагтын өргөмжлөлийг хүлээн авч жинхнээр Монгол улсад даган оров. :4 дүгээр сар. Хүрээнээс ирүүлсэн Монголын―Тусгаар тогтнолын тунхаг‖-ыг хүлээн авсан Хөвсгөл нуурын Урианхайн бүгдийн дарга Хишигжаргал, Дарьгангын бүгдийн дарга Содномдовдон, Шилийн голын чуулганы зүүн Хуучид ван Салнунточал нараас өөр өөрийн харъяат олон ардаа авч эн түрүүнээ Богд хааны засгийн газарт дагаар орж хүч нийлэх гэсэн өргөдлийг Хүрээний эрх баригчид хүлээн зөвшөөрчээ. :4 дүгээр сар. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай вангаас туслагч тайж Нучинга, Вангийн сүмийн ширээт лам Бөхбуян ба Чимэдсүрэн гурван хүнийг Халхад элчээр илгээж Богд хаант засгийн газрыг дагах бичгээ дэвшүүлэв. Тэгээд Жибзундамба Удай ванг ―Дундад иргэн улсыг довтлох нэгдүгээр замын ерөнхий жанжин‖-аар томилож, зэр зэвсэг туслан Жирмийн чуулганы арван хошууг дагуулан урвалга гаргахаар зааварлав. :4 дүгээр сар. Хятад худалдаачдын пүүсийг довтлон дайрах ажил ширүүсч байв. :4 дүгээр сар. Бинт ван Гончигсүрэн Хүрээнд явав. :5 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын зарим газарт хоѐрдахь удааны уриалгын бичгийг илгээв. :5 дугаар сарын 17. Бээжингийн засгийн газраас Торгууд ван Балтыг Алтайн хэрэг эрхлэх сайдаар томилов. :7 дугаар сар. Монгол цэрэг Даргангыг эзлэв. Юань Шикай Богд хааны засгийн газарт цахилгаан явуулж Дарьгангыг эзэлсэн учраар эсэргүүцэл гаргаж төлбөр өгөх хэрэгтай гэв. :7 дугаар сарын 8. Гуравдугаар удаагын ―Япон Оросын нууц гэрээ‖ байгуулагдаж, Бээжингийн уртрагын шугамаар Өвөр Монголыг зүүн баруун хоѐр хэсэг хувааж баруун хэсгийг Оросын , зүүн хэсгийг Японы хүчний хүрээ болгохоор тохиролцжээ. Шилийн голын чуулганы баруун Хуучид вангийн хошуу, Авгын зүүн баруун хошуу, Үзэмчины зүүн баруун хошуу, Сөнөдын зүүн баруу хошуу, Авга нарын зүүн баруун хошуу, Жирмийн чуулганы засагт вангийн хошуу, Бинт чин вангийн хошуу, Ерөөлт вангийн хошуу, Бодолгот вангийн хошуу, Нарангэрэл вангийн хошуу, Засаг Пунцагийн хошуу, Жалайд хошуу, Зуу-Удын чуулганы Ар Хорчин хошуу, Баарины зүүн баруу хошуу, Жарууд хошуу, Дархан бэйсийн хошуу, Хишигтэн хошуу, Их Зуугийн чуулганы ван Арвинбаяр нарын таван хошуу, Улаанцавын чуулганы таван хошуу, Зостын чуулганы Харчин вангийн хошуу, Ван Цэдэннамжалванбуугын хошуу, Цахар найман хошуу, Дөрвөд Далай хан аймгийн арван хоѐр хошуу, Дөрвөд баруун гарын дөрвөн хошуу, Захчин хоѐр хошуу, Алтайн Урианхайн долоон хошуу, Торгуудын гурван хошуу, Хошууд нэгэн хошуу, Ар Илигийн Цахар нэгэн хошуу, Тагнын Салжиг, Дочи хоѐр хошуу, Хасгийн хэдэн хошуудын ноѐд түргүүлэгчдээс харъяалах ардын хамтаар удаа дараагаар ―Монгол улс‖-д дагаар орж тамагт бичиг ба билэг ѐслолыг хүргэж ирснийг Богд хааны засгийн газар хүлээн авч, хэргэм зэрэг шагнаад, эдгээр хошуудын язгуурын нутгийг хэвээр захиран шийтгэх эрх тушаалыг баталсан бөгөөд нэг бүлэг захирах дарга ба туслан шийтгэх сайдыг шинээр томилжээ. :8 дугаар сарын 20. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай ван хошууныхаа гурван мянга гаруй хүнтэй зэвсэгт хүчээ дагуулж сүмд ―Тусгаар тогтонигсон‖-оо тунхаглаж, ―Зүүн Монголын Тусгаар тогтнолын тунхаг‖ыыг нийтлэж гурван замын цэрэг томилон Тао Нан, Кай Тун, Түчүан зэрэг газрыг довтлов. Хорчин баруун гарын хойд хошууны Рашминжүүр гүн ч идэвхитэйгээр цуурайтаж Удайн цэрэгтэй нийлэв. Зүүн хойтын гурван мужийн бүгдийг захирагч ноѐноос Ү Жүншөн нарын их цэргийг томилон дарангуйлан цохисонд Удай нар Солон ууланд зугтаан оров. :8 дугаар сарын 19. Иргэн улсын засгийн газар ―Монголыг үзэх хууль зүйл‖-ыг нийтэлж, Монгол ван гүн нарын уул эрх ашгийг хэв ѐсоор байлгахыг амлаж илбэн татах бодлогийг эрчимтэй явуулсан байна. :8 дугаар сарын 20. Хайсан, Дамдинсүрэн нарын удирдсан Монголын цэрэг хоѐр сар гаруй бүслэн дайралт хийж Ховд хотыг эзлэв. :9 дүгээр сарын 8. Удай вангийн цэрэг, Жөн Дүн Шиан-д эсрэг этгээдтэйгээ ширүүн тулалдаан болж, мөн сарын сүүлчээр Удай, Рашминжүүр нар Оросын хамгаалал дор Хайлаараар дамжиж Халхад зугтаан очив. Удайн бослогийг дарсны дараа, Иргэн улсын засгийн газар нэг түм таван мянган хүний цэрэг ангийг томилон Тоа Нанфү орчим байрлуулжээ. :10 дугаар сарын 27. Монгол цэрэг Шилийн голын чуулганы баруун Үзэмчин ба Сөнөд зэрэг хошуудаар довтлон орж ирэв, Цахарын Дүтүн түшмэл Хө Жүн Лиян цэргээ дайчлан хориглож байлдаад Дарьганга орчим ялагдан ухарчээ. :10 дугаар сар. Тогтохын хүү цэрэг дайчлаж Шилийн голд орж ирээд Авга вангийн ордныг дайрч мал хөрөнгийг нь булаан авч Авга ван Янсаныг баривчлаж Хүрээнд аваачив. :10 дугаар сар. Жарууд зүүн хошуунд Богд хааны засгийн газрыг дагах бослого гарчээ. :10 дугаар сарын 28. Бээжингийн засгийн газраас тусгай тушаалтан томилж Чанчүнд Жирмийн чууулганы арван хошууны Ван гүн нарын хуралдааныг хуралдуулж Иргэн улсыг хүрээлэх, дураар харь улсын банкнаас зоос зээлэхийг цаазлах зэрэг арван зурвас тогтоолыг тогтоосон байна. :11 дүгээр сарын 3. Монгол ба Орос жинхэнээр ―Орос Монголын хэлэлцээр‖ ба арилжааны тухай тусгай гэрээнд гарын үсэг зурав. :11 дүгээр сарын 7. Бээжингийн засгийн газаас Оросын элчин сайдын газар нот бичиг гардуулж ―Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын тухай чанга эсэргүүцэл тавьсан бөгөөд Оросын Монгол лугаа тогтоосон аливаа гэрээг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлсэн байна. :11дүгээр сарын 13. Улаанцавын чуулганы зургаан хошууны засаг нэр холбон бичиг өргөж Бүгд Найрамдахыг эсэргүүцэн Ар Монголтой нийлэх гэж дурьдсанд хол дахиныг амаржуулагч жанжин Жан Шоу Жөн Улаанцавын чуулганы дарга Леванноров, Их зуугийн чуулганы дарга Арвинбаяр нарыг хотондоо авчирч ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖- ны урагштай биелэгдэхэд бэлтгэл хийжээ. :12 дугаар сарын 9. Хол дахиныг амаржуулах жанжин Жан Шоу Жөн Түмэд хошууны цэргийн даргаас Монголын цэрэг Билгийн улиралын арван нэгэн сарын үеэр Өвөр Монгол зүг довтлох чимээг олж сонсоод цэргээ гурван зам хуваан сахин суулгасан байна. :12 дугаар сар. Богд хаант улсын засгийн газар Ханддорж, Ширнандамдин, Чен Дө (Хөлөнбуйрын) нараар толгойлуулсан төлөөлөгчдийн бүлгэмийг Орост томилон хэлэлцээ хийлгэхээр мордуулав. Мөн оны зун, ДИУ-ын засгийн газар Өвөр Монголын бослогыг дарахын тулд үлэмжхэн цэргийг Чуулалт хаалга, Батхаалга, Долоннуур, Хөххот, Бугат хотын чиглэлд таван замаар анги хуваан түлхэн оруулав. Мөн үеэр Өвөр Монголчууд Богд хааны засгийн газарт айлтгал өргөдөл дэвшүүлж, Хятадын цэргийн эрхтний дарлалаас чөлөөлж авахыг гуйв. Мөн оны өвөл, Богд хааны засгийн газарт Өвөр Монголд цэрэг орох нууц хуралдаан болжээ. *1913 он :1 дүгээр сар. Монголын таван замын цэрэг Өвөр Монголд оров. Үүнд: Нэгдүгээр зам нь: Егүзэрийн хийдийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдцэрэнигйн удирдсан цэрэг. Хоѐрдугаар зам нь: Дарьганга--Шилийн гол-- Зуу-Удын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт гүн Хайсан, дэд сайд шударга баатар Бавуужавын удирдсан цэрэг. Гуравдугаар зам нь: Сөнөдийн хоѐр хошуу, Дөрвөд вангийн чиглэлд цэргийн яамны дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжихын удирдсан цэрэг. Дөрөвдүгээр зам нь: Хөх хотын чиглэлд, сайд гүн Сономдоржийн удирдсан цэрэг. Тавдугаар зам нь: Урадын гурван гүн, Хатан голын чиглэлэд их цэргийн дэд зэргийн түшмэл Зүтгэлтийн удирдсан цэрэг тус тус хөдлөх болсон юм. Дамдинсүрэнг зүүн өмнө зүгийн цэргийг дайчлан захирах ерөнхий захирах жанжнаар тохоон томилжээ. Зоритг баатар Тогтохыг энэ удаа томилсонгүй, Их цэргийн зөвлөгч бөгөөд Богд хааны сэргийлэн хамгаалах цэргийн даргаар Хүрээнд хоцроов. :1 дүгээр сар. Өвөр Монгол руу хөдөлсөн Богд хааны цэрэг нийт нэг түм байв. Цэргийн захирагчид нь голдуу Өвөр Монголоос дагаар ороод дахиад нутагтаа байлдахаар ирсэн хүмүүс байлаа. Богд хааны засгийн газар зэвсгийн хүчээр Өвөр Монголыг эзлэх бодлогтоо үйлчлэхийн төлөө ухуулга нэвтрүүлгэ хийж, дагаар орохоор ирсэн ба ирээгүй Монгол овогтонд зориулан ухуулан зарлах бичиг тархааж байлаа. Мөн Өвөр Монголд цэрэглэх зам зуураа болон хүрсэн газраасааа цэрэг нэмэн элсүүлж байв. :1 дүгээр сарын 10. Богд гэгээн Жибзундамба Юан Шикай-д цахилгаан явуулж, Монголыг улс болон тогтнохыг харшлах хэрэггүй хэмээсэнд Юан Шикай ч хариу цахилгаан явуулж, Монгол ДИУ тусгаарлах нь зүй бус, нэгдвэл зохино гэсэн байна. :1 дүгээр сар. ―Монгол Төвдийн найрамдлын гэрээ‖ байгуулагдав. :1 дүгээр сарын 23. ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖ Хол дахиныг амаржуулах хотноо хуралдаж, Улаанцав, Их зуугийн чуулганы ван гүн нар, Иргэн улсыг хүрээлж, Монголын ―Тусгаар тогтнол‖-ыг эсэргүүцэхээ илэрхийлжээ. Мөн өдөр Богдын засгийн газрын ерөнхий сайд Сайн ноѐн хан Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийн бүлгэм Орос зүг мордож, Оросын дэмжлэгт талархал дэвшүүлэхийн хамт цэрэг дайны тусламж олохоор чармайжээ. :2 дугаар сар. Бээжингийн засгийн газрын хуурай замын цэргийн яамнаас томилсон тагнуулууд Богд хааны цэрэг зам хуваан Өвөр Монголд орсон байлдааны төсвийг мэдэв. :3 дугаар сарын 31. Богд хааны засгийн газраас таван замын Их цэргийн тохиолдсон олон монголчуудаас хүчин хавсарч байлдахыг уриалсан ―Өвөр Монголын нийт оронд зарлагдсан бичиг‖ гэгчийг нийтлэв. :3 дугаар сар. Иргэн улсын засгаас Богд хааны цэргийн дайралт ба Өвөр Монголын ван гүн нарын тусгаар тогтнох хөдөлгөөнийг сэргийлэх зорилгоор И Жүн цэргийн дэд Силин, Рехө-ийн дэд дүтүн түшмэл Ми Жэн Био-ийг Линши-ын сахин дарангуйлах ноѐноор томилж, арван хоѐр анги, дөрвөн түм гаруй цэргийг захируулан Линши, Бор хот, Улаанхад зэрэг газрыг сахин суулгав. :3 дугаар сарын 8. Хүрээнд Монгол цэргийн бригад байгуулах тухай Орос–Монголын хэлэлцээр тогтоогдож, Богд хааны засгийн газар Орос жанжин Кристоферыг ерөнхий сургагчаар урьж ―Эл аймгийн цэргийг тэд захирах эрх‖- тэй гэж тогтоосон байна. :3 дугаар сарын 24. Богдын цэрэг Да Ван Миао сүмийг довтолсонд Хуай Жүн цэрэг тосон байлдаж Хишигтний Бяруу балгасны дөчин газрын цаанах элсэнд цохиж ухруулав. :4 дүгээр сарын 3. Шилийн голын Эрчээл гэдэг газар болсон тулалдаанд Иргэн улсын 500 зуун цэрэг сүйджээ. :4 дүгээр сарын 4. Богдын цэрэг Өвөр Монголын зүүн хэсгийн олон газар дайралт хийв. :4 дүгээр сар. Баруун Сөнөдийн нутагт ширүүн тулалдаан болж Иргэн улсын 150 цэргийг устгав. :4 дүгээр сарын 8. Бугатын чиглэлд Шан Ши цэргийн ширүүн дайралтад Монголын цэрэг 30 гаруй хүн алагдаж ухрав. :5 дугаар сар. Оросын засгийн газар Богд хааны засгийн газартай Хиагтаас Хүрээ хүрэх Төмөр зам засах гэрээ тогтоов. :5 дугаар сарын 16. Богдын цэрэг Шандуг эзлэв. Тав дугаар сарын 25-нд Богдын цэргийн долоон зуй гаруй хүн Жирмийн чуулганы хилд довтлон оров. Рехө-гийн Дүтүн-гийн И Жүн цэрэг Улаанхад оронд орж сахин суув. :6 дугаар сар. Богдын цэрэг дахин гурван замаар довтлон эхлэж Баруун зам нь Бор тохойг чиглэн, дунд зам нь Хөх хот зүг довтлон, зүүн зам нь Сөнөд хошуу зүг давшжээ, Хятад цэргийн Ми Жүн Биу-гийн бүлэг Давааны ард гарч өвөл гол орчим Найданжавын цэрэгтэй байлдаж, Бавуужав, Хайсангын цэрэг харин завшаанаар Бяруу балгасыг эзлэв. Адилхан хугацаанд Вангийн Жоу-гийн Ванданям, Далаад хошууны Баян гүн, Хангин хошууны Цолмон, Гирины Монгол Бао Жай Шан нар цэрэг дагуулан Их Зуу аймгийн хойд хэсгийг байлдан эзлэв. Иргэн улсын цэрэг бүх талаар ялагдалд учирсан тул Хөбэй, Шан Шиг-аас дахин их цэрэг татаж туслан байлдуулав. :6 дугаар сар. Жирмийн чуулганы газар Богдын цэрэг болон Иргэн улсын цэргийн хооронд ширүүн тулалдаан болжээ. Энэ удаагын их тулалдаанд Монголын талаас Чимэдцэрэн, Найданжав, Насан- Аривжих, Морьжав болон Бавуужавын удирдсан цэрэг анги оролцсон байна. Мөн энэ үеэр Ар Өвөр Монголын уулзуур оронд Солон уулын тулалдаан болжээ. Нийт 1 800 цэрэг тус тулалдаанд оролцов. Мөн оны зун Богд хааны засгийн газраас цэргийн яамны их сайд Далай ван Гомбосүрэнг Өвөр Монголын байлдаанд томилжээ. :7 дугаар сарын эх. Иргэн улсын цэрэг 2 000 хүн болон Богдын цэрэг 800 хүн Шилийн голын хил дотор тулалдаад хоѐр талд бүр хохирол гарав. :7 дугаар сар. Богдын цэрэг ба Иргэн улсын цэрэг Үзэмчиний Өвөл гол, Сөнөд, Байшинт уулын ам, Дамбын даваа, Линши, Долоннуур, Батхаалга- ын орчин зэрэг газруудаар байлдаж байв. Долоо найман сарын үеэр Богдын цэрэг үндсэндээ Шилийн голын нутгийг бүр эзлэв. :7 дугаар сарын 13. Богдын цэрэг Долоннуурын боомт газар—Дархан уул сүмийг эзлэв. Тэнд байсан Иргэн улсын 2 000 сэргийлэн сахих цэрэг арга бус ухарч гарав. :8 дугаар сарын 1. Богд хааны засгийн газрын эрхшээлд орсон газар орны хэргийг тусгайлан хамаарахын төлөө, Богд хааны зарлигаар Егүзэр Хутагт Галсандашийг зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх сайдаар Өвөр Монгол руу томилов. :8 дугаар сар. Богдын цэрэг Да Ван Миао Сүмийг дайран эзлэж, Бяруу балгас зүг давшив. Иргэн улсын Долоннуурыг дарангуйлан сахигч түшмэл ван Хуай Чин, Хуай Жүн цэргийг томилон гэдрэг довтлон, мөн сарын дунджаар Да Ван Миао сүмийг булаан авч, Богдын цэрэг ухрав. :8 дугаар сар. Долоннуурын талбарт Насан- Аривжихын дайчилсан 1 200 цэрэг Иргэн улсын 7 000 цэрэгтэй ширүүн тулалдаан хийв. :8 дугаар сарын дундаж. Зүүн хойд орноос томилсон Иргэн улсын туслах цэрэг Өвөр Монголд орж ирэв. :8 дугаар сарын сүүлч. Богдын цэрэг Цахарын Лав худаг, Халх тал ба Хүйс зэрэг газраар Иргэн улсын цэрэгтэй тулалдаж байв. Мөн сар, Найданжавын дайчилсан Богдын цэрэг хоѐр зам хуваан Линши тавин гэр, Зулчин сүмийг довтлон эзлэв. Мөн сар, Дамдинсүрэнгийн дайчилсан Богдын цэрэг Шулуун Хөх хошууг эзлэв. :9 дүгээр сар. Богдын цэрэг Жарууд ба Ар Хорчинг эзлэв. :9 дүгээр сар. Бээжингийн засгийн газар Өвөр Монголын байлдаанд туслах цэрэг 12 хороо морьт цэрэг ба явган цэргийг томилжээ. Мөн оны намар. Богдын цэрэг Цахарын нутгийг эзлэж дуусгаад улмаар Цагаан Хэрмийн зарим боомт газраар тулж очоод сэргийлэн хамгаалалт хийж байжээ. :9 дүгээр сарын 18. Зүүн Сөнөдийн Засаг Сүржав ард олноо дагуулан Богдын засгийг дагахаар зугтаасанд Юан Шикай зарлиг буулган Чин вангийн хэргэмийг нь хасав. :9 дүгээр сарын 21. Бавуужавын дагуулсан Богдын цэрэг Бяруу балгасыг дайран эзлэж, хорин гурваны өдөр Да Ван Миао сүмийг дахин эзлэв. :9 дүгээр сар. Архуа гүн Насан-Аривжих цэрэг түшмэд 100 хүнийг дагуулан Иргэн улсын талд урважээ. Мөн энэ үеэр Богдын цэргийн удирдагч Мөрөнга учир битүүлгээр хорлогдов. :10 дугаар сарын 29. Баруун замын И Жүн цэргийн Ми Жен Биу-ийн хүчин туслахаар ирсэн зүүн хойдын цэргийн У Жүн Шин-ий цэрэгтэй хамтран Бяруу балгасыг буцаан авч, удалгүй Да Ван Миао сүм ба Түлхэн сүм зэрэг газрыг ч буцаан авав. Умард замын И Жүн цэргийн Чен Де Шен-ий цэрэг Найданжавын цэргийг ялаад Зулчин, Шивэртэй, Тавин гэр зэрэг газрыг буцаан авч, Даваан ар хүртэл гэдрэг довтлов. Намар Долоннуурын баруун хойд их элсэнд тулалдаан болж Иргэн улсын цэрэг мянга шахам хүн сүйдэв. Мөн Бавуужавын хороо Шандугийн гол, Үхэрчин уул зэрэг газарт ширүүн довтлолт явуулав. :11 дүгээр сарын 3. Иргэн улсын цэрэг Долннуурт довтлоод Богдын цэргийг цохин гаргаж Цахарын зуун найман сүм хотыг эзлэв. :11 дүгээр сарын 5. Хаант Орос улс ба Дундад иргэн улс ухуулан тунхаглах бичигт гарын үсэг зурсан байна. Энэхүү тунхаг бичигт, Орос улс Иргэн улсын Гадаад Монголыг хэмжээтэй эзэрхэх эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд Иргэн улс Ар Монголын өөртөө засах эрх (Автономит засаг) 1912 оны 10 сарын 21 өдрийн ―Орос Монголын худалдааны хэргийн тухай зүйл‖-ийг журамлан хэлэлцэж Иргэн Улс ба Ар Монголын холбогдлыг тодорхойлон тогтоохыг хүлээн зөвшөөрөв. :11 дүгээр сарын 9. Богд хааны цэрэг хэдэн мянган хүн их буутай өмнөш дахин довтлож 15-ны өдөр Батхаалга зэрэг газрыг эзэлсэн боловч удсангүй Хол дахиныг амаржууулах хотын Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайралтад найман зуу гаруй хүн үрэгдэж ухрав. Мөн сарын эхэнд хоѐр мянга найман зуу гаруй Богдын цэрэг Чуулалт Хаалганаас умар байсан Хятад цэргийг хүчтэй довтлон таван зуу гаруй хүнийг алж шархдуулав. :11 дүгээр сарын 19. У Жүн Шөн, Ми Жен Биу нар Богдын цэргийн гараас Да Ван Миао сүмийг дахинт буцаан авав. Мөн өвөл Тогтох цэрэг дайчлан дахин өмнөш довтлож Батхаалгыг эзлэв. Гэвч хэдэн өдрийн дараа Иргэн улсын цэрэгт булаагдав. :12 дугаар сарын 16. Богд хааны засгийн газар цэргээ Ар Монголын хил тийшээ татах тухай шийдвэрээ илэрхийлэв. Мөн оны сүүлч, Богдын цэрэг идэг идэгээр Монголын хил зүг ухрав. Энэ үеэр Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайрах хүчин нь нэмэгдэж ялалттайгаар давшиж Богдын цэрэгт эзлэгдсэн газруудыг дахин булаан авч эхлэв. Нийслэл Хүрээнд ―Шинэ толь‖ сэтгүүл хэвлэгдэж эхэлсэн бөгөөд орчин цагийн анхны сургууль байгуулагдав. :1913 оны эцэс 1914 оны эхээр, Монгол улсын ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид Хаант Орост айлчлав. *1914он :1 дүгээр сар. ДИУ-ын засгийн ордон Сүйюаны онцгой засаг захиргааны орон байгуулахаар болж жанжныг дүтүн ноѐн болгон хувируулан томилож, уулын Гүйсүй Дао (道)-д харъяалагдаж байсан арван хоѐр шиан, Улаанцавын чуулганы зургаан хошуу, Их Зуугийн чуулганы долоон хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сар. ДИУ-ын засгийн газар Рехө-гийн онцгой засаг захиргааны орныг байгуулахаар болж, дүтүн ноѐн томилон Зостын чуулганы долоон хошуу, Зуу-Удын чуулганы арван хоѐр хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сарын 6. Иргэн улсын цэрэг гэнэт Ар Монголын хилд цөмрөн орж Галсандашийн сайдын яамыг бүслэн дайрав. :3 дугаар сарын 9. Богд хааны засгийн газраас Оросын консулд бичиг өгч, Дундад Оросын хэлэлцээрийн ѐсыг зөрчиж түрэмгийлэл явуулж байгаа Хятад цэргийг тэд ухруулж, баривчлагдсан сайд Галсандашийн биеийг тавиулах тухай хатуу шаардлага тавив. Мөн оны эхээр Халхад байсан Өвөр Монголчууд элдэв зүйлийн хүчирдэлд орсноос нэг бүлэг хүмүүс уг нутагтаа буцаж ирэх хүсэлтээр Иргэн улсын засгийн газартай хэлэлцээ хийхийн төлөө 9 хүний төлөөлөгчийн бүлгэм томилов. Иргэн улсынхан тэд нарыг баривчилж есүүлийг цөм алав. :6 дугаар сарын 14. ДИУ-ын засгийн газар Цахарын онцгой засаг захиргааны орныг байгуулан дүтүн ноѐн томилож Фенчен, Лианчен зэрэг долоон шиан, Цахарын зүүн баруун гарын найман хошуу, жич дөрвөн малжлын сүрэг, Шилийн голын чуулганы арван хошууг ерөнхийлөн захируулав. :8 дугаар сарын 1. ДИУ-ын ордноос Алшаа, Эзнээ хоѐр хошууны цэрэг дайны сэргийлэлтийн явдлыг Ниншиан мужийн цэргийг захирагч түшмэлээр хариуцуулахаар тогтоов. Юан Шикайгаас Алшаа чин ван Даванбүлүгжилыг Баруун Монголын тохинуулах сайдаар томилов. Үүшин хошууны туслагч Түмэн- Очир чуулганы дарга, Сүйюаны дарангуйлан сахигч яамтай хуйвалдаж байгаад ―ардыг өдөөн урвуулсан‖ ялаар Шинэ ламыг баривчлаж, Үүшиний ―дугуйлан‖- гуудыг тархаав. :9 дүгээр сарын 8. Дундад, Орос, Монгол гурван этгээдийн Хиагтийн хуралдаан эхлэв. :9 дүгээр сарын 20. ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын анхны төсөл байгуулагдаж, Монголыг ДИУ-ын нэгэн хэсэг, Монгол улсын нэр, хааны цол, оны цолоо хүчингүй болгох асуудал дээр санал нэгдэхгүй байжээ. Мөн сарын гучны өдөр Оросын консулаас Монголын эрх баригчидтай ―Төмөр замын гэрээ‖ ба ―Цахилгаан утасны гэрээ‖ тогтоож Оросоос Монголд төмөр зам засах эрх ба холбоо мэдээний цахилгаан утас татах эрх олов. *1915 он :3 дугаар сарын 16. Бавуужав нарын дагуулсан Богдын цэрэг Кайлу орчим довтлов. 5 дугаар сарын 9. Юан Шикайн засгийн газар японтой ―Хорин нэгэн зурвас‖-ыг тогтоож Өвөр Монголын зүүн хэсгийн их хэмжээний эрх мэдлийг Японд өгчээ. :6 дугаар сарын 7. Хиагтын гурван этгээдийнн хуралдаан эцэстээ шийдвэр гарч ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын хорин хоѐр зурвасыг жинхэнээр гарын үсэг зуран батлав. Мөн сарын 9- ны өдөр Жибзундамбаас Монголын тусгаар тогтнолыг хүчингүй болгохоо тунхаглаж, арван хоѐрны өдөр Юан Шикай зарлиг нийтлэж Монгол ван гүн нарын уулын хэргэм цол уул ѐсоор хүчинтэй гэдгийг нотлож, хамтат нь бас Жибзундамбыг Хутагт хан өргөмжилсөн байна. :6 дугаар сарын 16. Бээжингийн засгийн ордноос Чен Лү-г ерөнхийлөн захирагч сайдаар Хүрээнд томилсон байна. :9 дүгээр сар. Халхын цэргийн явдлын журганы түшмэд Бавуужавтай нууцаар зөвлөлцөн Өвөр Монголын зүг дахин довтлохоор болж, Бавуужавт гурван түмэн рублын зардал хангав. 10 дугаар сарын 28. Удай Ван Фентиан мужийн дурдсан долоон зурвас буцан орж өгөх нөхцлийг хүлээн аваад Бээжинд хүрч ирэв, арван нэгдүгээр сарын 4-ний өдөр Юан Шикай түүний уул хэргэмийг сэргээн өгөв. :10 дугаар сарын 29. Бээжингээс Хүрээний хэрэг эрхлэгч сайддаа цахилгаан мэдээ явуулж, Өвөр Монголыг түйвээж байгаа Бавуужавыг Хүрээний засгийн газар хавсран дарангуйлахыг шаартагтун гэв. :11 дүгээр сарын 6. Бээжингийн засгийн ордоны төлөөлөгч, Оросын элчин сайд Кропенскийтай Бээжинд ―Дундад Оросын Хөлөнбуйрын асуудлын тухай тогтоол‖-ыг тогтоож Хөлөнбуйрын ―Онцгой орон‖-ны байр суурийг мэдрэв. Мөн сарын арван зургаанд Юан Шикайгаагаас Шинфүг Хөлөнбуйрын дэд дүтүнгээр томилов. :11 дүгээр сарын 23. Иргэн улсын цэрэг Егүзэр Хутагтын сүмийг байлдан эзлэж Бавуужавын цэргийг таван зуу гаруй алж шахрдуулж, Егүзэр Хутагтыг бас барьж аваачив. Мөн жилийн өвөл, Бавуужав хэдэн мянган цэргээ дагуулж нутагтаа буцах нэрээр Өвөр Монголын зүүн хэсэг оронд орж ирээд зэвсэгт ажиллагаагаа үргэлжлүүлэв. Бээжингийн засгийн газраас Ма Чи ( 马麒)-ыг Хөхнуурын Монгол Төдвийг тохинуулах сайд ба Гансу, Ниншиан, Хөхнуур зэрэг муж орныг дарангуйлан сахигч түшмэлээр хавсарган томилов. Ингээд Ма овогт цэргийн эрхтний Хөхнуур дахь дөч гаруй жилийн ноѐрхол эхэлсэн байна. Оросын хөрөнгөтнүүд Хүрээнд ―Монголын үндэстний банк‖-ыг байгуулав. *1916 он :5 дугаар сарын 27. Бавуужав Халх голын Амгалантад тэнгэр газрыг тахиж, Чин улсыг тэтгэн босгох уриа дурьдан, Юан Шикайг эсэргүүцэхээр уриалж ―Хаан төрөө тэтгэх цэрэг‖ хэмээн байгуулав. Долдугаар сарын 1-нд Бавуужав гар доорхи гурван мянга гаруй хүнээ дагуулж Японы этгээдийн дэмжлэгээр цэргийн зөвлөгч Аоянаки-ын жолоодлого дор Халх голоос өмнөш довтолж Тао Нан зүг урагшлан, хорин дөрөвний өдөр Түчиүэн шианы хотыг эзэлжээ. Ү жүн шөнгийн цэрэг хориглон байлдаж таван зуу гаруй Монгол цэргийг устгаж цохин ухруулав. :6 дугаар сарын 6. Юан Шикай үхэв. :8 дугаар сарын 7. Оросын Бээжинд суугаа элчин сайдаас Дундад улсын гадаад явдлын сайдад нот бичиг гардуулж, Дундад улсын засгийн газраас Халх Монголоос сонгох зөвлөлгөөний гишүүнээ хасаж хаяахыг шаардсанд Дундад улсын талаас өөрийн нутаг дэвсгэрээсээ зөвлөлгөөний гишүүн сонгох нь зүй ѐсны эрх хэмээн няцаасан байна. :9 дүгээр сарын 3. Япон цэрэг Бавуужавын цэргийг хамгаалан дэмжиж Гүн Зу Лин-аар өнгөрөхөд Фентианы зүүн хойд цэрэг тосон байлдав. Мөн сарын хорин таванд Бавуужавын цэрэг Кайлу хотыг дахин довтлоод Хармөрөн, Фентиан хоѐр мужийн цэрэгт хавчин цохигдож хоѐр мянга гаруй хүн үхэн шархдаж, үлдэгсэд нь зугтаав. :10 дугаар сарын 8. Бавуужавын цэрэг Линши шианы хотыг довтолж байх зуураа Бавуужав суманд оногдон үхэв. Үлдсэн олон нь Чадраабал Шебжингээ нарын дагууллага дор Зүүн Үзэмчин орчмын оронд хорогдож байгаад Цахар, Рехө-гийн цэрэгт цохигдож Халх ба Хөлөнбуйр зүг зугтаав. *1917 он :6 дугаар сарын 16. Талжын дээрэм Хөлөн хотыг дайран эзлэж зам дагуу дахь олон харуулын цэгүүд цохигдон сүйдэж, Хөлөнбуйрын дэд дүтүн түшмэл Шинфү зугтан дутааж Оросын түрээсний газарт зайлав. :9 дүгээр сарын 30. Оросын цэрэг Хайлаар орчим мянга гаруй Монгол дээрмүүдтэй тулалдаан болж, Оросын цэрэг дээрмийг нэхэмжлэх нэрээр тус орныг эзлэв. Бээжингийн засгийн газраас хүн томилон харилцаж хилээс гарахыг шаардсан боловч Орос цэрэг зөвшөөрсөнгүй. Мөн сард Бавуужавын үлдэгдэл хүч болох Шебжингээн бүлэг Хөлөнбуйрын нутгийн цэрэгт хөөгдөж Халх гол орчим хүрээд Халхын цэрэгт амдан цохигдож, бүх цэрэг үндсэндээ сөнөөгдсөн байна. :11 дүгээр сарын 7. Чадраабал зэрэг хүмүүс Солон уулнаа долоон мянга шахам хүн цуглуулж дахин бослого гаргасанд Хармөрөн мужийн цэрэг ба Фентиан мужийн цэрэг урьд хожид хавчин цохиж, Жалайдаас баруунш үлдэн явуулсан байна. ДИУ-ын засгийн газар Орост ―Арван сарын хувьсгал‖ үүссэн дашрамыг завдаж Жун Дүн төмөр замын засаг захиргааны эрхийг буцаан авч, Манжуурт цэрэг суулган хамгаалуулав. Цаг төрийн үймээнээс дүрвэсэн малчин ард малаа туугаад Халхад зайлан одов<ref>Ө.Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он</ref>. ==Түүхэн баримтууд== ===Улс төрийн баримтууд=== ====Богд хааны уриалга==== :1913 онд Монголоос таван замын их цэргийг гаргаж тохиолдсон Монголчуудаас хүчин хавсрахыг уриалж ашиг тусыг тайлбарлан Өвөр Монголын олон нийтэд зарласан бичиг :Монгол улсын засгийн хэргийг эрхлэх газраас дотоод Монгол зургаан чуулган дөчин есөн хошууны олон лам хар ард нар ба Хөх хотын Түмэд, Цахар сүргүүдийн ард нар, Илийн харъяат Монгол, бас Алашаа ба Хөх нуурын зэрэг нарын найман сумын Монгол Өөлд Ширээт хүрээ зэргийн олон Монголчуудын шар хар бүхэн дор ухуулах ану: Бидний аймаг язгуураас хүчирхэг идэрхэг хойтох газрыг эзлэн сууж, дэлхий дахины олон аймаг дор дарагдсангүй, хэдий Манж улс хараахан мандах үес дор ах дүү нөхөр гийчин ѐсоор түмэнтээ харилцан ураг барьж, ямагт сайныг үзүүлэхийн тулд олон Монгол аймаг харъяат болон дагасан боловч газар орны эрх ашгийг эзэлсэн газаргүй, олон засаг хошуу болгож, өөр өөрийн харъяат албат газар орныг эзэрхэн захируулсан бөлгөө. Ойрхи хэдэн жилээс иргэн зальхай түшмэд эрхийг эзлэж, шинэ засгийг явуулмой хэмээн Монгол газар иргэн элсээн, тариа хаглуулж газар орны ашгийг эзлэж эрх эзэрхлийг булааж халдан дарлах төдийгүй, бас бурхны шашныг хөнгөлж, Монголын хуучин ѐсыг халсугай хэмээгээд бидний Монгол ард үл хорссоноор үгүй, уржинан жил өвөл цагт дотоод муж дор Гамин цэрэг хуралдаж Манж улсын ѐсыгхалж, бүгдээр найрамдах улс болмой хэмээх тухай манай гадаад Монголын дөрвөн аймгийн чуулганы олон ван гүн засагуудын өөрчлөн улс төр байгуулахыг бүгдээр зөвлөлдөж, Очирдара Богд гэгээнийг Монгол улсын хаан хэмээн өргөмжилж, эрдэнийн сууринд залж, Их Юан улсын хуучин ѐсыг дахин гийгүүлж, өөр аймгийн дотор дарлагдахаас үүрд мултарч, олон аймгийн хойч үеийн ичингүйрлэлийг үгүй болгосугай хэмээсэн нь эдүгээ хол ойр газрын олон Монголчууд дараа дараагаар ирэх нь тасралтгүй. Санаваас дотоод Монголын олон ван гүн тайж бүрнээр Юан улсын Тайзу хааны хүүхэд үрсийн тулд зүй нь нэгэн сэтгэлээр бүгдээр нийлж, зүтгэн хүчлэх болвоос урьд өвгөдийн ѐсыг тахиулж, угаас байсан газар орноо өөр аймгийн ардад эзлэгдэхгүй, мөхсөн Зан То Бу Ла (?) ард мэт боол шивэгчин мэт халдуулахаас хэлтэрвээс болмой. Эдүгээ заримууд нь бидний доторхи Монголын түшмэд лам нар Хятад ардын баширлах, худал урихан үгс буюу хуурмаглах зальхай арга дор ташааран орж бидний Монголыг өөрчлөн улс төр байгуулахыг байлгаж, Дундад Иргэний таван аймаг бүгдээр найрамдах улс хамт нийлбээс бид нар Монгол аймаг ард цөм нэгэн адил ашиг буй агаад үүнээс хойш үүнд энэхүү түвшин жаргалыг эдэлмой хэмээн бичиг илгээн ирэх нь амой. Иймийн тул манай засгийн хэрэг шийтгэх газраас Хятад улсын хамт нийлбээс хойч өдөр бидний Монгол дор зовлон болох хэдэн зүйлийг гарган бичиж, олон дор дурьдан сонсгосугай. Байцаабаасуу, Оу Жу Ми Жоу газрын олон гадаад улс дор бүгдээр найрамдах улс хэд хэдэн буй амой. Тэдний хууль болбаас улсын харъяат газар орноо бүрнээр албаны болгож, харяъат иргэд газар орон дор гэр байгуулж, тариа тарьбаасуу зоос гаргаж албан дор тушаасны хойно сая өөрийн хөрөнгө болгомой. Эдүүгээ Иргэн улс лугаа нийлбээсүү Монголын газар орон цөм тэдний улс төрийн болохын тулд дотоод газар дор багталцахгүй ядуу иргэдийг шилжүүлэн суулгаж, гаал хөлс хураан тариа хаглуулахыг зүйгээр хориглон зогсоовоос, зохилдохгүй агсаар өвгөдийн үлдээсэн газар орныг өөр аймаг дор бүрнээр эзлүүлж, харин ч бид зоос гаргаж худалдан авхад хүрмүй. Тэр дээр бидний Монгол болбоос язгуураас саруул хөдөө талд дор хэн алиныг ялгахгүй санааны дураар адуулан аж төрж ирсэн бөгөөд аж төрөхөд мөн залхуу цалгайгаар хойч өдөр улс бүхэн дор энэ мэт хуулийг нийтээр явуулах цаг дор хүрсэн хойно Монгол аймгийн ард шөвөг хатгах газар харинолохгүй зовлон болох нь энэ нэг. Түүнээс урьд Манж улсын цаг дор бидний Монголчуудын гааль гувчуур хураахыг үүрд хэлтрүүлсэн бөлгөө. Эдүгээ бүгдээр найрамдах Иргэн улс, Манж улсын гадаад улсаас агсан авсан төлөөгүй өр найман зуу илүү сая одоо шинэ агсан авах мөнгө зургаан зуу илүү сая үнийг бүрнээр Бүгдээр найрамдах Иргэн улсаас төлсүгэй хэмээн нэгэнт олон улс дор зарлажээ. Бидний Монгол хэрвээ Иргэн хамт нийлбээс, дараа төлөх хугацаа хүрсэн цаг дор эрхгүй элдэв зүйлийн нэр зохион таван аймгийн иргэнээс нэгэн адил тэгшхэн хурааж төлмой. Нэгэнт улсын иргэн болсны тул зүй дор төлөхгүй хэмээн үл чадмой. Иргэнйи нэгэн адил тэсгэн хураах дор хүрвээс, хэд хэдэн зуун он болтол гааль гувчуур өгсөнгүй Монгол аймаг энэ зэргийн хүнд татвар тохиолдвоос, аж төрөн чадахгүй ядуурах мохохын туйл дор хүрмүй. Зовлон болох нь энэ хоѐр. Эдүгээ абасу таван аймаг нийлсэн Дундад иргэн улс болов хэмээвч өмнөх хойтох муж цөм хятад нэгэн аймаг бөгөөд харилцан эрх мэдлийг тэмцэн нэрт сайд их түшмэдийг битүүлгээр алж, харилцан өшөө дайсан болж эдүгээ болтол тогтоогүй байна. Бидний Монгол язгуураас өөр аймаг, зан сургаал, үг өгүүлэл, бичиг үсэг адилгүй. Дараа засаг явуулахад бүрнээр Хятад бичгийн төдий хэрэглэмой. Бидний Монгол дор Хятад бичиг нэвтэрхий мэдэх эрдэмтэй ард цөөн, түшмэл дарга нар болбоос бүрнээр эрдмийг үзэж, өргөн хэрэглэх тул нийтээр цөм Хятад хүмүүс болмой. Монгол ард Иргэн Хятад нарын хамт зарга зальхай зэрэг ял хэрэг буй бөгөөс үг үсэг нэвтрэхгүй. Бас аймаг намыг хэлбийн өмгөөлж мушгайтсан газар агсан хэмээн дийлэн хэлэхгүй энэ мэт хэрэг бүхнийг эрх биш үгүй болгож чадахгүй. Дотоод Монгол хошуунд тариа хаглуулж Иргэн түшмэд суулгасан газар энэ зэрэг хилсгүй мушгиж өвөрлснийг үзэж мэдсээр хэрэг. Зовлон болох нь энэ гурав. Түүнээс Хан улсын цагаас нааш Хятадын газар бурхан шашныг эрхэмнэж одоо дор хүрч ирсэн бөгөөд эдүгээ шинэ засаг явуулахыг үзвээс бурхны шашныг асар хүндэтгэхгүй, зарим нэгэн дотоод газар урьд байгуулсан тайх тахиглах сүм хийдийн бурхны хөргийг хараахан орхиж, (цэргийн сургуулал)-ын тэнхим болгон жич хийд сүмийн хүж зулын тариалангийн газрыг сургууллын тариалан болгосон нь нэлээд бүхүйг нүдээр үзэж чихээр сонссон нь тодорхой. Хятад ард гагцхүү бидний Монголын бурхны шашныг яахан эрхэмлэн үүрд агуулж буй зээ. Иргэний хамт нийлбээс хойч өдөр жил удаад Монголын хуучин ѐсыг өөрсдөө халуулж, бурхны ариун шашин сөнөхөд хүрмүй. Зовлон болох нь энэ дөрөв.Тэдний дотоод Монгол язгуураас Цагаан хэрэмийн заагаар суусан Дундад Хятад улст ойр холилцон суусан тул энэ зэргийг нэн ухуулан дурьдахгүйгээр учрыг мэдэх нь бидний гадаад Монголоос нэн ч тодорхой. Бидний язгуураас нэгэн угсааны яс махны төрөл, дотоод гадаад хэмээн ялгаваас зохихгүй.Тэд Иргэн дор ойр суусан тул тэдний сүр хүчин дор айн түтгэлзэн бүхүйг манай засгийн хэрэг шийтгэх газар мөн мэдмой. Эдүгээ цагийн байдлыг үзвээс, Дундад улсыг тойрон хүчирхэг гадаад улс барс мэт хэлэлцмой. Тэр дээр улсын өрийн тоо тэнцүү үлэмж бөгөөд дотоодын самуун бас тогтоогүй. Бидний Монгол бүгдээр нийлж, нэгэн улс болж, язгуураас байсан газар орон зах хэлхээг эзлэн илүү гүний газрыг тэмцэхгүй болбоос Дундад улсын дайлах цэрэг гарбаас олон гадаад улсууд шударгийг барьж, шүүмжлэх буй за. Эдүгээ манай Монгол улсын их цэрэг таван зам хуваан урагш одож, дотоод гадаад Монголын газар дор сэргийлэн суусан Хятад цэргүүд лугаа хэдэн удаа байлдаад цөм дийлжээ. Удахгүй урагш давшин Монгол газрын зүүн баруун өмнөд зах хязгаарууд хүртэл байлдсаар Хятадын түшмэл цэргийг Монголын хязгаараас гаргасугай хэмээмүй. Та өөр өөрийн хошууны зах дор их цэрэг хүрэхийг үзэж гар хөдлөн байлдаж Хятадын түшмэл цэргийг хөөн илгээх бөгөөд тус бүрийн хүчийг нэгтгэж, эртхэн шаламгайлан газар орноо эзлэн авсугай. Боо Хятадын омогтой үгийг сонсч, нэгэн аймгийн дотор харилцан өшөө дайсан болоход хүргүүлэгтүн. Бид язгуураас нэгэн үндэстний тул зүй нь жаргав ч зовов ч үхэв ч нэгэн хамт байваас зохимой. Бас бидний Богд эзэн гагцхүү өршөөл эрдмийг гол болгох бөгөөд Иргэн улсын түшмэл цэргээс бус ажил үйлдвэрийн ядуу иргэдийг халдан зовоовоос үл болмой хэмээн удаа дараагаар зарлиг буулгаж ухуулсаар буй тул бидний улс төрд мөчөөрхөн хорлохгүй энгийн номхон иргэдийг алив газар дор хэвээр агуулан, харин өршөөн хамгаалбаас зохих явдлыг хамтад гаргаж, басхүү манай засгийн газраас албан бичгээр харъяат олон чуулганы хошуун дор ухуулан зарласан нь олон боловч эдүгээ хүртэл дагахаар ирээгүй нь бас буй тул дахин ашиг зовлонгийг сэнхрүүлэн дагаж орсон ба дагаж орон завдаагүй нийт Монгол овогтон дор нийгмээр ухуулан бичиг зарлав. Магад үнэмчлэн хичээн дагаж явагтун. Үүний тул зарлал явуулав. ===Цэргийн түүхэн баримтууд=== ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 1==== Өмнө хязгаар түгшүүртэй учир цэрэг мордуулж газар орныг хамгаалах тухай цэргийн яамны айлтгалыг ѐсоор болгосон бичиг<ref>Монголын шинжлэх ухааны академийн түүхийн хүрээлэн. Монголын ард түмний 1911 оны үндэстний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл - Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914. Улаанбаатар. 1982 он.</ref> :Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны бичиг. Бүгд ерөнхийлөн захирах сайдын яамнаа өргөн илгээв. Явуулах учир: Эдүгээ манай цэргийн яамнаас өвлийн сүүл сарын арван наймны бичин цаг айлтгасан нь: Өмнө зүгийн олон хязгаарт Хятад цэрэг хуралдсан түгшүүртэй мэдээ буй тул, их цэргийг таван замд хуваан мордуулж, газар орныг сэргийлэн хамгаалуулж, дайсныг тосон сөнөөх явдлыг төлөвлүүлсэн нь болох ба үл болохыг хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад, Богд эзэн гэгээнээр толилож, заан сургахыг гуйхын учир: Мөнөөхөн зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт Галсандаш, Дарьганга зэрэг газруудыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг сахих сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах дэд сайд гүн Сономдорж нарын газраас Монгол олон чуулганы ойр ба зах нийлэх Хятадын бага хотод маш үлэмж цэрэг хуралдан, бас өмнө зүгийн Харчин өртөөнүүдийн газар ирж буй ба бас Шилийн голын чуулганы зүүн, баруун Сөнид ван, Улаанцавын чуулганы дарга, Дөрвөн хүүхэд нарын ван нарыг барьж аваачив хэмээсэн зэрэг удаа дараа тодорхойлон гаргаж, газар орныг хамгаалан сэргийлэн бэлтгэх баатар мэргэн цэрэг хурц зэвсэг олгуулахыг эрж, бичиг захидал хүргэж ирснийг шавь боолчууд үзэж хянабаас цаана дашаас тийнхүү Хятад цэрэг халдахаар ирж, өмнө зүгийн алив олон Монголчуудад зовлон самууныг дэгдээн бүхүй нь үнэхээрийн түгшүүртэй бөгөөд нигүүслэлтэй тул, үүнийг урьдхан дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжахаас тусгайлан салсан дэд зэрэг түшмэл Бавуужав харъяат цэрэг нэгэн зуу шахамыг өдөр дараалан хориодоор өртөөлөн довтолгон мэдүүлж, урьдчилан Дарьгангын газар илгээх ба бас урьд Түшээт хан, Сайн ноѐн хан аймгаас түүгээр дайчлан, цэрэг гурван зуугийн дээр сургуулийн цэрэг хоѐр зууг нэмэн томилж илгээхэд сая буулгасан зарлигийг дагаж, дэд сайд гүн Сономдоржыг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд, Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ гүн Пунцагдэжидыг таслан захирах сайдаар тавьж, бүх таван зуун цэргийг захиран мэдүүлэх зэрэг явдлыг нэгэнт бичиг шийтгэж, зохих газруудад явуулан тушаасны дээр, бусад цэргүүдээс зүг нэмэн мордуулахыг томилон завдаж бүхүй атал, энэ завсар бас Хятад цэрэг улмаар нааш давшин хандаж буй хэмээх тул, одоо зүй нь бүх олон газрын түшмэл цэргээс бүгд таван зам анги хуваан томилон мордуулбаас зохихын тулд, оролсон дэд сайд Засагт чин ван Удайн харъяат цэргийг бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдсүрэнд захиргаж, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтохыг харъяат цэргийн хамтаар Егүзэр хутагт Галсандашын хүрээ зүг, дэд сайд Бишрэлт бээс Насан-Арвижахад харъяат цэргүүдийг захирган хоѐр Сөнид, Дөрвөд вангийн зүг Халхын сургуулийн цэргээс мордуулах хоѐр зуун цэргийг урьд явуулан тушаасан хэвээр сайд гүн Сономдорж нар лугаа нийлүүлэн Хөх хотын зүг, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийг харъяат цэргүүдийг захирган авахуулж, Урадын гурван гүн, Хатан голын зүг ийм таван зам анги хуваан дараа дараагаар дайчлан мордуулж, өөр өөрийн заасан газар гүйцэн хүргүүлж, цааш улмаар давшуулан дайсны цэргийг тосон дайлж хядан сөнөөж, газар орныг батлан тохинуулах явдлыг байдлыг үзэж, тухайд нийлүүлэн хянан шийтгүүлбээс болох мэт боловч, шавь боолчуудын зоригоор авчих хэрэг бусын тулд, хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад гуйх нь: Богд эзэн гэгээнээр толилж, заан сургаж дагаж явуулах ажаамуй. Хэрвээ гуйсан ѐсоор болгон явуулбаас тухайд эл түшмэл цэргүүдийг дан ганц өртөөлөн явуулахад цагийн гачаалд өртөөний хүчин тэсэхгүйн тулд, тусгай уналга, ачлага барих майхан, жич цалинг зүйлийг сангийн яамнаас бэлтгүүлэн нийлүүлэн олгуулж мордуулах ба бас уул газруудад хүрсний хойно унах агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, хөрөнгө баялаг лам нар, түшмэд ардад учрыг дурьдан ухуулж, туслан бариулаад дараа нь сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх буюу эс бөгөөс хэрхэн зүй ѐсоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлэх явдлыг шавь боолчуудын газраас төсөвлөн хянаж, өөр гүйцэтгэн шийдвээс, болох ба үл болох явдлыг хамтаар гаргаж, үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав. Зарлигийг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү өдөр цагт хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон зарлиг, Тогтохын биеийг энэ удаа мордуулахыг түтгэлзэж түүний цэргийг Найданжавд захирган мордуул, бусдыг хэлэлцсэн ѐсоор болгогтун хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж, үүнийг зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт, Дарьгангын зэрэг газрыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд гүн Сономдорж, Шилийн гол, Улаанцавын чуулганы дарга, Дарьгангын бүгдийн тэргүүн гүн Сономдовдон нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад нэгэн адил хичээнгүйлэн дагаж, эдний олон ангийн түшмэл цэргүүдийг өөр өөрийн харъяат газар хүрсний хойно бүгдээр хамт нийлж, боловсрол зөвлөлдөж, хэний цэргийг аль хошууны хязгаарын боомт болгох чухам ямар байдалтай газар сэргийлүүлэн хамгаалуулж суулгах ба тэдний барих гэр, уналага агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, засаг лам нар, түшмэл ардад учрыг дурьдан ухуулж туслан бариулаад дараа зохих газруудаас тодорхойлон өргөж, сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх, эсбэсүү хэрхэн нийгэм тэгшийг үзэж, зүй зохисоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлбээс болохыг сайнаар төлөвлөн гүйцэтгэн шийтгүүлж, хэрхэвчээр үлэмж илүү дээш томилож, түрэмгийлэн хөөн авах зэргээр олон дордосыг албадан гасалган зовооход хүргүүлэхгүй болох явдлыг урьдаас хянан тогтоож, уламжлан зохих газар түүгээр зарлан явуулан тушааж, журамлан дагаж шийтгүүлсүгэй. Үүнийг басхүү бэйсийн зэргэ туслагч тайж Чимэдсүрэн, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтох, Хичээнгүй баатар гүн Найданжав, Дэс түшмэл чин зэргэ Бавуужав, Дэд сайд Бишрэлт, бэйс Насан-Аривжах, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлт нарт довтолгон тушаан явуулаад, уг айлтгасан хэрэг, буулгасан зарлигийг хянан үзэж, хичээнгүйлэн дагаж, эдүгээ даруй засажагаан завдаж, урьд нэгэнт өртөөлөн мордож бүхүй түшмэл Бавуужав, дуудлагаар өртөөлөн мордох Зоригт баатарын цэргээс бусад нь бичиг хүлээн авсан өдрөөс таван майхан, уналга ачилга, цалин хүнс зүйлийг түүгээр хүлээн авч, өөр өөрийн харъяат цэргийг гавшгайлан мордож, шаардан явж, арван таван өдрийн дотор тус тусын нэр заасан зүгийн газраа одох ба түшмэл Зүтгэлт, цэргүүд Урадын дунд гүнгийн Бавуудоржийн газраа тус тус гүйцэн хүрэх зэрэг явдлыг эдүгээгийн заан гаргасан ѐсоор шийтгэн дагаж шийтгүүлэн олон хязгаарыг батлан сэргийлэн хамгаалж, цаггүй цагдан байцааж, хэрэв дайсны цэрэг халдахаар ирэх нь болахул мэдүүлбээс зохих олон газраа харилцан мэдээлж, хүчин туслалцуулан эрхгүй нэгэн сэтгэл хүчээр байлдан сөнөөж, газар орныг ариутган тохниулж, гавъяа байгуулан, улсын сүрийг мандуулж удаа бүр учрыг тодорхойлон мэдүүлэн ирүүлэх ба жич харъяат түшмэл цэргүүд хүрсэн эл газарт номхон шударгаар амьдрах алив ардыг өчүүхэн төдий халдан дарлаж гаслаан зовоохгүй, бүгдээр үнэн санаагаар хүчлэн зүтгэж, чухам тус зүйн хэргийг хичээн ѐс журам цэвэр ичимтгийг сахин явж, гавъяаг илэрхийлбээс зохино. Ийн тушаасан хойно цэргийг чангалан баримтлан захирахгүй осолдон цалгардаж дураар тавин явуулж, ѐс бусчилан хэрэг халдахад хүргүүлбээс саадгүй чангалан ял хэлэлцэх явдлыг хамтаар ухуулсугай. Үүнийг басхүү Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамнаа явуулаад байцаан үзэж, одоогийн мордуулах олон ангийн түшмэл цэргийн барих майхан, уналага ачилга зэргийг олон цөөнд тохируулан төсөвлөн бэлтгэж, бүх цалинг зүйлийн хамтаар нийлүүлэн тавин олгуулах ажаамуй. Үүнийг нэгэнтэйгүүр Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг бусад таван яамнаа, баруун хязгаар, Хөлөн буйрын сайдуудад нэгэн адил явуулаад байцаан үзүүлэхээс гадна, дөрвөн аймгийн жанжин чуулганы дарга нарт хуваан тушаан явуулаад тухайг үзэж хянан шийтгүүлсүгэй. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний хоѐрдугаар он, арван хоѐр сарын хорин нэгэн ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 2==== Монгол цэргүүдийн байрлалыг шинэчлэн зохион байгуулах тухай бичиг Цэргийн хэргийг бүгдийг захиран шийтгэгч яамны бичиг<ref>Монгол Улсын Төв Архивын ФА-2. ХН-92.Б.14. Эх нугалбар.</ref> Харъяат цэргүүдийг бүрнээ хойш ухруулан, бас ч цэргүүдээс татан буулгаж цөөрүүлэн суулгаваас олон монголчуудад зовлон бас болохын тул манай яамнаас олон хязгаарын цэрэг бүхий нутгийн түшмэл, ардад ухуулга ба жич цаадах хятад цэргийн захирлуудад мэдээлэн өгөх бичгийн эх зохиож, өөр өөрийн бичгийн дугтуйд углаж хүргүүлсэн тул үүнийг баруун өмнөд хязгаарын цэргийн хэргийг бүгд захирч олон монголчуудыг илбэн тохинуулах хэргийг хамаарсан сайд, мэргэн жүн ван Цэсэнжав, түшмэл Зүтгэлт, зүүн өмнө хязгаарын цэрэг захирсан жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэн, гүн Сумъяа, бүгд захирагч дарга гүн Найданжав, хорооны дарга бэйс Чимэдцэрэн нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад, хүрмэгц бичгийн доторх хэргийг хянан үзэж, ухуулах ба мэдээлэх бичгүүдийг даруй ѐсчлон бичүүлж улмаар гүйцэтгэн, өөр өөрийн харъяат цэргүүдийг захиран авч, нам гүмээр эргэж хойш суулга. Үүнд, урьд сайд жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэнгээс бие өвдсөн учир олгуулахыг ирж мэдүүлснийг чөлөө олгож, уг цэргүүдийг түшмэл Бавуужаваар ерөнхийлөн, Модонбунгаагаар дэслэн захируулах явдлыг айлтгаад, зарлиг ѐсоор болсон тул, харъяат сайд бэйл бүх цэргийг ухруулан суулгах хийгээд татах зэрэг хэргийг гүйцэтгэн шийтгэсэн хойно бэйс Чимэдцэрэнгийн хамтаар нийслэл хүрээнд хүрч ирвээс зохино. Бэйс Чимэдцэрэнгийн цэргийг бүрмөсөн татан буулгаваас уул сайдын цэрэгт нийлүүлэхийг мөн сайд жанжин бэйлийн газраас түүгээр эрхлэн гүйцэтгэн шийтгэх, олон сайд, дарга нарын тус тус захирсан цэргээс олон цэрэгтэйгээс нь гурваад хороо, цөөхөн цэрэгтэйгээс нь хошоод хороо үлдээж, гүн Найданжавын цэргийг ихэмсэг бэйл Цэрэннямын нутгийн өмнө захын Өрөмтэй худагтад, сайд гүн Сумъяагийн цэргийг Дарьгангын өмнө захад, түшмэл Бавуужав нарын цэргийг хурц бэйс Түдэнгийн хошууны өмнө захад, ван Цэсэнжав нарын цэргүүдийг Мэргэн вангийн хошууны нутгийн өмнө Сулхээр зэрэг газарт, түшмэл Зүтгэлтийн цэргийг сайд Түшээт вангийн хошууны өмнө захад Аваргахүрд, Хар-Ус зэрэг газар тус тус суулгаж, уул цэргүүдийг аль аймаг чуулганы цэргүүдийг буулгах суулгах зэргийг харъяат захирсан сайд түшмэл эрхлэн шийтгэж, татаж буулгах цэрэгт сан ба аймаг хошуунаас олгосон хувцас ба агт морь, гэр хэрэглэлийг хүрэлцэхээр үлдээж, сэргийлж суулгах цэрэгт шилжүүлэн олгож, зэвсгийг бүрнээ хураан авч захирах түшмэлд авуулан цэргийн яамнаа хүргэн ирүүлж, бүртгэн хураалгая. Басхүү үлдээж сэргийлэн суулгах ба буулгах цэрэгт аль аймаг чуулган хошууны цэргээс үлдээсэн буулгасан нэр тоо зэргийг тус бүр тодорхой цэс үйлдэж, жич буулгасан цэргүүдийг хэн хэн түшмэлд тушаан өгч, аль газраар буцаасан зэргийг хамтаар тус тус мэдүүлэн ирүүлээд байцаахад бэлтгэе. Үүнийг шалгарсан баатар дарга гүн Мөрөнгаад тушаан явуулаад, харъяат бүх цэргүүдийг захиран авч, манай яамнаас дахин тушаахын инару байлдах хэрэг үүсгэхгүй, сахин сэргийлж суугаасай. Бас ч сайд Егүзэр хутагт Галсандашд явуулаад журамлан дагаж шийтгүүлье. Үүнийг басхүү дөрвөн аймгийн жанжин, чуулганы дарга нарт тушаан явуулаад тус тусын аймгийн нутгийн захыг сэргийлэн суулгасан цэргүүдийг бүрнээ татан буулгаж, захирагсдад олгосон тэмдэгийг хурааж мэдүүлье. Хүргэж ирүүлье. Ийнхүү явуулан тушаасан, үүнийг Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг таван яамнаа явуулан байцаан үзүүлье хэмээн өргөжээ. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны арван нэгэн сарын шинийн долоон (1913 оны арван хоѐрдугаар сарын 4-ний өдөр.) == Урлагийн бүтээлүүд == ===Баримтат кино=== * [[Хоржийлоо]] [[Баримтат кино]] ===Уран зохиол=== * [[Бямбын Ринчен|Б.Ренчин]]. [[Үүрийн туяа]]. [[роман]] * [[Дүгэржавын Маам|Д.Маам]]. [[Газар шороо]]. роман == Эх сурвалж == * [http://iccs.aichi-u.ac.jp/archives/report/057/5c4a92eccc970.pdf ボグド・ハーン政権軍南進作戦に関する一考察 ―阿爾花(アルファ)公・ナスンアリビジフの帰還問題を中心に―] * Л. Дэндэв, “Монголын товч түүх” Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал-29 дүгээр боть, Улаанбаатар, 2006, * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “Бүгд Найрамдах Монгол ард улсын түүх”. Гурван боть. УБ. 1968 он. * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “В.Котвичийн хувийн архиваас олдсон Монголын түүхэнд холбогдох зарим бичиг”, хэвлэлд бэлтгэсэн Б.Ширэндэв, Шинжлэх Ухааны Академийн хэвлэл, Улаанбаатар, 1972, тал 23-39. * EDITED BV LO HUI MIN: THE CORRESPONDENCE OF G.E.MORISSON II, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRISS 1978, P 48 * Монгол улсын түүхийн төв архив. ‘’ Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914’’. ТТА. ФА-4. НХ-656. * Ш. Нацагдорж. Манлайбаатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн хэвлэх үйлдвэр, УБ., 1946 он. * Монгол ардын журамт цэргийн дуртгалууд, гуравдугаар дэвтэр, Улсын хэвлэлийн газар, УБ., 1986. * Монгол улсын түүх Ү боть. ХХ зуун, Монгол улсын шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэн, УБ., 2004. * Японы Гадаад Харилцааны Түүхийн Архив. Гадаад явдлын яамны тэмдэглэлийн баримт бичгүүд. (Дайшѐ-гын хуучин цэс) * Японы сэргийлэн хамгаалах тэнхимийн сэргийлэн хамгаалах институтын материал. Хуучин далайн цэргийн яамны архивын материал. * Ө. Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == * [https://mongoltoli.mn/history/h/187 Таван замын байлдаан] {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] r6qyhx25j7805xerlc9t6rua8rz4ian 707210 707209 2022-08-04T00:31:29Z 95.111.217.180 /* Эхлэл, тулалдагч талуудын хүчний харьцаа */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Таван замын тулаан |partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд]] |campaign=Таван замын байлдаан |image=[[Зураг:Mongolian_soldiers.jpg|300px]] |caption=Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд |date=1912-1915 он |place=[[БНХАУ]], [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Шинжаан|Шинжааны өөртөө засах тойрог]] |casus= |territory=[[Өвөр Монгол]] болон бусад монголчууд амьдардаг нутгийг алдсан ба хожим [[Хятад]]ын нутаг болсон |result= Гурван улсын [[Хиагтын хэлэлцээр]] |combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]<br />[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],<br /> бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]<br />дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], <br />дэд сайд [[Бавуужав]]<br />дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[:zh:那逊阿尔毕吉呼|Насан-Аривжих]]<br />сайд, гүн [[Содномдорж]]<br />дэд түшмэл Зүтгэлт<br />гүн [[Лаварын Сумъяа]] |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />маршал [[:zh:王怀庆|Ван Хуайчин]] |strength1=[[Богд Хаант Монгол Улс]]ын арми, <br />[[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг]]ийн ангиуд нийтдээ 10000 орчим цэрэг |strength2=70000 [[цэрэг]],<br />янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]]<br />, 80-90 пулемёт |casualties1=алуулсан 400 орчим, <br />олзлуулсан 60<br />шархадсан 48 |casualties2=алуулсан 3795,<br />олзлуулсан 76<br />зөвхөн 3 тулалдаанд 4-8 их буу,410-аад их бууны сум,<br />7 пулемёт түүний 5000 сум,<br />1080 буу, 85600 ширхэг сум, <br />421 сэлэм олзлуулсан. }} [[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] '''Таван замын байлдаан'''- Монгол-хятадын хооронд 1912-1915 онуудад болсон дайныг хэлдэг бөгөөд [[Монгол]]ын тал [[Өвөр Монгол]]ын нутгийг [[хятад]]ын цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх зорилготой байсан бол [[Хятад]]ын тал Өвөр монголыг алдахгүй байх төдийгүй [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсыг]] устган түүний нутгийг булаан эзлэх зорилготой байжээ. Энэ дайныг хятадад "[[Үхэр жилийн үймээн]]" гэж нэрлэдэг бөгөөд дайны үед хятадын үлэмж давуу цэргийн байлдааны ажиллагаанууд нь бүтэлгүй болж ихэвчилан ялагдаж байсан тул гүнзгийрүүлэн судалдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад ялагдлуудаа [[ялалт]] болгон хуурамчаар тэмдэглэсэн байдаг онцлогтой. Таван замын байлдааны үед [[Ховдын хязгаар]]ыг хамгаалах [[Баруун Монгол]] буюу [[Шинжаан]]ыг [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|хятадаас чөлөөлөх зорилго]]ор [[Богд хааны Засгийн газар]] Гурван замаар цэрэг хуваан оруулсан байна. Энэ тухай судалгаа бараг байдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад цөөн тооны мэдээлэл байдаг. Энэхүү таван замын байлдаанаас тусдаа явагдсан [[Монгол-хятадын дайн]]ыг [[Гурван замын байлдаан]] гэж нэрлэн оруулав. [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдаж зарлан тунхагласан явдалд [[Өвөр Монгол]]ын [[Зуу Үд]], [[Зост]], [[Жирэм]], [[Шилийн гол]], [[Улаанцав]], [[Их зуу]] зэрэг 6 чуулган [[Хөх хот]]ын Түмэдийн зүүн баруун гарын засаг Хар мөрний их мянган, [[Өөлд]]ийн засаг, [[Алшаа]], [[Ар хорчин]], [[Или мөрөн|Илийн мөрний]] [[Цахар]] зүүн гар болон [[Тарвагатай]]н аймгийн хошууд талархан дагаж баясахаа илэрхийлж, [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[цэрэг]] илгээж, Өвөр Монголыг бүхэлд нь Хятадын дарлалаас чөлөөлөхийг хүсэн гуйжээ. Хөлөнбуйрын Барга, Өвөр зургаан чуулганы 49 хошууны 36 нь Монгол улсад нэгдсэнээс гадна Хөх нуурын 24 хошуу, Цахар 8 хошуу, Или мөрөн болон Тарвагатайн 16 хошуу дагаар орж албан ёсоор нэгдэхээ илэрхийлсэн юм. [[Богд хаан]]ы [[зарлиг]]аар [[1913]] оны [[долоодугаар сар|7-р сар]]д зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх тусгай газар байгуулагдаж, [[Сайд]]аар нь [[цэцэн хан аймаг]]ийн харьяат [[Егүзэр хутагт|Егүзэр ачит зан бадарсан эрдэнэ мэргэн хамба]] [[Галсандаш]]ийг томилсон. ==Урьдчилсан нөхцөл== [[Файл:Бавуужав.png|thumb|left|200px|Шударга баатар Бавуужав]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Монгол үндэстэн]]г нэгтгэн Нэгдмэл Монгол Улс байгуулахыг [[Монгол]]ын тухайн үеийн эрх баригчид эрмэлзэж байв. Богд Хаант Монгол Улсад Өвөр Монгол болон бусад монголчууд нэгдэх эрмэлзлээ илэрхийлж, хуучин [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] харъяаны Монголчуудын хэмжээнд [[бослого]], хөдөлгөөнүүд газар сайгүй өрнөж байлаа. Үүнийг эсэргүүцэн [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] дарлалыг авч хаян [[Дундад Иргэн Улс|Дундад Иргэн улс]]ыг байгуулсан [[Хятад|Хятадууд]] өөрсдийгөө манж нарын өв залгамжлагч гэж үзэн хуучин Манж Чин улсын нутагт гарсан үндэстэнүүдийн тусгаар тогтнох эрмэлзэл бүхий эсэргүүцэл, тэмцлийг цэрэг, зэвсгийн хүчээр нухчин дарж хэлсэн. Түүхийн ийм эгзэгтэй үед Богд хаан Монгол улс, Өвөр монголчуудыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөх, өөрт сайн дураар нэгдсэн монголчуудыг нэгтгэж, хязгаар нутгаа батлан хамгаалах зорилгоор [[Чуулалт хаалга]], Бат хаалга ([[Хорчин зүүн гарын дунд хошуу]]), [[Долнуур]], [[Хөх хот]], [[Бугат]] хотын чиглэлд таван замаар их цэрэг хөдөлгөв. ==Монголын тал== ===Монгол дах нөхцөл байдал=== Богд Хаант Монгол Улс байгуулагдсанаас эхлэн түүний Засгийн газраас Ар ба Өвөр Монгол төдийгүй нийт Монголчуудыг нэгтгэн Их Монгол улсыг байгуулахыг өөрийн үндсэн бодлого болгон хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Энэхүү бодлогын дагуу Өвөр Монголын олон түмэнд хандан “Манай засгийн газраас их цэргийг томилж дотоод монголд сэргийлэн суулгасан хятад цэргүүд лүгээ байлдаж хятад түшмэл цэргийг бүрмөсөн гаргасугай хэмээмой. Их цэрэг хүрэхийг үзэж хүчин хавсран газар орноо эзлэн авсугай. Бид язгуураас нэгэн үндэстэн тул зовлон жаргаланг хамтатгаваас зохимой” хэмээн ухуулан таниулах зарыг түгээн дэлгэрүүлж байв<ref>Ж.Урангуа: “ХХ зууны эхэн үеийн Монгол улс 1911-1919”, Улаанбаатар, 2006 он. Тал 47</ref> Монголын засгийн газар нь Манж чин гүрэн задран унасан учир Манж нарын нэгтгэсэн Монгол, хятад, түвд болон бусад үндэстэнгүүд өөрийн тусгаар улсыг байгуулах эрхтэй гэсэн түүхэн үндэс бүхий зарчмын дагуу Манж нарын эрхийг шууд залгамжлан авах гэсэн хятадын үндэслэлгүй их гүрний дээрэнгүй бодлогыг эрс эсэргүүцэн дээрх бодлогыг сөргүүлэн дэвшүүлжээ. Мөн тэд өөрийн дээрх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Оросын тусламжид түшиглэхээр тооцоолж байжээ. Гэхдээ Богд хаан болон түүний Засгийн газрын эрх бүхий ноёд барууны дипломат ёс гэж нэрлэдэг гадаад өнгөндөө найрсаг мэт боловч хүчтэй нь хүчгүйгээ дарладаг зарчим бүхий өөрийн их гүрний эрх ашгийг бүхний тэргүүнд тавьдаг тэрхүү ёс зүйг мэдэхгүйн улмаас Оросын эрх ашиг юу болохыг танин мэдэж чадалгүй хэт найдлага тавин хүлээж байсан байна. Монголын талын энэхүү найдварыг ашиглан өөрсдийнхөө Монгол дахь эрх ашиг ба худалдааны хэргийг завдан тогтоох гэсэн Оросын засгийн газрын ажиллагаа нь эрчимтэй болж, гадаад явдлын тэргүүн сайд Сазанов 1912 оны есдүгээр сарын 3-нд хаандаа бичиг өргөж, “Монголд онц элч томилон, Орос-Монголын найрамдлын гэрээг тогтоох учир бол Оросод туйлын чухал ашигтай явдал болно” гээд онц элчийн тушаалд Хаант засгийн Алс Дорнодын гадаад харилцааны томоохон зүтгэлтэн Кростовецыг томилох хэргийг хаандаа зөвлөжээ. Ийнхүү Гадаад яамны тэргүүн сайдын саналаар хаант Оросын бүрэн эрхт онц элчийн хувиар Кростовец Монголтой хэлэлцээр хийхээр болж Нийслэл хүрээнээ ирсэн байна. Гэрээ байгуулах хэлэлцээнд Монголын талын төлөөлөгч Сайн ноѐн хан Намнансүрэн, Да лам Цэрэнчимэд нараас “Монголын засгийн газраас бүх монгол үндэстнийг нэгтгэсэн тусгай бүрэн эрхт эзэнт улс төр байгуулах явдалд их Орос улсаас зүйл бүрийн тусламж үзүүлэх ба, хятад улсаар зөвшөөрүүлэхийг хүсмой” хэмээсэнд Оросын талын төлөөлөгч Кростовецоос “Монгол овогтон бүхнийг нэгтгэх явдал болвоос тус улсын засгийн бодлогтой харшилдах бөгөөд Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхээ олох нь маш чухал тул одоо үүнийг даруй хэлэлцвээс зохимой” гэж хэлэлцээрийн агуулгыг зөвхөн Армонголын тухай ярихаас биш Өвөр Монголд холбогдуулж болохгүй гэж анхааруулсан байна. Үүнд Да лам Цэрэнчимэдээс “1911 онд миний бие Ханддоржийн хамт Оросын засгийн газар лугаа Монгол овогтныг нэгтгэсэн улс төр байгуулахыг илэрхийлж тусламж гуйхад Орос улсаас зөвшөөрөн хүлээсэн байгаад одоо яагаад ийнхүү санал гаргасан бэ. Үүнийг бид зөвшөөрч чадахгүй. Хэрвээ Гадаад Монгол тусгаарлаж Дотоод Монгол Хятад улсад хэвээр эзлэгдэх аваас үнэхээр ашиггүй явдал болмой. Энэ учраас Монголын цэрэг нь хятад лугаа байлдахад гагцхүү Орос улсын тусламжийг түших юм. Ингэж сая бидний хүсэл биелэгдэж Монгол овогтон бүгдээрээ нэгдэж нэгэн улс болж чадмой. Учир иймээс Ар, Өвөр Монголыг салгаж болохгүй” гэжээ. Орос улсын төлөөлөгч Кростовецоос мөн Ар, Өвөр Монгол нэгдсэн улс байгуулах явдалд Орос улсын талаас туслаж болохгүйн учир шалтгааныг тайлбарлан хэлээд гэрээ бичгийн эхийг тус тус бэлтгэсэнээ дахин ярилцахаар тогтоод анхны хурал дуусжээ. Дараагийн хуралд Монголын талын дэвшүүлсэн бичигт “Монголчууд Манж, Хятадын эрх мэдлийг устгаж бүх Монголыг нэгтгэсэн бүрэн эрхт их улсыг байгуулсан явдлыг Орос улсаас эн тэргүүнд зөвшөөрч цаашдаа эрхбиш хамгаалах үүргийг хүлээн гүйцээх хэрэгтэй. Түүний дараа, бид бас бусад гадаад улсуудаар тусгаар тогтносон эрхээ зөвшөөрүүлнэ” гэж дурджээ. Эдгээр шаардлага нь Оросын засгийн газрын бодлоготой нийцэхгүй болохоор Оросын төлөөлөгчид зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлжээ. Хоѐр этгээдийн ширүүн маргалдааны дунд Да лам Цэрэнчимэд “Манж, Хятадын захиргаанаас гараад дахиад бас Оросын боол болохыг бид хүсэхгүй. Тус хэлэлцээрийг зогсоож, Бээжингийн засгийн газраас өөрийн монгол төлөөлөгч Наянт ванг ирүүлж хэлэлцээр хийх нь зөв байна” гэж хэлсэнд Оросын төлөөлөгч Кростовиец ихэд уурлаж, монголын бэлтгэсэн бичгийг шалан дээр хаяж “Гэрээний хурлыг харшилсан хариуцлагыг монголын тал үүрэх хэрэгтэй. Тус төлөөлөгч би Да ламын гүжир үгүүдийг хүлээж чадахгүй учрыг өөрийн улсын хаан эзэн ба засгийн газартаа мэдүүлнэ”гэж хурлыг хаян гарсан байна. Ийнхүү хэлэлцээрт хямрал гарч ямарч бүтэмжгүй байгаад хэдэн өдрийн дараа, Оросын төлөөлөгч Кростовец урам зориггүй тархаж явсан Монголын тэргүүн сайдуудыг дуудан аваачиж “Сая хүлээн авсан мэдээнээс үзэхэд Хятад улсын Монголыг байлдах их цэргүүд монголын баруун хязгаарын Ховд, Алтайн замаар нэгэнтээ ойртож ирсэн болохыг манай хязгаар захын албан газруудаас цахилгаан мэдээгээр надад хэд удаа мэдүүлж ирсэн бөгөөд тэдгээр хятад цэргийн тоо маш и бөгөөд зэвсэг хэрэглэл хурц чадамгай хэмээх тул түүн лүгээ эсэргүүцэн тулах арга бодлогыг бэлтгэвээс зохимой” гэсэнд Монголын сайд ноѐд нар ихэд айн сүрдэж зэр зэвсгийн тусламж гуйсанд Оросын төлөөлөгч Кростовецоос “Хоѐр улсын найрамлын гэрээ бичгийг үсэг зурахын өмнө ямар ч тусламжыг үзүүлж үл болмой. Хэрвээ бичгийг одоо даруй миний төлөвлөгөөгөөр зөвшөөрөн тогтоох юм бол цэрэг зэвсгийн тусламж хамгаалалыг үтэр түргэн үзүүлж,тэдгээр хятад цэргийг монголын хязгаарт оруулахгүй болгохыг миний бие батлан хүлээж авмой” гэжээ. Энэ үед монголын талын хүмүүс өргөгүй байдалд орж Кростовецын зохиосон гэрээ бичиг дээр гарын үсгүүдээ зурж батлан тогтоожээ.<ref>L.DINDUB, A Brief History of Mongolia in the Autonomous period, Mongolian Text, with an Introduction and index in English by Gombojab Hangin, Indiana University, Indiana, 1977, P63.</ref> [[Файл:Карта к статье «Монголия». Военная энциклопедия Сытина (Санкт-Петербург, 1911-1915).jpg|450px|thumb|Монгол улсын газрын зураг (1913)]] Ийнхүү -Орос-Монголын найрамдлын гэрээ нь 1912 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Нийслэл Хүрээнд байгуулагджээ. Найрамдлын гэрээ дөрвөн хэсэг, хавсралт арван долоон зүйлсээс бүрдэнэ Тус гэрээний хэлэлцээр хийхэд Өвөр Монголын асуудлаар хоѐр талын төлөөлөгчдийн хооронд зарчимын чанартай санал зөрөлдөөн байсан нь тодорхой мэдэгдэж байна. Богд хааны засгийн газар нь Өвөр Монголыг багтаасан нэгдмэл улсыг байгуулахыг зорьж байхад, хаант Оросын засгийн газар зөвхөн Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхийг батлах саналыг баримталжээ. Гарын үсэг зурж батлагдсан гэрээгээр Орос улс, Монголыг үндэстний цэрэг анги байгуулж болох, хятад улсын цэргийг Монголын хилд оруулахгүй, нүүдлийн иргэдийг өөрийн нутагт суурьшуулахгүй байх эрх бүхий автономит орон гэж хүлээн зөвшөөрчээ. Мөн Оросын хөрөнгөтнүүдийн капиталыг Монголд татваргүй чөлөөтэй нэвтрэх бололцоог олсон байна. ===Монголын талын төлөвлөгөө=== Богд хааны засгийн газар нь Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх бодлогоо шаргуу явуулж өөрийн төлөөлөгчидөө Петирбургт удаа дараа явуулж дэмжлэг тусламж олох гэж оролдсон боловч Орос улс хүлээн авахгүй татгалзаж ганц Армонголыг хятад улсын түрэмгийлллээс хамгаалахад зориулан зэвсгийн тусламж үзүүлсэн байна<ref>Ц. Пунцагноров: “Богд Хаант Монгол Улсын гадаад бодлогын тухай 1911-1919”, Олон улсын монголч эрдэмтдийн зургаадугаар их хуралд тавьсан илтгэл. Улаанбаатар, 1992 оны найман сар.</ref> Богд хааны засгийн газар, [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|Орос-Монголын гэрээ]] байгуулагдсаны дараа уг гэрээний зарим зүйлд түшиглэн Өвөр Монголыг хятадаас чөлөөлөн авч Монгол улстай нэгтгэх зорилгоор цэрэг мордуулах, Гадаад явдлын яамны тэргүүн сайд Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Хаант Орос ба Европын зарим улсад явуулах, Төвдтэй найрамдлын харилцан туслалцах гэрээ байгуулах, Дотоод явдлын яамны тэргүүн сайд Цэрэнчимэд тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Японд томилох зэрэг арга хэмжээг яаравчлан авчээ. Монголын Засгийн газар, ялангуяа Цэргийн яам нь Өвөр Монголоос дүрвэж ирсэн монголчуудаас тухайн орон нутгийн байдал% хүн амын санаа сэтгэл, хятад цэргийн тоо байрлал зэргийг тодруулахаас гадна туршуул илгээн тагнуулын мэдээлэл цуглуулж байв. эдгээр мэдээлэлд үндэслэн цэргийн яамнаас Өвөр Монголыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулсан байна. Төлөвлөгөөнд оросоос авсан зэр зэвсгийн хэмжээнд түшиглэн бэлтгэх боломжтой цэргүүдийг 5 чиглэлд анги болгон зохион байгуулах, тэдгээрийг унаа уналга, хоол хүнсээр орон нутгйин бололцоог ашиглан хангахаар тооцоолсон байна. Мөн таван замын цэргийг еранхийлан удирдах командлагчийг сонгон томилсон ба бусад ангиудын захирагч болон туслах жанжин нарыг томилжээ. ==Хятадын тал== ===Хятад дах нөхцөл байдал=== 1912 оны сүүлч болоход Өвөр Монголын улс төрийн байдал Бээжингийн засгийн газарт хүнд чухал асуудал болж тулгамдаж байжээ. Засгийн газарт Монголын асуудлаар Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг болон үүний эсрэг аядуу бүлэг гэсэн 2 бүлэг байсан байна. Гэхдээ эдгээр бүлгүүд нь Монголыг бүхэлд нь өвөр, ар гэлгүй бүгдийг нь хятадын захиргаанд нэгтгэх зорилготой байсан ба зөвхөн түүнийг хэрэгжүүлэх арга замын хувьд зөрчилтэй байсан байжээ. Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг нь Монголыг дайлах цэргээ томилон Монголыг дайран цохих чиглэлээ бататгажээ. Ийнхүү Монголыг дайлах цэргийг томилохын дагуу Бээжингийн засгийн газрын дотоодод тун ширүүн яриа хэлэлцээр болжээ. Энэхүү санал зөвлөгөөн нь юуны урьд Төрийн явдлын хорооны хянан тогтоолыгхүлээх хэрэгтэй байжээ. Есдүгээр сарын 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны цэргийн явдлын нууц хуралдаан дээр хатуу бүлэг болох хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чирүи болон энх бүлэг болох төрийн явдлын сайд Жао Бинжүн санал зөрөн маргалдаж, эцсийн дүнд гадаад харилцааны хэлэлцээр хийх шийдвэрлэх санал нь засгийн газрын зөвлөгөөнөөр батлагджээ. Үүний зэрэгцээ Юань Шикай ерөнхийлөгчөөс Өвөр Монголын Гүнсэнноров ван болон Армонголын Наянт вантай уулзан ярилцжээ. Тэгээд есдүгээр сарын 25-ны өдрийн төрийн явдлын хуралдаанд Юань Шикай 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны нууц хуралдаан дээр батлагдсан засгийн газрын тогтоол болон Монголын ван гүн нарт зөвшөөрөгдсөн саналыг үндэслэж, Монголын асуудлыг шийдвэрлэх аядуу арга бодлогыг илэрхийлжээ. Гэвч хуралд оролцогсодын олонх нь эсэргүүцсэн. Тухайн үед Бээжингийн засгийн газрын дотоодод Юань Шикай, Жао Бинжүн нарын саналаар төлөөлүүлсэн зэвсэгт хүчнийг хэрэгжүүлэхийг эсэргүүцэх санал зөвлөгөө байхад Дуан Чирүи, Шүи Шүжан (Хуурай замын цэргийн газрын товчоон дарга), Иан Шишань (Шаньши дүдү) мэтийн цэрэг дайнаар дайлан дагуулахыг санаачилсан цэрэг засгийн ноѐд түшмэд нэлээд байсан мөртлөө энэхүү цэрэг дайны хүчинд түшиглэн Монголын тусгаар тогтнолыг устгахыг санаачилсан хүчин нь олонхи байж хүчтэй байжээ. Гацхүү цэрэг засгийн хэмжээнд биш, улсын дотоод дахь энгийн хүн амын хувьд чгэсэн Монголын тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэх санал илэрхий давуу байжээ. Тэд Монгол бол манай нутаг дэвсгэр, Төвдийн нэг хэсэг бол үнэндээ хятад хүний манасан газар учраас Монгол болон Төвд нь яриангүй Дундад иргэн улсад харъяалагдах ѐстой. Эдгээр орны тусгаар тогтнол гэгч ёсонд үл нийцэх ялт ажиллагаа" гэж эсэргүүцсэн санал давамгайлж байсан байна. <ref>“Иргэн улсын Жинши зохиол найруулал”, тал 666, 677</ref> Юань Шикайн аядуу бүлгийг дэмжиж байсан нь Тэр үед Бээжингийн засгийн газар Оросын Хаант Улстай гадаад харилцааны хэлэлцээр хийхээр бэлтгэж байсан тул цэргийн хүч хэрэглэн Монголын асуудлыг шийдвэрлэхээс түр татгалзан хойшлуулах үндсэн шалтгаан болсон байна. 1912 оны арван хоѐрдугаар сарын 3-ны өдрийн “Мүгдэний цагийн сонин”-ы “Иргэн улсын чухал мэдээ”-д доорх мэт өгүүлж, Монгол тусгаарласанд чанга эсэргүүцэл тавьж байх нийгмийн сэтгэлгээг тусгажээ. Сонин мэдээнд эл газрын байдал тусгагдаж “...Шаньдун-д... Бүх улсын ах дүү нар хүчин хамтран дайтахаар зорьж буй. Гэхдээ дайн хийхэд сүйтгэл их. Ах дүү нар бүх хүчнээр зоос мөнгө цуглуулж тус болох нь зохистой. Сонсохоор мужын төвийн нэгэн Чин овогт авхай эх улсаа хайрлах баатар хөвгүүдийн зориг санаагаар хүчир бэрхшээлийг хайхралгүй боомтын гадна үхэж сэхэхээ үзэлцье хэмээн, эмэгтэйчүүд буу зэвсэг үүрч дайн байлдаанд эрчүүдтэй адил явж дийлэхгүй тул онцгойлон цэргийн ам хүнс цуглуулах бүлгэм байгуулахаар уриалж, далайд дусал нэмэх хувь нэмэр үзүүлэх гэсэн...” “...Шандунь мужын Жинан хотод эмэгтэйчүүдийн цэрэг зохион байгуулж Монголыг дайлах дайнд оролцохоор бэлтгэж буй...” гэж мэдээлж байжээ. ===Хятадын талын төлөвлөгөө=== 1911 оны байдлаар Оросуудын хийсэн судалгаанд Манж Чин улс нь нийт 160 мянган явган цэрэгтэй, 285 батальоноос бүрдэх 11 дивиз, үүнд тусгай 25 бригадтай байсан.Манж чин улсын хаант төр мөхсөнөөр түүнийг шахан зайлуулж гарсан дундад иргэн улс 1913 он гэхэд хятадын хуурай замын цэрэг дотооддоо олон үймээн самуунд оролцчихсон туршлагатай, чадварлаг арми болсон байлаа гэж тэмдэглэснийг иш татав. 1912 оны 10 сараас Өвөр Монголд болсон зэвсэгт мөргөлдөөн улмаар хурцдаж байжээ. Дундад Иргэн улсын сэргийлэлтийн цэрэг анги нь Богд Хаант Монгол Улсын цэргийг дайрахын зэрэгцээгээр Өвөр Монголын дотоод дахь бослогыг дарангуйлан дарахаар бэлтгэж байжээ. Иргэн улсын талаас жилийн эцэс болтол цэргийн хүчнээ байрлуулж дуусаад, дайтах төлөвлөгөөг дараагын шатанд оржээ. Тухайлбал, цэгцлэн тохируулсан Монголыг дайлах цэрэг нь тохиолыг хүлээж давшилт хийхэд бэлэн болжээ. 1913 оны эхээр Дундад Иргэн улсын цэргийн дайтах цэрэг ангийн цэгцлэн тохируулсан байдлыг Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэлээс нарийн ойлгож болно. Түүнийг үндэслэн ДИУ-ын цэргийн Өвөр Монгол хилийн ойр хавийн газар оронд тохируулсан цэргийн хүчний байдлыг ажиглан мэдэж болно. Ар, Өвөр Монголын хамаа бүхий газар оронд эл улсын цэрэг байрлуулсан байдал. (1913 оны нэгдүгээр сарын цэргийн захиргааны данс эвхмэл)д доорх мэт тэмдэглэж байна. *Хөх хотын чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр): Явган цэрэг: 5 860 хүн Морьт цэрэг: 1 400 хүн Хөх хотын буут цэрэг: 230 хүн, 15 их буу, 6 пулѐмот *Чуулалт хаалганы чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр): Явган цэрэг: 4 120 хүн Морьт цэрэг: 2 470 хүн Буут цэрэг: 400 хүн, 24 их буу Барилгын цэрэг: 220 хүн Пулѐмёт: 22 <ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл “Монголын мэдээ”, гуравдугаар боть, Дайшѐо-гын 2-р оны хоѐрдугаар сараас додоодугаар сар, данс эвхмэлийн дугаар 1-6-1-5-7</ref> Хүнд, хөнгөн (?) цэрэг: 100 хүн *Чэндэ (Халуун гол)-ийн чиглэл(Өвөр Монголын дунд хэсэг) Явган цэрэг: 7 720 хүн Морьт цэрэг: 1 650 хүн Буут цэрэг: 230 хүн, 14 их буу Инжнерийн цэрэг: 100 хүн Пулѐмёт: 12 *Кайлү-гийн чиглэл: (Өвөр Монголын дунд зүүн өмнө хэсгээр) Явган цэрэг: 4 340 хүн Морьт цэрэг: 1 590 хүн Буут цэрэг: 250 хүн, 27 их буу Пулѐмот: 24 *Таонон (Шаазгай хот<ref>[http://eagle.mn/r/67647 Тогтох тайжийн тухай хоёр дуу] Одоогийн Таононфу гэж буй хотыг монголчууд Шаазгай хот гэдэг байжээ.</ref>)-ын чилэл: (Өвөр Монголын зүүн хэсгээр) Явган цэрэг: 1 600 хүн Морьт цэрэг: 900 хүн Буут цэрэг: 100 хүн, 6 их бууд *Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэл: (Өвөр Монголын зүүн хойд хэсгээр) Төмөр замыг сахих ангийн, явган цэргийн 6 холбоот анги, морьт цэргийн 6 холбоот анги, буут цэргийн 4 дунд анги, барилгын цэрэг 1 дунд анги, төмөр замын 64 дунд анги, Энд Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэлд байгаа бодит тоог тэмдэглээгүй. Эл чиглэлийн бүх цэргийн хүчин (нийт тоо нь)-ний тухай Өвөр Монголд суугаан хятад цэргийн ерөнхий тооны их төлөв бүртгэл: цэрэг 33 460 хүн, 85 их буу, 54 пулѐмот гэж тэмдэглэж байна. Энэ нь "Монгол газрын ойллого"д тэмдэглэж байгаа *Нийт цэргийн хүчин 39 900 гаруй хүн, их буу 54, пулѐмот 4<ref>Монгол газрын ойллого‖-ын 1554-р нүүр</ref> байна. Японы гадаад явдлын архивын материалын дагалт зурагт, дайтах цэрэг анги зургаан бүлэг хувааж байх бөгөөд тус тусын цэрэглэн харалт нь тодорхой бий. Үүнийг монголын талын түүхэн материалтай харьцуулж үзвэл, ДИУ-ын цэргийг зургаан бүлэг хуваасан учир бол Монголын цэрэг таван бүлэг болж ёиглэл гарган байсны эсрэг авсан төлөвлөлт ажээ. Ингэж Дундад улсын засгийн газар нууцаар цэрэг томилон Өвөр Монголд хувиарлан суулгаж бага багаар нэмэгдүүлж байжээ. Чуулалт хаалганы зүүн хэсэгт суугаа цэрэг гурав, дөрвөн мянгаас нэмэгдээд хоѐр түм гаруй болж, Монголыг дайлах хошууч цэрэг анги нэгэнтээ бэлтгэлээ дуусгаж төвийн шилжүүлэн томилохыг хүлээж байсан байна. Энэ үед ДИУ-ын цэрэг нь Өвөр Монголд дайтахаар бэлтгэсэн ѐсоор Өвөр Монголын эл газар цаашлан Армонголд дайран орохоор төлөвлөж байсан байна. Бээжингийн засгийн газарт ―Ерөнхийлөгчийн ордон өдөр дараалан хуралдаж, бүр л цэрэг татан шилжүүлэх ба цэргийн сүйтгэл цуглуулах хоѐр учирт зүтгэлцэн, цэрэг ба санхүүгийн хоѐр яамыг тусгайлан хариуцуулахаар зарлигджээ. Дуан (Дуан Чириү) ерөнхий дарга ойрд зөвлөгчийн газартай ярилцан зөвлөж одоогийн эл мужын дүдү нар тус тус цахилгаан мэдээ ирүүлж "Монголыг дайлах зориг санаа чанга байх нь эрхэм. Эл муж урьдаар өөрийн сэргийлэлтээ чангатгаж, үнэхээр дайны явдал үүсвэл даруй түр умард орны эл мужын цэргийг шилжүүлнэ. Бусад өмнөд орны эл мужид хөдлөхгүй. Гэвч эл муж шилдэг хүчтэнийг шилэн сонгож чанга боловсруулж төвийн зарлигийг сонсохоор үүрэг болгох хэрэгтэй" гэж тохируулжээ. Бээжингийн засгийн газар нь хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чириү- гийн шаардлага доор эцэстээ Монголд зэвсэгт хүчин хэрэглэх горьдлогоо дахин дурдаж, нэгэнтээ тогтсон төсвийн хувиар ерөнхийлөгчийн ордонд батлагджээ. ДИУ хүчирхэг цэрэг ангиа төвлөрүүлж зүүн хэсэг орноос дайралт хийх гэж байжээ. Үүний тухай "Мүгдэний цагийн сонин"-д доорх мэт тэмдэглэж байна: "Гадаад Монголыг эрхшээхэд урьдаар Өвөр Монголын зүүн монгол, зүүн хойдын гурван мужаас гар орох хэрэгтэй, сэргийлэлтээ чангатгах хэрэгтэй, сэргийлж дийлсэний дараа сая дайтаж дийлнэ. Одоо нэгэнтээ бэлтгэж дуусчээ" Тухайлбал, Армонголыг дайлах үед урьдаар Өвөр Монголын зүүн хэсгээс эхлэх гэсэн байлдах бодлогийн чиглэлийг арван хоѐр сарын эхний үеэр нэгэнт тогтжээ. ==Эхлэл, тулалдагч талуудын хүчний харьцаа== Өвөр Монголыг чөлөөлөх таван замын цэргийг ерөнхийлөн захирагч жанжнаар [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]г зарлигаар томилсон. Таван замын цэргийг дараах байдлаар хуваан мордуулсан байна. Үүнд: *Нэгдүгээр зам: [[Егүзэрийн хийд]]ийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]гийн удирдсан [[цэрэг]] *Хоёрдугаар зам: [[Дарьганга|Дарьганг]]ын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], [[дэд сайд]] [[Бавуужав]] нарын цэрэг *Гуравдугаар зам: [[Сөнөд]]ийн хоёр [[хошуу]], [[Дөрвөд|дөрвед]] вангийн чиглэлд дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[Насан-Аривжих]]ын цэрэг *Дөрөвдүгээр зам: [[Хөх хот]]ын чиглэлд, [[сайд]] [[гүн]] [[Сономдорж]]ийн цэрэг *Тавдугаар зам: [[Урад]]ын гурван гүн, [[Хатан гол]]ын чиглэлд, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийн цэрэг тус тус хөдлөх болсон ажээ. Эдгээр чиглэлүүдэд нийтдээ 10000 цэрэг байсан гэж үздэг. [[Файл:With the Russians in Mongolia 192.png|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] 1913 оны дунд үеийн Монгол цэргийн тоог 4300 гаруй, түүн дээр 3500 орчим орон нутгийн [[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг|сайн дурын цэрэг]] байсан гэж үздэг. [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]ын [[ерөнхийлөгч]] [[Юан Ши Кай]] Монголын эсрэг 70 000 цэрэг татаж, их буу, явган цэргээс бүрдсэн орчин үеийн зэвсэглэл бүхий [[арми]]йг эмхлэн байгуулж, [[маршал]] [[Ван Хуайчин]]аар удирдуулан хөдөлгөлөө. Тэр маршалд өгсөн бас нэг нууц даалгавар нь [[Дэмчигдонров ван]]гийн өргөөнд хадгалагдаж буй [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] тамгыг ямар ч хамаагүй аргаар авчрах явдал байв. [[Дундад Иргэн Улс|Хятадын]] цэргийн байдлыг авч үзвэл: 1912 оны намар Дарьгангын чиглэлд 500-аад, [[Цагаан Түн]]гийн чиглэлд 1-2 мянга орчим, [[Цицикар]]т, [[Хөлөнбуйр]]ын чиглэлд 4 мянга гаруй хүнтэй холимог бригад, [[Жиримийн чуулган]]ы нутаг, Таононфу гэж буй (Шаазгай) хотноо 10 мянга орчим цэрэг байрлуулжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дундад иргэн улс 1912 оны адаг, 1913 оны эх гэхэд Жиримийн чуулган, Цицикар, Шаазгай хот орчим 14 мянгаад цэрэг (зүүн чиглэл), Өмнөд Монгол буюу Хөх хот, Хаалган боомт, Долоннуур, Бяруу зэрэг хотод 39 мянган цэрэг (төвийн чиглэл), харин Цагаан Түн, [[Алтайн Шар сүм]], [[Чингэл]] зэрэг газраар 6 мянгаад цэргийг байрлуулсан мэдээ бий. Эдгээр бүлэглэл нийт янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]], 80-90 [[пулемёт]]той байв. Харин 1913 оны 9, 10 дугаар сарын үед [[Шаньси]] мужийн умард хилийн нутгаар 23 янз бүрийн анги нэгтэл, 28 их буу, 4 пулёмёттой 9500 явган, 1500 морьт цэрэг байрлаж байсан бол Хаалган, Долоннуур зэрэг хотын чиглэлийн цэргийн бүлэглэлд 30 их буу, 16 пулёмёт бүхий 35 батальон (20 мянган хүнтэй) [[явган цэрэг]], 9 [[дивизион]] (2500 хүнтэй) [[морин цэрэг]]тэй анги, салбарууд байрлаж байжээ. [[Файл:Mongolian_soldiers1.jpg|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] ==Байлдаан эхлэх үеийн цагийн байдал == 1912 оны сүүлийн хагас жил хятадын цэрэг Өвөр Монголын олон газарт улмаар давшин орж бэхлэн суужээ. Нөгөөтэйгүүр, мөн оны есдүгээр сард "Монгол-Оросын гэрээ" байгуулахаар зөвшилдөж байсан үед Богд хааны засгийн газар дотооддоо Өвөр Монголд цэрэг оруулах төлөвлөгөө зохиож эхлэв.Ингээд ДИУ болон Монголын хоорондох зөрчил ихээр хурцдаж асуудлыг хэлцлийн шуагмаар шийдэх боломжгүй болж цэрэг дайны ажиллагаагаар шийдэхэд хүргэх болов. 1912 оны сүүлчээс эхлэн жил гаруйн хугацаанд Хятад улсын Бээжингийн засгийн газар ба Монголын Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын тойронд байлдаан болжээ. Монголын цэрэг Өвөр Монголд байгаа Хятадын цэрэгтэй тулалдаж эхлэн Эзний гол, Ноён уул, [[Алшаа зүүн хошуу|Алшаагийн яамд хот]]ын орчим, Шандын гол, Үхэрчин уул, Тэнгэр элс, Сургага Хөөрөг, Дархан уул, [[Шулуун хөх хошуу]], [[Долнуур]], [[Бяруу]] хот, [[Хөх хот]]ын орчим, [[Хөвөөт шар хошуу]] зэрэг олон газар ялалт байгууллаа. Энэ явдлыг Лондон «Times», [[Япон]]ы «Manshū Nichi-Nichi Shimbun» зэрэг олон [[сонин]] [[дэлхий]] нийтэд зарлаж байсан ба [[Оросын Хаант Улс]] «Танай улс учиргүй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан. ===Байлдааны ажиллагааны эхлэл=== ДИУ болон Монголын цэргийн анхны байлдаан Өвөр Монголд хэзээ болсон цаг нь тодорхойгүй боловч Японы гадаад яамны Дайшѐо- гын тэргүүн он (大正元年-1912)-ы есдүгээр сарын 9-ний өдрийн тэмдэглэлд "Жэн Жиатүнд бэлгийн улиралын долоон сарын 8-наа хятад монгол хоѐр цэргийн хооронд нэгэн их дайн болов" <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээ нэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 机密公第257号，大正元年9月10日 外务省政务局接受件。</ref>гэсэн мэдээ бий. Энэ нь Өвөр Монголд болсон ДИУ-ын цэрэг болон Монгол цэргийн хамгийн анхны зэвсэгт мөргөлдөөн. 1912 оны арван сарын 11-ний өдөр Оросын элчингийн Бээжийнгээс явуулсан цахилгаанд: "Дундад улсын сонин мэдээнийхний ба нам бүлгийнхэн Оросын эсрэг ухуулгаа үргэлжлүүлэн чангатгаж байна. Хүрээг дайлах аян цэрэг (远征军)-ийг зэвсэглэхээр илээр хандивын мөнгө цуглуулж <ref>Ш. Бира: “БНМАУ-ын түүх”, Монгол улсын соѐл гэгээрлийн яамны сурах бичиг сэтгүүл хэвлэх товчоо, 1987, тал 146</ref><ref>Ш. Нацагдорж: “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946 он, тал 34-35</ref><ref>《盛京时报》(Мүгдэний цагийн сонин) 1912年12月3日，第三面，《国务院对库政策志略》。</ref> байна. Зөвлөгөөний хурлын даргаар тэргүүлүүлсэн улс төрчид цөм энэхүү учирт оролцов. Засгийн газар яг улсын доторх цэргийн зээллэгийн төсвийг ярилцаж аян цэргийн төлөвлөгөө хийж эл газарт үүний төлөө идэвхтэй бэлтгэл арга авч байна."<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 136</ref> гэжээ. Бээжингийн засгийн газрын зөвлөгчийн яам ба хуурай цэргийн яамны удирдлага дор, юуны өмнө Дарьгангад дайран Монголын цэргийг устгах дайны зорилгийг тогтоов. Залгаад Халуун гол (Рехэ), Цахар, Шианши, Сиүюаньд суугаа цэргийн дайралт бараг адилхан цагт эхэлсэн байв<ref>Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Дарьгангын дайралтад Иргэн улсын цэрэг ихэд ялагдаж, Дарьгангын өмнө талд байгаа Шилийн голын газар Монголын цэрэгт эзлэгдэв. Энэ үед Иргэн улсын цэрэг бараг цөм Шилийн голоос ухарсан байв. Тэгээд ―Хятадын засгийн газар Улаанхад ба Кайлү-д цэргийн байрлуулт хийж Дарьгангыг эзэлсэн Гадаад Монголын цэргийг хөөн гаргахаар Жинжоү-гээс И Жүн (毅军) цэргийн явган цэрэг 2 000, морьт цэрэг нэг дунд анги, буут анги нэг дунд ангийг, Халуун голоос И Жүн цэрэг 2 000, Хуай Жүн (淮军) цэрэг 1 000, шадар цэрэг хоѐр хороог, Жан Чигү-гээс 500-г, Гүй Хуачэн хотоос шадар цэрэг хоѐр хороог, жич Шианши-гийн хуурай замын цэргийн нийлмэг багаас нэг бригадыг татан төвлөрүүлж Дарьгангийг дайрах хүчнээ чангатгав. <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээтнэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 ”Квантуны армийн захиргааны яамнытмэдүүлэлт”</ref> Хэдийн тэгсэн боловч 1919 оны арван нэдүгээр сард Армонголын өөртөө засахыг үгүйсгэх болтол, Иргэн улсын цэрэг Дарьгангад орж чадаагүй. Анхан шатны баруун талын дайн нь бараг цөм Шилийн голын хэмжээнд явагдав. 1912 оны сүүлчээр Иргэн улс ба Монголын хоорондох хоѐр цэргийн мөргөлдөөн үүссэнээс нааш, Шилийн голын чуулган ба зүүн талын Зуу-Удын чуулган тун бачим байдалд ороод байв. Энэ хоѐр чуулган нь Хөлөнбуйрынх шиг Богд хаант засгийг дагахаар эрс тэс хөдлөөгүй бөгөөд Цахарын зарим хэсэг мэтээр эсрэг зогсолт бас аваагүй юм. Мөн бас Их зуу,Улаанцавын чуулган мэт өнгөн дээрээ Иргэн улсыг дагаад үнэндээ Богд хаант засаг лугаа үргэлжлэн харилцаж байсан ч биш, өдөр тутам бачуурч байгаа байдалд энэ хоѐр чуулган ямар овроор хандвал зохихоо өөрсдөө тогтоож чадалгүй хар шар нийгмээрээ самгардаж байв. Гэхдээ 1913 оны зэвсэгт мөргөлдөөнд хамгийн их хохирол амссан нь ч энэ хоѐр чуулган юм. Шилийн голын чуулганы нутаг нь дунд ба баруун Өвөр Монголын хойд хэсгийг бүрхэж Армонгол лугаа шууд залгалдаж байдаг. Тухайн чуулган нь Иргэн улс ба Монголын хоорондох халхавч орон болж байсан учраас түүний өмнөх Цахар орон цохилтонд учирсан боловч хохирол нь бага байв. Монголын талаас Шилийн голын дайнд оролцсон нь Дамдинсүрэнгийн удирдсан баруун замын цэрэг болон Бавуужав, Хайсан хоѐрын удирдсан дунд замын цэрэг байв. Дамдинсүрэнгий доор байсан 1 000 цэрэг бүгд Өвөр Монголын хүн бөгөөд Дамдинсүрэн 1912 онд тэднийг Хөлөнбуйр, Шилийн гол, Цахараас элсүүлэн авсан<ref>Hyer, Paul: The role of inner Mongolia in the Independence Movement,1911-1914, Studies on Mongolia: proceedings of the First North American Conference on Mongolian Studies. Bellinghan: Western Washington Univ,Press, 1979.p.92.</ref> 1913 оны нэгдүгээр сарын дунджаар Дамдинсүрэнгийн удирдсан цэрэг нь Иргэн улсын цэргийн Долон нуурын хуарныг авахаар довтлоход Иргэн улсын талаас умардын шинэ цэргийн нэгдүгээр дивиз (дарга нь Хэ Зүнлиан 何宗莲)-г хөдөлгөж Долон нуурын баруун хойнох элсэрхэг газарт ширүүн дайн хийв. Монгол цэргийн дайралт эхэлмэгц хөдөлгөөн шаламгай Монголын морьт цэргийн салбар анги Долон нуур орчим шувтлан орж Иргэн улсын цэргийн буцах замыг тасалсан тул Иргэн улсын цэрэг бүслэгдсэн байдалд орж ширүүн дайнд хагас тооны цэрэг нь алагдаж, үхэж шархдагсад зууны наяд хүрч тун ихээр хохирсон байна<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть), Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны хоѐрдугаар сараас долдугаар сар 1-6-1-57号, мөн дээрх Heyr, Paul –ын ном, р 92</ref> Иргэн улсын талынхан энэхүү учрыг чухал болгон тухайн газрын цэрэгт гол хүчний шинэ цэрэг хүрэхээс өмнө дайсны дайралтыг Шангуан гол (闪光河, Долон нуурын хойгуур урсах гол)д хориглох хэрэгтэй гэж тушааж байв. Тэгээд умардын хуурай замын цэрэг (北洋陆军)-ын гуравдугаар дивизын гурав дугаар бригад (дарга нь 卢永祥 Лү Еншиан) , наймдугаар дивизын 16-р нийлмэл бригад (дарга нь 王汝贤 Ван Рүшиан), Хуайжиүн цэргийн морьт цэргийн нэгдүгээр бригад (дарга нь 陈文运 Цен Венюунь)-ыг Долон нуур орчим томилоод, бас Халуун голын И Жиүн цэргийг байлдааны байдлыг очиж туслуулахаар дайны бэлтгэл хийлгэв.Энэ үед 1913 оны эхэнд Цахарын зүүн хэсэг ба Халуун голын хойд хэсэгт Иргэн улсын цэргийн хүч 21 400 хүн болсон. Долон нуурын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (王怀庆) Монгол цэргийг эвдэхээр шуудаж, буут цэргийн галлалтын хамгаалалт доор давуулга олон цэргийн хүчнээр гэдрэг дайралт хийв. Гэвч илэрхий ялалт олсон байдал мэдэгдэхгүй<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Тус газарт суугаа Иргэн улсын цэрэг явган, морьт, буут ангийг хамтруулсан 4 000 хүн олноор дайнд гарсан гэдэг боловч магад тоо нь мэдэгдэхгүй бөгөөд ерөнхийдөө цэргийн сүр алдагдсан байна<ref>190 “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть)</ref> 1913 оны эхэнд Бавуужав, Хайсан, Наваангомбо нарын удирдсан Дарьгангийн чиглэлийн цэрэг, Өвөр Монголыг дахин давтан дайрч байв. Эдгээр цэрэг юуны өмнө нэгдүгээр сард Дарьгангийг дайраад ялалт олж, Бэйсийн сүм (贝子庙，Одоогын Шилийн голын төв Шилийн хот жич түүний орчим)-ээр гарч зүүн өмнөш урагшлав. Бавуужав Лиан Күйсү (梁魁苏) нар хэдэн мянган цэргийн хүчээр Бэйсийн сүмийг довтолсон нь Иргэн улсын цэрэг болон Монгол цэргийн эсэргүүлэн байлдсан хамгийн анхны дайн болсон бөгөөд түүнээс хойш Монгол цэрэг Шилийн голын Үзэмчин хийгээд Зуу-Удын Их вангийн сүм (大王庙), Мисан сүм (米僧庙), Шавартай, Шар даваа зэрэг газрыг эзлэж байв. Бэйсийн сүмийн байлдаанаас хойш Иргэн улсын сахих цэрэг удаа дараалан ялагдан ухарч байв. 1912 оны 4 дүгээр сар болохоос өмнө, Шилийн голын зүүн хэсэг Зуу-Уд аймгийн Хишигтэн хошуу Монгол цэрэгт эзлэгдэв.аравдугаар сарын үеэс Монголын цэрэг Шилийн гол дэх Иргэн улсын цэргийн хуарныг голчлон сөнөөгөөд, хэдэн салбар салж Цахар оронд түрж, Зуу-Удын хойд хэсэгт гүн орж, Шилийн голын бүх нутгийг эзэлсэн байв. Иргэн улсын цэрэг дайн эхэлснээс нааш үндсэндээ ялагдав. шаламгайлан урагшлах Богд хааны засгийн газрын цэргийн ажиллагааны тухай өгүүлэхдээ: "Монгол цэрэг монголын бүх нутгийг дэвжээрүүлэв"гэж гайхсан Оуэн Латтимор (Owen Lattimore) бас Богд хааны засгийн газрын цэргийн тухай ―Хүрээнээс томилсон аян цэрэг бүмэтжгүй биш‖ гэж байсан бөгөөд ―Тэд нар хүрсэн газар бүрдээ хятадын цэргийг эвдсэн бөгөөд түр зуураа Жанчхүүгээс умарших дайнд их ялалт олж" байсан гэж тэмдэглэжээ. Түүний хэлэхээр Иргэн улсын цэрэг шинээр сургуулалт хүртэж шинэ маягын зэвсгээр зэвсэглэсэн тухай үеийн шилдэг цэрэг анги байсан боловч байлдах бүрд ялагдаад байсан тул аргагүй эвсэхийг хүсэх болов гэдэг. Ийнхүү явцад Иргэн улсын төлөөлөгч болон Монгол цэргийн хошууч ангийн дарга Дамдинсүрэнгийн хооронд хэлэлцээр хийх болов. Тэр үед Иргэн улсын төлөөлөгч "Дамдинсүрэн хэрвээ Иргэн улсыг дагавал Их Жунтан өөрийн биеэрээ вангийн зэрэг хүртээж ѐсныг гүйцэтгэн угтах болно" гэж Бээжингийн саналыг уламжлав Дамдинсүрэн Бээжингийн саналыг хүлээн авсангүй тул хэлэлцээр нь бүтэлгүй төгсөв<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Иргэн улсын эвсэх "Зөөлөн бодлого" нь Дамдинсүрэнд үйлдэл гаргасангүй боловч, бусад талаар харин бүтэмжтэй байв. Жишээлбэл, тэр үед Сөнөдийн талын цэргийн ерөнхий жолоодогч байсан Насанравжих 208 Иргэн улсын талын хүсэлтийг хүлээж Бээжингийн засагт орж өгөв. Насанравжих "Үндэсний чөлөөлөлтийн хөдөлгөөн"-өөс урвав гэсэн мэдээ нь Богд хааны засгийн газрыг ихэд цочоов. Энэ нь Богд хааны засгийн цэргийг тун ашиггүй байдалд оруулав. Түүний дараа баруун хэсгийн дайны Монгол цэрэг эмх дэглэмгүй байдалд орсноос ялагдаж эхэлсэн нь Богд хааны цэргийн явдлын төлөвлөгөөнд оролцож байсан Насанравжихын урвасантай холбоотой. Нөгөө талаар Бээжингийн засгийн газар, Иргэн улсын цэрэг Өвөр Монголын дайнд удаа дараалан ялагдсаныг чухал том хэрэг болгон үзэж, цэргийн хүчээ зузаатгахаар чармайж сэргийлэлтээ чангатгав. Түүнчлэн 1913 оны наймаас есөн сарын завсрын үеэс зүүн хэсгийн дайны байдалд эргэлт гарав. Тухайлбал, Иргэн улсын цэрэг хамгаалалтаас дайралтад шилжиж байв. Онцгойлон баруун хэсэгт мөн тэр намраас Богд хааны цэргийн хүнс хангалт бэрхдэж эхлэв. Байлдааны газраас Богд хааны засгийн газарт хандан, буу сум хурдан хүргэж ирүүлтүгэй гэсэн бачим шаардлагуудыг дахин давтан гаргаж байсан боловч засгийн газраасаа хариу олсонгүй. Энэ үед Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагаар Иргэн улс лугаа Өвөр Монголын дайныг зогсоохоор хэлэлцэж байсан. Нөгөөтэйгүүр мөн 1913 оны сүүлчийн хагасаас Орос, Хятад, Япон зэрэг улсуудад яаж хандах тухай Богд хааны засгийн газрын ноѐдын санал нэгдэлгүй болж улс төр улам будлиантай байдалд орж байв. ===Байлдааны ажиллагааны өрнөл буюу дунд үе=== 1913 оны 6 сард Богд Хаант Монгол Улсын засгийн газар Жанчхүүгээс ирсан туршуулын мэдээнээс Иргэн улс буюу хятадын цэрэг өвөр монголыг эзэлсэний дараа давшилт хийн Монгол газар орж Хүрээг эзлэхээр төлөвлөж байгааг мэдсэний үндсэн дээр цэргийн нууц хурал хуралдуулж хятад цэргийн давшилтыг хориглоход бараг гурван түм таван мянган цэргийг дайчлах шаардлагатайг тул холбогдох арга хэмжээг авсан байна .<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 191</ref> ДИУ “Зөөлөн илбэлэх”-ийн эвсэх бодлогын дагуу, дайны бодлогоо шинээр төлөвлөжээ. Төлөвлөгөө нь: Нэг. Жанчхүүгээс Долон нуур, Бяруу балгас зэрэг Монголын чухал боомт газар хүрэх замд уулын морин улааг хаяж хурдхан цахилгаан утас тавин цэргийн хөдөлбөрийг хурдатгах хэрэгтэй. Хоѐр. Үүнээс хойш Жанчхүүд суусан нэгдүгээр дивизыг цөм Монгол газар суулгаж, Жанчхүү орчимд гуравдугаар дивизын тавдугаар нийллэг бригадыг байршуулна. Гурав. Монголын байдал улам бачим болж Монголын эл газар суух цэрэг нэмэгдэн байгаа тул урьдын цэргийн өртөөний дүрэм бэрх болов. Жанчхүүд хурдхан цэргийн өртөө гаргаж зөөвөрлөх байгууламжийг бүрдүүлэн, эл газрын цэргийг хангах хэрэгтэй Дөрөв. Уулын Монголыг дайлах цэрэг нь Цахар, Халуун гол, Сиүюань хэмээх гурван газрын цэрэгт хуваагдаж байх тул тус тусдаа хөдөлж хоорондоо ямарч холбоогүй байсан шалтгаанаар удаа дараалан ялагдав. Иймээс хойшдоо гурван замын цэргийн хуаран нягт холбоо авч хөдөлгөөнөө хамтруулж байдлаа хоорондоо мэдэгдэх хэрэгтэй<ref name=Япон></ref>. Монголын Засгийн газар Армонгол болон Өвөр Монголын ын нийлэх зорилтыг хурдхан биелүүлэхээр түшмэд сайд ван гүн нарыг цуглуулан төрийн хурал хийв. Хурлаас цэргийн бэлтгэл хийж, элч нарыг хошуудад мордуулан, өмнө зүг дайлахад хэрэглэх морь, тэмээ, хөсөг, хүнсийг цуглуулахын хамт, Өвөр Монголын нутагт хоѐр хүн томилон очуулж тэндэх ван гүн нартай уулзуулан Хүрээнд нийлэхийг уриалж, болох эсэхийг арван өдрийн дотор тогтоох болов<ref name=Япон> “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41号, 大正2年8月-10月，秘受4886号), “Өвөр Монголд айх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”,“зургаан сарын дундаж Хутагтын “Ар, Өвөр Монголыг нийлүүлэхи төсөл”</ref>. Энэ үед Монгол цэргийн давшилт амжилттай байлаа. Зургаадугаар сарын 4-ний өдрийн Монгол цэргийн дайралт Цахарын чиглэлд амжилттай байсан байна. Японы гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл, хятад улс “Зургаадугаар сарын хуучдаар Цахарын цэргийн төлөвлөгөө”-г батлав. Үүнд: “Цахар аймагт тэргүүн фронтын байдал өдөр тутам бачим болсон бөгөөд олон мэдээнээс үзвэл Хүрээний цэрэг өмнөшлөх буюу эсвэл төсөөлөшгүй учир гарч мэдэх тул гуравдугаар дивизын тавдугаар бригадын дарга Лү Шаожиан (卢少将)-ийг Цахарыг сахих командлагчаар дэвшүүлж, цэргийн гол хүчнээ Шавартай орчимд төвлөрүүлж, Долон нуур ба Хүрээ-Жанчхүүгийн зам зүгийн алинд ч боловч тохиол алдахгүй хөдөлж болохоор төлөвлөсөн” гэж бий. Монголын тал тавдугаар сарын хуучдаар Тогтох, Хайсаны удирдсан зургаан мянган хүнтэй цэргийг Дарьгангад байршуулсан байна Тогтох, Хайсан нарын цэрэг Дарьгангад ар талын хүчнийг чангатгаж байхад Бавуужав Дарьгангын тэргүүн фронтын цэргийг удирдаж хошуучлан байлдсан байна. Тухайлбал, Бавуужавын цэрэг Зуу-Уд чуулган зүг дахин дайрсан байна. <ref>《林西县志》(Линшишианы ойллого) Өвөр Монголын номын сангийн хадгаламж (бичмэл) тал 11</ref> Зуу-Уд зүг дайрсан Монгол цэргийн тэргүүн фронтын салбар анги нь Хурх сүм, Тата сүм (塔塔庙), Шавартай зэрэг газрын хэдэн удаагын байлдаанд олон хүнээ алджээ. Хятад тал тулалдаанд өөрийн шавхагдашгүй хүний нөөцөөс Монголын талаас олон дахин давуу том цэргийн хүчнийг төвлөрүүлэн оруулав.<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985,тал 313</ref> Монгол цэргийн анги нь Богд хааны зарлигаар дайны талбараас Шилийн голын баруун сөнөд дэх Монголын цэргийн суурин зүг буцаж ирэв. Үүнд хятад эх сурвалжид: “Зургаан сарын 23-нд, явган цэргийн гуравдугаар хорооны гол нь болох Гүн (宫)-ийн салбар анги болон морьт цэргийн хорооны Мэн (孟) даргын удирдсан цэрэг баруун Сөнөдийг эзэлсэн бараг 400 монгол дээрмийг дайлж хэдэн цаг байлдсаны эцэст тэднийг цохин ухруулав. Монгол цэргийн үхэж шархдагсад зуу гаруй, хятад цэргийн үхэж шархдагсад дөч гаруй болов” бий.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情 报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, “Зургаан сарын хуучдаар Тогтох өмнөш халдахаар бэлтгэв”</ref> Мөн энэ үед Хайсаны цэрэг Дарьгангаас Хөх хотын баруун биеэр орж лагерь байгуулжээ. Долдугаар сарын 18-ны өдөр, Булан (布兰, Бугатаас баруунш бараг наян газрын зайд бий) гэдэг газарт умард Шиан Ши-гийн командлагч Лиү Тинсэн (晋北司令官刘廷森)-ий удирдсан явган цэрэг нэг хороо, морьт цэрэг гурван суман, буут цэрэг нэг салаа болон хоѐр пулѐмёт Хүрээний дээрэмд (Хайсаны харъяанд байгаа цэргүүд) их төлөв 1 200 хүнтэй мөргөлдөөн болж зургаан цаг илүү явагдсан ширүүн байлдааны эцэст Хятад цэргүүд ихэд ялагдаж 400 хүн шархадсан бөгөөд их буу 1, винтов 180-тай Тулуй худаг (托雷井, Бугатаас дөчин газар зайтай)-д ухарч одов. <ref> “Долоон сарын 18-ны Булангын байлдаан” </ref> Энэ мэтээр Жанчхүү-Хүрээний зам дагуу Хөх хот, Зуу-Удын Их вангийн сүм орчмын байлдаан ширүүн болов. Энэ үед хятадын морьт цэрэг, их буугаар дэмжүүлэн умард хил дагуу төвлөрч эхлэв. Долдугаар сарын 18-нд морьт цэргийн гуравдугаар бригад (Морьт цэргийн зургаадугаар хороо)-ны явган цэргийн нэг суман туршихын зорилгоор Цахараас Ар Монгол руу давшилтанд оров. Урагшлах замдаа тэд “Мөн хошуу (Цахарын хөвөөт шар)-наас умарш хорин газрын үзүүрт 500 орчим Монгол дээрэмтэй тааралдаж тэднийг ухруулав. Монгол дээрэм 30 гаруй үхдэлээ орхиж алс умарш ухрав” гэж бий<ref>“Долоон шарын 18, Хөвөөт шарын байлдаан”__</ref>. Энэ мэтээр зунд дулаан улирлыг ашиглан хятадын хэсэг цэрэг хилийн бүсэд оров. Долдугаар сарын үед Монгол цэрэг Өвөр Монголын олон газрыг эзлээд байсан тул Богд хааны засаг Дарьгангад байсан Монгол цэргийн “Өмнөш дайлах захиргааны газар”-ыг хилээс урагшлуулах хэрэгцээтэй болов. Долдугаар сарын эхээр Агваандорж захирсан 800 гаруй монгол цэрэг Зайр Ус орчим ирж довтлоод тухайн газрыг эзлэж, хөмрөг барьж, өмнө хилийг хамгаалах хязгаарын хэргийн товчоо байгуулах зэргээр бэлтгэл хийв. Үүнд Сүи Юань хотын жанжин Жан Шаоцэн (张绍曾) нэгэн салбар ангийг томилж (Долдугаар сарын) хорин гурванд тэднийг довтлон ширүүн байлдаан хийжээ. Хүчний хувьд хэт давуу хятад цэрэг тухайн газрыг дахин эзэлжээ. Хятад сурвалжид монгол цэрэг 30, 40 хүнээ алдаад умард зүг ухарсан гэжээ. Долоон сарын дундуур Монгол цэрэг их вангийн сүмийг дахин довтолж, 22-ны өдөр түүнийг эзлэв. Наймдугаар сард хоѐр талын цэргийн Жанчхүүгийн төлөө тулалдаан ширүүсэв. Гэвч хүн хүчээр дутуу, сум хэрэгсэл дууссан тул 10-ны өдөр Монгол цэрэг ухрав Наймдугаар сарын сүүлийн хагасын байлдаанд хятадууд удаа дараа нэмэлт цэргийг татан хүчээ эрс нэмэгдүүлэн цэргийн хүчин давуу болж ирэв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны долоон сарын 9-д Богд хаан Өвөр Монголд байлдаж байгаа Монгол цэрэгт зарлиг буулгав. Зарлигт: “Улсын мандаж мөхөх нь тэнгэрийн цагийг дагана... хэрвээ энэхэн чөлөөг алдвал гэмшвээс юуны тус...Монгол газартаа хүрвээс барваа, бусдын газар нутагт халдаж эс болмой” гэжээ<ref>Монгол Улсын Түүхийн төв архив, 5-29-80 номерт, “БНМАУ-ын түүх”, хоѐрдугаар боть (доод)</ref>. Дайны дунд шатанд хятад улсын цэрэг дайсны эсэргүүцлийг бут цохих шинэ бодлогыг тогтоож цэргийн ажиллагаагаа явуулсанаар фронтын шугамыг ухруулж эрс бэхжүүлсэнээс болж цэрэг дайны байдал монголын талд ашиггүй болж байгааг мэдсэн монголын тал ч байдалд тохирхоо больсон дайны төлөвлөгөөгөө дахин хянаж нэмэлт өөрчлөлт хийсэн байв. ===Байлдааны ажиллагааны сүүлийн шат=== Хятадын тал Монгол цэргийг ухруулсан байдлаа ашиглан 1913 оны есдүгээр сард Монголыг дайлах цэргийн захиргаагаа Улаанхадад шилжүүлжээ. Наймдугаар сарын 14-нд зүүн Сөнөдийн зүүн өмнө байгаа Шулуун хөх орчимд Хуай Жиүн цэргийн үндсэн анги болон Монгол цэргийн гол хүчин (Мянга шахам хүн) тулалдав. Энэхүү ширүүн тулалдаанд хятад цэрэг Монгол цэргийг ухруулсан байна.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, </ref> “Найман сарын 14, Шулуун хөхийн байлдаан” Мөн Шулуун шарын чиглэлд болсон тулалдаанд Монгол цэрэг ухарсан байна<ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Найман сарын 20, Шулуун шарын байлдаан</ref>. Монгол цэрэг энэ үед сум хэрэгслээр гачигдан хүнд байдалтай байсан боловч хятад цэргийн эсрэг сөрөг довтолгоонуудыг амжилттай хийсэн байна. Есөн сарын 11-нд Монгол цэрэг Бяруу хот, Долон нуур зүг довтолсонд тухайн газрын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (宣化镇守使王怀庆) өөрийн хятад цэргийг шаардсан боловч Хятад цэрэг ялагдсан буюу хүнд байдалд орсрн байжээ<ref>(Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Есөн сарын 16, Долон нуурын байлдаан”</ref>. Энэ үеийн дайны тухай хэдэн зүйлийн сурвалж материал байх боловч Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл болон хятадын эх сжрвалжид тэмдэглэгдсэн агуулга хоорондоо тун их зөрөөтэй<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт</ref>. Хятад эх сурвалжид Хятад цэрэг есөн сараас эхлэн бүх талын дайралт хийж Монгол цэргийг мөхтөл цохьсон байна. Гэвч тухайн үеийн дайныг бараг л өдөр бүр тодорхой мэдээлж байсан Японы гадаад яамны тэмдэглэлд Хятад цэрэг Цахараас хойшх газарт нэг л хэсэг цэрэг оруулсан төдий байв. Богд хааны засгийн газрын цэрэг дайралтаа үргэлжлүүлж арван нэгдүгээр сарын эхнээс хориглолтын байдалд орсон боловч эзэлсэн газраасаа бараг ухраагүй сэргийлэн сахьсаар байжээ. Мөн гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл аравдугаар сард Богд хааны цэрэг Зуу-Удын чуулганы баруун захаас дайрч тус чуулганы Баарин хошууны газарт Хятадын цэрэгтэй дахин тулалдаж байжээ. Үүний тухай 1913 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр илгээсэн ―Квантуны захирагчын мэдээлэлд “(关东都督报告)-д Линшигийн зүгийн Монгол хулгайн дайралтын байдал” гэдэг гарчигаар доорх мэт тэмдэглэж байна: “Есдүгээр сарын 30-ны шөнө Лиү Жиаинз (刘家营子)-ийг сахисан И Жиүн цэргийн салбар ангиас томилсон бага суман дарга Лиү Жиүнши (少佐刘君实)-гийн удирдсан хоѐр зуун цэрэг мөн тэр газарт найман зуу гаруй монгол цэрэгт дайрагдаж Лиу ангийн дарга байлдаанд үхсэн бөгөөд үхэж шархадсан цэрэг ная шахаж эдүгээ мөн Лиу Жиаинз-ыг бат сахисаар байна” гэжээ. Түүний дараа өдөр нь “Аравдугаар сарын 1-ний өдөр Монгол цэрэг Лиү Жиаинз-ийг дайран байлдаан бүхэл өдөр үргэлжлэн бага суман дарга ч байлдаанд үхэж үхдэл шархдал үлэмж гарсан” байв.<ref>Мөн тэнд: “Квантуны захиргааны ордонд мэдүүлсэн мэдүүлэлт” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны арван сарын 22-ны өдөр илгээв)</ref> Юань Шикайн бичээч Цай Тинганд өгсөн Моррисоны 1913 оны арван нэгдүгээр сарын 28-ны захидал болон дурдатгалд, тухайн үеийн Хятадын цэргийн “Дайны ялалтын мэдээлэл”-ийг ярихдаа: “Тэр бол зэвсэггүй Өвөр Монголын ардыг дарангуйлсан төдий юм. Монгол цэргийн дайралтыг тэд мөн л эсэргүүцэж чадахгүй байсаар” гэж хатуу шүүмжилж байв<ref>Edited by Lo Hui-min, 1978 , 《The Correspondence of G.E.Morrison II, 1912-1920》, Camdridje University press, p.269</ref>. Тэрээр “Монголын байдал гэвэл миний хэлснээс нэн муу байна... Хаалган (Жанчхүү)-аас Урга (одоогын Улаанбаатар), Долон нуур, Гүй Хуачэн хүртэлх зам үнэхээр муу” гэж, чухал чухал газраас Монгол цэргийг ухруулж чадсангүй гэдгийг ярьсан нь тухайн үеийн зөв мэдээлэл юм. Моррисон дайны байдлыг задлан шинжилж үзээд хүнд хэцүү байгалийн орчин бол хятад улсын цэргийн ялагдсан нэгэн шалтгаан мөн гэжээ. Мөн тэрээр “Монгол цэрэг тухайн газрын уур амьсгалд тэсвэртэй боловч ―хятад цэрэг уур амьсгал ус шороонд дасаагүй нь хятад цэрэгт тун ашиггүй” байгааг дурдав. Моррисон тэдгээр шалтгааныг үндэслэн “Хятадын цэргийн байлдах арга ба цэргийн сэтгэл санааг эртхэн өөрчлөхгүй бол Өвөр Монгол бас тусгаар тогтнох аюултай” гэж Хятадын засгийн газарт чанга сануулга өгч байв. ) Хүйтэн улирал болоход хоѐр талын цэрэг хатуу байдалд оров. Хятадын цэрэг дахин давтан дайрсан боловч амжилтгүй болж бүх дайралт давшилтыг нь монгол цэрэг амжилттай няцаан цохисон байна. Гэвч хятадын хохирол нь Богд хааны бага байв. Богд хааны цэрэг давшилтаас хориглолт хамгаалалтанд орж дайны явц байршлын буюу сунжирсан дайны байдалтай болов. Хүйтэн өвлөөс өмнө дайныг дуусгах гэсэн Хятадын цэргийн Ү Жиүншэн (吴俊升)гийн дайралт нь амжилтгүй болжээ. Энэ бол таван замын байлдааны зүүн хэсгийн цэрэг дайны байдал а. Хоёр тал хориглолтонд орсноор фронтын шугам тогтворжсон байна. Байлдааны ажиллагааны баруун хэсэгт, тэр намрын тэргүүн сард Цахарын чиглэлд Монгол цэрэгт сум дарь зэрэг зэвсэглэл ихэд дутагдаж, зэр зэвсэг нэмж нийлүүлэхийг хүссэн хүсэлтийг удаа дараа Хөх хотын тэндээс Богд хааны засгийн газарт хүрч ирж байв.<ref>Монголын академын түүх судлах газар: “БНМАУ-ын түүх” II боть (доод), монгол бичгийн хэвлэл, 1986, тал 1704</ref> Гэвч энэ үед Богд хааны засгийн газар, Өвөр Монголын дайны хэрэгцээг хангах үлэмж хэмжээний тусламжийн төсвөө батлаж чадаагүй тул Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг үргэлжлүүлж чадахгүй байдалд оров. Үүний шалтгаан нь Орос улсаас авахаар төлөвлөсөн байсан зээлийн асуудал байсан боловч Хаант оросын засгийн газар урьд нь өгөхөөр амалсан зээлээ өгөхгүй болсон явдал байлаа. Мөн Хаант Орос улс Өвөр монголыг чөлөөлөх дайнаа зогсоохыг шаардан Богд хааны засгийн газарт эдийн засаг, улс төрийн болон бусал бүх талын шахалт дарамтыг үзүүлсэн байдаг. Аравдугаар сараас хойш Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг амжилттай дуусгах тусламж хүсэхээр Японтой дахин харилцахаар шийдэж Богд хаанаас Японы хаанд өгсөн гарын бичиг (1913 оны арван нэгдүгээр сарын 16)-ийг Токиод хүргэв.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 247-249</ref> Тэр бичигт хятад цэргийг Өвөр Монголоос татаж гаргахад Японы засгийн газрыг туслахыг хүссэн байв. Гэвч Японы засгийн газар тэрхүү хутагтын гарын бичгийг нээж ч үзсэнгүй, битүүмжилсэн хэвээр нь Оросын элчин сайд Малевский Малевичаар дамжуулж 1914 оны нэгдүгээр сарын 19-ны өдөр Богд хаанд буцаав. Жилийн эцэс болтол байдал онцгой сайжрахгүй байсанд Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг түр шийдвэрлэхийн төлөө дайны хугацааг уртасгах төлөвлөгөөгөө орхив. Тэгээд Оросын дарамт шаардлагын дагуу Өвөр Монголын дайныг зогсоох хэлэлцээр хийх хэмжээнд хүрчээ. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Токиод суух элчин сайдын нууц цахилгаан” 1914 оны нэгдүгээр сарын 15, 16</ref> Учир нь өмнө нь Хаант Орос улс болон Японы Эзэн хаант улсуудын засгийн газрууд нууц гэрээ хийсэн явдал байв. Энэ нууц гэрээнд хоёр тал Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх ба Ар монгол нь оросын нөлөөний бүс болох ба Өвөр монгол нь японы нөлөөний бүс болохыг талууд хүлээн зөвшөөрчээ. Оросын засгийн газар Монголд суугаа Оросын гадаад явдлын төлөөлөгч, генерал консул Миллер Александр Яковлевичид Арван нэгдүгээр сарын 10-ны өдөр нууц цахилгаан илгээжээ. Түүнд: “Монголын засгийг шийдвэртэй ятгаж Өвөр Монголын цэргийн ажиллагааг нь зогсоотугай” гэж шаардаад “... хятад цэргийн дайралт энэ мэт үргэлжилвэл Монгол цэрэг мөхөн сүйрэх аюултай гэсэн байдлаар баталгаа гарган сануулж шаардах арга хэрэглэхийг ...” дурдсан байна.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 10</ref> Оросын тал Богд хааны засгийн газрын гуйсан зэвсгийн тусламжийг Өвөр Монголын дайнаас монголын цэргийг татуулах дарамт болгон олгосонгүй. Хүсэж байсан Оросын зэвсгийн тусламж биелэгдсэнгүй тул Өвөр Монгол дах монгол цэргийн зэвсэг хамгамжийн байдал улам хүндэрч, Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэргээ татахгүй байхын аргагүй болгов. Богд хааны засгийн газар Японтой харилцаж үзэхийн зэрэгцээгээр Оросын засгийн газарт Өвөр Монголын байдлыг мэдүүлэн, Хятадын цэргүүд өвөр монголын энгийн ардуудыг олноор хомроглон хядаж байгааг дурдсан байна. Монгол цэрэг ухарсан Өвөр Монголын Зуу-Удын чуулганы Баарин аймаг болон бусад чуулганы нутагт Хятад цэрэг давшин орсоны дараа монголчуудыг үй олноор хомроглон хядсан байна. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” тал 193</ref>. Оросын засгийн газар Монголыг ятгаж цэрэг татуулахын зэрэгцээгээр Бээжингийн засгийн газарт ч Өвөр Монголоос цэргээ татахыг ятгав. Оросын тал Бээжинд хандан: “...хятад улсын цэрэг Монгол ардыг ихээр хядсан явдлыг Дундад улсын засгийн газар чухалчлан үзэх хэрэгтэй. Ийм байдлыг зөвшөөрч болохгүй...” гэжээ. Мөн шахалт үзүүлэх зорилгоор “...Хэрэв Бээжингийнхэн үгийг сонсохгүй үргэлжлэн хөдөлвөл Оросын засгийн газрын хувьд бид монгол цэргийн дахин дайрахыг хориглож чадахгүй...” гэх зэргээр ятгаж байжээ <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 196, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 13</ref> Гэвч Өвөр Монголоос цэрэг татуулах гэсэн Оросын талын саналыг Хятадын тал хүлээн авахгүй байсан тул нууц гэрээний дагуу өвөр монгол нь Японы талын нөлөөний бүс тул Японы элчин сайдаар дамжуулан нөлөөлөх бодлогийг ч анхаарч байжээ. Гэтэл Бээжинд суугаа элчин сайд Крупенский арван нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр Оросын засгийн газарт өгсөн нууц цахилгаандаа “...Японтой хамжилцаж болохгүй...” гэж байв. Оросын гадаад яамны сайд Сазанова арван нэгдүгээр сарын 18-нд Крупенскийд илгээсэн нууц цахилгаанд “... Хятад цэргийг Өвөр Монголоос ухруулах хэлэлцээрт Японыг оролцуулахгүй...” гэсэн албаны саналыг уламжлав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын тэргүүн сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арван нэгэн сарын 18</ref>. Оросын тал эцэст нь энэ асуудалд японы талыг оролцуулахгүй бодлогыг баримтлах болсон нь хятад болон японы тал хамтрах улмаар хятад дах японы нөлөөлөл ихсэхээс болгоомжилсон байна. Бээжин Оросоор дамжуулж Богд хааны засгийн газарт даралт учруулах ажиллагаагаа илт идэвхижүүлсэн байна<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 225-226 “Бээжинд суугаа консулын нууц цахилгаан” 1913 оны арван хоѐр сарын 28</ref>. Тал талын дарамт шахалт болон байлдааны ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн явуулах зэр зэвсгийн хангамжийн асуудлыг шийдэх боломжгүй болсон зэрэг нь Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагийг хүлээн авахаас өөр аргагүй болгосон байна. Ингээд Монголын засгийн газрын ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын засгийн газарт Арван хоѐрдугаар сарын 16-ны өдөр Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэрэг татахаа илэрхийлсэн албан бичиг илгээв. Энэхүү албан бичигт “...(Орос, Хятад, Монгол) гурван талын хуралдаанаар Монголын асуудлыг шийдвэрлэхийг зорьсон Орос, Хятадын хүсэлтийг хүлээж, Хятад, Монголд бүр ашиггүй энэ их дайныг бүх хүчнээрээ эцэслүүлж, дайн зогсоох зарлиг нийтлэж цэргээ дайны талбараас татан авчирна...” гэжээ. Үүний хамт “...Дундад улс ч байран дороо манай нэг угсааны Өвөр Монголын нутгаас цэргээ татах хэрэгтэй...” гэж шаардав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 222 “Монголын онц элчингээс гадаад яамны сайд Сазановад өгсөн захидал, орчуулга” 1913 оны арван хоѐр сарын 19</ref> Энэхүү шаардлагыг Оросоор дамжуулж Бээжинд мэдэгдэв. Амлалтын дагуу Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголд байсан Монгол цэргийг татаж, Өвөр Монголоос элссэн цэргийг нутагт нь буцаахаар тушааж, цэргийн удирдагчдыг Хүрээнд дуудан аваачив<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал</ref>. Богд хааны зарлигийн дагуу Арван хоѐрдугаар сарын сүүлчээр Монгол цэргүүд байлдааны талбараас буцаж эхлэв. Богдын цэрэгт ороод байсан Өвөр Монголын цэргийн зарим нь их цэргээ дагаж Ар монголд очсон бол зарим нь цэргээс халагдаж нутагтаа буцав. Монголын тал дайныг зогсоохоор цэрэг татаж байхад хятадын тал харин том хэрэг үйлдэж байв. Тухайн үед хятадын цэрэг монгол цэргийн буцсаныг далимдуулан урагш давшин өвөр монголын нутгийг эзлэн хот сууринг галдан шатааж дээрэм тонуул аллага хийж эхэлжээ. тухайлбал: “Баарин вангийн ордныг галдаж, дөчин байшинг шатааж үнсэн товрог болгохын энгийн монгол ардыг жаран хэдийг хядаж, үхэр мал гурван түмийг булаасан” гэх мэтийн харшилт хэргүүд Өвөр Монголын хошуу чуулганд олон удаа гарч байв<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第5 卷，第81 报, 大正3 年1 月-9 日，)</ref> Хятад цэргүүдийн энэхүү байдлыг Намнансүрэнгээс Оросын гадаад яамны тэргүүн сайд Сазановад өгсөн бичигтээ: “Монгол цэрэг ухарч гарсаны хойно, Хятадын цэрэг довтлон дайрч Авга да вангийн хошууны Дархан уул сүм жич Батхаалга сүмд гэнэт хүрч ирээд сүмийг галдан, ламыг булааж аливааг сүйтгэв. Баарин, Сөнөд, Үзэмчин зэрэг хошууд гайд дайрагдав...” гэж бичиж байв. Монголын тал ганцаараа цэргээ татсан ажээ. Гэвч Богд хааны цэрэг Өвөр Монголоос ухарч гарах явц дайны дараах байдалд ч тийм шулуун биш байжээ. Богд хааны цэрэг Халх нутаг руу ухарч гарахдаа эцсийн нэг өдөр болтлоо Хятадын цэрэг ангийг байлдаж байжээ. Арван нэгдүгээр сарын эцсээр Богдын цэрэг Улаанцавын чуулга, Чуулалт хаалгаас умарших оронд Хятад цэрэг рүү дахин ширүүн довтолгоон явуулж хэдэн зуун хүнийг нь олзолжээ. 1913 оны арван хоѐрдугаар сараас 1914 оны нэгдүгээр сарын хооронд Богдын цэрэг Өвөр Монголын нутаг дэвсгэрийг орхижээ<ref>Оросын Э.А.Белов “1912-1913 онд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” (“Монгол түүх судлал” наймдугаар товхимол, Өвөр Монголын Их Сургуулийн хэвлэлийн хороо, 2005) дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 5</ref>. Энэ үед Богд хааны цэргийн хамт Өвөр Монголын цэрэг ард 2 000 орчим хүн Халх руу явсан байна. Тэд нутагтаа үлдвэл Хятадын засгийн газрын дарангуйлалд учрахаас болгоомжилжээ. Гэвт тэд Халхад очоод бас амьдрал ахуйн хүнд байдалд орсон байна. Богд хааны засгийн газрын эрх баригчид тэдэнд хөлс мөнгө, мал унаа ба тариалах нутаг (учир нь тэдгээр Түмэдчүүд болон хэсэг Цахарууд тариалан амьдарч байжээ) өгсөнгүй. Үүнээс болж тэд нарын дундаас хэсэг хүмүүс өөрийн уг нутагтаа харихыг хүсэж, Хятадын эрх баригчидтай хэлэлцээ хийхээр есөн хүнийг төлөөлөгчөөр томилжээ. Гэвч хятад улсын тал тэднийг баривчлан алсан төдийгүй бас тэдний зүрхийг нь сугалж харгисалсан байна .273 1914 оны есөн сараас Орос, Дундад, Монгол гурван этгээдийн хэлэлцээр Хиагтад эхэлжээ . Богд хааны зарлигаар 1914 онд Халх дахь Өвөр Монголчуудад мал унаа болон тариан газар өгсөн бөгөөд 1915 оны Хиагтын гэрээ ёсоор Хятадын засгийн газар тэднээс ял асуухгүй хэмээн амлажээ. ==Байлдааны ажиллагаанууд== ===1913 оны 8 сарын 13. Шандын тал. ”Бух чичүүр” ажиллагаа=== Манлай ван Дамдинсүрэнгийн цэрэг Долнуураас гарсан их цэргийг угтаж, [[сар]] битүүрэхийг хүлээж байгаад харанхуй [[шөнө]] болох үед хурдан шалмаг [[морь]] сайтай, газрын баримжаа мэдэх нутгийн 50 цэрэг, [[Халх]] 50 цэрэгтэй хамт их цэргийн тэг голоор зүсэн гарч, хоёр тийшээгээ буудсаар, нэвт гарлаа. Энэ үед сандарч тэвдсэн Хятад цэргүүд эмх замбараагаа алдаж, буун дуу гарсан зүг рүү хариу буудсаар үүр цайх үед өөрөө өөрсөдтэйгөө тулалджээ. Цаг уурын байдал, шөнийн нөхцөлд тоогоор цөөн цэргээр их хүчийг гэнэт довтлон сандаргасан энэ тактикийг Зоригт баатар [[Лаварын Сумъяа]] дурсамждаа ”Бид [[бух чичүүр]], [[галзуу барын дайралт]] хэмээх аргыг хэрэглэсэн” гэсэн байна. ===1913 оны 8 сарын 30. Хүйсийн тал. ”Галзуу барын дайралт” ажиллагаа=== Энэ нь нилээд шийдвэрлэх тулалдаан төдийгүй хамгийн анхаарал татсан тулалдаан. Энэ тал уг нь [[Ганган тал]] нэртэй байжээ. Элсэрхэг [[хөрс]]тэй, битүү [[ой]] байсан энэ [[хөндий]]н [[салхи]]ны дээр нь [[өндөрлөг]] газар [[Монголчууд]] байрласан бол яг эсрэг нам дор, зүүн өмнө зүгээс [[Хятадын цэрэг]] давшин гарч ирж. [[Эмгэнт Манхан]] хэмээх толгой дээр [[Манлай баатар Дамдинсүрэн]] байрлан, яг байлдаанд цэргээ удирдаж байгаа мэт тугаар дохио зангаа хийнэ. Үүнийг нь харсан [[Ван Хуайчин]] жанжин их бууны шуурган галаар моддын оройгоор үзэгдэх [[туг]]нууд руу, Монголын цэргүүд өөд өдөржин галлаж давших явцаа удаашруулсан байна. Монгол цэргүүдээс цөөн хэдэн цэрэг далд байрлалд зөвхөн тугаараа давших ухрах хөдөлгөөнийг хийж хуурч байсныг мэдээгүй хятад цэргүүд өдрийн хагас буудалцаад эцэст нь хооллож байсан бйана. Яг энэ үед өлийн салхи гарч, Монгол газрын хүчит салхи баруун хойноосоо лэрхийн бослоо. Үүнтэй зэрэгцэн өтгөн сахлаг хуурай модонд тавьсан түймэр, давхиж яваа морьтноос ч хурданаар Хятад цэргүүдийг нөмрөн авсан байна. Түймрийн галаас зулбан гарах цэргүүдийг Монгол цэргүүд цавчихыг нь цавчиж, буудахыг нь буудсаар улмаар тэдний дунд зүсэн орж, эргэн тойрон цавчиж, яг л галзуу бар шиг аашиллаа. Ийнхүү 2 өдөр шөнө зууралдан байлдаж, [[түймэр]]тэй хамтран тэднийг ухраан цохисоор Үхэрчин овоо, Шанд нийслэлийн туурь, Зуу найман сүм өнгөрч, Долоннуур хотод тулж очжээ. Энэ тактикийг [[”Галзуу барын дайралт”]] гэж нэрлэсэн байна. Харин гүн [[Лаварын Сумъяа]]гийн анги давшисаар [[Зуу-Удын чуулган]]ы [[Бяруу хот]]ыг эзэлж, улмаар [[Жанчхүү]]гийн зүг хөдөлж, замын дагуу байсан Хятад цэрэгтэй байлдахдаа тэр үед нэрлэгдсэнээр [[галзуу барын дайралт|«галзуу барын дайралт»]], [[хорт могойн ороолт|«хорт могойн ороолт»]] гэх зэрэг тактикийг хэрэглэжээ ===Бат хаалганы чиглэлийн байлдааны ажиллагаа=== Баруун өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд гүн Сономдоржоос 1913 оны Наймдугаар сарын 6-нд Богд хаанд ийнхүү өргөн мэдүүлжээ :“Зарлигийг дагаж өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах 4 дүгээр хорооны 100 цэрэг, нэмэн захируулсан 3 дугаар хорооны 65 цэрэг, орос багш Ихбаярын хамт ирсэн 8 цэрэг, их буу хамгаалж ирсэн 14 цэрэг, Улаанцав чуулганы Дөрвөд вангийн хошуу, Муу мянганы хошуу, Дархан чин вангий хошуудаас гаргасан тус бүр 20цэрэг, Богд эзний соёлд дагаар орж зүтгэе гэж тосон ирсэн 123 цэрэгтэй хамтарч нийт 370 цэргийн хүчээр [[Дархан чин вангийн хошуу]]ны “Бат хаалга” сүм хүртэл гамингуудтай байлдаж “Цагаан чулуут”, “Цэцэн” хэмээх газар очиж 5-р сарын 17-ны өдрий могой цагт гэнэт өмнө зүгээс 2000 орчим гамин цэрэг халдаж ирсэнд манай цэргүүд гамин цэргүүдтэй нар шингэтэл байлдаж ихэнхийг алж маргааш нь дахин байлдаж үд болоход гамин цэрэг буруулан зугтаж одов. Ингэж уг үүргээ гүйцэтгээд “Амгалант довон” гэдэг газар буудаллаж цэргээн тоолж үзэхэд Монголын 370 цэргээс 3 цэрэг амь эрсдэж нэг шархадсан байхад гамингийн 2000 орчим цэргээс 800 гаруй нь тулалдааны талбарт алагджээ” хэмээн бичжээ. ==Төгсгөл, үр дүн== Энэхүү [[таван замын байлдаан]] гэж нэрлэсэн [[чөлөөлөх дайн]] 1914-1915 онд [[Хиагт]]ад болсон [[Оросын Хаант Улс|хаант Орос]], [[Хятад]] хоёр улсын ил далд хуйвалдсан [[Хиагтын гэрээ|гурван улсын хэлэлцээр]]ийн дараа зогссон байна. 1913 онд [[хил хязгаар]]аа батлан хамгаалахаар таван замаар давшсан Монгол цэргүүд их бага нийлсэн 100 орчим [[тулалдаан]] хийсэн гэж үздэг боловч судлаачдын үздэгээр 1913 оноос хойш дуусах хүртэлх хугацаанд 58 орчим [[зэвсэгт мөргөлдөөн]] хийсэн байдаг. Эдгээрийн 33-т нь монголчууд амжилт олсон бол 11-д нь хятадууд ялсан бөгөөд 14 мөргөлдөөн яаж төгссөн нь тодорхойгүй байна. Түүнчлэн хятадын талаас 2000-аас дээш 5-7 мянган цэрэг, Монголын талаас 220-иос 1712 хүртэлх цэрэг оролцсон томоохон тулалдаан 11 удаа болсон бол 600-1000 Хятад цэрэг, Монголын 200-аас дээш хүн оролцсон бага хэмжээний 5 тулалдаан болжээ.. Таван замын байлдааны ажиллагаа нь хамрах нутаг дэвсгэрийн хүрээгээрээ зүүнээс баруунаа 1000 шахам [[км]], хойноос урагшаа 144-480 км-ийг хамарсан бүс нутагт болж өнгөрсөн. Энэ [[дайн]] байлдааны үед Монголчууд хятад цэргийг [[марш]] үйлдэх үед нь хоёр ч удаа довтолсон ба [[шөнийн байлдаан]] мөн хоёр удаа болсон талаар тэр үеийн баримтуудад тэмдэглэсэн байдаг. Монголын талаас дайн байлдаанд алагдан олзлогдсон тухай баримт тун ховор ч түүвэрлэвэл 400 орчим цэрэг алагдсан гэх нэг удаагийн тохиолдлын тоог эс тооцвол 3 тулалдаанд 16 хүн алагдсан. Харин нэг тулалдаанд 60 гаруй хүн олзлуулсан мэдээ байдаг бол 3 тулалдаанд 48 орчим хүн шархтсан тухай сурвалжууд өгүүлдэг. Гэтэл хятадын талаас 12 тулалдаанд нийт дүнгээр 3795 цэрэг алагдсан бол 4 тулалдаанд 76 хүнээ монголчуудад олзлуулсан аж. Монголын цэргийн олзолсон зэвсгийн тухайд гэвэл 5 зэвсэгт мөргөлдөөнөөс 1080 [[буу]], 2 [[хасаг тэрэг]], мөн 85600 [[ширхэг]] [[сум]], 3 тулалдаанд 7 [[пулемёт]] түүний 5000 сум, 4-8 [[их буу]], 410-аад сум, 421 эсвэл 343 ширхэг сэлмийг хятад цэргээс олзолжээ. [[Монголын цэрэг]] 1913 оны байлдаанд [[партизаны дайн]]ы маягаар байлдааны ажиллагааг өрнүүлсэн. ==Урвалт== [[Монгол цэрэг |Монгол цэргүүд]] 1913 оны намар [[Шилийн голын чуулган]], [[Цахар]] нутгаас [[хятадын цэрэг |хятадын цэргийг]] хөөн гаргаж Шилийн голын чуулганы нутагт удтал байрлаж байх үед нь цэргийн бүх хэрэглэлийг нутгийн ардуудаас гаргуулж чирэгдэл учруулж, цэргүүд [[хоол хүнс]]ээр дутагдсанаас санаа сэтгэл нь алдагдах явдал гарч байжээ. Мөн [[сум хэрэгсэл]] зэрэг [[цэргийн хангамж]] муудсан байна. Үүнээс гадна хятадын тал [[“Зөөлөн бодлого”]]-ын нэг зүйл болох [[монгол цэргийн жанжин]] нарыг өөрийн талд урвуулан авахаар [[хэргэм зэрэг]], [[мөнгө]] шан амалж байсан нь зарим талаар хэрэгжиж байжээ. Энэ мэт байдлаас болон Хятадуудыг дийлэхгүй гэж [[Өвөр Монгол]]ын нэг бүлэг [[ван]] [[гүн]] нар сэтгэн хятад улсад [[бууж өгөх]], [[урвах]] тохиолдол гарсан байна.. 1913 оны есдүгээр сард [[Архуа бэйс]] [[Насан-Аривжих]] хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт дээд тушаалтай [[цэргийн ноѐн]] болон [[энгийн цэрэг]] 100 хүн мөн бууж өгчээ.<ref>Оросын цэргийн түүхийн архив, Э.А.Беловын зохиол. №2000 бүрэн боть, хуудасны дугаар 145</ref> Энэхүү бэйс Насан-Аривжихын урвасаныг [[хятадын ерөнхийлөгч]] [[Юань Шикай]] ашиглан бусад монгол цэргийн жанжин нарыг урвуулахад үлгэр болсон явдал хэмээн үзэж, Насан-Аривжихыг шууд [[Жүн ван]] цолоор шагнасан. Урвагч бэйс Насан-Аривжихын хятадын цэрэгт урваж орсон нь Монгол цэргийн байдлыг нэлээд хүндрүүлжээ. Учир нь Насан-Аривжих [[Богд хааны засгийн газрын цэргийн яамны дэд сайд]] байсан бөгөөд [[Хүрээ]]нд байхдаа [[Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг төлөвлөх нууц зөвлөгөөн]]д оролцож байсан. Тэрээр урвасаны дараа өөрийн мэдэж байсан [[цэргийн төлөвлөгөөний нууц]]ыг хятадын талд задалсан байна. Үүний хорт уршигаар [[Таван замын цэргийн Өвөр Монголын фронтын баруун жигүүр]]ийн буюу Насан-Аривжихын хариуцан командалж байсан чиглэлийн эсрэг хятадын цэргийн давуу хүчийг яаралтай хуримтлуулан монгол цэргийн сул хэсгүүдийн эсрэг хүчтэй [[давшилт]] хийсэн байна. [[Хятадын цэргийн давшилт]] зарим талаар амжилттай болж хэд хэдэн тулалдаанд командлагчгүй монгол цэрэг цохигдон ухарсан байна. Командлагчгүй болсон Насан-Аривжихын цэрэг хятадын цэргийн давшилтын эсрэг сул эсэргүүцсэн ба захиргаагүй болж тархаж явсан тул [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|жанжин Дамдинсүрэн]] тэдгээрийг цуглуулж авахаар нэлээд хүч цаг зарцуулжээ. Үүний дараа Хятадын хувьд Монгол улсын цэргийн эрх баригчдыг урьж зусар үгээр илбэн дагуулахыг ихээр оролдох болсон байв. [[Юань Шикайн улс төрийн зөвлөгч]] [[Жорж Эрнэст Моррисон|Моррисон]] хятад улсын талд чухал зөвлөгөө өгч Монгол цэргийн ноѐдыг хятадын талд татаж оруулахаар бүтэмжтэй ажиллаж байжээ гэдгийг түүхэн баримтууд гэрчилж байна. Хятад улсын ноѐн, [[Хөвөөт шар хошуу]]ны Үхэр хонин сүргийн хоѐр [[түшмэл]]ийг зарж Дамдинсүрэнд хэлүүлсэн нь “Үүний урьд бидэнд дагаж орсон бэйл Насан-Аривжихад ерөнхийлөгчөөс жүн ван цол өргөмжилсөн. Хэрвээ Дамдинсүрэн манай [[Дундад Иргэн Улс]]ад дагаж орвоос [[ван]]гийн хэргэмээр шагнамой” гэжээ. Үүний хариуд Дамдинсүрэн “Манай улс хэрхэвч [[Дундад Иргэн Улс]]тай нийлэхгүй. Нэгэн аймаг шарын шашныг олон Монгол аймгийг бүрнээ хураамжилж тусгаар улс болон зогсочихуй. Намайг [[чоно]] шиг[[хулгай]] Насанравжихтай бүү адилтгахтун. Танай [[Юань Шикай|жунтун]]гын өргөмжлөх вангийн хэргэмийг жанжин би [[ванбаа]] хэмээх [[мэлхий]]д ч хүрэхгүй гэж санамой” гэж хариулаад “Та нар Монголын ард байтлаа харин Хятадын баширлах үгэнд итгэж нэг биеийн ашиг зэргийг хичээн Монгол аймгийг хятад улсад дагуулж, Монгол газар орныг хятад хүнд эзлүүлж хойд өдөр Монголын хүүхэд дүү нарыг өөр аймгийн дотор үүрд дарлуулъя хэмээмүй” гэж ихэд буруушааж, ирсэн хоѐр түшмэлийг хөөж явуулсан байна. <ref>Ш. Нацагдорж: “Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Сүүлд нь [[Бавуужав]]ын цэргийн [[Мурунгаа]] гэдэг [[Цахар цэргийн ноѐн]] хятадад урважээ. Тэгэхэд мөн Цахар цэргийн жанжин [[Лувсан-Очиржамц]] Хүрээний [[нууц зарлиг]]аар [[тусгай цэргийн анги]]йг бүрдүүлэн Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохин түүнийг олзлон авч цаазалсан байна.<ref>Хаант Оросын гадаад бодлогын архив, Дундад улсын бүрэн эмхэтгэл, Э.А.Белов “1912- 1913 оны хооронд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 11, </ref> Жанжин Лувсан-Очиржамцын Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохисон тусгай цэргийн ангид [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад баатар]] оролцож байсан байна. ==Үнэлгээ== Таван замын байлдаан буюу Монгол-хятадын 1912-1915 оны дайныг дүгнэн үзвэл: * Дайны эхний шатанд Монголын цэрэг давших байлдааны ажиллагааг өөрийн дайны үндсэн стратеги болгон хэрэгжүүлсэн нь амжилттай болсон төдийгүй Өвөр Монголын нутгийг бараг бүрэн чөлөөлж чадсан байна. энэ үед хүн хүчний харьцаа төдийгүй зэвсэг техник, цэргийн сургалт, хангамжийн хувьд хятадын цэрэг эгнэшгүй давуу байсан боловч тулалдаан бүхэнд тоогоор цөөн монголын цэрэг ялалт байгуулсан онцлогтой. * Дайны дунд үед зарим нэг монголын цэргийн жанжид урваж, монголын байлдааны төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний улмаас монгол цэргийн байлдааны зарим ажиллагаа бүтэлгүй болж, ялагдал хүлээсэн тохиолдол гарчээ. Үүнд хятадын тал цэргийн тоо, зэвсэг техникээ хэд дахин нэмэгдүүлж, монголчуудаас үлэмж давуу хүчийг байлдааны ажиллагааны талбарт хуримтлуулсан явдал төлийгүй монголын цэрэг сум хэрэгслээр тогтмол байнга хангагдаж чадахгүй байсан явдал нөлөөлсөн байна. Монголчуудын байлдааны ажиллагааны нууцыг мэдсэн хятадууд өөрийн байлдааны ажиллагааг шинээр төлөвлөн түүний зарим хэсгийг хэрэгжүүлж чаджээ. Монголын тал ч байдалтай хурдан зохицсон арга хэмжээг авч байлдааны төлөвлөгөөг шинээр хийсэн байна. Үүний үр дүнд хятадын цэргийн давшилтыг зогсоон амжилттай сөрөг довтолгооныг хийсэн байна. Ингээд байлдааны фронтын шугмыг тогтворжуулж чадсан байна. Ингэснээр дайны ажиллагааг сунжирсан байршлын шинжтэй болсон байна. * Төгсгөлийн шатанд дайн ажиллагаа урьдын хэвээр байрлалын шинжтэй байж, фронтын шугам тогтвортой байсан байна. Хятадын цэргийн давшилтууд ээлж дараалан амжилтгүй болж байсан бөгөөд монголын цэрэг тэдний давшилтыг амжилттай няцаан цохиж байсан төдийгүй сөрөг довтолгоонуудыг мөн амжилттай хийж байсан байна. Гэхдээ Оросын үйл ажиллагаанаас шалтгаалан монгол цэргийн сум хэрэгсэл, зэр зэвсэгийн хангамж улам муудсаар бараг зогссон байна. Түүнээс гадна улс төр, эдийн засгийн байнгын дарамт шахалт өсөн нэмэгдсээр байжээ. [[Цэргийн түүхч]] [[Ж.Базарсүрэн]]гийн судалгаагаар таван замын цэргийн хэрэглэж байсан байлдааны ов мэх, арга нь “уламжлалт морьт цэргийн урлаг зонхилсон хэвээр байсан”, голомтын чанартай төвүүдэд болсноор онцлог. ==Баатрууд== [[Богд хаан]] 1911 оноос эхлээд таван замын байлдааны ажиллагааг дуусан дуустал улс үндэстнийхээ төлөө гарамгай гавъяа байгуулсан 101 хүнд [[баатар]] цол олгожээ. Үүнд: {{col-begin}} {{col-3}} 1. [[Авирмэд]]-Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 2. [[Бавуужав]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн Чуулганы өмнөд Горлос хошуу. 3. [[Бадрах]]-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 4. [[Сономцэрэний Базарваань|Базарваань]] Сономцэрэний-Засагт хан аймаг. 5. [[Зэвэгийн Балдан|Балдан]] Зэвэгийн-Түшээт хан аймаг, Эрдэнэ ваны хошуу. 6. [[Баяр Түрэмгий баатар|Баяр Борхонуудын]]-Түрэмгий баатар-Өвөр Монгол. 7. [[Бирваарагчаа]]-Сайн ноён хан аймаг. 8. [[Божи]]-Өвөр Монголын Зүүн үзэмчин, жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 9. [[Бумжаргал]]-Шударга Баатар-Сэцэн хан аймгийн Жанжин бишрэлт бэйлийн хошуу. 10. [[Ванчиндорж]]-Зүтгэлт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 11. [[Волинган]]-Өвөр Монголын Харчин гүны хошуу. 12. [[Галсанцампантүгжням]]-Ялгуулсан Баатар- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Хорчин хошуу. 13. [[Гомбо-Идшин Лхамсүрэний]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Ачит ваны хошуу. 14. [[Гомбожав]]-Сэцэн хан аймгийн Үйзэн бэйсийн хошуу. 15. [[Гочоо]]- Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 16. [[Гэлэнгүж]]-Хавтай Баатар- Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 17. [[Гэлүүсүхэн]]. 18. [[Гэндэн]]-Сайн ноён хан аймаг, мэргэн гүн Мөнх-Очирын хошуу. 19. [[Даваа Төмөрын]] буюу [[Дамбийжанцан]]-Догшин ноён Хутагт- Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 20. [[Дагва]]- Зүтгэлт Баатар-Засагт хан аймгийн дархан гүн Маньбазарын хошуу. 21. [[Дагдан]]-Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын Урианхайн киргиз сум. 22. [[Далай Жамъяны]]-Шаламгай Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 23. [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн Жамсраны]]-Манлай Баатар-Өвөр Монгол, Хөлөнбуйр. 24. [[Даш]] -Шударга Баатар- 25. [[Дашдэндэв]]-Чамбай Баатар-Сэцэн хан аймгийн хурц бэйс Түвдэны хошуу. 26. [[Долгор]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы чин ваны хошуу. 27. [[Дорждэрэм Мөнхийн]] -Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 28. [[Доржпалам]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 29. [[Дугаржав]]-Хянамгай Баатар-Өвөр Монголын цахар. 30. [[Дугаржав Нараны]]- Хичээнгүй Баатар- Сэцэн хан аймгийн Илдэн ваны хошуу. 31. [[Дуваа Донойн]]- Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 32. ? - Өвөр Монголын зүүн Үзэмчиний жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 33. [[Дэндэв]]-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 34. [[Дэчинган]]- {{col-3}} 35. [[Дэчинлхаажид]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 36. [[Жагшимбуу]]-Хурц Баатар- Өвөр Монголын цэргийн хорооны дарга. 37. [[Жамц]] -Зоригт Баатар-Цэргийн Яамны дэс түшмэл, Зүүн өмнө хязгаарыг Захирах Цэргииг захирах түшмэл. 38. [[Жамц]]-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 39. [[Жамсран]]- Шулуун Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 40. [[Жамъян]]- Сэцэн хан аймгийн Бэйлын зэрэг засаг, Улсад туслагч гүн. 41. [[Заяат]]- Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын Цахар- 42. [[Илүү]]- Шударга Баатар- Өвөр Монголын Хөх хотын Түмэдийн хороо. 43. [[Лайсан]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Доржпаламын хошуу, жагсаалын дарга. 44. [[Лувсан]]-Зоригт Баатар-Урианхай 45. [[Лхам]]-Сэцэн хан аймгийн засаг тэргүүн зэргийн тайж. 46. [[Мааньжав Балданы]]- Өвөр Монголын харчин. 47. [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав Сандагдоржийн]]- Хатан Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 48. [[Манажав]]-Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы баруун үзэмчин чин ван Содномравданы хошуу. 49. [[Мандах залан]]- Өлзийт Баатар- 50. [[Мурунгаа]]-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу. 51. [[Мутунбунга]]а-Шалгарсан Баатар-хорооны дарга. 52. [[Мөнхравдан]]-Саруул Баатар- 53. [[Мянбуу]]-Мэргэн Баатар-Өвөр Монгол-Хар мөрөн муж. 54. [[Наваан]]-Шулуун Баатар- 55. [[Наваан-Юндэн]]- Түшээт хан аймгийн Наваан-Юндэний хошуу- 56. [[Шаравын Найданжав|Найданжав Шаравын]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монгол 57. [[Нанзад/Барман хэмээгч/]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 58. [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад Дамираны]]- Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 59. [[Насан тогтох]]- Хорооны дарга. 60. [[Норов]]- Өвөр Монгол-Зуудын чуулганы Ар хорчин да ваны хошуу. 61. [[Нолгар]]-Шаламгай Баатар- 62. [[Өлзийбадрах]]-Дэс Баатар- Өвөр Монгол- 63. [[Өлзийдүүрэн]]- Хянамгай Баатар-Сайн ноён ханы хошуу. 64. [[Өлзий-Орших]]-Шулуун Баатар- Өвөр Монголын Зарууд хошуу. 65. [[Пунцаг Базарын]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Лха жононы хошуу. 66. [[Пунцаг-Шаламгай Баата]]р- Түшээт хан аймгийн Далай гүн Алтанхуягийн хошуу. 67. [[Пунцаг]] -Шаламгай Баатар- Өвөр Монгол, барга, хорооны жагсаалын занги. 68. [[Пүрэв]]-Захчин гүн Цэрэндоржийн хошуу, тайж. {{col-3}} 69. Саван-Өвөр Монголын баруун Баарин ваны хошуу. 70. Сандагдорж-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Горлос хошуу, хороон дарга. 71. Содномдаржаа-Түшээт хан аймаг, Улсад туслагч гүн. 72. Соном-Зоригт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн зоригт гүн. 73. [[Лаварын Сумъяа]]-Ялгуун Баатар-Шинжаан мужийн Ил тарвагатайн хошууны харъяат. 74. Сундуйжав-Өвөр монгол- 75. Сэргэлэн-Эвтэй Баатар-Өвөр Монголын Шинэ баргын Хошуу цагааны харъяат, хороон дарга. 76. [[Тогтох гүн|Тогтох Энхбилэгтийн]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы өмнөд Горлос хошууны харъяат. 77. Төмөр-Өвөр Монголын Түшээт хошууны харъяат, хороон дарга. 78. Төмөр-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны харъяат. 79. Түмэннаст- 80. Хайдав-Өлзийт Баатар-Сайн ноён аймгийн сайд, бэйс Цогт-Очирын хошууны харъяат, ангийн дарга. 81. Хишигжаргал-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйл Бадамгаравын хошууны харъяат, ангийн дарга. 82. Хорлоо-Шулуунбаатар-Түшээт хан Аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 83. Хохлин-Засагт хан Аймгийн жанжин Далай гүны хошуу. 84. Цогт- Зүүн Үзэмчины жүн ван Гомбосүрэны хошуу. 85. Цэнд- Бодлогот Баатар-Сангийн Яамны дэд Сайд, Өвөр Монголын Хөлөнбуйрын харъяат. 86. Чагдарсүрэн. 87. Чимэд-Хурц Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 88. Чимэд-Сэцэн хан Аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 89. Чованлүн- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Бодлогот ваны хошуу. 90. Чойжамц-Цогтой Баатар-Сэцэн хан Аймгийн Мэргэн засагийн хошуу. 91. Чойж. 92. Чулуун -Өвөр Монголын Зост Чуулганы Түмэдийн хошуу, ангийн дарга. 93. Чулуун Өлзийтийн- Сэцэн хан Аймгийн Сүжигт ваны хошуу. 94. Шагдар- Засагт хан Аймгийн Дайчин ваны хошуу. 95. Шарав-аравны дарга. 96. Шаарийбуу-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы сайд Раашминжүүрийн хошуу. 97. Шимихи-Засагт хан аймгийн цогт гүн Дамдинбаашийн хошуу. 98. Ринчин-Сэцэн хан аймгийн Сэцэн чин ваны хошуу. 99. Эрэнцэн-Өвөр Монголын Цахар хошуу. 100. Ядамсүрэн Цэнгэлын-Сайн ноён хан аймгийн Түшээт гүний хошуу. 101. Ярин Мятавын-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Говийн Со засгийн хошуу {{col-end}} ==Он дарааллын хэлхээс== *1911 он :6 дугаар сарын 1. Оросын Амар орны бүгдийг захирагч ноѐн зарлиг буулган Хятадууд Оросын хилд орохыг цаазлав. Мөн сарын 11-ний өдөр Бээжин Петербугын хоѐр этгээдийн төлөөлөгч Цичигард хуралдаж, Эргүнэ гол орчмын хоѐр улсын хилийг хайн тогтоохоор хэлэлцээ хийв. :6 дугаар сар. Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга жанжин тэргүүтэй лам нар Богдод Бат Оршил өргөхөөр Их хүрээнд цугларч, Эрдэнэ Шанзудбын яаманд нууц зөвлөлгөөн хийжээ. :7 дугаар сар. Халхын дөрвөн хан тэргүүтэй Монголын зарим ноѐд лам нар Богд уулын модонд гэр барин нууц зөвлөлгөө хийжээ. :8 дугаар сар. Монголын төлөөлөгч Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан нар Петербургт очив. :10 дугаар сарын 10. Учаны бослого үүсчээ. :11 дүгээр сарын эх. Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан зэрэг долоон хүн "Монголын түр засгийн газар"-ыг зохион байгуулж, Хүрээний хэрэг эрхлэх Их сайд Сандог үлдэн хөөхөөр тунхаглахын хамт, Өвөр Монгол, Алшаа, Дарьганга, Барга зэрэг газруудын ван гүн нарт бүх Монгол нэгдэх тухай Богдын бичгийг уламжлан илгээв. :11 дүгээр сарын 30. Монгол "Тусгаар тогтнох"-оо тунхаглаж, Сандо амбан Оросын элчин сайдын газар далдлан орж, удалгүй Орос, Монгол цэргийн хамгаалал дор Хиагтаар хил гарч улсдаа буцах болжээ. :12 дугаар сарын 4. Сандо амбаныг цэрэгтэй нь хамт хилээс үлдэн гаргав. :12 дугаар сарын 6. Монголын "Тусгаар тогтнол"-той дуу хоолой авалцсан Хөлөнбуйрын "тусгаар тогтнох" бүлэгтэн цэрэг томилон Орос цэргийн дэмжлэгээр Манжуурыг довтолсон байна. :12 дугаар сарын 16. "Тусгаар тогтнох" бүлэгтэн Манжуурыг эзлэн авч, голын дээд урсгалын олон харуулын газруудыг ч байлдан эзэлжээ. :12 дугаар сарын 16. Жавзундамба Хутагт Хүрээнд хаан суурнаа сууж "Их монгол улсын наран гэрэлт хаан" хэмээгдэж "Олноо өргөгдсөн"-өөр оны цолоо болгов. :12 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын эл хошуу чуулганы олон ван гүн нарт уриалгын бичиг илгээв. Улиастайн жанжин ч Монголын цэрэгт үлдэгдэн гарав. Улиастайд Оросын Консулын газар байгуулагдав.Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалын нөлөөгөөр Түмэд хошууны нэгэн салаа цэрэг Батхаалгад умардын цэргийн эрхтэнийг эсэргүүцэх зэвсэгт бослого гаргав. Умардын цэргийн эрхтэн ч их цэрэг томилон Жи Нин, Гүэй Сүй, Бугат гурван замаар Улаанцавын чуулганд довтлон орж бослогийг дарангуйлаад, Батхаалгын сүмийг галдав. Алшаагын Гө Лу Хуй эвлэлийн түрүү Жан Жин Мин-ээс Нин Ши Ан-ын Гө Лу Хуй-ын түрүү Лиү Хуа Тан-ыг хавсарч Инчуаныг дайран эзлэхээр төлөвлөж байгаад нууц нь задран Алшаа Чин ван Даваанбүлүгжала ба Хөх нуурын Ма Чи-ын дарангуйлалд учирч ялагдав. Мөн оны арван хоѐрдугаар сард Шинжаны Монголчууд Чингийн засгийг эсэргүүцэх тэмцэл гаргажээ. * 1912 он :1 дүгээр сарын 14. Оросын Хайлаарт суугаа Консул Усад-ын дэмжлэг дор Өөлдийн ерөнхий захирагч ноѐн Шинфү, Хуучин Баргын ерөнхий захирагч Цэгц ба Шолон хошууны ерөнхий захирагч Чөн Дө зэрэг хүмүүс орчмын эл хошуудын Монгол цэрэг мянга гаруй хүнийг цогцлуулж, Оросын тусалсан таван зуу гаруй буугаар зэвсэглээд ―Чин хаант гүрний журмын цэрэг‖ хэмээн алдаршуулж Бүгд найрамдахыг эсэргүүцэж эхэлсэн байна. Мөн өдрийн орой Хөлөн хотыг довтлон эхлэж арван тавны өдөр хотыг эзлэн авч Хятад ноѐдыг үлдэн Хөлөнбуйрын ―Тусгаар тогтносон‖-ыг тунхаглаж, Хүрээний Богд хааны засгийн газарт харъяалагдах засгийн ордон байгуулж Манжуур зүг үргэлжлэн цэрэглэсэн байна. :1 дүгээр сарын 20. Хөлөнбуйрын Монгол цэргүүд Мөнхшил харуулын газрыг довтлон эзлэв. :1 дүгээр сарын 23. Оросын Гадаад явдлын яамны сайд Хаандаа айлтгал өргөж, одооны ашигтай цагийн байдлыг завдаж Манж орон дахь нөлөөгөө чангатгах ѐстой гэсэн бөгөөд мөн өдөр Сазановагаас Цагаан хаанд Оросоос Монголыг хамгаалан Дундад улсаас тусгаарлуулах хэрэгтэй гэж дурьдсанд Цагаан хаан эдгээр саналыг зөвшөөрсөн. :Мөн сарын сүүлч. Хар мөрөн мужийн цагдан захирагч сайдаас түшмэл томилож Хөлөн хотноо хүрч Шинфү нарыг ятган ―Тусгаар тогтнох‖-ыг нь хүчингүй болготол, Хайлаарт суугаа Оросын Консул Усад яаравчлан ирж Шин фү зэрэг хүмүүсийг зэвсэг, мөнгө бодисын тусламжаа зогсоох зэрэг зүйлээр гачин шахаж байгаад энэ нэг бодлыг нь хаяуулсан байв. :2 дугаар сарын 12. Жоу Чүн Фан-аас харъяат цэргээ дагуулан Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон Монгол цэргүүдтэй Жи Лалин орчим ихээр байлдаж ялагдан ухрав. :3 дугаар сар. Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон засгийн ордны тэргүүлэгч, Хөлөнбуйр газрын бүгдийн дарга Шин фү зэрэг хүмүүс Жибзундамба Хутагтын өргөмжлөлийг хүлээн авч жинхнээр Монгол улсад даган оров. :4 дүгээр сар. Хүрээнээс ирүүлсэн Монголын―Тусгаар тогтнолын тунхаг‖-ыг хүлээн авсан Хөвсгөл нуурын Урианхайн бүгдийн дарга Хишигжаргал, Дарьгангын бүгдийн дарга Содномдовдон, Шилийн голын чуулганы зүүн Хуучид ван Салнунточал нараас өөр өөрийн харъяат олон ардаа авч эн түрүүнээ Богд хааны засгийн газарт дагаар орж хүч нийлэх гэсэн өргөдлийг Хүрээний эрх баригчид хүлээн зөвшөөрчээ. :4 дүгээр сар. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай вангаас туслагч тайж Нучинга, Вангийн сүмийн ширээт лам Бөхбуян ба Чимэдсүрэн гурван хүнийг Халхад элчээр илгээж Богд хаант засгийн газрыг дагах бичгээ дэвшүүлэв. Тэгээд Жибзундамба Удай ванг ―Дундад иргэн улсыг довтлох нэгдүгээр замын ерөнхий жанжин‖-аар томилож, зэр зэвсэг туслан Жирмийн чуулганы арван хошууг дагуулан урвалга гаргахаар зааварлав. :4 дүгээр сар. Хятад худалдаачдын пүүсийг довтлон дайрах ажил ширүүсч байв. :4 дүгээр сар. Бинт ван Гончигсүрэн Хүрээнд явав. :5 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын зарим газарт хоѐрдахь удааны уриалгын бичгийг илгээв. :5 дугаар сарын 17. Бээжингийн засгийн газраас Торгууд ван Балтыг Алтайн хэрэг эрхлэх сайдаар томилов. :7 дугаар сар. Монгол цэрэг Даргангыг эзлэв. Юань Шикай Богд хааны засгийн газарт цахилгаан явуулж Дарьгангыг эзэлсэн учраар эсэргүүцэл гаргаж төлбөр өгөх хэрэгтай гэв. :7 дугаар сарын 8. Гуравдугаар удаагын ―Япон Оросын нууц гэрээ‖ байгуулагдаж, Бээжингийн уртрагын шугамаар Өвөр Монголыг зүүн баруун хоѐр хэсэг хувааж баруун хэсгийг Оросын , зүүн хэсгийг Японы хүчний хүрээ болгохоор тохиролцжээ. Шилийн голын чуулганы баруун Хуучид вангийн хошуу, Авгын зүүн баруун хошуу, Үзэмчины зүүн баруун хошуу, Сөнөдын зүүн баруу хошуу, Авга нарын зүүн баруун хошуу, Жирмийн чуулганы засагт вангийн хошуу, Бинт чин вангийн хошуу, Ерөөлт вангийн хошуу, Бодолгот вангийн хошуу, Нарангэрэл вангийн хошуу, Засаг Пунцагийн хошуу, Жалайд хошуу, Зуу-Удын чуулганы Ар Хорчин хошуу, Баарины зүүн баруу хошуу, Жарууд хошуу, Дархан бэйсийн хошуу, Хишигтэн хошуу, Их Зуугийн чуулганы ван Арвинбаяр нарын таван хошуу, Улаанцавын чуулганы таван хошуу, Зостын чуулганы Харчин вангийн хошуу, Ван Цэдэннамжалванбуугын хошуу, Цахар найман хошуу, Дөрвөд Далай хан аймгийн арван хоѐр хошуу, Дөрвөд баруун гарын дөрвөн хошуу, Захчин хоѐр хошуу, Алтайн Урианхайн долоон хошуу, Торгуудын гурван хошуу, Хошууд нэгэн хошуу, Ар Илигийн Цахар нэгэн хошуу, Тагнын Салжиг, Дочи хоѐр хошуу, Хасгийн хэдэн хошуудын ноѐд түргүүлэгчдээс харъяалах ардын хамтаар удаа дараагаар ―Монгол улс‖-д дагаар орж тамагт бичиг ба билэг ѐслолыг хүргэж ирснийг Богд хааны засгийн газар хүлээн авч, хэргэм зэрэг шагнаад, эдгээр хошуудын язгуурын нутгийг хэвээр захиран шийтгэх эрх тушаалыг баталсан бөгөөд нэг бүлэг захирах дарга ба туслан шийтгэх сайдыг шинээр томилжээ. :8 дугаар сарын 20. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай ван хошууныхаа гурван мянга гаруй хүнтэй зэвсэгт хүчээ дагуулж сүмд ―Тусгаар тогтонигсон‖-оо тунхаглаж, ―Зүүн Монголын Тусгаар тогтнолын тунхаг‖ыыг нийтлэж гурван замын цэрэг томилон Тао Нан, Кай Тун, Түчүан зэрэг газрыг довтлов. Хорчин баруун гарын хойд хошууны Рашминжүүр гүн ч идэвхитэйгээр цуурайтаж Удайн цэрэгтэй нийлэв. Зүүн хойтын гурван мужийн бүгдийг захирагч ноѐноос Ү Жүншөн нарын их цэргийг томилон дарангуйлан цохисонд Удай нар Солон ууланд зугтаан оров. :8 дугаар сарын 19. Иргэн улсын засгийн газар ―Монголыг үзэх хууль зүйл‖-ыг нийтэлж, Монгол ван гүн нарын уул эрх ашгийг хэв ѐсоор байлгахыг амлаж илбэн татах бодлогийг эрчимтэй явуулсан байна. :8 дугаар сарын 20. Хайсан, Дамдинсүрэн нарын удирдсан Монголын цэрэг хоѐр сар гаруй бүслэн дайралт хийж Ховд хотыг эзлэв. :9 дүгээр сарын 8. Удай вангийн цэрэг, Жөн Дүн Шиан-д эсрэг этгээдтэйгээ ширүүн тулалдаан болж, мөн сарын сүүлчээр Удай, Рашминжүүр нар Оросын хамгаалал дор Хайлаараар дамжиж Халхад зугтаан очив. Удайн бослогийг дарсны дараа, Иргэн улсын засгийн газар нэг түм таван мянган хүний цэрэг ангийг томилон Тоа Нанфү орчим байрлуулжээ. :10 дугаар сарын 27. Монгол цэрэг Шилийн голын чуулганы баруун Үзэмчин ба Сөнөд зэрэг хошуудаар довтлон орж ирэв, Цахарын Дүтүн түшмэл Хө Жүн Лиян цэргээ дайчлан хориглож байлдаад Дарьганга орчим ялагдан ухарчээ. :10 дугаар сар. Тогтохын хүү цэрэг дайчлаж Шилийн голд орж ирээд Авга вангийн ордныг дайрч мал хөрөнгийг нь булаан авч Авга ван Янсаныг баривчлаж Хүрээнд аваачив. :10 дугаар сар. Жарууд зүүн хошуунд Богд хааны засгийн газрыг дагах бослого гарчээ. :10 дугаар сарын 28. Бээжингийн засгийн газраас тусгай тушаалтан томилж Чанчүнд Жирмийн чууулганы арван хошууны Ван гүн нарын хуралдааныг хуралдуулж Иргэн улсыг хүрээлэх, дураар харь улсын банкнаас зоос зээлэхийг цаазлах зэрэг арван зурвас тогтоолыг тогтоосон байна. :11 дүгээр сарын 3. Монгол ба Орос жинхэнээр ―Орос Монголын хэлэлцээр‖ ба арилжааны тухай тусгай гэрээнд гарын үсэг зурав. :11 дүгээр сарын 7. Бээжингийн засгийн газаас Оросын элчин сайдын газар нот бичиг гардуулж ―Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын тухай чанга эсэргүүцэл тавьсан бөгөөд Оросын Монгол лугаа тогтоосон аливаа гэрээг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлсэн байна. :11дүгээр сарын 13. Улаанцавын чуулганы зургаан хошууны засаг нэр холбон бичиг өргөж Бүгд Найрамдахыг эсэргүүцэн Ар Монголтой нийлэх гэж дурьдсанд хол дахиныг амаржуулагч жанжин Жан Шоу Жөн Улаанцавын чуулганы дарга Леванноров, Их зуугийн чуулганы дарга Арвинбаяр нарыг хотондоо авчирч ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖- ны урагштай биелэгдэхэд бэлтгэл хийжээ. :12 дугаар сарын 9. Хол дахиныг амаржуулах жанжин Жан Шоу Жөн Түмэд хошууны цэргийн даргаас Монголын цэрэг Билгийн улиралын арван нэгэн сарын үеэр Өвөр Монгол зүг довтлох чимээг олж сонсоод цэргээ гурван зам хуваан сахин суулгасан байна. :12 дугаар сар. Богд хаант улсын засгийн газар Ханддорж, Ширнандамдин, Чен Дө (Хөлөнбуйрын) нараар толгойлуулсан төлөөлөгчдийн бүлгэмийг Орост томилон хэлэлцээ хийлгэхээр мордуулав. Мөн оны зун, ДИУ-ын засгийн газар Өвөр Монголын бослогыг дарахын тулд үлэмжхэн цэргийг Чуулалт хаалга, Батхаалга, Долоннуур, Хөххот, Бугат хотын чиглэлд таван замаар анги хуваан түлхэн оруулав. Мөн үеэр Өвөр Монголчууд Богд хааны засгийн газарт айлтгал өргөдөл дэвшүүлж, Хятадын цэргийн эрхтний дарлалаас чөлөөлж авахыг гуйв. Мөн оны өвөл, Богд хааны засгийн газарт Өвөр Монголд цэрэг орох нууц хуралдаан болжээ. *1913 он :1 дүгээр сар. Монголын таван замын цэрэг Өвөр Монголд оров. Үүнд: Нэгдүгээр зам нь: Егүзэрийн хийдийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдцэрэнигйн удирдсан цэрэг. Хоѐрдугаар зам нь: Дарьганга--Шилийн гол-- Зуу-Удын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт гүн Хайсан, дэд сайд шударга баатар Бавуужавын удирдсан цэрэг. Гуравдугаар зам нь: Сөнөдийн хоѐр хошуу, Дөрвөд вангийн чиглэлд цэргийн яамны дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжихын удирдсан цэрэг. Дөрөвдүгээр зам нь: Хөх хотын чиглэлд, сайд гүн Сономдоржийн удирдсан цэрэг. Тавдугаар зам нь: Урадын гурван гүн, Хатан голын чиглэлэд их цэргийн дэд зэргийн түшмэл Зүтгэлтийн удирдсан цэрэг тус тус хөдлөх болсон юм. Дамдинсүрэнг зүүн өмнө зүгийн цэргийг дайчлан захирах ерөнхий захирах жанжнаар тохоон томилжээ. Зоритг баатар Тогтохыг энэ удаа томилсонгүй, Их цэргийн зөвлөгч бөгөөд Богд хааны сэргийлэн хамгаалах цэргийн даргаар Хүрээнд хоцроов. :1 дүгээр сар. Өвөр Монгол руу хөдөлсөн Богд хааны цэрэг нийт нэг түм байв. Цэргийн захирагчид нь голдуу Өвөр Монголоос дагаар ороод дахиад нутагтаа байлдахаар ирсэн хүмүүс байлаа. Богд хааны засгийн газар зэвсгийн хүчээр Өвөр Монголыг эзлэх бодлогтоо үйлчлэхийн төлөө ухуулга нэвтрүүлгэ хийж, дагаар орохоор ирсэн ба ирээгүй Монгол овогтонд зориулан ухуулан зарлах бичиг тархааж байлаа. Мөн Өвөр Монголд цэрэглэх зам зуураа болон хүрсэн газраасааа цэрэг нэмэн элсүүлж байв. :1 дүгээр сарын 10. Богд гэгээн Жибзундамба Юан Шикай-д цахилгаан явуулж, Монголыг улс болон тогтнохыг харшлах хэрэггүй хэмээсэнд Юан Шикай ч хариу цахилгаан явуулж, Монгол ДИУ тусгаарлах нь зүй бус, нэгдвэл зохино гэсэн байна. :1 дүгээр сар. ―Монгол Төвдийн найрамдлын гэрээ‖ байгуулагдав. :1 дүгээр сарын 23. ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖ Хол дахиныг амаржуулах хотноо хуралдаж, Улаанцав, Их зуугийн чуулганы ван гүн нар, Иргэн улсыг хүрээлж, Монголын ―Тусгаар тогтнол‖-ыг эсэргүүцэхээ илэрхийлжээ. Мөн өдөр Богдын засгийн газрын ерөнхий сайд Сайн ноѐн хан Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийн бүлгэм Орос зүг мордож, Оросын дэмжлэгт талархал дэвшүүлэхийн хамт цэрэг дайны тусламж олохоор чармайжээ. :2 дугаар сар. Бээжингийн засгийн газрын хуурай замын цэргийн яамнаас томилсон тагнуулууд Богд хааны цэрэг зам хуваан Өвөр Монголд орсон байлдааны төсвийг мэдэв. :3 дугаар сарын 31. Богд хааны засгийн газраас таван замын Их цэргийн тохиолдсон олон монголчуудаас хүчин хавсарч байлдахыг уриалсан ―Өвөр Монголын нийт оронд зарлагдсан бичиг‖ гэгчийг нийтлэв. :3 дугаар сар. Иргэн улсын засгаас Богд хааны цэргийн дайралт ба Өвөр Монголын ван гүн нарын тусгаар тогтнох хөдөлгөөнийг сэргийлэх зорилгоор И Жүн цэргийн дэд Силин, Рехө-ийн дэд дүтүн түшмэл Ми Жэн Био-ийг Линши-ын сахин дарангуйлах ноѐноор томилж, арван хоѐр анги, дөрвөн түм гаруй цэргийг захируулан Линши, Бор хот, Улаанхад зэрэг газрыг сахин суулгав. :3 дугаар сарын 8. Хүрээнд Монгол цэргийн бригад байгуулах тухай Орос–Монголын хэлэлцээр тогтоогдож, Богд хааны засгийн газар Орос жанжин Кристоферыг ерөнхий сургагчаар урьж ―Эл аймгийн цэргийг тэд захирах эрх‖- тэй гэж тогтоосон байна. :3 дугаар сарын 24. Богдын цэрэг Да Ван Миао сүмийг довтолсонд Хуай Жүн цэрэг тосон байлдаж Хишигтний Бяруу балгасны дөчин газрын цаанах элсэнд цохиж ухруулав. :4 дүгээр сарын 3. Шилийн голын Эрчээл гэдэг газар болсон тулалдаанд Иргэн улсын 500 зуун цэрэг сүйджээ. :4 дүгээр сарын 4. Богдын цэрэг Өвөр Монголын зүүн хэсгийн олон газар дайралт хийв. :4 дүгээр сар. Баруун Сөнөдийн нутагт ширүүн тулалдаан болж Иргэн улсын 150 цэргийг устгав. :4 дүгээр сарын 8. Бугатын чиглэлд Шан Ши цэргийн ширүүн дайралтад Монголын цэрэг 30 гаруй хүн алагдаж ухрав. :5 дугаар сар. Оросын засгийн газар Богд хааны засгийн газартай Хиагтаас Хүрээ хүрэх Төмөр зам засах гэрээ тогтоов. :5 дугаар сарын 16. Богдын цэрэг Шандуг эзлэв. Тав дугаар сарын 25-нд Богдын цэргийн долоон зуй гаруй хүн Жирмийн чуулганы хилд довтлон оров. Рехө-гийн Дүтүн-гийн И Жүн цэрэг Улаанхад оронд орж сахин суув. :6 дугаар сар. Богдын цэрэг дахин гурван замаар довтлон эхлэж Баруун зам нь Бор тохойг чиглэн, дунд зам нь Хөх хот зүг довтлон, зүүн зам нь Сөнөд хошуу зүг давшжээ, Хятад цэргийн Ми Жүн Биу-гийн бүлэг Давааны ард гарч өвөл гол орчим Найданжавын цэрэгтэй байлдаж, Бавуужав, Хайсангын цэрэг харин завшаанаар Бяруу балгасыг эзлэв. Адилхан хугацаанд Вангийн Жоу-гийн Ванданям, Далаад хошууны Баян гүн, Хангин хошууны Цолмон, Гирины Монгол Бао Жай Шан нар цэрэг дагуулан Их Зуу аймгийн хойд хэсгийг байлдан эзлэв. Иргэн улсын цэрэг бүх талаар ялагдалд учирсан тул Хөбэй, Шан Шиг-аас дахин их цэрэг татаж туслан байлдуулав. :6 дугаар сар. Жирмийн чуулганы газар Богдын цэрэг болон Иргэн улсын цэргийн хооронд ширүүн тулалдаан болжээ. Энэ удаагын их тулалдаанд Монголын талаас Чимэдцэрэн, Найданжав, Насан- Аривжих, Морьжав болон Бавуужавын удирдсан цэрэг анги оролцсон байна. Мөн энэ үеэр Ар Өвөр Монголын уулзуур оронд Солон уулын тулалдаан болжээ. Нийт 1 800 цэрэг тус тулалдаанд оролцов. Мөн оны зун Богд хааны засгийн газраас цэргийн яамны их сайд Далай ван Гомбосүрэнг Өвөр Монголын байлдаанд томилжээ. :7 дугаар сарын эх. Иргэн улсын цэрэг 2 000 хүн болон Богдын цэрэг 800 хүн Шилийн голын хил дотор тулалдаад хоѐр талд бүр хохирол гарав. :7 дугаар сар. Богдын цэрэг ба Иргэн улсын цэрэг Үзэмчиний Өвөл гол, Сөнөд, Байшинт уулын ам, Дамбын даваа, Линши, Долоннуур, Батхаалга- ын орчин зэрэг газруудаар байлдаж байв. Долоо найман сарын үеэр Богдын цэрэг үндсэндээ Шилийн голын нутгийг бүр эзлэв. :7 дугаар сарын 13. Богдын цэрэг Долоннуурын боомт газар—Дархан уул сүмийг эзлэв. Тэнд байсан Иргэн улсын 2 000 сэргийлэн сахих цэрэг арга бус ухарч гарав. :8 дугаар сарын 1. Богд хааны засгийн газрын эрхшээлд орсон газар орны хэргийг тусгайлан хамаарахын төлөө, Богд хааны зарлигаар Егүзэр Хутагт Галсандашийг зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх сайдаар Өвөр Монгол руу томилов. :8 дугаар сар. Богдын цэрэг Да Ван Миао Сүмийг дайран эзлэж, Бяруу балгас зүг давшив. Иргэн улсын Долоннуурыг дарангуйлан сахигч түшмэл ван Хуай Чин, Хуай Жүн цэргийг томилон гэдрэг довтлон, мөн сарын дунджаар Да Ван Миао сүмийг булаан авч, Богдын цэрэг ухрав. :8 дугаар сар. Долоннуурын талбарт Насан- Аривжихын дайчилсан 1 200 цэрэг Иргэн улсын 7 000 цэрэгтэй ширүүн тулалдаан хийв. :8 дугаар сарын дундаж. Зүүн хойд орноос томилсон Иргэн улсын туслах цэрэг Өвөр Монголд орж ирэв. :8 дугаар сарын сүүлч. Богдын цэрэг Цахарын Лав худаг, Халх тал ба Хүйс зэрэг газраар Иргэн улсын цэрэгтэй тулалдаж байв. Мөн сар, Найданжавын дайчилсан Богдын цэрэг хоѐр зам хуваан Линши тавин гэр, Зулчин сүмийг довтлон эзлэв. Мөн сар, Дамдинсүрэнгийн дайчилсан Богдын цэрэг Шулуун Хөх хошууг эзлэв. :9 дүгээр сар. Богдын цэрэг Жарууд ба Ар Хорчинг эзлэв. :9 дүгээр сар. Бээжингийн засгийн газар Өвөр Монголын байлдаанд туслах цэрэг 12 хороо морьт цэрэг ба явган цэргийг томилжээ. Мөн оны намар. Богдын цэрэг Цахарын нутгийг эзлэж дуусгаад улмаар Цагаан Хэрмийн зарим боомт газраар тулж очоод сэргийлэн хамгаалалт хийж байжээ. :9 дүгээр сарын 18. Зүүн Сөнөдийн Засаг Сүржав ард олноо дагуулан Богдын засгийг дагахаар зугтаасанд Юан Шикай зарлиг буулган Чин вангийн хэргэмийг нь хасав. :9 дүгээр сарын 21. Бавуужавын дагуулсан Богдын цэрэг Бяруу балгасыг дайран эзлэж, хорин гурваны өдөр Да Ван Миао сүмийг дахин эзлэв. :9 дүгээр сар. Архуа гүн Насан-Аривжих цэрэг түшмэд 100 хүнийг дагуулан Иргэн улсын талд урважээ. Мөн энэ үеэр Богдын цэргийн удирдагч Мөрөнга учир битүүлгээр хорлогдов. :10 дугаар сарын 29. Баруун замын И Жүн цэргийн Ми Жен Биу-ийн хүчин туслахаар ирсэн зүүн хойдын цэргийн У Жүн Шин-ий цэрэгтэй хамтран Бяруу балгасыг буцаан авч, удалгүй Да Ван Миао сүм ба Түлхэн сүм зэрэг газрыг ч буцаан авав. Умард замын И Жүн цэргийн Чен Де Шен-ий цэрэг Найданжавын цэргийг ялаад Зулчин, Шивэртэй, Тавин гэр зэрэг газрыг буцаан авч, Даваан ар хүртэл гэдрэг довтлов. Намар Долоннуурын баруун хойд их элсэнд тулалдаан болж Иргэн улсын цэрэг мянга шахам хүн сүйдэв. Мөн Бавуужавын хороо Шандугийн гол, Үхэрчин уул зэрэг газарт ширүүн довтлолт явуулав. :11 дүгээр сарын 3. Иргэн улсын цэрэг Долннуурт довтлоод Богдын цэргийг цохин гаргаж Цахарын зуун найман сүм хотыг эзлэв. :11 дүгээр сарын 5. Хаант Орос улс ба Дундад иргэн улс ухуулан тунхаглах бичигт гарын үсэг зурсан байна. Энэхүү тунхаг бичигт, Орос улс Иргэн улсын Гадаад Монголыг хэмжээтэй эзэрхэх эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд Иргэн улс Ар Монголын өөртөө засах эрх (Автономит засаг) 1912 оны 10 сарын 21 өдрийн ―Орос Монголын худалдааны хэргийн тухай зүйл‖-ийг журамлан хэлэлцэж Иргэн Улс ба Ар Монголын холбогдлыг тодорхойлон тогтоохыг хүлээн зөвшөөрөв. :11 дүгээр сарын 9. Богд хааны цэрэг хэдэн мянган хүн их буутай өмнөш дахин довтлож 15-ны өдөр Батхаалга зэрэг газрыг эзэлсэн боловч удсангүй Хол дахиныг амаржууулах хотын Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайралтад найман зуу гаруй хүн үрэгдэж ухрав. Мөн сарын эхэнд хоѐр мянга найман зуу гаруй Богдын цэрэг Чуулалт Хаалганаас умар байсан Хятад цэргийг хүчтэй довтлон таван зуу гаруй хүнийг алж шархдуулав. :11 дүгээр сарын 19. У Жүн Шөн, Ми Жен Биу нар Богдын цэргийн гараас Да Ван Миао сүмийг дахинт буцаан авав. Мөн өвөл Тогтох цэрэг дайчлан дахин өмнөш довтлож Батхаалгыг эзлэв. Гэвч хэдэн өдрийн дараа Иргэн улсын цэрэгт булаагдав. :12 дугаар сарын 16. Богд хааны засгийн газар цэргээ Ар Монголын хил тийшээ татах тухай шийдвэрээ илэрхийлэв. Мөн оны сүүлч, Богдын цэрэг идэг идэгээр Монголын хил зүг ухрав. Энэ үеэр Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайрах хүчин нь нэмэгдэж ялалттайгаар давшиж Богдын цэрэгт эзлэгдсэн газруудыг дахин булаан авч эхлэв. Нийслэл Хүрээнд ―Шинэ толь‖ сэтгүүл хэвлэгдэж эхэлсэн бөгөөд орчин цагийн анхны сургууль байгуулагдав. :1913 оны эцэс 1914 оны эхээр, Монгол улсын ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид Хаант Орост айлчлав. *1914он :1 дүгээр сар. ДИУ-ын засгийн ордон Сүйюаны онцгой засаг захиргааны орон байгуулахаар болж жанжныг дүтүн ноѐн болгон хувируулан томилож, уулын Гүйсүй Дао (道)-д харъяалагдаж байсан арван хоѐр шиан, Улаанцавын чуулганы зургаан хошуу, Их Зуугийн чуулганы долоон хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сар. ДИУ-ын засгийн газар Рехө-гийн онцгой засаг захиргааны орныг байгуулахаар болж, дүтүн ноѐн томилон Зостын чуулганы долоон хошуу, Зуу-Удын чуулганы арван хоѐр хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сарын 6. Иргэн улсын цэрэг гэнэт Ар Монголын хилд цөмрөн орж Галсандашийн сайдын яамыг бүслэн дайрав. :3 дугаар сарын 9. Богд хааны засгийн газраас Оросын консулд бичиг өгч, Дундад Оросын хэлэлцээрийн ѐсыг зөрчиж түрэмгийлэл явуулж байгаа Хятад цэргийг тэд ухруулж, баривчлагдсан сайд Галсандашийн биеийг тавиулах тухай хатуу шаардлага тавив. Мөн оны эхээр Халхад байсан Өвөр Монголчууд элдэв зүйлийн хүчирдэлд орсноос нэг бүлэг хүмүүс уг нутагтаа буцаж ирэх хүсэлтээр Иргэн улсын засгийн газартай хэлэлцээ хийхийн төлөө 9 хүний төлөөлөгчийн бүлгэм томилов. Иргэн улсынхан тэд нарыг баривчилж есүүлийг цөм алав. :6 дугаар сарын 14. ДИУ-ын засгийн газар Цахарын онцгой засаг захиргааны орныг байгуулан дүтүн ноѐн томилож Фенчен, Лианчен зэрэг долоон шиан, Цахарын зүүн баруун гарын найман хошуу, жич дөрвөн малжлын сүрэг, Шилийн голын чуулганы арван хошууг ерөнхийлөн захируулав. :8 дугаар сарын 1. ДИУ-ын ордноос Алшаа, Эзнээ хоѐр хошууны цэрэг дайны сэргийлэлтийн явдлыг Ниншиан мужийн цэргийг захирагч түшмэлээр хариуцуулахаар тогтоов. Юан Шикайгаас Алшаа чин ван Даванбүлүгжилыг Баруун Монголын тохинуулах сайдаар томилов. Үүшин хошууны туслагч Түмэн- Очир чуулганы дарга, Сүйюаны дарангуйлан сахигч яамтай хуйвалдаж байгаад ―ардыг өдөөн урвуулсан‖ ялаар Шинэ ламыг баривчлаж, Үүшиний ―дугуйлан‖- гуудыг тархаав. :9 дүгээр сарын 8. Дундад, Орос, Монгол гурван этгээдийн Хиагтийн хуралдаан эхлэв. :9 дүгээр сарын 20. ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын анхны төсөл байгуулагдаж, Монголыг ДИУ-ын нэгэн хэсэг, Монгол улсын нэр, хааны цол, оны цолоо хүчингүй болгох асуудал дээр санал нэгдэхгүй байжээ. Мөн сарын гучны өдөр Оросын консулаас Монголын эрх баригчидтай ―Төмөр замын гэрээ‖ ба ―Цахилгаан утасны гэрээ‖ тогтоож Оросоос Монголд төмөр зам засах эрх ба холбоо мэдээний цахилгаан утас татах эрх олов. *1915 он :3 дугаар сарын 16. Бавуужав нарын дагуулсан Богдын цэрэг Кайлу орчим довтлов. 5 дугаар сарын 9. Юан Шикайн засгийн газар японтой ―Хорин нэгэн зурвас‖-ыг тогтоож Өвөр Монголын зүүн хэсгийн их хэмжээний эрх мэдлийг Японд өгчээ. :6 дугаар сарын 7. Хиагтын гурван этгээдийнн хуралдаан эцэстээ шийдвэр гарч ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын хорин хоѐр зурвасыг жинхэнээр гарын үсэг зуран батлав. Мөн сарын 9- ны өдөр Жибзундамбаас Монголын тусгаар тогтнолыг хүчингүй болгохоо тунхаглаж, арван хоѐрны өдөр Юан Шикай зарлиг нийтлэж Монгол ван гүн нарын уулын хэргэм цол уул ѐсоор хүчинтэй гэдгийг нотлож, хамтат нь бас Жибзундамбыг Хутагт хан өргөмжилсөн байна. :6 дугаар сарын 16. Бээжингийн засгийн ордноос Чен Лү-г ерөнхийлөн захирагч сайдаар Хүрээнд томилсон байна. :9 дүгээр сар. Халхын цэргийн явдлын журганы түшмэд Бавуужавтай нууцаар зөвлөлцөн Өвөр Монголын зүг дахин довтлохоор болж, Бавуужавт гурван түмэн рублын зардал хангав. 10 дугаар сарын 28. Удай Ван Фентиан мужийн дурдсан долоон зурвас буцан орж өгөх нөхцлийг хүлээн аваад Бээжинд хүрч ирэв, арван нэгдүгээр сарын 4-ний өдөр Юан Шикай түүний уул хэргэмийг сэргээн өгөв. :10 дугаар сарын 29. Бээжингээс Хүрээний хэрэг эрхлэгч сайддаа цахилгаан мэдээ явуулж, Өвөр Монголыг түйвээж байгаа Бавуужавыг Хүрээний засгийн газар хавсран дарангуйлахыг шаартагтун гэв. :11 дүгээр сарын 6. Бээжингийн засгийн ордоны төлөөлөгч, Оросын элчин сайд Кропенскийтай Бээжинд ―Дундад Оросын Хөлөнбуйрын асуудлын тухай тогтоол‖-ыг тогтоож Хөлөнбуйрын ―Онцгой орон‖-ны байр суурийг мэдрэв. Мөн сарын арван зургаанд Юан Шикайгаагаас Шинфүг Хөлөнбуйрын дэд дүтүнгээр томилов. :11 дүгээр сарын 23. Иргэн улсын цэрэг Егүзэр Хутагтын сүмийг байлдан эзлэж Бавуужавын цэргийг таван зуу гаруй алж шахрдуулж, Егүзэр Хутагтыг бас барьж аваачив. Мөн жилийн өвөл, Бавуужав хэдэн мянган цэргээ дагуулж нутагтаа буцах нэрээр Өвөр Монголын зүүн хэсэг оронд орж ирээд зэвсэгт ажиллагаагаа үргэлжлүүлэв. Бээжингийн засгийн газраас Ма Чи ( 马麒)-ыг Хөхнуурын Монгол Төдвийг тохинуулах сайд ба Гансу, Ниншиан, Хөхнуур зэрэг муж орныг дарангуйлан сахигч түшмэлээр хавсарган томилов. Ингээд Ма овогт цэргийн эрхтний Хөхнуур дахь дөч гаруй жилийн ноѐрхол эхэлсэн байна. Оросын хөрөнгөтнүүд Хүрээнд ―Монголын үндэстний банк‖-ыг байгуулав. *1916 он :5 дугаар сарын 27. Бавуужав Халх голын Амгалантад тэнгэр газрыг тахиж, Чин улсыг тэтгэн босгох уриа дурьдан, Юан Шикайг эсэргүүцэхээр уриалж ―Хаан төрөө тэтгэх цэрэг‖ хэмээн байгуулав. Долдугаар сарын 1-нд Бавуужав гар доорхи гурван мянга гаруй хүнээ дагуулж Японы этгээдийн дэмжлэгээр цэргийн зөвлөгч Аоянаки-ын жолоодлого дор Халх голоос өмнөш довтолж Тао Нан зүг урагшлан, хорин дөрөвний өдөр Түчиүэн шианы хотыг эзэлжээ. Ү жүн шөнгийн цэрэг хориглон байлдаж таван зуу гаруй Монгол цэргийг устгаж цохин ухруулав. :6 дугаар сарын 6. Юан Шикай үхэв. :8 дугаар сарын 7. Оросын Бээжинд суугаа элчин сайдаас Дундад улсын гадаад явдлын сайдад нот бичиг гардуулж, Дундад улсын засгийн газраас Халх Монголоос сонгох зөвлөлгөөний гишүүнээ хасаж хаяахыг шаардсанд Дундад улсын талаас өөрийн нутаг дэвсгэрээсээ зөвлөлгөөний гишүүн сонгох нь зүй ѐсны эрх хэмээн няцаасан байна. :9 дүгээр сарын 3. Япон цэрэг Бавуужавын цэргийг хамгаалан дэмжиж Гүн Зу Лин-аар өнгөрөхөд Фентианы зүүн хойд цэрэг тосон байлдав. Мөн сарын хорин таванд Бавуужавын цэрэг Кайлу хотыг дахин довтлоод Хармөрөн, Фентиан хоѐр мужийн цэрэгт хавчин цохигдож хоѐр мянга гаруй хүн үхэн шархдаж, үлдэгсэд нь зугтаав. :10 дугаар сарын 8. Бавуужавын цэрэг Линши шианы хотыг довтолж байх зуураа Бавуужав суманд оногдон үхэв. Үлдсэн олон нь Чадраабал Шебжингээ нарын дагууллага дор Зүүн Үзэмчин орчмын оронд хорогдож байгаад Цахар, Рехө-гийн цэрэгт цохигдож Халх ба Хөлөнбуйр зүг зугтаав. *1917 он :6 дугаар сарын 16. Талжын дээрэм Хөлөн хотыг дайран эзлэж зам дагуу дахь олон харуулын цэгүүд цохигдон сүйдэж, Хөлөнбуйрын дэд дүтүн түшмэл Шинфү зугтан дутааж Оросын түрээсний газарт зайлав. :9 дүгээр сарын 30. Оросын цэрэг Хайлаар орчим мянга гаруй Монгол дээрмүүдтэй тулалдаан болж, Оросын цэрэг дээрмийг нэхэмжлэх нэрээр тус орныг эзлэв. Бээжингийн засгийн газраас хүн томилон харилцаж хилээс гарахыг шаардсан боловч Орос цэрэг зөвшөөрсөнгүй. Мөн сард Бавуужавын үлдэгдэл хүч болох Шебжингээн бүлэг Хөлөнбуйрын нутгийн цэрэгт хөөгдөж Халх гол орчим хүрээд Халхын цэрэгт амдан цохигдож, бүх цэрэг үндсэндээ сөнөөгдсөн байна. :11 дүгээр сарын 7. Чадраабал зэрэг хүмүүс Солон уулнаа долоон мянга шахам хүн цуглуулж дахин бослого гаргасанд Хармөрөн мужийн цэрэг ба Фентиан мужийн цэрэг урьд хожид хавчин цохиж, Жалайдаас баруунш үлдэн явуулсан байна. ДИУ-ын засгийн газар Орост ―Арван сарын хувьсгал‖ үүссэн дашрамыг завдаж Жун Дүн төмөр замын засаг захиргааны эрхийг буцаан авч, Манжуурт цэрэг суулган хамгаалуулав. Цаг төрийн үймээнээс дүрвэсэн малчин ард малаа туугаад Халхад зайлан одов<ref>Ө.Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он</ref>. ==Түүхэн баримтууд== ===Улс төрийн баримтууд=== ====Богд хааны уриалга==== :1913 онд Монголоос таван замын их цэргийг гаргаж тохиолдсон Монголчуудаас хүчин хавсрахыг уриалж ашиг тусыг тайлбарлан Өвөр Монголын олон нийтэд зарласан бичиг :Монгол улсын засгийн хэргийг эрхлэх газраас дотоод Монгол зургаан чуулган дөчин есөн хошууны олон лам хар ард нар ба Хөх хотын Түмэд, Цахар сүргүүдийн ард нар, Илийн харъяат Монгол, бас Алашаа ба Хөх нуурын зэрэг нарын найман сумын Монгол Өөлд Ширээт хүрээ зэргийн олон Монголчуудын шар хар бүхэн дор ухуулах ану: Бидний аймаг язгуураас хүчирхэг идэрхэг хойтох газрыг эзлэн сууж, дэлхий дахины олон аймаг дор дарагдсангүй, хэдий Манж улс хараахан мандах үес дор ах дүү нөхөр гийчин ѐсоор түмэнтээ харилцан ураг барьж, ямагт сайныг үзүүлэхийн тулд олон Монгол аймаг харъяат болон дагасан боловч газар орны эрх ашгийг эзэлсэн газаргүй, олон засаг хошуу болгож, өөр өөрийн харъяат албат газар орныг эзэрхэн захируулсан бөлгөө. Ойрхи хэдэн жилээс иргэн зальхай түшмэд эрхийг эзлэж, шинэ засгийг явуулмой хэмээн Монгол газар иргэн элсээн, тариа хаглуулж газар орны ашгийг эзлэж эрх эзэрхлийг булааж халдан дарлах төдийгүй, бас бурхны шашныг хөнгөлж, Монголын хуучин ѐсыг халсугай хэмээгээд бидний Монгол ард үл хорссоноор үгүй, уржинан жил өвөл цагт дотоод муж дор Гамин цэрэг хуралдаж Манж улсын ѐсыгхалж, бүгдээр найрамдах улс болмой хэмээх тухай манай гадаад Монголын дөрвөн аймгийн чуулганы олон ван гүн засагуудын өөрчлөн улс төр байгуулахыг бүгдээр зөвлөлдөж, Очирдара Богд гэгээнийг Монгол улсын хаан хэмээн өргөмжилж, эрдэнийн сууринд залж, Их Юан улсын хуучин ѐсыг дахин гийгүүлж, өөр аймгийн дотор дарлагдахаас үүрд мултарч, олон аймгийн хойч үеийн ичингүйрлэлийг үгүй болгосугай хэмээсэн нь эдүгээ хол ойр газрын олон Монголчууд дараа дараагаар ирэх нь тасралтгүй. Санаваас дотоод Монголын олон ван гүн тайж бүрнээр Юан улсын Тайзу хааны хүүхэд үрсийн тулд зүй нь нэгэн сэтгэлээр бүгдээр нийлж, зүтгэн хүчлэх болвоос урьд өвгөдийн ѐсыг тахиулж, угаас байсан газар орноо өөр аймгийн ардад эзлэгдэхгүй, мөхсөн Зан То Бу Ла (?) ард мэт боол шивэгчин мэт халдуулахаас хэлтэрвээс болмой. Эдүгээ заримууд нь бидний доторхи Монголын түшмэд лам нар Хятад ардын баширлах, худал урихан үгс буюу хуурмаглах зальхай арга дор ташааран орж бидний Монголыг өөрчлөн улс төр байгуулахыг байлгаж, Дундад Иргэний таван аймаг бүгдээр найрамдах улс хамт нийлбээс бид нар Монгол аймаг ард цөм нэгэн адил ашиг буй агаад үүнээс хойш үүнд энэхүү түвшин жаргалыг эдэлмой хэмээн бичиг илгээн ирэх нь амой. Иймийн тул манай засгийн хэрэг шийтгэх газраас Хятад улсын хамт нийлбээс хойч өдөр бидний Монгол дор зовлон болох хэдэн зүйлийг гарган бичиж, олон дор дурьдан сонсгосугай. Байцаабаасуу, Оу Жу Ми Жоу газрын олон гадаад улс дор бүгдээр найрамдах улс хэд хэдэн буй амой. Тэдний хууль болбаас улсын харъяат газар орноо бүрнээр албаны болгож, харяъат иргэд газар орон дор гэр байгуулж, тариа тарьбаасуу зоос гаргаж албан дор тушаасны хойно сая өөрийн хөрөнгө болгомой. Эдүүгээ Иргэн улс лугаа нийлбээсүү Монголын газар орон цөм тэдний улс төрийн болохын тулд дотоод газар дор багталцахгүй ядуу иргэдийг шилжүүлэн суулгаж, гаал хөлс хураан тариа хаглуулахыг зүйгээр хориглон зогсоовоос, зохилдохгүй агсаар өвгөдийн үлдээсэн газар орныг өөр аймаг дор бүрнээр эзлүүлж, харин ч бид зоос гаргаж худалдан авхад хүрмүй. Тэр дээр бидний Монгол болбоос язгуураас саруул хөдөө талд дор хэн алиныг ялгахгүй санааны дураар адуулан аж төрж ирсэн бөгөөд аж төрөхөд мөн залхуу цалгайгаар хойч өдөр улс бүхэн дор энэ мэт хуулийг нийтээр явуулах цаг дор хүрсэн хойно Монгол аймгийн ард шөвөг хатгах газар харинолохгүй зовлон болох нь энэ нэг. Түүнээс урьд Манж улсын цаг дор бидний Монголчуудын гааль гувчуур хураахыг үүрд хэлтрүүлсэн бөлгөө. Эдүгээ бүгдээр найрамдах Иргэн улс, Манж улсын гадаад улсаас агсан авсан төлөөгүй өр найман зуу илүү сая одоо шинэ агсан авах мөнгө зургаан зуу илүү сая үнийг бүрнээр Бүгдээр найрамдах Иргэн улсаас төлсүгэй хэмээн нэгэнт олон улс дор зарлажээ. Бидний Монгол хэрвээ Иргэн хамт нийлбээс, дараа төлөх хугацаа хүрсэн цаг дор эрхгүй элдэв зүйлийн нэр зохион таван аймгийн иргэнээс нэгэн адил тэгшхэн хурааж төлмой. Нэгэнт улсын иргэн болсны тул зүй дор төлөхгүй хэмээн үл чадмой. Иргэнйи нэгэн адил тэсгэн хураах дор хүрвээс, хэд хэдэн зуун он болтол гааль гувчуур өгсөнгүй Монгол аймаг энэ зэргийн хүнд татвар тохиолдвоос, аж төрөн чадахгүй ядуурах мохохын туйл дор хүрмүй. Зовлон болох нь энэ хоѐр. Эдүгээ абасу таван аймаг нийлсэн Дундад иргэн улс болов хэмээвч өмнөх хойтох муж цөм хятад нэгэн аймаг бөгөөд харилцан эрх мэдлийг тэмцэн нэрт сайд их түшмэдийг битүүлгээр алж, харилцан өшөө дайсан болж эдүгээ болтол тогтоогүй байна. Бидний Монгол язгуураас өөр аймаг, зан сургаал, үг өгүүлэл, бичиг үсэг адилгүй. Дараа засаг явуулахад бүрнээр Хятад бичгийн төдий хэрэглэмой. Бидний Монгол дор Хятад бичиг нэвтэрхий мэдэх эрдэмтэй ард цөөн, түшмэл дарга нар болбоос бүрнээр эрдмийг үзэж, өргөн хэрэглэх тул нийтээр цөм Хятад хүмүүс болмой. Монгол ард Иргэн Хятад нарын хамт зарга зальхай зэрэг ял хэрэг буй бөгөөс үг үсэг нэвтрэхгүй. Бас аймаг намыг хэлбийн өмгөөлж мушгайтсан газар агсан хэмээн дийлэн хэлэхгүй энэ мэт хэрэг бүхнийг эрх биш үгүй болгож чадахгүй. Дотоод Монгол хошуунд тариа хаглуулж Иргэн түшмэд суулгасан газар энэ зэрэг хилсгүй мушгиж өвөрлснийг үзэж мэдсээр хэрэг. Зовлон болох нь энэ гурав. Түүнээс Хан улсын цагаас нааш Хятадын газар бурхан шашныг эрхэмнэж одоо дор хүрч ирсэн бөгөөд эдүгээ шинэ засаг явуулахыг үзвээс бурхны шашныг асар хүндэтгэхгүй, зарим нэгэн дотоод газар урьд байгуулсан тайх тахиглах сүм хийдийн бурхны хөргийг хараахан орхиж, (цэргийн сургуулал)-ын тэнхим болгон жич хийд сүмийн хүж зулын тариалангийн газрыг сургууллын тариалан болгосон нь нэлээд бүхүйг нүдээр үзэж чихээр сонссон нь тодорхой. Хятад ард гагцхүү бидний Монголын бурхны шашныг яахан эрхэмлэн үүрд агуулж буй зээ. Иргэний хамт нийлбээс хойч өдөр жил удаад Монголын хуучин ѐсыг өөрсдөө халуулж, бурхны ариун шашин сөнөхөд хүрмүй. Зовлон болох нь энэ дөрөв.Тэдний дотоод Монгол язгуураас Цагаан хэрэмийн заагаар суусан Дундад Хятад улст ойр холилцон суусан тул энэ зэргийг нэн ухуулан дурьдахгүйгээр учрыг мэдэх нь бидний гадаад Монголоос нэн ч тодорхой. Бидний язгуураас нэгэн угсааны яс махны төрөл, дотоод гадаад хэмээн ялгаваас зохихгүй.Тэд Иргэн дор ойр суусан тул тэдний сүр хүчин дор айн түтгэлзэн бүхүйг манай засгийн хэрэг шийтгэх газар мөн мэдмой. Эдүгээ цагийн байдлыг үзвээс, Дундад улсыг тойрон хүчирхэг гадаад улс барс мэт хэлэлцмой. Тэр дээр улсын өрийн тоо тэнцүү үлэмж бөгөөд дотоодын самуун бас тогтоогүй. Бидний Монгол бүгдээр нийлж, нэгэн улс болж, язгуураас байсан газар орон зах хэлхээг эзлэн илүү гүний газрыг тэмцэхгүй болбоос Дундад улсын дайлах цэрэг гарбаас олон гадаад улсууд шударгийг барьж, шүүмжлэх буй за. Эдүгээ манай Монгол улсын их цэрэг таван зам хуваан урагш одож, дотоод гадаад Монголын газар дор сэргийлэн суусан Хятад цэргүүд лугаа хэдэн удаа байлдаад цөм дийлжээ. Удахгүй урагш давшин Монгол газрын зүүн баруун өмнөд зах хязгаарууд хүртэл байлдсаар Хятадын түшмэл цэргийг Монголын хязгаараас гаргасугай хэмээмүй. Та өөр өөрийн хошууны зах дор их цэрэг хүрэхийг үзэж гар хөдлөн байлдаж Хятадын түшмэл цэргийг хөөн илгээх бөгөөд тус бүрийн хүчийг нэгтгэж, эртхэн шаламгайлан газар орноо эзлэн авсугай. Боо Хятадын омогтой үгийг сонсч, нэгэн аймгийн дотор харилцан өшөө дайсан болоход хүргүүлэгтүн. Бид язгуураас нэгэн үндэстний тул зүй нь жаргав ч зовов ч үхэв ч нэгэн хамт байваас зохимой. Бас бидний Богд эзэн гагцхүү өршөөл эрдмийг гол болгох бөгөөд Иргэн улсын түшмэл цэргээс бус ажил үйлдвэрийн ядуу иргэдийг халдан зовоовоос үл болмой хэмээн удаа дараагаар зарлиг буулгаж ухуулсаар буй тул бидний улс төрд мөчөөрхөн хорлохгүй энгийн номхон иргэдийг алив газар дор хэвээр агуулан, харин өршөөн хамгаалбаас зохих явдлыг хамтад гаргаж, басхүү манай засгийн газраас албан бичгээр харъяат олон чуулганы хошуун дор ухуулан зарласан нь олон боловч эдүгээ хүртэл дагахаар ирээгүй нь бас буй тул дахин ашиг зовлонгийг сэнхрүүлэн дагаж орсон ба дагаж орон завдаагүй нийт Монгол овогтон дор нийгмээр ухуулан бичиг зарлав. Магад үнэмчлэн хичээн дагаж явагтун. Үүний тул зарлал явуулав. ===Цэргийн түүхэн баримтууд=== ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 1==== Өмнө хязгаар түгшүүртэй учир цэрэг мордуулж газар орныг хамгаалах тухай цэргийн яамны айлтгалыг ѐсоор болгосон бичиг<ref>Монголын шинжлэх ухааны академийн түүхийн хүрээлэн. Монголын ард түмний 1911 оны үндэстний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл - Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914. Улаанбаатар. 1982 он.</ref> :Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны бичиг. Бүгд ерөнхийлөн захирах сайдын яамнаа өргөн илгээв. Явуулах учир: Эдүгээ манай цэргийн яамнаас өвлийн сүүл сарын арван наймны бичин цаг айлтгасан нь: Өмнө зүгийн олон хязгаарт Хятад цэрэг хуралдсан түгшүүртэй мэдээ буй тул, их цэргийг таван замд хуваан мордуулж, газар орныг сэргийлэн хамгаалуулж, дайсныг тосон сөнөөх явдлыг төлөвлүүлсэн нь болох ба үл болохыг хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад, Богд эзэн гэгээнээр толилож, заан сургахыг гуйхын учир: Мөнөөхөн зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт Галсандаш, Дарьганга зэрэг газруудыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг сахих сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах дэд сайд гүн Сономдорж нарын газраас Монгол олон чуулганы ойр ба зах нийлэх Хятадын бага хотод маш үлэмж цэрэг хуралдан, бас өмнө зүгийн Харчин өртөөнүүдийн газар ирж буй ба бас Шилийн голын чуулганы зүүн, баруун Сөнид ван, Улаанцавын чуулганы дарга, Дөрвөн хүүхэд нарын ван нарыг барьж аваачив хэмээсэн зэрэг удаа дараа тодорхойлон гаргаж, газар орныг хамгаалан сэргийлэн бэлтгэх баатар мэргэн цэрэг хурц зэвсэг олгуулахыг эрж, бичиг захидал хүргэж ирснийг шавь боолчууд үзэж хянабаас цаана дашаас тийнхүү Хятад цэрэг халдахаар ирж, өмнө зүгийн алив олон Монголчуудад зовлон самууныг дэгдээн бүхүй нь үнэхээрийн түгшүүртэй бөгөөд нигүүслэлтэй тул, үүнийг урьдхан дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжахаас тусгайлан салсан дэд зэрэг түшмэл Бавуужав харъяат цэрэг нэгэн зуу шахамыг өдөр дараалан хориодоор өртөөлөн довтолгон мэдүүлж, урьдчилан Дарьгангын газар илгээх ба бас урьд Түшээт хан, Сайн ноѐн хан аймгаас түүгээр дайчлан, цэрэг гурван зуугийн дээр сургуулийн цэрэг хоѐр зууг нэмэн томилж илгээхэд сая буулгасан зарлигийг дагаж, дэд сайд гүн Сономдоржыг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд, Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ гүн Пунцагдэжидыг таслан захирах сайдаар тавьж, бүх таван зуун цэргийг захиран мэдүүлэх зэрэг явдлыг нэгэнт бичиг шийтгэж, зохих газруудад явуулан тушаасны дээр, бусад цэргүүдээс зүг нэмэн мордуулахыг томилон завдаж бүхүй атал, энэ завсар бас Хятад цэрэг улмаар нааш давшин хандаж буй хэмээх тул, одоо зүй нь бүх олон газрын түшмэл цэргээс бүгд таван зам анги хуваан томилон мордуулбаас зохихын тулд, оролсон дэд сайд Засагт чин ван Удайн харъяат цэргийг бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдсүрэнд захиргаж, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтохыг харъяат цэргийн хамтаар Егүзэр хутагт Галсандашын хүрээ зүг, дэд сайд Бишрэлт бээс Насан-Арвижахад харъяат цэргүүдийг захирган хоѐр Сөнид, Дөрвөд вангийн зүг Халхын сургуулийн цэргээс мордуулах хоѐр зуун цэргийг урьд явуулан тушаасан хэвээр сайд гүн Сономдорж нар лугаа нийлүүлэн Хөх хотын зүг, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийг харъяат цэргүүдийг захирган авахуулж, Урадын гурван гүн, Хатан голын зүг ийм таван зам анги хуваан дараа дараагаар дайчлан мордуулж, өөр өөрийн заасан газар гүйцэн хүргүүлж, цааш улмаар давшуулан дайсны цэргийг тосон дайлж хядан сөнөөж, газар орныг батлан тохинуулах явдлыг байдлыг үзэж, тухайд нийлүүлэн хянан шийтгүүлбээс болох мэт боловч, шавь боолчуудын зоригоор авчих хэрэг бусын тулд, хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад гуйх нь: Богд эзэн гэгээнээр толилж, заан сургаж дагаж явуулах ажаамуй. Хэрвээ гуйсан ѐсоор болгон явуулбаас тухайд эл түшмэл цэргүүдийг дан ганц өртөөлөн явуулахад цагийн гачаалд өртөөний хүчин тэсэхгүйн тулд, тусгай уналга, ачлага барих майхан, жич цалинг зүйлийг сангийн яамнаас бэлтгүүлэн нийлүүлэн олгуулж мордуулах ба бас уул газруудад хүрсний хойно унах агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, хөрөнгө баялаг лам нар, түшмэд ардад учрыг дурьдан ухуулж, туслан бариулаад дараа нь сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх буюу эс бөгөөс хэрхэн зүй ѐсоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлэх явдлыг шавь боолчуудын газраас төсөвлөн хянаж, өөр гүйцэтгэн шийдвээс, болох ба үл болох явдлыг хамтаар гаргаж, үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав. Зарлигийг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү өдөр цагт хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон зарлиг, Тогтохын биеийг энэ удаа мордуулахыг түтгэлзэж түүний цэргийг Найданжавд захирган мордуул, бусдыг хэлэлцсэн ѐсоор болгогтун хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж, үүнийг зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт, Дарьгангын зэрэг газрыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд гүн Сономдорж, Шилийн гол, Улаанцавын чуулганы дарга, Дарьгангын бүгдийн тэргүүн гүн Сономдовдон нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад нэгэн адил хичээнгүйлэн дагаж, эдний олон ангийн түшмэл цэргүүдийг өөр өөрийн харъяат газар хүрсний хойно бүгдээр хамт нийлж, боловсрол зөвлөлдөж, хэний цэргийг аль хошууны хязгаарын боомт болгох чухам ямар байдалтай газар сэргийлүүлэн хамгаалуулж суулгах ба тэдний барих гэр, уналага агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, засаг лам нар, түшмэл ардад учрыг дурьдан ухуулж туслан бариулаад дараа зохих газруудаас тодорхойлон өргөж, сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх, эсбэсүү хэрхэн нийгэм тэгшийг үзэж, зүй зохисоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлбээс болохыг сайнаар төлөвлөн гүйцэтгэн шийтгүүлж, хэрхэвчээр үлэмж илүү дээш томилож, түрэмгийлэн хөөн авах зэргээр олон дордосыг албадан гасалган зовооход хүргүүлэхгүй болох явдлыг урьдаас хянан тогтоож, уламжлан зохих газар түүгээр зарлан явуулан тушааж, журамлан дагаж шийтгүүлсүгэй. Үүнийг басхүү бэйсийн зэргэ туслагч тайж Чимэдсүрэн, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтох, Хичээнгүй баатар гүн Найданжав, Дэс түшмэл чин зэргэ Бавуужав, Дэд сайд Бишрэлт, бэйс Насан-Аривжах, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлт нарт довтолгон тушаан явуулаад, уг айлтгасан хэрэг, буулгасан зарлигийг хянан үзэж, хичээнгүйлэн дагаж, эдүгээ даруй засажагаан завдаж, урьд нэгэнт өртөөлөн мордож бүхүй түшмэл Бавуужав, дуудлагаар өртөөлөн мордох Зоригт баатарын цэргээс бусад нь бичиг хүлээн авсан өдрөөс таван майхан, уналга ачилга, цалин хүнс зүйлийг түүгээр хүлээн авч, өөр өөрийн харъяат цэргийг гавшгайлан мордож, шаардан явж, арван таван өдрийн дотор тус тусын нэр заасан зүгийн газраа одох ба түшмэл Зүтгэлт, цэргүүд Урадын дунд гүнгийн Бавуудоржийн газраа тус тус гүйцэн хүрэх зэрэг явдлыг эдүгээгийн заан гаргасан ѐсоор шийтгэн дагаж шийтгүүлэн олон хязгаарыг батлан сэргийлэн хамгаалж, цаггүй цагдан байцааж, хэрэв дайсны цэрэг халдахаар ирэх нь болахул мэдүүлбээс зохих олон газраа харилцан мэдээлж, хүчин туслалцуулан эрхгүй нэгэн сэтгэл хүчээр байлдан сөнөөж, газар орныг ариутган тохниулж, гавъяа байгуулан, улсын сүрийг мандуулж удаа бүр учрыг тодорхойлон мэдүүлэн ирүүлэх ба жич харъяат түшмэл цэргүүд хүрсэн эл газарт номхон шударгаар амьдрах алив ардыг өчүүхэн төдий халдан дарлаж гаслаан зовоохгүй, бүгдээр үнэн санаагаар хүчлэн зүтгэж, чухам тус зүйн хэргийг хичээн ѐс журам цэвэр ичимтгийг сахин явж, гавъяаг илэрхийлбээс зохино. Ийн тушаасан хойно цэргийг чангалан баримтлан захирахгүй осолдон цалгардаж дураар тавин явуулж, ѐс бусчилан хэрэг халдахад хүргүүлбээс саадгүй чангалан ял хэлэлцэх явдлыг хамтаар ухуулсугай. Үүнийг басхүү Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамнаа явуулаад байцаан үзэж, одоогийн мордуулах олон ангийн түшмэл цэргийн барих майхан, уналага ачилга зэргийг олон цөөнд тохируулан төсөвлөн бэлтгэж, бүх цалинг зүйлийн хамтаар нийлүүлэн тавин олгуулах ажаамуй. Үүнийг нэгэнтэйгүүр Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг бусад таван яамнаа, баруун хязгаар, Хөлөн буйрын сайдуудад нэгэн адил явуулаад байцаан үзүүлэхээс гадна, дөрвөн аймгийн жанжин чуулганы дарга нарт хуваан тушаан явуулаад тухайг үзэж хянан шийтгүүлсүгэй. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний хоѐрдугаар он, арван хоѐр сарын хорин нэгэн ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 2==== Монгол цэргүүдийн байрлалыг шинэчлэн зохион байгуулах тухай бичиг Цэргийн хэргийг бүгдийг захиран шийтгэгч яамны бичиг<ref>Монгол Улсын Төв Архивын ФА-2. ХН-92.Б.14. Эх нугалбар.</ref> Харъяат цэргүүдийг бүрнээ хойш ухруулан, бас ч цэргүүдээс татан буулгаж цөөрүүлэн суулгаваас олон монголчуудад зовлон бас болохын тул манай яамнаас олон хязгаарын цэрэг бүхий нутгийн түшмэл, ардад ухуулга ба жич цаадах хятад цэргийн захирлуудад мэдээлэн өгөх бичгийн эх зохиож, өөр өөрийн бичгийн дугтуйд углаж хүргүүлсэн тул үүнийг баруун өмнөд хязгаарын цэргийн хэргийг бүгд захирч олон монголчуудыг илбэн тохинуулах хэргийг хамаарсан сайд, мэргэн жүн ван Цэсэнжав, түшмэл Зүтгэлт, зүүн өмнө хязгаарын цэрэг захирсан жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэн, гүн Сумъяа, бүгд захирагч дарга гүн Найданжав, хорооны дарга бэйс Чимэдцэрэн нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад, хүрмэгц бичгийн доторх хэргийг хянан үзэж, ухуулах ба мэдээлэх бичгүүдийг даруй ѐсчлон бичүүлж улмаар гүйцэтгэн, өөр өөрийн харъяат цэргүүдийг захиран авч, нам гүмээр эргэж хойш суулга. Үүнд, урьд сайд жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэнгээс бие өвдсөн учир олгуулахыг ирж мэдүүлснийг чөлөө олгож, уг цэргүүдийг түшмэл Бавуужаваар ерөнхийлөн, Модонбунгаагаар дэслэн захируулах явдлыг айлтгаад, зарлиг ѐсоор болсон тул, харъяат сайд бэйл бүх цэргийг ухруулан суулгах хийгээд татах зэрэг хэргийг гүйцэтгэн шийтгэсэн хойно бэйс Чимэдцэрэнгийн хамтаар нийслэл хүрээнд хүрч ирвээс зохино. Бэйс Чимэдцэрэнгийн цэргийг бүрмөсөн татан буулгаваас уул сайдын цэрэгт нийлүүлэхийг мөн сайд жанжин бэйлийн газраас түүгээр эрхлэн гүйцэтгэн шийтгэх, олон сайд, дарга нарын тус тус захирсан цэргээс олон цэрэгтэйгээс нь гурваад хороо, цөөхөн цэрэгтэйгээс нь хошоод хороо үлдээж, гүн Найданжавын цэргийг ихэмсэг бэйл Цэрэннямын нутгийн өмнө захын Өрөмтэй худагтад, сайд гүн Сумъяагийн цэргийг Дарьгангын өмнө захад, түшмэл Бавуужав нарын цэргийг хурц бэйс Түдэнгийн хошууны өмнө захад, ван Цэсэнжав нарын цэргүүдийг Мэргэн вангийн хошууны нутгийн өмнө Сулхээр зэрэг газарт, түшмэл Зүтгэлтийн цэргийг сайд Түшээт вангийн хошууны өмнө захад Аваргахүрд, Хар-Ус зэрэг газар тус тус суулгаж, уул цэргүүдийг аль аймаг чуулганы цэргүүдийг буулгах суулгах зэргийг харъяат захирсан сайд түшмэл эрхлэн шийтгэж, татаж буулгах цэрэгт сан ба аймаг хошуунаас олгосон хувцас ба агт морь, гэр хэрэглэлийг хүрэлцэхээр үлдээж, сэргийлж суулгах цэрэгт шилжүүлэн олгож, зэвсгийг бүрнээ хураан авч захирах түшмэлд авуулан цэргийн яамнаа хүргэн ирүүлж, бүртгэн хураалгая. Басхүү үлдээж сэргийлэн суулгах ба буулгах цэрэгт аль аймаг чуулган хошууны цэргээс үлдээсэн буулгасан нэр тоо зэргийг тус бүр тодорхой цэс үйлдэж, жич буулгасан цэргүүдийг хэн хэн түшмэлд тушаан өгч, аль газраар буцаасан зэргийг хамтаар тус тус мэдүүлэн ирүүлээд байцаахад бэлтгэе. Үүнийг шалгарсан баатар дарга гүн Мөрөнгаад тушаан явуулаад, харъяат бүх цэргүүдийг захиран авч, манай яамнаас дахин тушаахын инару байлдах хэрэг үүсгэхгүй, сахин сэргийлж суугаасай. Бас ч сайд Егүзэр хутагт Галсандашд явуулаад журамлан дагаж шийтгүүлье. Үүнийг басхүү дөрвөн аймгийн жанжин, чуулганы дарга нарт тушаан явуулаад тус тусын аймгийн нутгийн захыг сэргийлэн суулгасан цэргүүдийг бүрнээ татан буулгаж, захирагсдад олгосон тэмдэгийг хурааж мэдүүлье. Хүргэж ирүүлье. Ийнхүү явуулан тушаасан, үүнийг Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг таван яамнаа явуулан байцаан үзүүлье хэмээн өргөжээ. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны арван нэгэн сарын шинийн долоон (1913 оны арван хоѐрдугаар сарын 4-ний өдөр.) == Урлагийн бүтээлүүд == ===Баримтат кино=== * [[Хоржийлоо]] [[Баримтат кино]] ===Уран зохиол=== * [[Бямбын Ринчен|Б.Ренчин]]. [[Үүрийн туяа]]. [[роман]] * [[Дүгэржавын Маам|Д.Маам]]. [[Газар шороо]]. роман == Эх сурвалж == * [http://iccs.aichi-u.ac.jp/archives/report/057/5c4a92eccc970.pdf ボグド・ハーン政権軍南進作戦に関する一考察 ―阿爾花(アルファ)公・ナスンアリビジフの帰還問題を中心に―] * Л. Дэндэв, “Монголын товч түүх” Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал-29 дүгээр боть, Улаанбаатар, 2006, * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “Бүгд Найрамдах Монгол ард улсын түүх”. Гурван боть. УБ. 1968 он. * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “В.Котвичийн хувийн архиваас олдсон Монголын түүхэнд холбогдох зарим бичиг”, хэвлэлд бэлтгэсэн Б.Ширэндэв, Шинжлэх Ухааны Академийн хэвлэл, Улаанбаатар, 1972, тал 23-39. * EDITED BV LO HUI MIN: THE CORRESPONDENCE OF G.E.MORISSON II, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRISS 1978, P 48 * Монгол улсын түүхийн төв архив. ‘’ Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914’’. ТТА. ФА-4. НХ-656. * Ш. Нацагдорж. Манлайбаатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн хэвлэх үйлдвэр, УБ., 1946 он. * Монгол ардын журамт цэргийн дуртгалууд, гуравдугаар дэвтэр, Улсын хэвлэлийн газар, УБ., 1986. * Монгол улсын түүх Ү боть. ХХ зуун, Монгол улсын шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэн, УБ., 2004. * Японы Гадаад Харилцааны Түүхийн Архив. Гадаад явдлын яамны тэмдэглэлийн баримт бичгүүд. (Дайшѐ-гын хуучин цэс) * Японы сэргийлэн хамгаалах тэнхимийн сэргийлэн хамгаалах институтын материал. Хуучин далайн цэргийн яамны архивын материал. * Ө. Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == * [https://mongoltoli.mn/history/h/187 Таван замын байлдаан] {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] tnlmedbeptaeo21bkk8oltbxl3p2vyj 707212 707210 2022-08-04T00:51:57Z 95.111.217.180 /* 1913 оны 8 сарын 30. Хүйсийн тал. ”Галзуу барын дайралт” ажиллагаа */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Таван замын тулаан |partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд]] |campaign=Таван замын байлдаан |image=[[Зураг:Mongolian_soldiers.jpg|300px]] |caption=Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд |date=1912-1915 он |place=[[БНХАУ]], [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Шинжаан|Шинжааны өөртөө засах тойрог]] |casus= |territory=[[Өвөр Монгол]] болон бусад монголчууд амьдардаг нутгийг алдсан ба хожим [[Хятад]]ын нутаг болсон |result= Гурван улсын [[Хиагтын хэлэлцээр]] |combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]<br />[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],<br /> бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]<br />дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], <br />дэд сайд [[Бавуужав]]<br />дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[:zh:那逊阿尔毕吉呼|Насан-Аривжих]]<br />сайд, гүн [[Содномдорж]]<br />дэд түшмэл Зүтгэлт<br />гүн [[Лаварын Сумъяа]] |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />маршал [[:zh:王怀庆|Ван Хуайчин]] |strength1=[[Богд Хаант Монгол Улс]]ын арми, <br />[[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг]]ийн ангиуд нийтдээ 10000 орчим цэрэг |strength2=70000 [[цэрэг]],<br />янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]]<br />, 80-90 пулемёт |casualties1=алуулсан 400 орчим, <br />олзлуулсан 60<br />шархадсан 48 |casualties2=алуулсан 3795,<br />олзлуулсан 76<br />зөвхөн 3 тулалдаанд 4-8 их буу,410-аад их бууны сум,<br />7 пулемёт түүний 5000 сум,<br />1080 буу, 85600 ширхэг сум, <br />421 сэлэм олзлуулсан. }} [[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] '''Таван замын байлдаан'''- Монгол-хятадын хооронд 1912-1915 онуудад болсон дайныг хэлдэг бөгөөд [[Монгол]]ын тал [[Өвөр Монгол]]ын нутгийг [[хятад]]ын цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх зорилготой байсан бол [[Хятад]]ын тал Өвөр монголыг алдахгүй байх төдийгүй [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсыг]] устган түүний нутгийг булаан эзлэх зорилготой байжээ. Энэ дайныг хятадад "[[Үхэр жилийн үймээн]]" гэж нэрлэдэг бөгөөд дайны үед хятадын үлэмж давуу цэргийн байлдааны ажиллагаанууд нь бүтэлгүй болж ихэвчилан ялагдаж байсан тул гүнзгийрүүлэн судалдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад ялагдлуудаа [[ялалт]] болгон хуурамчаар тэмдэглэсэн байдаг онцлогтой. Таван замын байлдааны үед [[Ховдын хязгаар]]ыг хамгаалах [[Баруун Монгол]] буюу [[Шинжаан]]ыг [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|хятадаас чөлөөлөх зорилго]]ор [[Богд хааны Засгийн газар]] Гурван замаар цэрэг хуваан оруулсан байна. Энэ тухай судалгаа бараг байдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад цөөн тооны мэдээлэл байдаг. Энэхүү таван замын байлдаанаас тусдаа явагдсан [[Монгол-хятадын дайн]]ыг [[Гурван замын байлдаан]] гэж нэрлэн оруулав. [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдаж зарлан тунхагласан явдалд [[Өвөр Монгол]]ын [[Зуу Үд]], [[Зост]], [[Жирэм]], [[Шилийн гол]], [[Улаанцав]], [[Их зуу]] зэрэг 6 чуулган [[Хөх хот]]ын Түмэдийн зүүн баруун гарын засаг Хар мөрний их мянган, [[Өөлд]]ийн засаг, [[Алшаа]], [[Ар хорчин]], [[Или мөрөн|Илийн мөрний]] [[Цахар]] зүүн гар болон [[Тарвагатай]]н аймгийн хошууд талархан дагаж баясахаа илэрхийлж, [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[цэрэг]] илгээж, Өвөр Монголыг бүхэлд нь Хятадын дарлалаас чөлөөлөхийг хүсэн гуйжээ. Хөлөнбуйрын Барга, Өвөр зургаан чуулганы 49 хошууны 36 нь Монгол улсад нэгдсэнээс гадна Хөх нуурын 24 хошуу, Цахар 8 хошуу, Или мөрөн болон Тарвагатайн 16 хошуу дагаар орж албан ёсоор нэгдэхээ илэрхийлсэн юм. [[Богд хаан]]ы [[зарлиг]]аар [[1913]] оны [[долоодугаар сар|7-р сар]]д зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх тусгай газар байгуулагдаж, [[Сайд]]аар нь [[цэцэн хан аймаг]]ийн харьяат [[Егүзэр хутагт|Егүзэр ачит зан бадарсан эрдэнэ мэргэн хамба]] [[Галсандаш]]ийг томилсон. ==Урьдчилсан нөхцөл== [[Файл:Бавуужав.png|thumb|left|200px|Шударга баатар Бавуужав]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Монгол үндэстэн]]г нэгтгэн Нэгдмэл Монгол Улс байгуулахыг [[Монгол]]ын тухайн үеийн эрх баригчид эрмэлзэж байв. Богд Хаант Монгол Улсад Өвөр Монгол болон бусад монголчууд нэгдэх эрмэлзлээ илэрхийлж, хуучин [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] харъяаны Монголчуудын хэмжээнд [[бослого]], хөдөлгөөнүүд газар сайгүй өрнөж байлаа. Үүнийг эсэргүүцэн [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] дарлалыг авч хаян [[Дундад Иргэн Улс|Дундад Иргэн улс]]ыг байгуулсан [[Хятад|Хятадууд]] өөрсдийгөө манж нарын өв залгамжлагч гэж үзэн хуучин Манж Чин улсын нутагт гарсан үндэстэнүүдийн тусгаар тогтнох эрмэлзэл бүхий эсэргүүцэл, тэмцлийг цэрэг, зэвсгийн хүчээр нухчин дарж хэлсэн. Түүхийн ийм эгзэгтэй үед Богд хаан Монгол улс, Өвөр монголчуудыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөх, өөрт сайн дураар нэгдсэн монголчуудыг нэгтгэж, хязгаар нутгаа батлан хамгаалах зорилгоор [[Чуулалт хаалга]], Бат хаалга ([[Хорчин зүүн гарын дунд хошуу]]), [[Долнуур]], [[Хөх хот]], [[Бугат]] хотын чиглэлд таван замаар их цэрэг хөдөлгөв. ==Монголын тал== ===Монгол дах нөхцөл байдал=== Богд Хаант Монгол Улс байгуулагдсанаас эхлэн түүний Засгийн газраас Ар ба Өвөр Монгол төдийгүй нийт Монголчуудыг нэгтгэн Их Монгол улсыг байгуулахыг өөрийн үндсэн бодлого болгон хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Энэхүү бодлогын дагуу Өвөр Монголын олон түмэнд хандан “Манай засгийн газраас их цэргийг томилж дотоод монголд сэргийлэн суулгасан хятад цэргүүд лүгээ байлдаж хятад түшмэл цэргийг бүрмөсөн гаргасугай хэмээмой. Их цэрэг хүрэхийг үзэж хүчин хавсран газар орноо эзлэн авсугай. Бид язгуураас нэгэн үндэстэн тул зовлон жаргаланг хамтатгаваас зохимой” хэмээн ухуулан таниулах зарыг түгээн дэлгэрүүлж байв<ref>Ж.Урангуа: “ХХ зууны эхэн үеийн Монгол улс 1911-1919”, Улаанбаатар, 2006 он. Тал 47</ref> Монголын засгийн газар нь Манж чин гүрэн задран унасан учир Манж нарын нэгтгэсэн Монгол, хятад, түвд болон бусад үндэстэнгүүд өөрийн тусгаар улсыг байгуулах эрхтэй гэсэн түүхэн үндэс бүхий зарчмын дагуу Манж нарын эрхийг шууд залгамжлан авах гэсэн хятадын үндэслэлгүй их гүрний дээрэнгүй бодлогыг эрс эсэргүүцэн дээрх бодлогыг сөргүүлэн дэвшүүлжээ. Мөн тэд өөрийн дээрх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Оросын тусламжид түшиглэхээр тооцоолж байжээ. Гэхдээ Богд хаан болон түүний Засгийн газрын эрх бүхий ноёд барууны дипломат ёс гэж нэрлэдэг гадаад өнгөндөө найрсаг мэт боловч хүчтэй нь хүчгүйгээ дарладаг зарчим бүхий өөрийн их гүрний эрх ашгийг бүхний тэргүүнд тавьдаг тэрхүү ёс зүйг мэдэхгүйн улмаас Оросын эрх ашиг юу болохыг танин мэдэж чадалгүй хэт найдлага тавин хүлээж байсан байна. Монголын талын энэхүү найдварыг ашиглан өөрсдийнхөө Монгол дахь эрх ашиг ба худалдааны хэргийг завдан тогтоох гэсэн Оросын засгийн газрын ажиллагаа нь эрчимтэй болж, гадаад явдлын тэргүүн сайд Сазанов 1912 оны есдүгээр сарын 3-нд хаандаа бичиг өргөж, “Монголд онц элч томилон, Орос-Монголын найрамдлын гэрээг тогтоох учир бол Оросод туйлын чухал ашигтай явдал болно” гээд онц элчийн тушаалд Хаант засгийн Алс Дорнодын гадаад харилцааны томоохон зүтгэлтэн Кростовецыг томилох хэргийг хаандаа зөвлөжээ. Ийнхүү Гадаад яамны тэргүүн сайдын саналаар хаант Оросын бүрэн эрхт онц элчийн хувиар Кростовец Монголтой хэлэлцээр хийхээр болж Нийслэл хүрээнээ ирсэн байна. Гэрээ байгуулах хэлэлцээнд Монголын талын төлөөлөгч Сайн ноѐн хан Намнансүрэн, Да лам Цэрэнчимэд нараас “Монголын засгийн газраас бүх монгол үндэстнийг нэгтгэсэн тусгай бүрэн эрхт эзэнт улс төр байгуулах явдалд их Орос улсаас зүйл бүрийн тусламж үзүүлэх ба, хятад улсаар зөвшөөрүүлэхийг хүсмой” хэмээсэнд Оросын талын төлөөлөгч Кростовецоос “Монгол овогтон бүхнийг нэгтгэх явдал болвоос тус улсын засгийн бодлогтой харшилдах бөгөөд Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхээ олох нь маш чухал тул одоо үүнийг даруй хэлэлцвээс зохимой” гэж хэлэлцээрийн агуулгыг зөвхөн Армонголын тухай ярихаас биш Өвөр Монголд холбогдуулж болохгүй гэж анхааруулсан байна. Үүнд Да лам Цэрэнчимэдээс “1911 онд миний бие Ханддоржийн хамт Оросын засгийн газар лугаа Монгол овогтныг нэгтгэсэн улс төр байгуулахыг илэрхийлж тусламж гуйхад Орос улсаас зөвшөөрөн хүлээсэн байгаад одоо яагаад ийнхүү санал гаргасан бэ. Үүнийг бид зөвшөөрч чадахгүй. Хэрвээ Гадаад Монгол тусгаарлаж Дотоод Монгол Хятад улсад хэвээр эзлэгдэх аваас үнэхээр ашиггүй явдал болмой. Энэ учраас Монголын цэрэг нь хятад лугаа байлдахад гагцхүү Орос улсын тусламжийг түших юм. Ингэж сая бидний хүсэл биелэгдэж Монгол овогтон бүгдээрээ нэгдэж нэгэн улс болж чадмой. Учир иймээс Ар, Өвөр Монголыг салгаж болохгүй” гэжээ. Орос улсын төлөөлөгч Кростовецоос мөн Ар, Өвөр Монгол нэгдсэн улс байгуулах явдалд Орос улсын талаас туслаж болохгүйн учир шалтгааныг тайлбарлан хэлээд гэрээ бичгийн эхийг тус тус бэлтгэсэнээ дахин ярилцахаар тогтоод анхны хурал дуусжээ. Дараагийн хуралд Монголын талын дэвшүүлсэн бичигт “Монголчууд Манж, Хятадын эрх мэдлийг устгаж бүх Монголыг нэгтгэсэн бүрэн эрхт их улсыг байгуулсан явдлыг Орос улсаас эн тэргүүнд зөвшөөрч цаашдаа эрхбиш хамгаалах үүргийг хүлээн гүйцээх хэрэгтэй. Түүний дараа, бид бас бусад гадаад улсуудаар тусгаар тогтносон эрхээ зөвшөөрүүлнэ” гэж дурджээ. Эдгээр шаардлага нь Оросын засгийн газрын бодлоготой нийцэхгүй болохоор Оросын төлөөлөгчид зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлжээ. Хоѐр этгээдийн ширүүн маргалдааны дунд Да лам Цэрэнчимэд “Манж, Хятадын захиргаанаас гараад дахиад бас Оросын боол болохыг бид хүсэхгүй. Тус хэлэлцээрийг зогсоож, Бээжингийн засгийн газраас өөрийн монгол төлөөлөгч Наянт ванг ирүүлж хэлэлцээр хийх нь зөв байна” гэж хэлсэнд Оросын төлөөлөгч Кростовиец ихэд уурлаж, монголын бэлтгэсэн бичгийг шалан дээр хаяж “Гэрээний хурлыг харшилсан хариуцлагыг монголын тал үүрэх хэрэгтэй. Тус төлөөлөгч би Да ламын гүжир үгүүдийг хүлээж чадахгүй учрыг өөрийн улсын хаан эзэн ба засгийн газартаа мэдүүлнэ”гэж хурлыг хаян гарсан байна. Ийнхүү хэлэлцээрт хямрал гарч ямарч бүтэмжгүй байгаад хэдэн өдрийн дараа, Оросын төлөөлөгч Кростовец урам зориггүй тархаж явсан Монголын тэргүүн сайдуудыг дуудан аваачиж “Сая хүлээн авсан мэдээнээс үзэхэд Хятад улсын Монголыг байлдах их цэргүүд монголын баруун хязгаарын Ховд, Алтайн замаар нэгэнтээ ойртож ирсэн болохыг манай хязгаар захын албан газруудаас цахилгаан мэдээгээр надад хэд удаа мэдүүлж ирсэн бөгөөд тэдгээр хятад цэргийн тоо маш и бөгөөд зэвсэг хэрэглэл хурц чадамгай хэмээх тул түүн лүгээ эсэргүүцэн тулах арга бодлогыг бэлтгэвээс зохимой” гэсэнд Монголын сайд ноѐд нар ихэд айн сүрдэж зэр зэвсгийн тусламж гуйсанд Оросын төлөөлөгч Кростовецоос “Хоѐр улсын найрамлын гэрээ бичгийг үсэг зурахын өмнө ямар ч тусламжыг үзүүлж үл болмой. Хэрвээ бичгийг одоо даруй миний төлөвлөгөөгөөр зөвшөөрөн тогтоох юм бол цэрэг зэвсгийн тусламж хамгаалалыг үтэр түргэн үзүүлж,тэдгээр хятад цэргийг монголын хязгаарт оруулахгүй болгохыг миний бие батлан хүлээж авмой” гэжээ. Энэ үед монголын талын хүмүүс өргөгүй байдалд орж Кростовецын зохиосон гэрээ бичиг дээр гарын үсгүүдээ зурж батлан тогтоожээ.<ref>L.DINDUB, A Brief History of Mongolia in the Autonomous period, Mongolian Text, with an Introduction and index in English by Gombojab Hangin, Indiana University, Indiana, 1977, P63.</ref> [[Файл:Карта к статье «Монголия». Военная энциклопедия Сытина (Санкт-Петербург, 1911-1915).jpg|450px|thumb|Монгол улсын газрын зураг (1913)]] Ийнхүү -Орос-Монголын найрамдлын гэрээ нь 1912 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Нийслэл Хүрээнд байгуулагджээ. Найрамдлын гэрээ дөрвөн хэсэг, хавсралт арван долоон зүйлсээс бүрдэнэ Тус гэрээний хэлэлцээр хийхэд Өвөр Монголын асуудлаар хоѐр талын төлөөлөгчдийн хооронд зарчимын чанартай санал зөрөлдөөн байсан нь тодорхой мэдэгдэж байна. Богд хааны засгийн газар нь Өвөр Монголыг багтаасан нэгдмэл улсыг байгуулахыг зорьж байхад, хаант Оросын засгийн газар зөвхөн Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхийг батлах саналыг баримталжээ. Гарын үсэг зурж батлагдсан гэрээгээр Орос улс, Монголыг үндэстний цэрэг анги байгуулж болох, хятад улсын цэргийг Монголын хилд оруулахгүй, нүүдлийн иргэдийг өөрийн нутагт суурьшуулахгүй байх эрх бүхий автономит орон гэж хүлээн зөвшөөрчээ. Мөн Оросын хөрөнгөтнүүдийн капиталыг Монголд татваргүй чөлөөтэй нэвтрэх бололцоог олсон байна. ===Монголын талын төлөвлөгөө=== Богд хааны засгийн газар нь Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх бодлогоо шаргуу явуулж өөрийн төлөөлөгчидөө Петирбургт удаа дараа явуулж дэмжлэг тусламж олох гэж оролдсон боловч Орос улс хүлээн авахгүй татгалзаж ганц Армонголыг хятад улсын түрэмгийлллээс хамгаалахад зориулан зэвсгийн тусламж үзүүлсэн байна<ref>Ц. Пунцагноров: “Богд Хаант Монгол Улсын гадаад бодлогын тухай 1911-1919”, Олон улсын монголч эрдэмтдийн зургаадугаар их хуралд тавьсан илтгэл. Улаанбаатар, 1992 оны найман сар.</ref> Богд хааны засгийн газар, [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|Орос-Монголын гэрээ]] байгуулагдсаны дараа уг гэрээний зарим зүйлд түшиглэн Өвөр Монголыг хятадаас чөлөөлөн авч Монгол улстай нэгтгэх зорилгоор цэрэг мордуулах, Гадаад явдлын яамны тэргүүн сайд Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Хаант Орос ба Европын зарим улсад явуулах, Төвдтэй найрамдлын харилцан туслалцах гэрээ байгуулах, Дотоод явдлын яамны тэргүүн сайд Цэрэнчимэд тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Японд томилох зэрэг арга хэмжээг яаравчлан авчээ. Монголын Засгийн газар, ялангуяа Цэргийн яам нь Өвөр Монголоос дүрвэж ирсэн монголчуудаас тухайн орон нутгийн байдал% хүн амын санаа сэтгэл, хятад цэргийн тоо байрлал зэргийг тодруулахаас гадна туршуул илгээн тагнуулын мэдээлэл цуглуулж байв. эдгээр мэдээлэлд үндэслэн цэргийн яамнаас Өвөр Монголыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулсан байна. Төлөвлөгөөнд оросоос авсан зэр зэвсгийн хэмжээнд түшиглэн бэлтгэх боломжтой цэргүүдийг 5 чиглэлд анги болгон зохион байгуулах, тэдгээрийг унаа уналга, хоол хүнсээр орон нутгйин бололцоог ашиглан хангахаар тооцоолсон байна. Мөн таван замын цэргийг еранхийлан удирдах командлагчийг сонгон томилсон ба бусад ангиудын захирагч болон туслах жанжин нарыг томилжээ. ==Хятадын тал== ===Хятад дах нөхцөл байдал=== 1912 оны сүүлч болоход Өвөр Монголын улс төрийн байдал Бээжингийн засгийн газарт хүнд чухал асуудал болж тулгамдаж байжээ. Засгийн газарт Монголын асуудлаар Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг болон үүний эсрэг аядуу бүлэг гэсэн 2 бүлэг байсан байна. Гэхдээ эдгээр бүлгүүд нь Монголыг бүхэлд нь өвөр, ар гэлгүй бүгдийг нь хятадын захиргаанд нэгтгэх зорилготой байсан ба зөвхөн түүнийг хэрэгжүүлэх арга замын хувьд зөрчилтэй байсан байжээ. Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг нь Монголыг дайлах цэргээ томилон Монголыг дайран цохих чиглэлээ бататгажээ. Ийнхүү Монголыг дайлах цэргийг томилохын дагуу Бээжингийн засгийн газрын дотоодод тун ширүүн яриа хэлэлцээр болжээ. Энэхүү санал зөвлөгөөн нь юуны урьд Төрийн явдлын хорооны хянан тогтоолыгхүлээх хэрэгтэй байжээ. Есдүгээр сарын 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны цэргийн явдлын нууц хуралдаан дээр хатуу бүлэг болох хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чирүи болон энх бүлэг болох төрийн явдлын сайд Жао Бинжүн санал зөрөн маргалдаж, эцсийн дүнд гадаад харилцааны хэлэлцээр хийх шийдвэрлэх санал нь засгийн газрын зөвлөгөөнөөр батлагджээ. Үүний зэрэгцээ Юань Шикай ерөнхийлөгчөөс Өвөр Монголын Гүнсэнноров ван болон Армонголын Наянт вантай уулзан ярилцжээ. Тэгээд есдүгээр сарын 25-ны өдрийн төрийн явдлын хуралдаанд Юань Шикай 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны нууц хуралдаан дээр батлагдсан засгийн газрын тогтоол болон Монголын ван гүн нарт зөвшөөрөгдсөн саналыг үндэслэж, Монголын асуудлыг шийдвэрлэх аядуу арга бодлогыг илэрхийлжээ. Гэвч хуралд оролцогсодын олонх нь эсэргүүцсэн. Тухайн үед Бээжингийн засгийн газрын дотоодод Юань Шикай, Жао Бинжүн нарын саналаар төлөөлүүлсэн зэвсэгт хүчнийг хэрэгжүүлэхийг эсэргүүцэх санал зөвлөгөө байхад Дуан Чирүи, Шүи Шүжан (Хуурай замын цэргийн газрын товчоон дарга), Иан Шишань (Шаньши дүдү) мэтийн цэрэг дайнаар дайлан дагуулахыг санаачилсан цэрэг засгийн ноѐд түшмэд нэлээд байсан мөртлөө энэхүү цэрэг дайны хүчинд түшиглэн Монголын тусгаар тогтнолыг устгахыг санаачилсан хүчин нь олонхи байж хүчтэй байжээ. Гацхүү цэрэг засгийн хэмжээнд биш, улсын дотоод дахь энгийн хүн амын хувьд чгэсэн Монголын тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэх санал илэрхий давуу байжээ. Тэд Монгол бол манай нутаг дэвсгэр, Төвдийн нэг хэсэг бол үнэндээ хятад хүний манасан газар учраас Монгол болон Төвд нь яриангүй Дундад иргэн улсад харъяалагдах ѐстой. Эдгээр орны тусгаар тогтнол гэгч ёсонд үл нийцэх ялт ажиллагаа" гэж эсэргүүцсэн санал давамгайлж байсан байна. <ref>“Иргэн улсын Жинши зохиол найруулал”, тал 666, 677</ref> Юань Шикайн аядуу бүлгийг дэмжиж байсан нь Тэр үед Бээжингийн засгийн газар Оросын Хаант Улстай гадаад харилцааны хэлэлцээр хийхээр бэлтгэж байсан тул цэргийн хүч хэрэглэн Монголын асуудлыг шийдвэрлэхээс түр татгалзан хойшлуулах үндсэн шалтгаан болсон байна. 1912 оны арван хоѐрдугаар сарын 3-ны өдрийн “Мүгдэний цагийн сонин”-ы “Иргэн улсын чухал мэдээ”-д доорх мэт өгүүлж, Монгол тусгаарласанд чанга эсэргүүцэл тавьж байх нийгмийн сэтгэлгээг тусгажээ. Сонин мэдээнд эл газрын байдал тусгагдаж “...Шаньдун-д... Бүх улсын ах дүү нар хүчин хамтран дайтахаар зорьж буй. Гэхдээ дайн хийхэд сүйтгэл их. Ах дүү нар бүх хүчнээр зоос мөнгө цуглуулж тус болох нь зохистой. Сонсохоор мужын төвийн нэгэн Чин овогт авхай эх улсаа хайрлах баатар хөвгүүдийн зориг санаагаар хүчир бэрхшээлийг хайхралгүй боомтын гадна үхэж сэхэхээ үзэлцье хэмээн, эмэгтэйчүүд буу зэвсэг үүрч дайн байлдаанд эрчүүдтэй адил явж дийлэхгүй тул онцгойлон цэргийн ам хүнс цуглуулах бүлгэм байгуулахаар уриалж, далайд дусал нэмэх хувь нэмэр үзүүлэх гэсэн...” “...Шандунь мужын Жинан хотод эмэгтэйчүүдийн цэрэг зохион байгуулж Монголыг дайлах дайнд оролцохоор бэлтгэж буй...” гэж мэдээлж байжээ. ===Хятадын талын төлөвлөгөө=== 1911 оны байдлаар Оросуудын хийсэн судалгаанд Манж Чин улс нь нийт 160 мянган явган цэрэгтэй, 285 батальоноос бүрдэх 11 дивиз, үүнд тусгай 25 бригадтай байсан.Манж чин улсын хаант төр мөхсөнөөр түүнийг шахан зайлуулж гарсан дундад иргэн улс 1913 он гэхэд хятадын хуурай замын цэрэг дотооддоо олон үймээн самуунд оролцчихсон туршлагатай, чадварлаг арми болсон байлаа гэж тэмдэглэснийг иш татав. 1912 оны 10 сараас Өвөр Монголд болсон зэвсэгт мөргөлдөөн улмаар хурцдаж байжээ. Дундад Иргэн улсын сэргийлэлтийн цэрэг анги нь Богд Хаант Монгол Улсын цэргийг дайрахын зэрэгцээгээр Өвөр Монголын дотоод дахь бослогыг дарангуйлан дарахаар бэлтгэж байжээ. Иргэн улсын талаас жилийн эцэс болтол цэргийн хүчнээ байрлуулж дуусаад, дайтах төлөвлөгөөг дараагын шатанд оржээ. Тухайлбал, цэгцлэн тохируулсан Монголыг дайлах цэрэг нь тохиолыг хүлээж давшилт хийхэд бэлэн болжээ. 1913 оны эхээр Дундад Иргэн улсын цэргийн дайтах цэрэг ангийн цэгцлэн тохируулсан байдлыг Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэлээс нарийн ойлгож болно. Түүнийг үндэслэн ДИУ-ын цэргийн Өвөр Монгол хилийн ойр хавийн газар оронд тохируулсан цэргийн хүчний байдлыг ажиглан мэдэж болно. Ар, Өвөр Монголын хамаа бүхий газар оронд эл улсын цэрэг байрлуулсан байдал. (1913 оны нэгдүгээр сарын цэргийн захиргааны данс эвхмэл)д доорх мэт тэмдэглэж байна. *Хөх хотын чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр): Явган цэрэг: 5 860 хүн Морьт цэрэг: 1 400 хүн Хөх хотын буут цэрэг: 230 хүн, 15 их буу, 6 пулѐмот *Чуулалт хаалганы чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр): Явган цэрэг: 4 120 хүн Морьт цэрэг: 2 470 хүн Буут цэрэг: 400 хүн, 24 их буу Барилгын цэрэг: 220 хүн Пулѐмёт: 22 <ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл “Монголын мэдээ”, гуравдугаар боть, Дайшѐо-гын 2-р оны хоѐрдугаар сараас додоодугаар сар, данс эвхмэлийн дугаар 1-6-1-5-7</ref> Хүнд, хөнгөн (?) цэрэг: 100 хүн *Чэндэ (Халуун гол)-ийн чиглэл(Өвөр Монголын дунд хэсэг) Явган цэрэг: 7 720 хүн Морьт цэрэг: 1 650 хүн Буут цэрэг: 230 хүн, 14 их буу Инжнерийн цэрэг: 100 хүн Пулѐмёт: 12 *Кайлү-гийн чиглэл: (Өвөр Монголын дунд зүүн өмнө хэсгээр) Явган цэрэг: 4 340 хүн Морьт цэрэг: 1 590 хүн Буут цэрэг: 250 хүн, 27 их буу Пулѐмот: 24 *Таонон (Шаазгай хот<ref>[http://eagle.mn/r/67647 Тогтох тайжийн тухай хоёр дуу] Одоогийн Таононфу гэж буй хотыг монголчууд Шаазгай хот гэдэг байжээ.</ref>)-ын чилэл: (Өвөр Монголын зүүн хэсгээр) Явган цэрэг: 1 600 хүн Морьт цэрэг: 900 хүн Буут цэрэг: 100 хүн, 6 их бууд *Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэл: (Өвөр Монголын зүүн хойд хэсгээр) Төмөр замыг сахих ангийн, явган цэргийн 6 холбоот анги, морьт цэргийн 6 холбоот анги, буут цэргийн 4 дунд анги, барилгын цэрэг 1 дунд анги, төмөр замын 64 дунд анги, Энд Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэлд байгаа бодит тоог тэмдэглээгүй. Эл чиглэлийн бүх цэргийн хүчин (нийт тоо нь)-ний тухай Өвөр Монголд суугаан хятад цэргийн ерөнхий тооны их төлөв бүртгэл: цэрэг 33 460 хүн, 85 их буу, 54 пулѐмот гэж тэмдэглэж байна. Энэ нь "Монгол газрын ойллого"д тэмдэглэж байгаа *Нийт цэргийн хүчин 39 900 гаруй хүн, их буу 54, пулѐмот 4<ref>Монгол газрын ойллого‖-ын 1554-р нүүр</ref> байна. Японы гадаад явдлын архивын материалын дагалт зурагт, дайтах цэрэг анги зургаан бүлэг хувааж байх бөгөөд тус тусын цэрэглэн харалт нь тодорхой бий. Үүнийг монголын талын түүхэн материалтай харьцуулж үзвэл, ДИУ-ын цэргийг зургаан бүлэг хуваасан учир бол Монголын цэрэг таван бүлэг болж ёиглэл гарган байсны эсрэг авсан төлөвлөлт ажээ. Ингэж Дундад улсын засгийн газар нууцаар цэрэг томилон Өвөр Монголд хувиарлан суулгаж бага багаар нэмэгдүүлж байжээ. Чуулалт хаалганы зүүн хэсэгт суугаа цэрэг гурав, дөрвөн мянгаас нэмэгдээд хоѐр түм гаруй болж, Монголыг дайлах хошууч цэрэг анги нэгэнтээ бэлтгэлээ дуусгаж төвийн шилжүүлэн томилохыг хүлээж байсан байна. Энэ үед ДИУ-ын цэрэг нь Өвөр Монголд дайтахаар бэлтгэсэн ѐсоор Өвөр Монголын эл газар цаашлан Армонголд дайран орохоор төлөвлөж байсан байна. Бээжингийн засгийн газарт ―Ерөнхийлөгчийн ордон өдөр дараалан хуралдаж, бүр л цэрэг татан шилжүүлэх ба цэргийн сүйтгэл цуглуулах хоѐр учирт зүтгэлцэн, цэрэг ба санхүүгийн хоѐр яамыг тусгайлан хариуцуулахаар зарлигджээ. Дуан (Дуан Чириү) ерөнхий дарга ойрд зөвлөгчийн газартай ярилцан зөвлөж одоогийн эл мужын дүдү нар тус тус цахилгаан мэдээ ирүүлж "Монголыг дайлах зориг санаа чанга байх нь эрхэм. Эл муж урьдаар өөрийн сэргийлэлтээ чангатгаж, үнэхээр дайны явдал үүсвэл даруй түр умард орны эл мужын цэргийг шилжүүлнэ. Бусад өмнөд орны эл мужид хөдлөхгүй. Гэвч эл муж шилдэг хүчтэнийг шилэн сонгож чанга боловсруулж төвийн зарлигийг сонсохоор үүрэг болгох хэрэгтэй" гэж тохируулжээ. Бээжингийн засгийн газар нь хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чириү- гийн шаардлага доор эцэстээ Монголд зэвсэгт хүчин хэрэглэх горьдлогоо дахин дурдаж, нэгэнтээ тогтсон төсвийн хувиар ерөнхийлөгчийн ордонд батлагджээ. ДИУ хүчирхэг цэрэг ангиа төвлөрүүлж зүүн хэсэг орноос дайралт хийх гэж байжээ. Үүний тухай "Мүгдэний цагийн сонин"-д доорх мэт тэмдэглэж байна: "Гадаад Монголыг эрхшээхэд урьдаар Өвөр Монголын зүүн монгол, зүүн хойдын гурван мужаас гар орох хэрэгтэй, сэргийлэлтээ чангатгах хэрэгтэй, сэргийлж дийлсэний дараа сая дайтаж дийлнэ. Одоо нэгэнтээ бэлтгэж дуусчээ" Тухайлбал, Армонголыг дайлах үед урьдаар Өвөр Монголын зүүн хэсгээс эхлэх гэсэн байлдах бодлогийн чиглэлийг арван хоѐр сарын эхний үеэр нэгэнт тогтжээ. ==Эхлэл, тулалдагч талуудын хүчний харьцаа== Өвөр Монголыг чөлөөлөх таван замын цэргийг ерөнхийлөн захирагч жанжнаар [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]г зарлигаар томилсон. Таван замын цэргийг дараах байдлаар хуваан мордуулсан байна. Үүнд: *Нэгдүгээр зам: [[Егүзэрийн хийд]]ийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]гийн удирдсан [[цэрэг]] *Хоёрдугаар зам: [[Дарьганга|Дарьганг]]ын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], [[дэд сайд]] [[Бавуужав]] нарын цэрэг *Гуравдугаар зам: [[Сөнөд]]ийн хоёр [[хошуу]], [[Дөрвөд|дөрвед]] вангийн чиглэлд дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[Насан-Аривжих]]ын цэрэг *Дөрөвдүгээр зам: [[Хөх хот]]ын чиглэлд, [[сайд]] [[гүн]] [[Сономдорж]]ийн цэрэг *Тавдугаар зам: [[Урад]]ын гурван гүн, [[Хатан гол]]ын чиглэлд, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийн цэрэг тус тус хөдлөх болсон ажээ. Эдгээр чиглэлүүдэд нийтдээ 10000 цэрэг байсан гэж үздэг. [[Файл:With the Russians in Mongolia 192.png|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] 1913 оны дунд үеийн Монгол цэргийн тоог 4300 гаруй, түүн дээр 3500 орчим орон нутгийн [[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг|сайн дурын цэрэг]] байсан гэж үздэг. [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]ын [[ерөнхийлөгч]] [[Юан Ши Кай]] Монголын эсрэг 70 000 цэрэг татаж, их буу, явган цэргээс бүрдсэн орчин үеийн зэвсэглэл бүхий [[арми]]йг эмхлэн байгуулж, [[маршал]] [[Ван Хуайчин]]аар удирдуулан хөдөлгөлөө. Тэр маршалд өгсөн бас нэг нууц даалгавар нь [[Дэмчигдонров ван]]гийн өргөөнд хадгалагдаж буй [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] тамгыг ямар ч хамаагүй аргаар авчрах явдал байв. [[Дундад Иргэн Улс|Хятадын]] цэргийн байдлыг авч үзвэл: 1912 оны намар Дарьгангын чиглэлд 500-аад, [[Цагаан Түн]]гийн чиглэлд 1-2 мянга орчим, [[Цицикар]]т, [[Хөлөнбуйр]]ын чиглэлд 4 мянга гаруй хүнтэй холимог бригад, [[Жиримийн чуулган]]ы нутаг, Таононфу гэж буй (Шаазгай) хотноо 10 мянга орчим цэрэг байрлуулжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дундад иргэн улс 1912 оны адаг, 1913 оны эх гэхэд Жиримийн чуулган, Цицикар, Шаазгай хот орчим 14 мянгаад цэрэг (зүүн чиглэл), Өмнөд Монгол буюу Хөх хот, Хаалган боомт, Долоннуур, Бяруу зэрэг хотод 39 мянган цэрэг (төвийн чиглэл), харин Цагаан Түн, [[Алтайн Шар сүм]], [[Чингэл]] зэрэг газраар 6 мянгаад цэргийг байрлуулсан мэдээ бий. Эдгээр бүлэглэл нийт янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]], 80-90 [[пулемёт]]той байв. Харин 1913 оны 9, 10 дугаар сарын үед [[Шаньси]] мужийн умард хилийн нутгаар 23 янз бүрийн анги нэгтэл, 28 их буу, 4 пулёмёттой 9500 явган, 1500 морьт цэрэг байрлаж байсан бол Хаалган, Долоннуур зэрэг хотын чиглэлийн цэргийн бүлэглэлд 30 их буу, 16 пулёмёт бүхий 35 батальон (20 мянган хүнтэй) [[явган цэрэг]], 9 [[дивизион]] (2500 хүнтэй) [[морин цэрэг]]тэй анги, салбарууд байрлаж байжээ. [[Файл:Mongolian_soldiers1.jpg|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] ==Байлдаан эхлэх үеийн цагийн байдал == 1912 оны сүүлийн хагас жил хятадын цэрэг Өвөр Монголын олон газарт улмаар давшин орж бэхлэн суужээ. Нөгөөтэйгүүр, мөн оны есдүгээр сард "Монгол-Оросын гэрээ" байгуулахаар зөвшилдөж байсан үед Богд хааны засгийн газар дотооддоо Өвөр Монголд цэрэг оруулах төлөвлөгөө зохиож эхлэв.Ингээд ДИУ болон Монголын хоорондох зөрчил ихээр хурцдаж асуудлыг хэлцлийн шуагмаар шийдэх боломжгүй болж цэрэг дайны ажиллагаагаар шийдэхэд хүргэх болов. 1912 оны сүүлчээс эхлэн жил гаруйн хугацаанд Хятад улсын Бээжингийн засгийн газар ба Монголын Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын тойронд байлдаан болжээ. Монголын цэрэг Өвөр Монголд байгаа Хятадын цэрэгтэй тулалдаж эхлэн Эзний гол, Ноён уул, [[Алшаа зүүн хошуу|Алшаагийн яамд хот]]ын орчим, Шандын гол, Үхэрчин уул, Тэнгэр элс, Сургага Хөөрөг, Дархан уул, [[Шулуун хөх хошуу]], [[Долнуур]], [[Бяруу]] хот, [[Хөх хот]]ын орчим, [[Хөвөөт шар хошуу]] зэрэг олон газар ялалт байгууллаа. Энэ явдлыг Лондон «Times», [[Япон]]ы «Manshū Nichi-Nichi Shimbun» зэрэг олон [[сонин]] [[дэлхий]] нийтэд зарлаж байсан ба [[Оросын Хаант Улс]] «Танай улс учиргүй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан. ===Байлдааны ажиллагааны эхлэл=== ДИУ болон Монголын цэргийн анхны байлдаан Өвөр Монголд хэзээ болсон цаг нь тодорхойгүй боловч Японы гадаад яамны Дайшѐо- гын тэргүүн он (大正元年-1912)-ы есдүгээр сарын 9-ний өдрийн тэмдэглэлд "Жэн Жиатүнд бэлгийн улиралын долоон сарын 8-наа хятад монгол хоѐр цэргийн хооронд нэгэн их дайн болов" <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээ нэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 机密公第257号，大正元年9月10日 外务省政务局接受件。</ref>гэсэн мэдээ бий. Энэ нь Өвөр Монголд болсон ДИУ-ын цэрэг болон Монгол цэргийн хамгийн анхны зэвсэгт мөргөлдөөн. 1912 оны арван сарын 11-ний өдөр Оросын элчингийн Бээжийнгээс явуулсан цахилгаанд: "Дундад улсын сонин мэдээнийхний ба нам бүлгийнхэн Оросын эсрэг ухуулгаа үргэлжлүүлэн чангатгаж байна. Хүрээг дайлах аян цэрэг (远征军)-ийг зэвсэглэхээр илээр хандивын мөнгө цуглуулж <ref>Ш. Бира: “БНМАУ-ын түүх”, Монгол улсын соѐл гэгээрлийн яамны сурах бичиг сэтгүүл хэвлэх товчоо, 1987, тал 146</ref><ref>Ш. Нацагдорж: “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946 он, тал 34-35</ref><ref>《盛京时报》(Мүгдэний цагийн сонин) 1912年12月3日，第三面，《国务院对库政策志略》。</ref> байна. Зөвлөгөөний хурлын даргаар тэргүүлүүлсэн улс төрчид цөм энэхүү учирт оролцов. Засгийн газар яг улсын доторх цэргийн зээллэгийн төсвийг ярилцаж аян цэргийн төлөвлөгөө хийж эл газарт үүний төлөө идэвхтэй бэлтгэл арга авч байна."<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 136</ref> гэжээ. Бээжингийн засгийн газрын зөвлөгчийн яам ба хуурай цэргийн яамны удирдлага дор, юуны өмнө Дарьгангад дайран Монголын цэргийг устгах дайны зорилгийг тогтоов. Залгаад Халуун гол (Рехэ), Цахар, Шианши, Сиүюаньд суугаа цэргийн дайралт бараг адилхан цагт эхэлсэн байв<ref>Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Дарьгангын дайралтад Иргэн улсын цэрэг ихэд ялагдаж, Дарьгангын өмнө талд байгаа Шилийн голын газар Монголын цэрэгт эзлэгдэв. Энэ үед Иргэн улсын цэрэг бараг цөм Шилийн голоос ухарсан байв. Тэгээд ―Хятадын засгийн газар Улаанхад ба Кайлү-д цэргийн байрлуулт хийж Дарьгангыг эзэлсэн Гадаад Монголын цэргийг хөөн гаргахаар Жинжоү-гээс И Жүн (毅军) цэргийн явган цэрэг 2 000, морьт цэрэг нэг дунд анги, буут анги нэг дунд ангийг, Халуун голоос И Жүн цэрэг 2 000, Хуай Жүн (淮军) цэрэг 1 000, шадар цэрэг хоѐр хороог, Жан Чигү-гээс 500-г, Гүй Хуачэн хотоос шадар цэрэг хоѐр хороог, жич Шианши-гийн хуурай замын цэргийн нийлмэг багаас нэг бригадыг татан төвлөрүүлж Дарьгангийг дайрах хүчнээ чангатгав. <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээтнэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 ”Квантуны армийн захиргааны яамнытмэдүүлэлт”</ref> Хэдийн тэгсэн боловч 1919 оны арван нэдүгээр сард Армонголын өөртөө засахыг үгүйсгэх болтол, Иргэн улсын цэрэг Дарьгангад орж чадаагүй. Анхан шатны баруун талын дайн нь бараг цөм Шилийн голын хэмжээнд явагдав. 1912 оны сүүлчээр Иргэн улс ба Монголын хоорондох хоѐр цэргийн мөргөлдөөн үүссэнээс нааш, Шилийн голын чуулган ба зүүн талын Зуу-Удын чуулган тун бачим байдалд ороод байв. Энэ хоѐр чуулган нь Хөлөнбуйрынх шиг Богд хаант засгийг дагахаар эрс тэс хөдлөөгүй бөгөөд Цахарын зарим хэсэг мэтээр эсрэг зогсолт бас аваагүй юм. Мөн бас Их зуу,Улаанцавын чуулган мэт өнгөн дээрээ Иргэн улсыг дагаад үнэндээ Богд хаант засаг лугаа үргэлжлэн харилцаж байсан ч биш, өдөр тутам бачуурч байгаа байдалд энэ хоѐр чуулган ямар овроор хандвал зохихоо өөрсдөө тогтоож чадалгүй хар шар нийгмээрээ самгардаж байв. Гэхдээ 1913 оны зэвсэгт мөргөлдөөнд хамгийн их хохирол амссан нь ч энэ хоѐр чуулган юм. Шилийн голын чуулганы нутаг нь дунд ба баруун Өвөр Монголын хойд хэсгийг бүрхэж Армонгол лугаа шууд залгалдаж байдаг. Тухайн чуулган нь Иргэн улс ба Монголын хоорондох халхавч орон болж байсан учраас түүний өмнөх Цахар орон цохилтонд учирсан боловч хохирол нь бага байв. Монголын талаас Шилийн голын дайнд оролцсон нь Дамдинсүрэнгийн удирдсан баруун замын цэрэг болон Бавуужав, Хайсан хоѐрын удирдсан дунд замын цэрэг байв. Дамдинсүрэнгий доор байсан 1 000 цэрэг бүгд Өвөр Монголын хүн бөгөөд Дамдинсүрэн 1912 онд тэднийг Хөлөнбуйр, Шилийн гол, Цахараас элсүүлэн авсан<ref>Hyer, Paul: The role of inner Mongolia in the Independence Movement,1911-1914, Studies on Mongolia: proceedings of the First North American Conference on Mongolian Studies. Bellinghan: Western Washington Univ,Press, 1979.p.92.</ref> 1913 оны нэгдүгээр сарын дунджаар Дамдинсүрэнгийн удирдсан цэрэг нь Иргэн улсын цэргийн Долон нуурын хуарныг авахаар довтлоход Иргэн улсын талаас умардын шинэ цэргийн нэгдүгээр дивиз (дарга нь Хэ Зүнлиан 何宗莲)-г хөдөлгөж Долон нуурын баруун хойнох элсэрхэг газарт ширүүн дайн хийв. Монгол цэргийн дайралт эхэлмэгц хөдөлгөөн шаламгай Монголын морьт цэргийн салбар анги Долон нуур орчим шувтлан орж Иргэн улсын цэргийн буцах замыг тасалсан тул Иргэн улсын цэрэг бүслэгдсэн байдалд орж ширүүн дайнд хагас тооны цэрэг нь алагдаж, үхэж шархдагсад зууны наяд хүрч тун ихээр хохирсон байна<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть), Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны хоѐрдугаар сараас долдугаар сар 1-6-1-57号, мөн дээрх Heyr, Paul –ын ном, р 92</ref> Иргэн улсын талынхан энэхүү учрыг чухал болгон тухайн газрын цэрэгт гол хүчний шинэ цэрэг хүрэхээс өмнө дайсны дайралтыг Шангуан гол (闪光河, Долон нуурын хойгуур урсах гол)д хориглох хэрэгтэй гэж тушааж байв. Тэгээд умардын хуурай замын цэрэг (北洋陆军)-ын гуравдугаар дивизын гурав дугаар бригад (дарга нь 卢永祥 Лү Еншиан) , наймдугаар дивизын 16-р нийлмэл бригад (дарга нь 王汝贤 Ван Рүшиан), Хуайжиүн цэргийн морьт цэргийн нэгдүгээр бригад (дарга нь 陈文运 Цен Венюунь)-ыг Долон нуур орчим томилоод, бас Халуун голын И Жиүн цэргийг байлдааны байдлыг очиж туслуулахаар дайны бэлтгэл хийлгэв.Энэ үед 1913 оны эхэнд Цахарын зүүн хэсэг ба Халуун голын хойд хэсэгт Иргэн улсын цэргийн хүч 21 400 хүн болсон. Долон нуурын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (王怀庆) Монгол цэргийг эвдэхээр шуудаж, буут цэргийн галлалтын хамгаалалт доор давуулга олон цэргийн хүчнээр гэдрэг дайралт хийв. Гэвч илэрхий ялалт олсон байдал мэдэгдэхгүй<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Тус газарт суугаа Иргэн улсын цэрэг явган, морьт, буут ангийг хамтруулсан 4 000 хүн олноор дайнд гарсан гэдэг боловч магад тоо нь мэдэгдэхгүй бөгөөд ерөнхийдөө цэргийн сүр алдагдсан байна<ref>190 “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть)</ref> 1913 оны эхэнд Бавуужав, Хайсан, Наваангомбо нарын удирдсан Дарьгангийн чиглэлийн цэрэг, Өвөр Монголыг дахин давтан дайрч байв. Эдгээр цэрэг юуны өмнө нэгдүгээр сард Дарьгангийг дайраад ялалт олж, Бэйсийн сүм (贝子庙，Одоогын Шилийн голын төв Шилийн хот жич түүний орчим)-ээр гарч зүүн өмнөш урагшлав. Бавуужав Лиан Күйсү (梁魁苏) нар хэдэн мянган цэргийн хүчээр Бэйсийн сүмийг довтолсон нь Иргэн улсын цэрэг болон Монгол цэргийн эсэргүүлэн байлдсан хамгийн анхны дайн болсон бөгөөд түүнээс хойш Монгол цэрэг Шилийн голын Үзэмчин хийгээд Зуу-Удын Их вангийн сүм (大王庙), Мисан сүм (米僧庙), Шавартай, Шар даваа зэрэг газрыг эзлэж байв. Бэйсийн сүмийн байлдаанаас хойш Иргэн улсын сахих цэрэг удаа дараалан ялагдан ухарч байв. 1912 оны 4 дүгээр сар болохоос өмнө, Шилийн голын зүүн хэсэг Зуу-Уд аймгийн Хишигтэн хошуу Монгол цэрэгт эзлэгдэв.аравдугаар сарын үеэс Монголын цэрэг Шилийн гол дэх Иргэн улсын цэргийн хуарныг голчлон сөнөөгөөд, хэдэн салбар салж Цахар оронд түрж, Зуу-Удын хойд хэсэгт гүн орж, Шилийн голын бүх нутгийг эзэлсэн байв. Иргэн улсын цэрэг дайн эхэлснээс нааш үндсэндээ ялагдав. шаламгайлан урагшлах Богд хааны засгийн газрын цэргийн ажиллагааны тухай өгүүлэхдээ: "Монгол цэрэг монголын бүх нутгийг дэвжээрүүлэв"гэж гайхсан Оуэн Латтимор (Owen Lattimore) бас Богд хааны засгийн газрын цэргийн тухай ―Хүрээнээс томилсон аян цэрэг бүмэтжгүй биш‖ гэж байсан бөгөөд ―Тэд нар хүрсэн газар бүрдээ хятадын цэргийг эвдсэн бөгөөд түр зуураа Жанчхүүгээс умарших дайнд их ялалт олж" байсан гэж тэмдэглэжээ. Түүний хэлэхээр Иргэн улсын цэрэг шинээр сургуулалт хүртэж шинэ маягын зэвсгээр зэвсэглэсэн тухай үеийн шилдэг цэрэг анги байсан боловч байлдах бүрд ялагдаад байсан тул аргагүй эвсэхийг хүсэх болов гэдэг. Ийнхүү явцад Иргэн улсын төлөөлөгч болон Монгол цэргийн хошууч ангийн дарга Дамдинсүрэнгийн хооронд хэлэлцээр хийх болов. Тэр үед Иргэн улсын төлөөлөгч "Дамдинсүрэн хэрвээ Иргэн улсыг дагавал Их Жунтан өөрийн биеэрээ вангийн зэрэг хүртээж ѐсныг гүйцэтгэн угтах болно" гэж Бээжингийн саналыг уламжлав Дамдинсүрэн Бээжингийн саналыг хүлээн авсангүй тул хэлэлцээр нь бүтэлгүй төгсөв<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Иргэн улсын эвсэх "Зөөлөн бодлого" нь Дамдинсүрэнд үйлдэл гаргасангүй боловч, бусад талаар харин бүтэмжтэй байв. Жишээлбэл, тэр үед Сөнөдийн талын цэргийн ерөнхий жолоодогч байсан Насанравжих 208 Иргэн улсын талын хүсэлтийг хүлээж Бээжингийн засагт орж өгөв. Насанравжих "Үндэсний чөлөөлөлтийн хөдөлгөөн"-өөс урвав гэсэн мэдээ нь Богд хааны засгийн газрыг ихэд цочоов. Энэ нь Богд хааны засгийн цэргийг тун ашиггүй байдалд оруулав. Түүний дараа баруун хэсгийн дайны Монгол цэрэг эмх дэглэмгүй байдалд орсноос ялагдаж эхэлсэн нь Богд хааны цэргийн явдлын төлөвлөгөөнд оролцож байсан Насанравжихын урвасантай холбоотой. Нөгөө талаар Бээжингийн засгийн газар, Иргэн улсын цэрэг Өвөр Монголын дайнд удаа дараалан ялагдсаныг чухал том хэрэг болгон үзэж, цэргийн хүчээ зузаатгахаар чармайж сэргийлэлтээ чангатгав. Түүнчлэн 1913 оны наймаас есөн сарын завсрын үеэс зүүн хэсгийн дайны байдалд эргэлт гарав. Тухайлбал, Иргэн улсын цэрэг хамгаалалтаас дайралтад шилжиж байв. Онцгойлон баруун хэсэгт мөн тэр намраас Богд хааны цэргийн хүнс хангалт бэрхдэж эхлэв. Байлдааны газраас Богд хааны засгийн газарт хандан, буу сум хурдан хүргэж ирүүлтүгэй гэсэн бачим шаардлагуудыг дахин давтан гаргаж байсан боловч засгийн газраасаа хариу олсонгүй. Энэ үед Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагаар Иргэн улс лугаа Өвөр Монголын дайныг зогсоохоор хэлэлцэж байсан. Нөгөөтэйгүүр мөн 1913 оны сүүлчийн хагасаас Орос, Хятад, Япон зэрэг улсуудад яаж хандах тухай Богд хааны засгийн газрын ноѐдын санал нэгдэлгүй болж улс төр улам будлиантай байдалд орж байв. ===Байлдааны ажиллагааны өрнөл буюу дунд үе=== 1913 оны 6 сард Богд Хаант Монгол Улсын засгийн газар Жанчхүүгээс ирсан туршуулын мэдээнээс Иргэн улс буюу хятадын цэрэг өвөр монголыг эзэлсэний дараа давшилт хийн Монгол газар орж Хүрээг эзлэхээр төлөвлөж байгааг мэдсэний үндсэн дээр цэргийн нууц хурал хуралдуулж хятад цэргийн давшилтыг хориглоход бараг гурван түм таван мянган цэргийг дайчлах шаардлагатайг тул холбогдох арга хэмжээг авсан байна .<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 191</ref> ДИУ “Зөөлөн илбэлэх”-ийн эвсэх бодлогын дагуу, дайны бодлогоо шинээр төлөвлөжээ. Төлөвлөгөө нь: Нэг. Жанчхүүгээс Долон нуур, Бяруу балгас зэрэг Монголын чухал боомт газар хүрэх замд уулын морин улааг хаяж хурдхан цахилгаан утас тавин цэргийн хөдөлбөрийг хурдатгах хэрэгтэй. Хоѐр. Үүнээс хойш Жанчхүүд суусан нэгдүгээр дивизыг цөм Монгол газар суулгаж, Жанчхүү орчимд гуравдугаар дивизын тавдугаар нийллэг бригадыг байршуулна. Гурав. Монголын байдал улам бачим болж Монголын эл газар суух цэрэг нэмэгдэн байгаа тул урьдын цэргийн өртөөний дүрэм бэрх болов. Жанчхүүд хурдхан цэргийн өртөө гаргаж зөөвөрлөх байгууламжийг бүрдүүлэн, эл газрын цэргийг хангах хэрэгтэй Дөрөв. Уулын Монголыг дайлах цэрэг нь Цахар, Халуун гол, Сиүюань хэмээх гурван газрын цэрэгт хуваагдаж байх тул тус тусдаа хөдөлж хоорондоо ямарч холбоогүй байсан шалтгаанаар удаа дараалан ялагдав. Иймээс хойшдоо гурван замын цэргийн хуаран нягт холбоо авч хөдөлгөөнөө хамтруулж байдлаа хоорондоо мэдэгдэх хэрэгтэй<ref name=Япон></ref>. Монголын Засгийн газар Армонгол болон Өвөр Монголын ын нийлэх зорилтыг хурдхан биелүүлэхээр түшмэд сайд ван гүн нарыг цуглуулан төрийн хурал хийв. Хурлаас цэргийн бэлтгэл хийж, элч нарыг хошуудад мордуулан, өмнө зүг дайлахад хэрэглэх морь, тэмээ, хөсөг, хүнсийг цуглуулахын хамт, Өвөр Монголын нутагт хоѐр хүн томилон очуулж тэндэх ван гүн нартай уулзуулан Хүрээнд нийлэхийг уриалж, болох эсэхийг арван өдрийн дотор тогтоох болов<ref name=Япон> “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41号, 大正2年8月-10月，秘受4886号), “Өвөр Монголд айх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”,“зургаан сарын дундаж Хутагтын “Ар, Өвөр Монголыг нийлүүлэхи төсөл”</ref>. Энэ үед Монгол цэргийн давшилт амжилттай байлаа. Зургаадугаар сарын 4-ний өдрийн Монгол цэргийн дайралт Цахарын чиглэлд амжилттай байсан байна. Японы гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл, хятад улс “Зургаадугаар сарын хуучдаар Цахарын цэргийн төлөвлөгөө”-г батлав. Үүнд: “Цахар аймагт тэргүүн фронтын байдал өдөр тутам бачим болсон бөгөөд олон мэдээнээс үзвэл Хүрээний цэрэг өмнөшлөх буюу эсвэл төсөөлөшгүй учир гарч мэдэх тул гуравдугаар дивизын тавдугаар бригадын дарга Лү Шаожиан (卢少将)-ийг Цахарыг сахих командлагчаар дэвшүүлж, цэргийн гол хүчнээ Шавартай орчимд төвлөрүүлж, Долон нуур ба Хүрээ-Жанчхүүгийн зам зүгийн алинд ч боловч тохиол алдахгүй хөдөлж болохоор төлөвлөсөн” гэж бий. Монголын тал тавдугаар сарын хуучдаар Тогтох, Хайсаны удирдсан зургаан мянган хүнтэй цэргийг Дарьгангад байршуулсан байна Тогтох, Хайсан нарын цэрэг Дарьгангад ар талын хүчнийг чангатгаж байхад Бавуужав Дарьгангын тэргүүн фронтын цэргийг удирдаж хошуучлан байлдсан байна. Тухайлбал, Бавуужавын цэрэг Зуу-Уд чуулган зүг дахин дайрсан байна. <ref>《林西县志》(Линшишианы ойллого) Өвөр Монголын номын сангийн хадгаламж (бичмэл) тал 11</ref> Зуу-Уд зүг дайрсан Монгол цэргийн тэргүүн фронтын салбар анги нь Хурх сүм, Тата сүм (塔塔庙), Шавартай зэрэг газрын хэдэн удаагын байлдаанд олон хүнээ алджээ. Хятад тал тулалдаанд өөрийн шавхагдашгүй хүний нөөцөөс Монголын талаас олон дахин давуу том цэргийн хүчнийг төвлөрүүлэн оруулав.<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985,тал 313</ref> Монгол цэргийн анги нь Богд хааны зарлигаар дайны талбараас Шилийн голын баруун сөнөд дэх Монголын цэргийн суурин зүг буцаж ирэв. Үүнд хятад эх сурвалжид: “Зургаан сарын 23-нд, явган цэргийн гуравдугаар хорооны гол нь болох Гүн (宫)-ийн салбар анги болон морьт цэргийн хорооны Мэн (孟) даргын удирдсан цэрэг баруун Сөнөдийг эзэлсэн бараг 400 монгол дээрмийг дайлж хэдэн цаг байлдсаны эцэст тэднийг цохин ухруулав. Монгол цэргийн үхэж шархдагсад зуу гаруй, хятад цэргийн үхэж шархдагсад дөч гаруй болов” бий.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情 报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, “Зургаан сарын хуучдаар Тогтох өмнөш халдахаар бэлтгэв”</ref> Мөн энэ үед Хайсаны цэрэг Дарьгангаас Хөх хотын баруун биеэр орж лагерь байгуулжээ. Долдугаар сарын 18-ны өдөр, Булан (布兰, Бугатаас баруунш бараг наян газрын зайд бий) гэдэг газарт умард Шиан Ши-гийн командлагч Лиү Тинсэн (晋北司令官刘廷森)-ий удирдсан явган цэрэг нэг хороо, морьт цэрэг гурван суман, буут цэрэг нэг салаа болон хоѐр пулѐмёт Хүрээний дээрэмд (Хайсаны харъяанд байгаа цэргүүд) их төлөв 1 200 хүнтэй мөргөлдөөн болж зургаан цаг илүү явагдсан ширүүн байлдааны эцэст Хятад цэргүүд ихэд ялагдаж 400 хүн шархадсан бөгөөд их буу 1, винтов 180-тай Тулуй худаг (托雷井, Бугатаас дөчин газар зайтай)-д ухарч одов. <ref> “Долоон сарын 18-ны Булангын байлдаан” </ref> Энэ мэтээр Жанчхүү-Хүрээний зам дагуу Хөх хот, Зуу-Удын Их вангийн сүм орчмын байлдаан ширүүн болов. Энэ үед хятадын морьт цэрэг, их буугаар дэмжүүлэн умард хил дагуу төвлөрч эхлэв. Долдугаар сарын 18-нд морьт цэргийн гуравдугаар бригад (Морьт цэргийн зургаадугаар хороо)-ны явган цэргийн нэг суман туршихын зорилгоор Цахараас Ар Монгол руу давшилтанд оров. Урагшлах замдаа тэд “Мөн хошуу (Цахарын хөвөөт шар)-наас умарш хорин газрын үзүүрт 500 орчим Монгол дээрэмтэй тааралдаж тэднийг ухруулав. Монгол дээрэм 30 гаруй үхдэлээ орхиж алс умарш ухрав” гэж бий<ref>“Долоон шарын 18, Хөвөөт шарын байлдаан”__</ref>. Энэ мэтээр зунд дулаан улирлыг ашиглан хятадын хэсэг цэрэг хилийн бүсэд оров. Долдугаар сарын үед Монгол цэрэг Өвөр Монголын олон газрыг эзлээд байсан тул Богд хааны засаг Дарьгангад байсан Монгол цэргийн “Өмнөш дайлах захиргааны газар”-ыг хилээс урагшлуулах хэрэгцээтэй болов. Долдугаар сарын эхээр Агваандорж захирсан 800 гаруй монгол цэрэг Зайр Ус орчим ирж довтлоод тухайн газрыг эзлэж, хөмрөг барьж, өмнө хилийг хамгаалах хязгаарын хэргийн товчоо байгуулах зэргээр бэлтгэл хийв. Үүнд Сүи Юань хотын жанжин Жан Шаоцэн (张绍曾) нэгэн салбар ангийг томилж (Долдугаар сарын) хорин гурванд тэднийг довтлон ширүүн байлдаан хийжээ. Хүчний хувьд хэт давуу хятад цэрэг тухайн газрыг дахин эзэлжээ. Хятад сурвалжид монгол цэрэг 30, 40 хүнээ алдаад умард зүг ухарсан гэжээ. Долоон сарын дундуур Монгол цэрэг их вангийн сүмийг дахин довтолж, 22-ны өдөр түүнийг эзлэв. Наймдугаар сард хоѐр талын цэргийн Жанчхүүгийн төлөө тулалдаан ширүүсэв. Гэвч хүн хүчээр дутуу, сум хэрэгсэл дууссан тул 10-ны өдөр Монгол цэрэг ухрав Наймдугаар сарын сүүлийн хагасын байлдаанд хятадууд удаа дараа нэмэлт цэргийг татан хүчээ эрс нэмэгдүүлэн цэргийн хүчин давуу болж ирэв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны долоон сарын 9-д Богд хаан Өвөр Монголд байлдаж байгаа Монгол цэрэгт зарлиг буулгав. Зарлигт: “Улсын мандаж мөхөх нь тэнгэрийн цагийг дагана... хэрвээ энэхэн чөлөөг алдвал гэмшвээс юуны тус...Монгол газартаа хүрвээс барваа, бусдын газар нутагт халдаж эс болмой” гэжээ<ref>Монгол Улсын Түүхийн төв архив, 5-29-80 номерт, “БНМАУ-ын түүх”, хоѐрдугаар боть (доод)</ref>. Дайны дунд шатанд хятад улсын цэрэг дайсны эсэргүүцлийг бут цохих шинэ бодлогыг тогтоож цэргийн ажиллагаагаа явуулсанаар фронтын шугамыг ухруулж эрс бэхжүүлсэнээс болж цэрэг дайны байдал монголын талд ашиггүй болж байгааг мэдсэн монголын тал ч байдалд тохирхоо больсон дайны төлөвлөгөөгөө дахин хянаж нэмэлт өөрчлөлт хийсэн байв. ===Байлдааны ажиллагааны сүүлийн шат=== Хятадын тал Монгол цэргийг ухруулсан байдлаа ашиглан 1913 оны есдүгээр сард Монголыг дайлах цэргийн захиргаагаа Улаанхадад шилжүүлжээ. Наймдугаар сарын 14-нд зүүн Сөнөдийн зүүн өмнө байгаа Шулуун хөх орчимд Хуай Жиүн цэргийн үндсэн анги болон Монгол цэргийн гол хүчин (Мянга шахам хүн) тулалдав. Энэхүү ширүүн тулалдаанд хятад цэрэг Монгол цэргийг ухруулсан байна.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, </ref> “Найман сарын 14, Шулуун хөхийн байлдаан” Мөн Шулуун шарын чиглэлд болсон тулалдаанд Монгол цэрэг ухарсан байна<ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Найман сарын 20, Шулуун шарын байлдаан</ref>. Монгол цэрэг энэ үед сум хэрэгслээр гачигдан хүнд байдалтай байсан боловч хятад цэргийн эсрэг сөрөг довтолгоонуудыг амжилттай хийсэн байна. Есөн сарын 11-нд Монгол цэрэг Бяруу хот, Долон нуур зүг довтолсонд тухайн газрын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (宣化镇守使王怀庆) өөрийн хятад цэргийг шаардсан боловч Хятад цэрэг ялагдсан буюу хүнд байдалд орсрн байжээ<ref>(Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Есөн сарын 16, Долон нуурын байлдаан”</ref>. Энэ үеийн дайны тухай хэдэн зүйлийн сурвалж материал байх боловч Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл болон хятадын эх сжрвалжид тэмдэглэгдсэн агуулга хоорондоо тун их зөрөөтэй<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт</ref>. Хятад эх сурвалжид Хятад цэрэг есөн сараас эхлэн бүх талын дайралт хийж Монгол цэргийг мөхтөл цохьсон байна. Гэвч тухайн үеийн дайныг бараг л өдөр бүр тодорхой мэдээлж байсан Японы гадаад яамны тэмдэглэлд Хятад цэрэг Цахараас хойшх газарт нэг л хэсэг цэрэг оруулсан төдий байв. Богд хааны засгийн газрын цэрэг дайралтаа үргэлжлүүлж арван нэгдүгээр сарын эхнээс хориглолтын байдалд орсон боловч эзэлсэн газраасаа бараг ухраагүй сэргийлэн сахьсаар байжээ. Мөн гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл аравдугаар сард Богд хааны цэрэг Зуу-Удын чуулганы баруун захаас дайрч тус чуулганы Баарин хошууны газарт Хятадын цэрэгтэй дахин тулалдаж байжээ. Үүний тухай 1913 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр илгээсэн ―Квантуны захирагчын мэдээлэлд “(关东都督报告)-д Линшигийн зүгийн Монгол хулгайн дайралтын байдал” гэдэг гарчигаар доорх мэт тэмдэглэж байна: “Есдүгээр сарын 30-ны шөнө Лиү Жиаинз (刘家营子)-ийг сахисан И Жиүн цэргийн салбар ангиас томилсон бага суман дарга Лиү Жиүнши (少佐刘君实)-гийн удирдсан хоѐр зуун цэрэг мөн тэр газарт найман зуу гаруй монгол цэрэгт дайрагдаж Лиу ангийн дарга байлдаанд үхсэн бөгөөд үхэж шархадсан цэрэг ная шахаж эдүгээ мөн Лиу Жиаинз-ыг бат сахисаар байна” гэжээ. Түүний дараа өдөр нь “Аравдугаар сарын 1-ний өдөр Монгол цэрэг Лиү Жиаинз-ийг дайран байлдаан бүхэл өдөр үргэлжлэн бага суман дарга ч байлдаанд үхэж үхдэл шархдал үлэмж гарсан” байв.<ref>Мөн тэнд: “Квантуны захиргааны ордонд мэдүүлсэн мэдүүлэлт” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны арван сарын 22-ны өдөр илгээв)</ref> Юань Шикайн бичээч Цай Тинганд өгсөн Моррисоны 1913 оны арван нэгдүгээр сарын 28-ны захидал болон дурдатгалд, тухайн үеийн Хятадын цэргийн “Дайны ялалтын мэдээлэл”-ийг ярихдаа: “Тэр бол зэвсэггүй Өвөр Монголын ардыг дарангуйлсан төдий юм. Монгол цэргийн дайралтыг тэд мөн л эсэргүүцэж чадахгүй байсаар” гэж хатуу шүүмжилж байв<ref>Edited by Lo Hui-min, 1978 , 《The Correspondence of G.E.Morrison II, 1912-1920》, Camdridje University press, p.269</ref>. Тэрээр “Монголын байдал гэвэл миний хэлснээс нэн муу байна... Хаалган (Жанчхүү)-аас Урга (одоогын Улаанбаатар), Долон нуур, Гүй Хуачэн хүртэлх зам үнэхээр муу” гэж, чухал чухал газраас Монгол цэргийг ухруулж чадсангүй гэдгийг ярьсан нь тухайн үеийн зөв мэдээлэл юм. Моррисон дайны байдлыг задлан шинжилж үзээд хүнд хэцүү байгалийн орчин бол хятад улсын цэргийн ялагдсан нэгэн шалтгаан мөн гэжээ. Мөн тэрээр “Монгол цэрэг тухайн газрын уур амьсгалд тэсвэртэй боловч ―хятад цэрэг уур амьсгал ус шороонд дасаагүй нь хятад цэрэгт тун ашиггүй” байгааг дурдав. Моррисон тэдгээр шалтгааныг үндэслэн “Хятадын цэргийн байлдах арга ба цэргийн сэтгэл санааг эртхэн өөрчлөхгүй бол Өвөр Монгол бас тусгаар тогтнох аюултай” гэж Хятадын засгийн газарт чанга сануулга өгч байв. ) Хүйтэн улирал болоход хоѐр талын цэрэг хатуу байдалд оров. Хятадын цэрэг дахин давтан дайрсан боловч амжилтгүй болж бүх дайралт давшилтыг нь монгол цэрэг амжилттай няцаан цохисон байна. Гэвч хятадын хохирол нь Богд хааны бага байв. Богд хааны цэрэг давшилтаас хориглолт хамгаалалтанд орж дайны явц байршлын буюу сунжирсан дайны байдалтай болов. Хүйтэн өвлөөс өмнө дайныг дуусгах гэсэн Хятадын цэргийн Ү Жиүншэн (吴俊升)гийн дайралт нь амжилтгүй болжээ. Энэ бол таван замын байлдааны зүүн хэсгийн цэрэг дайны байдал а. Хоёр тал хориглолтонд орсноор фронтын шугам тогтворжсон байна. Байлдааны ажиллагааны баруун хэсэгт, тэр намрын тэргүүн сард Цахарын чиглэлд Монгол цэрэгт сум дарь зэрэг зэвсэглэл ихэд дутагдаж, зэр зэвсэг нэмж нийлүүлэхийг хүссэн хүсэлтийг удаа дараа Хөх хотын тэндээс Богд хааны засгийн газарт хүрч ирж байв.<ref>Монголын академын түүх судлах газар: “БНМАУ-ын түүх” II боть (доод), монгол бичгийн хэвлэл, 1986, тал 1704</ref> Гэвч энэ үед Богд хааны засгийн газар, Өвөр Монголын дайны хэрэгцээг хангах үлэмж хэмжээний тусламжийн төсвөө батлаж чадаагүй тул Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг үргэлжлүүлж чадахгүй байдалд оров. Үүний шалтгаан нь Орос улсаас авахаар төлөвлөсөн байсан зээлийн асуудал байсан боловч Хаант оросын засгийн газар урьд нь өгөхөөр амалсан зээлээ өгөхгүй болсон явдал байлаа. Мөн Хаант Орос улс Өвөр монголыг чөлөөлөх дайнаа зогсоохыг шаардан Богд хааны засгийн газарт эдийн засаг, улс төрийн болон бусал бүх талын шахалт дарамтыг үзүүлсэн байдаг. Аравдугаар сараас хойш Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг амжилттай дуусгах тусламж хүсэхээр Японтой дахин харилцахаар шийдэж Богд хаанаас Японы хаанд өгсөн гарын бичиг (1913 оны арван нэгдүгээр сарын 16)-ийг Токиод хүргэв.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 247-249</ref> Тэр бичигт хятад цэргийг Өвөр Монголоос татаж гаргахад Японы засгийн газрыг туслахыг хүссэн байв. Гэвч Японы засгийн газар тэрхүү хутагтын гарын бичгийг нээж ч үзсэнгүй, битүүмжилсэн хэвээр нь Оросын элчин сайд Малевский Малевичаар дамжуулж 1914 оны нэгдүгээр сарын 19-ны өдөр Богд хаанд буцаав. Жилийн эцэс болтол байдал онцгой сайжрахгүй байсанд Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг түр шийдвэрлэхийн төлөө дайны хугацааг уртасгах төлөвлөгөөгөө орхив. Тэгээд Оросын дарамт шаардлагын дагуу Өвөр Монголын дайныг зогсоох хэлэлцээр хийх хэмжээнд хүрчээ. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Токиод суух элчин сайдын нууц цахилгаан” 1914 оны нэгдүгээр сарын 15, 16</ref> Учир нь өмнө нь Хаант Орос улс болон Японы Эзэн хаант улсуудын засгийн газрууд нууц гэрээ хийсэн явдал байв. Энэ нууц гэрээнд хоёр тал Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх ба Ар монгол нь оросын нөлөөний бүс болох ба Өвөр монгол нь японы нөлөөний бүс болохыг талууд хүлээн зөвшөөрчээ. Оросын засгийн газар Монголд суугаа Оросын гадаад явдлын төлөөлөгч, генерал консул Миллер Александр Яковлевичид Арван нэгдүгээр сарын 10-ны өдөр нууц цахилгаан илгээжээ. Түүнд: “Монголын засгийг шийдвэртэй ятгаж Өвөр Монголын цэргийн ажиллагааг нь зогсоотугай” гэж шаардаад “... хятад цэргийн дайралт энэ мэт үргэлжилвэл Монгол цэрэг мөхөн сүйрэх аюултай гэсэн байдлаар баталгаа гарган сануулж шаардах арга хэрэглэхийг ...” дурдсан байна.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 10</ref> Оросын тал Богд хааны засгийн газрын гуйсан зэвсгийн тусламжийг Өвөр Монголын дайнаас монголын цэргийг татуулах дарамт болгон олгосонгүй. Хүсэж байсан Оросын зэвсгийн тусламж биелэгдсэнгүй тул Өвөр Монгол дах монгол цэргийн зэвсэг хамгамжийн байдал улам хүндэрч, Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэргээ татахгүй байхын аргагүй болгов. Богд хааны засгийн газар Японтой харилцаж үзэхийн зэрэгцээгээр Оросын засгийн газарт Өвөр Монголын байдлыг мэдүүлэн, Хятадын цэргүүд өвөр монголын энгийн ардуудыг олноор хомроглон хядаж байгааг дурдсан байна. Монгол цэрэг ухарсан Өвөр Монголын Зуу-Удын чуулганы Баарин аймаг болон бусад чуулганы нутагт Хятад цэрэг давшин орсоны дараа монголчуудыг үй олноор хомроглон хядсан байна. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” тал 193</ref>. Оросын засгийн газар Монголыг ятгаж цэрэг татуулахын зэрэгцээгээр Бээжингийн засгийн газарт ч Өвөр Монголоос цэргээ татахыг ятгав. Оросын тал Бээжинд хандан: “...хятад улсын цэрэг Монгол ардыг ихээр хядсан явдлыг Дундад улсын засгийн газар чухалчлан үзэх хэрэгтэй. Ийм байдлыг зөвшөөрч болохгүй...” гэжээ. Мөн шахалт үзүүлэх зорилгоор “...Хэрэв Бээжингийнхэн үгийг сонсохгүй үргэлжлэн хөдөлвөл Оросын засгийн газрын хувьд бид монгол цэргийн дахин дайрахыг хориглож чадахгүй...” гэх зэргээр ятгаж байжээ <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 196, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 13</ref> Гэвч Өвөр Монголоос цэрэг татуулах гэсэн Оросын талын саналыг Хятадын тал хүлээн авахгүй байсан тул нууц гэрээний дагуу өвөр монгол нь Японы талын нөлөөний бүс тул Японы элчин сайдаар дамжуулан нөлөөлөх бодлогийг ч анхаарч байжээ. Гэтэл Бээжинд суугаа элчин сайд Крупенский арван нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр Оросын засгийн газарт өгсөн нууц цахилгаандаа “...Японтой хамжилцаж болохгүй...” гэж байв. Оросын гадаад яамны сайд Сазанова арван нэгдүгээр сарын 18-нд Крупенскийд илгээсэн нууц цахилгаанд “... Хятад цэргийг Өвөр Монголоос ухруулах хэлэлцээрт Японыг оролцуулахгүй...” гэсэн албаны саналыг уламжлав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын тэргүүн сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арван нэгэн сарын 18</ref>. Оросын тал эцэст нь энэ асуудалд японы талыг оролцуулахгүй бодлогыг баримтлах болсон нь хятад болон японы тал хамтрах улмаар хятад дах японы нөлөөлөл ихсэхээс болгоомжилсон байна. Бээжин Оросоор дамжуулж Богд хааны засгийн газарт даралт учруулах ажиллагаагаа илт идэвхижүүлсэн байна<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 225-226 “Бээжинд суугаа консулын нууц цахилгаан” 1913 оны арван хоѐр сарын 28</ref>. Тал талын дарамт шахалт болон байлдааны ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн явуулах зэр зэвсгийн хангамжийн асуудлыг шийдэх боломжгүй болсон зэрэг нь Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагийг хүлээн авахаас өөр аргагүй болгосон байна. Ингээд Монголын засгийн газрын ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын засгийн газарт Арван хоѐрдугаар сарын 16-ны өдөр Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэрэг татахаа илэрхийлсэн албан бичиг илгээв. Энэхүү албан бичигт “...(Орос, Хятад, Монгол) гурван талын хуралдаанаар Монголын асуудлыг шийдвэрлэхийг зорьсон Орос, Хятадын хүсэлтийг хүлээж, Хятад, Монголд бүр ашиггүй энэ их дайныг бүх хүчнээрээ эцэслүүлж, дайн зогсоох зарлиг нийтлэж цэргээ дайны талбараас татан авчирна...” гэжээ. Үүний хамт “...Дундад улс ч байран дороо манай нэг угсааны Өвөр Монголын нутгаас цэргээ татах хэрэгтэй...” гэж шаардав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 222 “Монголын онц элчингээс гадаад яамны сайд Сазановад өгсөн захидал, орчуулга” 1913 оны арван хоѐр сарын 19</ref> Энэхүү шаардлагыг Оросоор дамжуулж Бээжинд мэдэгдэв. Амлалтын дагуу Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголд байсан Монгол цэргийг татаж, Өвөр Монголоос элссэн цэргийг нутагт нь буцаахаар тушааж, цэргийн удирдагчдыг Хүрээнд дуудан аваачив<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал</ref>. Богд хааны зарлигийн дагуу Арван хоѐрдугаар сарын сүүлчээр Монгол цэргүүд байлдааны талбараас буцаж эхлэв. Богдын цэрэгт ороод байсан Өвөр Монголын цэргийн зарим нь их цэргээ дагаж Ар монголд очсон бол зарим нь цэргээс халагдаж нутагтаа буцав. Монголын тал дайныг зогсоохоор цэрэг татаж байхад хятадын тал харин том хэрэг үйлдэж байв. Тухайн үед хятадын цэрэг монгол цэргийн буцсаныг далимдуулан урагш давшин өвөр монголын нутгийг эзлэн хот сууринг галдан шатааж дээрэм тонуул аллага хийж эхэлжээ. тухайлбал: “Баарин вангийн ордныг галдаж, дөчин байшинг шатааж үнсэн товрог болгохын энгийн монгол ардыг жаран хэдийг хядаж, үхэр мал гурван түмийг булаасан” гэх мэтийн харшилт хэргүүд Өвөр Монголын хошуу чуулганд олон удаа гарч байв<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第5 卷，第81 报, 大正3 年1 月-9 日，)</ref> Хятад цэргүүдийн энэхүү байдлыг Намнансүрэнгээс Оросын гадаад яамны тэргүүн сайд Сазановад өгсөн бичигтээ: “Монгол цэрэг ухарч гарсаны хойно, Хятадын цэрэг довтлон дайрч Авга да вангийн хошууны Дархан уул сүм жич Батхаалга сүмд гэнэт хүрч ирээд сүмийг галдан, ламыг булааж аливааг сүйтгэв. Баарин, Сөнөд, Үзэмчин зэрэг хошууд гайд дайрагдав...” гэж бичиж байв. Монголын тал ганцаараа цэргээ татсан ажээ. Гэвч Богд хааны цэрэг Өвөр Монголоос ухарч гарах явц дайны дараах байдалд ч тийм шулуун биш байжээ. Богд хааны цэрэг Халх нутаг руу ухарч гарахдаа эцсийн нэг өдөр болтлоо Хятадын цэрэг ангийг байлдаж байжээ. Арван нэгдүгээр сарын эцсээр Богдын цэрэг Улаанцавын чуулга, Чуулалт хаалгаас умарших оронд Хятад цэрэг рүү дахин ширүүн довтолгоон явуулж хэдэн зуун хүнийг нь олзолжээ. 1913 оны арван хоѐрдугаар сараас 1914 оны нэгдүгээр сарын хооронд Богдын цэрэг Өвөр Монголын нутаг дэвсгэрийг орхижээ<ref>Оросын Э.А.Белов “1912-1913 онд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” (“Монгол түүх судлал” наймдугаар товхимол, Өвөр Монголын Их Сургуулийн хэвлэлийн хороо, 2005) дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 5</ref>. Энэ үед Богд хааны цэргийн хамт Өвөр Монголын цэрэг ард 2 000 орчим хүн Халх руу явсан байна. Тэд нутагтаа үлдвэл Хятадын засгийн газрын дарангуйлалд учрахаас болгоомжилжээ. Гэвт тэд Халхад очоод бас амьдрал ахуйн хүнд байдалд орсон байна. Богд хааны засгийн газрын эрх баригчид тэдэнд хөлс мөнгө, мал унаа ба тариалах нутаг (учир нь тэдгээр Түмэдчүүд болон хэсэг Цахарууд тариалан амьдарч байжээ) өгсөнгүй. Үүнээс болж тэд нарын дундаас хэсэг хүмүүс өөрийн уг нутагтаа харихыг хүсэж, Хятадын эрх баригчидтай хэлэлцээ хийхээр есөн хүнийг төлөөлөгчөөр томилжээ. Гэвч хятад улсын тал тэднийг баривчлан алсан төдийгүй бас тэдний зүрхийг нь сугалж харгисалсан байна .273 1914 оны есөн сараас Орос, Дундад, Монгол гурван этгээдийн хэлэлцээр Хиагтад эхэлжээ . Богд хааны зарлигаар 1914 онд Халх дахь Өвөр Монголчуудад мал унаа болон тариан газар өгсөн бөгөөд 1915 оны Хиагтын гэрээ ёсоор Хятадын засгийн газар тэднээс ял асуухгүй хэмээн амлажээ. ==Байлдааны ажиллагаанууд== ===1913 оны 8 сарын 13. Шандын тал. ”Бух чичүүр” ажиллагаа=== Манлай ван Дамдинсүрэнгийн цэрэг Долнуураас гарсан их цэргийг угтаж, [[сар]] битүүрэхийг хүлээж байгаад харанхуй [[шөнө]] болох үед хурдан шалмаг [[морь]] сайтай, газрын баримжаа мэдэх нутгийн 50 цэрэг, [[Халх]] 50 цэрэгтэй хамт их цэргийн тэг голоор зүсэн гарч, хоёр тийшээгээ буудсаар, нэвт гарлаа. Энэ үед сандарч тэвдсэн Хятад цэргүүд эмх замбараагаа алдаж, буун дуу гарсан зүг рүү хариу буудсаар үүр цайх үед өөрөө өөрсөдтэйгөө тулалджээ. Цаг уурын байдал, шөнийн нөхцөлд тоогоор цөөн цэргээр их хүчийг гэнэт довтлон сандаргасан энэ тактикийг Зоригт баатар [[Лаварын Сумъяа]] дурсамждаа ”Бид [[бух чичүүр]], [[галзуу барын дайралт]] хэмээх аргыг хэрэглэсэн” гэсэн байна. ===1913 оны 8 сарын 30. Хүйсийн тал. ”Галзуу барын дайралт” ажиллагаа=== Энэ нь нилээд шийдвэрлэх тулалдаан төдийгүй хамгийн анхаарал татсан тулалдаан. Энэ тал уг нь [[Ганган тал]] нэртэй байжээ. Элсэрхэг [[хөрс]]тэй, битүү [[ой]] байсан энэ [[хөндий]]н [[салхи]]ны дээр нь [[өндөрлөг]] газар [[Монголчууд]] байрласан бол яг эсрэг нам дор, зүүн өмнө зүгээс [[Хятад]]ын [[цэрэг]] давшин гарч ирж. [[Эмгэнт Манхан]] хэмээх толгой дээр [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] байрлан, яг байлдаанд цэргээ удирдаж байгаа мэт тугаар дохио зангаа хийнэ. Үүнийг нь харсан [[Ван Хуайчин]] жанжин их бууны шуурган галаар моддын оройгоор үзэгдэх [[туг]]нууд руу, Монголын цэргүүд өөд өдөржин галлаж давших явцаа удаашруулсан байна. Монгол цэргүүдээс цөөн хэдэн цэрэг далд байрлалд зөвхөн тугаараа давших ухрах хөдөлгөөнийг хийж хуурч байсныг мэдээгүй хятад цэргүүд өдрийн хагас буудалцаад эцэст нь хооллож байсан бйана. Яг энэ үед өлийн салхи гарч, Монгол газрын хүчит салхи баруун хойноосоо лэрхийн бослоо. Үүнтэй зэрэгцэн өтгөн сахлаг хуурай модонд тавьсан түймэр, давхиж яваа морьтноос ч хурданаар Хятад цэргүүдийг нөмрөн авсан байна. Түймрийн галаас зулбан гарах цэргүүдийг Монгол цэргүүд цавчихыг нь цавчиж, буудахыг нь буудсаар улмаар тэдний дунд зүсэн орж, эргэн тойрон цавчиж, яг л галзуу бар шиг аашиллаа. Ийнхүү 2 өдөр шөнө зууралдан байлдаж, [[түймэр]]тэй хамтран тэднийг ухраан цохисоор Үхэрчин овоо, Шанд нийслэлийн туурь, Зуу найман сүм өнгөрч, Долоннуур хотод тулж очжээ. Энэ тактикийг [[”Галзуу барын дайралт”]] гэж нэрлэсэн байна. Харин гүн [[Лаварын Сумъяа]]гийн анги давшисаар [[Зуу-Удын чуулган]]ы [[Бяруу]] хотыг эзэлж, улмаар [[Жанчхүү]]гийн зүг хөдөлж, замын дагуу байсан Хятад цэрэгтэй байлдахдаа тэр үед нэрлэгдсэнээр [[галзуу барын дайралт|«галзуу барын дайралт»]], [[хорт могойн ороолт|«хорт могойн ороолт»]] гэх зэрэг тактикийг хэрэглэжээ ===Бат хаалганы чиглэлийн байлдааны ажиллагаа=== Баруун өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд гүн Сономдоржоос 1913 оны Наймдугаар сарын 6-нд Богд хаанд ийнхүү өргөн мэдүүлжээ :“Зарлигийг дагаж өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах 4 дүгээр хорооны 100 цэрэг, нэмэн захируулсан 3 дугаар хорооны 65 цэрэг, орос багш Ихбаярын хамт ирсэн 8 цэрэг, их буу хамгаалж ирсэн 14 цэрэг, Улаанцав чуулганы Дөрвөд вангийн хошуу, Муу мянганы хошуу, Дархан чин вангий хошуудаас гаргасан тус бүр 20цэрэг, Богд эзний соёлд дагаар орж зүтгэе гэж тосон ирсэн 123 цэрэгтэй хамтарч нийт 370 цэргийн хүчээр [[Дархан чин вангийн хошуу]]ны “Бат хаалга” сүм хүртэл гамингуудтай байлдаж “Цагаан чулуут”, “Цэцэн” хэмээх газар очиж 5-р сарын 17-ны өдрий могой цагт гэнэт өмнө зүгээс 2000 орчим гамин цэрэг халдаж ирсэнд манай цэргүүд гамин цэргүүдтэй нар шингэтэл байлдаж ихэнхийг алж маргааш нь дахин байлдаж үд болоход гамин цэрэг буруулан зугтаж одов. Ингэж уг үүргээ гүйцэтгээд “Амгалант довон” гэдэг газар буудаллаж цэргээн тоолж үзэхэд Монголын 370 цэргээс 3 цэрэг амь эрсдэж нэг шархадсан байхад гамингийн 2000 орчим цэргээс 800 гаруй нь тулалдааны талбарт алагджээ” хэмээн бичжээ. ==Төгсгөл, үр дүн== Энэхүү [[таван замын байлдаан]] гэж нэрлэсэн [[чөлөөлөх дайн]] 1914-1915 онд [[Хиагт]]ад болсон [[Оросын Хаант Улс|хаант Орос]], [[Хятад]] хоёр улсын ил далд хуйвалдсан [[Хиагтын гэрээ|гурван улсын хэлэлцээр]]ийн дараа зогссон байна. 1913 онд [[хил хязгаар]]аа батлан хамгаалахаар таван замаар давшсан Монгол цэргүүд их бага нийлсэн 100 орчим [[тулалдаан]] хийсэн гэж үздэг боловч судлаачдын үздэгээр 1913 оноос хойш дуусах хүртэлх хугацаанд 58 орчим [[зэвсэгт мөргөлдөөн]] хийсэн байдаг. Эдгээрийн 33-т нь монголчууд амжилт олсон бол 11-д нь хятадууд ялсан бөгөөд 14 мөргөлдөөн яаж төгссөн нь тодорхойгүй байна. Түүнчлэн хятадын талаас 2000-аас дээш 5-7 мянган цэрэг, Монголын талаас 220-иос 1712 хүртэлх цэрэг оролцсон томоохон тулалдаан 11 удаа болсон бол 600-1000 Хятад цэрэг, Монголын 200-аас дээш хүн оролцсон бага хэмжээний 5 тулалдаан болжээ.. Таван замын байлдааны ажиллагаа нь хамрах нутаг дэвсгэрийн хүрээгээрээ зүүнээс баруунаа 1000 шахам [[км]], хойноос урагшаа 144-480 км-ийг хамарсан бүс нутагт болж өнгөрсөн. Энэ [[дайн]] байлдааны үед Монголчууд хятад цэргийг [[марш]] үйлдэх үед нь хоёр ч удаа довтолсон ба [[шөнийн байлдаан]] мөн хоёр удаа болсон талаар тэр үеийн баримтуудад тэмдэглэсэн байдаг. Монголын талаас дайн байлдаанд алагдан олзлогдсон тухай баримт тун ховор ч түүвэрлэвэл 400 орчим цэрэг алагдсан гэх нэг удаагийн тохиолдлын тоог эс тооцвол 3 тулалдаанд 16 хүн алагдсан. Харин нэг тулалдаанд 60 гаруй хүн олзлуулсан мэдээ байдаг бол 3 тулалдаанд 48 орчим хүн шархтсан тухай сурвалжууд өгүүлдэг. Гэтэл хятадын талаас 12 тулалдаанд нийт дүнгээр 3795 цэрэг алагдсан бол 4 тулалдаанд 76 хүнээ монголчуудад олзлуулсан аж. Монголын цэргийн олзолсон зэвсгийн тухайд гэвэл 5 зэвсэгт мөргөлдөөнөөс 1080 [[буу]], 2 [[хасаг тэрэг]], мөн 85600 [[ширхэг]] [[сум]], 3 тулалдаанд 7 [[пулемёт]] түүний 5000 сум, 4-8 [[их буу]], 410-аад сум, 421 эсвэл 343 ширхэг сэлмийг хятад цэргээс олзолжээ. [[Монголын цэрэг]] 1913 оны байлдаанд [[партизаны дайн]]ы маягаар байлдааны ажиллагааг өрнүүлсэн. ==Урвалт== [[Монгол цэрэг |Монгол цэргүүд]] 1913 оны намар [[Шилийн голын чуулган]], [[Цахар]] нутгаас [[хятадын цэрэг |хятадын цэргийг]] хөөн гаргаж Шилийн голын чуулганы нутагт удтал байрлаж байх үед нь цэргийн бүх хэрэглэлийг нутгийн ардуудаас гаргуулж чирэгдэл учруулж, цэргүүд [[хоол хүнс]]ээр дутагдсанаас санаа сэтгэл нь алдагдах явдал гарч байжээ. Мөн [[сум хэрэгсэл]] зэрэг [[цэргийн хангамж]] муудсан байна. Үүнээс гадна хятадын тал [[“Зөөлөн бодлого”]]-ын нэг зүйл болох [[монгол цэргийн жанжин]] нарыг өөрийн талд урвуулан авахаар [[хэргэм зэрэг]], [[мөнгө]] шан амалж байсан нь зарим талаар хэрэгжиж байжээ. Энэ мэт байдлаас болон Хятадуудыг дийлэхгүй гэж [[Өвөр Монгол]]ын нэг бүлэг [[ван]] [[гүн]] нар сэтгэн хятад улсад [[бууж өгөх]], [[урвах]] тохиолдол гарсан байна.. 1913 оны есдүгээр сард [[Архуа бэйс]] [[Насан-Аривжих]] хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт дээд тушаалтай [[цэргийн ноѐн]] болон [[энгийн цэрэг]] 100 хүн мөн бууж өгчээ.<ref>Оросын цэргийн түүхийн архив, Э.А.Беловын зохиол. №2000 бүрэн боть, хуудасны дугаар 145</ref> Энэхүү бэйс Насан-Аривжихын урвасаныг [[хятадын ерөнхийлөгч]] [[Юань Шикай]] ашиглан бусад монгол цэргийн жанжин нарыг урвуулахад үлгэр болсон явдал хэмээн үзэж, Насан-Аривжихыг шууд [[Жүн ван]] цолоор шагнасан. Урвагч бэйс Насан-Аривжихын хятадын цэрэгт урваж орсон нь Монгол цэргийн байдлыг нэлээд хүндрүүлжээ. Учир нь Насан-Аривжих [[Богд хааны засгийн газрын цэргийн яамны дэд сайд]] байсан бөгөөд [[Хүрээ]]нд байхдаа [[Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг төлөвлөх нууц зөвлөгөөн]]д оролцож байсан. Тэрээр урвасаны дараа өөрийн мэдэж байсан [[цэргийн төлөвлөгөөний нууц]]ыг хятадын талд задалсан байна. Үүний хорт уршигаар [[Таван замын цэргийн Өвөр Монголын фронтын баруун жигүүр]]ийн буюу Насан-Аривжихын хариуцан командалж байсан чиглэлийн эсрэг хятадын цэргийн давуу хүчийг яаралтай хуримтлуулан монгол цэргийн сул хэсгүүдийн эсрэг хүчтэй [[давшилт]] хийсэн байна. [[Хятадын цэргийн давшилт]] зарим талаар амжилттай болж хэд хэдэн тулалдаанд командлагчгүй монгол цэрэг цохигдон ухарсан байна. Командлагчгүй болсон Насан-Аривжихын цэрэг хятадын цэргийн давшилтын эсрэг сул эсэргүүцсэн ба захиргаагүй болж тархаж явсан тул [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|жанжин Дамдинсүрэн]] тэдгээрийг цуглуулж авахаар нэлээд хүч цаг зарцуулжээ. Үүний дараа Хятадын хувьд Монгол улсын цэргийн эрх баригчдыг урьж зусар үгээр илбэн дагуулахыг ихээр оролдох болсон байв. [[Юань Шикайн улс төрийн зөвлөгч]] [[Жорж Эрнэст Моррисон|Моррисон]] хятад улсын талд чухал зөвлөгөө өгч Монгол цэргийн ноѐдыг хятадын талд татаж оруулахаар бүтэмжтэй ажиллаж байжээ гэдгийг түүхэн баримтууд гэрчилж байна. Хятад улсын ноѐн, [[Хөвөөт шар хошуу]]ны Үхэр хонин сүргийн хоѐр [[түшмэл]]ийг зарж Дамдинсүрэнд хэлүүлсэн нь “Үүний урьд бидэнд дагаж орсон бэйл Насан-Аривжихад ерөнхийлөгчөөс жүн ван цол өргөмжилсөн. Хэрвээ Дамдинсүрэн манай [[Дундад Иргэн Улс]]ад дагаж орвоос [[ван]]гийн хэргэмээр шагнамой” гэжээ. Үүний хариуд Дамдинсүрэн “Манай улс хэрхэвч [[Дундад Иргэн Улс]]тай нийлэхгүй. Нэгэн аймаг шарын шашныг олон Монгол аймгийг бүрнээ хураамжилж тусгаар улс болон зогсочихуй. Намайг [[чоно]] шиг[[хулгай]] Насанравжихтай бүү адилтгахтун. Танай [[Юань Шикай|жунтун]]гын өргөмжлөх вангийн хэргэмийг жанжин би [[ванбаа]] хэмээх [[мэлхий]]д ч хүрэхгүй гэж санамой” гэж хариулаад “Та нар Монголын ард байтлаа харин Хятадын баширлах үгэнд итгэж нэг биеийн ашиг зэргийг хичээн Монгол аймгийг хятад улсад дагуулж, Монгол газар орныг хятад хүнд эзлүүлж хойд өдөр Монголын хүүхэд дүү нарыг өөр аймгийн дотор үүрд дарлуулъя хэмээмүй” гэж ихэд буруушааж, ирсэн хоѐр түшмэлийг хөөж явуулсан байна. <ref>Ш. Нацагдорж: “Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Сүүлд нь [[Бавуужав]]ын цэргийн [[Мурунгаа]] гэдэг [[Цахар цэргийн ноѐн]] хятадад урважээ. Тэгэхэд мөн Цахар цэргийн жанжин [[Лувсан-Очиржамц]] Хүрээний [[нууц зарлиг]]аар [[тусгай цэргийн анги]]йг бүрдүүлэн Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохин түүнийг олзлон авч цаазалсан байна.<ref>Хаант Оросын гадаад бодлогын архив, Дундад улсын бүрэн эмхэтгэл, Э.А.Белов “1912- 1913 оны хооронд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 11, </ref> Жанжин Лувсан-Очиржамцын Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохисон тусгай цэргийн ангид [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад баатар]] оролцож байсан байна. ==Үнэлгээ== Таван замын байлдаан буюу Монгол-хятадын 1912-1915 оны дайныг дүгнэн үзвэл: * Дайны эхний шатанд Монголын цэрэг давших байлдааны ажиллагааг өөрийн дайны үндсэн стратеги болгон хэрэгжүүлсэн нь амжилттай болсон төдийгүй Өвөр Монголын нутгийг бараг бүрэн чөлөөлж чадсан байна. энэ үед хүн хүчний харьцаа төдийгүй зэвсэг техник, цэргийн сургалт, хангамжийн хувьд хятадын цэрэг эгнэшгүй давуу байсан боловч тулалдаан бүхэнд тоогоор цөөн монголын цэрэг ялалт байгуулсан онцлогтой. * Дайны дунд үед зарим нэг монголын цэргийн жанжид урваж, монголын байлдааны төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний улмаас монгол цэргийн байлдааны зарим ажиллагаа бүтэлгүй болж, ялагдал хүлээсэн тохиолдол гарчээ. Үүнд хятадын тал цэргийн тоо, зэвсэг техникээ хэд дахин нэмэгдүүлж, монголчуудаас үлэмж давуу хүчийг байлдааны ажиллагааны талбарт хуримтлуулсан явдал төлийгүй монголын цэрэг сум хэрэгслээр тогтмол байнга хангагдаж чадахгүй байсан явдал нөлөөлсөн байна. Монголчуудын байлдааны ажиллагааны нууцыг мэдсэн хятадууд өөрийн байлдааны ажиллагааг шинээр төлөвлөн түүний зарим хэсгийг хэрэгжүүлж чаджээ. Монголын тал ч байдалтай хурдан зохицсон арга хэмжээг авч байлдааны төлөвлөгөөг шинээр хийсэн байна. Үүний үр дүнд хятадын цэргийн давшилтыг зогсоон амжилттай сөрөг довтолгооныг хийсэн байна. Ингээд байлдааны фронтын шугмыг тогтворжуулж чадсан байна. Ингэснээр дайны ажиллагааг сунжирсан байршлын шинжтэй болсон байна. * Төгсгөлийн шатанд дайн ажиллагаа урьдын хэвээр байрлалын шинжтэй байж, фронтын шугам тогтвортой байсан байна. Хятадын цэргийн давшилтууд ээлж дараалан амжилтгүй болж байсан бөгөөд монголын цэрэг тэдний давшилтыг амжилттай няцаан цохиж байсан төдийгүй сөрөг довтолгоонуудыг мөн амжилттай хийж байсан байна. Гэхдээ Оросын үйл ажиллагаанаас шалтгаалан монгол цэргийн сум хэрэгсэл, зэр зэвсэгийн хангамж улам муудсаар бараг зогссон байна. Түүнээс гадна улс төр, эдийн засгийн байнгын дарамт шахалт өсөн нэмэгдсээр байжээ. [[Цэргийн түүхч]] [[Ж.Базарсүрэн]]гийн судалгаагаар таван замын цэргийн хэрэглэж байсан байлдааны ов мэх, арга нь “уламжлалт морьт цэргийн урлаг зонхилсон хэвээр байсан”, голомтын чанартай төвүүдэд болсноор онцлог. ==Баатрууд== [[Богд хаан]] 1911 оноос эхлээд таван замын байлдааны ажиллагааг дуусан дуустал улс үндэстнийхээ төлөө гарамгай гавъяа байгуулсан 101 хүнд [[баатар]] цол олгожээ. Үүнд: {{col-begin}} {{col-3}} 1. [[Авирмэд]]-Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 2. [[Бавуужав]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн Чуулганы өмнөд Горлос хошуу. 3. [[Бадрах]]-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 4. [[Сономцэрэний Базарваань|Базарваань]] Сономцэрэний-Засагт хан аймаг. 5. [[Зэвэгийн Балдан|Балдан]] Зэвэгийн-Түшээт хан аймаг, Эрдэнэ ваны хошуу. 6. [[Баяр Түрэмгий баатар|Баяр Борхонуудын]]-Түрэмгий баатар-Өвөр Монгол. 7. [[Бирваарагчаа]]-Сайн ноён хан аймаг. 8. [[Божи]]-Өвөр Монголын Зүүн үзэмчин, жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 9. [[Бумжаргал]]-Шударга Баатар-Сэцэн хан аймгийн Жанжин бишрэлт бэйлийн хошуу. 10. [[Ванчиндорж]]-Зүтгэлт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 11. [[Волинган]]-Өвөр Монголын Харчин гүны хошуу. 12. [[Галсанцампантүгжням]]-Ялгуулсан Баатар- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Хорчин хошуу. 13. [[Гомбо-Идшин Лхамсүрэний]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Ачит ваны хошуу. 14. [[Гомбожав]]-Сэцэн хан аймгийн Үйзэн бэйсийн хошуу. 15. [[Гочоо]]- Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 16. [[Гэлэнгүж]]-Хавтай Баатар- Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 17. [[Гэлүүсүхэн]]. 18. [[Гэндэн]]-Сайн ноён хан аймаг, мэргэн гүн Мөнх-Очирын хошуу. 19. [[Даваа Төмөрын]] буюу [[Дамбийжанцан]]-Догшин ноён Хутагт- Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 20. [[Дагва]]- Зүтгэлт Баатар-Засагт хан аймгийн дархан гүн Маньбазарын хошуу. 21. [[Дагдан]]-Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын Урианхайн киргиз сум. 22. [[Далай Жамъяны]]-Шаламгай Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 23. [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн Жамсраны]]-Манлай Баатар-Өвөр Монгол, Хөлөнбуйр. 24. [[Даш]] -Шударга Баатар- 25. [[Дашдэндэв]]-Чамбай Баатар-Сэцэн хан аймгийн хурц бэйс Түвдэны хошуу. 26. [[Долгор]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы чин ваны хошуу. 27. [[Дорждэрэм Мөнхийн]] -Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 28. [[Доржпалам]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 29. [[Дугаржав]]-Хянамгай Баатар-Өвөр Монголын цахар. 30. [[Дугаржав Нараны]]- Хичээнгүй Баатар- Сэцэн хан аймгийн Илдэн ваны хошуу. 31. [[Дуваа Донойн]]- Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 32. ? - Өвөр Монголын зүүн Үзэмчиний жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 33. [[Дэндэв]]-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 34. [[Дэчинган]]- {{col-3}} 35. [[Дэчинлхаажид]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 36. [[Жагшимбуу]]-Хурц Баатар- Өвөр Монголын цэргийн хорооны дарга. 37. [[Жамц]] -Зоригт Баатар-Цэргийн Яамны дэс түшмэл, Зүүн өмнө хязгаарыг Захирах Цэргииг захирах түшмэл. 38. [[Жамц]]-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 39. [[Жамсран]]- Шулуун Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 40. [[Жамъян]]- Сэцэн хан аймгийн Бэйлын зэрэг засаг, Улсад туслагч гүн. 41. [[Заяат]]- Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын Цахар- 42. [[Илүү]]- Шударга Баатар- Өвөр Монголын Хөх хотын Түмэдийн хороо. 43. [[Лайсан]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Доржпаламын хошуу, жагсаалын дарга. 44. [[Лувсан]]-Зоригт Баатар-Урианхай 45. [[Лхам]]-Сэцэн хан аймгийн засаг тэргүүн зэргийн тайж. 46. [[Мааньжав Балданы]]- Өвөр Монголын харчин. 47. [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав Сандагдоржийн]]- Хатан Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 48. [[Манажав]]-Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы баруун үзэмчин чин ван Содномравданы хошуу. 49. [[Мандах залан]]- Өлзийт Баатар- 50. [[Мурунгаа]]-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу. 51. [[Мутунбунга]]а-Шалгарсан Баатар-хорооны дарга. 52. [[Мөнхравдан]]-Саруул Баатар- 53. [[Мянбуу]]-Мэргэн Баатар-Өвөр Монгол-Хар мөрөн муж. 54. [[Наваан]]-Шулуун Баатар- 55. [[Наваан-Юндэн]]- Түшээт хан аймгийн Наваан-Юндэний хошуу- 56. [[Шаравын Найданжав|Найданжав Шаравын]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монгол 57. [[Нанзад/Барман хэмээгч/]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 58. [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад Дамираны]]- Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 59. [[Насан тогтох]]- Хорооны дарга. 60. [[Норов]]- Өвөр Монгол-Зуудын чуулганы Ар хорчин да ваны хошуу. 61. [[Нолгар]]-Шаламгай Баатар- 62. [[Өлзийбадрах]]-Дэс Баатар- Өвөр Монгол- 63. [[Өлзийдүүрэн]]- Хянамгай Баатар-Сайн ноён ханы хошуу. 64. [[Өлзий-Орших]]-Шулуун Баатар- Өвөр Монголын Зарууд хошуу. 65. [[Пунцаг Базарын]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Лха жононы хошуу. 66. [[Пунцаг-Шаламгай Баата]]р- Түшээт хан аймгийн Далай гүн Алтанхуягийн хошуу. 67. [[Пунцаг]] -Шаламгай Баатар- Өвөр Монгол, барга, хорооны жагсаалын занги. 68. [[Пүрэв]]-Захчин гүн Цэрэндоржийн хошуу, тайж. {{col-3}} 69. Саван-Өвөр Монголын баруун Баарин ваны хошуу. 70. Сандагдорж-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Горлос хошуу, хороон дарга. 71. Содномдаржаа-Түшээт хан аймаг, Улсад туслагч гүн. 72. Соном-Зоригт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн зоригт гүн. 73. [[Лаварын Сумъяа]]-Ялгуун Баатар-Шинжаан мужийн Ил тарвагатайн хошууны харъяат. 74. Сундуйжав-Өвөр монгол- 75. Сэргэлэн-Эвтэй Баатар-Өвөр Монголын Шинэ баргын Хошуу цагааны харъяат, хороон дарга. 76. [[Тогтох гүн|Тогтох Энхбилэгтийн]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы өмнөд Горлос хошууны харъяат. 77. Төмөр-Өвөр Монголын Түшээт хошууны харъяат, хороон дарга. 78. Төмөр-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны харъяат. 79. Түмэннаст- 80. Хайдав-Өлзийт Баатар-Сайн ноён аймгийн сайд, бэйс Цогт-Очирын хошууны харъяат, ангийн дарга. 81. Хишигжаргал-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйл Бадамгаравын хошууны харъяат, ангийн дарга. 82. Хорлоо-Шулуунбаатар-Түшээт хан Аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 83. Хохлин-Засагт хан Аймгийн жанжин Далай гүны хошуу. 84. Цогт- Зүүн Үзэмчины жүн ван Гомбосүрэны хошуу. 85. Цэнд- Бодлогот Баатар-Сангийн Яамны дэд Сайд, Өвөр Монголын Хөлөнбуйрын харъяат. 86. Чагдарсүрэн. 87. Чимэд-Хурц Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 88. Чимэд-Сэцэн хан Аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 89. Чованлүн- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Бодлогот ваны хошуу. 90. Чойжамц-Цогтой Баатар-Сэцэн хан Аймгийн Мэргэн засагийн хошуу. 91. Чойж. 92. Чулуун -Өвөр Монголын Зост Чуулганы Түмэдийн хошуу, ангийн дарга. 93. Чулуун Өлзийтийн- Сэцэн хан Аймгийн Сүжигт ваны хошуу. 94. Шагдар- Засагт хан Аймгийн Дайчин ваны хошуу. 95. Шарав-аравны дарга. 96. Шаарийбуу-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы сайд Раашминжүүрийн хошуу. 97. Шимихи-Засагт хан аймгийн цогт гүн Дамдинбаашийн хошуу. 98. Ринчин-Сэцэн хан аймгийн Сэцэн чин ваны хошуу. 99. Эрэнцэн-Өвөр Монголын Цахар хошуу. 100. Ядамсүрэн Цэнгэлын-Сайн ноён хан аймгийн Түшээт гүний хошуу. 101. Ярин Мятавын-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Говийн Со засгийн хошуу {{col-end}} ==Он дарааллын хэлхээс== *1911 он :6 дугаар сарын 1. Оросын Амар орны бүгдийг захирагч ноѐн зарлиг буулган Хятадууд Оросын хилд орохыг цаазлав. Мөн сарын 11-ний өдөр Бээжин Петербугын хоѐр этгээдийн төлөөлөгч Цичигард хуралдаж, Эргүнэ гол орчмын хоѐр улсын хилийг хайн тогтоохоор хэлэлцээ хийв. :6 дугаар сар. Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга жанжин тэргүүтэй лам нар Богдод Бат Оршил өргөхөөр Их хүрээнд цугларч, Эрдэнэ Шанзудбын яаманд нууц зөвлөлгөөн хийжээ. :7 дугаар сар. Халхын дөрвөн хан тэргүүтэй Монголын зарим ноѐд лам нар Богд уулын модонд гэр барин нууц зөвлөлгөө хийжээ. :8 дугаар сар. Монголын төлөөлөгч Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан нар Петербургт очив. :10 дугаар сарын 10. Учаны бослого үүсчээ. :11 дүгээр сарын эх. Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан зэрэг долоон хүн "Монголын түр засгийн газар"-ыг зохион байгуулж, Хүрээний хэрэг эрхлэх Их сайд Сандог үлдэн хөөхөөр тунхаглахын хамт, Өвөр Монгол, Алшаа, Дарьганга, Барга зэрэг газруудын ван гүн нарт бүх Монгол нэгдэх тухай Богдын бичгийг уламжлан илгээв. :11 дүгээр сарын 30. Монгол "Тусгаар тогтнох"-оо тунхаглаж, Сандо амбан Оросын элчин сайдын газар далдлан орж, удалгүй Орос, Монгол цэргийн хамгаалал дор Хиагтаар хил гарч улсдаа буцах болжээ. :12 дугаар сарын 4. Сандо амбаныг цэрэгтэй нь хамт хилээс үлдэн гаргав. :12 дугаар сарын 6. Монголын "Тусгаар тогтнол"-той дуу хоолой авалцсан Хөлөнбуйрын "тусгаар тогтнох" бүлэгтэн цэрэг томилон Орос цэргийн дэмжлэгээр Манжуурыг довтолсон байна. :12 дугаар сарын 16. "Тусгаар тогтнох" бүлэгтэн Манжуурыг эзлэн авч, голын дээд урсгалын олон харуулын газруудыг ч байлдан эзэлжээ. :12 дугаар сарын 16. Жавзундамба Хутагт Хүрээнд хаан суурнаа сууж "Их монгол улсын наран гэрэлт хаан" хэмээгдэж "Олноо өргөгдсөн"-өөр оны цолоо болгов. :12 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын эл хошуу чуулганы олон ван гүн нарт уриалгын бичиг илгээв. Улиастайн жанжин ч Монголын цэрэгт үлдэгдэн гарав. Улиастайд Оросын Консулын газар байгуулагдав.Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалын нөлөөгөөр Түмэд хошууны нэгэн салаа цэрэг Батхаалгад умардын цэргийн эрхтэнийг эсэргүүцэх зэвсэгт бослого гаргав. Умардын цэргийн эрхтэн ч их цэрэг томилон Жи Нин, Гүэй Сүй, Бугат гурван замаар Улаанцавын чуулганд довтлон орж бослогийг дарангуйлаад, Батхаалгын сүмийг галдав. Алшаагын Гө Лу Хуй эвлэлийн түрүү Жан Жин Мин-ээс Нин Ши Ан-ын Гө Лу Хуй-ын түрүү Лиү Хуа Тан-ыг хавсарч Инчуаныг дайран эзлэхээр төлөвлөж байгаад нууц нь задран Алшаа Чин ван Даваанбүлүгжала ба Хөх нуурын Ма Чи-ын дарангуйлалд учирч ялагдав. Мөн оны арван хоѐрдугаар сард Шинжаны Монголчууд Чингийн засгийг эсэргүүцэх тэмцэл гаргажээ. * 1912 он :1 дүгээр сарын 14. Оросын Хайлаарт суугаа Консул Усад-ын дэмжлэг дор Өөлдийн ерөнхий захирагч ноѐн Шинфү, Хуучин Баргын ерөнхий захирагч Цэгц ба Шолон хошууны ерөнхий захирагч Чөн Дө зэрэг хүмүүс орчмын эл хошуудын Монгол цэрэг мянга гаруй хүнийг цогцлуулж, Оросын тусалсан таван зуу гаруй буугаар зэвсэглээд ―Чин хаант гүрний журмын цэрэг‖ хэмээн алдаршуулж Бүгд найрамдахыг эсэргүүцэж эхэлсэн байна. Мөн өдрийн орой Хөлөн хотыг довтлон эхлэж арван тавны өдөр хотыг эзлэн авч Хятад ноѐдыг үлдэн Хөлөнбуйрын ―Тусгаар тогтносон‖-ыг тунхаглаж, Хүрээний Богд хааны засгийн газарт харъяалагдах засгийн ордон байгуулж Манжуур зүг үргэлжлэн цэрэглэсэн байна. :1 дүгээр сарын 20. Хөлөнбуйрын Монгол цэргүүд Мөнхшил харуулын газрыг довтлон эзлэв. :1 дүгээр сарын 23. Оросын Гадаад явдлын яамны сайд Хаандаа айлтгал өргөж, одооны ашигтай цагийн байдлыг завдаж Манж орон дахь нөлөөгөө чангатгах ѐстой гэсэн бөгөөд мөн өдөр Сазановагаас Цагаан хаанд Оросоос Монголыг хамгаалан Дундад улсаас тусгаарлуулах хэрэгтэй гэж дурьдсанд Цагаан хаан эдгээр саналыг зөвшөөрсөн. :Мөн сарын сүүлч. Хар мөрөн мужийн цагдан захирагч сайдаас түшмэл томилож Хөлөн хотноо хүрч Шинфү нарыг ятган ―Тусгаар тогтнох‖-ыг нь хүчингүй болготол, Хайлаарт суугаа Оросын Консул Усад яаравчлан ирж Шин фү зэрэг хүмүүсийг зэвсэг, мөнгө бодисын тусламжаа зогсоох зэрэг зүйлээр гачин шахаж байгаад энэ нэг бодлыг нь хаяуулсан байв. :2 дугаар сарын 12. Жоу Чүн Фан-аас харъяат цэргээ дагуулан Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон Монгол цэргүүдтэй Жи Лалин орчим ихээр байлдаж ялагдан ухрав. :3 дугаар сар. Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон засгийн ордны тэргүүлэгч, Хөлөнбуйр газрын бүгдийн дарга Шин фү зэрэг хүмүүс Жибзундамба Хутагтын өргөмжлөлийг хүлээн авч жинхнээр Монгол улсад даган оров. :4 дүгээр сар. Хүрээнээс ирүүлсэн Монголын―Тусгаар тогтнолын тунхаг‖-ыг хүлээн авсан Хөвсгөл нуурын Урианхайн бүгдийн дарга Хишигжаргал, Дарьгангын бүгдийн дарга Содномдовдон, Шилийн голын чуулганы зүүн Хуучид ван Салнунточал нараас өөр өөрийн харъяат олон ардаа авч эн түрүүнээ Богд хааны засгийн газарт дагаар орж хүч нийлэх гэсэн өргөдлийг Хүрээний эрх баригчид хүлээн зөвшөөрчээ. :4 дүгээр сар. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай вангаас туслагч тайж Нучинга, Вангийн сүмийн ширээт лам Бөхбуян ба Чимэдсүрэн гурван хүнийг Халхад элчээр илгээж Богд хаант засгийн газрыг дагах бичгээ дэвшүүлэв. Тэгээд Жибзундамба Удай ванг ―Дундад иргэн улсыг довтлох нэгдүгээр замын ерөнхий жанжин‖-аар томилож, зэр зэвсэг туслан Жирмийн чуулганы арван хошууг дагуулан урвалга гаргахаар зааварлав. :4 дүгээр сар. Хятад худалдаачдын пүүсийг довтлон дайрах ажил ширүүсч байв. :4 дүгээр сар. Бинт ван Гончигсүрэн Хүрээнд явав. :5 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын зарим газарт хоѐрдахь удааны уриалгын бичгийг илгээв. :5 дугаар сарын 17. Бээжингийн засгийн газраас Торгууд ван Балтыг Алтайн хэрэг эрхлэх сайдаар томилов. :7 дугаар сар. Монгол цэрэг Даргангыг эзлэв. Юань Шикай Богд хааны засгийн газарт цахилгаан явуулж Дарьгангыг эзэлсэн учраар эсэргүүцэл гаргаж төлбөр өгөх хэрэгтай гэв. :7 дугаар сарын 8. Гуравдугаар удаагын ―Япон Оросын нууц гэрээ‖ байгуулагдаж, Бээжингийн уртрагын шугамаар Өвөр Монголыг зүүн баруун хоѐр хэсэг хувааж баруун хэсгийг Оросын , зүүн хэсгийг Японы хүчний хүрээ болгохоор тохиролцжээ. Шилийн голын чуулганы баруун Хуучид вангийн хошуу, Авгын зүүн баруун хошуу, Үзэмчины зүүн баруун хошуу, Сөнөдын зүүн баруу хошуу, Авга нарын зүүн баруун хошуу, Жирмийн чуулганы засагт вангийн хошуу, Бинт чин вангийн хошуу, Ерөөлт вангийн хошуу, Бодолгот вангийн хошуу, Нарангэрэл вангийн хошуу, Засаг Пунцагийн хошуу, Жалайд хошуу, Зуу-Удын чуулганы Ар Хорчин хошуу, Баарины зүүн баруу хошуу, Жарууд хошуу, Дархан бэйсийн хошуу, Хишигтэн хошуу, Их Зуугийн чуулганы ван Арвинбаяр нарын таван хошуу, Улаанцавын чуулганы таван хошуу, Зостын чуулганы Харчин вангийн хошуу, Ван Цэдэннамжалванбуугын хошуу, Цахар найман хошуу, Дөрвөд Далай хан аймгийн арван хоѐр хошуу, Дөрвөд баруун гарын дөрвөн хошуу, Захчин хоѐр хошуу, Алтайн Урианхайн долоон хошуу, Торгуудын гурван хошуу, Хошууд нэгэн хошуу, Ар Илигийн Цахар нэгэн хошуу, Тагнын Салжиг, Дочи хоѐр хошуу, Хасгийн хэдэн хошуудын ноѐд түргүүлэгчдээс харъяалах ардын хамтаар удаа дараагаар ―Монгол улс‖-д дагаар орж тамагт бичиг ба билэг ѐслолыг хүргэж ирснийг Богд хааны засгийн газар хүлээн авч, хэргэм зэрэг шагнаад, эдгээр хошуудын язгуурын нутгийг хэвээр захиран шийтгэх эрх тушаалыг баталсан бөгөөд нэг бүлэг захирах дарга ба туслан шийтгэх сайдыг шинээр томилжээ. :8 дугаар сарын 20. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай ван хошууныхаа гурван мянга гаруй хүнтэй зэвсэгт хүчээ дагуулж сүмд ―Тусгаар тогтонигсон‖-оо тунхаглаж, ―Зүүн Монголын Тусгаар тогтнолын тунхаг‖ыыг нийтлэж гурван замын цэрэг томилон Тао Нан, Кай Тун, Түчүан зэрэг газрыг довтлов. Хорчин баруун гарын хойд хошууны Рашминжүүр гүн ч идэвхитэйгээр цуурайтаж Удайн цэрэгтэй нийлэв. Зүүн хойтын гурван мужийн бүгдийг захирагч ноѐноос Ү Жүншөн нарын их цэргийг томилон дарангуйлан цохисонд Удай нар Солон ууланд зугтаан оров. :8 дугаар сарын 19. Иргэн улсын засгийн газар ―Монголыг үзэх хууль зүйл‖-ыг нийтэлж, Монгол ван гүн нарын уул эрх ашгийг хэв ѐсоор байлгахыг амлаж илбэн татах бодлогийг эрчимтэй явуулсан байна. :8 дугаар сарын 20. Хайсан, Дамдинсүрэн нарын удирдсан Монголын цэрэг хоѐр сар гаруй бүслэн дайралт хийж Ховд хотыг эзлэв. :9 дүгээр сарын 8. Удай вангийн цэрэг, Жөн Дүн Шиан-д эсрэг этгээдтэйгээ ширүүн тулалдаан болж, мөн сарын сүүлчээр Удай, Рашминжүүр нар Оросын хамгаалал дор Хайлаараар дамжиж Халхад зугтаан очив. Удайн бослогийг дарсны дараа, Иргэн улсын засгийн газар нэг түм таван мянган хүний цэрэг ангийг томилон Тоа Нанфү орчим байрлуулжээ. :10 дугаар сарын 27. Монгол цэрэг Шилийн голын чуулганы баруун Үзэмчин ба Сөнөд зэрэг хошуудаар довтлон орж ирэв, Цахарын Дүтүн түшмэл Хө Жүн Лиян цэргээ дайчлан хориглож байлдаад Дарьганга орчим ялагдан ухарчээ. :10 дугаар сар. Тогтохын хүү цэрэг дайчлаж Шилийн голд орж ирээд Авга вангийн ордныг дайрч мал хөрөнгийг нь булаан авч Авга ван Янсаныг баривчлаж Хүрээнд аваачив. :10 дугаар сар. Жарууд зүүн хошуунд Богд хааны засгийн газрыг дагах бослого гарчээ. :10 дугаар сарын 28. Бээжингийн засгийн газраас тусгай тушаалтан томилж Чанчүнд Жирмийн чууулганы арван хошууны Ван гүн нарын хуралдааныг хуралдуулж Иргэн улсыг хүрээлэх, дураар харь улсын банкнаас зоос зээлэхийг цаазлах зэрэг арван зурвас тогтоолыг тогтоосон байна. :11 дүгээр сарын 3. Монгол ба Орос жинхэнээр ―Орос Монголын хэлэлцээр‖ ба арилжааны тухай тусгай гэрээнд гарын үсэг зурав. :11 дүгээр сарын 7. Бээжингийн засгийн газаас Оросын элчин сайдын газар нот бичиг гардуулж ―Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын тухай чанга эсэргүүцэл тавьсан бөгөөд Оросын Монгол лугаа тогтоосон аливаа гэрээг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлсэн байна. :11дүгээр сарын 13. Улаанцавын чуулганы зургаан хошууны засаг нэр холбон бичиг өргөж Бүгд Найрамдахыг эсэргүүцэн Ар Монголтой нийлэх гэж дурьдсанд хол дахиныг амаржуулагч жанжин Жан Шоу Жөн Улаанцавын чуулганы дарга Леванноров, Их зуугийн чуулганы дарга Арвинбаяр нарыг хотондоо авчирч ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖- ны урагштай биелэгдэхэд бэлтгэл хийжээ. :12 дугаар сарын 9. Хол дахиныг амаржуулах жанжин Жан Шоу Жөн Түмэд хошууны цэргийн даргаас Монголын цэрэг Билгийн улиралын арван нэгэн сарын үеэр Өвөр Монгол зүг довтлох чимээг олж сонсоод цэргээ гурван зам хуваан сахин суулгасан байна. :12 дугаар сар. Богд хаант улсын засгийн газар Ханддорж, Ширнандамдин, Чен Дө (Хөлөнбуйрын) нараар толгойлуулсан төлөөлөгчдийн бүлгэмийг Орост томилон хэлэлцээ хийлгэхээр мордуулав. Мөн оны зун, ДИУ-ын засгийн газар Өвөр Монголын бослогыг дарахын тулд үлэмжхэн цэргийг Чуулалт хаалга, Батхаалга, Долоннуур, Хөххот, Бугат хотын чиглэлд таван замаар анги хуваан түлхэн оруулав. Мөн үеэр Өвөр Монголчууд Богд хааны засгийн газарт айлтгал өргөдөл дэвшүүлж, Хятадын цэргийн эрхтний дарлалаас чөлөөлж авахыг гуйв. Мөн оны өвөл, Богд хааны засгийн газарт Өвөр Монголд цэрэг орох нууц хуралдаан болжээ. *1913 он :1 дүгээр сар. Монголын таван замын цэрэг Өвөр Монголд оров. Үүнд: Нэгдүгээр зам нь: Егүзэрийн хийдийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдцэрэнигйн удирдсан цэрэг. Хоѐрдугаар зам нь: Дарьганга--Шилийн гол-- Зуу-Удын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт гүн Хайсан, дэд сайд шударга баатар Бавуужавын удирдсан цэрэг. Гуравдугаар зам нь: Сөнөдийн хоѐр хошуу, Дөрвөд вангийн чиглэлд цэргийн яамны дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжихын удирдсан цэрэг. Дөрөвдүгээр зам нь: Хөх хотын чиглэлд, сайд гүн Сономдоржийн удирдсан цэрэг. Тавдугаар зам нь: Урадын гурван гүн, Хатан голын чиглэлэд их цэргийн дэд зэргийн түшмэл Зүтгэлтийн удирдсан цэрэг тус тус хөдлөх болсон юм. Дамдинсүрэнг зүүн өмнө зүгийн цэргийг дайчлан захирах ерөнхий захирах жанжнаар тохоон томилжээ. Зоритг баатар Тогтохыг энэ удаа томилсонгүй, Их цэргийн зөвлөгч бөгөөд Богд хааны сэргийлэн хамгаалах цэргийн даргаар Хүрээнд хоцроов. :1 дүгээр сар. Өвөр Монгол руу хөдөлсөн Богд хааны цэрэг нийт нэг түм байв. Цэргийн захирагчид нь голдуу Өвөр Монголоос дагаар ороод дахиад нутагтаа байлдахаар ирсэн хүмүүс байлаа. Богд хааны засгийн газар зэвсгийн хүчээр Өвөр Монголыг эзлэх бодлогтоо үйлчлэхийн төлөө ухуулга нэвтрүүлгэ хийж, дагаар орохоор ирсэн ба ирээгүй Монгол овогтонд зориулан ухуулан зарлах бичиг тархааж байлаа. Мөн Өвөр Монголд цэрэглэх зам зуураа болон хүрсэн газраасааа цэрэг нэмэн элсүүлж байв. :1 дүгээр сарын 10. Богд гэгээн Жибзундамба Юан Шикай-д цахилгаан явуулж, Монголыг улс болон тогтнохыг харшлах хэрэггүй хэмээсэнд Юан Шикай ч хариу цахилгаан явуулж, Монгол ДИУ тусгаарлах нь зүй бус, нэгдвэл зохино гэсэн байна. :1 дүгээр сар. ―Монгол Төвдийн найрамдлын гэрээ‖ байгуулагдав. :1 дүгээр сарын 23. ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖ Хол дахиныг амаржуулах хотноо хуралдаж, Улаанцав, Их зуугийн чуулганы ван гүн нар, Иргэн улсыг хүрээлж, Монголын ―Тусгаар тогтнол‖-ыг эсэргүүцэхээ илэрхийлжээ. Мөн өдөр Богдын засгийн газрын ерөнхий сайд Сайн ноѐн хан Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийн бүлгэм Орос зүг мордож, Оросын дэмжлэгт талархал дэвшүүлэхийн хамт цэрэг дайны тусламж олохоор чармайжээ. :2 дугаар сар. Бээжингийн засгийн газрын хуурай замын цэргийн яамнаас томилсон тагнуулууд Богд хааны цэрэг зам хуваан Өвөр Монголд орсон байлдааны төсвийг мэдэв. :3 дугаар сарын 31. Богд хааны засгийн газраас таван замын Их цэргийн тохиолдсон олон монголчуудаас хүчин хавсарч байлдахыг уриалсан ―Өвөр Монголын нийт оронд зарлагдсан бичиг‖ гэгчийг нийтлэв. :3 дугаар сар. Иргэн улсын засгаас Богд хааны цэргийн дайралт ба Өвөр Монголын ван гүн нарын тусгаар тогтнох хөдөлгөөнийг сэргийлэх зорилгоор И Жүн цэргийн дэд Силин, Рехө-ийн дэд дүтүн түшмэл Ми Жэн Био-ийг Линши-ын сахин дарангуйлах ноѐноор томилж, арван хоѐр анги, дөрвөн түм гаруй цэргийг захируулан Линши, Бор хот, Улаанхад зэрэг газрыг сахин суулгав. :3 дугаар сарын 8. Хүрээнд Монгол цэргийн бригад байгуулах тухай Орос–Монголын хэлэлцээр тогтоогдож, Богд хааны засгийн газар Орос жанжин Кристоферыг ерөнхий сургагчаар урьж ―Эл аймгийн цэргийг тэд захирах эрх‖- тэй гэж тогтоосон байна. :3 дугаар сарын 24. Богдын цэрэг Да Ван Миао сүмийг довтолсонд Хуай Жүн цэрэг тосон байлдаж Хишигтний Бяруу балгасны дөчин газрын цаанах элсэнд цохиж ухруулав. :4 дүгээр сарын 3. Шилийн голын Эрчээл гэдэг газар болсон тулалдаанд Иргэн улсын 500 зуун цэрэг сүйджээ. :4 дүгээр сарын 4. Богдын цэрэг Өвөр Монголын зүүн хэсгийн олон газар дайралт хийв. :4 дүгээр сар. Баруун Сөнөдийн нутагт ширүүн тулалдаан болж Иргэн улсын 150 цэргийг устгав. :4 дүгээр сарын 8. Бугатын чиглэлд Шан Ши цэргийн ширүүн дайралтад Монголын цэрэг 30 гаруй хүн алагдаж ухрав. :5 дугаар сар. Оросын засгийн газар Богд хааны засгийн газартай Хиагтаас Хүрээ хүрэх Төмөр зам засах гэрээ тогтоов. :5 дугаар сарын 16. Богдын цэрэг Шандуг эзлэв. Тав дугаар сарын 25-нд Богдын цэргийн долоон зуй гаруй хүн Жирмийн чуулганы хилд довтлон оров. Рехө-гийн Дүтүн-гийн И Жүн цэрэг Улаанхад оронд орж сахин суув. :6 дугаар сар. Богдын цэрэг дахин гурван замаар довтлон эхлэж Баруун зам нь Бор тохойг чиглэн, дунд зам нь Хөх хот зүг довтлон, зүүн зам нь Сөнөд хошуу зүг давшжээ, Хятад цэргийн Ми Жүн Биу-гийн бүлэг Давааны ард гарч өвөл гол орчим Найданжавын цэрэгтэй байлдаж, Бавуужав, Хайсангын цэрэг харин завшаанаар Бяруу балгасыг эзлэв. Адилхан хугацаанд Вангийн Жоу-гийн Ванданям, Далаад хошууны Баян гүн, Хангин хошууны Цолмон, Гирины Монгол Бао Жай Шан нар цэрэг дагуулан Их Зуу аймгийн хойд хэсгийг байлдан эзлэв. Иргэн улсын цэрэг бүх талаар ялагдалд учирсан тул Хөбэй, Шан Шиг-аас дахин их цэрэг татаж туслан байлдуулав. :6 дугаар сар. Жирмийн чуулганы газар Богдын цэрэг болон Иргэн улсын цэргийн хооронд ширүүн тулалдаан болжээ. Энэ удаагын их тулалдаанд Монголын талаас Чимэдцэрэн, Найданжав, Насан- Аривжих, Морьжав болон Бавуужавын удирдсан цэрэг анги оролцсон байна. Мөн энэ үеэр Ар Өвөр Монголын уулзуур оронд Солон уулын тулалдаан болжээ. Нийт 1 800 цэрэг тус тулалдаанд оролцов. Мөн оны зун Богд хааны засгийн газраас цэргийн яамны их сайд Далай ван Гомбосүрэнг Өвөр Монголын байлдаанд томилжээ. :7 дугаар сарын эх. Иргэн улсын цэрэг 2 000 хүн болон Богдын цэрэг 800 хүн Шилийн голын хил дотор тулалдаад хоѐр талд бүр хохирол гарав. :7 дугаар сар. Богдын цэрэг ба Иргэн улсын цэрэг Үзэмчиний Өвөл гол, Сөнөд, Байшинт уулын ам, Дамбын даваа, Линши, Долоннуур, Батхаалга- ын орчин зэрэг газруудаар байлдаж байв. Долоо найман сарын үеэр Богдын цэрэг үндсэндээ Шилийн голын нутгийг бүр эзлэв. :7 дугаар сарын 13. Богдын цэрэг Долоннуурын боомт газар—Дархан уул сүмийг эзлэв. Тэнд байсан Иргэн улсын 2 000 сэргийлэн сахих цэрэг арга бус ухарч гарав. :8 дугаар сарын 1. Богд хааны засгийн газрын эрхшээлд орсон газар орны хэргийг тусгайлан хамаарахын төлөө, Богд хааны зарлигаар Егүзэр Хутагт Галсандашийг зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх сайдаар Өвөр Монгол руу томилов. :8 дугаар сар. Богдын цэрэг Да Ван Миао Сүмийг дайран эзлэж, Бяруу балгас зүг давшив. Иргэн улсын Долоннуурыг дарангуйлан сахигч түшмэл ван Хуай Чин, Хуай Жүн цэргийг томилон гэдрэг довтлон, мөн сарын дунджаар Да Ван Миао сүмийг булаан авч, Богдын цэрэг ухрав. :8 дугаар сар. Долоннуурын талбарт Насан- Аривжихын дайчилсан 1 200 цэрэг Иргэн улсын 7 000 цэрэгтэй ширүүн тулалдаан хийв. :8 дугаар сарын дундаж. Зүүн хойд орноос томилсон Иргэн улсын туслах цэрэг Өвөр Монголд орж ирэв. :8 дугаар сарын сүүлч. Богдын цэрэг Цахарын Лав худаг, Халх тал ба Хүйс зэрэг газраар Иргэн улсын цэрэгтэй тулалдаж байв. Мөн сар, Найданжавын дайчилсан Богдын цэрэг хоѐр зам хуваан Линши тавин гэр, Зулчин сүмийг довтлон эзлэв. Мөн сар, Дамдинсүрэнгийн дайчилсан Богдын цэрэг Шулуун Хөх хошууг эзлэв. :9 дүгээр сар. Богдын цэрэг Жарууд ба Ар Хорчинг эзлэв. :9 дүгээр сар. Бээжингийн засгийн газар Өвөр Монголын байлдаанд туслах цэрэг 12 хороо морьт цэрэг ба явган цэргийг томилжээ. Мөн оны намар. Богдын цэрэг Цахарын нутгийг эзлэж дуусгаад улмаар Цагаан Хэрмийн зарим боомт газраар тулж очоод сэргийлэн хамгаалалт хийж байжээ. :9 дүгээр сарын 18. Зүүн Сөнөдийн Засаг Сүржав ард олноо дагуулан Богдын засгийг дагахаар зугтаасанд Юан Шикай зарлиг буулган Чин вангийн хэргэмийг нь хасав. :9 дүгээр сарын 21. Бавуужавын дагуулсан Богдын цэрэг Бяруу балгасыг дайран эзлэж, хорин гурваны өдөр Да Ван Миао сүмийг дахин эзлэв. :9 дүгээр сар. Архуа гүн Насан-Аривжих цэрэг түшмэд 100 хүнийг дагуулан Иргэн улсын талд урважээ. Мөн энэ үеэр Богдын цэргийн удирдагч Мөрөнга учир битүүлгээр хорлогдов. :10 дугаар сарын 29. Баруун замын И Жүн цэргийн Ми Жен Биу-ийн хүчин туслахаар ирсэн зүүн хойдын цэргийн У Жүн Шин-ий цэрэгтэй хамтран Бяруу балгасыг буцаан авч, удалгүй Да Ван Миао сүм ба Түлхэн сүм зэрэг газрыг ч буцаан авав. Умард замын И Жүн цэргийн Чен Де Шен-ий цэрэг Найданжавын цэргийг ялаад Зулчин, Шивэртэй, Тавин гэр зэрэг газрыг буцаан авч, Даваан ар хүртэл гэдрэг довтлов. Намар Долоннуурын баруун хойд их элсэнд тулалдаан болж Иргэн улсын цэрэг мянга шахам хүн сүйдэв. Мөн Бавуужавын хороо Шандугийн гол, Үхэрчин уул зэрэг газарт ширүүн довтлолт явуулав. :11 дүгээр сарын 3. Иргэн улсын цэрэг Долннуурт довтлоод Богдын цэргийг цохин гаргаж Цахарын зуун найман сүм хотыг эзлэв. :11 дүгээр сарын 5. Хаант Орос улс ба Дундад иргэн улс ухуулан тунхаглах бичигт гарын үсэг зурсан байна. Энэхүү тунхаг бичигт, Орос улс Иргэн улсын Гадаад Монголыг хэмжээтэй эзэрхэх эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд Иргэн улс Ар Монголын өөртөө засах эрх (Автономит засаг) 1912 оны 10 сарын 21 өдрийн ―Орос Монголын худалдааны хэргийн тухай зүйл‖-ийг журамлан хэлэлцэж Иргэн Улс ба Ар Монголын холбогдлыг тодорхойлон тогтоохыг хүлээн зөвшөөрөв. :11 дүгээр сарын 9. Богд хааны цэрэг хэдэн мянган хүн их буутай өмнөш дахин довтлож 15-ны өдөр Батхаалга зэрэг газрыг эзэлсэн боловч удсангүй Хол дахиныг амаржууулах хотын Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайралтад найман зуу гаруй хүн үрэгдэж ухрав. Мөн сарын эхэнд хоѐр мянга найман зуу гаруй Богдын цэрэг Чуулалт Хаалганаас умар байсан Хятад цэргийг хүчтэй довтлон таван зуу гаруй хүнийг алж шархдуулав. :11 дүгээр сарын 19. У Жүн Шөн, Ми Жен Биу нар Богдын цэргийн гараас Да Ван Миао сүмийг дахинт буцаан авав. Мөн өвөл Тогтох цэрэг дайчлан дахин өмнөш довтлож Батхаалгыг эзлэв. Гэвч хэдэн өдрийн дараа Иргэн улсын цэрэгт булаагдав. :12 дугаар сарын 16. Богд хааны засгийн газар цэргээ Ар Монголын хил тийшээ татах тухай шийдвэрээ илэрхийлэв. Мөн оны сүүлч, Богдын цэрэг идэг идэгээр Монголын хил зүг ухрав. Энэ үеэр Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайрах хүчин нь нэмэгдэж ялалттайгаар давшиж Богдын цэрэгт эзлэгдсэн газруудыг дахин булаан авч эхлэв. Нийслэл Хүрээнд ―Шинэ толь‖ сэтгүүл хэвлэгдэж эхэлсэн бөгөөд орчин цагийн анхны сургууль байгуулагдав. :1913 оны эцэс 1914 оны эхээр, Монгол улсын ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид Хаант Орост айлчлав. *1914он :1 дүгээр сар. ДИУ-ын засгийн ордон Сүйюаны онцгой засаг захиргааны орон байгуулахаар болж жанжныг дүтүн ноѐн болгон хувируулан томилож, уулын Гүйсүй Дао (道)-д харъяалагдаж байсан арван хоѐр шиан, Улаанцавын чуулганы зургаан хошуу, Их Зуугийн чуулганы долоон хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сар. ДИУ-ын засгийн газар Рехө-гийн онцгой засаг захиргааны орныг байгуулахаар болж, дүтүн ноѐн томилон Зостын чуулганы долоон хошуу, Зуу-Удын чуулганы арван хоѐр хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сарын 6. Иргэн улсын цэрэг гэнэт Ар Монголын хилд цөмрөн орж Галсандашийн сайдын яамыг бүслэн дайрав. :3 дугаар сарын 9. Богд хааны засгийн газраас Оросын консулд бичиг өгч, Дундад Оросын хэлэлцээрийн ѐсыг зөрчиж түрэмгийлэл явуулж байгаа Хятад цэргийг тэд ухруулж, баривчлагдсан сайд Галсандашийн биеийг тавиулах тухай хатуу шаардлага тавив. Мөн оны эхээр Халхад байсан Өвөр Монголчууд элдэв зүйлийн хүчирдэлд орсноос нэг бүлэг хүмүүс уг нутагтаа буцаж ирэх хүсэлтээр Иргэн улсын засгийн газартай хэлэлцээ хийхийн төлөө 9 хүний төлөөлөгчийн бүлгэм томилов. Иргэн улсынхан тэд нарыг баривчилж есүүлийг цөм алав. :6 дугаар сарын 14. ДИУ-ын засгийн газар Цахарын онцгой засаг захиргааны орныг байгуулан дүтүн ноѐн томилож Фенчен, Лианчен зэрэг долоон шиан, Цахарын зүүн баруун гарын найман хошуу, жич дөрвөн малжлын сүрэг, Шилийн голын чуулганы арван хошууг ерөнхийлөн захируулав. :8 дугаар сарын 1. ДИУ-ын ордноос Алшаа, Эзнээ хоѐр хошууны цэрэг дайны сэргийлэлтийн явдлыг Ниншиан мужийн цэргийг захирагч түшмэлээр хариуцуулахаар тогтоов. Юан Шикайгаас Алшаа чин ван Даванбүлүгжилыг Баруун Монголын тохинуулах сайдаар томилов. Үүшин хошууны туслагч Түмэн- Очир чуулганы дарга, Сүйюаны дарангуйлан сахигч яамтай хуйвалдаж байгаад ―ардыг өдөөн урвуулсан‖ ялаар Шинэ ламыг баривчлаж, Үүшиний ―дугуйлан‖- гуудыг тархаав. :9 дүгээр сарын 8. Дундад, Орос, Монгол гурван этгээдийн Хиагтийн хуралдаан эхлэв. :9 дүгээр сарын 20. ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын анхны төсөл байгуулагдаж, Монголыг ДИУ-ын нэгэн хэсэг, Монгол улсын нэр, хааны цол, оны цолоо хүчингүй болгох асуудал дээр санал нэгдэхгүй байжээ. Мөн сарын гучны өдөр Оросын консулаас Монголын эрх баригчидтай ―Төмөр замын гэрээ‖ ба ―Цахилгаан утасны гэрээ‖ тогтоож Оросоос Монголд төмөр зам засах эрх ба холбоо мэдээний цахилгаан утас татах эрх олов. *1915 он :3 дугаар сарын 16. Бавуужав нарын дагуулсан Богдын цэрэг Кайлу орчим довтлов. 5 дугаар сарын 9. Юан Шикайн засгийн газар японтой ―Хорин нэгэн зурвас‖-ыг тогтоож Өвөр Монголын зүүн хэсгийн их хэмжээний эрх мэдлийг Японд өгчээ. :6 дугаар сарын 7. Хиагтын гурван этгээдийнн хуралдаан эцэстээ шийдвэр гарч ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын хорин хоѐр зурвасыг жинхэнээр гарын үсэг зуран батлав. Мөн сарын 9- ны өдөр Жибзундамбаас Монголын тусгаар тогтнолыг хүчингүй болгохоо тунхаглаж, арван хоѐрны өдөр Юан Шикай зарлиг нийтлэж Монгол ван гүн нарын уулын хэргэм цол уул ѐсоор хүчинтэй гэдгийг нотлож, хамтат нь бас Жибзундамбыг Хутагт хан өргөмжилсөн байна. :6 дугаар сарын 16. Бээжингийн засгийн ордноос Чен Лү-г ерөнхийлөн захирагч сайдаар Хүрээнд томилсон байна. :9 дүгээр сар. Халхын цэргийн явдлын журганы түшмэд Бавуужавтай нууцаар зөвлөлцөн Өвөр Монголын зүг дахин довтлохоор болж, Бавуужавт гурван түмэн рублын зардал хангав. 10 дугаар сарын 28. Удай Ван Фентиан мужийн дурдсан долоон зурвас буцан орж өгөх нөхцлийг хүлээн аваад Бээжинд хүрч ирэв, арван нэгдүгээр сарын 4-ний өдөр Юан Шикай түүний уул хэргэмийг сэргээн өгөв. :10 дугаар сарын 29. Бээжингээс Хүрээний хэрэг эрхлэгч сайддаа цахилгаан мэдээ явуулж, Өвөр Монголыг түйвээж байгаа Бавуужавыг Хүрээний засгийн газар хавсран дарангуйлахыг шаартагтун гэв. :11 дүгээр сарын 6. Бээжингийн засгийн ордоны төлөөлөгч, Оросын элчин сайд Кропенскийтай Бээжинд ―Дундад Оросын Хөлөнбуйрын асуудлын тухай тогтоол‖-ыг тогтоож Хөлөнбуйрын ―Онцгой орон‖-ны байр суурийг мэдрэв. Мөн сарын арван зургаанд Юан Шикайгаагаас Шинфүг Хөлөнбуйрын дэд дүтүнгээр томилов. :11 дүгээр сарын 23. Иргэн улсын цэрэг Егүзэр Хутагтын сүмийг байлдан эзлэж Бавуужавын цэргийг таван зуу гаруй алж шахрдуулж, Егүзэр Хутагтыг бас барьж аваачив. Мөн жилийн өвөл, Бавуужав хэдэн мянган цэргээ дагуулж нутагтаа буцах нэрээр Өвөр Монголын зүүн хэсэг оронд орж ирээд зэвсэгт ажиллагаагаа үргэлжлүүлэв. Бээжингийн засгийн газраас Ма Чи ( 马麒)-ыг Хөхнуурын Монгол Төдвийг тохинуулах сайд ба Гансу, Ниншиан, Хөхнуур зэрэг муж орныг дарангуйлан сахигч түшмэлээр хавсарган томилов. Ингээд Ма овогт цэргийн эрхтний Хөхнуур дахь дөч гаруй жилийн ноѐрхол эхэлсэн байна. Оросын хөрөнгөтнүүд Хүрээнд ―Монголын үндэстний банк‖-ыг байгуулав. *1916 он :5 дугаар сарын 27. Бавуужав Халх голын Амгалантад тэнгэр газрыг тахиж, Чин улсыг тэтгэн босгох уриа дурьдан, Юан Шикайг эсэргүүцэхээр уриалж ―Хаан төрөө тэтгэх цэрэг‖ хэмээн байгуулав. Долдугаар сарын 1-нд Бавуужав гар доорхи гурван мянга гаруй хүнээ дагуулж Японы этгээдийн дэмжлэгээр цэргийн зөвлөгч Аоянаки-ын жолоодлого дор Халх голоос өмнөш довтолж Тао Нан зүг урагшлан, хорин дөрөвний өдөр Түчиүэн шианы хотыг эзэлжээ. Ү жүн шөнгийн цэрэг хориглон байлдаж таван зуу гаруй Монгол цэргийг устгаж цохин ухруулав. :6 дугаар сарын 6. Юан Шикай үхэв. :8 дугаар сарын 7. Оросын Бээжинд суугаа элчин сайдаас Дундад улсын гадаад явдлын сайдад нот бичиг гардуулж, Дундад улсын засгийн газраас Халх Монголоос сонгох зөвлөлгөөний гишүүнээ хасаж хаяахыг шаардсанд Дундад улсын талаас өөрийн нутаг дэвсгэрээсээ зөвлөлгөөний гишүүн сонгох нь зүй ѐсны эрх хэмээн няцаасан байна. :9 дүгээр сарын 3. Япон цэрэг Бавуужавын цэргийг хамгаалан дэмжиж Гүн Зу Лин-аар өнгөрөхөд Фентианы зүүн хойд цэрэг тосон байлдав. Мөн сарын хорин таванд Бавуужавын цэрэг Кайлу хотыг дахин довтлоод Хармөрөн, Фентиан хоѐр мужийн цэрэгт хавчин цохигдож хоѐр мянга гаруй хүн үхэн шархдаж, үлдэгсэд нь зугтаав. :10 дугаар сарын 8. Бавуужавын цэрэг Линши шианы хотыг довтолж байх зуураа Бавуужав суманд оногдон үхэв. Үлдсэн олон нь Чадраабал Шебжингээ нарын дагууллага дор Зүүн Үзэмчин орчмын оронд хорогдож байгаад Цахар, Рехө-гийн цэрэгт цохигдож Халх ба Хөлөнбуйр зүг зугтаав. *1917 он :6 дугаар сарын 16. Талжын дээрэм Хөлөн хотыг дайран эзлэж зам дагуу дахь олон харуулын цэгүүд цохигдон сүйдэж, Хөлөнбуйрын дэд дүтүн түшмэл Шинфү зугтан дутааж Оросын түрээсний газарт зайлав. :9 дүгээр сарын 30. Оросын цэрэг Хайлаар орчим мянга гаруй Монгол дээрмүүдтэй тулалдаан болж, Оросын цэрэг дээрмийг нэхэмжлэх нэрээр тус орныг эзлэв. Бээжингийн засгийн газраас хүн томилон харилцаж хилээс гарахыг шаардсан боловч Орос цэрэг зөвшөөрсөнгүй. Мөн сард Бавуужавын үлдэгдэл хүч болох Шебжингээн бүлэг Хөлөнбуйрын нутгийн цэрэгт хөөгдөж Халх гол орчим хүрээд Халхын цэрэгт амдан цохигдож, бүх цэрэг үндсэндээ сөнөөгдсөн байна. :11 дүгээр сарын 7. Чадраабал зэрэг хүмүүс Солон уулнаа долоон мянга шахам хүн цуглуулж дахин бослого гаргасанд Хармөрөн мужийн цэрэг ба Фентиан мужийн цэрэг урьд хожид хавчин цохиж, Жалайдаас баруунш үлдэн явуулсан байна. ДИУ-ын засгийн газар Орост ―Арван сарын хувьсгал‖ үүссэн дашрамыг завдаж Жун Дүн төмөр замын засаг захиргааны эрхийг буцаан авч, Манжуурт цэрэг суулган хамгаалуулав. Цаг төрийн үймээнээс дүрвэсэн малчин ард малаа туугаад Халхад зайлан одов<ref>Ө.Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он</ref>. ==Түүхэн баримтууд== ===Улс төрийн баримтууд=== ====Богд хааны уриалга==== :1913 онд Монголоос таван замын их цэргийг гаргаж тохиолдсон Монголчуудаас хүчин хавсрахыг уриалж ашиг тусыг тайлбарлан Өвөр Монголын олон нийтэд зарласан бичиг :Монгол улсын засгийн хэргийг эрхлэх газраас дотоод Монгол зургаан чуулган дөчин есөн хошууны олон лам хар ард нар ба Хөх хотын Түмэд, Цахар сүргүүдийн ард нар, Илийн харъяат Монгол, бас Алашаа ба Хөх нуурын зэрэг нарын найман сумын Монгол Өөлд Ширээт хүрээ зэргийн олон Монголчуудын шар хар бүхэн дор ухуулах ану: Бидний аймаг язгуураас хүчирхэг идэрхэг хойтох газрыг эзлэн сууж, дэлхий дахины олон аймаг дор дарагдсангүй, хэдий Манж улс хараахан мандах үес дор ах дүү нөхөр гийчин ѐсоор түмэнтээ харилцан ураг барьж, ямагт сайныг үзүүлэхийн тулд олон Монгол аймаг харъяат болон дагасан боловч газар орны эрх ашгийг эзэлсэн газаргүй, олон засаг хошуу болгож, өөр өөрийн харъяат албат газар орныг эзэрхэн захируулсан бөлгөө. Ойрхи хэдэн жилээс иргэн зальхай түшмэд эрхийг эзлэж, шинэ засгийг явуулмой хэмээн Монгол газар иргэн элсээн, тариа хаглуулж газар орны ашгийг эзлэж эрх эзэрхлийг булааж халдан дарлах төдийгүй, бас бурхны шашныг хөнгөлж, Монголын хуучин ѐсыг халсугай хэмээгээд бидний Монгол ард үл хорссоноор үгүй, уржинан жил өвөл цагт дотоод муж дор Гамин цэрэг хуралдаж Манж улсын ѐсыгхалж, бүгдээр найрамдах улс болмой хэмээх тухай манай гадаад Монголын дөрвөн аймгийн чуулганы олон ван гүн засагуудын өөрчлөн улс төр байгуулахыг бүгдээр зөвлөлдөж, Очирдара Богд гэгээнийг Монгол улсын хаан хэмээн өргөмжилж, эрдэнийн сууринд залж, Их Юан улсын хуучин ѐсыг дахин гийгүүлж, өөр аймгийн дотор дарлагдахаас үүрд мултарч, олон аймгийн хойч үеийн ичингүйрлэлийг үгүй болгосугай хэмээсэн нь эдүгээ хол ойр газрын олон Монголчууд дараа дараагаар ирэх нь тасралтгүй. Санаваас дотоод Монголын олон ван гүн тайж бүрнээр Юан улсын Тайзу хааны хүүхэд үрсийн тулд зүй нь нэгэн сэтгэлээр бүгдээр нийлж, зүтгэн хүчлэх болвоос урьд өвгөдийн ѐсыг тахиулж, угаас байсан газар орноо өөр аймгийн ардад эзлэгдэхгүй, мөхсөн Зан То Бу Ла (?) ард мэт боол шивэгчин мэт халдуулахаас хэлтэрвээс болмой. Эдүгээ заримууд нь бидний доторхи Монголын түшмэд лам нар Хятад ардын баширлах, худал урихан үгс буюу хуурмаглах зальхай арга дор ташааран орж бидний Монголыг өөрчлөн улс төр байгуулахыг байлгаж, Дундад Иргэний таван аймаг бүгдээр найрамдах улс хамт нийлбээс бид нар Монгол аймаг ард цөм нэгэн адил ашиг буй агаад үүнээс хойш үүнд энэхүү түвшин жаргалыг эдэлмой хэмээн бичиг илгээн ирэх нь амой. Иймийн тул манай засгийн хэрэг шийтгэх газраас Хятад улсын хамт нийлбээс хойч өдөр бидний Монгол дор зовлон болох хэдэн зүйлийг гарган бичиж, олон дор дурьдан сонсгосугай. Байцаабаасуу, Оу Жу Ми Жоу газрын олон гадаад улс дор бүгдээр найрамдах улс хэд хэдэн буй амой. Тэдний хууль болбаас улсын харъяат газар орноо бүрнээр албаны болгож, харяъат иргэд газар орон дор гэр байгуулж, тариа тарьбаасуу зоос гаргаж албан дор тушаасны хойно сая өөрийн хөрөнгө болгомой. Эдүүгээ Иргэн улс лугаа нийлбээсүү Монголын газар орон цөм тэдний улс төрийн болохын тулд дотоод газар дор багталцахгүй ядуу иргэдийг шилжүүлэн суулгаж, гаал хөлс хураан тариа хаглуулахыг зүйгээр хориглон зогсоовоос, зохилдохгүй агсаар өвгөдийн үлдээсэн газар орныг өөр аймаг дор бүрнээр эзлүүлж, харин ч бид зоос гаргаж худалдан авхад хүрмүй. Тэр дээр бидний Монгол болбоос язгуураас саруул хөдөө талд дор хэн алиныг ялгахгүй санааны дураар адуулан аж төрж ирсэн бөгөөд аж төрөхөд мөн залхуу цалгайгаар хойч өдөр улс бүхэн дор энэ мэт хуулийг нийтээр явуулах цаг дор хүрсэн хойно Монгол аймгийн ард шөвөг хатгах газар харинолохгүй зовлон болох нь энэ нэг. Түүнээс урьд Манж улсын цаг дор бидний Монголчуудын гааль гувчуур хураахыг үүрд хэлтрүүлсэн бөлгөө. Эдүгээ бүгдээр найрамдах Иргэн улс, Манж улсын гадаад улсаас агсан авсан төлөөгүй өр найман зуу илүү сая одоо шинэ агсан авах мөнгө зургаан зуу илүү сая үнийг бүрнээр Бүгдээр найрамдах Иргэн улсаас төлсүгэй хэмээн нэгэнт олон улс дор зарлажээ. Бидний Монгол хэрвээ Иргэн хамт нийлбээс, дараа төлөх хугацаа хүрсэн цаг дор эрхгүй элдэв зүйлийн нэр зохион таван аймгийн иргэнээс нэгэн адил тэгшхэн хурааж төлмой. Нэгэнт улсын иргэн болсны тул зүй дор төлөхгүй хэмээн үл чадмой. Иргэнйи нэгэн адил тэсгэн хураах дор хүрвээс, хэд хэдэн зуун он болтол гааль гувчуур өгсөнгүй Монгол аймаг энэ зэргийн хүнд татвар тохиолдвоос, аж төрөн чадахгүй ядуурах мохохын туйл дор хүрмүй. Зовлон болох нь энэ хоѐр. Эдүгээ абасу таван аймаг нийлсэн Дундад иргэн улс болов хэмээвч өмнөх хойтох муж цөм хятад нэгэн аймаг бөгөөд харилцан эрх мэдлийг тэмцэн нэрт сайд их түшмэдийг битүүлгээр алж, харилцан өшөө дайсан болж эдүгээ болтол тогтоогүй байна. Бидний Монгол язгуураас өөр аймаг, зан сургаал, үг өгүүлэл, бичиг үсэг адилгүй. Дараа засаг явуулахад бүрнээр Хятад бичгийн төдий хэрэглэмой. Бидний Монгол дор Хятад бичиг нэвтэрхий мэдэх эрдэмтэй ард цөөн, түшмэл дарга нар болбоос бүрнээр эрдмийг үзэж, өргөн хэрэглэх тул нийтээр цөм Хятад хүмүүс болмой. Монгол ард Иргэн Хятад нарын хамт зарга зальхай зэрэг ял хэрэг буй бөгөөс үг үсэг нэвтрэхгүй. Бас аймаг намыг хэлбийн өмгөөлж мушгайтсан газар агсан хэмээн дийлэн хэлэхгүй энэ мэт хэрэг бүхнийг эрх биш үгүй болгож чадахгүй. Дотоод Монгол хошуунд тариа хаглуулж Иргэн түшмэд суулгасан газар энэ зэрэг хилсгүй мушгиж өвөрлснийг үзэж мэдсээр хэрэг. Зовлон болох нь энэ гурав. Түүнээс Хан улсын цагаас нааш Хятадын газар бурхан шашныг эрхэмнэж одоо дор хүрч ирсэн бөгөөд эдүгээ шинэ засаг явуулахыг үзвээс бурхны шашныг асар хүндэтгэхгүй, зарим нэгэн дотоод газар урьд байгуулсан тайх тахиглах сүм хийдийн бурхны хөргийг хараахан орхиж, (цэргийн сургуулал)-ын тэнхим болгон жич хийд сүмийн хүж зулын тариалангийн газрыг сургууллын тариалан болгосон нь нэлээд бүхүйг нүдээр үзэж чихээр сонссон нь тодорхой. Хятад ард гагцхүү бидний Монголын бурхны шашныг яахан эрхэмлэн үүрд агуулж буй зээ. Иргэний хамт нийлбээс хойч өдөр жил удаад Монголын хуучин ѐсыг өөрсдөө халуулж, бурхны ариун шашин сөнөхөд хүрмүй. Зовлон болох нь энэ дөрөв.Тэдний дотоод Монгол язгуураас Цагаан хэрэмийн заагаар суусан Дундад Хятад улст ойр холилцон суусан тул энэ зэргийг нэн ухуулан дурьдахгүйгээр учрыг мэдэх нь бидний гадаад Монголоос нэн ч тодорхой. Бидний язгуураас нэгэн угсааны яс махны төрөл, дотоод гадаад хэмээн ялгаваас зохихгүй.Тэд Иргэн дор ойр суусан тул тэдний сүр хүчин дор айн түтгэлзэн бүхүйг манай засгийн хэрэг шийтгэх газар мөн мэдмой. Эдүгээ цагийн байдлыг үзвээс, Дундад улсыг тойрон хүчирхэг гадаад улс барс мэт хэлэлцмой. Тэр дээр улсын өрийн тоо тэнцүү үлэмж бөгөөд дотоодын самуун бас тогтоогүй. Бидний Монгол бүгдээр нийлж, нэгэн улс болж, язгуураас байсан газар орон зах хэлхээг эзлэн илүү гүний газрыг тэмцэхгүй болбоос Дундад улсын дайлах цэрэг гарбаас олон гадаад улсууд шударгийг барьж, шүүмжлэх буй за. Эдүгээ манай Монгол улсын их цэрэг таван зам хуваан урагш одож, дотоод гадаад Монголын газар дор сэргийлэн суусан Хятад цэргүүд лугаа хэдэн удаа байлдаад цөм дийлжээ. Удахгүй урагш давшин Монгол газрын зүүн баруун өмнөд зах хязгаарууд хүртэл байлдсаар Хятадын түшмэл цэргийг Монголын хязгаараас гаргасугай хэмээмүй. Та өөр өөрийн хошууны зах дор их цэрэг хүрэхийг үзэж гар хөдлөн байлдаж Хятадын түшмэл цэргийг хөөн илгээх бөгөөд тус бүрийн хүчийг нэгтгэж, эртхэн шаламгайлан газар орноо эзлэн авсугай. Боо Хятадын омогтой үгийг сонсч, нэгэн аймгийн дотор харилцан өшөө дайсан болоход хүргүүлэгтүн. Бид язгуураас нэгэн үндэстний тул зүй нь жаргав ч зовов ч үхэв ч нэгэн хамт байваас зохимой. Бас бидний Богд эзэн гагцхүү өршөөл эрдмийг гол болгох бөгөөд Иргэн улсын түшмэл цэргээс бус ажил үйлдвэрийн ядуу иргэдийг халдан зовоовоос үл болмой хэмээн удаа дараагаар зарлиг буулгаж ухуулсаар буй тул бидний улс төрд мөчөөрхөн хорлохгүй энгийн номхон иргэдийг алив газар дор хэвээр агуулан, харин өршөөн хамгаалбаас зохих явдлыг хамтад гаргаж, басхүү манай засгийн газраас албан бичгээр харъяат олон чуулганы хошуун дор ухуулан зарласан нь олон боловч эдүгээ хүртэл дагахаар ирээгүй нь бас буй тул дахин ашиг зовлонгийг сэнхрүүлэн дагаж орсон ба дагаж орон завдаагүй нийт Монгол овогтон дор нийгмээр ухуулан бичиг зарлав. Магад үнэмчлэн хичээн дагаж явагтун. Үүний тул зарлал явуулав. ===Цэргийн түүхэн баримтууд=== ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 1==== Өмнө хязгаар түгшүүртэй учир цэрэг мордуулж газар орныг хамгаалах тухай цэргийн яамны айлтгалыг ѐсоор болгосон бичиг<ref>Монголын шинжлэх ухааны академийн түүхийн хүрээлэн. Монголын ард түмний 1911 оны үндэстний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл - Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914. Улаанбаатар. 1982 он.</ref> :Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны бичиг. Бүгд ерөнхийлөн захирах сайдын яамнаа өргөн илгээв. Явуулах учир: Эдүгээ манай цэргийн яамнаас өвлийн сүүл сарын арван наймны бичин цаг айлтгасан нь: Өмнө зүгийн олон хязгаарт Хятад цэрэг хуралдсан түгшүүртэй мэдээ буй тул, их цэргийг таван замд хуваан мордуулж, газар орныг сэргийлэн хамгаалуулж, дайсныг тосон сөнөөх явдлыг төлөвлүүлсэн нь болох ба үл болохыг хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад, Богд эзэн гэгээнээр толилож, заан сургахыг гуйхын учир: Мөнөөхөн зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт Галсандаш, Дарьганга зэрэг газруудыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг сахих сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах дэд сайд гүн Сономдорж нарын газраас Монгол олон чуулганы ойр ба зах нийлэх Хятадын бага хотод маш үлэмж цэрэг хуралдан, бас өмнө зүгийн Харчин өртөөнүүдийн газар ирж буй ба бас Шилийн голын чуулганы зүүн, баруун Сөнид ван, Улаанцавын чуулганы дарга, Дөрвөн хүүхэд нарын ван нарыг барьж аваачив хэмээсэн зэрэг удаа дараа тодорхойлон гаргаж, газар орныг хамгаалан сэргийлэн бэлтгэх баатар мэргэн цэрэг хурц зэвсэг олгуулахыг эрж, бичиг захидал хүргэж ирснийг шавь боолчууд үзэж хянабаас цаана дашаас тийнхүү Хятад цэрэг халдахаар ирж, өмнө зүгийн алив олон Монголчуудад зовлон самууныг дэгдээн бүхүй нь үнэхээрийн түгшүүртэй бөгөөд нигүүслэлтэй тул, үүнийг урьдхан дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжахаас тусгайлан салсан дэд зэрэг түшмэл Бавуужав харъяат цэрэг нэгэн зуу шахамыг өдөр дараалан хориодоор өртөөлөн довтолгон мэдүүлж, урьдчилан Дарьгангын газар илгээх ба бас урьд Түшээт хан, Сайн ноѐн хан аймгаас түүгээр дайчлан, цэрэг гурван зуугийн дээр сургуулийн цэрэг хоѐр зууг нэмэн томилж илгээхэд сая буулгасан зарлигийг дагаж, дэд сайд гүн Сономдоржыг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд, Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ гүн Пунцагдэжидыг таслан захирах сайдаар тавьж, бүх таван зуун цэргийг захиран мэдүүлэх зэрэг явдлыг нэгэнт бичиг шийтгэж, зохих газруудад явуулан тушаасны дээр, бусад цэргүүдээс зүг нэмэн мордуулахыг томилон завдаж бүхүй атал, энэ завсар бас Хятад цэрэг улмаар нааш давшин хандаж буй хэмээх тул, одоо зүй нь бүх олон газрын түшмэл цэргээс бүгд таван зам анги хуваан томилон мордуулбаас зохихын тулд, оролсон дэд сайд Засагт чин ван Удайн харъяат цэргийг бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдсүрэнд захиргаж, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтохыг харъяат цэргийн хамтаар Егүзэр хутагт Галсандашын хүрээ зүг, дэд сайд Бишрэлт бээс Насан-Арвижахад харъяат цэргүүдийг захирган хоѐр Сөнид, Дөрвөд вангийн зүг Халхын сургуулийн цэргээс мордуулах хоѐр зуун цэргийг урьд явуулан тушаасан хэвээр сайд гүн Сономдорж нар лугаа нийлүүлэн Хөх хотын зүг, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийг харъяат цэргүүдийг захирган авахуулж, Урадын гурван гүн, Хатан голын зүг ийм таван зам анги хуваан дараа дараагаар дайчлан мордуулж, өөр өөрийн заасан газар гүйцэн хүргүүлж, цааш улмаар давшуулан дайсны цэргийг тосон дайлж хядан сөнөөж, газар орныг батлан тохинуулах явдлыг байдлыг үзэж, тухайд нийлүүлэн хянан шийтгүүлбээс болох мэт боловч, шавь боолчуудын зоригоор авчих хэрэг бусын тулд, хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад гуйх нь: Богд эзэн гэгээнээр толилж, заан сургаж дагаж явуулах ажаамуй. Хэрвээ гуйсан ѐсоор болгон явуулбаас тухайд эл түшмэл цэргүүдийг дан ганц өртөөлөн явуулахад цагийн гачаалд өртөөний хүчин тэсэхгүйн тулд, тусгай уналга, ачлага барих майхан, жич цалинг зүйлийг сангийн яамнаас бэлтгүүлэн нийлүүлэн олгуулж мордуулах ба бас уул газруудад хүрсний хойно унах агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, хөрөнгө баялаг лам нар, түшмэд ардад учрыг дурьдан ухуулж, туслан бариулаад дараа нь сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх буюу эс бөгөөс хэрхэн зүй ѐсоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлэх явдлыг шавь боолчуудын газраас төсөвлөн хянаж, өөр гүйцэтгэн шийдвээс, болох ба үл болох явдлыг хамтаар гаргаж, үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав. Зарлигийг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү өдөр цагт хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон зарлиг, Тогтохын биеийг энэ удаа мордуулахыг түтгэлзэж түүний цэргийг Найданжавд захирган мордуул, бусдыг хэлэлцсэн ѐсоор болгогтун хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж, үүнийг зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт, Дарьгангын зэрэг газрыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд гүн Сономдорж, Шилийн гол, Улаанцавын чуулганы дарга, Дарьгангын бүгдийн тэргүүн гүн Сономдовдон нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад нэгэн адил хичээнгүйлэн дагаж, эдний олон ангийн түшмэл цэргүүдийг өөр өөрийн харъяат газар хүрсний хойно бүгдээр хамт нийлж, боловсрол зөвлөлдөж, хэний цэргийг аль хошууны хязгаарын боомт болгох чухам ямар байдалтай газар сэргийлүүлэн хамгаалуулж суулгах ба тэдний барих гэр, уналага агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, засаг лам нар, түшмэл ардад учрыг дурьдан ухуулж туслан бариулаад дараа зохих газруудаас тодорхойлон өргөж, сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх, эсбэсүү хэрхэн нийгэм тэгшийг үзэж, зүй зохисоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлбээс болохыг сайнаар төлөвлөн гүйцэтгэн шийтгүүлж, хэрхэвчээр үлэмж илүү дээш томилож, түрэмгийлэн хөөн авах зэргээр олон дордосыг албадан гасалган зовооход хүргүүлэхгүй болох явдлыг урьдаас хянан тогтоож, уламжлан зохих газар түүгээр зарлан явуулан тушааж, журамлан дагаж шийтгүүлсүгэй. Үүнийг басхүү бэйсийн зэргэ туслагч тайж Чимэдсүрэн, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтох, Хичээнгүй баатар гүн Найданжав, Дэс түшмэл чин зэргэ Бавуужав, Дэд сайд Бишрэлт, бэйс Насан-Аривжах, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлт нарт довтолгон тушаан явуулаад, уг айлтгасан хэрэг, буулгасан зарлигийг хянан үзэж, хичээнгүйлэн дагаж, эдүгээ даруй засажагаан завдаж, урьд нэгэнт өртөөлөн мордож бүхүй түшмэл Бавуужав, дуудлагаар өртөөлөн мордох Зоригт баатарын цэргээс бусад нь бичиг хүлээн авсан өдрөөс таван майхан, уналга ачилга, цалин хүнс зүйлийг түүгээр хүлээн авч, өөр өөрийн харъяат цэргийг гавшгайлан мордож, шаардан явж, арван таван өдрийн дотор тус тусын нэр заасан зүгийн газраа одох ба түшмэл Зүтгэлт, цэргүүд Урадын дунд гүнгийн Бавуудоржийн газраа тус тус гүйцэн хүрэх зэрэг явдлыг эдүгээгийн заан гаргасан ѐсоор шийтгэн дагаж шийтгүүлэн олон хязгаарыг батлан сэргийлэн хамгаалж, цаггүй цагдан байцааж, хэрэв дайсны цэрэг халдахаар ирэх нь болахул мэдүүлбээс зохих олон газраа харилцан мэдээлж, хүчин туслалцуулан эрхгүй нэгэн сэтгэл хүчээр байлдан сөнөөж, газар орныг ариутган тохниулж, гавъяа байгуулан, улсын сүрийг мандуулж удаа бүр учрыг тодорхойлон мэдүүлэн ирүүлэх ба жич харъяат түшмэл цэргүүд хүрсэн эл газарт номхон шударгаар амьдрах алив ардыг өчүүхэн төдий халдан дарлаж гаслаан зовоохгүй, бүгдээр үнэн санаагаар хүчлэн зүтгэж, чухам тус зүйн хэргийг хичээн ѐс журам цэвэр ичимтгийг сахин явж, гавъяаг илэрхийлбээс зохино. Ийн тушаасан хойно цэргийг чангалан баримтлан захирахгүй осолдон цалгардаж дураар тавин явуулж, ѐс бусчилан хэрэг халдахад хүргүүлбээс саадгүй чангалан ял хэлэлцэх явдлыг хамтаар ухуулсугай. Үүнийг басхүү Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамнаа явуулаад байцаан үзэж, одоогийн мордуулах олон ангийн түшмэл цэргийн барих майхан, уналага ачилга зэргийг олон цөөнд тохируулан төсөвлөн бэлтгэж, бүх цалинг зүйлийн хамтаар нийлүүлэн тавин олгуулах ажаамуй. Үүнийг нэгэнтэйгүүр Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг бусад таван яамнаа, баруун хязгаар, Хөлөн буйрын сайдуудад нэгэн адил явуулаад байцаан үзүүлэхээс гадна, дөрвөн аймгийн жанжин чуулганы дарга нарт хуваан тушаан явуулаад тухайг үзэж хянан шийтгүүлсүгэй. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний хоѐрдугаар он, арван хоѐр сарын хорин нэгэн ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 2==== Монгол цэргүүдийн байрлалыг шинэчлэн зохион байгуулах тухай бичиг Цэргийн хэргийг бүгдийг захиран шийтгэгч яамны бичиг<ref>Монгол Улсын Төв Архивын ФА-2. ХН-92.Б.14. Эх нугалбар.</ref> Харъяат цэргүүдийг бүрнээ хойш ухруулан, бас ч цэргүүдээс татан буулгаж цөөрүүлэн суулгаваас олон монголчуудад зовлон бас болохын тул манай яамнаас олон хязгаарын цэрэг бүхий нутгийн түшмэл, ардад ухуулга ба жич цаадах хятад цэргийн захирлуудад мэдээлэн өгөх бичгийн эх зохиож, өөр өөрийн бичгийн дугтуйд углаж хүргүүлсэн тул үүнийг баруун өмнөд хязгаарын цэргийн хэргийг бүгд захирч олон монголчуудыг илбэн тохинуулах хэргийг хамаарсан сайд, мэргэн жүн ван Цэсэнжав, түшмэл Зүтгэлт, зүүн өмнө хязгаарын цэрэг захирсан жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэн, гүн Сумъяа, бүгд захирагч дарга гүн Найданжав, хорооны дарга бэйс Чимэдцэрэн нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад, хүрмэгц бичгийн доторх хэргийг хянан үзэж, ухуулах ба мэдээлэх бичгүүдийг даруй ѐсчлон бичүүлж улмаар гүйцэтгэн, өөр өөрийн харъяат цэргүүдийг захиран авч, нам гүмээр эргэж хойш суулга. Үүнд, урьд сайд жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэнгээс бие өвдсөн учир олгуулахыг ирж мэдүүлснийг чөлөө олгож, уг цэргүүдийг түшмэл Бавуужаваар ерөнхийлөн, Модонбунгаагаар дэслэн захируулах явдлыг айлтгаад, зарлиг ѐсоор болсон тул, харъяат сайд бэйл бүх цэргийг ухруулан суулгах хийгээд татах зэрэг хэргийг гүйцэтгэн шийтгэсэн хойно бэйс Чимэдцэрэнгийн хамтаар нийслэл хүрээнд хүрч ирвээс зохино. Бэйс Чимэдцэрэнгийн цэргийг бүрмөсөн татан буулгаваас уул сайдын цэрэгт нийлүүлэхийг мөн сайд жанжин бэйлийн газраас түүгээр эрхлэн гүйцэтгэн шийтгэх, олон сайд, дарга нарын тус тус захирсан цэргээс олон цэрэгтэйгээс нь гурваад хороо, цөөхөн цэрэгтэйгээс нь хошоод хороо үлдээж, гүн Найданжавын цэргийг ихэмсэг бэйл Цэрэннямын нутгийн өмнө захын Өрөмтэй худагтад, сайд гүн Сумъяагийн цэргийг Дарьгангын өмнө захад, түшмэл Бавуужав нарын цэргийг хурц бэйс Түдэнгийн хошууны өмнө захад, ван Цэсэнжав нарын цэргүүдийг Мэргэн вангийн хошууны нутгийн өмнө Сулхээр зэрэг газарт, түшмэл Зүтгэлтийн цэргийг сайд Түшээт вангийн хошууны өмнө захад Аваргахүрд, Хар-Ус зэрэг газар тус тус суулгаж, уул цэргүүдийг аль аймаг чуулганы цэргүүдийг буулгах суулгах зэргийг харъяат захирсан сайд түшмэл эрхлэн шийтгэж, татаж буулгах цэрэгт сан ба аймаг хошуунаас олгосон хувцас ба агт морь, гэр хэрэглэлийг хүрэлцэхээр үлдээж, сэргийлж суулгах цэрэгт шилжүүлэн олгож, зэвсгийг бүрнээ хураан авч захирах түшмэлд авуулан цэргийн яамнаа хүргэн ирүүлж, бүртгэн хураалгая. Басхүү үлдээж сэргийлэн суулгах ба буулгах цэрэгт аль аймаг чуулган хошууны цэргээс үлдээсэн буулгасан нэр тоо зэргийг тус бүр тодорхой цэс үйлдэж, жич буулгасан цэргүүдийг хэн хэн түшмэлд тушаан өгч, аль газраар буцаасан зэргийг хамтаар тус тус мэдүүлэн ирүүлээд байцаахад бэлтгэе. Үүнийг шалгарсан баатар дарга гүн Мөрөнгаад тушаан явуулаад, харъяат бүх цэргүүдийг захиран авч, манай яамнаас дахин тушаахын инару байлдах хэрэг үүсгэхгүй, сахин сэргийлж суугаасай. Бас ч сайд Егүзэр хутагт Галсандашд явуулаад журамлан дагаж шийтгүүлье. Үүнийг басхүү дөрвөн аймгийн жанжин, чуулганы дарга нарт тушаан явуулаад тус тусын аймгийн нутгийн захыг сэргийлэн суулгасан цэргүүдийг бүрнээ татан буулгаж, захирагсдад олгосон тэмдэгийг хурааж мэдүүлье. Хүргэж ирүүлье. Ийнхүү явуулан тушаасан, үүнийг Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг таван яамнаа явуулан байцаан үзүүлье хэмээн өргөжээ. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны арван нэгэн сарын шинийн долоон (1913 оны арван хоѐрдугаар сарын 4-ний өдөр.) == Урлагийн бүтээлүүд == ===Баримтат кино=== * [[Хоржийлоо]] [[Баримтат кино]] ===Уран зохиол=== * [[Бямбын Ринчен|Б.Ренчин]]. [[Үүрийн туяа]]. [[роман]] * [[Дүгэржавын Маам|Д.Маам]]. [[Газар шороо]]. роман == Эх сурвалж == * [http://iccs.aichi-u.ac.jp/archives/report/057/5c4a92eccc970.pdf ボグド・ハーン政権軍南進作戦に関する一考察 ―阿爾花(アルファ)公・ナスンアリビジフの帰還問題を中心に―] * Л. Дэндэв, “Монголын товч түүх” Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал-29 дүгээр боть, Улаанбаатар, 2006, * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “Бүгд Найрамдах Монгол ард улсын түүх”. Гурван боть. УБ. 1968 он. * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “В.Котвичийн хувийн архиваас олдсон Монголын түүхэнд холбогдох зарим бичиг”, хэвлэлд бэлтгэсэн Б.Ширэндэв, Шинжлэх Ухааны Академийн хэвлэл, Улаанбаатар, 1972, тал 23-39. * EDITED BV LO HUI MIN: THE CORRESPONDENCE OF G.E.MORISSON II, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRISS 1978, P 48 * Монгол улсын түүхийн төв архив. ‘’ Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914’’. ТТА. ФА-4. НХ-656. * Ш. Нацагдорж. Манлайбаатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн хэвлэх үйлдвэр, УБ., 1946 он. * Монгол ардын журамт цэргийн дуртгалууд, гуравдугаар дэвтэр, Улсын хэвлэлийн газар, УБ., 1986. * Монгол улсын түүх Ү боть. ХХ зуун, Монгол улсын шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэн, УБ., 2004. * Японы Гадаад Харилцааны Түүхийн Архив. Гадаад явдлын яамны тэмдэглэлийн баримт бичгүүд. (Дайшѐ-гын хуучин цэс) * Японы сэргийлэн хамгаалах тэнхимийн сэргийлэн хамгаалах институтын материал. Хуучин далайн цэргийн яамны архивын материал. * Ө. Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == * [https://mongoltoli.mn/history/h/187 Таван замын байлдаан] {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] h4wowz69948fiamrmbwt7ml8968fc7i 707213 707212 2022-08-04T00:55:42Z 95.111.217.180 /* Төгсгөл, үр дүн */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Таван замын тулаан |partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд]] |campaign=Таван замын байлдаан |image=[[Зураг:Mongolian_soldiers.jpg|300px]] |caption=Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд |date=1912-1915 он |place=[[БНХАУ]], [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Шинжаан|Шинжааны өөртөө засах тойрог]] |casus= |territory=[[Өвөр Монгол]] болон бусад монголчууд амьдардаг нутгийг алдсан ба хожим [[Хятад]]ын нутаг болсон |result= Гурван улсын [[Хиагтын хэлэлцээр]] |combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]<br />[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],<br /> бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]<br />дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], <br />дэд сайд [[Бавуужав]]<br />дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[:zh:那逊阿尔毕吉呼|Насан-Аривжих]]<br />сайд, гүн [[Содномдорж]]<br />дэд түшмэл Зүтгэлт<br />гүн [[Лаварын Сумъяа]] |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />маршал [[:zh:王怀庆|Ван Хуайчин]] |strength1=[[Богд Хаант Монгол Улс]]ын арми, <br />[[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг]]ийн ангиуд нийтдээ 10000 орчим цэрэг |strength2=70000 [[цэрэг]],<br />янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]]<br />, 80-90 пулемёт |casualties1=алуулсан 400 орчим, <br />олзлуулсан 60<br />шархадсан 48 |casualties2=алуулсан 3795,<br />олзлуулсан 76<br />зөвхөн 3 тулалдаанд 4-8 их буу,410-аад их бууны сум,<br />7 пулемёт түүний 5000 сум,<br />1080 буу, 85600 ширхэг сум, <br />421 сэлэм олзлуулсан. }} [[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] '''Таван замын байлдаан'''- Монгол-хятадын хооронд 1912-1915 онуудад болсон дайныг хэлдэг бөгөөд [[Монгол]]ын тал [[Өвөр Монгол]]ын нутгийг [[хятад]]ын цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх зорилготой байсан бол [[Хятад]]ын тал Өвөр монголыг алдахгүй байх төдийгүй [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсыг]] устган түүний нутгийг булаан эзлэх зорилготой байжээ. Энэ дайныг хятадад "[[Үхэр жилийн үймээн]]" гэж нэрлэдэг бөгөөд дайны үед хятадын үлэмж давуу цэргийн байлдааны ажиллагаанууд нь бүтэлгүй болж ихэвчилан ялагдаж байсан тул гүнзгийрүүлэн судалдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад ялагдлуудаа [[ялалт]] болгон хуурамчаар тэмдэглэсэн байдаг онцлогтой. Таван замын байлдааны үед [[Ховдын хязгаар]]ыг хамгаалах [[Баруун Монгол]] буюу [[Шинжаан]]ыг [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|хятадаас чөлөөлөх зорилго]]ор [[Богд хааны Засгийн газар]] Гурван замаар цэрэг хуваан оруулсан байна. Энэ тухай судалгаа бараг байдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад цөөн тооны мэдээлэл байдаг. Энэхүү таван замын байлдаанаас тусдаа явагдсан [[Монгол-хятадын дайн]]ыг [[Гурван замын байлдаан]] гэж нэрлэн оруулав. [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдаж зарлан тунхагласан явдалд [[Өвөр Монгол]]ын [[Зуу Үд]], [[Зост]], [[Жирэм]], [[Шилийн гол]], [[Улаанцав]], [[Их зуу]] зэрэг 6 чуулган [[Хөх хот]]ын Түмэдийн зүүн баруун гарын засаг Хар мөрний их мянган, [[Өөлд]]ийн засаг, [[Алшаа]], [[Ар хорчин]], [[Или мөрөн|Илийн мөрний]] [[Цахар]] зүүн гар болон [[Тарвагатай]]н аймгийн хошууд талархан дагаж баясахаа илэрхийлж, [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[цэрэг]] илгээж, Өвөр Монголыг бүхэлд нь Хятадын дарлалаас чөлөөлөхийг хүсэн гуйжээ. Хөлөнбуйрын Барга, Өвөр зургаан чуулганы 49 хошууны 36 нь Монгол улсад нэгдсэнээс гадна Хөх нуурын 24 хошуу, Цахар 8 хошуу, Или мөрөн болон Тарвагатайн 16 хошуу дагаар орж албан ёсоор нэгдэхээ илэрхийлсэн юм. [[Богд хаан]]ы [[зарлиг]]аар [[1913]] оны [[долоодугаар сар|7-р сар]]д зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх тусгай газар байгуулагдаж, [[Сайд]]аар нь [[цэцэн хан аймаг]]ийн харьяат [[Егүзэр хутагт|Егүзэр ачит зан бадарсан эрдэнэ мэргэн хамба]] [[Галсандаш]]ийг томилсон. ==Урьдчилсан нөхцөл== [[Файл:Бавуужав.png|thumb|left|200px|Шударга баатар Бавуужав]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Монгол үндэстэн]]г нэгтгэн Нэгдмэл Монгол Улс байгуулахыг [[Монгол]]ын тухайн үеийн эрх баригчид эрмэлзэж байв. Богд Хаант Монгол Улсад Өвөр Монгол болон бусад монголчууд нэгдэх эрмэлзлээ илэрхийлж, хуучин [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] харъяаны Монголчуудын хэмжээнд [[бослого]], хөдөлгөөнүүд газар сайгүй өрнөж байлаа. Үүнийг эсэргүүцэн [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] дарлалыг авч хаян [[Дундад Иргэн Улс|Дундад Иргэн улс]]ыг байгуулсан [[Хятад|Хятадууд]] өөрсдийгөө манж нарын өв залгамжлагч гэж үзэн хуучин Манж Чин улсын нутагт гарсан үндэстэнүүдийн тусгаар тогтнох эрмэлзэл бүхий эсэргүүцэл, тэмцлийг цэрэг, зэвсгийн хүчээр нухчин дарж хэлсэн. Түүхийн ийм эгзэгтэй үед Богд хаан Монгол улс, Өвөр монголчуудыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөх, өөрт сайн дураар нэгдсэн монголчуудыг нэгтгэж, хязгаар нутгаа батлан хамгаалах зорилгоор [[Чуулалт хаалга]], Бат хаалга ([[Хорчин зүүн гарын дунд хошуу]]), [[Долнуур]], [[Хөх хот]], [[Бугат]] хотын чиглэлд таван замаар их цэрэг хөдөлгөв. ==Монголын тал== ===Монгол дах нөхцөл байдал=== Богд Хаант Монгол Улс байгуулагдсанаас эхлэн түүний Засгийн газраас Ар ба Өвөр Монгол төдийгүй нийт Монголчуудыг нэгтгэн Их Монгол улсыг байгуулахыг өөрийн үндсэн бодлого болгон хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Энэхүү бодлогын дагуу Өвөр Монголын олон түмэнд хандан “Манай засгийн газраас их цэргийг томилж дотоод монголд сэргийлэн суулгасан хятад цэргүүд лүгээ байлдаж хятад түшмэл цэргийг бүрмөсөн гаргасугай хэмээмой. Их цэрэг хүрэхийг үзэж хүчин хавсран газар орноо эзлэн авсугай. Бид язгуураас нэгэн үндэстэн тул зовлон жаргаланг хамтатгаваас зохимой” хэмээн ухуулан таниулах зарыг түгээн дэлгэрүүлж байв<ref>Ж.Урангуа: “ХХ зууны эхэн үеийн Монгол улс 1911-1919”, Улаанбаатар, 2006 он. Тал 47</ref> Монголын засгийн газар нь Манж чин гүрэн задран унасан учир Манж нарын нэгтгэсэн Монгол, хятад, түвд болон бусад үндэстэнгүүд өөрийн тусгаар улсыг байгуулах эрхтэй гэсэн түүхэн үндэс бүхий зарчмын дагуу Манж нарын эрхийг шууд залгамжлан авах гэсэн хятадын үндэслэлгүй их гүрний дээрэнгүй бодлогыг эрс эсэргүүцэн дээрх бодлогыг сөргүүлэн дэвшүүлжээ. Мөн тэд өөрийн дээрх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Оросын тусламжид түшиглэхээр тооцоолж байжээ. Гэхдээ Богд хаан болон түүний Засгийн газрын эрх бүхий ноёд барууны дипломат ёс гэж нэрлэдэг гадаад өнгөндөө найрсаг мэт боловч хүчтэй нь хүчгүйгээ дарладаг зарчим бүхий өөрийн их гүрний эрх ашгийг бүхний тэргүүнд тавьдаг тэрхүү ёс зүйг мэдэхгүйн улмаас Оросын эрх ашиг юу болохыг танин мэдэж чадалгүй хэт найдлага тавин хүлээж байсан байна. Монголын талын энэхүү найдварыг ашиглан өөрсдийнхөө Монгол дахь эрх ашиг ба худалдааны хэргийг завдан тогтоох гэсэн Оросын засгийн газрын ажиллагаа нь эрчимтэй болж, гадаад явдлын тэргүүн сайд Сазанов 1912 оны есдүгээр сарын 3-нд хаандаа бичиг өргөж, “Монголд онц элч томилон, Орос-Монголын найрамдлын гэрээг тогтоох учир бол Оросод туйлын чухал ашигтай явдал болно” гээд онц элчийн тушаалд Хаант засгийн Алс Дорнодын гадаад харилцааны томоохон зүтгэлтэн Кростовецыг томилох хэргийг хаандаа зөвлөжээ. Ийнхүү Гадаад яамны тэргүүн сайдын саналаар хаант Оросын бүрэн эрхт онц элчийн хувиар Кростовец Монголтой хэлэлцээр хийхээр болж Нийслэл хүрээнээ ирсэн байна. Гэрээ байгуулах хэлэлцээнд Монголын талын төлөөлөгч Сайн ноѐн хан Намнансүрэн, Да лам Цэрэнчимэд нараас “Монголын засгийн газраас бүх монгол үндэстнийг нэгтгэсэн тусгай бүрэн эрхт эзэнт улс төр байгуулах явдалд их Орос улсаас зүйл бүрийн тусламж үзүүлэх ба, хятад улсаар зөвшөөрүүлэхийг хүсмой” хэмээсэнд Оросын талын төлөөлөгч Кростовецоос “Монгол овогтон бүхнийг нэгтгэх явдал болвоос тус улсын засгийн бодлогтой харшилдах бөгөөд Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхээ олох нь маш чухал тул одоо үүнийг даруй хэлэлцвээс зохимой” гэж хэлэлцээрийн агуулгыг зөвхөн Армонголын тухай ярихаас биш Өвөр Монголд холбогдуулж болохгүй гэж анхааруулсан байна. Үүнд Да лам Цэрэнчимэдээс “1911 онд миний бие Ханддоржийн хамт Оросын засгийн газар лугаа Монгол овогтныг нэгтгэсэн улс төр байгуулахыг илэрхийлж тусламж гуйхад Орос улсаас зөвшөөрөн хүлээсэн байгаад одоо яагаад ийнхүү санал гаргасан бэ. Үүнийг бид зөвшөөрч чадахгүй. Хэрвээ Гадаад Монгол тусгаарлаж Дотоод Монгол Хятад улсад хэвээр эзлэгдэх аваас үнэхээр ашиггүй явдал болмой. Энэ учраас Монголын цэрэг нь хятад лугаа байлдахад гагцхүү Орос улсын тусламжийг түших юм. Ингэж сая бидний хүсэл биелэгдэж Монгол овогтон бүгдээрээ нэгдэж нэгэн улс болж чадмой. Учир иймээс Ар, Өвөр Монголыг салгаж болохгүй” гэжээ. Орос улсын төлөөлөгч Кростовецоос мөн Ар, Өвөр Монгол нэгдсэн улс байгуулах явдалд Орос улсын талаас туслаж болохгүйн учир шалтгааныг тайлбарлан хэлээд гэрээ бичгийн эхийг тус тус бэлтгэсэнээ дахин ярилцахаар тогтоод анхны хурал дуусжээ. Дараагийн хуралд Монголын талын дэвшүүлсэн бичигт “Монголчууд Манж, Хятадын эрх мэдлийг устгаж бүх Монголыг нэгтгэсэн бүрэн эрхт их улсыг байгуулсан явдлыг Орос улсаас эн тэргүүнд зөвшөөрч цаашдаа эрхбиш хамгаалах үүргийг хүлээн гүйцээх хэрэгтэй. Түүний дараа, бид бас бусад гадаад улсуудаар тусгаар тогтносон эрхээ зөвшөөрүүлнэ” гэж дурджээ. Эдгээр шаардлага нь Оросын засгийн газрын бодлоготой нийцэхгүй болохоор Оросын төлөөлөгчид зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлжээ. Хоѐр этгээдийн ширүүн маргалдааны дунд Да лам Цэрэнчимэд “Манж, Хятадын захиргаанаас гараад дахиад бас Оросын боол болохыг бид хүсэхгүй. Тус хэлэлцээрийг зогсоож, Бээжингийн засгийн газраас өөрийн монгол төлөөлөгч Наянт ванг ирүүлж хэлэлцээр хийх нь зөв байна” гэж хэлсэнд Оросын төлөөлөгч Кростовиец ихэд уурлаж, монголын бэлтгэсэн бичгийг шалан дээр хаяж “Гэрээний хурлыг харшилсан хариуцлагыг монголын тал үүрэх хэрэгтэй. Тус төлөөлөгч би Да ламын гүжир үгүүдийг хүлээж чадахгүй учрыг өөрийн улсын хаан эзэн ба засгийн газартаа мэдүүлнэ”гэж хурлыг хаян гарсан байна. Ийнхүү хэлэлцээрт хямрал гарч ямарч бүтэмжгүй байгаад хэдэн өдрийн дараа, Оросын төлөөлөгч Кростовец урам зориггүй тархаж явсан Монголын тэргүүн сайдуудыг дуудан аваачиж “Сая хүлээн авсан мэдээнээс үзэхэд Хятад улсын Монголыг байлдах их цэргүүд монголын баруун хязгаарын Ховд, Алтайн замаар нэгэнтээ ойртож ирсэн болохыг манай хязгаар захын албан газруудаас цахилгаан мэдээгээр надад хэд удаа мэдүүлж ирсэн бөгөөд тэдгээр хятад цэргийн тоо маш и бөгөөд зэвсэг хэрэглэл хурц чадамгай хэмээх тул түүн лүгээ эсэргүүцэн тулах арга бодлогыг бэлтгэвээс зохимой” гэсэнд Монголын сайд ноѐд нар ихэд айн сүрдэж зэр зэвсгийн тусламж гуйсанд Оросын төлөөлөгч Кростовецоос “Хоѐр улсын найрамлын гэрээ бичгийг үсэг зурахын өмнө ямар ч тусламжыг үзүүлж үл болмой. Хэрвээ бичгийг одоо даруй миний төлөвлөгөөгөөр зөвшөөрөн тогтоох юм бол цэрэг зэвсгийн тусламж хамгаалалыг үтэр түргэн үзүүлж,тэдгээр хятад цэргийг монголын хязгаарт оруулахгүй болгохыг миний бие батлан хүлээж авмой” гэжээ. Энэ үед монголын талын хүмүүс өргөгүй байдалд орж Кростовецын зохиосон гэрээ бичиг дээр гарын үсгүүдээ зурж батлан тогтоожээ.<ref>L.DINDUB, A Brief History of Mongolia in the Autonomous period, Mongolian Text, with an Introduction and index in English by Gombojab Hangin, Indiana University, Indiana, 1977, P63.</ref> [[Файл:Карта к статье «Монголия». Военная энциклопедия Сытина (Санкт-Петербург, 1911-1915).jpg|450px|thumb|Монгол улсын газрын зураг (1913)]] Ийнхүү -Орос-Монголын найрамдлын гэрээ нь 1912 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Нийслэл Хүрээнд байгуулагджээ. Найрамдлын гэрээ дөрвөн хэсэг, хавсралт арван долоон зүйлсээс бүрдэнэ Тус гэрээний хэлэлцээр хийхэд Өвөр Монголын асуудлаар хоѐр талын төлөөлөгчдийн хооронд зарчимын чанартай санал зөрөлдөөн байсан нь тодорхой мэдэгдэж байна. Богд хааны засгийн газар нь Өвөр Монголыг багтаасан нэгдмэл улсыг байгуулахыг зорьж байхад, хаант Оросын засгийн газар зөвхөн Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхийг батлах саналыг баримталжээ. Гарын үсэг зурж батлагдсан гэрээгээр Орос улс, Монголыг үндэстний цэрэг анги байгуулж болох, хятад улсын цэргийг Монголын хилд оруулахгүй, нүүдлийн иргэдийг өөрийн нутагт суурьшуулахгүй байх эрх бүхий автономит орон гэж хүлээн зөвшөөрчээ. Мөн Оросын хөрөнгөтнүүдийн капиталыг Монголд татваргүй чөлөөтэй нэвтрэх бололцоог олсон байна. ===Монголын талын төлөвлөгөө=== Богд хааны засгийн газар нь Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх бодлогоо шаргуу явуулж өөрийн төлөөлөгчидөө Петирбургт удаа дараа явуулж дэмжлэг тусламж олох гэж оролдсон боловч Орос улс хүлээн авахгүй татгалзаж ганц Армонголыг хятад улсын түрэмгийлллээс хамгаалахад зориулан зэвсгийн тусламж үзүүлсэн байна<ref>Ц. Пунцагноров: “Богд Хаант Монгол Улсын гадаад бодлогын тухай 1911-1919”, Олон улсын монголч эрдэмтдийн зургаадугаар их хуралд тавьсан илтгэл. Улаанбаатар, 1992 оны найман сар.</ref> Богд хааны засгийн газар, [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|Орос-Монголын гэрээ]] байгуулагдсаны дараа уг гэрээний зарим зүйлд түшиглэн Өвөр Монголыг хятадаас чөлөөлөн авч Монгол улстай нэгтгэх зорилгоор цэрэг мордуулах, Гадаад явдлын яамны тэргүүн сайд Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Хаант Орос ба Европын зарим улсад явуулах, Төвдтэй найрамдлын харилцан туслалцах гэрээ байгуулах, Дотоод явдлын яамны тэргүүн сайд Цэрэнчимэд тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Японд томилох зэрэг арга хэмжээг яаравчлан авчээ. Монголын Засгийн газар, ялангуяа Цэргийн яам нь Өвөр Монголоос дүрвэж ирсэн монголчуудаас тухайн орон нутгийн байдал% хүн амын санаа сэтгэл, хятад цэргийн тоо байрлал зэргийг тодруулахаас гадна туршуул илгээн тагнуулын мэдээлэл цуглуулж байв. эдгээр мэдээлэлд үндэслэн цэргийн яамнаас Өвөр Монголыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулсан байна. Төлөвлөгөөнд оросоос авсан зэр зэвсгийн хэмжээнд түшиглэн бэлтгэх боломжтой цэргүүдийг 5 чиглэлд анги болгон зохион байгуулах, тэдгээрийг унаа уналга, хоол хүнсээр орон нутгйин бололцоог ашиглан хангахаар тооцоолсон байна. Мөн таван замын цэргийг еранхийлан удирдах командлагчийг сонгон томилсон ба бусад ангиудын захирагч болон туслах жанжин нарыг томилжээ. ==Хятадын тал== ===Хятад дах нөхцөл байдал=== 1912 оны сүүлч болоход Өвөр Монголын улс төрийн байдал Бээжингийн засгийн газарт хүнд чухал асуудал болж тулгамдаж байжээ. Засгийн газарт Монголын асуудлаар Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг болон үүний эсрэг аядуу бүлэг гэсэн 2 бүлэг байсан байна. Гэхдээ эдгээр бүлгүүд нь Монголыг бүхэлд нь өвөр, ар гэлгүй бүгдийг нь хятадын захиргаанд нэгтгэх зорилготой байсан ба зөвхөн түүнийг хэрэгжүүлэх арга замын хувьд зөрчилтэй байсан байжээ. Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг нь Монголыг дайлах цэргээ томилон Монголыг дайран цохих чиглэлээ бататгажээ. Ийнхүү Монголыг дайлах цэргийг томилохын дагуу Бээжингийн засгийн газрын дотоодод тун ширүүн яриа хэлэлцээр болжээ. Энэхүү санал зөвлөгөөн нь юуны урьд Төрийн явдлын хорооны хянан тогтоолыгхүлээх хэрэгтэй байжээ. Есдүгээр сарын 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны цэргийн явдлын нууц хуралдаан дээр хатуу бүлэг болох хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чирүи болон энх бүлэг болох төрийн явдлын сайд Жао Бинжүн санал зөрөн маргалдаж, эцсийн дүнд гадаад харилцааны хэлэлцээр хийх шийдвэрлэх санал нь засгийн газрын зөвлөгөөнөөр батлагджээ. Үүний зэрэгцээ Юань Шикай ерөнхийлөгчөөс Өвөр Монголын Гүнсэнноров ван болон Армонголын Наянт вантай уулзан ярилцжээ. Тэгээд есдүгээр сарын 25-ны өдрийн төрийн явдлын хуралдаанд Юань Шикай 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны нууц хуралдаан дээр батлагдсан засгийн газрын тогтоол болон Монголын ван гүн нарт зөвшөөрөгдсөн саналыг үндэслэж, Монголын асуудлыг шийдвэрлэх аядуу арга бодлогыг илэрхийлжээ. Гэвч хуралд оролцогсодын олонх нь эсэргүүцсэн. Тухайн үед Бээжингийн засгийн газрын дотоодод Юань Шикай, Жао Бинжүн нарын саналаар төлөөлүүлсэн зэвсэгт хүчнийг хэрэгжүүлэхийг эсэргүүцэх санал зөвлөгөө байхад Дуан Чирүи, Шүи Шүжан (Хуурай замын цэргийн газрын товчоон дарга), Иан Шишань (Шаньши дүдү) мэтийн цэрэг дайнаар дайлан дагуулахыг санаачилсан цэрэг засгийн ноѐд түшмэд нэлээд байсан мөртлөө энэхүү цэрэг дайны хүчинд түшиглэн Монголын тусгаар тогтнолыг устгахыг санаачилсан хүчин нь олонхи байж хүчтэй байжээ. Гацхүү цэрэг засгийн хэмжээнд биш, улсын дотоод дахь энгийн хүн амын хувьд чгэсэн Монголын тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэх санал илэрхий давуу байжээ. Тэд Монгол бол манай нутаг дэвсгэр, Төвдийн нэг хэсэг бол үнэндээ хятад хүний манасан газар учраас Монгол болон Төвд нь яриангүй Дундад иргэн улсад харъяалагдах ѐстой. Эдгээр орны тусгаар тогтнол гэгч ёсонд үл нийцэх ялт ажиллагаа" гэж эсэргүүцсэн санал давамгайлж байсан байна. <ref>“Иргэн улсын Жинши зохиол найруулал”, тал 666, 677</ref> Юань Шикайн аядуу бүлгийг дэмжиж байсан нь Тэр үед Бээжингийн засгийн газар Оросын Хаант Улстай гадаад харилцааны хэлэлцээр хийхээр бэлтгэж байсан тул цэргийн хүч хэрэглэн Монголын асуудлыг шийдвэрлэхээс түр татгалзан хойшлуулах үндсэн шалтгаан болсон байна. 1912 оны арван хоѐрдугаар сарын 3-ны өдрийн “Мүгдэний цагийн сонин”-ы “Иргэн улсын чухал мэдээ”-д доорх мэт өгүүлж, Монгол тусгаарласанд чанга эсэргүүцэл тавьж байх нийгмийн сэтгэлгээг тусгажээ. Сонин мэдээнд эл газрын байдал тусгагдаж “...Шаньдун-д... Бүх улсын ах дүү нар хүчин хамтран дайтахаар зорьж буй. Гэхдээ дайн хийхэд сүйтгэл их. Ах дүү нар бүх хүчнээр зоос мөнгө цуглуулж тус болох нь зохистой. Сонсохоор мужын төвийн нэгэн Чин овогт авхай эх улсаа хайрлах баатар хөвгүүдийн зориг санаагаар хүчир бэрхшээлийг хайхралгүй боомтын гадна үхэж сэхэхээ үзэлцье хэмээн, эмэгтэйчүүд буу зэвсэг үүрч дайн байлдаанд эрчүүдтэй адил явж дийлэхгүй тул онцгойлон цэргийн ам хүнс цуглуулах бүлгэм байгуулахаар уриалж, далайд дусал нэмэх хувь нэмэр үзүүлэх гэсэн...” “...Шандунь мужын Жинан хотод эмэгтэйчүүдийн цэрэг зохион байгуулж Монголыг дайлах дайнд оролцохоор бэлтгэж буй...” гэж мэдээлж байжээ. ===Хятадын талын төлөвлөгөө=== 1911 оны байдлаар Оросуудын хийсэн судалгаанд Манж Чин улс нь нийт 160 мянган явган цэрэгтэй, 285 батальоноос бүрдэх 11 дивиз, үүнд тусгай 25 бригадтай байсан.Манж чин улсын хаант төр мөхсөнөөр түүнийг шахан зайлуулж гарсан дундад иргэн улс 1913 он гэхэд хятадын хуурай замын цэрэг дотооддоо олон үймээн самуунд оролцчихсон туршлагатай, чадварлаг арми болсон байлаа гэж тэмдэглэснийг иш татав. 1912 оны 10 сараас Өвөр Монголд болсон зэвсэгт мөргөлдөөн улмаар хурцдаж байжээ. Дундад Иргэн улсын сэргийлэлтийн цэрэг анги нь Богд Хаант Монгол Улсын цэргийг дайрахын зэрэгцээгээр Өвөр Монголын дотоод дахь бослогыг дарангуйлан дарахаар бэлтгэж байжээ. Иргэн улсын талаас жилийн эцэс болтол цэргийн хүчнээ байрлуулж дуусаад, дайтах төлөвлөгөөг дараагын шатанд оржээ. Тухайлбал, цэгцлэн тохируулсан Монголыг дайлах цэрэг нь тохиолыг хүлээж давшилт хийхэд бэлэн болжээ. 1913 оны эхээр Дундад Иргэн улсын цэргийн дайтах цэрэг ангийн цэгцлэн тохируулсан байдлыг Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэлээс нарийн ойлгож болно. Түүнийг үндэслэн ДИУ-ын цэргийн Өвөр Монгол хилийн ойр хавийн газар оронд тохируулсан цэргийн хүчний байдлыг ажиглан мэдэж болно. Ар, Өвөр Монголын хамаа бүхий газар оронд эл улсын цэрэг байрлуулсан байдал. (1913 оны нэгдүгээр сарын цэргийн захиргааны данс эвхмэл)д доорх мэт тэмдэглэж байна. *Хөх хотын чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр): Явган цэрэг: 5 860 хүн Морьт цэрэг: 1 400 хүн Хөх хотын буут цэрэг: 230 хүн, 15 их буу, 6 пулѐмот *Чуулалт хаалганы чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр): Явган цэрэг: 4 120 хүн Морьт цэрэг: 2 470 хүн Буут цэрэг: 400 хүн, 24 их буу Барилгын цэрэг: 220 хүн Пулѐмёт: 22 <ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл “Монголын мэдээ”, гуравдугаар боть, Дайшѐо-гын 2-р оны хоѐрдугаар сараас додоодугаар сар, данс эвхмэлийн дугаар 1-6-1-5-7</ref> Хүнд, хөнгөн (?) цэрэг: 100 хүн *Чэндэ (Халуун гол)-ийн чиглэл(Өвөр Монголын дунд хэсэг) Явган цэрэг: 7 720 хүн Морьт цэрэг: 1 650 хүн Буут цэрэг: 230 хүн, 14 их буу Инжнерийн цэрэг: 100 хүн Пулѐмёт: 12 *Кайлү-гийн чиглэл: (Өвөр Монголын дунд зүүн өмнө хэсгээр) Явган цэрэг: 4 340 хүн Морьт цэрэг: 1 590 хүн Буут цэрэг: 250 хүн, 27 их буу Пулѐмот: 24 *Таонон (Шаазгай хот<ref>[http://eagle.mn/r/67647 Тогтох тайжийн тухай хоёр дуу] Одоогийн Таононфу гэж буй хотыг монголчууд Шаазгай хот гэдэг байжээ.</ref>)-ын чилэл: (Өвөр Монголын зүүн хэсгээр) Явган цэрэг: 1 600 хүн Морьт цэрэг: 900 хүн Буут цэрэг: 100 хүн, 6 их бууд *Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэл: (Өвөр Монголын зүүн хойд хэсгээр) Төмөр замыг сахих ангийн, явган цэргийн 6 холбоот анги, морьт цэргийн 6 холбоот анги, буут цэргийн 4 дунд анги, барилгын цэрэг 1 дунд анги, төмөр замын 64 дунд анги, Энд Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэлд байгаа бодит тоог тэмдэглээгүй. Эл чиглэлийн бүх цэргийн хүчин (нийт тоо нь)-ний тухай Өвөр Монголд суугаан хятад цэргийн ерөнхий тооны их төлөв бүртгэл: цэрэг 33 460 хүн, 85 их буу, 54 пулѐмот гэж тэмдэглэж байна. Энэ нь "Монгол газрын ойллого"д тэмдэглэж байгаа *Нийт цэргийн хүчин 39 900 гаруй хүн, их буу 54, пулѐмот 4<ref>Монгол газрын ойллого‖-ын 1554-р нүүр</ref> байна. Японы гадаад явдлын архивын материалын дагалт зурагт, дайтах цэрэг анги зургаан бүлэг хувааж байх бөгөөд тус тусын цэрэглэн харалт нь тодорхой бий. Үүнийг монголын талын түүхэн материалтай харьцуулж үзвэл, ДИУ-ын цэргийг зургаан бүлэг хуваасан учир бол Монголын цэрэг таван бүлэг болж ёиглэл гарган байсны эсрэг авсан төлөвлөлт ажээ. Ингэж Дундад улсын засгийн газар нууцаар цэрэг томилон Өвөр Монголд хувиарлан суулгаж бага багаар нэмэгдүүлж байжээ. Чуулалт хаалганы зүүн хэсэгт суугаа цэрэг гурав, дөрвөн мянгаас нэмэгдээд хоѐр түм гаруй болж, Монголыг дайлах хошууч цэрэг анги нэгэнтээ бэлтгэлээ дуусгаж төвийн шилжүүлэн томилохыг хүлээж байсан байна. Энэ үед ДИУ-ын цэрэг нь Өвөр Монголд дайтахаар бэлтгэсэн ѐсоор Өвөр Монголын эл газар цаашлан Армонголд дайран орохоор төлөвлөж байсан байна. Бээжингийн засгийн газарт ―Ерөнхийлөгчийн ордон өдөр дараалан хуралдаж, бүр л цэрэг татан шилжүүлэх ба цэргийн сүйтгэл цуглуулах хоѐр учирт зүтгэлцэн, цэрэг ба санхүүгийн хоѐр яамыг тусгайлан хариуцуулахаар зарлигджээ. Дуан (Дуан Чириү) ерөнхий дарга ойрд зөвлөгчийн газартай ярилцан зөвлөж одоогийн эл мужын дүдү нар тус тус цахилгаан мэдээ ирүүлж "Монголыг дайлах зориг санаа чанга байх нь эрхэм. Эл муж урьдаар өөрийн сэргийлэлтээ чангатгаж, үнэхээр дайны явдал үүсвэл даруй түр умард орны эл мужын цэргийг шилжүүлнэ. Бусад өмнөд орны эл мужид хөдлөхгүй. Гэвч эл муж шилдэг хүчтэнийг шилэн сонгож чанга боловсруулж төвийн зарлигийг сонсохоор үүрэг болгох хэрэгтэй" гэж тохируулжээ. Бээжингийн засгийн газар нь хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чириү- гийн шаардлага доор эцэстээ Монголд зэвсэгт хүчин хэрэглэх горьдлогоо дахин дурдаж, нэгэнтээ тогтсон төсвийн хувиар ерөнхийлөгчийн ордонд батлагджээ. ДИУ хүчирхэг цэрэг ангиа төвлөрүүлж зүүн хэсэг орноос дайралт хийх гэж байжээ. Үүний тухай "Мүгдэний цагийн сонин"-д доорх мэт тэмдэглэж байна: "Гадаад Монголыг эрхшээхэд урьдаар Өвөр Монголын зүүн монгол, зүүн хойдын гурван мужаас гар орох хэрэгтэй, сэргийлэлтээ чангатгах хэрэгтэй, сэргийлж дийлсэний дараа сая дайтаж дийлнэ. Одоо нэгэнтээ бэлтгэж дуусчээ" Тухайлбал, Армонголыг дайлах үед урьдаар Өвөр Монголын зүүн хэсгээс эхлэх гэсэн байлдах бодлогийн чиглэлийг арван хоѐр сарын эхний үеэр нэгэнт тогтжээ. ==Эхлэл, тулалдагч талуудын хүчний харьцаа== Өвөр Монголыг чөлөөлөх таван замын цэргийг ерөнхийлөн захирагч жанжнаар [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]г зарлигаар томилсон. Таван замын цэргийг дараах байдлаар хуваан мордуулсан байна. Үүнд: *Нэгдүгээр зам: [[Егүзэрийн хийд]]ийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]гийн удирдсан [[цэрэг]] *Хоёрдугаар зам: [[Дарьганга|Дарьганг]]ын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], [[дэд сайд]] [[Бавуужав]] нарын цэрэг *Гуравдугаар зам: [[Сөнөд]]ийн хоёр [[хошуу]], [[Дөрвөд|дөрвед]] вангийн чиглэлд дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[Насан-Аривжих]]ын цэрэг *Дөрөвдүгээр зам: [[Хөх хот]]ын чиглэлд, [[сайд]] [[гүн]] [[Сономдорж]]ийн цэрэг *Тавдугаар зам: [[Урад]]ын гурван гүн, [[Хатан гол]]ын чиглэлд, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийн цэрэг тус тус хөдлөх болсон ажээ. Эдгээр чиглэлүүдэд нийтдээ 10000 цэрэг байсан гэж үздэг. [[Файл:With the Russians in Mongolia 192.png|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] 1913 оны дунд үеийн Монгол цэргийн тоог 4300 гаруй, түүн дээр 3500 орчим орон нутгийн [[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг|сайн дурын цэрэг]] байсан гэж үздэг. [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]ын [[ерөнхийлөгч]] [[Юан Ши Кай]] Монголын эсрэг 70 000 цэрэг татаж, их буу, явган цэргээс бүрдсэн орчин үеийн зэвсэглэл бүхий [[арми]]йг эмхлэн байгуулж, [[маршал]] [[Ван Хуайчин]]аар удирдуулан хөдөлгөлөө. Тэр маршалд өгсөн бас нэг нууц даалгавар нь [[Дэмчигдонров ван]]гийн өргөөнд хадгалагдаж буй [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] тамгыг ямар ч хамаагүй аргаар авчрах явдал байв. [[Дундад Иргэн Улс|Хятадын]] цэргийн байдлыг авч үзвэл: 1912 оны намар Дарьгангын чиглэлд 500-аад, [[Цагаан Түн]]гийн чиглэлд 1-2 мянга орчим, [[Цицикар]]т, [[Хөлөнбуйр]]ын чиглэлд 4 мянга гаруй хүнтэй холимог бригад, [[Жиримийн чуулган]]ы нутаг, Таононфу гэж буй (Шаазгай) хотноо 10 мянга орчим цэрэг байрлуулжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дундад иргэн улс 1912 оны адаг, 1913 оны эх гэхэд Жиримийн чуулган, Цицикар, Шаазгай хот орчим 14 мянгаад цэрэг (зүүн чиглэл), Өмнөд Монгол буюу Хөх хот, Хаалган боомт, Долоннуур, Бяруу зэрэг хотод 39 мянган цэрэг (төвийн чиглэл), харин Цагаан Түн, [[Алтайн Шар сүм]], [[Чингэл]] зэрэг газраар 6 мянгаад цэргийг байрлуулсан мэдээ бий. Эдгээр бүлэглэл нийт янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]], 80-90 [[пулемёт]]той байв. Харин 1913 оны 9, 10 дугаар сарын үед [[Шаньси]] мужийн умард хилийн нутгаар 23 янз бүрийн анги нэгтэл, 28 их буу, 4 пулёмёттой 9500 явган, 1500 морьт цэрэг байрлаж байсан бол Хаалган, Долоннуур зэрэг хотын чиглэлийн цэргийн бүлэглэлд 30 их буу, 16 пулёмёт бүхий 35 батальон (20 мянган хүнтэй) [[явган цэрэг]], 9 [[дивизион]] (2500 хүнтэй) [[морин цэрэг]]тэй анги, салбарууд байрлаж байжээ. [[Файл:Mongolian_soldiers1.jpg|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] ==Байлдаан эхлэх үеийн цагийн байдал == 1912 оны сүүлийн хагас жил хятадын цэрэг Өвөр Монголын олон газарт улмаар давшин орж бэхлэн суужээ. Нөгөөтэйгүүр, мөн оны есдүгээр сард "Монгол-Оросын гэрээ" байгуулахаар зөвшилдөж байсан үед Богд хааны засгийн газар дотооддоо Өвөр Монголд цэрэг оруулах төлөвлөгөө зохиож эхлэв.Ингээд ДИУ болон Монголын хоорондох зөрчил ихээр хурцдаж асуудлыг хэлцлийн шуагмаар шийдэх боломжгүй болж цэрэг дайны ажиллагаагаар шийдэхэд хүргэх болов. 1912 оны сүүлчээс эхлэн жил гаруйн хугацаанд Хятад улсын Бээжингийн засгийн газар ба Монголын Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын тойронд байлдаан болжээ. Монголын цэрэг Өвөр Монголд байгаа Хятадын цэрэгтэй тулалдаж эхлэн Эзний гол, Ноён уул, [[Алшаа зүүн хошуу|Алшаагийн яамд хот]]ын орчим, Шандын гол, Үхэрчин уул, Тэнгэр элс, Сургага Хөөрөг, Дархан уул, [[Шулуун хөх хошуу]], [[Долнуур]], [[Бяруу]] хот, [[Хөх хот]]ын орчим, [[Хөвөөт шар хошуу]] зэрэг олон газар ялалт байгууллаа. Энэ явдлыг Лондон «Times», [[Япон]]ы «Manshū Nichi-Nichi Shimbun» зэрэг олон [[сонин]] [[дэлхий]] нийтэд зарлаж байсан ба [[Оросын Хаант Улс]] «Танай улс учиргүй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан. ===Байлдааны ажиллагааны эхлэл=== ДИУ болон Монголын цэргийн анхны байлдаан Өвөр Монголд хэзээ болсон цаг нь тодорхойгүй боловч Японы гадаад яамны Дайшѐо- гын тэргүүн он (大正元年-1912)-ы есдүгээр сарын 9-ний өдрийн тэмдэглэлд "Жэн Жиатүнд бэлгийн улиралын долоон сарын 8-наа хятад монгол хоѐр цэргийн хооронд нэгэн их дайн болов" <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээ нэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 机密公第257号，大正元年9月10日 外务省政务局接受件。</ref>гэсэн мэдээ бий. Энэ нь Өвөр Монголд болсон ДИУ-ын цэрэг болон Монгол цэргийн хамгийн анхны зэвсэгт мөргөлдөөн. 1912 оны арван сарын 11-ний өдөр Оросын элчингийн Бээжийнгээс явуулсан цахилгаанд: "Дундад улсын сонин мэдээнийхний ба нам бүлгийнхэн Оросын эсрэг ухуулгаа үргэлжлүүлэн чангатгаж байна. Хүрээг дайлах аян цэрэг (远征军)-ийг зэвсэглэхээр илээр хандивын мөнгө цуглуулж <ref>Ш. Бира: “БНМАУ-ын түүх”, Монгол улсын соѐл гэгээрлийн яамны сурах бичиг сэтгүүл хэвлэх товчоо, 1987, тал 146</ref><ref>Ш. Нацагдорж: “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946 он, тал 34-35</ref><ref>《盛京时报》(Мүгдэний цагийн сонин) 1912年12月3日，第三面，《国务院对库政策志略》。</ref> байна. Зөвлөгөөний хурлын даргаар тэргүүлүүлсэн улс төрчид цөм энэхүү учирт оролцов. Засгийн газар яг улсын доторх цэргийн зээллэгийн төсвийг ярилцаж аян цэргийн төлөвлөгөө хийж эл газарт үүний төлөө идэвхтэй бэлтгэл арга авч байна."<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 136</ref> гэжээ. Бээжингийн засгийн газрын зөвлөгчийн яам ба хуурай цэргийн яамны удирдлага дор, юуны өмнө Дарьгангад дайран Монголын цэргийг устгах дайны зорилгийг тогтоов. Залгаад Халуун гол (Рехэ), Цахар, Шианши, Сиүюаньд суугаа цэргийн дайралт бараг адилхан цагт эхэлсэн байв<ref>Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Дарьгангын дайралтад Иргэн улсын цэрэг ихэд ялагдаж, Дарьгангын өмнө талд байгаа Шилийн голын газар Монголын цэрэгт эзлэгдэв. Энэ үед Иргэн улсын цэрэг бараг цөм Шилийн голоос ухарсан байв. Тэгээд ―Хятадын засгийн газар Улаанхад ба Кайлү-д цэргийн байрлуулт хийж Дарьгангыг эзэлсэн Гадаад Монголын цэргийг хөөн гаргахаар Жинжоү-гээс И Жүн (毅军) цэргийн явган цэрэг 2 000, морьт цэрэг нэг дунд анги, буут анги нэг дунд ангийг, Халуун голоос И Жүн цэрэг 2 000, Хуай Жүн (淮军) цэрэг 1 000, шадар цэрэг хоѐр хороог, Жан Чигү-гээс 500-г, Гүй Хуачэн хотоос шадар цэрэг хоѐр хороог, жич Шианши-гийн хуурай замын цэргийн нийлмэг багаас нэг бригадыг татан төвлөрүүлж Дарьгангийг дайрах хүчнээ чангатгав. <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээтнэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 ”Квантуны армийн захиргааны яамнытмэдүүлэлт”</ref> Хэдийн тэгсэн боловч 1919 оны арван нэдүгээр сард Армонголын өөртөө засахыг үгүйсгэх болтол, Иргэн улсын цэрэг Дарьгангад орж чадаагүй. Анхан шатны баруун талын дайн нь бараг цөм Шилийн голын хэмжээнд явагдав. 1912 оны сүүлчээр Иргэн улс ба Монголын хоорондох хоѐр цэргийн мөргөлдөөн үүссэнээс нааш, Шилийн голын чуулган ба зүүн талын Зуу-Удын чуулган тун бачим байдалд ороод байв. Энэ хоѐр чуулган нь Хөлөнбуйрынх шиг Богд хаант засгийг дагахаар эрс тэс хөдлөөгүй бөгөөд Цахарын зарим хэсэг мэтээр эсрэг зогсолт бас аваагүй юм. Мөн бас Их зуу,Улаанцавын чуулган мэт өнгөн дээрээ Иргэн улсыг дагаад үнэндээ Богд хаант засаг лугаа үргэлжлэн харилцаж байсан ч биш, өдөр тутам бачуурч байгаа байдалд энэ хоѐр чуулган ямар овроор хандвал зохихоо өөрсдөө тогтоож чадалгүй хар шар нийгмээрээ самгардаж байв. Гэхдээ 1913 оны зэвсэгт мөргөлдөөнд хамгийн их хохирол амссан нь ч энэ хоѐр чуулган юм. Шилийн голын чуулганы нутаг нь дунд ба баруун Өвөр Монголын хойд хэсгийг бүрхэж Армонгол лугаа шууд залгалдаж байдаг. Тухайн чуулган нь Иргэн улс ба Монголын хоорондох халхавч орон болж байсан учраас түүний өмнөх Цахар орон цохилтонд учирсан боловч хохирол нь бага байв. Монголын талаас Шилийн голын дайнд оролцсон нь Дамдинсүрэнгийн удирдсан баруун замын цэрэг болон Бавуужав, Хайсан хоѐрын удирдсан дунд замын цэрэг байв. Дамдинсүрэнгий доор байсан 1 000 цэрэг бүгд Өвөр Монголын хүн бөгөөд Дамдинсүрэн 1912 онд тэднийг Хөлөнбуйр, Шилийн гол, Цахараас элсүүлэн авсан<ref>Hyer, Paul: The role of inner Mongolia in the Independence Movement,1911-1914, Studies on Mongolia: proceedings of the First North American Conference on Mongolian Studies. Bellinghan: Western Washington Univ,Press, 1979.p.92.</ref> 1913 оны нэгдүгээр сарын дунджаар Дамдинсүрэнгийн удирдсан цэрэг нь Иргэн улсын цэргийн Долон нуурын хуарныг авахаар довтлоход Иргэн улсын талаас умардын шинэ цэргийн нэгдүгээр дивиз (дарга нь Хэ Зүнлиан 何宗莲)-г хөдөлгөж Долон нуурын баруун хойнох элсэрхэг газарт ширүүн дайн хийв. Монгол цэргийн дайралт эхэлмэгц хөдөлгөөн шаламгай Монголын морьт цэргийн салбар анги Долон нуур орчим шувтлан орж Иргэн улсын цэргийн буцах замыг тасалсан тул Иргэн улсын цэрэг бүслэгдсэн байдалд орж ширүүн дайнд хагас тооны цэрэг нь алагдаж, үхэж шархдагсад зууны наяд хүрч тун ихээр хохирсон байна<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть), Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны хоѐрдугаар сараас долдугаар сар 1-6-1-57号, мөн дээрх Heyr, Paul –ын ном, р 92</ref> Иргэн улсын талынхан энэхүү учрыг чухал болгон тухайн газрын цэрэгт гол хүчний шинэ цэрэг хүрэхээс өмнө дайсны дайралтыг Шангуан гол (闪光河, Долон нуурын хойгуур урсах гол)д хориглох хэрэгтэй гэж тушааж байв. Тэгээд умардын хуурай замын цэрэг (北洋陆军)-ын гуравдугаар дивизын гурав дугаар бригад (дарга нь 卢永祥 Лү Еншиан) , наймдугаар дивизын 16-р нийлмэл бригад (дарга нь 王汝贤 Ван Рүшиан), Хуайжиүн цэргийн морьт цэргийн нэгдүгээр бригад (дарга нь 陈文运 Цен Венюунь)-ыг Долон нуур орчим томилоод, бас Халуун голын И Жиүн цэргийг байлдааны байдлыг очиж туслуулахаар дайны бэлтгэл хийлгэв.Энэ үед 1913 оны эхэнд Цахарын зүүн хэсэг ба Халуун голын хойд хэсэгт Иргэн улсын цэргийн хүч 21 400 хүн болсон. Долон нуурын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (王怀庆) Монгол цэргийг эвдэхээр шуудаж, буут цэргийн галлалтын хамгаалалт доор давуулга олон цэргийн хүчнээр гэдрэг дайралт хийв. Гэвч илэрхий ялалт олсон байдал мэдэгдэхгүй<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Тус газарт суугаа Иргэн улсын цэрэг явган, морьт, буут ангийг хамтруулсан 4 000 хүн олноор дайнд гарсан гэдэг боловч магад тоо нь мэдэгдэхгүй бөгөөд ерөнхийдөө цэргийн сүр алдагдсан байна<ref>190 “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть)</ref> 1913 оны эхэнд Бавуужав, Хайсан, Наваангомбо нарын удирдсан Дарьгангийн чиглэлийн цэрэг, Өвөр Монголыг дахин давтан дайрч байв. Эдгээр цэрэг юуны өмнө нэгдүгээр сард Дарьгангийг дайраад ялалт олж, Бэйсийн сүм (贝子庙，Одоогын Шилийн голын төв Шилийн хот жич түүний орчим)-ээр гарч зүүн өмнөш урагшлав. Бавуужав Лиан Күйсү (梁魁苏) нар хэдэн мянган цэргийн хүчээр Бэйсийн сүмийг довтолсон нь Иргэн улсын цэрэг болон Монгол цэргийн эсэргүүлэн байлдсан хамгийн анхны дайн болсон бөгөөд түүнээс хойш Монгол цэрэг Шилийн голын Үзэмчин хийгээд Зуу-Удын Их вангийн сүм (大王庙), Мисан сүм (米僧庙), Шавартай, Шар даваа зэрэг газрыг эзлэж байв. Бэйсийн сүмийн байлдаанаас хойш Иргэн улсын сахих цэрэг удаа дараалан ялагдан ухарч байв. 1912 оны 4 дүгээр сар болохоос өмнө, Шилийн голын зүүн хэсэг Зуу-Уд аймгийн Хишигтэн хошуу Монгол цэрэгт эзлэгдэв.аравдугаар сарын үеэс Монголын цэрэг Шилийн гол дэх Иргэн улсын цэргийн хуарныг голчлон сөнөөгөөд, хэдэн салбар салж Цахар оронд түрж, Зуу-Удын хойд хэсэгт гүн орж, Шилийн голын бүх нутгийг эзэлсэн байв. Иргэн улсын цэрэг дайн эхэлснээс нааш үндсэндээ ялагдав. шаламгайлан урагшлах Богд хааны засгийн газрын цэргийн ажиллагааны тухай өгүүлэхдээ: "Монгол цэрэг монголын бүх нутгийг дэвжээрүүлэв"гэж гайхсан Оуэн Латтимор (Owen Lattimore) бас Богд хааны засгийн газрын цэргийн тухай ―Хүрээнээс томилсон аян цэрэг бүмэтжгүй биш‖ гэж байсан бөгөөд ―Тэд нар хүрсэн газар бүрдээ хятадын цэргийг эвдсэн бөгөөд түр зуураа Жанчхүүгээс умарших дайнд их ялалт олж" байсан гэж тэмдэглэжээ. Түүний хэлэхээр Иргэн улсын цэрэг шинээр сургуулалт хүртэж шинэ маягын зэвсгээр зэвсэглэсэн тухай үеийн шилдэг цэрэг анги байсан боловч байлдах бүрд ялагдаад байсан тул аргагүй эвсэхийг хүсэх болов гэдэг. Ийнхүү явцад Иргэн улсын төлөөлөгч болон Монгол цэргийн хошууч ангийн дарга Дамдинсүрэнгийн хооронд хэлэлцээр хийх болов. Тэр үед Иргэн улсын төлөөлөгч "Дамдинсүрэн хэрвээ Иргэн улсыг дагавал Их Жунтан өөрийн биеэрээ вангийн зэрэг хүртээж ѐсныг гүйцэтгэн угтах болно" гэж Бээжингийн саналыг уламжлав Дамдинсүрэн Бээжингийн саналыг хүлээн авсангүй тул хэлэлцээр нь бүтэлгүй төгсөв<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Иргэн улсын эвсэх "Зөөлөн бодлого" нь Дамдинсүрэнд үйлдэл гаргасангүй боловч, бусад талаар харин бүтэмжтэй байв. Жишээлбэл, тэр үед Сөнөдийн талын цэргийн ерөнхий жолоодогч байсан Насанравжих 208 Иргэн улсын талын хүсэлтийг хүлээж Бээжингийн засагт орж өгөв. Насанравжих "Үндэсний чөлөөлөлтийн хөдөлгөөн"-өөс урвав гэсэн мэдээ нь Богд хааны засгийн газрыг ихэд цочоов. Энэ нь Богд хааны засгийн цэргийг тун ашиггүй байдалд оруулав. Түүний дараа баруун хэсгийн дайны Монгол цэрэг эмх дэглэмгүй байдалд орсноос ялагдаж эхэлсэн нь Богд хааны цэргийн явдлын төлөвлөгөөнд оролцож байсан Насанравжихын урвасантай холбоотой. Нөгөө талаар Бээжингийн засгийн газар, Иргэн улсын цэрэг Өвөр Монголын дайнд удаа дараалан ялагдсаныг чухал том хэрэг болгон үзэж, цэргийн хүчээ зузаатгахаар чармайж сэргийлэлтээ чангатгав. Түүнчлэн 1913 оны наймаас есөн сарын завсрын үеэс зүүн хэсгийн дайны байдалд эргэлт гарав. Тухайлбал, Иргэн улсын цэрэг хамгаалалтаас дайралтад шилжиж байв. Онцгойлон баруун хэсэгт мөн тэр намраас Богд хааны цэргийн хүнс хангалт бэрхдэж эхлэв. Байлдааны газраас Богд хааны засгийн газарт хандан, буу сум хурдан хүргэж ирүүлтүгэй гэсэн бачим шаардлагуудыг дахин давтан гаргаж байсан боловч засгийн газраасаа хариу олсонгүй. Энэ үед Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагаар Иргэн улс лугаа Өвөр Монголын дайныг зогсоохоор хэлэлцэж байсан. Нөгөөтэйгүүр мөн 1913 оны сүүлчийн хагасаас Орос, Хятад, Япон зэрэг улсуудад яаж хандах тухай Богд хааны засгийн газрын ноѐдын санал нэгдэлгүй болж улс төр улам будлиантай байдалд орж байв. ===Байлдааны ажиллагааны өрнөл буюу дунд үе=== 1913 оны 6 сард Богд Хаант Монгол Улсын засгийн газар Жанчхүүгээс ирсан туршуулын мэдээнээс Иргэн улс буюу хятадын цэрэг өвөр монголыг эзэлсэний дараа давшилт хийн Монгол газар орж Хүрээг эзлэхээр төлөвлөж байгааг мэдсэний үндсэн дээр цэргийн нууц хурал хуралдуулж хятад цэргийн давшилтыг хориглоход бараг гурван түм таван мянган цэргийг дайчлах шаардлагатайг тул холбогдох арга хэмжээг авсан байна .<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 191</ref> ДИУ “Зөөлөн илбэлэх”-ийн эвсэх бодлогын дагуу, дайны бодлогоо шинээр төлөвлөжээ. Төлөвлөгөө нь: Нэг. Жанчхүүгээс Долон нуур, Бяруу балгас зэрэг Монголын чухал боомт газар хүрэх замд уулын морин улааг хаяж хурдхан цахилгаан утас тавин цэргийн хөдөлбөрийг хурдатгах хэрэгтэй. Хоѐр. Үүнээс хойш Жанчхүүд суусан нэгдүгээр дивизыг цөм Монгол газар суулгаж, Жанчхүү орчимд гуравдугаар дивизын тавдугаар нийллэг бригадыг байршуулна. Гурав. Монголын байдал улам бачим болж Монголын эл газар суух цэрэг нэмэгдэн байгаа тул урьдын цэргийн өртөөний дүрэм бэрх болов. Жанчхүүд хурдхан цэргийн өртөө гаргаж зөөвөрлөх байгууламжийг бүрдүүлэн, эл газрын цэргийг хангах хэрэгтэй Дөрөв. Уулын Монголыг дайлах цэрэг нь Цахар, Халуун гол, Сиүюань хэмээх гурван газрын цэрэгт хуваагдаж байх тул тус тусдаа хөдөлж хоорондоо ямарч холбоогүй байсан шалтгаанаар удаа дараалан ялагдав. Иймээс хойшдоо гурван замын цэргийн хуаран нягт холбоо авч хөдөлгөөнөө хамтруулж байдлаа хоорондоо мэдэгдэх хэрэгтэй<ref name=Япон></ref>. Монголын Засгийн газар Армонгол болон Өвөр Монголын ын нийлэх зорилтыг хурдхан биелүүлэхээр түшмэд сайд ван гүн нарыг цуглуулан төрийн хурал хийв. Хурлаас цэргийн бэлтгэл хийж, элч нарыг хошуудад мордуулан, өмнө зүг дайлахад хэрэглэх морь, тэмээ, хөсөг, хүнсийг цуглуулахын хамт, Өвөр Монголын нутагт хоѐр хүн томилон очуулж тэндэх ван гүн нартай уулзуулан Хүрээнд нийлэхийг уриалж, болох эсэхийг арван өдрийн дотор тогтоох болов<ref name=Япон> “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41号, 大正2年8月-10月，秘受4886号), “Өвөр Монголд айх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”,“зургаан сарын дундаж Хутагтын “Ар, Өвөр Монголыг нийлүүлэхи төсөл”</ref>. Энэ үед Монгол цэргийн давшилт амжилттай байлаа. Зургаадугаар сарын 4-ний өдрийн Монгол цэргийн дайралт Цахарын чиглэлд амжилттай байсан байна. Японы гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл, хятад улс “Зургаадугаар сарын хуучдаар Цахарын цэргийн төлөвлөгөө”-г батлав. Үүнд: “Цахар аймагт тэргүүн фронтын байдал өдөр тутам бачим болсон бөгөөд олон мэдээнээс үзвэл Хүрээний цэрэг өмнөшлөх буюу эсвэл төсөөлөшгүй учир гарч мэдэх тул гуравдугаар дивизын тавдугаар бригадын дарга Лү Шаожиан (卢少将)-ийг Цахарыг сахих командлагчаар дэвшүүлж, цэргийн гол хүчнээ Шавартай орчимд төвлөрүүлж, Долон нуур ба Хүрээ-Жанчхүүгийн зам зүгийн алинд ч боловч тохиол алдахгүй хөдөлж болохоор төлөвлөсөн” гэж бий. Монголын тал тавдугаар сарын хуучдаар Тогтох, Хайсаны удирдсан зургаан мянган хүнтэй цэргийг Дарьгангад байршуулсан байна Тогтох, Хайсан нарын цэрэг Дарьгангад ар талын хүчнийг чангатгаж байхад Бавуужав Дарьгангын тэргүүн фронтын цэргийг удирдаж хошуучлан байлдсан байна. Тухайлбал, Бавуужавын цэрэг Зуу-Уд чуулган зүг дахин дайрсан байна. <ref>《林西县志》(Линшишианы ойллого) Өвөр Монголын номын сангийн хадгаламж (бичмэл) тал 11</ref> Зуу-Уд зүг дайрсан Монгол цэргийн тэргүүн фронтын салбар анги нь Хурх сүм, Тата сүм (塔塔庙), Шавартай зэрэг газрын хэдэн удаагын байлдаанд олон хүнээ алджээ. Хятад тал тулалдаанд өөрийн шавхагдашгүй хүний нөөцөөс Монголын талаас олон дахин давуу том цэргийн хүчнийг төвлөрүүлэн оруулав.<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985,тал 313</ref> Монгол цэргийн анги нь Богд хааны зарлигаар дайны талбараас Шилийн голын баруун сөнөд дэх Монголын цэргийн суурин зүг буцаж ирэв. Үүнд хятад эх сурвалжид: “Зургаан сарын 23-нд, явган цэргийн гуравдугаар хорооны гол нь болох Гүн (宫)-ийн салбар анги болон морьт цэргийн хорооны Мэн (孟) даргын удирдсан цэрэг баруун Сөнөдийг эзэлсэн бараг 400 монгол дээрмийг дайлж хэдэн цаг байлдсаны эцэст тэднийг цохин ухруулав. Монгол цэргийн үхэж шархдагсад зуу гаруй, хятад цэргийн үхэж шархдагсад дөч гаруй болов” бий.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情 报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, “Зургаан сарын хуучдаар Тогтох өмнөш халдахаар бэлтгэв”</ref> Мөн энэ үед Хайсаны цэрэг Дарьгангаас Хөх хотын баруун биеэр орж лагерь байгуулжээ. Долдугаар сарын 18-ны өдөр, Булан (布兰, Бугатаас баруунш бараг наян газрын зайд бий) гэдэг газарт умард Шиан Ши-гийн командлагч Лиү Тинсэн (晋北司令官刘廷森)-ий удирдсан явган цэрэг нэг хороо, морьт цэрэг гурван суман, буут цэрэг нэг салаа болон хоѐр пулѐмёт Хүрээний дээрэмд (Хайсаны харъяанд байгаа цэргүүд) их төлөв 1 200 хүнтэй мөргөлдөөн болж зургаан цаг илүү явагдсан ширүүн байлдааны эцэст Хятад цэргүүд ихэд ялагдаж 400 хүн шархадсан бөгөөд их буу 1, винтов 180-тай Тулуй худаг (托雷井, Бугатаас дөчин газар зайтай)-д ухарч одов. <ref> “Долоон сарын 18-ны Булангын байлдаан” </ref> Энэ мэтээр Жанчхүү-Хүрээний зам дагуу Хөх хот, Зуу-Удын Их вангийн сүм орчмын байлдаан ширүүн болов. Энэ үед хятадын морьт цэрэг, их буугаар дэмжүүлэн умард хил дагуу төвлөрч эхлэв. Долдугаар сарын 18-нд морьт цэргийн гуравдугаар бригад (Морьт цэргийн зургаадугаар хороо)-ны явган цэргийн нэг суман туршихын зорилгоор Цахараас Ар Монгол руу давшилтанд оров. Урагшлах замдаа тэд “Мөн хошуу (Цахарын хөвөөт шар)-наас умарш хорин газрын үзүүрт 500 орчим Монгол дээрэмтэй тааралдаж тэднийг ухруулав. Монгол дээрэм 30 гаруй үхдэлээ орхиж алс умарш ухрав” гэж бий<ref>“Долоон шарын 18, Хөвөөт шарын байлдаан”__</ref>. Энэ мэтээр зунд дулаан улирлыг ашиглан хятадын хэсэг цэрэг хилийн бүсэд оров. Долдугаар сарын үед Монгол цэрэг Өвөр Монголын олон газрыг эзлээд байсан тул Богд хааны засаг Дарьгангад байсан Монгол цэргийн “Өмнөш дайлах захиргааны газар”-ыг хилээс урагшлуулах хэрэгцээтэй болов. Долдугаар сарын эхээр Агваандорж захирсан 800 гаруй монгол цэрэг Зайр Ус орчим ирж довтлоод тухайн газрыг эзлэж, хөмрөг барьж, өмнө хилийг хамгаалах хязгаарын хэргийн товчоо байгуулах зэргээр бэлтгэл хийв. Үүнд Сүи Юань хотын жанжин Жан Шаоцэн (张绍曾) нэгэн салбар ангийг томилж (Долдугаар сарын) хорин гурванд тэднийг довтлон ширүүн байлдаан хийжээ. Хүчний хувьд хэт давуу хятад цэрэг тухайн газрыг дахин эзэлжээ. Хятад сурвалжид монгол цэрэг 30, 40 хүнээ алдаад умард зүг ухарсан гэжээ. Долоон сарын дундуур Монгол цэрэг их вангийн сүмийг дахин довтолж, 22-ны өдөр түүнийг эзлэв. Наймдугаар сард хоѐр талын цэргийн Жанчхүүгийн төлөө тулалдаан ширүүсэв. Гэвч хүн хүчээр дутуу, сум хэрэгсэл дууссан тул 10-ны өдөр Монгол цэрэг ухрав Наймдугаар сарын сүүлийн хагасын байлдаанд хятадууд удаа дараа нэмэлт цэргийг татан хүчээ эрс нэмэгдүүлэн цэргийн хүчин давуу болж ирэв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны долоон сарын 9-д Богд хаан Өвөр Монголд байлдаж байгаа Монгол цэрэгт зарлиг буулгав. Зарлигт: “Улсын мандаж мөхөх нь тэнгэрийн цагийг дагана... хэрвээ энэхэн чөлөөг алдвал гэмшвээс юуны тус...Монгол газартаа хүрвээс барваа, бусдын газар нутагт халдаж эс болмой” гэжээ<ref>Монгол Улсын Түүхийн төв архив, 5-29-80 номерт, “БНМАУ-ын түүх”, хоѐрдугаар боть (доод)</ref>. Дайны дунд шатанд хятад улсын цэрэг дайсны эсэргүүцлийг бут цохих шинэ бодлогыг тогтоож цэргийн ажиллагаагаа явуулсанаар фронтын шугамыг ухруулж эрс бэхжүүлсэнээс болж цэрэг дайны байдал монголын талд ашиггүй болж байгааг мэдсэн монголын тал ч байдалд тохирхоо больсон дайны төлөвлөгөөгөө дахин хянаж нэмэлт өөрчлөлт хийсэн байв. ===Байлдааны ажиллагааны сүүлийн шат=== Хятадын тал Монгол цэргийг ухруулсан байдлаа ашиглан 1913 оны есдүгээр сард Монголыг дайлах цэргийн захиргаагаа Улаанхадад шилжүүлжээ. Наймдугаар сарын 14-нд зүүн Сөнөдийн зүүн өмнө байгаа Шулуун хөх орчимд Хуай Жиүн цэргийн үндсэн анги болон Монгол цэргийн гол хүчин (Мянга шахам хүн) тулалдав. Энэхүү ширүүн тулалдаанд хятад цэрэг Монгол цэргийг ухруулсан байна.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, </ref> “Найман сарын 14, Шулуун хөхийн байлдаан” Мөн Шулуун шарын чиглэлд болсон тулалдаанд Монгол цэрэг ухарсан байна<ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Найман сарын 20, Шулуун шарын байлдаан</ref>. Монгол цэрэг энэ үед сум хэрэгслээр гачигдан хүнд байдалтай байсан боловч хятад цэргийн эсрэг сөрөг довтолгоонуудыг амжилттай хийсэн байна. Есөн сарын 11-нд Монгол цэрэг Бяруу хот, Долон нуур зүг довтолсонд тухайн газрын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (宣化镇守使王怀庆) өөрийн хятад цэргийг шаардсан боловч Хятад цэрэг ялагдсан буюу хүнд байдалд орсрн байжээ<ref>(Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Есөн сарын 16, Долон нуурын байлдаан”</ref>. Энэ үеийн дайны тухай хэдэн зүйлийн сурвалж материал байх боловч Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл болон хятадын эх сжрвалжид тэмдэглэгдсэн агуулга хоорондоо тун их зөрөөтэй<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт</ref>. Хятад эх сурвалжид Хятад цэрэг есөн сараас эхлэн бүх талын дайралт хийж Монгол цэргийг мөхтөл цохьсон байна. Гэвч тухайн үеийн дайныг бараг л өдөр бүр тодорхой мэдээлж байсан Японы гадаад яамны тэмдэглэлд Хятад цэрэг Цахараас хойшх газарт нэг л хэсэг цэрэг оруулсан төдий байв. Богд хааны засгийн газрын цэрэг дайралтаа үргэлжлүүлж арван нэгдүгээр сарын эхнээс хориглолтын байдалд орсон боловч эзэлсэн газраасаа бараг ухраагүй сэргийлэн сахьсаар байжээ. Мөн гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл аравдугаар сард Богд хааны цэрэг Зуу-Удын чуулганы баруун захаас дайрч тус чуулганы Баарин хошууны газарт Хятадын цэрэгтэй дахин тулалдаж байжээ. Үүний тухай 1913 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр илгээсэн ―Квантуны захирагчын мэдээлэлд “(关东都督报告)-д Линшигийн зүгийн Монгол хулгайн дайралтын байдал” гэдэг гарчигаар доорх мэт тэмдэглэж байна: “Есдүгээр сарын 30-ны шөнө Лиү Жиаинз (刘家营子)-ийг сахисан И Жиүн цэргийн салбар ангиас томилсон бага суман дарга Лиү Жиүнши (少佐刘君实)-гийн удирдсан хоѐр зуун цэрэг мөн тэр газарт найман зуу гаруй монгол цэрэгт дайрагдаж Лиу ангийн дарга байлдаанд үхсэн бөгөөд үхэж шархадсан цэрэг ная шахаж эдүгээ мөн Лиу Жиаинз-ыг бат сахисаар байна” гэжээ. Түүний дараа өдөр нь “Аравдугаар сарын 1-ний өдөр Монгол цэрэг Лиү Жиаинз-ийг дайран байлдаан бүхэл өдөр үргэлжлэн бага суман дарга ч байлдаанд үхэж үхдэл шархдал үлэмж гарсан” байв.<ref>Мөн тэнд: “Квантуны захиргааны ордонд мэдүүлсэн мэдүүлэлт” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны арван сарын 22-ны өдөр илгээв)</ref> Юань Шикайн бичээч Цай Тинганд өгсөн Моррисоны 1913 оны арван нэгдүгээр сарын 28-ны захидал болон дурдатгалд, тухайн үеийн Хятадын цэргийн “Дайны ялалтын мэдээлэл”-ийг ярихдаа: “Тэр бол зэвсэггүй Өвөр Монголын ардыг дарангуйлсан төдий юм. Монгол цэргийн дайралтыг тэд мөн л эсэргүүцэж чадахгүй байсаар” гэж хатуу шүүмжилж байв<ref>Edited by Lo Hui-min, 1978 , 《The Correspondence of G.E.Morrison II, 1912-1920》, Camdridje University press, p.269</ref>. Тэрээр “Монголын байдал гэвэл миний хэлснээс нэн муу байна... Хаалган (Жанчхүү)-аас Урга (одоогын Улаанбаатар), Долон нуур, Гүй Хуачэн хүртэлх зам үнэхээр муу” гэж, чухал чухал газраас Монгол цэргийг ухруулж чадсангүй гэдгийг ярьсан нь тухайн үеийн зөв мэдээлэл юм. Моррисон дайны байдлыг задлан шинжилж үзээд хүнд хэцүү байгалийн орчин бол хятад улсын цэргийн ялагдсан нэгэн шалтгаан мөн гэжээ. Мөн тэрээр “Монгол цэрэг тухайн газрын уур амьсгалд тэсвэртэй боловч ―хятад цэрэг уур амьсгал ус шороонд дасаагүй нь хятад цэрэгт тун ашиггүй” байгааг дурдав. Моррисон тэдгээр шалтгааныг үндэслэн “Хятадын цэргийн байлдах арга ба цэргийн сэтгэл санааг эртхэн өөрчлөхгүй бол Өвөр Монгол бас тусгаар тогтнох аюултай” гэж Хятадын засгийн газарт чанга сануулга өгч байв. ) Хүйтэн улирал болоход хоѐр талын цэрэг хатуу байдалд оров. Хятадын цэрэг дахин давтан дайрсан боловч амжилтгүй болж бүх дайралт давшилтыг нь монгол цэрэг амжилттай няцаан цохисон байна. Гэвч хятадын хохирол нь Богд хааны бага байв. Богд хааны цэрэг давшилтаас хориглолт хамгаалалтанд орж дайны явц байршлын буюу сунжирсан дайны байдалтай болов. Хүйтэн өвлөөс өмнө дайныг дуусгах гэсэн Хятадын цэргийн Ү Жиүншэн (吴俊升)гийн дайралт нь амжилтгүй болжээ. Энэ бол таван замын байлдааны зүүн хэсгийн цэрэг дайны байдал а. Хоёр тал хориглолтонд орсноор фронтын шугам тогтворжсон байна. Байлдааны ажиллагааны баруун хэсэгт, тэр намрын тэргүүн сард Цахарын чиглэлд Монгол цэрэгт сум дарь зэрэг зэвсэглэл ихэд дутагдаж, зэр зэвсэг нэмж нийлүүлэхийг хүссэн хүсэлтийг удаа дараа Хөх хотын тэндээс Богд хааны засгийн газарт хүрч ирж байв.<ref>Монголын академын түүх судлах газар: “БНМАУ-ын түүх” II боть (доод), монгол бичгийн хэвлэл, 1986, тал 1704</ref> Гэвч энэ үед Богд хааны засгийн газар, Өвөр Монголын дайны хэрэгцээг хангах үлэмж хэмжээний тусламжийн төсвөө батлаж чадаагүй тул Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг үргэлжлүүлж чадахгүй байдалд оров. Үүний шалтгаан нь Орос улсаас авахаар төлөвлөсөн байсан зээлийн асуудал байсан боловч Хаант оросын засгийн газар урьд нь өгөхөөр амалсан зээлээ өгөхгүй болсон явдал байлаа. Мөн Хаант Орос улс Өвөр монголыг чөлөөлөх дайнаа зогсоохыг шаардан Богд хааны засгийн газарт эдийн засаг, улс төрийн болон бусал бүх талын шахалт дарамтыг үзүүлсэн байдаг. Аравдугаар сараас хойш Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг амжилттай дуусгах тусламж хүсэхээр Японтой дахин харилцахаар шийдэж Богд хаанаас Японы хаанд өгсөн гарын бичиг (1913 оны арван нэгдүгээр сарын 16)-ийг Токиод хүргэв.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 247-249</ref> Тэр бичигт хятад цэргийг Өвөр Монголоос татаж гаргахад Японы засгийн газрыг туслахыг хүссэн байв. Гэвч Японы засгийн газар тэрхүү хутагтын гарын бичгийг нээж ч үзсэнгүй, битүүмжилсэн хэвээр нь Оросын элчин сайд Малевский Малевичаар дамжуулж 1914 оны нэгдүгээр сарын 19-ны өдөр Богд хаанд буцаав. Жилийн эцэс болтол байдал онцгой сайжрахгүй байсанд Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг түр шийдвэрлэхийн төлөө дайны хугацааг уртасгах төлөвлөгөөгөө орхив. Тэгээд Оросын дарамт шаардлагын дагуу Өвөр Монголын дайныг зогсоох хэлэлцээр хийх хэмжээнд хүрчээ. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Токиод суух элчин сайдын нууц цахилгаан” 1914 оны нэгдүгээр сарын 15, 16</ref> Учир нь өмнө нь Хаант Орос улс болон Японы Эзэн хаант улсуудын засгийн газрууд нууц гэрээ хийсэн явдал байв. Энэ нууц гэрээнд хоёр тал Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх ба Ар монгол нь оросын нөлөөний бүс болох ба Өвөр монгол нь японы нөлөөний бүс болохыг талууд хүлээн зөвшөөрчээ. Оросын засгийн газар Монголд суугаа Оросын гадаад явдлын төлөөлөгч, генерал консул Миллер Александр Яковлевичид Арван нэгдүгээр сарын 10-ны өдөр нууц цахилгаан илгээжээ. Түүнд: “Монголын засгийг шийдвэртэй ятгаж Өвөр Монголын цэргийн ажиллагааг нь зогсоотугай” гэж шаардаад “... хятад цэргийн дайралт энэ мэт үргэлжилвэл Монгол цэрэг мөхөн сүйрэх аюултай гэсэн байдлаар баталгаа гарган сануулж шаардах арга хэрэглэхийг ...” дурдсан байна.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 10</ref> Оросын тал Богд хааны засгийн газрын гуйсан зэвсгийн тусламжийг Өвөр Монголын дайнаас монголын цэргийг татуулах дарамт болгон олгосонгүй. Хүсэж байсан Оросын зэвсгийн тусламж биелэгдсэнгүй тул Өвөр Монгол дах монгол цэргийн зэвсэг хамгамжийн байдал улам хүндэрч, Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэргээ татахгүй байхын аргагүй болгов. Богд хааны засгийн газар Японтой харилцаж үзэхийн зэрэгцээгээр Оросын засгийн газарт Өвөр Монголын байдлыг мэдүүлэн, Хятадын цэргүүд өвөр монголын энгийн ардуудыг олноор хомроглон хядаж байгааг дурдсан байна. Монгол цэрэг ухарсан Өвөр Монголын Зуу-Удын чуулганы Баарин аймаг болон бусад чуулганы нутагт Хятад цэрэг давшин орсоны дараа монголчуудыг үй олноор хомроглон хядсан байна. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” тал 193</ref>. Оросын засгийн газар Монголыг ятгаж цэрэг татуулахын зэрэгцээгээр Бээжингийн засгийн газарт ч Өвөр Монголоос цэргээ татахыг ятгав. Оросын тал Бээжинд хандан: “...хятад улсын цэрэг Монгол ардыг ихээр хядсан явдлыг Дундад улсын засгийн газар чухалчлан үзэх хэрэгтэй. Ийм байдлыг зөвшөөрч болохгүй...” гэжээ. Мөн шахалт үзүүлэх зорилгоор “...Хэрэв Бээжингийнхэн үгийг сонсохгүй үргэлжлэн хөдөлвөл Оросын засгийн газрын хувьд бид монгол цэргийн дахин дайрахыг хориглож чадахгүй...” гэх зэргээр ятгаж байжээ <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 196, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 13</ref> Гэвч Өвөр Монголоос цэрэг татуулах гэсэн Оросын талын саналыг Хятадын тал хүлээн авахгүй байсан тул нууц гэрээний дагуу өвөр монгол нь Японы талын нөлөөний бүс тул Японы элчин сайдаар дамжуулан нөлөөлөх бодлогийг ч анхаарч байжээ. Гэтэл Бээжинд суугаа элчин сайд Крупенский арван нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр Оросын засгийн газарт өгсөн нууц цахилгаандаа “...Японтой хамжилцаж болохгүй...” гэж байв. Оросын гадаад яамны сайд Сазанова арван нэгдүгээр сарын 18-нд Крупенскийд илгээсэн нууц цахилгаанд “... Хятад цэргийг Өвөр Монголоос ухруулах хэлэлцээрт Японыг оролцуулахгүй...” гэсэн албаны саналыг уламжлав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын тэргүүн сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арван нэгэн сарын 18</ref>. Оросын тал эцэст нь энэ асуудалд японы талыг оролцуулахгүй бодлогыг баримтлах болсон нь хятад болон японы тал хамтрах улмаар хятад дах японы нөлөөлөл ихсэхээс болгоомжилсон байна. Бээжин Оросоор дамжуулж Богд хааны засгийн газарт даралт учруулах ажиллагаагаа илт идэвхижүүлсэн байна<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 225-226 “Бээжинд суугаа консулын нууц цахилгаан” 1913 оны арван хоѐр сарын 28</ref>. Тал талын дарамт шахалт болон байлдааны ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн явуулах зэр зэвсгийн хангамжийн асуудлыг шийдэх боломжгүй болсон зэрэг нь Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагийг хүлээн авахаас өөр аргагүй болгосон байна. Ингээд Монголын засгийн газрын ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын засгийн газарт Арван хоѐрдугаар сарын 16-ны өдөр Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэрэг татахаа илэрхийлсэн албан бичиг илгээв. Энэхүү албан бичигт “...(Орос, Хятад, Монгол) гурван талын хуралдаанаар Монголын асуудлыг шийдвэрлэхийг зорьсон Орос, Хятадын хүсэлтийг хүлээж, Хятад, Монголд бүр ашиггүй энэ их дайныг бүх хүчнээрээ эцэслүүлж, дайн зогсоох зарлиг нийтлэж цэргээ дайны талбараас татан авчирна...” гэжээ. Үүний хамт “...Дундад улс ч байран дороо манай нэг угсааны Өвөр Монголын нутгаас цэргээ татах хэрэгтэй...” гэж шаардав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 222 “Монголын онц элчингээс гадаад яамны сайд Сазановад өгсөн захидал, орчуулга” 1913 оны арван хоѐр сарын 19</ref> Энэхүү шаардлагыг Оросоор дамжуулж Бээжинд мэдэгдэв. Амлалтын дагуу Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголд байсан Монгол цэргийг татаж, Өвөр Монголоос элссэн цэргийг нутагт нь буцаахаар тушааж, цэргийн удирдагчдыг Хүрээнд дуудан аваачив<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал</ref>. Богд хааны зарлигийн дагуу Арван хоѐрдугаар сарын сүүлчээр Монгол цэргүүд байлдааны талбараас буцаж эхлэв. Богдын цэрэгт ороод байсан Өвөр Монголын цэргийн зарим нь их цэргээ дагаж Ар монголд очсон бол зарим нь цэргээс халагдаж нутагтаа буцав. Монголын тал дайныг зогсоохоор цэрэг татаж байхад хятадын тал харин том хэрэг үйлдэж байв. Тухайн үед хятадын цэрэг монгол цэргийн буцсаныг далимдуулан урагш давшин өвөр монголын нутгийг эзлэн хот сууринг галдан шатааж дээрэм тонуул аллага хийж эхэлжээ. тухайлбал: “Баарин вангийн ордныг галдаж, дөчин байшинг шатааж үнсэн товрог болгохын энгийн монгол ардыг жаран хэдийг хядаж, үхэр мал гурван түмийг булаасан” гэх мэтийн харшилт хэргүүд Өвөр Монголын хошуу чуулганд олон удаа гарч байв<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第5 卷，第81 报, 大正3 年1 月-9 日，)</ref> Хятад цэргүүдийн энэхүү байдлыг Намнансүрэнгээс Оросын гадаад яамны тэргүүн сайд Сазановад өгсөн бичигтээ: “Монгол цэрэг ухарч гарсаны хойно, Хятадын цэрэг довтлон дайрч Авга да вангийн хошууны Дархан уул сүм жич Батхаалга сүмд гэнэт хүрч ирээд сүмийг галдан, ламыг булааж аливааг сүйтгэв. Баарин, Сөнөд, Үзэмчин зэрэг хошууд гайд дайрагдав...” гэж бичиж байв. Монголын тал ганцаараа цэргээ татсан ажээ. Гэвч Богд хааны цэрэг Өвөр Монголоос ухарч гарах явц дайны дараах байдалд ч тийм шулуун биш байжээ. Богд хааны цэрэг Халх нутаг руу ухарч гарахдаа эцсийн нэг өдөр болтлоо Хятадын цэрэг ангийг байлдаж байжээ. Арван нэгдүгээр сарын эцсээр Богдын цэрэг Улаанцавын чуулга, Чуулалт хаалгаас умарших оронд Хятад цэрэг рүү дахин ширүүн довтолгоон явуулж хэдэн зуун хүнийг нь олзолжээ. 1913 оны арван хоѐрдугаар сараас 1914 оны нэгдүгээр сарын хооронд Богдын цэрэг Өвөр Монголын нутаг дэвсгэрийг орхижээ<ref>Оросын Э.А.Белов “1912-1913 онд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” (“Монгол түүх судлал” наймдугаар товхимол, Өвөр Монголын Их Сургуулийн хэвлэлийн хороо, 2005) дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 5</ref>. Энэ үед Богд хааны цэргийн хамт Өвөр Монголын цэрэг ард 2 000 орчим хүн Халх руу явсан байна. Тэд нутагтаа үлдвэл Хятадын засгийн газрын дарангуйлалд учрахаас болгоомжилжээ. Гэвт тэд Халхад очоод бас амьдрал ахуйн хүнд байдалд орсон байна. Богд хааны засгийн газрын эрх баригчид тэдэнд хөлс мөнгө, мал унаа ба тариалах нутаг (учир нь тэдгээр Түмэдчүүд болон хэсэг Цахарууд тариалан амьдарч байжээ) өгсөнгүй. Үүнээс болж тэд нарын дундаас хэсэг хүмүүс өөрийн уг нутагтаа харихыг хүсэж, Хятадын эрх баригчидтай хэлэлцээ хийхээр есөн хүнийг төлөөлөгчөөр томилжээ. Гэвч хятад улсын тал тэднийг баривчлан алсан төдийгүй бас тэдний зүрхийг нь сугалж харгисалсан байна .273 1914 оны есөн сараас Орос, Дундад, Монгол гурван этгээдийн хэлэлцээр Хиагтад эхэлжээ . Богд хааны зарлигаар 1914 онд Халх дахь Өвөр Монголчуудад мал унаа болон тариан газар өгсөн бөгөөд 1915 оны Хиагтын гэрээ ёсоор Хятадын засгийн газар тэднээс ял асуухгүй хэмээн амлажээ. ==Байлдааны ажиллагаанууд== ===1913 оны 8 сарын 13. Шандын тал. ”Бух чичүүр” ажиллагаа=== Манлай ван Дамдинсүрэнгийн цэрэг Долнуураас гарсан их цэргийг угтаж, [[сар]] битүүрэхийг хүлээж байгаад харанхуй [[шөнө]] болох үед хурдан шалмаг [[морь]] сайтай, газрын баримжаа мэдэх нутгийн 50 цэрэг, [[Халх]] 50 цэрэгтэй хамт их цэргийн тэг голоор зүсэн гарч, хоёр тийшээгээ буудсаар, нэвт гарлаа. Энэ үед сандарч тэвдсэн Хятад цэргүүд эмх замбараагаа алдаж, буун дуу гарсан зүг рүү хариу буудсаар үүр цайх үед өөрөө өөрсөдтэйгөө тулалджээ. Цаг уурын байдал, шөнийн нөхцөлд тоогоор цөөн цэргээр их хүчийг гэнэт довтлон сандаргасан энэ тактикийг Зоригт баатар [[Лаварын Сумъяа]] дурсамждаа ”Бид [[бух чичүүр]], [[галзуу барын дайралт]] хэмээх аргыг хэрэглэсэн” гэсэн байна. ===1913 оны 8 сарын 30. Хүйсийн тал. ”Галзуу барын дайралт” ажиллагаа=== Энэ нь нилээд шийдвэрлэх тулалдаан төдийгүй хамгийн анхаарал татсан тулалдаан. Энэ тал уг нь [[Ганган тал]] нэртэй байжээ. Элсэрхэг [[хөрс]]тэй, битүү [[ой]] байсан энэ [[хөндий]]н [[салхи]]ны дээр нь [[өндөрлөг]] газар [[Монголчууд]] байрласан бол яг эсрэг нам дор, зүүн өмнө зүгээс [[Хятад]]ын [[цэрэг]] давшин гарч ирж. [[Эмгэнт Манхан]] хэмээх толгой дээр [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] байрлан, яг байлдаанд цэргээ удирдаж байгаа мэт тугаар дохио зангаа хийнэ. Үүнийг нь харсан [[Ван Хуайчин]] жанжин их бууны шуурган галаар моддын оройгоор үзэгдэх [[туг]]нууд руу, Монголын цэргүүд өөд өдөржин галлаж давших явцаа удаашруулсан байна. Монгол цэргүүдээс цөөн хэдэн цэрэг далд байрлалд зөвхөн тугаараа давших ухрах хөдөлгөөнийг хийж хуурч байсныг мэдээгүй хятад цэргүүд өдрийн хагас буудалцаад эцэст нь хооллож байсан бйана. Яг энэ үед өлийн салхи гарч, Монгол газрын хүчит салхи баруун хойноосоо лэрхийн бослоо. Үүнтэй зэрэгцэн өтгөн сахлаг хуурай модонд тавьсан түймэр, давхиж яваа морьтноос ч хурданаар Хятад цэргүүдийг нөмрөн авсан байна. Түймрийн галаас зулбан гарах цэргүүдийг Монгол цэргүүд цавчихыг нь цавчиж, буудахыг нь буудсаар улмаар тэдний дунд зүсэн орж, эргэн тойрон цавчиж, яг л галзуу бар шиг аашиллаа. Ийнхүү 2 өдөр шөнө зууралдан байлдаж, [[түймэр]]тэй хамтран тэднийг ухраан цохисоор Үхэрчин овоо, Шанд нийслэлийн туурь, Зуу найман сүм өнгөрч, Долоннуур хотод тулж очжээ. Энэ тактикийг [[”Галзуу барын дайралт”]] гэж нэрлэсэн байна. Харин гүн [[Лаварын Сумъяа]]гийн анги давшисаар [[Зуу-Удын чуулган]]ы [[Бяруу]] хотыг эзэлж, улмаар [[Жанчхүү]]гийн зүг хөдөлж, замын дагуу байсан Хятад цэрэгтэй байлдахдаа тэр үед нэрлэгдсэнээр [[галзуу барын дайралт|«галзуу барын дайралт»]], [[хорт могойн ороолт|«хорт могойн ороолт»]] гэх зэрэг тактикийг хэрэглэжээ ===Бат хаалганы чиглэлийн байлдааны ажиллагаа=== Баруун өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд гүн Сономдоржоос 1913 оны Наймдугаар сарын 6-нд Богд хаанд ийнхүү өргөн мэдүүлжээ :“Зарлигийг дагаж өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах 4 дүгээр хорооны 100 цэрэг, нэмэн захируулсан 3 дугаар хорооны 65 цэрэг, орос багш Ихбаярын хамт ирсэн 8 цэрэг, их буу хамгаалж ирсэн 14 цэрэг, Улаанцав чуулганы Дөрвөд вангийн хошуу, Муу мянганы хошуу, Дархан чин вангий хошуудаас гаргасан тус бүр 20цэрэг, Богд эзний соёлд дагаар орж зүтгэе гэж тосон ирсэн 123 цэрэгтэй хамтарч нийт 370 цэргийн хүчээр [[Дархан чин вангийн хошуу]]ны “Бат хаалга” сүм хүртэл гамингуудтай байлдаж “Цагаан чулуут”, “Цэцэн” хэмээх газар очиж 5-р сарын 17-ны өдрий могой цагт гэнэт өмнө зүгээс 2000 орчим гамин цэрэг халдаж ирсэнд манай цэргүүд гамин цэргүүдтэй нар шингэтэл байлдаж ихэнхийг алж маргааш нь дахин байлдаж үд болоход гамин цэрэг буруулан зугтаж одов. Ингэж уг үүргээ гүйцэтгээд “Амгалант довон” гэдэг газар буудаллаж цэргээн тоолж үзэхэд Монголын 370 цэргээс 3 цэрэг амь эрсдэж нэг шархадсан байхад гамингийн 2000 орчим цэргээс 800 гаруй нь тулалдааны талбарт алагджээ” хэмээн бичжээ. ==Төгсгөл, үр дүн== Энэхүү [[таван замын байлдаан]] гэж нэрлэсэн [[чөлөөлөх дайн]] 1914-1915 онд [[Хиагт]]ад болсон [[Оросын Хаант Улс|хаант Орос]], [[Хятад]] хоёр улсын ил далд хуйвалдсан [[Хиагтын гэрээ|гурван улсын хэлэлцээр]]ийн дараа зогссон байна. 1913 онд [[хил хязгаар]]аа батлан хамгаалахаар таван замаар давшсан Монгол цэргүүд их бага нийлсэн 100 орчим [[тулалдаан]] хийсэн гэж үздэг боловч судлаачдын үздэгээр 1913 оноос хойш дуусах хүртэлх хугацаанд 58 орчим [[зэвсэгт мөргөлдөөн]] хийсэн байдаг. Эдгээрийн 33-т нь монголчууд амжилт олсон бол 11-д нь хятадууд ялсан бөгөөд 14 мөргөлдөөн яаж төгссөн нь тодорхойгүй байна. Түүнчлэн хятадын талаас 2000-аас дээш 5-7 мянган цэрэг, Монголын талаас 220-иос 1712 хүртэлх цэрэг оролцсон томоохон тулалдаан 11 удаа болсон бол 600-1000 Хятад цэрэг, Монголын 200-аас дээш хүн оролцсон бага хэмжээний 5 тулалдаан болжээ.. Таван замын байлдааны ажиллагаа нь хамрах нутаг дэвсгэрийн хүрээгээрээ зүүнээс баруунаа 1000 шахам [[км]], хойноос урагшаа 144-480 км-ийг хамарсан бүс нутагт болж өнгөрсөн. Энэ [[дайн]] байлдааны үед Монголчууд хятад цэргийг [[марш]] үйлдэх үед нь хоёр ч удаа довтолсон ба [[шөнийн байлдаан]] мөн хоёр удаа болсон талаар тэр үеийн баримтуудад тэмдэглэсэн байдаг. Монголын талаас дайн байлдаанд алагдан олзлогдсон тухай баримт тун ховор ч түүвэрлэвэл 400 орчим цэрэг алагдсан гэх нэг удаагийн тохиолдлын тоог эс тооцвол 3 тулалдаанд 16 хүн алагдсан. Харин нэг тулалдаанд 60 гаруй хүн олзлуулсан мэдээ байдаг бол 3 тулалдаанд 48 орчим хүн шархтсан тухай сурвалжууд өгүүлдэг. Гэтэл хятадын талаас 12 тулалдаанд нийт дүнгээр 3795 цэрэг алагдсан бол 4 тулалдаанд 76 хүнээ монголчуудад олзлуулсан аж. Монголын цэргийн олзолсон зэвсгийн тухайд гэвэл 5 зэвсэгт мөргөлдөөнөөс 1080 [[буу]], 2 [[хасаг тэрэг]], мөн 85600 [[ширхэг]] [[сум]], 3 тулалдаанд 7 [[пулемёт]] түүний 5000 сум, 4-8 [[их буу]], 410-аад сум, 421 эсвэл 343 ширхэг сэлмийг хятад цэргээс олзолжээ. [[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Монголын цэрэг]] 1913 оны байлдаанд [[партизаны дайн]]ы маягаар байлдааны ажиллагааг өрнүүлсэн. ==Урвалт== [[Монгол цэрэг |Монгол цэргүүд]] 1913 оны намар [[Шилийн голын чуулган]], [[Цахар]] нутгаас [[хятадын цэрэг |хятадын цэргийг]] хөөн гаргаж Шилийн голын чуулганы нутагт удтал байрлаж байх үед нь цэргийн бүх хэрэглэлийг нутгийн ардуудаас гаргуулж чирэгдэл учруулж, цэргүүд [[хоол хүнс]]ээр дутагдсанаас санаа сэтгэл нь алдагдах явдал гарч байжээ. Мөн [[сум хэрэгсэл]] зэрэг [[цэргийн хангамж]] муудсан байна. Үүнээс гадна хятадын тал [[“Зөөлөн бодлого”]]-ын нэг зүйл болох [[монгол цэргийн жанжин]] нарыг өөрийн талд урвуулан авахаар [[хэргэм зэрэг]], [[мөнгө]] шан амалж байсан нь зарим талаар хэрэгжиж байжээ. Энэ мэт байдлаас болон Хятадуудыг дийлэхгүй гэж [[Өвөр Монгол]]ын нэг бүлэг [[ван]] [[гүн]] нар сэтгэн хятад улсад [[бууж өгөх]], [[урвах]] тохиолдол гарсан байна.. 1913 оны есдүгээр сард [[Архуа бэйс]] [[Насан-Аривжих]] хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт дээд тушаалтай [[цэргийн ноѐн]] болон [[энгийн цэрэг]] 100 хүн мөн бууж өгчээ.<ref>Оросын цэргийн түүхийн архив, Э.А.Беловын зохиол. №2000 бүрэн боть, хуудасны дугаар 145</ref> Энэхүү бэйс Насан-Аривжихын урвасаныг [[хятадын ерөнхийлөгч]] [[Юань Шикай]] ашиглан бусад монгол цэргийн жанжин нарыг урвуулахад үлгэр болсон явдал хэмээн үзэж, Насан-Аривжихыг шууд [[Жүн ван]] цолоор шагнасан. Урвагч бэйс Насан-Аривжихын хятадын цэрэгт урваж орсон нь Монгол цэргийн байдлыг нэлээд хүндрүүлжээ. Учир нь Насан-Аривжих [[Богд хааны засгийн газрын цэргийн яамны дэд сайд]] байсан бөгөөд [[Хүрээ]]нд байхдаа [[Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг төлөвлөх нууц зөвлөгөөн]]д оролцож байсан. Тэрээр урвасаны дараа өөрийн мэдэж байсан [[цэргийн төлөвлөгөөний нууц]]ыг хятадын талд задалсан байна. Үүний хорт уршигаар [[Таван замын цэргийн Өвөр Монголын фронтын баруун жигүүр]]ийн буюу Насан-Аривжихын хариуцан командалж байсан чиглэлийн эсрэг хятадын цэргийн давуу хүчийг яаралтай хуримтлуулан монгол цэргийн сул хэсгүүдийн эсрэг хүчтэй [[давшилт]] хийсэн байна. [[Хятадын цэргийн давшилт]] зарим талаар амжилттай болж хэд хэдэн тулалдаанд командлагчгүй монгол цэрэг цохигдон ухарсан байна. Командлагчгүй болсон Насан-Аривжихын цэрэг хятадын цэргийн давшилтын эсрэг сул эсэргүүцсэн ба захиргаагүй болж тархаж явсан тул [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|жанжин Дамдинсүрэн]] тэдгээрийг цуглуулж авахаар нэлээд хүч цаг зарцуулжээ. Үүний дараа Хятадын хувьд Монгол улсын цэргийн эрх баригчдыг урьж зусар үгээр илбэн дагуулахыг ихээр оролдох болсон байв. [[Юань Шикайн улс төрийн зөвлөгч]] [[Жорж Эрнэст Моррисон|Моррисон]] хятад улсын талд чухал зөвлөгөө өгч Монгол цэргийн ноѐдыг хятадын талд татаж оруулахаар бүтэмжтэй ажиллаж байжээ гэдгийг түүхэн баримтууд гэрчилж байна. Хятад улсын ноѐн, [[Хөвөөт шар хошуу]]ны Үхэр хонин сүргийн хоѐр [[түшмэл]]ийг зарж Дамдинсүрэнд хэлүүлсэн нь “Үүний урьд бидэнд дагаж орсон бэйл Насан-Аривжихад ерөнхийлөгчөөс жүн ван цол өргөмжилсөн. Хэрвээ Дамдинсүрэн манай [[Дундад Иргэн Улс]]ад дагаж орвоос [[ван]]гийн хэргэмээр шагнамой” гэжээ. Үүний хариуд Дамдинсүрэн “Манай улс хэрхэвч [[Дундад Иргэн Улс]]тай нийлэхгүй. Нэгэн аймаг шарын шашныг олон Монгол аймгийг бүрнээ хураамжилж тусгаар улс болон зогсочихуй. Намайг [[чоно]] шиг[[хулгай]] Насанравжихтай бүү адилтгахтун. Танай [[Юань Шикай|жунтун]]гын өргөмжлөх вангийн хэргэмийг жанжин би [[ванбаа]] хэмээх [[мэлхий]]д ч хүрэхгүй гэж санамой” гэж хариулаад “Та нар Монголын ард байтлаа харин Хятадын баширлах үгэнд итгэж нэг биеийн ашиг зэргийг хичээн Монгол аймгийг хятад улсад дагуулж, Монгол газар орныг хятад хүнд эзлүүлж хойд өдөр Монголын хүүхэд дүү нарыг өөр аймгийн дотор үүрд дарлуулъя хэмээмүй” гэж ихэд буруушааж, ирсэн хоѐр түшмэлийг хөөж явуулсан байна. <ref>Ш. Нацагдорж: “Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Сүүлд нь [[Бавуужав]]ын цэргийн [[Мурунгаа]] гэдэг [[Цахар цэргийн ноѐн]] хятадад урважээ. Тэгэхэд мөн Цахар цэргийн жанжин [[Лувсан-Очиржамц]] Хүрээний [[нууц зарлиг]]аар [[тусгай цэргийн анги]]йг бүрдүүлэн Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохин түүнийг олзлон авч цаазалсан байна.<ref>Хаант Оросын гадаад бодлогын архив, Дундад улсын бүрэн эмхэтгэл, Э.А.Белов “1912- 1913 оны хооронд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 11, </ref> Жанжин Лувсан-Очиржамцын Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохисон тусгай цэргийн ангид [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад баатар]] оролцож байсан байна. ==Үнэлгээ== Таван замын байлдаан буюу Монгол-хятадын 1912-1915 оны дайныг дүгнэн үзвэл: * Дайны эхний шатанд Монголын цэрэг давших байлдааны ажиллагааг өөрийн дайны үндсэн стратеги болгон хэрэгжүүлсэн нь амжилттай болсон төдийгүй Өвөр Монголын нутгийг бараг бүрэн чөлөөлж чадсан байна. энэ үед хүн хүчний харьцаа төдийгүй зэвсэг техник, цэргийн сургалт, хангамжийн хувьд хятадын цэрэг эгнэшгүй давуу байсан боловч тулалдаан бүхэнд тоогоор цөөн монголын цэрэг ялалт байгуулсан онцлогтой. * Дайны дунд үед зарим нэг монголын цэргийн жанжид урваж, монголын байлдааны төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний улмаас монгол цэргийн байлдааны зарим ажиллагаа бүтэлгүй болж, ялагдал хүлээсэн тохиолдол гарчээ. Үүнд хятадын тал цэргийн тоо, зэвсэг техникээ хэд дахин нэмэгдүүлж, монголчуудаас үлэмж давуу хүчийг байлдааны ажиллагааны талбарт хуримтлуулсан явдал төлийгүй монголын цэрэг сум хэрэгслээр тогтмол байнга хангагдаж чадахгүй байсан явдал нөлөөлсөн байна. Монголчуудын байлдааны ажиллагааны нууцыг мэдсэн хятадууд өөрийн байлдааны ажиллагааг шинээр төлөвлөн түүний зарим хэсгийг хэрэгжүүлж чаджээ. Монголын тал ч байдалтай хурдан зохицсон арга хэмжээг авч байлдааны төлөвлөгөөг шинээр хийсэн байна. Үүний үр дүнд хятадын цэргийн давшилтыг зогсоон амжилттай сөрөг довтолгооныг хийсэн байна. Ингээд байлдааны фронтын шугмыг тогтворжуулж чадсан байна. Ингэснээр дайны ажиллагааг сунжирсан байршлын шинжтэй болсон байна. * Төгсгөлийн шатанд дайн ажиллагаа урьдын хэвээр байрлалын шинжтэй байж, фронтын шугам тогтвортой байсан байна. Хятадын цэргийн давшилтууд ээлж дараалан амжилтгүй болж байсан бөгөөд монголын цэрэг тэдний давшилтыг амжилттай няцаан цохиж байсан төдийгүй сөрөг довтолгоонуудыг мөн амжилттай хийж байсан байна. Гэхдээ Оросын үйл ажиллагаанаас шалтгаалан монгол цэргийн сум хэрэгсэл, зэр зэвсэгийн хангамж улам муудсаар бараг зогссон байна. Түүнээс гадна улс төр, эдийн засгийн байнгын дарамт шахалт өсөн нэмэгдсээр байжээ. [[Цэргийн түүхч]] [[Ж.Базарсүрэн]]гийн судалгаагаар таван замын цэргийн хэрэглэж байсан байлдааны ов мэх, арга нь “уламжлалт морьт цэргийн урлаг зонхилсон хэвээр байсан”, голомтын чанартай төвүүдэд болсноор онцлог. ==Баатрууд== [[Богд хаан]] 1911 оноос эхлээд таван замын байлдааны ажиллагааг дуусан дуустал улс үндэстнийхээ төлөө гарамгай гавъяа байгуулсан 101 хүнд [[баатар]] цол олгожээ. Үүнд: {{col-begin}} {{col-3}} 1. [[Авирмэд]]-Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 2. [[Бавуужав]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн Чуулганы өмнөд Горлос хошуу. 3. [[Бадрах]]-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 4. [[Сономцэрэний Базарваань|Базарваань]] Сономцэрэний-Засагт хан аймаг. 5. [[Зэвэгийн Балдан|Балдан]] Зэвэгийн-Түшээт хан аймаг, Эрдэнэ ваны хошуу. 6. [[Баяр Түрэмгий баатар|Баяр Борхонуудын]]-Түрэмгий баатар-Өвөр Монгол. 7. [[Бирваарагчаа]]-Сайн ноён хан аймаг. 8. [[Божи]]-Өвөр Монголын Зүүн үзэмчин, жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 9. [[Бумжаргал]]-Шударга Баатар-Сэцэн хан аймгийн Жанжин бишрэлт бэйлийн хошуу. 10. [[Ванчиндорж]]-Зүтгэлт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 11. [[Волинган]]-Өвөр Монголын Харчин гүны хошуу. 12. [[Галсанцампантүгжням]]-Ялгуулсан Баатар- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Хорчин хошуу. 13. [[Гомбо-Идшин Лхамсүрэний]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Ачит ваны хошуу. 14. [[Гомбожав]]-Сэцэн хан аймгийн Үйзэн бэйсийн хошуу. 15. [[Гочоо]]- Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 16. [[Гэлэнгүж]]-Хавтай Баатар- Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 17. [[Гэлүүсүхэн]]. 18. [[Гэндэн]]-Сайн ноён хан аймаг, мэргэн гүн Мөнх-Очирын хошуу. 19. [[Даваа Төмөрын]] буюу [[Дамбийжанцан]]-Догшин ноён Хутагт- Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 20. [[Дагва]]- Зүтгэлт Баатар-Засагт хан аймгийн дархан гүн Маньбазарын хошуу. 21. [[Дагдан]]-Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын Урианхайн киргиз сум. 22. [[Далай Жамъяны]]-Шаламгай Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 23. [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн Жамсраны]]-Манлай Баатар-Өвөр Монгол, Хөлөнбуйр. 24. [[Даш]] -Шударга Баатар- 25. [[Дашдэндэв]]-Чамбай Баатар-Сэцэн хан аймгийн хурц бэйс Түвдэны хошуу. 26. [[Долгор]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы чин ваны хошуу. 27. [[Дорждэрэм Мөнхийн]] -Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 28. [[Доржпалам]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 29. [[Дугаржав]]-Хянамгай Баатар-Өвөр Монголын цахар. 30. [[Дугаржав Нараны]]- Хичээнгүй Баатар- Сэцэн хан аймгийн Илдэн ваны хошуу. 31. [[Дуваа Донойн]]- Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 32. ? - Өвөр Монголын зүүн Үзэмчиний жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 33. [[Дэндэв]]-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 34. [[Дэчинган]]- {{col-3}} 35. [[Дэчинлхаажид]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 36. [[Жагшимбуу]]-Хурц Баатар- Өвөр Монголын цэргийн хорооны дарга. 37. [[Жамц]] -Зоригт Баатар-Цэргийн Яамны дэс түшмэл, Зүүн өмнө хязгаарыг Захирах Цэргииг захирах түшмэл. 38. [[Жамц]]-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 39. [[Жамсран]]- Шулуун Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 40. [[Жамъян]]- Сэцэн хан аймгийн Бэйлын зэрэг засаг, Улсад туслагч гүн. 41. [[Заяат]]- Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын Цахар- 42. [[Илүү]]- Шударга Баатар- Өвөр Монголын Хөх хотын Түмэдийн хороо. 43. [[Лайсан]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Доржпаламын хошуу, жагсаалын дарга. 44. [[Лувсан]]-Зоригт Баатар-Урианхай 45. [[Лхам]]-Сэцэн хан аймгийн засаг тэргүүн зэргийн тайж. 46. [[Мааньжав Балданы]]- Өвөр Монголын харчин. 47. [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав Сандагдоржийн]]- Хатан Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 48. [[Манажав]]-Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы баруун үзэмчин чин ван Содномравданы хошуу. 49. [[Мандах залан]]- Өлзийт Баатар- 50. [[Мурунгаа]]-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу. 51. [[Мутунбунга]]а-Шалгарсан Баатар-хорооны дарга. 52. [[Мөнхравдан]]-Саруул Баатар- 53. [[Мянбуу]]-Мэргэн Баатар-Өвөр Монгол-Хар мөрөн муж. 54. [[Наваан]]-Шулуун Баатар- 55. [[Наваан-Юндэн]]- Түшээт хан аймгийн Наваан-Юндэний хошуу- 56. [[Шаравын Найданжав|Найданжав Шаравын]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монгол 57. [[Нанзад/Барман хэмээгч/]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 58. [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад Дамираны]]- Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 59. [[Насан тогтох]]- Хорооны дарга. 60. [[Норов]]- Өвөр Монгол-Зуудын чуулганы Ар хорчин да ваны хошуу. 61. [[Нолгар]]-Шаламгай Баатар- 62. [[Өлзийбадрах]]-Дэс Баатар- Өвөр Монгол- 63. [[Өлзийдүүрэн]]- Хянамгай Баатар-Сайн ноён ханы хошуу. 64. [[Өлзий-Орших]]-Шулуун Баатар- Өвөр Монголын Зарууд хошуу. 65. [[Пунцаг Базарын]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Лха жононы хошуу. 66. [[Пунцаг-Шаламгай Баата]]р- Түшээт хан аймгийн Далай гүн Алтанхуягийн хошуу. 67. [[Пунцаг]] -Шаламгай Баатар- Өвөр Монгол, барга, хорооны жагсаалын занги. 68. [[Пүрэв]]-Захчин гүн Цэрэндоржийн хошуу, тайж. {{col-3}} 69. Саван-Өвөр Монголын баруун Баарин ваны хошуу. 70. Сандагдорж-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Горлос хошуу, хороон дарга. 71. Содномдаржаа-Түшээт хан аймаг, Улсад туслагч гүн. 72. Соном-Зоригт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн зоригт гүн. 73. [[Лаварын Сумъяа]]-Ялгуун Баатар-Шинжаан мужийн Ил тарвагатайн хошууны харъяат. 74. Сундуйжав-Өвөр монгол- 75. Сэргэлэн-Эвтэй Баатар-Өвөр Монголын Шинэ баргын Хошуу цагааны харъяат, хороон дарга. 76. [[Тогтох гүн|Тогтох Энхбилэгтийн]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы өмнөд Горлос хошууны харъяат. 77. Төмөр-Өвөр Монголын Түшээт хошууны харъяат, хороон дарга. 78. Төмөр-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны харъяат. 79. Түмэннаст- 80. Хайдав-Өлзийт Баатар-Сайн ноён аймгийн сайд, бэйс Цогт-Очирын хошууны харъяат, ангийн дарга. 81. Хишигжаргал-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйл Бадамгаравын хошууны харъяат, ангийн дарга. 82. Хорлоо-Шулуунбаатар-Түшээт хан Аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 83. Хохлин-Засагт хан Аймгийн жанжин Далай гүны хошуу. 84. Цогт- Зүүн Үзэмчины жүн ван Гомбосүрэны хошуу. 85. Цэнд- Бодлогот Баатар-Сангийн Яамны дэд Сайд, Өвөр Монголын Хөлөнбуйрын харъяат. 86. Чагдарсүрэн. 87. Чимэд-Хурц Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 88. Чимэд-Сэцэн хан Аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 89. Чованлүн- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Бодлогот ваны хошуу. 90. Чойжамц-Цогтой Баатар-Сэцэн хан Аймгийн Мэргэн засагийн хошуу. 91. Чойж. 92. Чулуун -Өвөр Монголын Зост Чуулганы Түмэдийн хошуу, ангийн дарга. 93. Чулуун Өлзийтийн- Сэцэн хан Аймгийн Сүжигт ваны хошуу. 94. Шагдар- Засагт хан Аймгийн Дайчин ваны хошуу. 95. Шарав-аравны дарга. 96. Шаарийбуу-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы сайд Раашминжүүрийн хошуу. 97. Шимихи-Засагт хан аймгийн цогт гүн Дамдинбаашийн хошуу. 98. Ринчин-Сэцэн хан аймгийн Сэцэн чин ваны хошуу. 99. Эрэнцэн-Өвөр Монголын Цахар хошуу. 100. Ядамсүрэн Цэнгэлын-Сайн ноён хан аймгийн Түшээт гүний хошуу. 101. Ярин Мятавын-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Говийн Со засгийн хошуу {{col-end}} ==Он дарааллын хэлхээс== *1911 он :6 дугаар сарын 1. Оросын Амар орны бүгдийг захирагч ноѐн зарлиг буулган Хятадууд Оросын хилд орохыг цаазлав. Мөн сарын 11-ний өдөр Бээжин Петербугын хоѐр этгээдийн төлөөлөгч Цичигард хуралдаж, Эргүнэ гол орчмын хоѐр улсын хилийг хайн тогтоохоор хэлэлцээ хийв. :6 дугаар сар. Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга жанжин тэргүүтэй лам нар Богдод Бат Оршил өргөхөөр Их хүрээнд цугларч, Эрдэнэ Шанзудбын яаманд нууц зөвлөлгөөн хийжээ. :7 дугаар сар. Халхын дөрвөн хан тэргүүтэй Монголын зарим ноѐд лам нар Богд уулын модонд гэр барин нууц зөвлөлгөө хийжээ. :8 дугаар сар. Монголын төлөөлөгч Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан нар Петербургт очив. :10 дугаар сарын 10. Учаны бослого үүсчээ. :11 дүгээр сарын эх. Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан зэрэг долоон хүн "Монголын түр засгийн газар"-ыг зохион байгуулж, Хүрээний хэрэг эрхлэх Их сайд Сандог үлдэн хөөхөөр тунхаглахын хамт, Өвөр Монгол, Алшаа, Дарьганга, Барга зэрэг газруудын ван гүн нарт бүх Монгол нэгдэх тухай Богдын бичгийг уламжлан илгээв. :11 дүгээр сарын 30. Монгол "Тусгаар тогтнох"-оо тунхаглаж, Сандо амбан Оросын элчин сайдын газар далдлан орж, удалгүй Орос, Монгол цэргийн хамгаалал дор Хиагтаар хил гарч улсдаа буцах болжээ. :12 дугаар сарын 4. Сандо амбаныг цэрэгтэй нь хамт хилээс үлдэн гаргав. :12 дугаар сарын 6. Монголын "Тусгаар тогтнол"-той дуу хоолой авалцсан Хөлөнбуйрын "тусгаар тогтнох" бүлэгтэн цэрэг томилон Орос цэргийн дэмжлэгээр Манжуурыг довтолсон байна. :12 дугаар сарын 16. "Тусгаар тогтнох" бүлэгтэн Манжуурыг эзлэн авч, голын дээд урсгалын олон харуулын газруудыг ч байлдан эзэлжээ. :12 дугаар сарын 16. Жавзундамба Хутагт Хүрээнд хаан суурнаа сууж "Их монгол улсын наран гэрэлт хаан" хэмээгдэж "Олноо өргөгдсөн"-өөр оны цолоо болгов. :12 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын эл хошуу чуулганы олон ван гүн нарт уриалгын бичиг илгээв. Улиастайн жанжин ч Монголын цэрэгт үлдэгдэн гарав. Улиастайд Оросын Консулын газар байгуулагдав.Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалын нөлөөгөөр Түмэд хошууны нэгэн салаа цэрэг Батхаалгад умардын цэргийн эрхтэнийг эсэргүүцэх зэвсэгт бослого гаргав. Умардын цэргийн эрхтэн ч их цэрэг томилон Жи Нин, Гүэй Сүй, Бугат гурван замаар Улаанцавын чуулганд довтлон орж бослогийг дарангуйлаад, Батхаалгын сүмийг галдав. Алшаагын Гө Лу Хуй эвлэлийн түрүү Жан Жин Мин-ээс Нин Ши Ан-ын Гө Лу Хуй-ын түрүү Лиү Хуа Тан-ыг хавсарч Инчуаныг дайран эзлэхээр төлөвлөж байгаад нууц нь задран Алшаа Чин ван Даваанбүлүгжала ба Хөх нуурын Ма Чи-ын дарангуйлалд учирч ялагдав. Мөн оны арван хоѐрдугаар сард Шинжаны Монголчууд Чингийн засгийг эсэргүүцэх тэмцэл гаргажээ. * 1912 он :1 дүгээр сарын 14. Оросын Хайлаарт суугаа Консул Усад-ын дэмжлэг дор Өөлдийн ерөнхий захирагч ноѐн Шинфү, Хуучин Баргын ерөнхий захирагч Цэгц ба Шолон хошууны ерөнхий захирагч Чөн Дө зэрэг хүмүүс орчмын эл хошуудын Монгол цэрэг мянга гаруй хүнийг цогцлуулж, Оросын тусалсан таван зуу гаруй буугаар зэвсэглээд ―Чин хаант гүрний журмын цэрэг‖ хэмээн алдаршуулж Бүгд найрамдахыг эсэргүүцэж эхэлсэн байна. Мөн өдрийн орой Хөлөн хотыг довтлон эхлэж арван тавны өдөр хотыг эзлэн авч Хятад ноѐдыг үлдэн Хөлөнбуйрын ―Тусгаар тогтносон‖-ыг тунхаглаж, Хүрээний Богд хааны засгийн газарт харъяалагдах засгийн ордон байгуулж Манжуур зүг үргэлжлэн цэрэглэсэн байна. :1 дүгээр сарын 20. Хөлөнбуйрын Монгол цэргүүд Мөнхшил харуулын газрыг довтлон эзлэв. :1 дүгээр сарын 23. Оросын Гадаад явдлын яамны сайд Хаандаа айлтгал өргөж, одооны ашигтай цагийн байдлыг завдаж Манж орон дахь нөлөөгөө чангатгах ѐстой гэсэн бөгөөд мөн өдөр Сазановагаас Цагаан хаанд Оросоос Монголыг хамгаалан Дундад улсаас тусгаарлуулах хэрэгтэй гэж дурьдсанд Цагаан хаан эдгээр саналыг зөвшөөрсөн. :Мөн сарын сүүлч. Хар мөрөн мужийн цагдан захирагч сайдаас түшмэл томилож Хөлөн хотноо хүрч Шинфү нарыг ятган ―Тусгаар тогтнох‖-ыг нь хүчингүй болготол, Хайлаарт суугаа Оросын Консул Усад яаравчлан ирж Шин фү зэрэг хүмүүсийг зэвсэг, мөнгө бодисын тусламжаа зогсоох зэрэг зүйлээр гачин шахаж байгаад энэ нэг бодлыг нь хаяуулсан байв. :2 дугаар сарын 12. Жоу Чүн Фан-аас харъяат цэргээ дагуулан Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон Монгол цэргүүдтэй Жи Лалин орчим ихээр байлдаж ялагдан ухрав. :3 дугаар сар. Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон засгийн ордны тэргүүлэгч, Хөлөнбуйр газрын бүгдийн дарга Шин фү зэрэг хүмүүс Жибзундамба Хутагтын өргөмжлөлийг хүлээн авч жинхнээр Монгол улсад даган оров. :4 дүгээр сар. Хүрээнээс ирүүлсэн Монголын―Тусгаар тогтнолын тунхаг‖-ыг хүлээн авсан Хөвсгөл нуурын Урианхайн бүгдийн дарга Хишигжаргал, Дарьгангын бүгдийн дарга Содномдовдон, Шилийн голын чуулганы зүүн Хуучид ван Салнунточал нараас өөр өөрийн харъяат олон ардаа авч эн түрүүнээ Богд хааны засгийн газарт дагаар орж хүч нийлэх гэсэн өргөдлийг Хүрээний эрх баригчид хүлээн зөвшөөрчээ. :4 дүгээр сар. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай вангаас туслагч тайж Нучинга, Вангийн сүмийн ширээт лам Бөхбуян ба Чимэдсүрэн гурван хүнийг Халхад элчээр илгээж Богд хаант засгийн газрыг дагах бичгээ дэвшүүлэв. Тэгээд Жибзундамба Удай ванг ―Дундад иргэн улсыг довтлох нэгдүгээр замын ерөнхий жанжин‖-аар томилож, зэр зэвсэг туслан Жирмийн чуулганы арван хошууг дагуулан урвалга гаргахаар зааварлав. :4 дүгээр сар. Хятад худалдаачдын пүүсийг довтлон дайрах ажил ширүүсч байв. :4 дүгээр сар. Бинт ван Гончигсүрэн Хүрээнд явав. :5 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын зарим газарт хоѐрдахь удааны уриалгын бичгийг илгээв. :5 дугаар сарын 17. Бээжингийн засгийн газраас Торгууд ван Балтыг Алтайн хэрэг эрхлэх сайдаар томилов. :7 дугаар сар. Монгол цэрэг Даргангыг эзлэв. Юань Шикай Богд хааны засгийн газарт цахилгаан явуулж Дарьгангыг эзэлсэн учраар эсэргүүцэл гаргаж төлбөр өгөх хэрэгтай гэв. :7 дугаар сарын 8. Гуравдугаар удаагын ―Япон Оросын нууц гэрээ‖ байгуулагдаж, Бээжингийн уртрагын шугамаар Өвөр Монголыг зүүн баруун хоѐр хэсэг хувааж баруун хэсгийг Оросын , зүүн хэсгийг Японы хүчний хүрээ болгохоор тохиролцжээ. Шилийн голын чуулганы баруун Хуучид вангийн хошуу, Авгын зүүн баруун хошуу, Үзэмчины зүүн баруун хошуу, Сөнөдын зүүн баруу хошуу, Авга нарын зүүн баруун хошуу, Жирмийн чуулганы засагт вангийн хошуу, Бинт чин вангийн хошуу, Ерөөлт вангийн хошуу, Бодолгот вангийн хошуу, Нарангэрэл вангийн хошуу, Засаг Пунцагийн хошуу, Жалайд хошуу, Зуу-Удын чуулганы Ар Хорчин хошуу, Баарины зүүн баруу хошуу, Жарууд хошуу, Дархан бэйсийн хошуу, Хишигтэн хошуу, Их Зуугийн чуулганы ван Арвинбаяр нарын таван хошуу, Улаанцавын чуулганы таван хошуу, Зостын чуулганы Харчин вангийн хошуу, Ван Цэдэннамжалванбуугын хошуу, Цахар найман хошуу, Дөрвөд Далай хан аймгийн арван хоѐр хошуу, Дөрвөд баруун гарын дөрвөн хошуу, Захчин хоѐр хошуу, Алтайн Урианхайн долоон хошуу, Торгуудын гурван хошуу, Хошууд нэгэн хошуу, Ар Илигийн Цахар нэгэн хошуу, Тагнын Салжиг, Дочи хоѐр хошуу, Хасгийн хэдэн хошуудын ноѐд түргүүлэгчдээс харъяалах ардын хамтаар удаа дараагаар ―Монгол улс‖-д дагаар орж тамагт бичиг ба билэг ѐслолыг хүргэж ирснийг Богд хааны засгийн газар хүлээн авч, хэргэм зэрэг шагнаад, эдгээр хошуудын язгуурын нутгийг хэвээр захиран шийтгэх эрх тушаалыг баталсан бөгөөд нэг бүлэг захирах дарга ба туслан шийтгэх сайдыг шинээр томилжээ. :8 дугаар сарын 20. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай ван хошууныхаа гурван мянга гаруй хүнтэй зэвсэгт хүчээ дагуулж сүмд ―Тусгаар тогтонигсон‖-оо тунхаглаж, ―Зүүн Монголын Тусгаар тогтнолын тунхаг‖ыыг нийтлэж гурван замын цэрэг томилон Тао Нан, Кай Тун, Түчүан зэрэг газрыг довтлов. Хорчин баруун гарын хойд хошууны Рашминжүүр гүн ч идэвхитэйгээр цуурайтаж Удайн цэрэгтэй нийлэв. Зүүн хойтын гурван мужийн бүгдийг захирагч ноѐноос Ү Жүншөн нарын их цэргийг томилон дарангуйлан цохисонд Удай нар Солон ууланд зугтаан оров. :8 дугаар сарын 19. Иргэн улсын засгийн газар ―Монголыг үзэх хууль зүйл‖-ыг нийтэлж, Монгол ван гүн нарын уул эрх ашгийг хэв ѐсоор байлгахыг амлаж илбэн татах бодлогийг эрчимтэй явуулсан байна. :8 дугаар сарын 20. Хайсан, Дамдинсүрэн нарын удирдсан Монголын цэрэг хоѐр сар гаруй бүслэн дайралт хийж Ховд хотыг эзлэв. :9 дүгээр сарын 8. Удай вангийн цэрэг, Жөн Дүн Шиан-д эсрэг этгээдтэйгээ ширүүн тулалдаан болж, мөн сарын сүүлчээр Удай, Рашминжүүр нар Оросын хамгаалал дор Хайлаараар дамжиж Халхад зугтаан очив. Удайн бослогийг дарсны дараа, Иргэн улсын засгийн газар нэг түм таван мянган хүний цэрэг ангийг томилон Тоа Нанфү орчим байрлуулжээ. :10 дугаар сарын 27. Монгол цэрэг Шилийн голын чуулганы баруун Үзэмчин ба Сөнөд зэрэг хошуудаар довтлон орж ирэв, Цахарын Дүтүн түшмэл Хө Жүн Лиян цэргээ дайчлан хориглож байлдаад Дарьганга орчим ялагдан ухарчээ. :10 дугаар сар. Тогтохын хүү цэрэг дайчлаж Шилийн голд орж ирээд Авга вангийн ордныг дайрч мал хөрөнгийг нь булаан авч Авга ван Янсаныг баривчлаж Хүрээнд аваачив. :10 дугаар сар. Жарууд зүүн хошуунд Богд хааны засгийн газрыг дагах бослого гарчээ. :10 дугаар сарын 28. Бээжингийн засгийн газраас тусгай тушаалтан томилж Чанчүнд Жирмийн чууулганы арван хошууны Ван гүн нарын хуралдааныг хуралдуулж Иргэн улсыг хүрээлэх, дураар харь улсын банкнаас зоос зээлэхийг цаазлах зэрэг арван зурвас тогтоолыг тогтоосон байна. :11 дүгээр сарын 3. Монгол ба Орос жинхэнээр ―Орос Монголын хэлэлцээр‖ ба арилжааны тухай тусгай гэрээнд гарын үсэг зурав. :11 дүгээр сарын 7. Бээжингийн засгийн газаас Оросын элчин сайдын газар нот бичиг гардуулж ―Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын тухай чанга эсэргүүцэл тавьсан бөгөөд Оросын Монгол лугаа тогтоосон аливаа гэрээг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлсэн байна. :11дүгээр сарын 13. Улаанцавын чуулганы зургаан хошууны засаг нэр холбон бичиг өргөж Бүгд Найрамдахыг эсэргүүцэн Ар Монголтой нийлэх гэж дурьдсанд хол дахиныг амаржуулагч жанжин Жан Шоу Жөн Улаанцавын чуулганы дарга Леванноров, Их зуугийн чуулганы дарга Арвинбаяр нарыг хотондоо авчирч ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖- ны урагштай биелэгдэхэд бэлтгэл хийжээ. :12 дугаар сарын 9. Хол дахиныг амаржуулах жанжин Жан Шоу Жөн Түмэд хошууны цэргийн даргаас Монголын цэрэг Билгийн улиралын арван нэгэн сарын үеэр Өвөр Монгол зүг довтлох чимээг олж сонсоод цэргээ гурван зам хуваан сахин суулгасан байна. :12 дугаар сар. Богд хаант улсын засгийн газар Ханддорж, Ширнандамдин, Чен Дө (Хөлөнбуйрын) нараар толгойлуулсан төлөөлөгчдийн бүлгэмийг Орост томилон хэлэлцээ хийлгэхээр мордуулав. Мөн оны зун, ДИУ-ын засгийн газар Өвөр Монголын бослогыг дарахын тулд үлэмжхэн цэргийг Чуулалт хаалга, Батхаалга, Долоннуур, Хөххот, Бугат хотын чиглэлд таван замаар анги хуваан түлхэн оруулав. Мөн үеэр Өвөр Монголчууд Богд хааны засгийн газарт айлтгал өргөдөл дэвшүүлж, Хятадын цэргийн эрхтний дарлалаас чөлөөлж авахыг гуйв. Мөн оны өвөл, Богд хааны засгийн газарт Өвөр Монголд цэрэг орох нууц хуралдаан болжээ. *1913 он :1 дүгээр сар. Монголын таван замын цэрэг Өвөр Монголд оров. Үүнд: Нэгдүгээр зам нь: Егүзэрийн хийдийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдцэрэнигйн удирдсан цэрэг. Хоѐрдугаар зам нь: Дарьганга--Шилийн гол-- Зуу-Удын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт гүн Хайсан, дэд сайд шударга баатар Бавуужавын удирдсан цэрэг. Гуравдугаар зам нь: Сөнөдийн хоѐр хошуу, Дөрвөд вангийн чиглэлд цэргийн яамны дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжихын удирдсан цэрэг. Дөрөвдүгээр зам нь: Хөх хотын чиглэлд, сайд гүн Сономдоржийн удирдсан цэрэг. Тавдугаар зам нь: Урадын гурван гүн, Хатан голын чиглэлэд их цэргийн дэд зэргийн түшмэл Зүтгэлтийн удирдсан цэрэг тус тус хөдлөх болсон юм. Дамдинсүрэнг зүүн өмнө зүгийн цэргийг дайчлан захирах ерөнхий захирах жанжнаар тохоон томилжээ. Зоритг баатар Тогтохыг энэ удаа томилсонгүй, Их цэргийн зөвлөгч бөгөөд Богд хааны сэргийлэн хамгаалах цэргийн даргаар Хүрээнд хоцроов. :1 дүгээр сар. Өвөр Монгол руу хөдөлсөн Богд хааны цэрэг нийт нэг түм байв. Цэргийн захирагчид нь голдуу Өвөр Монголоос дагаар ороод дахиад нутагтаа байлдахаар ирсэн хүмүүс байлаа. Богд хааны засгийн газар зэвсгийн хүчээр Өвөр Монголыг эзлэх бодлогтоо үйлчлэхийн төлөө ухуулга нэвтрүүлгэ хийж, дагаар орохоор ирсэн ба ирээгүй Монгол овогтонд зориулан ухуулан зарлах бичиг тархааж байлаа. Мөн Өвөр Монголд цэрэглэх зам зуураа болон хүрсэн газраасааа цэрэг нэмэн элсүүлж байв. :1 дүгээр сарын 10. Богд гэгээн Жибзундамба Юан Шикай-д цахилгаан явуулж, Монголыг улс болон тогтнохыг харшлах хэрэггүй хэмээсэнд Юан Шикай ч хариу цахилгаан явуулж, Монгол ДИУ тусгаарлах нь зүй бус, нэгдвэл зохино гэсэн байна. :1 дүгээр сар. ―Монгол Төвдийн найрамдлын гэрээ‖ байгуулагдав. :1 дүгээр сарын 23. ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖ Хол дахиныг амаржуулах хотноо хуралдаж, Улаанцав, Их зуугийн чуулганы ван гүн нар, Иргэн улсыг хүрээлж, Монголын ―Тусгаар тогтнол‖-ыг эсэргүүцэхээ илэрхийлжээ. Мөн өдөр Богдын засгийн газрын ерөнхий сайд Сайн ноѐн хан Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийн бүлгэм Орос зүг мордож, Оросын дэмжлэгт талархал дэвшүүлэхийн хамт цэрэг дайны тусламж олохоор чармайжээ. :2 дугаар сар. Бээжингийн засгийн газрын хуурай замын цэргийн яамнаас томилсон тагнуулууд Богд хааны цэрэг зам хуваан Өвөр Монголд орсон байлдааны төсвийг мэдэв. :3 дугаар сарын 31. Богд хааны засгийн газраас таван замын Их цэргийн тохиолдсон олон монголчуудаас хүчин хавсарч байлдахыг уриалсан ―Өвөр Монголын нийт оронд зарлагдсан бичиг‖ гэгчийг нийтлэв. :3 дугаар сар. Иргэн улсын засгаас Богд хааны цэргийн дайралт ба Өвөр Монголын ван гүн нарын тусгаар тогтнох хөдөлгөөнийг сэргийлэх зорилгоор И Жүн цэргийн дэд Силин, Рехө-ийн дэд дүтүн түшмэл Ми Жэн Био-ийг Линши-ын сахин дарангуйлах ноѐноор томилж, арван хоѐр анги, дөрвөн түм гаруй цэргийг захируулан Линши, Бор хот, Улаанхад зэрэг газрыг сахин суулгав. :3 дугаар сарын 8. Хүрээнд Монгол цэргийн бригад байгуулах тухай Орос–Монголын хэлэлцээр тогтоогдож, Богд хааны засгийн газар Орос жанжин Кристоферыг ерөнхий сургагчаар урьж ―Эл аймгийн цэргийг тэд захирах эрх‖- тэй гэж тогтоосон байна. :3 дугаар сарын 24. Богдын цэрэг Да Ван Миао сүмийг довтолсонд Хуай Жүн цэрэг тосон байлдаж Хишигтний Бяруу балгасны дөчин газрын цаанах элсэнд цохиж ухруулав. :4 дүгээр сарын 3. Шилийн голын Эрчээл гэдэг газар болсон тулалдаанд Иргэн улсын 500 зуун цэрэг сүйджээ. :4 дүгээр сарын 4. Богдын цэрэг Өвөр Монголын зүүн хэсгийн олон газар дайралт хийв. :4 дүгээр сар. Баруун Сөнөдийн нутагт ширүүн тулалдаан болж Иргэн улсын 150 цэргийг устгав. :4 дүгээр сарын 8. Бугатын чиглэлд Шан Ши цэргийн ширүүн дайралтад Монголын цэрэг 30 гаруй хүн алагдаж ухрав. :5 дугаар сар. Оросын засгийн газар Богд хааны засгийн газартай Хиагтаас Хүрээ хүрэх Төмөр зам засах гэрээ тогтоов. :5 дугаар сарын 16. Богдын цэрэг Шандуг эзлэв. Тав дугаар сарын 25-нд Богдын цэргийн долоон зуй гаруй хүн Жирмийн чуулганы хилд довтлон оров. Рехө-гийн Дүтүн-гийн И Жүн цэрэг Улаанхад оронд орж сахин суув. :6 дугаар сар. Богдын цэрэг дахин гурван замаар довтлон эхлэж Баруун зам нь Бор тохойг чиглэн, дунд зам нь Хөх хот зүг довтлон, зүүн зам нь Сөнөд хошуу зүг давшжээ, Хятад цэргийн Ми Жүн Биу-гийн бүлэг Давааны ард гарч өвөл гол орчим Найданжавын цэрэгтэй байлдаж, Бавуужав, Хайсангын цэрэг харин завшаанаар Бяруу балгасыг эзлэв. Адилхан хугацаанд Вангийн Жоу-гийн Ванданям, Далаад хошууны Баян гүн, Хангин хошууны Цолмон, Гирины Монгол Бао Жай Шан нар цэрэг дагуулан Их Зуу аймгийн хойд хэсгийг байлдан эзлэв. Иргэн улсын цэрэг бүх талаар ялагдалд учирсан тул Хөбэй, Шан Шиг-аас дахин их цэрэг татаж туслан байлдуулав. :6 дугаар сар. Жирмийн чуулганы газар Богдын цэрэг болон Иргэн улсын цэргийн хооронд ширүүн тулалдаан болжээ. Энэ удаагын их тулалдаанд Монголын талаас Чимэдцэрэн, Найданжав, Насан- Аривжих, Морьжав болон Бавуужавын удирдсан цэрэг анги оролцсон байна. Мөн энэ үеэр Ар Өвөр Монголын уулзуур оронд Солон уулын тулалдаан болжээ. Нийт 1 800 цэрэг тус тулалдаанд оролцов. Мөн оны зун Богд хааны засгийн газраас цэргийн яамны их сайд Далай ван Гомбосүрэнг Өвөр Монголын байлдаанд томилжээ. :7 дугаар сарын эх. Иргэн улсын цэрэг 2 000 хүн болон Богдын цэрэг 800 хүн Шилийн голын хил дотор тулалдаад хоѐр талд бүр хохирол гарав. :7 дугаар сар. Богдын цэрэг ба Иргэн улсын цэрэг Үзэмчиний Өвөл гол, Сөнөд, Байшинт уулын ам, Дамбын даваа, Линши, Долоннуур, Батхаалга- ын орчин зэрэг газруудаар байлдаж байв. Долоо найман сарын үеэр Богдын цэрэг үндсэндээ Шилийн голын нутгийг бүр эзлэв. :7 дугаар сарын 13. Богдын цэрэг Долоннуурын боомт газар—Дархан уул сүмийг эзлэв. Тэнд байсан Иргэн улсын 2 000 сэргийлэн сахих цэрэг арга бус ухарч гарав. :8 дугаар сарын 1. Богд хааны засгийн газрын эрхшээлд орсон газар орны хэргийг тусгайлан хамаарахын төлөө, Богд хааны зарлигаар Егүзэр Хутагт Галсандашийг зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх сайдаар Өвөр Монгол руу томилов. :8 дугаар сар. Богдын цэрэг Да Ван Миао Сүмийг дайран эзлэж, Бяруу балгас зүг давшив. Иргэн улсын Долоннуурыг дарангуйлан сахигч түшмэл ван Хуай Чин, Хуай Жүн цэргийг томилон гэдрэг довтлон, мөн сарын дунджаар Да Ван Миао сүмийг булаан авч, Богдын цэрэг ухрав. :8 дугаар сар. Долоннуурын талбарт Насан- Аривжихын дайчилсан 1 200 цэрэг Иргэн улсын 7 000 цэрэгтэй ширүүн тулалдаан хийв. :8 дугаар сарын дундаж. Зүүн хойд орноос томилсон Иргэн улсын туслах цэрэг Өвөр Монголд орж ирэв. :8 дугаар сарын сүүлч. Богдын цэрэг Цахарын Лав худаг, Халх тал ба Хүйс зэрэг газраар Иргэн улсын цэрэгтэй тулалдаж байв. Мөн сар, Найданжавын дайчилсан Богдын цэрэг хоѐр зам хуваан Линши тавин гэр, Зулчин сүмийг довтлон эзлэв. Мөн сар, Дамдинсүрэнгийн дайчилсан Богдын цэрэг Шулуун Хөх хошууг эзлэв. :9 дүгээр сар. Богдын цэрэг Жарууд ба Ар Хорчинг эзлэв. :9 дүгээр сар. Бээжингийн засгийн газар Өвөр Монголын байлдаанд туслах цэрэг 12 хороо морьт цэрэг ба явган цэргийг томилжээ. Мөн оны намар. Богдын цэрэг Цахарын нутгийг эзлэж дуусгаад улмаар Цагаан Хэрмийн зарим боомт газраар тулж очоод сэргийлэн хамгаалалт хийж байжээ. :9 дүгээр сарын 18. Зүүн Сөнөдийн Засаг Сүржав ард олноо дагуулан Богдын засгийг дагахаар зугтаасанд Юан Шикай зарлиг буулган Чин вангийн хэргэмийг нь хасав. :9 дүгээр сарын 21. Бавуужавын дагуулсан Богдын цэрэг Бяруу балгасыг дайран эзлэж, хорин гурваны өдөр Да Ван Миао сүмийг дахин эзлэв. :9 дүгээр сар. Архуа гүн Насан-Аривжих цэрэг түшмэд 100 хүнийг дагуулан Иргэн улсын талд урважээ. Мөн энэ үеэр Богдын цэргийн удирдагч Мөрөнга учир битүүлгээр хорлогдов. :10 дугаар сарын 29. Баруун замын И Жүн цэргийн Ми Жен Биу-ийн хүчин туслахаар ирсэн зүүн хойдын цэргийн У Жүн Шин-ий цэрэгтэй хамтран Бяруу балгасыг буцаан авч, удалгүй Да Ван Миао сүм ба Түлхэн сүм зэрэг газрыг ч буцаан авав. Умард замын И Жүн цэргийн Чен Де Шен-ий цэрэг Найданжавын цэргийг ялаад Зулчин, Шивэртэй, Тавин гэр зэрэг газрыг буцаан авч, Даваан ар хүртэл гэдрэг довтлов. Намар Долоннуурын баруун хойд их элсэнд тулалдаан болж Иргэн улсын цэрэг мянга шахам хүн сүйдэв. Мөн Бавуужавын хороо Шандугийн гол, Үхэрчин уул зэрэг газарт ширүүн довтлолт явуулав. :11 дүгээр сарын 3. Иргэн улсын цэрэг Долннуурт довтлоод Богдын цэргийг цохин гаргаж Цахарын зуун найман сүм хотыг эзлэв. :11 дүгээр сарын 5. Хаант Орос улс ба Дундад иргэн улс ухуулан тунхаглах бичигт гарын үсэг зурсан байна. Энэхүү тунхаг бичигт, Орос улс Иргэн улсын Гадаад Монголыг хэмжээтэй эзэрхэх эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд Иргэн улс Ар Монголын өөртөө засах эрх (Автономит засаг) 1912 оны 10 сарын 21 өдрийн ―Орос Монголын худалдааны хэргийн тухай зүйл‖-ийг журамлан хэлэлцэж Иргэн Улс ба Ар Монголын холбогдлыг тодорхойлон тогтоохыг хүлээн зөвшөөрөв. :11 дүгээр сарын 9. Богд хааны цэрэг хэдэн мянган хүн их буутай өмнөш дахин довтлож 15-ны өдөр Батхаалга зэрэг газрыг эзэлсэн боловч удсангүй Хол дахиныг амаржууулах хотын Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайралтад найман зуу гаруй хүн үрэгдэж ухрав. Мөн сарын эхэнд хоѐр мянга найман зуу гаруй Богдын цэрэг Чуулалт Хаалганаас умар байсан Хятад цэргийг хүчтэй довтлон таван зуу гаруй хүнийг алж шархдуулав. :11 дүгээр сарын 19. У Жүн Шөн, Ми Жен Биу нар Богдын цэргийн гараас Да Ван Миао сүмийг дахинт буцаан авав. Мөн өвөл Тогтох цэрэг дайчлан дахин өмнөш довтлож Батхаалгыг эзлэв. Гэвч хэдэн өдрийн дараа Иргэн улсын цэрэгт булаагдав. :12 дугаар сарын 16. Богд хааны засгийн газар цэргээ Ар Монголын хил тийшээ татах тухай шийдвэрээ илэрхийлэв. Мөн оны сүүлч, Богдын цэрэг идэг идэгээр Монголын хил зүг ухрав. Энэ үеэр Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайрах хүчин нь нэмэгдэж ялалттайгаар давшиж Богдын цэрэгт эзлэгдсэн газруудыг дахин булаан авч эхлэв. Нийслэл Хүрээнд ―Шинэ толь‖ сэтгүүл хэвлэгдэж эхэлсэн бөгөөд орчин цагийн анхны сургууль байгуулагдав. :1913 оны эцэс 1914 оны эхээр, Монгол улсын ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид Хаант Орост айлчлав. *1914он :1 дүгээр сар. ДИУ-ын засгийн ордон Сүйюаны онцгой засаг захиргааны орон байгуулахаар болж жанжныг дүтүн ноѐн болгон хувируулан томилож, уулын Гүйсүй Дао (道)-д харъяалагдаж байсан арван хоѐр шиан, Улаанцавын чуулганы зургаан хошуу, Их Зуугийн чуулганы долоон хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сар. ДИУ-ын засгийн газар Рехө-гийн онцгой засаг захиргааны орныг байгуулахаар болж, дүтүн ноѐн томилон Зостын чуулганы долоон хошуу, Зуу-Удын чуулганы арван хоѐр хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сарын 6. Иргэн улсын цэрэг гэнэт Ар Монголын хилд цөмрөн орж Галсандашийн сайдын яамыг бүслэн дайрав. :3 дугаар сарын 9. Богд хааны засгийн газраас Оросын консулд бичиг өгч, Дундад Оросын хэлэлцээрийн ѐсыг зөрчиж түрэмгийлэл явуулж байгаа Хятад цэргийг тэд ухруулж, баривчлагдсан сайд Галсандашийн биеийг тавиулах тухай хатуу шаардлага тавив. Мөн оны эхээр Халхад байсан Өвөр Монголчууд элдэв зүйлийн хүчирдэлд орсноос нэг бүлэг хүмүүс уг нутагтаа буцаж ирэх хүсэлтээр Иргэн улсын засгийн газартай хэлэлцээ хийхийн төлөө 9 хүний төлөөлөгчийн бүлгэм томилов. Иргэн улсынхан тэд нарыг баривчилж есүүлийг цөм алав. :6 дугаар сарын 14. ДИУ-ын засгийн газар Цахарын онцгой засаг захиргааны орныг байгуулан дүтүн ноѐн томилож Фенчен, Лианчен зэрэг долоон шиан, Цахарын зүүн баруун гарын найман хошуу, жич дөрвөн малжлын сүрэг, Шилийн голын чуулганы арван хошууг ерөнхийлөн захируулав. :8 дугаар сарын 1. ДИУ-ын ордноос Алшаа, Эзнээ хоѐр хошууны цэрэг дайны сэргийлэлтийн явдлыг Ниншиан мужийн цэргийг захирагч түшмэлээр хариуцуулахаар тогтоов. Юан Шикайгаас Алшаа чин ван Даванбүлүгжилыг Баруун Монголын тохинуулах сайдаар томилов. Үүшин хошууны туслагч Түмэн- Очир чуулганы дарга, Сүйюаны дарангуйлан сахигч яамтай хуйвалдаж байгаад ―ардыг өдөөн урвуулсан‖ ялаар Шинэ ламыг баривчлаж, Үүшиний ―дугуйлан‖- гуудыг тархаав. :9 дүгээр сарын 8. Дундад, Орос, Монгол гурван этгээдийн Хиагтийн хуралдаан эхлэв. :9 дүгээр сарын 20. ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын анхны төсөл байгуулагдаж, Монголыг ДИУ-ын нэгэн хэсэг, Монгол улсын нэр, хааны цол, оны цолоо хүчингүй болгох асуудал дээр санал нэгдэхгүй байжээ. Мөн сарын гучны өдөр Оросын консулаас Монголын эрх баригчидтай ―Төмөр замын гэрээ‖ ба ―Цахилгаан утасны гэрээ‖ тогтоож Оросоос Монголд төмөр зам засах эрх ба холбоо мэдээний цахилгаан утас татах эрх олов. *1915 он :3 дугаар сарын 16. Бавуужав нарын дагуулсан Богдын цэрэг Кайлу орчим довтлов. 5 дугаар сарын 9. Юан Шикайн засгийн газар японтой ―Хорин нэгэн зурвас‖-ыг тогтоож Өвөр Монголын зүүн хэсгийн их хэмжээний эрх мэдлийг Японд өгчээ. :6 дугаар сарын 7. Хиагтын гурван этгээдийнн хуралдаан эцэстээ шийдвэр гарч ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын хорин хоѐр зурвасыг жинхэнээр гарын үсэг зуран батлав. Мөн сарын 9- ны өдөр Жибзундамбаас Монголын тусгаар тогтнолыг хүчингүй болгохоо тунхаглаж, арван хоѐрны өдөр Юан Шикай зарлиг нийтлэж Монгол ван гүн нарын уулын хэргэм цол уул ѐсоор хүчинтэй гэдгийг нотлож, хамтат нь бас Жибзундамбыг Хутагт хан өргөмжилсөн байна. :6 дугаар сарын 16. Бээжингийн засгийн ордноос Чен Лү-г ерөнхийлөн захирагч сайдаар Хүрээнд томилсон байна. :9 дүгээр сар. Халхын цэргийн явдлын журганы түшмэд Бавуужавтай нууцаар зөвлөлцөн Өвөр Монголын зүг дахин довтлохоор болж, Бавуужавт гурван түмэн рублын зардал хангав. 10 дугаар сарын 28. Удай Ван Фентиан мужийн дурдсан долоон зурвас буцан орж өгөх нөхцлийг хүлээн аваад Бээжинд хүрч ирэв, арван нэгдүгээр сарын 4-ний өдөр Юан Шикай түүний уул хэргэмийг сэргээн өгөв. :10 дугаар сарын 29. Бээжингээс Хүрээний хэрэг эрхлэгч сайддаа цахилгаан мэдээ явуулж, Өвөр Монголыг түйвээж байгаа Бавуужавыг Хүрээний засгийн газар хавсран дарангуйлахыг шаартагтун гэв. :11 дүгээр сарын 6. Бээжингийн засгийн ордоны төлөөлөгч, Оросын элчин сайд Кропенскийтай Бээжинд ―Дундад Оросын Хөлөнбуйрын асуудлын тухай тогтоол‖-ыг тогтоож Хөлөнбуйрын ―Онцгой орон‖-ны байр суурийг мэдрэв. Мөн сарын арван зургаанд Юан Шикайгаагаас Шинфүг Хөлөнбуйрын дэд дүтүнгээр томилов. :11 дүгээр сарын 23. Иргэн улсын цэрэг Егүзэр Хутагтын сүмийг байлдан эзлэж Бавуужавын цэргийг таван зуу гаруй алж шахрдуулж, Егүзэр Хутагтыг бас барьж аваачив. Мөн жилийн өвөл, Бавуужав хэдэн мянган цэргээ дагуулж нутагтаа буцах нэрээр Өвөр Монголын зүүн хэсэг оронд орж ирээд зэвсэгт ажиллагаагаа үргэлжлүүлэв. Бээжингийн засгийн газраас Ма Чи ( 马麒)-ыг Хөхнуурын Монгол Төдвийг тохинуулах сайд ба Гансу, Ниншиан, Хөхнуур зэрэг муж орныг дарангуйлан сахигч түшмэлээр хавсарган томилов. Ингээд Ма овогт цэргийн эрхтний Хөхнуур дахь дөч гаруй жилийн ноѐрхол эхэлсэн байна. Оросын хөрөнгөтнүүд Хүрээнд ―Монголын үндэстний банк‖-ыг байгуулав. *1916 он :5 дугаар сарын 27. Бавуужав Халх голын Амгалантад тэнгэр газрыг тахиж, Чин улсыг тэтгэн босгох уриа дурьдан, Юан Шикайг эсэргүүцэхээр уриалж ―Хаан төрөө тэтгэх цэрэг‖ хэмээн байгуулав. Долдугаар сарын 1-нд Бавуужав гар доорхи гурван мянга гаруй хүнээ дагуулж Японы этгээдийн дэмжлэгээр цэргийн зөвлөгч Аоянаки-ын жолоодлого дор Халх голоос өмнөш довтолж Тао Нан зүг урагшлан, хорин дөрөвний өдөр Түчиүэн шианы хотыг эзэлжээ. Ү жүн шөнгийн цэрэг хориглон байлдаж таван зуу гаруй Монгол цэргийг устгаж цохин ухруулав. :6 дугаар сарын 6. Юан Шикай үхэв. :8 дугаар сарын 7. Оросын Бээжинд суугаа элчин сайдаас Дундад улсын гадаад явдлын сайдад нот бичиг гардуулж, Дундад улсын засгийн газраас Халх Монголоос сонгох зөвлөлгөөний гишүүнээ хасаж хаяахыг шаардсанд Дундад улсын талаас өөрийн нутаг дэвсгэрээсээ зөвлөлгөөний гишүүн сонгох нь зүй ѐсны эрх хэмээн няцаасан байна. :9 дүгээр сарын 3. Япон цэрэг Бавуужавын цэргийг хамгаалан дэмжиж Гүн Зу Лин-аар өнгөрөхөд Фентианы зүүн хойд цэрэг тосон байлдав. Мөн сарын хорин таванд Бавуужавын цэрэг Кайлу хотыг дахин довтлоод Хармөрөн, Фентиан хоѐр мужийн цэрэгт хавчин цохигдож хоѐр мянга гаруй хүн үхэн шархдаж, үлдэгсэд нь зугтаав. :10 дугаар сарын 8. Бавуужавын цэрэг Линши шианы хотыг довтолж байх зуураа Бавуужав суманд оногдон үхэв. Үлдсэн олон нь Чадраабал Шебжингээ нарын дагууллага дор Зүүн Үзэмчин орчмын оронд хорогдож байгаад Цахар, Рехө-гийн цэрэгт цохигдож Халх ба Хөлөнбуйр зүг зугтаав. *1917 он :6 дугаар сарын 16. Талжын дээрэм Хөлөн хотыг дайран эзлэж зам дагуу дахь олон харуулын цэгүүд цохигдон сүйдэж, Хөлөнбуйрын дэд дүтүн түшмэл Шинфү зугтан дутааж Оросын түрээсний газарт зайлав. :9 дүгээр сарын 30. Оросын цэрэг Хайлаар орчим мянга гаруй Монгол дээрмүүдтэй тулалдаан болж, Оросын цэрэг дээрмийг нэхэмжлэх нэрээр тус орныг эзлэв. Бээжингийн засгийн газраас хүн томилон харилцаж хилээс гарахыг шаардсан боловч Орос цэрэг зөвшөөрсөнгүй. Мөн сард Бавуужавын үлдэгдэл хүч болох Шебжингээн бүлэг Хөлөнбуйрын нутгийн цэрэгт хөөгдөж Халх гол орчим хүрээд Халхын цэрэгт амдан цохигдож, бүх цэрэг үндсэндээ сөнөөгдсөн байна. :11 дүгээр сарын 7. Чадраабал зэрэг хүмүүс Солон уулнаа долоон мянга шахам хүн цуглуулж дахин бослого гаргасанд Хармөрөн мужийн цэрэг ба Фентиан мужийн цэрэг урьд хожид хавчин цохиж, Жалайдаас баруунш үлдэн явуулсан байна. ДИУ-ын засгийн газар Орост ―Арван сарын хувьсгал‖ үүссэн дашрамыг завдаж Жун Дүн төмөр замын засаг захиргааны эрхийг буцаан авч, Манжуурт цэрэг суулган хамгаалуулав. Цаг төрийн үймээнээс дүрвэсэн малчин ард малаа туугаад Халхад зайлан одов<ref>Ө.Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он</ref>. ==Түүхэн баримтууд== ===Улс төрийн баримтууд=== ====Богд хааны уриалга==== :1913 онд Монголоос таван замын их цэргийг гаргаж тохиолдсон Монголчуудаас хүчин хавсрахыг уриалж ашиг тусыг тайлбарлан Өвөр Монголын олон нийтэд зарласан бичиг :Монгол улсын засгийн хэргийг эрхлэх газраас дотоод Монгол зургаан чуулган дөчин есөн хошууны олон лам хар ард нар ба Хөх хотын Түмэд, Цахар сүргүүдийн ард нар, Илийн харъяат Монгол, бас Алашаа ба Хөх нуурын зэрэг нарын найман сумын Монгол Өөлд Ширээт хүрээ зэргийн олон Монголчуудын шар хар бүхэн дор ухуулах ану: Бидний аймаг язгуураас хүчирхэг идэрхэг хойтох газрыг эзлэн сууж, дэлхий дахины олон аймаг дор дарагдсангүй, хэдий Манж улс хараахан мандах үес дор ах дүү нөхөр гийчин ѐсоор түмэнтээ харилцан ураг барьж, ямагт сайныг үзүүлэхийн тулд олон Монгол аймаг харъяат болон дагасан боловч газар орны эрх ашгийг эзэлсэн газаргүй, олон засаг хошуу болгож, өөр өөрийн харъяат албат газар орныг эзэрхэн захируулсан бөлгөө. Ойрхи хэдэн жилээс иргэн зальхай түшмэд эрхийг эзлэж, шинэ засгийг явуулмой хэмээн Монгол газар иргэн элсээн, тариа хаглуулж газар орны ашгийг эзлэж эрх эзэрхлийг булааж халдан дарлах төдийгүй, бас бурхны шашныг хөнгөлж, Монголын хуучин ѐсыг халсугай хэмээгээд бидний Монгол ард үл хорссоноор үгүй, уржинан жил өвөл цагт дотоод муж дор Гамин цэрэг хуралдаж Манж улсын ѐсыгхалж, бүгдээр найрамдах улс болмой хэмээх тухай манай гадаад Монголын дөрвөн аймгийн чуулганы олон ван гүн засагуудын өөрчлөн улс төр байгуулахыг бүгдээр зөвлөлдөж, Очирдара Богд гэгээнийг Монгол улсын хаан хэмээн өргөмжилж, эрдэнийн сууринд залж, Их Юан улсын хуучин ѐсыг дахин гийгүүлж, өөр аймгийн дотор дарлагдахаас үүрд мултарч, олон аймгийн хойч үеийн ичингүйрлэлийг үгүй болгосугай хэмээсэн нь эдүгээ хол ойр газрын олон Монголчууд дараа дараагаар ирэх нь тасралтгүй. Санаваас дотоод Монголын олон ван гүн тайж бүрнээр Юан улсын Тайзу хааны хүүхэд үрсийн тулд зүй нь нэгэн сэтгэлээр бүгдээр нийлж, зүтгэн хүчлэх болвоос урьд өвгөдийн ѐсыг тахиулж, угаас байсан газар орноо өөр аймгийн ардад эзлэгдэхгүй, мөхсөн Зан То Бу Ла (?) ард мэт боол шивэгчин мэт халдуулахаас хэлтэрвээс болмой. Эдүгээ заримууд нь бидний доторхи Монголын түшмэд лам нар Хятад ардын баширлах, худал урихан үгс буюу хуурмаглах зальхай арга дор ташааран орж бидний Монголыг өөрчлөн улс төр байгуулахыг байлгаж, Дундад Иргэний таван аймаг бүгдээр найрамдах улс хамт нийлбээс бид нар Монгол аймаг ард цөм нэгэн адил ашиг буй агаад үүнээс хойш үүнд энэхүү түвшин жаргалыг эдэлмой хэмээн бичиг илгээн ирэх нь амой. Иймийн тул манай засгийн хэрэг шийтгэх газраас Хятад улсын хамт нийлбээс хойч өдөр бидний Монгол дор зовлон болох хэдэн зүйлийг гарган бичиж, олон дор дурьдан сонсгосугай. Байцаабаасуу, Оу Жу Ми Жоу газрын олон гадаад улс дор бүгдээр найрамдах улс хэд хэдэн буй амой. Тэдний хууль болбаас улсын харъяат газар орноо бүрнээр албаны болгож, харяъат иргэд газар орон дор гэр байгуулж, тариа тарьбаасуу зоос гаргаж албан дор тушаасны хойно сая өөрийн хөрөнгө болгомой. Эдүүгээ Иргэн улс лугаа нийлбээсүү Монголын газар орон цөм тэдний улс төрийн болохын тулд дотоод газар дор багталцахгүй ядуу иргэдийг шилжүүлэн суулгаж, гаал хөлс хураан тариа хаглуулахыг зүйгээр хориглон зогсоовоос, зохилдохгүй агсаар өвгөдийн үлдээсэн газар орныг өөр аймаг дор бүрнээр эзлүүлж, харин ч бид зоос гаргаж худалдан авхад хүрмүй. Тэр дээр бидний Монгол болбоос язгуураас саруул хөдөө талд дор хэн алиныг ялгахгүй санааны дураар адуулан аж төрж ирсэн бөгөөд аж төрөхөд мөн залхуу цалгайгаар хойч өдөр улс бүхэн дор энэ мэт хуулийг нийтээр явуулах цаг дор хүрсэн хойно Монгол аймгийн ард шөвөг хатгах газар харинолохгүй зовлон болох нь энэ нэг. Түүнээс урьд Манж улсын цаг дор бидний Монголчуудын гааль гувчуур хураахыг үүрд хэлтрүүлсэн бөлгөө. Эдүгээ бүгдээр найрамдах Иргэн улс, Манж улсын гадаад улсаас агсан авсан төлөөгүй өр найман зуу илүү сая одоо шинэ агсан авах мөнгө зургаан зуу илүү сая үнийг бүрнээр Бүгдээр найрамдах Иргэн улсаас төлсүгэй хэмээн нэгэнт олон улс дор зарлажээ. Бидний Монгол хэрвээ Иргэн хамт нийлбээс, дараа төлөх хугацаа хүрсэн цаг дор эрхгүй элдэв зүйлийн нэр зохион таван аймгийн иргэнээс нэгэн адил тэгшхэн хурааж төлмой. Нэгэнт улсын иргэн болсны тул зүй дор төлөхгүй хэмээн үл чадмой. Иргэнйи нэгэн адил тэсгэн хураах дор хүрвээс, хэд хэдэн зуун он болтол гааль гувчуур өгсөнгүй Монгол аймаг энэ зэргийн хүнд татвар тохиолдвоос, аж төрөн чадахгүй ядуурах мохохын туйл дор хүрмүй. Зовлон болох нь энэ хоѐр. Эдүгээ абасу таван аймаг нийлсэн Дундад иргэн улс болов хэмээвч өмнөх хойтох муж цөм хятад нэгэн аймаг бөгөөд харилцан эрх мэдлийг тэмцэн нэрт сайд их түшмэдийг битүүлгээр алж, харилцан өшөө дайсан болж эдүгээ болтол тогтоогүй байна. Бидний Монгол язгуураас өөр аймаг, зан сургаал, үг өгүүлэл, бичиг үсэг адилгүй. Дараа засаг явуулахад бүрнээр Хятад бичгийн төдий хэрэглэмой. Бидний Монгол дор Хятад бичиг нэвтэрхий мэдэх эрдэмтэй ард цөөн, түшмэл дарга нар болбоос бүрнээр эрдмийг үзэж, өргөн хэрэглэх тул нийтээр цөм Хятад хүмүүс болмой. Монгол ард Иргэн Хятад нарын хамт зарга зальхай зэрэг ял хэрэг буй бөгөөс үг үсэг нэвтрэхгүй. Бас аймаг намыг хэлбийн өмгөөлж мушгайтсан газар агсан хэмээн дийлэн хэлэхгүй энэ мэт хэрэг бүхнийг эрх биш үгүй болгож чадахгүй. Дотоод Монгол хошуунд тариа хаглуулж Иргэн түшмэд суулгасан газар энэ зэрэг хилсгүй мушгиж өвөрлснийг үзэж мэдсээр хэрэг. Зовлон болох нь энэ гурав. Түүнээс Хан улсын цагаас нааш Хятадын газар бурхан шашныг эрхэмнэж одоо дор хүрч ирсэн бөгөөд эдүгээ шинэ засаг явуулахыг үзвээс бурхны шашныг асар хүндэтгэхгүй, зарим нэгэн дотоод газар урьд байгуулсан тайх тахиглах сүм хийдийн бурхны хөргийг хараахан орхиж, (цэргийн сургуулал)-ын тэнхим болгон жич хийд сүмийн хүж зулын тариалангийн газрыг сургууллын тариалан болгосон нь нэлээд бүхүйг нүдээр үзэж чихээр сонссон нь тодорхой. Хятад ард гагцхүү бидний Монголын бурхны шашныг яахан эрхэмлэн үүрд агуулж буй зээ. Иргэний хамт нийлбээс хойч өдөр жил удаад Монголын хуучин ѐсыг өөрсдөө халуулж, бурхны ариун шашин сөнөхөд хүрмүй. Зовлон болох нь энэ дөрөв.Тэдний дотоод Монгол язгуураас Цагаан хэрэмийн заагаар суусан Дундад Хятад улст ойр холилцон суусан тул энэ зэргийг нэн ухуулан дурьдахгүйгээр учрыг мэдэх нь бидний гадаад Монголоос нэн ч тодорхой. Бидний язгуураас нэгэн угсааны яс махны төрөл, дотоод гадаад хэмээн ялгаваас зохихгүй.Тэд Иргэн дор ойр суусан тул тэдний сүр хүчин дор айн түтгэлзэн бүхүйг манай засгийн хэрэг шийтгэх газар мөн мэдмой. Эдүгээ цагийн байдлыг үзвээс, Дундад улсыг тойрон хүчирхэг гадаад улс барс мэт хэлэлцмой. Тэр дээр улсын өрийн тоо тэнцүү үлэмж бөгөөд дотоодын самуун бас тогтоогүй. Бидний Монгол бүгдээр нийлж, нэгэн улс болж, язгуураас байсан газар орон зах хэлхээг эзлэн илүү гүний газрыг тэмцэхгүй болбоос Дундад улсын дайлах цэрэг гарбаас олон гадаад улсууд шударгийг барьж, шүүмжлэх буй за. Эдүгээ манай Монгол улсын их цэрэг таван зам хуваан урагш одож, дотоод гадаад Монголын газар дор сэргийлэн суусан Хятад цэргүүд лугаа хэдэн удаа байлдаад цөм дийлжээ. Удахгүй урагш давшин Монгол газрын зүүн баруун өмнөд зах хязгаарууд хүртэл байлдсаар Хятадын түшмэл цэргийг Монголын хязгаараас гаргасугай хэмээмүй. Та өөр өөрийн хошууны зах дор их цэрэг хүрэхийг үзэж гар хөдлөн байлдаж Хятадын түшмэл цэргийг хөөн илгээх бөгөөд тус бүрийн хүчийг нэгтгэж, эртхэн шаламгайлан газар орноо эзлэн авсугай. Боо Хятадын омогтой үгийг сонсч, нэгэн аймгийн дотор харилцан өшөө дайсан болоход хүргүүлэгтүн. Бид язгуураас нэгэн үндэстний тул зүй нь жаргав ч зовов ч үхэв ч нэгэн хамт байваас зохимой. Бас бидний Богд эзэн гагцхүү өршөөл эрдмийг гол болгох бөгөөд Иргэн улсын түшмэл цэргээс бус ажил үйлдвэрийн ядуу иргэдийг халдан зовоовоос үл болмой хэмээн удаа дараагаар зарлиг буулгаж ухуулсаар буй тул бидний улс төрд мөчөөрхөн хорлохгүй энгийн номхон иргэдийг алив газар дор хэвээр агуулан, харин өршөөн хамгаалбаас зохих явдлыг хамтад гаргаж, басхүү манай засгийн газраас албан бичгээр харъяат олон чуулганы хошуун дор ухуулан зарласан нь олон боловч эдүгээ хүртэл дагахаар ирээгүй нь бас буй тул дахин ашиг зовлонгийг сэнхрүүлэн дагаж орсон ба дагаж орон завдаагүй нийт Монгол овогтон дор нийгмээр ухуулан бичиг зарлав. Магад үнэмчлэн хичээн дагаж явагтун. Үүний тул зарлал явуулав. ===Цэргийн түүхэн баримтууд=== ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 1==== Өмнө хязгаар түгшүүртэй учир цэрэг мордуулж газар орныг хамгаалах тухай цэргийн яамны айлтгалыг ѐсоор болгосон бичиг<ref>Монголын шинжлэх ухааны академийн түүхийн хүрээлэн. Монголын ард түмний 1911 оны үндэстний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл - Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914. Улаанбаатар. 1982 он.</ref> :Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны бичиг. Бүгд ерөнхийлөн захирах сайдын яамнаа өргөн илгээв. Явуулах учир: Эдүгээ манай цэргийн яамнаас өвлийн сүүл сарын арван наймны бичин цаг айлтгасан нь: Өмнө зүгийн олон хязгаарт Хятад цэрэг хуралдсан түгшүүртэй мэдээ буй тул, их цэргийг таван замд хуваан мордуулж, газар орныг сэргийлэн хамгаалуулж, дайсныг тосон сөнөөх явдлыг төлөвлүүлсэн нь болох ба үл болохыг хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад, Богд эзэн гэгээнээр толилож, заан сургахыг гуйхын учир: Мөнөөхөн зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт Галсандаш, Дарьганга зэрэг газруудыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг сахих сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах дэд сайд гүн Сономдорж нарын газраас Монгол олон чуулганы ойр ба зах нийлэх Хятадын бага хотод маш үлэмж цэрэг хуралдан, бас өмнө зүгийн Харчин өртөөнүүдийн газар ирж буй ба бас Шилийн голын чуулганы зүүн, баруун Сөнид ван, Улаанцавын чуулганы дарга, Дөрвөн хүүхэд нарын ван нарыг барьж аваачив хэмээсэн зэрэг удаа дараа тодорхойлон гаргаж, газар орныг хамгаалан сэргийлэн бэлтгэх баатар мэргэн цэрэг хурц зэвсэг олгуулахыг эрж, бичиг захидал хүргэж ирснийг шавь боолчууд үзэж хянабаас цаана дашаас тийнхүү Хятад цэрэг халдахаар ирж, өмнө зүгийн алив олон Монголчуудад зовлон самууныг дэгдээн бүхүй нь үнэхээрийн түгшүүртэй бөгөөд нигүүслэлтэй тул, үүнийг урьдхан дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжахаас тусгайлан салсан дэд зэрэг түшмэл Бавуужав харъяат цэрэг нэгэн зуу шахамыг өдөр дараалан хориодоор өртөөлөн довтолгон мэдүүлж, урьдчилан Дарьгангын газар илгээх ба бас урьд Түшээт хан, Сайн ноѐн хан аймгаас түүгээр дайчлан, цэрэг гурван зуугийн дээр сургуулийн цэрэг хоѐр зууг нэмэн томилж илгээхэд сая буулгасан зарлигийг дагаж, дэд сайд гүн Сономдоржыг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд, Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ гүн Пунцагдэжидыг таслан захирах сайдаар тавьж, бүх таван зуун цэргийг захиран мэдүүлэх зэрэг явдлыг нэгэнт бичиг шийтгэж, зохих газруудад явуулан тушаасны дээр, бусад цэргүүдээс зүг нэмэн мордуулахыг томилон завдаж бүхүй атал, энэ завсар бас Хятад цэрэг улмаар нааш давшин хандаж буй хэмээх тул, одоо зүй нь бүх олон газрын түшмэл цэргээс бүгд таван зам анги хуваан томилон мордуулбаас зохихын тулд, оролсон дэд сайд Засагт чин ван Удайн харъяат цэргийг бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдсүрэнд захиргаж, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтохыг харъяат цэргийн хамтаар Егүзэр хутагт Галсандашын хүрээ зүг, дэд сайд Бишрэлт бээс Насан-Арвижахад харъяат цэргүүдийг захирган хоѐр Сөнид, Дөрвөд вангийн зүг Халхын сургуулийн цэргээс мордуулах хоѐр зуун цэргийг урьд явуулан тушаасан хэвээр сайд гүн Сономдорж нар лугаа нийлүүлэн Хөх хотын зүг, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийг харъяат цэргүүдийг захирган авахуулж, Урадын гурван гүн, Хатан голын зүг ийм таван зам анги хуваан дараа дараагаар дайчлан мордуулж, өөр өөрийн заасан газар гүйцэн хүргүүлж, цааш улмаар давшуулан дайсны цэргийг тосон дайлж хядан сөнөөж, газар орныг батлан тохинуулах явдлыг байдлыг үзэж, тухайд нийлүүлэн хянан шийтгүүлбээс болох мэт боловч, шавь боолчуудын зоригоор авчих хэрэг бусын тулд, хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад гуйх нь: Богд эзэн гэгээнээр толилж, заан сургаж дагаж явуулах ажаамуй. Хэрвээ гуйсан ѐсоор болгон явуулбаас тухайд эл түшмэл цэргүүдийг дан ганц өртөөлөн явуулахад цагийн гачаалд өртөөний хүчин тэсэхгүйн тулд, тусгай уналга, ачлага барих майхан, жич цалинг зүйлийг сангийн яамнаас бэлтгүүлэн нийлүүлэн олгуулж мордуулах ба бас уул газруудад хүрсний хойно унах агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, хөрөнгө баялаг лам нар, түшмэд ардад учрыг дурьдан ухуулж, туслан бариулаад дараа нь сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх буюу эс бөгөөс хэрхэн зүй ѐсоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлэх явдлыг шавь боолчуудын газраас төсөвлөн хянаж, өөр гүйцэтгэн шийдвээс, болох ба үл болох явдлыг хамтаар гаргаж, үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав. Зарлигийг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү өдөр цагт хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон зарлиг, Тогтохын биеийг энэ удаа мордуулахыг түтгэлзэж түүний цэргийг Найданжавд захирган мордуул, бусдыг хэлэлцсэн ѐсоор болгогтун хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж, үүнийг зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт, Дарьгангын зэрэг газрыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд гүн Сономдорж, Шилийн гол, Улаанцавын чуулганы дарга, Дарьгангын бүгдийн тэргүүн гүн Сономдовдон нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад нэгэн адил хичээнгүйлэн дагаж, эдний олон ангийн түшмэл цэргүүдийг өөр өөрийн харъяат газар хүрсний хойно бүгдээр хамт нийлж, боловсрол зөвлөлдөж, хэний цэргийг аль хошууны хязгаарын боомт болгох чухам ямар байдалтай газар сэргийлүүлэн хамгаалуулж суулгах ба тэдний барих гэр, уналага агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, засаг лам нар, түшмэл ардад учрыг дурьдан ухуулж туслан бариулаад дараа зохих газруудаас тодорхойлон өргөж, сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх, эсбэсүү хэрхэн нийгэм тэгшийг үзэж, зүй зохисоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлбээс болохыг сайнаар төлөвлөн гүйцэтгэн шийтгүүлж, хэрхэвчээр үлэмж илүү дээш томилож, түрэмгийлэн хөөн авах зэргээр олон дордосыг албадан гасалган зовооход хүргүүлэхгүй болох явдлыг урьдаас хянан тогтоож, уламжлан зохих газар түүгээр зарлан явуулан тушааж, журамлан дагаж шийтгүүлсүгэй. Үүнийг басхүү бэйсийн зэргэ туслагч тайж Чимэдсүрэн, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтох, Хичээнгүй баатар гүн Найданжав, Дэс түшмэл чин зэргэ Бавуужав, Дэд сайд Бишрэлт, бэйс Насан-Аривжах, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлт нарт довтолгон тушаан явуулаад, уг айлтгасан хэрэг, буулгасан зарлигийг хянан үзэж, хичээнгүйлэн дагаж, эдүгээ даруй засажагаан завдаж, урьд нэгэнт өртөөлөн мордож бүхүй түшмэл Бавуужав, дуудлагаар өртөөлөн мордох Зоригт баатарын цэргээс бусад нь бичиг хүлээн авсан өдрөөс таван майхан, уналга ачилга, цалин хүнс зүйлийг түүгээр хүлээн авч, өөр өөрийн харъяат цэргийг гавшгайлан мордож, шаардан явж, арван таван өдрийн дотор тус тусын нэр заасан зүгийн газраа одох ба түшмэл Зүтгэлт, цэргүүд Урадын дунд гүнгийн Бавуудоржийн газраа тус тус гүйцэн хүрэх зэрэг явдлыг эдүгээгийн заан гаргасан ѐсоор шийтгэн дагаж шийтгүүлэн олон хязгаарыг батлан сэргийлэн хамгаалж, цаггүй цагдан байцааж, хэрэв дайсны цэрэг халдахаар ирэх нь болахул мэдүүлбээс зохих олон газраа харилцан мэдээлж, хүчин туслалцуулан эрхгүй нэгэн сэтгэл хүчээр байлдан сөнөөж, газар орныг ариутган тохниулж, гавъяа байгуулан, улсын сүрийг мандуулж удаа бүр учрыг тодорхойлон мэдүүлэн ирүүлэх ба жич харъяат түшмэл цэргүүд хүрсэн эл газарт номхон шударгаар амьдрах алив ардыг өчүүхэн төдий халдан дарлаж гаслаан зовоохгүй, бүгдээр үнэн санаагаар хүчлэн зүтгэж, чухам тус зүйн хэргийг хичээн ѐс журам цэвэр ичимтгийг сахин явж, гавъяаг илэрхийлбээс зохино. Ийн тушаасан хойно цэргийг чангалан баримтлан захирахгүй осолдон цалгардаж дураар тавин явуулж, ѐс бусчилан хэрэг халдахад хүргүүлбээс саадгүй чангалан ял хэлэлцэх явдлыг хамтаар ухуулсугай. Үүнийг басхүү Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамнаа явуулаад байцаан үзэж, одоогийн мордуулах олон ангийн түшмэл цэргийн барих майхан, уналага ачилга зэргийг олон цөөнд тохируулан төсөвлөн бэлтгэж, бүх цалинг зүйлийн хамтаар нийлүүлэн тавин олгуулах ажаамуй. Үүнийг нэгэнтэйгүүр Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг бусад таван яамнаа, баруун хязгаар, Хөлөн буйрын сайдуудад нэгэн адил явуулаад байцаан үзүүлэхээс гадна, дөрвөн аймгийн жанжин чуулганы дарга нарт хуваан тушаан явуулаад тухайг үзэж хянан шийтгүүлсүгэй. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний хоѐрдугаар он, арван хоѐр сарын хорин нэгэн ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 2==== Монгол цэргүүдийн байрлалыг шинэчлэн зохион байгуулах тухай бичиг Цэргийн хэргийг бүгдийг захиран шийтгэгч яамны бичиг<ref>Монгол Улсын Төв Архивын ФА-2. ХН-92.Б.14. Эх нугалбар.</ref> Харъяат цэргүүдийг бүрнээ хойш ухруулан, бас ч цэргүүдээс татан буулгаж цөөрүүлэн суулгаваас олон монголчуудад зовлон бас болохын тул манай яамнаас олон хязгаарын цэрэг бүхий нутгийн түшмэл, ардад ухуулга ба жич цаадах хятад цэргийн захирлуудад мэдээлэн өгөх бичгийн эх зохиож, өөр өөрийн бичгийн дугтуйд углаж хүргүүлсэн тул үүнийг баруун өмнөд хязгаарын цэргийн хэргийг бүгд захирч олон монголчуудыг илбэн тохинуулах хэргийг хамаарсан сайд, мэргэн жүн ван Цэсэнжав, түшмэл Зүтгэлт, зүүн өмнө хязгаарын цэрэг захирсан жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэн, гүн Сумъяа, бүгд захирагч дарга гүн Найданжав, хорооны дарга бэйс Чимэдцэрэн нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад, хүрмэгц бичгийн доторх хэргийг хянан үзэж, ухуулах ба мэдээлэх бичгүүдийг даруй ѐсчлон бичүүлж улмаар гүйцэтгэн, өөр өөрийн харъяат цэргүүдийг захиран авч, нам гүмээр эргэж хойш суулга. Үүнд, урьд сайд жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэнгээс бие өвдсөн учир олгуулахыг ирж мэдүүлснийг чөлөө олгож, уг цэргүүдийг түшмэл Бавуужаваар ерөнхийлөн, Модонбунгаагаар дэслэн захируулах явдлыг айлтгаад, зарлиг ѐсоор болсон тул, харъяат сайд бэйл бүх цэргийг ухруулан суулгах хийгээд татах зэрэг хэргийг гүйцэтгэн шийтгэсэн хойно бэйс Чимэдцэрэнгийн хамтаар нийслэл хүрээнд хүрч ирвээс зохино. Бэйс Чимэдцэрэнгийн цэргийг бүрмөсөн татан буулгаваас уул сайдын цэрэгт нийлүүлэхийг мөн сайд жанжин бэйлийн газраас түүгээр эрхлэн гүйцэтгэн шийтгэх, олон сайд, дарга нарын тус тус захирсан цэргээс олон цэрэгтэйгээс нь гурваад хороо, цөөхөн цэрэгтэйгээс нь хошоод хороо үлдээж, гүн Найданжавын цэргийг ихэмсэг бэйл Цэрэннямын нутгийн өмнө захын Өрөмтэй худагтад, сайд гүн Сумъяагийн цэргийг Дарьгангын өмнө захад, түшмэл Бавуужав нарын цэргийг хурц бэйс Түдэнгийн хошууны өмнө захад, ван Цэсэнжав нарын цэргүүдийг Мэргэн вангийн хошууны нутгийн өмнө Сулхээр зэрэг газарт, түшмэл Зүтгэлтийн цэргийг сайд Түшээт вангийн хошууны өмнө захад Аваргахүрд, Хар-Ус зэрэг газар тус тус суулгаж, уул цэргүүдийг аль аймаг чуулганы цэргүүдийг буулгах суулгах зэргийг харъяат захирсан сайд түшмэл эрхлэн шийтгэж, татаж буулгах цэрэгт сан ба аймаг хошуунаас олгосон хувцас ба агт морь, гэр хэрэглэлийг хүрэлцэхээр үлдээж, сэргийлж суулгах цэрэгт шилжүүлэн олгож, зэвсгийг бүрнээ хураан авч захирах түшмэлд авуулан цэргийн яамнаа хүргэн ирүүлж, бүртгэн хураалгая. Басхүү үлдээж сэргийлэн суулгах ба буулгах цэрэгт аль аймаг чуулган хошууны цэргээс үлдээсэн буулгасан нэр тоо зэргийг тус бүр тодорхой цэс үйлдэж, жич буулгасан цэргүүдийг хэн хэн түшмэлд тушаан өгч, аль газраар буцаасан зэргийг хамтаар тус тус мэдүүлэн ирүүлээд байцаахад бэлтгэе. Үүнийг шалгарсан баатар дарга гүн Мөрөнгаад тушаан явуулаад, харъяат бүх цэргүүдийг захиран авч, манай яамнаас дахин тушаахын инару байлдах хэрэг үүсгэхгүй, сахин сэргийлж суугаасай. Бас ч сайд Егүзэр хутагт Галсандашд явуулаад журамлан дагаж шийтгүүлье. Үүнийг басхүү дөрвөн аймгийн жанжин, чуулганы дарга нарт тушаан явуулаад тус тусын аймгийн нутгийн захыг сэргийлэн суулгасан цэргүүдийг бүрнээ татан буулгаж, захирагсдад олгосон тэмдэгийг хурааж мэдүүлье. Хүргэж ирүүлье. Ийнхүү явуулан тушаасан, үүнийг Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг таван яамнаа явуулан байцаан үзүүлье хэмээн өргөжээ. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны арван нэгэн сарын шинийн долоон (1913 оны арван хоѐрдугаар сарын 4-ний өдөр.) == Урлагийн бүтээлүүд == ===Баримтат кино=== * [[Хоржийлоо]] [[Баримтат кино]] ===Уран зохиол=== * [[Бямбын Ринчен|Б.Ренчин]]. [[Үүрийн туяа]]. [[роман]] * [[Дүгэржавын Маам|Д.Маам]]. [[Газар шороо]]. роман == Эх сурвалж == * [http://iccs.aichi-u.ac.jp/archives/report/057/5c4a92eccc970.pdf ボグド・ハーン政権軍南進作戦に関する一考察 ―阿爾花(アルファ)公・ナスンアリビジフの帰還問題を中心に―] * Л. Дэндэв, “Монголын товч түүх” Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал-29 дүгээр боть, Улаанбаатар, 2006, * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “Бүгд Найрамдах Монгол ард улсын түүх”. Гурван боть. УБ. 1968 он. * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “В.Котвичийн хувийн архиваас олдсон Монголын түүхэнд холбогдох зарим бичиг”, хэвлэлд бэлтгэсэн Б.Ширэндэв, Шинжлэх Ухааны Академийн хэвлэл, Улаанбаатар, 1972, тал 23-39. * EDITED BV LO HUI MIN: THE CORRESPONDENCE OF G.E.MORISSON II, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRISS 1978, P 48 * Монгол улсын түүхийн төв архив. ‘’ Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914’’. ТТА. ФА-4. НХ-656. * Ш. Нацагдорж. Манлайбаатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн хэвлэх үйлдвэр, УБ., 1946 он. * Монгол ардын журамт цэргийн дуртгалууд, гуравдугаар дэвтэр, Улсын хэвлэлийн газар, УБ., 1986. * Монгол улсын түүх Ү боть. ХХ зуун, Монгол улсын шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэн, УБ., 2004. * Японы Гадаад Харилцааны Түүхийн Архив. Гадаад явдлын яамны тэмдэглэлийн баримт бичгүүд. (Дайшѐ-гын хуучин цэс) * Японы сэргийлэн хамгаалах тэнхимийн сэргийлэн хамгаалах институтын материал. Хуучин далайн цэргийн яамны архивын материал. * Ө. Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == * [https://mongoltoli.mn/history/h/187 Таван замын байлдаан] {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] 4ij9rqpf7phjue5d52qud1kxhl4b9sj 707214 707213 2022-08-04T00:56:42Z 95.111.217.180 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Таван замын тулаан |partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд]] |campaign=Таван замын байлдаан |image=[[Зураг:Mongolian_soldiers.jpg|300px]] |caption=Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд |date=1912-1915 он |place=[[БНХАУ]], [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Шинжаан|Шинжааны өөртөө засах тойрог]] |casus= |territory=[[Өвөр Монгол]] болон бусад монголчууд амьдардаг нутгийг алдсан ба хожим [[Хятад]]ын нутаг болсон |result= Гурван улсын [[Хиагтын хэлэлцээр]] |combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]<br />[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],<br /> бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]<br />дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], <br />дэд сайд [[Бавуужав]]<br />дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[:zh:那逊阿尔毕吉呼|Насан-Аривжих]]<br />сайд, гүн [[Содномдорж]]<br />дэд түшмэл Зүтгэлт<br />гүн [[Лаварын Сумъяа]] |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />маршал [[:zh:王怀庆|Ван Хуайчин]] |strength1=[[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Богд Хаант Монгол Улсын арми]], <br />[[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг]]ийн ангиуд нийтдээ 10000 орчим цэрэг |strength2=70000 [[цэрэг]],<br />янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]]<br />, 80-90 пулемёт |casualties1=алуулсан 400 орчим, <br />олзлуулсан 60<br />шархадсан 48 |casualties2=алуулсан 3795,<br />олзлуулсан 76<br />зөвхөн 3 тулалдаанд 4-8 их буу,410-аад их бууны сум,<br />7 пулемёт түүний 5000 сум,<br />1080 буу, 85600 ширхэг сум, <br />421 сэлэм олзлуулсан. }} [[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] '''Таван замын байлдаан'''- Монгол-хятадын хооронд 1912-1915 онуудад болсон дайныг хэлдэг бөгөөд [[Монгол]]ын тал [[Өвөр Монгол]]ын нутгийг [[хятад]]ын цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх зорилготой байсан бол [[Хятад]]ын тал Өвөр монголыг алдахгүй байх төдийгүй [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсыг]] устган түүний нутгийг булаан эзлэх зорилготой байжээ. Энэ дайныг хятадад "[[Үхэр жилийн үймээн]]" гэж нэрлэдэг бөгөөд дайны үед хятадын үлэмж давуу цэргийн байлдааны ажиллагаанууд нь бүтэлгүй болж ихэвчилан ялагдаж байсан тул гүнзгийрүүлэн судалдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад ялагдлуудаа [[ялалт]] болгон хуурамчаар тэмдэглэсэн байдаг онцлогтой. Таван замын байлдааны үед [[Ховдын хязгаар]]ыг хамгаалах [[Баруун Монгол]] буюу [[Шинжаан]]ыг [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|хятадаас чөлөөлөх зорилго]]ор [[Богд хааны Засгийн газар]] Гурван замаар цэрэг хуваан оруулсан байна. Энэ тухай судалгаа бараг байдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад цөөн тооны мэдээлэл байдаг. Энэхүү таван замын байлдаанаас тусдаа явагдсан [[Монгол-хятадын дайн]]ыг [[Гурван замын байлдаан]] гэж нэрлэн оруулав. [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдаж зарлан тунхагласан явдалд [[Өвөр Монгол]]ын [[Зуу Үд]], [[Зост]], [[Жирэм]], [[Шилийн гол]], [[Улаанцав]], [[Их зуу]] зэрэг 6 чуулган [[Хөх хот]]ын Түмэдийн зүүн баруун гарын засаг Хар мөрний их мянган, [[Өөлд]]ийн засаг, [[Алшаа]], [[Ар хорчин]], [[Или мөрөн|Илийн мөрний]] [[Цахар]] зүүн гар болон [[Тарвагатай]]н аймгийн хошууд талархан дагаж баясахаа илэрхийлж, [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[цэрэг]] илгээж, Өвөр Монголыг бүхэлд нь Хятадын дарлалаас чөлөөлөхийг хүсэн гуйжээ. Хөлөнбуйрын Барга, Өвөр зургаан чуулганы 49 хошууны 36 нь Монгол улсад нэгдсэнээс гадна Хөх нуурын 24 хошуу, Цахар 8 хошуу, Или мөрөн болон Тарвагатайн 16 хошуу дагаар орж албан ёсоор нэгдэхээ илэрхийлсэн юм. [[Богд хаан]]ы [[зарлиг]]аар [[1913]] оны [[долоодугаар сар|7-р сар]]д зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх тусгай газар байгуулагдаж, [[Сайд]]аар нь [[цэцэн хан аймаг]]ийн харьяат [[Егүзэр хутагт|Егүзэр ачит зан бадарсан эрдэнэ мэргэн хамба]] [[Галсандаш]]ийг томилсон. ==Урьдчилсан нөхцөл== [[Файл:Бавуужав.png|thumb|left|200px|Шударга баатар Бавуужав]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Монгол үндэстэн]]г нэгтгэн Нэгдмэл Монгол Улс байгуулахыг [[Монгол]]ын тухайн үеийн эрх баригчид эрмэлзэж байв. Богд Хаант Монгол Улсад Өвөр Монгол болон бусад монголчууд нэгдэх эрмэлзлээ илэрхийлж, хуучин [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] харъяаны Монголчуудын хэмжээнд [[бослого]], хөдөлгөөнүүд газар сайгүй өрнөж байлаа. Үүнийг эсэргүүцэн [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] дарлалыг авч хаян [[Дундад Иргэн Улс|Дундад Иргэн улс]]ыг байгуулсан [[Хятад|Хятадууд]] өөрсдийгөө манж нарын өв залгамжлагч гэж үзэн хуучин Манж Чин улсын нутагт гарсан үндэстэнүүдийн тусгаар тогтнох эрмэлзэл бүхий эсэргүүцэл, тэмцлийг цэрэг, зэвсгийн хүчээр нухчин дарж хэлсэн. Түүхийн ийм эгзэгтэй үед Богд хаан Монгол улс, Өвөр монголчуудыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөх, өөрт сайн дураар нэгдсэн монголчуудыг нэгтгэж, хязгаар нутгаа батлан хамгаалах зорилгоор [[Чуулалт хаалга]], Бат хаалга ([[Хорчин зүүн гарын дунд хошуу]]), [[Долнуур]], [[Хөх хот]], [[Бугат]] хотын чиглэлд таван замаар их цэрэг хөдөлгөв. ==Монголын тал== ===Монгол дах нөхцөл байдал=== Богд Хаант Монгол Улс байгуулагдсанаас эхлэн түүний Засгийн газраас Ар ба Өвөр Монгол төдийгүй нийт Монголчуудыг нэгтгэн Их Монгол улсыг байгуулахыг өөрийн үндсэн бодлого болгон хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Энэхүү бодлогын дагуу Өвөр Монголын олон түмэнд хандан “Манай засгийн газраас их цэргийг томилж дотоод монголд сэргийлэн суулгасан хятад цэргүүд лүгээ байлдаж хятад түшмэл цэргийг бүрмөсөн гаргасугай хэмээмой. Их цэрэг хүрэхийг үзэж хүчин хавсран газар орноо эзлэн авсугай. Бид язгуураас нэгэн үндэстэн тул зовлон жаргаланг хамтатгаваас зохимой” хэмээн ухуулан таниулах зарыг түгээн дэлгэрүүлж байв<ref>Ж.Урангуа: “ХХ зууны эхэн үеийн Монгол улс 1911-1919”, Улаанбаатар, 2006 он. Тал 47</ref> Монголын засгийн газар нь Манж чин гүрэн задран унасан учир Манж нарын нэгтгэсэн Монгол, хятад, түвд болон бусад үндэстэнгүүд өөрийн тусгаар улсыг байгуулах эрхтэй гэсэн түүхэн үндэс бүхий зарчмын дагуу Манж нарын эрхийг шууд залгамжлан авах гэсэн хятадын үндэслэлгүй их гүрний дээрэнгүй бодлогыг эрс эсэргүүцэн дээрх бодлогыг сөргүүлэн дэвшүүлжээ. Мөн тэд өөрийн дээрх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Оросын тусламжид түшиглэхээр тооцоолж байжээ. Гэхдээ Богд хаан болон түүний Засгийн газрын эрх бүхий ноёд барууны дипломат ёс гэж нэрлэдэг гадаад өнгөндөө найрсаг мэт боловч хүчтэй нь хүчгүйгээ дарладаг зарчим бүхий өөрийн их гүрний эрх ашгийг бүхний тэргүүнд тавьдаг тэрхүү ёс зүйг мэдэхгүйн улмаас Оросын эрх ашиг юу болохыг танин мэдэж чадалгүй хэт найдлага тавин хүлээж байсан байна. Монголын талын энэхүү найдварыг ашиглан өөрсдийнхөө Монгол дахь эрх ашиг ба худалдааны хэргийг завдан тогтоох гэсэн Оросын засгийн газрын ажиллагаа нь эрчимтэй болж, гадаад явдлын тэргүүн сайд Сазанов 1912 оны есдүгээр сарын 3-нд хаандаа бичиг өргөж, “Монголд онц элч томилон, Орос-Монголын найрамдлын гэрээг тогтоох учир бол Оросод туйлын чухал ашигтай явдал болно” гээд онц элчийн тушаалд Хаант засгийн Алс Дорнодын гадаад харилцааны томоохон зүтгэлтэн Кростовецыг томилох хэргийг хаандаа зөвлөжээ. Ийнхүү Гадаад яамны тэргүүн сайдын саналаар хаант Оросын бүрэн эрхт онц элчийн хувиар Кростовец Монголтой хэлэлцээр хийхээр болж Нийслэл хүрээнээ ирсэн байна. Гэрээ байгуулах хэлэлцээнд Монголын талын төлөөлөгч Сайн ноѐн хан Намнансүрэн, Да лам Цэрэнчимэд нараас “Монголын засгийн газраас бүх монгол үндэстнийг нэгтгэсэн тусгай бүрэн эрхт эзэнт улс төр байгуулах явдалд их Орос улсаас зүйл бүрийн тусламж үзүүлэх ба, хятад улсаар зөвшөөрүүлэхийг хүсмой” хэмээсэнд Оросын талын төлөөлөгч Кростовецоос “Монгол овогтон бүхнийг нэгтгэх явдал болвоос тус улсын засгийн бодлогтой харшилдах бөгөөд Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхээ олох нь маш чухал тул одоо үүнийг даруй хэлэлцвээс зохимой” гэж хэлэлцээрийн агуулгыг зөвхөн Армонголын тухай ярихаас биш Өвөр Монголд холбогдуулж болохгүй гэж анхааруулсан байна. Үүнд Да лам Цэрэнчимэдээс “1911 онд миний бие Ханддоржийн хамт Оросын засгийн газар лугаа Монгол овогтныг нэгтгэсэн улс төр байгуулахыг илэрхийлж тусламж гуйхад Орос улсаас зөвшөөрөн хүлээсэн байгаад одоо яагаад ийнхүү санал гаргасан бэ. Үүнийг бид зөвшөөрч чадахгүй. Хэрвээ Гадаад Монгол тусгаарлаж Дотоод Монгол Хятад улсад хэвээр эзлэгдэх аваас үнэхээр ашиггүй явдал болмой. Энэ учраас Монголын цэрэг нь хятад лугаа байлдахад гагцхүү Орос улсын тусламжийг түших юм. Ингэж сая бидний хүсэл биелэгдэж Монгол овогтон бүгдээрээ нэгдэж нэгэн улс болж чадмой. Учир иймээс Ар, Өвөр Монголыг салгаж болохгүй” гэжээ. Орос улсын төлөөлөгч Кростовецоос мөн Ар, Өвөр Монгол нэгдсэн улс байгуулах явдалд Орос улсын талаас туслаж болохгүйн учир шалтгааныг тайлбарлан хэлээд гэрээ бичгийн эхийг тус тус бэлтгэсэнээ дахин ярилцахаар тогтоод анхны хурал дуусжээ. Дараагийн хуралд Монголын талын дэвшүүлсэн бичигт “Монголчууд Манж, Хятадын эрх мэдлийг устгаж бүх Монголыг нэгтгэсэн бүрэн эрхт их улсыг байгуулсан явдлыг Орос улсаас эн тэргүүнд зөвшөөрч цаашдаа эрхбиш хамгаалах үүргийг хүлээн гүйцээх хэрэгтэй. Түүний дараа, бид бас бусад гадаад улсуудаар тусгаар тогтносон эрхээ зөвшөөрүүлнэ” гэж дурджээ. Эдгээр шаардлага нь Оросын засгийн газрын бодлоготой нийцэхгүй болохоор Оросын төлөөлөгчид зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлжээ. Хоѐр этгээдийн ширүүн маргалдааны дунд Да лам Цэрэнчимэд “Манж, Хятадын захиргаанаас гараад дахиад бас Оросын боол болохыг бид хүсэхгүй. Тус хэлэлцээрийг зогсоож, Бээжингийн засгийн газраас өөрийн монгол төлөөлөгч Наянт ванг ирүүлж хэлэлцээр хийх нь зөв байна” гэж хэлсэнд Оросын төлөөлөгч Кростовиец ихэд уурлаж, монголын бэлтгэсэн бичгийг шалан дээр хаяж “Гэрээний хурлыг харшилсан хариуцлагыг монголын тал үүрэх хэрэгтэй. Тус төлөөлөгч би Да ламын гүжир үгүүдийг хүлээж чадахгүй учрыг өөрийн улсын хаан эзэн ба засгийн газартаа мэдүүлнэ”гэж хурлыг хаян гарсан байна. Ийнхүү хэлэлцээрт хямрал гарч ямарч бүтэмжгүй байгаад хэдэн өдрийн дараа, Оросын төлөөлөгч Кростовец урам зориггүй тархаж явсан Монголын тэргүүн сайдуудыг дуудан аваачиж “Сая хүлээн авсан мэдээнээс үзэхэд Хятад улсын Монголыг байлдах их цэргүүд монголын баруун хязгаарын Ховд, Алтайн замаар нэгэнтээ ойртож ирсэн болохыг манай хязгаар захын албан газруудаас цахилгаан мэдээгээр надад хэд удаа мэдүүлж ирсэн бөгөөд тэдгээр хятад цэргийн тоо маш и бөгөөд зэвсэг хэрэглэл хурц чадамгай хэмээх тул түүн лүгээ эсэргүүцэн тулах арга бодлогыг бэлтгэвээс зохимой” гэсэнд Монголын сайд ноѐд нар ихэд айн сүрдэж зэр зэвсгийн тусламж гуйсанд Оросын төлөөлөгч Кростовецоос “Хоѐр улсын найрамлын гэрээ бичгийг үсэг зурахын өмнө ямар ч тусламжыг үзүүлж үл болмой. Хэрвээ бичгийг одоо даруй миний төлөвлөгөөгөөр зөвшөөрөн тогтоох юм бол цэрэг зэвсгийн тусламж хамгаалалыг үтэр түргэн үзүүлж,тэдгээр хятад цэргийг монголын хязгаарт оруулахгүй болгохыг миний бие батлан хүлээж авмой” гэжээ. Энэ үед монголын талын хүмүүс өргөгүй байдалд орж Кростовецын зохиосон гэрээ бичиг дээр гарын үсгүүдээ зурж батлан тогтоожээ.<ref>L.DINDUB, A Brief History of Mongolia in the Autonomous period, Mongolian Text, with an Introduction and index in English by Gombojab Hangin, Indiana University, Indiana, 1977, P63.</ref> [[Файл:Карта к статье «Монголия». Военная энциклопедия Сытина (Санкт-Петербург, 1911-1915).jpg|450px|thumb|Монгол улсын газрын зураг (1913)]] Ийнхүү -Орос-Монголын найрамдлын гэрээ нь 1912 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Нийслэл Хүрээнд байгуулагджээ. Найрамдлын гэрээ дөрвөн хэсэг, хавсралт арван долоон зүйлсээс бүрдэнэ Тус гэрээний хэлэлцээр хийхэд Өвөр Монголын асуудлаар хоѐр талын төлөөлөгчдийн хооронд зарчимын чанартай санал зөрөлдөөн байсан нь тодорхой мэдэгдэж байна. Богд хааны засгийн газар нь Өвөр Монголыг багтаасан нэгдмэл улсыг байгуулахыг зорьж байхад, хаант Оросын засгийн газар зөвхөн Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхийг батлах саналыг баримталжээ. Гарын үсэг зурж батлагдсан гэрээгээр Орос улс, Монголыг үндэстний цэрэг анги байгуулж болох, хятад улсын цэргийг Монголын хилд оруулахгүй, нүүдлийн иргэдийг өөрийн нутагт суурьшуулахгүй байх эрх бүхий автономит орон гэж хүлээн зөвшөөрчээ. Мөн Оросын хөрөнгөтнүүдийн капиталыг Монголд татваргүй чөлөөтэй нэвтрэх бололцоог олсон байна. ===Монголын талын төлөвлөгөө=== Богд хааны засгийн газар нь Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх бодлогоо шаргуу явуулж өөрийн төлөөлөгчидөө Петирбургт удаа дараа явуулж дэмжлэг тусламж олох гэж оролдсон боловч Орос улс хүлээн авахгүй татгалзаж ганц Армонголыг хятад улсын түрэмгийлллээс хамгаалахад зориулан зэвсгийн тусламж үзүүлсэн байна<ref>Ц. Пунцагноров: “Богд Хаант Монгол Улсын гадаад бодлогын тухай 1911-1919”, Олон улсын монголч эрдэмтдийн зургаадугаар их хуралд тавьсан илтгэл. Улаанбаатар, 1992 оны найман сар.</ref> Богд хааны засгийн газар, [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|Орос-Монголын гэрээ]] байгуулагдсаны дараа уг гэрээний зарим зүйлд түшиглэн Өвөр Монголыг хятадаас чөлөөлөн авч Монгол улстай нэгтгэх зорилгоор цэрэг мордуулах, Гадаад явдлын яамны тэргүүн сайд Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Хаант Орос ба Европын зарим улсад явуулах, Төвдтэй найрамдлын харилцан туслалцах гэрээ байгуулах, Дотоод явдлын яамны тэргүүн сайд Цэрэнчимэд тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Японд томилох зэрэг арга хэмжээг яаравчлан авчээ. Монголын Засгийн газар, ялангуяа Цэргийн яам нь Өвөр Монголоос дүрвэж ирсэн монголчуудаас тухайн орон нутгийн байдал% хүн амын санаа сэтгэл, хятад цэргийн тоо байрлал зэргийг тодруулахаас гадна туршуул илгээн тагнуулын мэдээлэл цуглуулж байв. эдгээр мэдээлэлд үндэслэн цэргийн яамнаас Өвөр Монголыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулсан байна. Төлөвлөгөөнд оросоос авсан зэр зэвсгийн хэмжээнд түшиглэн бэлтгэх боломжтой цэргүүдийг 5 чиглэлд анги болгон зохион байгуулах, тэдгээрийг унаа уналга, хоол хүнсээр орон нутгйин бололцоог ашиглан хангахаар тооцоолсон байна. Мөн таван замын цэргийг еранхийлан удирдах командлагчийг сонгон томилсон ба бусад ангиудын захирагч болон туслах жанжин нарыг томилжээ. ==Хятадын тал== ===Хятад дах нөхцөл байдал=== 1912 оны сүүлч болоход Өвөр Монголын улс төрийн байдал Бээжингийн засгийн газарт хүнд чухал асуудал болж тулгамдаж байжээ. Засгийн газарт Монголын асуудлаар Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг болон үүний эсрэг аядуу бүлэг гэсэн 2 бүлэг байсан байна. Гэхдээ эдгээр бүлгүүд нь Монголыг бүхэлд нь өвөр, ар гэлгүй бүгдийг нь хятадын захиргаанд нэгтгэх зорилготой байсан ба зөвхөн түүнийг хэрэгжүүлэх арга замын хувьд зөрчилтэй байсан байжээ. Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг нь Монголыг дайлах цэргээ томилон Монголыг дайран цохих чиглэлээ бататгажээ. Ийнхүү Монголыг дайлах цэргийг томилохын дагуу Бээжингийн засгийн газрын дотоодод тун ширүүн яриа хэлэлцээр болжээ. Энэхүү санал зөвлөгөөн нь юуны урьд Төрийн явдлын хорооны хянан тогтоолыгхүлээх хэрэгтэй байжээ. Есдүгээр сарын 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны цэргийн явдлын нууц хуралдаан дээр хатуу бүлэг болох хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чирүи болон энх бүлэг болох төрийн явдлын сайд Жао Бинжүн санал зөрөн маргалдаж, эцсийн дүнд гадаад харилцааны хэлэлцээр хийх шийдвэрлэх санал нь засгийн газрын зөвлөгөөнөөр батлагджээ. Үүний зэрэгцээ Юань Шикай ерөнхийлөгчөөс Өвөр Монголын Гүнсэнноров ван болон Армонголын Наянт вантай уулзан ярилцжээ. Тэгээд есдүгээр сарын 25-ны өдрийн төрийн явдлын хуралдаанд Юань Шикай 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны нууц хуралдаан дээр батлагдсан засгийн газрын тогтоол болон Монголын ван гүн нарт зөвшөөрөгдсөн саналыг үндэслэж, Монголын асуудлыг шийдвэрлэх аядуу арга бодлогыг илэрхийлжээ. Гэвч хуралд оролцогсодын олонх нь эсэргүүцсэн. Тухайн үед Бээжингийн засгийн газрын дотоодод Юань Шикай, Жао Бинжүн нарын саналаар төлөөлүүлсэн зэвсэгт хүчнийг хэрэгжүүлэхийг эсэргүүцэх санал зөвлөгөө байхад Дуан Чирүи, Шүи Шүжан (Хуурай замын цэргийн газрын товчоон дарга), Иан Шишань (Шаньши дүдү) мэтийн цэрэг дайнаар дайлан дагуулахыг санаачилсан цэрэг засгийн ноѐд түшмэд нэлээд байсан мөртлөө энэхүү цэрэг дайны хүчинд түшиглэн Монголын тусгаар тогтнолыг устгахыг санаачилсан хүчин нь олонхи байж хүчтэй байжээ. Гацхүү цэрэг засгийн хэмжээнд биш, улсын дотоод дахь энгийн хүн амын хувьд чгэсэн Монголын тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэх санал илэрхий давуу байжээ. Тэд Монгол бол манай нутаг дэвсгэр, Төвдийн нэг хэсэг бол үнэндээ хятад хүний манасан газар учраас Монгол болон Төвд нь яриангүй Дундад иргэн улсад харъяалагдах ѐстой. Эдгээр орны тусгаар тогтнол гэгч ёсонд үл нийцэх ялт ажиллагаа" гэж эсэргүүцсэн санал давамгайлж байсан байна. <ref>“Иргэн улсын Жинши зохиол найруулал”, тал 666, 677</ref> Юань Шикайн аядуу бүлгийг дэмжиж байсан нь Тэр үед Бээжингийн засгийн газар Оросын Хаант Улстай гадаад харилцааны хэлэлцээр хийхээр бэлтгэж байсан тул цэргийн хүч хэрэглэн Монголын асуудлыг шийдвэрлэхээс түр татгалзан хойшлуулах үндсэн шалтгаан болсон байна. 1912 оны арван хоѐрдугаар сарын 3-ны өдрийн “Мүгдэний цагийн сонин”-ы “Иргэн улсын чухал мэдээ”-д доорх мэт өгүүлж, Монгол тусгаарласанд чанга эсэргүүцэл тавьж байх нийгмийн сэтгэлгээг тусгажээ. Сонин мэдээнд эл газрын байдал тусгагдаж “...Шаньдун-д... Бүх улсын ах дүү нар хүчин хамтран дайтахаар зорьж буй. Гэхдээ дайн хийхэд сүйтгэл их. Ах дүү нар бүх хүчнээр зоос мөнгө цуглуулж тус болох нь зохистой. Сонсохоор мужын төвийн нэгэн Чин овогт авхай эх улсаа хайрлах баатар хөвгүүдийн зориг санаагаар хүчир бэрхшээлийг хайхралгүй боомтын гадна үхэж сэхэхээ үзэлцье хэмээн, эмэгтэйчүүд буу зэвсэг үүрч дайн байлдаанд эрчүүдтэй адил явж дийлэхгүй тул онцгойлон цэргийн ам хүнс цуглуулах бүлгэм байгуулахаар уриалж, далайд дусал нэмэх хувь нэмэр үзүүлэх гэсэн...” “...Шандунь мужын Жинан хотод эмэгтэйчүүдийн цэрэг зохион байгуулж Монголыг дайлах дайнд оролцохоор бэлтгэж буй...” гэж мэдээлж байжээ. ===Хятадын талын төлөвлөгөө=== 1911 оны байдлаар Оросуудын хийсэн судалгаанд Манж Чин улс нь нийт 160 мянган явган цэрэгтэй, 285 батальоноос бүрдэх 11 дивиз, үүнд тусгай 25 бригадтай байсан.Манж чин улсын хаант төр мөхсөнөөр түүнийг шахан зайлуулж гарсан дундад иргэн улс 1913 он гэхэд хятадын хуурай замын цэрэг дотооддоо олон үймээн самуунд оролцчихсон туршлагатай, чадварлаг арми болсон байлаа гэж тэмдэглэснийг иш татав. 1912 оны 10 сараас Өвөр Монголд болсон зэвсэгт мөргөлдөөн улмаар хурцдаж байжээ. Дундад Иргэн улсын сэргийлэлтийн цэрэг анги нь Богд Хаант Монгол Улсын цэргийг дайрахын зэрэгцээгээр Өвөр Монголын дотоод дахь бослогыг дарангуйлан дарахаар бэлтгэж байжээ. Иргэн улсын талаас жилийн эцэс болтол цэргийн хүчнээ байрлуулж дуусаад, дайтах төлөвлөгөөг дараагын шатанд оржээ. Тухайлбал, цэгцлэн тохируулсан Монголыг дайлах цэрэг нь тохиолыг хүлээж давшилт хийхэд бэлэн болжээ. 1913 оны эхээр Дундад Иргэн улсын цэргийн дайтах цэрэг ангийн цэгцлэн тохируулсан байдлыг Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэлээс нарийн ойлгож болно. Түүнийг үндэслэн ДИУ-ын цэргийн Өвөр Монгол хилийн ойр хавийн газар оронд тохируулсан цэргийн хүчний байдлыг ажиглан мэдэж болно. Ар, Өвөр Монголын хамаа бүхий газар оронд эл улсын цэрэг байрлуулсан байдал. (1913 оны нэгдүгээр сарын цэргийн захиргааны данс эвхмэл)д доорх мэт тэмдэглэж байна. *Хөх хотын чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр): Явган цэрэг: 5 860 хүн Морьт цэрэг: 1 400 хүн Хөх хотын буут цэрэг: 230 хүн, 15 их буу, 6 пулѐмот *Чуулалт хаалганы чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр): Явган цэрэг: 4 120 хүн Морьт цэрэг: 2 470 хүн Буут цэрэг: 400 хүн, 24 их буу Барилгын цэрэг: 220 хүн Пулѐмёт: 22 <ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл “Монголын мэдээ”, гуравдугаар боть, Дайшѐо-гын 2-р оны хоѐрдугаар сараас додоодугаар сар, данс эвхмэлийн дугаар 1-6-1-5-7</ref> Хүнд, хөнгөн (?) цэрэг: 100 хүн *Чэндэ (Халуун гол)-ийн чиглэл(Өвөр Монголын дунд хэсэг) Явган цэрэг: 7 720 хүн Морьт цэрэг: 1 650 хүн Буут цэрэг: 230 хүн, 14 их буу Инжнерийн цэрэг: 100 хүн Пулѐмёт: 12 *Кайлү-гийн чиглэл: (Өвөр Монголын дунд зүүн өмнө хэсгээр) Явган цэрэг: 4 340 хүн Морьт цэрэг: 1 590 хүн Буут цэрэг: 250 хүн, 27 их буу Пулѐмот: 24 *Таонон (Шаазгай хот<ref>[http://eagle.mn/r/67647 Тогтох тайжийн тухай хоёр дуу] Одоогийн Таононфу гэж буй хотыг монголчууд Шаазгай хот гэдэг байжээ.</ref>)-ын чилэл: (Өвөр Монголын зүүн хэсгээр) Явган цэрэг: 1 600 хүн Морьт цэрэг: 900 хүн Буут цэрэг: 100 хүн, 6 их бууд *Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэл: (Өвөр Монголын зүүн хойд хэсгээр) Төмөр замыг сахих ангийн, явган цэргийн 6 холбоот анги, морьт цэргийн 6 холбоот анги, буут цэргийн 4 дунд анги, барилгын цэрэг 1 дунд анги, төмөр замын 64 дунд анги, Энд Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэлд байгаа бодит тоог тэмдэглээгүй. Эл чиглэлийн бүх цэргийн хүчин (нийт тоо нь)-ний тухай Өвөр Монголд суугаан хятад цэргийн ерөнхий тооны их төлөв бүртгэл: цэрэг 33 460 хүн, 85 их буу, 54 пулѐмот гэж тэмдэглэж байна. Энэ нь "Монгол газрын ойллого"д тэмдэглэж байгаа *Нийт цэргийн хүчин 39 900 гаруй хүн, их буу 54, пулѐмот 4<ref>Монгол газрын ойллого‖-ын 1554-р нүүр</ref> байна. Японы гадаад явдлын архивын материалын дагалт зурагт, дайтах цэрэг анги зургаан бүлэг хувааж байх бөгөөд тус тусын цэрэглэн харалт нь тодорхой бий. Үүнийг монголын талын түүхэн материалтай харьцуулж үзвэл, ДИУ-ын цэргийг зургаан бүлэг хуваасан учир бол Монголын цэрэг таван бүлэг болж ёиглэл гарган байсны эсрэг авсан төлөвлөлт ажээ. Ингэж Дундад улсын засгийн газар нууцаар цэрэг томилон Өвөр Монголд хувиарлан суулгаж бага багаар нэмэгдүүлж байжээ. Чуулалт хаалганы зүүн хэсэгт суугаа цэрэг гурав, дөрвөн мянгаас нэмэгдээд хоѐр түм гаруй болж, Монголыг дайлах хошууч цэрэг анги нэгэнтээ бэлтгэлээ дуусгаж төвийн шилжүүлэн томилохыг хүлээж байсан байна. Энэ үед ДИУ-ын цэрэг нь Өвөр Монголд дайтахаар бэлтгэсэн ѐсоор Өвөр Монголын эл газар цаашлан Армонголд дайран орохоор төлөвлөж байсан байна. Бээжингийн засгийн газарт ―Ерөнхийлөгчийн ордон өдөр дараалан хуралдаж, бүр л цэрэг татан шилжүүлэх ба цэргийн сүйтгэл цуглуулах хоѐр учирт зүтгэлцэн, цэрэг ба санхүүгийн хоѐр яамыг тусгайлан хариуцуулахаар зарлигджээ. Дуан (Дуан Чириү) ерөнхий дарга ойрд зөвлөгчийн газартай ярилцан зөвлөж одоогийн эл мужын дүдү нар тус тус цахилгаан мэдээ ирүүлж "Монголыг дайлах зориг санаа чанга байх нь эрхэм. Эл муж урьдаар өөрийн сэргийлэлтээ чангатгаж, үнэхээр дайны явдал үүсвэл даруй түр умард орны эл мужын цэргийг шилжүүлнэ. Бусад өмнөд орны эл мужид хөдлөхгүй. Гэвч эл муж шилдэг хүчтэнийг шилэн сонгож чанга боловсруулж төвийн зарлигийг сонсохоор үүрэг болгох хэрэгтэй" гэж тохируулжээ. Бээжингийн засгийн газар нь хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чириү- гийн шаардлага доор эцэстээ Монголд зэвсэгт хүчин хэрэглэх горьдлогоо дахин дурдаж, нэгэнтээ тогтсон төсвийн хувиар ерөнхийлөгчийн ордонд батлагджээ. ДИУ хүчирхэг цэрэг ангиа төвлөрүүлж зүүн хэсэг орноос дайралт хийх гэж байжээ. Үүний тухай "Мүгдэний цагийн сонин"-д доорх мэт тэмдэглэж байна: "Гадаад Монголыг эрхшээхэд урьдаар Өвөр Монголын зүүн монгол, зүүн хойдын гурван мужаас гар орох хэрэгтэй, сэргийлэлтээ чангатгах хэрэгтэй, сэргийлж дийлсэний дараа сая дайтаж дийлнэ. Одоо нэгэнтээ бэлтгэж дуусчээ" Тухайлбал, Армонголыг дайлах үед урьдаар Өвөр Монголын зүүн хэсгээс эхлэх гэсэн байлдах бодлогийн чиглэлийг арван хоѐр сарын эхний үеэр нэгэнт тогтжээ. ==Эхлэл, тулалдагч талуудын хүчний харьцаа== Өвөр Монголыг чөлөөлөх таван замын цэргийг ерөнхийлөн захирагч жанжнаар [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]г зарлигаар томилсон. Таван замын цэргийг дараах байдлаар хуваан мордуулсан байна. Үүнд: *Нэгдүгээр зам: [[Егүзэрийн хийд]]ийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]гийн удирдсан [[цэрэг]] *Хоёрдугаар зам: [[Дарьганга|Дарьганг]]ын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], [[дэд сайд]] [[Бавуужав]] нарын цэрэг *Гуравдугаар зам: [[Сөнөд]]ийн хоёр [[хошуу]], [[Дөрвөд|дөрвед]] вангийн чиглэлд дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[Насан-Аривжих]]ын цэрэг *Дөрөвдүгээр зам: [[Хөх хот]]ын чиглэлд, [[сайд]] [[гүн]] [[Сономдорж]]ийн цэрэг *Тавдугаар зам: [[Урад]]ын гурван гүн, [[Хатан гол]]ын чиглэлд, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийн цэрэг тус тус хөдлөх болсон ажээ. Эдгээр чиглэлүүдэд нийтдээ 10000 цэрэг байсан гэж үздэг. [[Файл:With the Russians in Mongolia 192.png|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] 1913 оны дунд үеийн Монгол цэргийн тоог 4300 гаруй, түүн дээр 3500 орчим орон нутгийн [[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг|сайн дурын цэрэг]] байсан гэж үздэг. [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]ын [[ерөнхийлөгч]] [[Юан Ши Кай]] Монголын эсрэг 70 000 цэрэг татаж, их буу, явган цэргээс бүрдсэн орчин үеийн зэвсэглэл бүхий [[арми]]йг эмхлэн байгуулж, [[маршал]] [[Ван Хуайчин]]аар удирдуулан хөдөлгөлөө. Тэр маршалд өгсөн бас нэг нууц даалгавар нь [[Дэмчигдонров ван]]гийн өргөөнд хадгалагдаж буй [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] тамгыг ямар ч хамаагүй аргаар авчрах явдал байв. [[Дундад Иргэн Улс|Хятадын]] цэргийн байдлыг авч үзвэл: 1912 оны намар Дарьгангын чиглэлд 500-аад, [[Цагаан Түн]]гийн чиглэлд 1-2 мянга орчим, [[Цицикар]]т, [[Хөлөнбуйр]]ын чиглэлд 4 мянга гаруй хүнтэй холимог бригад, [[Жиримийн чуулган]]ы нутаг, Таононфу гэж буй (Шаазгай) хотноо 10 мянга орчим цэрэг байрлуулжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дундад иргэн улс 1912 оны адаг, 1913 оны эх гэхэд Жиримийн чуулган, Цицикар, Шаазгай хот орчим 14 мянгаад цэрэг (зүүн чиглэл), Өмнөд Монгол буюу Хөх хот, Хаалган боомт, Долоннуур, Бяруу зэрэг хотод 39 мянган цэрэг (төвийн чиглэл), харин Цагаан Түн, [[Алтайн Шар сүм]], [[Чингэл]] зэрэг газраар 6 мянгаад цэргийг байрлуулсан мэдээ бий. Эдгээр бүлэглэл нийт янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]], 80-90 [[пулемёт]]той байв. Харин 1913 оны 9, 10 дугаар сарын үед [[Шаньси]] мужийн умард хилийн нутгаар 23 янз бүрийн анги нэгтэл, 28 их буу, 4 пулёмёттой 9500 явган, 1500 морьт цэрэг байрлаж байсан бол Хаалган, Долоннуур зэрэг хотын чиглэлийн цэргийн бүлэглэлд 30 их буу, 16 пулёмёт бүхий 35 батальон (20 мянган хүнтэй) [[явган цэрэг]], 9 [[дивизион]] (2500 хүнтэй) [[морин цэрэг]]тэй анги, салбарууд байрлаж байжээ. [[Файл:Mongolian_soldiers1.jpg|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] ==Байлдаан эхлэх үеийн цагийн байдал == 1912 оны сүүлийн хагас жил хятадын цэрэг Өвөр Монголын олон газарт улмаар давшин орж бэхлэн суужээ. Нөгөөтэйгүүр, мөн оны есдүгээр сард "Монгол-Оросын гэрээ" байгуулахаар зөвшилдөж байсан үед Богд хааны засгийн газар дотооддоо Өвөр Монголд цэрэг оруулах төлөвлөгөө зохиож эхлэв.Ингээд ДИУ болон Монголын хоорондох зөрчил ихээр хурцдаж асуудлыг хэлцлийн шуагмаар шийдэх боломжгүй болж цэрэг дайны ажиллагаагаар шийдэхэд хүргэх болов. 1912 оны сүүлчээс эхлэн жил гаруйн хугацаанд Хятад улсын Бээжингийн засгийн газар ба Монголын Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын тойронд байлдаан болжээ. Монголын цэрэг Өвөр Монголд байгаа Хятадын цэрэгтэй тулалдаж эхлэн Эзний гол, Ноён уул, [[Алшаа зүүн хошуу|Алшаагийн яамд хот]]ын орчим, Шандын гол, Үхэрчин уул, Тэнгэр элс, Сургага Хөөрөг, Дархан уул, [[Шулуун хөх хошуу]], [[Долнуур]], [[Бяруу]] хот, [[Хөх хот]]ын орчим, [[Хөвөөт шар хошуу]] зэрэг олон газар ялалт байгууллаа. Энэ явдлыг Лондон «Times», [[Япон]]ы «Manshū Nichi-Nichi Shimbun» зэрэг олон [[сонин]] [[дэлхий]] нийтэд зарлаж байсан ба [[Оросын Хаант Улс]] «Танай улс учиргүй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан. ===Байлдааны ажиллагааны эхлэл=== ДИУ болон Монголын цэргийн анхны байлдаан Өвөр Монголд хэзээ болсон цаг нь тодорхойгүй боловч Японы гадаад яамны Дайшѐо- гын тэргүүн он (大正元年-1912)-ы есдүгээр сарын 9-ний өдрийн тэмдэглэлд "Жэн Жиатүнд бэлгийн улиралын долоон сарын 8-наа хятад монгол хоѐр цэргийн хооронд нэгэн их дайн болов" <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээ нэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 机密公第257号，大正元年9月10日 外务省政务局接受件。</ref>гэсэн мэдээ бий. Энэ нь Өвөр Монголд болсон ДИУ-ын цэрэг болон Монгол цэргийн хамгийн анхны зэвсэгт мөргөлдөөн. 1912 оны арван сарын 11-ний өдөр Оросын элчингийн Бээжийнгээс явуулсан цахилгаанд: "Дундад улсын сонин мэдээнийхний ба нам бүлгийнхэн Оросын эсрэг ухуулгаа үргэлжлүүлэн чангатгаж байна. Хүрээг дайлах аян цэрэг (远征军)-ийг зэвсэглэхээр илээр хандивын мөнгө цуглуулж <ref>Ш. Бира: “БНМАУ-ын түүх”, Монгол улсын соѐл гэгээрлийн яамны сурах бичиг сэтгүүл хэвлэх товчоо, 1987, тал 146</ref><ref>Ш. Нацагдорж: “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946 он, тал 34-35</ref><ref>《盛京时报》(Мүгдэний цагийн сонин) 1912年12月3日，第三面，《国务院对库政策志略》。</ref> байна. Зөвлөгөөний хурлын даргаар тэргүүлүүлсэн улс төрчид цөм энэхүү учирт оролцов. Засгийн газар яг улсын доторх цэргийн зээллэгийн төсвийг ярилцаж аян цэргийн төлөвлөгөө хийж эл газарт үүний төлөө идэвхтэй бэлтгэл арга авч байна."<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 136</ref> гэжээ. Бээжингийн засгийн газрын зөвлөгчийн яам ба хуурай цэргийн яамны удирдлага дор, юуны өмнө Дарьгангад дайран Монголын цэргийг устгах дайны зорилгийг тогтоов. Залгаад Халуун гол (Рехэ), Цахар, Шианши, Сиүюаньд суугаа цэргийн дайралт бараг адилхан цагт эхэлсэн байв<ref>Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Дарьгангын дайралтад Иргэн улсын цэрэг ихэд ялагдаж, Дарьгангын өмнө талд байгаа Шилийн голын газар Монголын цэрэгт эзлэгдэв. Энэ үед Иргэн улсын цэрэг бараг цөм Шилийн голоос ухарсан байв. Тэгээд ―Хятадын засгийн газар Улаанхад ба Кайлү-д цэргийн байрлуулт хийж Дарьгангыг эзэлсэн Гадаад Монголын цэргийг хөөн гаргахаар Жинжоү-гээс И Жүн (毅军) цэргийн явган цэрэг 2 000, морьт цэрэг нэг дунд анги, буут анги нэг дунд ангийг, Халуун голоос И Жүн цэрэг 2 000, Хуай Жүн (淮军) цэрэг 1 000, шадар цэрэг хоѐр хороог, Жан Чигү-гээс 500-г, Гүй Хуачэн хотоос шадар цэрэг хоѐр хороог, жич Шианши-гийн хуурай замын цэргийн нийлмэг багаас нэг бригадыг татан төвлөрүүлж Дарьгангийг дайрах хүчнээ чангатгав. <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээтнэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 ”Квантуны армийн захиргааны яамнытмэдүүлэлт”</ref> Хэдийн тэгсэн боловч 1919 оны арван нэдүгээр сард Армонголын өөртөө засахыг үгүйсгэх болтол, Иргэн улсын цэрэг Дарьгангад орж чадаагүй. Анхан шатны баруун талын дайн нь бараг цөм Шилийн голын хэмжээнд явагдав. 1912 оны сүүлчээр Иргэн улс ба Монголын хоорондох хоѐр цэргийн мөргөлдөөн үүссэнээс нааш, Шилийн голын чуулган ба зүүн талын Зуу-Удын чуулган тун бачим байдалд ороод байв. Энэ хоѐр чуулган нь Хөлөнбуйрынх шиг Богд хаант засгийг дагахаар эрс тэс хөдлөөгүй бөгөөд Цахарын зарим хэсэг мэтээр эсрэг зогсолт бас аваагүй юм. Мөн бас Их зуу,Улаанцавын чуулган мэт өнгөн дээрээ Иргэн улсыг дагаад үнэндээ Богд хаант засаг лугаа үргэлжлэн харилцаж байсан ч биш, өдөр тутам бачуурч байгаа байдалд энэ хоѐр чуулган ямар овроор хандвал зохихоо өөрсдөө тогтоож чадалгүй хар шар нийгмээрээ самгардаж байв. Гэхдээ 1913 оны зэвсэгт мөргөлдөөнд хамгийн их хохирол амссан нь ч энэ хоѐр чуулган юм. Шилийн голын чуулганы нутаг нь дунд ба баруун Өвөр Монголын хойд хэсгийг бүрхэж Армонгол лугаа шууд залгалдаж байдаг. Тухайн чуулган нь Иргэн улс ба Монголын хоорондох халхавч орон болж байсан учраас түүний өмнөх Цахар орон цохилтонд учирсан боловч хохирол нь бага байв. Монголын талаас Шилийн голын дайнд оролцсон нь Дамдинсүрэнгийн удирдсан баруун замын цэрэг болон Бавуужав, Хайсан хоѐрын удирдсан дунд замын цэрэг байв. Дамдинсүрэнгий доор байсан 1 000 цэрэг бүгд Өвөр Монголын хүн бөгөөд Дамдинсүрэн 1912 онд тэднийг Хөлөнбуйр, Шилийн гол, Цахараас элсүүлэн авсан<ref>Hyer, Paul: The role of inner Mongolia in the Independence Movement,1911-1914, Studies on Mongolia: proceedings of the First North American Conference on Mongolian Studies. Bellinghan: Western Washington Univ,Press, 1979.p.92.</ref> 1913 оны нэгдүгээр сарын дунджаар Дамдинсүрэнгийн удирдсан цэрэг нь Иргэн улсын цэргийн Долон нуурын хуарныг авахаар довтлоход Иргэн улсын талаас умардын шинэ цэргийн нэгдүгээр дивиз (дарга нь Хэ Зүнлиан 何宗莲)-г хөдөлгөж Долон нуурын баруун хойнох элсэрхэг газарт ширүүн дайн хийв. Монгол цэргийн дайралт эхэлмэгц хөдөлгөөн шаламгай Монголын морьт цэргийн салбар анги Долон нуур орчим шувтлан орж Иргэн улсын цэргийн буцах замыг тасалсан тул Иргэн улсын цэрэг бүслэгдсэн байдалд орж ширүүн дайнд хагас тооны цэрэг нь алагдаж, үхэж шархдагсад зууны наяд хүрч тун ихээр хохирсон байна<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть), Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны хоѐрдугаар сараас долдугаар сар 1-6-1-57号, мөн дээрх Heyr, Paul –ын ном, р 92</ref> Иргэн улсын талынхан энэхүү учрыг чухал болгон тухайн газрын цэрэгт гол хүчний шинэ цэрэг хүрэхээс өмнө дайсны дайралтыг Шангуан гол (闪光河, Долон нуурын хойгуур урсах гол)д хориглох хэрэгтэй гэж тушааж байв. Тэгээд умардын хуурай замын цэрэг (北洋陆军)-ын гуравдугаар дивизын гурав дугаар бригад (дарга нь 卢永祥 Лү Еншиан) , наймдугаар дивизын 16-р нийлмэл бригад (дарга нь 王汝贤 Ван Рүшиан), Хуайжиүн цэргийн морьт цэргийн нэгдүгээр бригад (дарга нь 陈文运 Цен Венюунь)-ыг Долон нуур орчим томилоод, бас Халуун голын И Жиүн цэргийг байлдааны байдлыг очиж туслуулахаар дайны бэлтгэл хийлгэв.Энэ үед 1913 оны эхэнд Цахарын зүүн хэсэг ба Халуун голын хойд хэсэгт Иргэн улсын цэргийн хүч 21 400 хүн болсон. Долон нуурын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (王怀庆) Монгол цэргийг эвдэхээр шуудаж, буут цэргийн галлалтын хамгаалалт доор давуулга олон цэргийн хүчнээр гэдрэг дайралт хийв. Гэвч илэрхий ялалт олсон байдал мэдэгдэхгүй<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Тус газарт суугаа Иргэн улсын цэрэг явган, морьт, буут ангийг хамтруулсан 4 000 хүн олноор дайнд гарсан гэдэг боловч магад тоо нь мэдэгдэхгүй бөгөөд ерөнхийдөө цэргийн сүр алдагдсан байна<ref>190 “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть)</ref> 1913 оны эхэнд Бавуужав, Хайсан, Наваангомбо нарын удирдсан Дарьгангийн чиглэлийн цэрэг, Өвөр Монголыг дахин давтан дайрч байв. Эдгээр цэрэг юуны өмнө нэгдүгээр сард Дарьгангийг дайраад ялалт олж, Бэйсийн сүм (贝子庙，Одоогын Шилийн голын төв Шилийн хот жич түүний орчим)-ээр гарч зүүн өмнөш урагшлав. Бавуужав Лиан Күйсү (梁魁苏) нар хэдэн мянган цэргийн хүчээр Бэйсийн сүмийг довтолсон нь Иргэн улсын цэрэг болон Монгол цэргийн эсэргүүлэн байлдсан хамгийн анхны дайн болсон бөгөөд түүнээс хойш Монгол цэрэг Шилийн голын Үзэмчин хийгээд Зуу-Удын Их вангийн сүм (大王庙), Мисан сүм (米僧庙), Шавартай, Шар даваа зэрэг газрыг эзлэж байв. Бэйсийн сүмийн байлдаанаас хойш Иргэн улсын сахих цэрэг удаа дараалан ялагдан ухарч байв. 1912 оны 4 дүгээр сар болохоос өмнө, Шилийн голын зүүн хэсэг Зуу-Уд аймгийн Хишигтэн хошуу Монгол цэрэгт эзлэгдэв.аравдугаар сарын үеэс Монголын цэрэг Шилийн гол дэх Иргэн улсын цэргийн хуарныг голчлон сөнөөгөөд, хэдэн салбар салж Цахар оронд түрж, Зуу-Удын хойд хэсэгт гүн орж, Шилийн голын бүх нутгийг эзэлсэн байв. Иргэн улсын цэрэг дайн эхэлснээс нааш үндсэндээ ялагдав. шаламгайлан урагшлах Богд хааны засгийн газрын цэргийн ажиллагааны тухай өгүүлэхдээ: "Монгол цэрэг монголын бүх нутгийг дэвжээрүүлэв"гэж гайхсан Оуэн Латтимор (Owen Lattimore) бас Богд хааны засгийн газрын цэргийн тухай ―Хүрээнээс томилсон аян цэрэг бүмэтжгүй биш‖ гэж байсан бөгөөд ―Тэд нар хүрсэн газар бүрдээ хятадын цэргийг эвдсэн бөгөөд түр зуураа Жанчхүүгээс умарших дайнд их ялалт олж" байсан гэж тэмдэглэжээ. Түүний хэлэхээр Иргэн улсын цэрэг шинээр сургуулалт хүртэж шинэ маягын зэвсгээр зэвсэглэсэн тухай үеийн шилдэг цэрэг анги байсан боловч байлдах бүрд ялагдаад байсан тул аргагүй эвсэхийг хүсэх болов гэдэг. Ийнхүү явцад Иргэн улсын төлөөлөгч болон Монгол цэргийн хошууч ангийн дарга Дамдинсүрэнгийн хооронд хэлэлцээр хийх болов. Тэр үед Иргэн улсын төлөөлөгч "Дамдинсүрэн хэрвээ Иргэн улсыг дагавал Их Жунтан өөрийн биеэрээ вангийн зэрэг хүртээж ѐсныг гүйцэтгэн угтах болно" гэж Бээжингийн саналыг уламжлав Дамдинсүрэн Бээжингийн саналыг хүлээн авсангүй тул хэлэлцээр нь бүтэлгүй төгсөв<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Иргэн улсын эвсэх "Зөөлөн бодлого" нь Дамдинсүрэнд үйлдэл гаргасангүй боловч, бусад талаар харин бүтэмжтэй байв. Жишээлбэл, тэр үед Сөнөдийн талын цэргийн ерөнхий жолоодогч байсан Насанравжих 208 Иргэн улсын талын хүсэлтийг хүлээж Бээжингийн засагт орж өгөв. Насанравжих "Үндэсний чөлөөлөлтийн хөдөлгөөн"-өөс урвав гэсэн мэдээ нь Богд хааны засгийн газрыг ихэд цочоов. Энэ нь Богд хааны засгийн цэргийг тун ашиггүй байдалд оруулав. Түүний дараа баруун хэсгийн дайны Монгол цэрэг эмх дэглэмгүй байдалд орсноос ялагдаж эхэлсэн нь Богд хааны цэргийн явдлын төлөвлөгөөнд оролцож байсан Насанравжихын урвасантай холбоотой. Нөгөө талаар Бээжингийн засгийн газар, Иргэн улсын цэрэг Өвөр Монголын дайнд удаа дараалан ялагдсаныг чухал том хэрэг болгон үзэж, цэргийн хүчээ зузаатгахаар чармайж сэргийлэлтээ чангатгав. Түүнчлэн 1913 оны наймаас есөн сарын завсрын үеэс зүүн хэсгийн дайны байдалд эргэлт гарав. Тухайлбал, Иргэн улсын цэрэг хамгаалалтаас дайралтад шилжиж байв. Онцгойлон баруун хэсэгт мөн тэр намраас Богд хааны цэргийн хүнс хангалт бэрхдэж эхлэв. Байлдааны газраас Богд хааны засгийн газарт хандан, буу сум хурдан хүргэж ирүүлтүгэй гэсэн бачим шаардлагуудыг дахин давтан гаргаж байсан боловч засгийн газраасаа хариу олсонгүй. Энэ үед Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагаар Иргэн улс лугаа Өвөр Монголын дайныг зогсоохоор хэлэлцэж байсан. Нөгөөтэйгүүр мөн 1913 оны сүүлчийн хагасаас Орос, Хятад, Япон зэрэг улсуудад яаж хандах тухай Богд хааны засгийн газрын ноѐдын санал нэгдэлгүй болж улс төр улам будлиантай байдалд орж байв. ===Байлдааны ажиллагааны өрнөл буюу дунд үе=== 1913 оны 6 сард Богд Хаант Монгол Улсын засгийн газар Жанчхүүгээс ирсан туршуулын мэдээнээс Иргэн улс буюу хятадын цэрэг өвөр монголыг эзэлсэний дараа давшилт хийн Монгол газар орж Хүрээг эзлэхээр төлөвлөж байгааг мэдсэний үндсэн дээр цэргийн нууц хурал хуралдуулж хятад цэргийн давшилтыг хориглоход бараг гурван түм таван мянган цэргийг дайчлах шаардлагатайг тул холбогдох арга хэмжээг авсан байна .<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 191</ref> ДИУ “Зөөлөн илбэлэх”-ийн эвсэх бодлогын дагуу, дайны бодлогоо шинээр төлөвлөжээ. Төлөвлөгөө нь: Нэг. Жанчхүүгээс Долон нуур, Бяруу балгас зэрэг Монголын чухал боомт газар хүрэх замд уулын морин улааг хаяж хурдхан цахилгаан утас тавин цэргийн хөдөлбөрийг хурдатгах хэрэгтэй. Хоѐр. Үүнээс хойш Жанчхүүд суусан нэгдүгээр дивизыг цөм Монгол газар суулгаж, Жанчхүү орчимд гуравдугаар дивизын тавдугаар нийллэг бригадыг байршуулна. Гурав. Монголын байдал улам бачим болж Монголын эл газар суух цэрэг нэмэгдэн байгаа тул урьдын цэргийн өртөөний дүрэм бэрх болов. Жанчхүүд хурдхан цэргийн өртөө гаргаж зөөвөрлөх байгууламжийг бүрдүүлэн, эл газрын цэргийг хангах хэрэгтэй Дөрөв. Уулын Монголыг дайлах цэрэг нь Цахар, Халуун гол, Сиүюань хэмээх гурван газрын цэрэгт хуваагдаж байх тул тус тусдаа хөдөлж хоорондоо ямарч холбоогүй байсан шалтгаанаар удаа дараалан ялагдав. Иймээс хойшдоо гурван замын цэргийн хуаран нягт холбоо авч хөдөлгөөнөө хамтруулж байдлаа хоорондоо мэдэгдэх хэрэгтэй<ref name=Япон></ref>. Монголын Засгийн газар Армонгол болон Өвөр Монголын ын нийлэх зорилтыг хурдхан биелүүлэхээр түшмэд сайд ван гүн нарыг цуглуулан төрийн хурал хийв. Хурлаас цэргийн бэлтгэл хийж, элч нарыг хошуудад мордуулан, өмнө зүг дайлахад хэрэглэх морь, тэмээ, хөсөг, хүнсийг цуглуулахын хамт, Өвөр Монголын нутагт хоѐр хүн томилон очуулж тэндэх ван гүн нартай уулзуулан Хүрээнд нийлэхийг уриалж, болох эсэхийг арван өдрийн дотор тогтоох болов<ref name=Япон> “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41号, 大正2年8月-10月，秘受4886号), “Өвөр Монголд айх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”,“зургаан сарын дундаж Хутагтын “Ар, Өвөр Монголыг нийлүүлэхи төсөл”</ref>. Энэ үед Монгол цэргийн давшилт амжилттай байлаа. Зургаадугаар сарын 4-ний өдрийн Монгол цэргийн дайралт Цахарын чиглэлд амжилттай байсан байна. Японы гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл, хятад улс “Зургаадугаар сарын хуучдаар Цахарын цэргийн төлөвлөгөө”-г батлав. Үүнд: “Цахар аймагт тэргүүн фронтын байдал өдөр тутам бачим болсон бөгөөд олон мэдээнээс үзвэл Хүрээний цэрэг өмнөшлөх буюу эсвэл төсөөлөшгүй учир гарч мэдэх тул гуравдугаар дивизын тавдугаар бригадын дарга Лү Шаожиан (卢少将)-ийг Цахарыг сахих командлагчаар дэвшүүлж, цэргийн гол хүчнээ Шавартай орчимд төвлөрүүлж, Долон нуур ба Хүрээ-Жанчхүүгийн зам зүгийн алинд ч боловч тохиол алдахгүй хөдөлж болохоор төлөвлөсөн” гэж бий. Монголын тал тавдугаар сарын хуучдаар Тогтох, Хайсаны удирдсан зургаан мянган хүнтэй цэргийг Дарьгангад байршуулсан байна Тогтох, Хайсан нарын цэрэг Дарьгангад ар талын хүчнийг чангатгаж байхад Бавуужав Дарьгангын тэргүүн фронтын цэргийг удирдаж хошуучлан байлдсан байна. Тухайлбал, Бавуужавын цэрэг Зуу-Уд чуулган зүг дахин дайрсан байна. <ref>《林西县志》(Линшишианы ойллого) Өвөр Монголын номын сангийн хадгаламж (бичмэл) тал 11</ref> Зуу-Уд зүг дайрсан Монгол цэргийн тэргүүн фронтын салбар анги нь Хурх сүм, Тата сүм (塔塔庙), Шавартай зэрэг газрын хэдэн удаагын байлдаанд олон хүнээ алджээ. Хятад тал тулалдаанд өөрийн шавхагдашгүй хүний нөөцөөс Монголын талаас олон дахин давуу том цэргийн хүчнийг төвлөрүүлэн оруулав.<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985,тал 313</ref> Монгол цэргийн анги нь Богд хааны зарлигаар дайны талбараас Шилийн голын баруун сөнөд дэх Монголын цэргийн суурин зүг буцаж ирэв. Үүнд хятад эх сурвалжид: “Зургаан сарын 23-нд, явган цэргийн гуравдугаар хорооны гол нь болох Гүн (宫)-ийн салбар анги болон морьт цэргийн хорооны Мэн (孟) даргын удирдсан цэрэг баруун Сөнөдийг эзэлсэн бараг 400 монгол дээрмийг дайлж хэдэн цаг байлдсаны эцэст тэднийг цохин ухруулав. Монгол цэргийн үхэж шархдагсад зуу гаруй, хятад цэргийн үхэж шархдагсад дөч гаруй болов” бий.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情 报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, “Зургаан сарын хуучдаар Тогтох өмнөш халдахаар бэлтгэв”</ref> Мөн энэ үед Хайсаны цэрэг Дарьгангаас Хөх хотын баруун биеэр орж лагерь байгуулжээ. Долдугаар сарын 18-ны өдөр, Булан (布兰, Бугатаас баруунш бараг наян газрын зайд бий) гэдэг газарт умард Шиан Ши-гийн командлагч Лиү Тинсэн (晋北司令官刘廷森)-ий удирдсан явган цэрэг нэг хороо, морьт цэрэг гурван суман, буут цэрэг нэг салаа болон хоѐр пулѐмёт Хүрээний дээрэмд (Хайсаны харъяанд байгаа цэргүүд) их төлөв 1 200 хүнтэй мөргөлдөөн болж зургаан цаг илүү явагдсан ширүүн байлдааны эцэст Хятад цэргүүд ихэд ялагдаж 400 хүн шархадсан бөгөөд их буу 1, винтов 180-тай Тулуй худаг (托雷井, Бугатаас дөчин газар зайтай)-д ухарч одов. <ref> “Долоон сарын 18-ны Булангын байлдаан” </ref> Энэ мэтээр Жанчхүү-Хүрээний зам дагуу Хөх хот, Зуу-Удын Их вангийн сүм орчмын байлдаан ширүүн болов. Энэ үед хятадын морьт цэрэг, их буугаар дэмжүүлэн умард хил дагуу төвлөрч эхлэв. Долдугаар сарын 18-нд морьт цэргийн гуравдугаар бригад (Морьт цэргийн зургаадугаар хороо)-ны явган цэргийн нэг суман туршихын зорилгоор Цахараас Ар Монгол руу давшилтанд оров. Урагшлах замдаа тэд “Мөн хошуу (Цахарын хөвөөт шар)-наас умарш хорин газрын үзүүрт 500 орчим Монгол дээрэмтэй тааралдаж тэднийг ухруулав. Монгол дээрэм 30 гаруй үхдэлээ орхиж алс умарш ухрав” гэж бий<ref>“Долоон шарын 18, Хөвөөт шарын байлдаан”__</ref>. Энэ мэтээр зунд дулаан улирлыг ашиглан хятадын хэсэг цэрэг хилийн бүсэд оров. Долдугаар сарын үед Монгол цэрэг Өвөр Монголын олон газрыг эзлээд байсан тул Богд хааны засаг Дарьгангад байсан Монгол цэргийн “Өмнөш дайлах захиргааны газар”-ыг хилээс урагшлуулах хэрэгцээтэй болов. Долдугаар сарын эхээр Агваандорж захирсан 800 гаруй монгол цэрэг Зайр Ус орчим ирж довтлоод тухайн газрыг эзлэж, хөмрөг барьж, өмнө хилийг хамгаалах хязгаарын хэргийн товчоо байгуулах зэргээр бэлтгэл хийв. Үүнд Сүи Юань хотын жанжин Жан Шаоцэн (张绍曾) нэгэн салбар ангийг томилж (Долдугаар сарын) хорин гурванд тэднийг довтлон ширүүн байлдаан хийжээ. Хүчний хувьд хэт давуу хятад цэрэг тухайн газрыг дахин эзэлжээ. Хятад сурвалжид монгол цэрэг 30, 40 хүнээ алдаад умард зүг ухарсан гэжээ. Долоон сарын дундуур Монгол цэрэг их вангийн сүмийг дахин довтолж, 22-ны өдөр түүнийг эзлэв. Наймдугаар сард хоѐр талын цэргийн Жанчхүүгийн төлөө тулалдаан ширүүсэв. Гэвч хүн хүчээр дутуу, сум хэрэгсэл дууссан тул 10-ны өдөр Монгол цэрэг ухрав Наймдугаар сарын сүүлийн хагасын байлдаанд хятадууд удаа дараа нэмэлт цэргийг татан хүчээ эрс нэмэгдүүлэн цэргийн хүчин давуу болж ирэв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны долоон сарын 9-д Богд хаан Өвөр Монголд байлдаж байгаа Монгол цэрэгт зарлиг буулгав. Зарлигт: “Улсын мандаж мөхөх нь тэнгэрийн цагийг дагана... хэрвээ энэхэн чөлөөг алдвал гэмшвээс юуны тус...Монгол газартаа хүрвээс барваа, бусдын газар нутагт халдаж эс болмой” гэжээ<ref>Монгол Улсын Түүхийн төв архив, 5-29-80 номерт, “БНМАУ-ын түүх”, хоѐрдугаар боть (доод)</ref>. Дайны дунд шатанд хятад улсын цэрэг дайсны эсэргүүцлийг бут цохих шинэ бодлогыг тогтоож цэргийн ажиллагаагаа явуулсанаар фронтын шугамыг ухруулж эрс бэхжүүлсэнээс болж цэрэг дайны байдал монголын талд ашиггүй болж байгааг мэдсэн монголын тал ч байдалд тохирхоо больсон дайны төлөвлөгөөгөө дахин хянаж нэмэлт өөрчлөлт хийсэн байв. ===Байлдааны ажиллагааны сүүлийн шат=== Хятадын тал Монгол цэргийг ухруулсан байдлаа ашиглан 1913 оны есдүгээр сард Монголыг дайлах цэргийн захиргаагаа Улаанхадад шилжүүлжээ. Наймдугаар сарын 14-нд зүүн Сөнөдийн зүүн өмнө байгаа Шулуун хөх орчимд Хуай Жиүн цэргийн үндсэн анги болон Монгол цэргийн гол хүчин (Мянга шахам хүн) тулалдав. Энэхүү ширүүн тулалдаанд хятад цэрэг Монгол цэргийг ухруулсан байна.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, </ref> “Найман сарын 14, Шулуун хөхийн байлдаан” Мөн Шулуун шарын чиглэлд болсон тулалдаанд Монгол цэрэг ухарсан байна<ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Найман сарын 20, Шулуун шарын байлдаан</ref>. Монгол цэрэг энэ үед сум хэрэгслээр гачигдан хүнд байдалтай байсан боловч хятад цэргийн эсрэг сөрөг довтолгоонуудыг амжилттай хийсэн байна. Есөн сарын 11-нд Монгол цэрэг Бяруу хот, Долон нуур зүг довтолсонд тухайн газрын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (宣化镇守使王怀庆) өөрийн хятад цэргийг шаардсан боловч Хятад цэрэг ялагдсан буюу хүнд байдалд орсрн байжээ<ref>(Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Есөн сарын 16, Долон нуурын байлдаан”</ref>. Энэ үеийн дайны тухай хэдэн зүйлийн сурвалж материал байх боловч Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл болон хятадын эх сжрвалжид тэмдэглэгдсэн агуулга хоорондоо тун их зөрөөтэй<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт</ref>. Хятад эх сурвалжид Хятад цэрэг есөн сараас эхлэн бүх талын дайралт хийж Монгол цэргийг мөхтөл цохьсон байна. Гэвч тухайн үеийн дайныг бараг л өдөр бүр тодорхой мэдээлж байсан Японы гадаад яамны тэмдэглэлд Хятад цэрэг Цахараас хойшх газарт нэг л хэсэг цэрэг оруулсан төдий байв. Богд хааны засгийн газрын цэрэг дайралтаа үргэлжлүүлж арван нэгдүгээр сарын эхнээс хориглолтын байдалд орсон боловч эзэлсэн газраасаа бараг ухраагүй сэргийлэн сахьсаар байжээ. Мөн гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл аравдугаар сард Богд хааны цэрэг Зуу-Удын чуулганы баруун захаас дайрч тус чуулганы Баарин хошууны газарт Хятадын цэрэгтэй дахин тулалдаж байжээ. Үүний тухай 1913 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр илгээсэн ―Квантуны захирагчын мэдээлэлд “(关东都督报告)-д Линшигийн зүгийн Монгол хулгайн дайралтын байдал” гэдэг гарчигаар доорх мэт тэмдэглэж байна: “Есдүгээр сарын 30-ны шөнө Лиү Жиаинз (刘家营子)-ийг сахисан И Жиүн цэргийн салбар ангиас томилсон бага суман дарга Лиү Жиүнши (少佐刘君实)-гийн удирдсан хоѐр зуун цэрэг мөн тэр газарт найман зуу гаруй монгол цэрэгт дайрагдаж Лиу ангийн дарга байлдаанд үхсэн бөгөөд үхэж шархадсан цэрэг ная шахаж эдүгээ мөн Лиу Жиаинз-ыг бат сахисаар байна” гэжээ. Түүний дараа өдөр нь “Аравдугаар сарын 1-ний өдөр Монгол цэрэг Лиү Жиаинз-ийг дайран байлдаан бүхэл өдөр үргэлжлэн бага суман дарга ч байлдаанд үхэж үхдэл шархдал үлэмж гарсан” байв.<ref>Мөн тэнд: “Квантуны захиргааны ордонд мэдүүлсэн мэдүүлэлт” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны арван сарын 22-ны өдөр илгээв)</ref> Юань Шикайн бичээч Цай Тинганд өгсөн Моррисоны 1913 оны арван нэгдүгээр сарын 28-ны захидал болон дурдатгалд, тухайн үеийн Хятадын цэргийн “Дайны ялалтын мэдээлэл”-ийг ярихдаа: “Тэр бол зэвсэггүй Өвөр Монголын ардыг дарангуйлсан төдий юм. Монгол цэргийн дайралтыг тэд мөн л эсэргүүцэж чадахгүй байсаар” гэж хатуу шүүмжилж байв<ref>Edited by Lo Hui-min, 1978 , 《The Correspondence of G.E.Morrison II, 1912-1920》, Camdridje University press, p.269</ref>. Тэрээр “Монголын байдал гэвэл миний хэлснээс нэн муу байна... Хаалган (Жанчхүү)-аас Урга (одоогын Улаанбаатар), Долон нуур, Гүй Хуачэн хүртэлх зам үнэхээр муу” гэж, чухал чухал газраас Монгол цэргийг ухруулж чадсангүй гэдгийг ярьсан нь тухайн үеийн зөв мэдээлэл юм. Моррисон дайны байдлыг задлан шинжилж үзээд хүнд хэцүү байгалийн орчин бол хятад улсын цэргийн ялагдсан нэгэн шалтгаан мөн гэжээ. Мөн тэрээр “Монгол цэрэг тухайн газрын уур амьсгалд тэсвэртэй боловч ―хятад цэрэг уур амьсгал ус шороонд дасаагүй нь хятад цэрэгт тун ашиггүй” байгааг дурдав. Моррисон тэдгээр шалтгааныг үндэслэн “Хятадын цэргийн байлдах арга ба цэргийн сэтгэл санааг эртхэн өөрчлөхгүй бол Өвөр Монгол бас тусгаар тогтнох аюултай” гэж Хятадын засгийн газарт чанга сануулга өгч байв. ) Хүйтэн улирал болоход хоѐр талын цэрэг хатуу байдалд оров. Хятадын цэрэг дахин давтан дайрсан боловч амжилтгүй болж бүх дайралт давшилтыг нь монгол цэрэг амжилттай няцаан цохисон байна. Гэвч хятадын хохирол нь Богд хааны бага байв. Богд хааны цэрэг давшилтаас хориглолт хамгаалалтанд орж дайны явц байршлын буюу сунжирсан дайны байдалтай болов. Хүйтэн өвлөөс өмнө дайныг дуусгах гэсэн Хятадын цэргийн Ү Жиүншэн (吴俊升)гийн дайралт нь амжилтгүй болжээ. Энэ бол таван замын байлдааны зүүн хэсгийн цэрэг дайны байдал а. Хоёр тал хориглолтонд орсноор фронтын шугам тогтворжсон байна. Байлдааны ажиллагааны баруун хэсэгт, тэр намрын тэргүүн сард Цахарын чиглэлд Монгол цэрэгт сум дарь зэрэг зэвсэглэл ихэд дутагдаж, зэр зэвсэг нэмж нийлүүлэхийг хүссэн хүсэлтийг удаа дараа Хөх хотын тэндээс Богд хааны засгийн газарт хүрч ирж байв.<ref>Монголын академын түүх судлах газар: “БНМАУ-ын түүх” II боть (доод), монгол бичгийн хэвлэл, 1986, тал 1704</ref> Гэвч энэ үед Богд хааны засгийн газар, Өвөр Монголын дайны хэрэгцээг хангах үлэмж хэмжээний тусламжийн төсвөө батлаж чадаагүй тул Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг үргэлжлүүлж чадахгүй байдалд оров. Үүний шалтгаан нь Орос улсаас авахаар төлөвлөсөн байсан зээлийн асуудал байсан боловч Хаант оросын засгийн газар урьд нь өгөхөөр амалсан зээлээ өгөхгүй болсон явдал байлаа. Мөн Хаант Орос улс Өвөр монголыг чөлөөлөх дайнаа зогсоохыг шаардан Богд хааны засгийн газарт эдийн засаг, улс төрийн болон бусал бүх талын шахалт дарамтыг үзүүлсэн байдаг. Аравдугаар сараас хойш Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг амжилттай дуусгах тусламж хүсэхээр Японтой дахин харилцахаар шийдэж Богд хаанаас Японы хаанд өгсөн гарын бичиг (1913 оны арван нэгдүгээр сарын 16)-ийг Токиод хүргэв.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 247-249</ref> Тэр бичигт хятад цэргийг Өвөр Монголоос татаж гаргахад Японы засгийн газрыг туслахыг хүссэн байв. Гэвч Японы засгийн газар тэрхүү хутагтын гарын бичгийг нээж ч үзсэнгүй, битүүмжилсэн хэвээр нь Оросын элчин сайд Малевский Малевичаар дамжуулж 1914 оны нэгдүгээр сарын 19-ны өдөр Богд хаанд буцаав. Жилийн эцэс болтол байдал онцгой сайжрахгүй байсанд Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг түр шийдвэрлэхийн төлөө дайны хугацааг уртасгах төлөвлөгөөгөө орхив. Тэгээд Оросын дарамт шаардлагын дагуу Өвөр Монголын дайныг зогсоох хэлэлцээр хийх хэмжээнд хүрчээ. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Токиод суух элчин сайдын нууц цахилгаан” 1914 оны нэгдүгээр сарын 15, 16</ref> Учир нь өмнө нь Хаант Орос улс болон Японы Эзэн хаант улсуудын засгийн газрууд нууц гэрээ хийсэн явдал байв. Энэ нууц гэрээнд хоёр тал Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх ба Ар монгол нь оросын нөлөөний бүс болох ба Өвөр монгол нь японы нөлөөний бүс болохыг талууд хүлээн зөвшөөрчээ. Оросын засгийн газар Монголд суугаа Оросын гадаад явдлын төлөөлөгч, генерал консул Миллер Александр Яковлевичид Арван нэгдүгээр сарын 10-ны өдөр нууц цахилгаан илгээжээ. Түүнд: “Монголын засгийг шийдвэртэй ятгаж Өвөр Монголын цэргийн ажиллагааг нь зогсоотугай” гэж шаардаад “... хятад цэргийн дайралт энэ мэт үргэлжилвэл Монгол цэрэг мөхөн сүйрэх аюултай гэсэн байдлаар баталгаа гарган сануулж шаардах арга хэрэглэхийг ...” дурдсан байна.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 10</ref> Оросын тал Богд хааны засгийн газрын гуйсан зэвсгийн тусламжийг Өвөр Монголын дайнаас монголын цэргийг татуулах дарамт болгон олгосонгүй. Хүсэж байсан Оросын зэвсгийн тусламж биелэгдсэнгүй тул Өвөр Монгол дах монгол цэргийн зэвсэг хамгамжийн байдал улам хүндэрч, Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэргээ татахгүй байхын аргагүй болгов. Богд хааны засгийн газар Японтой харилцаж үзэхийн зэрэгцээгээр Оросын засгийн газарт Өвөр Монголын байдлыг мэдүүлэн, Хятадын цэргүүд өвөр монголын энгийн ардуудыг олноор хомроглон хядаж байгааг дурдсан байна. Монгол цэрэг ухарсан Өвөр Монголын Зуу-Удын чуулганы Баарин аймаг болон бусад чуулганы нутагт Хятад цэрэг давшин орсоны дараа монголчуудыг үй олноор хомроглон хядсан байна. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” тал 193</ref>. Оросын засгийн газар Монголыг ятгаж цэрэг татуулахын зэрэгцээгээр Бээжингийн засгийн газарт ч Өвөр Монголоос цэргээ татахыг ятгав. Оросын тал Бээжинд хандан: “...хятад улсын цэрэг Монгол ардыг ихээр хядсан явдлыг Дундад улсын засгийн газар чухалчлан үзэх хэрэгтэй. Ийм байдлыг зөвшөөрч болохгүй...” гэжээ. Мөн шахалт үзүүлэх зорилгоор “...Хэрэв Бээжингийнхэн үгийг сонсохгүй үргэлжлэн хөдөлвөл Оросын засгийн газрын хувьд бид монгол цэргийн дахин дайрахыг хориглож чадахгүй...” гэх зэргээр ятгаж байжээ <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 196, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 13</ref> Гэвч Өвөр Монголоос цэрэг татуулах гэсэн Оросын талын саналыг Хятадын тал хүлээн авахгүй байсан тул нууц гэрээний дагуу өвөр монгол нь Японы талын нөлөөний бүс тул Японы элчин сайдаар дамжуулан нөлөөлөх бодлогийг ч анхаарч байжээ. Гэтэл Бээжинд суугаа элчин сайд Крупенский арван нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр Оросын засгийн газарт өгсөн нууц цахилгаандаа “...Японтой хамжилцаж болохгүй...” гэж байв. Оросын гадаад яамны сайд Сазанова арван нэгдүгээр сарын 18-нд Крупенскийд илгээсэн нууц цахилгаанд “... Хятад цэргийг Өвөр Монголоос ухруулах хэлэлцээрт Японыг оролцуулахгүй...” гэсэн албаны саналыг уламжлав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын тэргүүн сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арван нэгэн сарын 18</ref>. Оросын тал эцэст нь энэ асуудалд японы талыг оролцуулахгүй бодлогыг баримтлах болсон нь хятад болон японы тал хамтрах улмаар хятад дах японы нөлөөлөл ихсэхээс болгоомжилсон байна. Бээжин Оросоор дамжуулж Богд хааны засгийн газарт даралт учруулах ажиллагаагаа илт идэвхижүүлсэн байна<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 225-226 “Бээжинд суугаа консулын нууц цахилгаан” 1913 оны арван хоѐр сарын 28</ref>. Тал талын дарамт шахалт болон байлдааны ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн явуулах зэр зэвсгийн хангамжийн асуудлыг шийдэх боломжгүй болсон зэрэг нь Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагийг хүлээн авахаас өөр аргагүй болгосон байна. Ингээд Монголын засгийн газрын ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын засгийн газарт Арван хоѐрдугаар сарын 16-ны өдөр Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэрэг татахаа илэрхийлсэн албан бичиг илгээв. Энэхүү албан бичигт “...(Орос, Хятад, Монгол) гурван талын хуралдаанаар Монголын асуудлыг шийдвэрлэхийг зорьсон Орос, Хятадын хүсэлтийг хүлээж, Хятад, Монголд бүр ашиггүй энэ их дайныг бүх хүчнээрээ эцэслүүлж, дайн зогсоох зарлиг нийтлэж цэргээ дайны талбараас татан авчирна...” гэжээ. Үүний хамт “...Дундад улс ч байран дороо манай нэг угсааны Өвөр Монголын нутгаас цэргээ татах хэрэгтэй...” гэж шаардав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 222 “Монголын онц элчингээс гадаад яамны сайд Сазановад өгсөн захидал, орчуулга” 1913 оны арван хоѐр сарын 19</ref> Энэхүү шаардлагыг Оросоор дамжуулж Бээжинд мэдэгдэв. Амлалтын дагуу Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголд байсан Монгол цэргийг татаж, Өвөр Монголоос элссэн цэргийг нутагт нь буцаахаар тушааж, цэргийн удирдагчдыг Хүрээнд дуудан аваачив<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал</ref>. Богд хааны зарлигийн дагуу Арван хоѐрдугаар сарын сүүлчээр Монгол цэргүүд байлдааны талбараас буцаж эхлэв. Богдын цэрэгт ороод байсан Өвөр Монголын цэргийн зарим нь их цэргээ дагаж Ар монголд очсон бол зарим нь цэргээс халагдаж нутагтаа буцав. Монголын тал дайныг зогсоохоор цэрэг татаж байхад хятадын тал харин том хэрэг үйлдэж байв. Тухайн үед хятадын цэрэг монгол цэргийн буцсаныг далимдуулан урагш давшин өвөр монголын нутгийг эзлэн хот сууринг галдан шатааж дээрэм тонуул аллага хийж эхэлжээ. тухайлбал: “Баарин вангийн ордныг галдаж, дөчин байшинг шатааж үнсэн товрог болгохын энгийн монгол ардыг жаран хэдийг хядаж, үхэр мал гурван түмийг булаасан” гэх мэтийн харшилт хэргүүд Өвөр Монголын хошуу чуулганд олон удаа гарч байв<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第5 卷，第81 报, 大正3 年1 月-9 日，)</ref> Хятад цэргүүдийн энэхүү байдлыг Намнансүрэнгээс Оросын гадаад яамны тэргүүн сайд Сазановад өгсөн бичигтээ: “Монгол цэрэг ухарч гарсаны хойно, Хятадын цэрэг довтлон дайрч Авга да вангийн хошууны Дархан уул сүм жич Батхаалга сүмд гэнэт хүрч ирээд сүмийг галдан, ламыг булааж аливааг сүйтгэв. Баарин, Сөнөд, Үзэмчин зэрэг хошууд гайд дайрагдав...” гэж бичиж байв. Монголын тал ганцаараа цэргээ татсан ажээ. Гэвч Богд хааны цэрэг Өвөр Монголоос ухарч гарах явц дайны дараах байдалд ч тийм шулуун биш байжээ. Богд хааны цэрэг Халх нутаг руу ухарч гарахдаа эцсийн нэг өдөр болтлоо Хятадын цэрэг ангийг байлдаж байжээ. Арван нэгдүгээр сарын эцсээр Богдын цэрэг Улаанцавын чуулга, Чуулалт хаалгаас умарших оронд Хятад цэрэг рүү дахин ширүүн довтолгоон явуулж хэдэн зуун хүнийг нь олзолжээ. 1913 оны арван хоѐрдугаар сараас 1914 оны нэгдүгээр сарын хооронд Богдын цэрэг Өвөр Монголын нутаг дэвсгэрийг орхижээ<ref>Оросын Э.А.Белов “1912-1913 онд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” (“Монгол түүх судлал” наймдугаар товхимол, Өвөр Монголын Их Сургуулийн хэвлэлийн хороо, 2005) дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 5</ref>. Энэ үед Богд хааны цэргийн хамт Өвөр Монголын цэрэг ард 2 000 орчим хүн Халх руу явсан байна. Тэд нутагтаа үлдвэл Хятадын засгийн газрын дарангуйлалд учрахаас болгоомжилжээ. Гэвт тэд Халхад очоод бас амьдрал ахуйн хүнд байдалд орсон байна. Богд хааны засгийн газрын эрх баригчид тэдэнд хөлс мөнгө, мал унаа ба тариалах нутаг (учир нь тэдгээр Түмэдчүүд болон хэсэг Цахарууд тариалан амьдарч байжээ) өгсөнгүй. Үүнээс болж тэд нарын дундаас хэсэг хүмүүс өөрийн уг нутагтаа харихыг хүсэж, Хятадын эрх баригчидтай хэлэлцээ хийхээр есөн хүнийг төлөөлөгчөөр томилжээ. Гэвч хятад улсын тал тэднийг баривчлан алсан төдийгүй бас тэдний зүрхийг нь сугалж харгисалсан байна .273 1914 оны есөн сараас Орос, Дундад, Монгол гурван этгээдийн хэлэлцээр Хиагтад эхэлжээ . Богд хааны зарлигаар 1914 онд Халх дахь Өвөр Монголчуудад мал унаа болон тариан газар өгсөн бөгөөд 1915 оны Хиагтын гэрээ ёсоор Хятадын засгийн газар тэднээс ял асуухгүй хэмээн амлажээ. ==Байлдааны ажиллагаанууд== ===1913 оны 8 сарын 13. Шандын тал. ”Бух чичүүр” ажиллагаа=== Манлай ван Дамдинсүрэнгийн цэрэг Долнуураас гарсан их цэргийг угтаж, [[сар]] битүүрэхийг хүлээж байгаад харанхуй [[шөнө]] болох үед хурдан шалмаг [[морь]] сайтай, газрын баримжаа мэдэх нутгийн 50 цэрэг, [[Халх]] 50 цэрэгтэй хамт их цэргийн тэг голоор зүсэн гарч, хоёр тийшээгээ буудсаар, нэвт гарлаа. Энэ үед сандарч тэвдсэн Хятад цэргүүд эмх замбараагаа алдаж, буун дуу гарсан зүг рүү хариу буудсаар үүр цайх үед өөрөө өөрсөдтэйгөө тулалджээ. Цаг уурын байдал, шөнийн нөхцөлд тоогоор цөөн цэргээр их хүчийг гэнэт довтлон сандаргасан энэ тактикийг Зоригт баатар [[Лаварын Сумъяа]] дурсамждаа ”Бид [[бух чичүүр]], [[галзуу барын дайралт]] хэмээх аргыг хэрэглэсэн” гэсэн байна. ===1913 оны 8 сарын 30. Хүйсийн тал. ”Галзуу барын дайралт” ажиллагаа=== Энэ нь нилээд шийдвэрлэх тулалдаан төдийгүй хамгийн анхаарал татсан тулалдаан. Энэ тал уг нь [[Ганган тал]] нэртэй байжээ. Элсэрхэг [[хөрс]]тэй, битүү [[ой]] байсан энэ [[хөндий]]н [[салхи]]ны дээр нь [[өндөрлөг]] газар [[Монголчууд]] байрласан бол яг эсрэг нам дор, зүүн өмнө зүгээс [[Хятад]]ын [[цэрэг]] давшин гарч ирж. [[Эмгэнт Манхан]] хэмээх толгой дээр [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] байрлан, яг байлдаанд цэргээ удирдаж байгаа мэт тугаар дохио зангаа хийнэ. Үүнийг нь харсан [[Ван Хуайчин]] жанжин их бууны шуурган галаар моддын оройгоор үзэгдэх [[туг]]нууд руу, Монголын цэргүүд өөд өдөржин галлаж давших явцаа удаашруулсан байна. Монгол цэргүүдээс цөөн хэдэн цэрэг далд байрлалд зөвхөн тугаараа давших ухрах хөдөлгөөнийг хийж хуурч байсныг мэдээгүй хятад цэргүүд өдрийн хагас буудалцаад эцэст нь хооллож байсан бйана. Яг энэ үед өлийн салхи гарч, Монгол газрын хүчит салхи баруун хойноосоо лэрхийн бослоо. Үүнтэй зэрэгцэн өтгөн сахлаг хуурай модонд тавьсан түймэр, давхиж яваа морьтноос ч хурданаар Хятад цэргүүдийг нөмрөн авсан байна. Түймрийн галаас зулбан гарах цэргүүдийг Монгол цэргүүд цавчихыг нь цавчиж, буудахыг нь буудсаар улмаар тэдний дунд зүсэн орж, эргэн тойрон цавчиж, яг л галзуу бар шиг аашиллаа. Ийнхүү 2 өдөр шөнө зууралдан байлдаж, [[түймэр]]тэй хамтран тэднийг ухраан цохисоор Үхэрчин овоо, Шанд нийслэлийн туурь, Зуу найман сүм өнгөрч, Долоннуур хотод тулж очжээ. Энэ тактикийг [[”Галзуу барын дайралт”]] гэж нэрлэсэн байна. Харин гүн [[Лаварын Сумъяа]]гийн анги давшисаар [[Зуу-Удын чуулган]]ы [[Бяруу]] хотыг эзэлж, улмаар [[Жанчхүү]]гийн зүг хөдөлж, замын дагуу байсан Хятад цэрэгтэй байлдахдаа тэр үед нэрлэгдсэнээр [[галзуу барын дайралт|«галзуу барын дайралт»]], [[хорт могойн ороолт|«хорт могойн ороолт»]] гэх зэрэг тактикийг хэрэглэжээ ===Бат хаалганы чиглэлийн байлдааны ажиллагаа=== Баруун өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд гүн Сономдоржоос 1913 оны Наймдугаар сарын 6-нд Богд хаанд ийнхүү өргөн мэдүүлжээ :“Зарлигийг дагаж өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах 4 дүгээр хорооны 100 цэрэг, нэмэн захируулсан 3 дугаар хорооны 65 цэрэг, орос багш Ихбаярын хамт ирсэн 8 цэрэг, их буу хамгаалж ирсэн 14 цэрэг, Улаанцав чуулганы Дөрвөд вангийн хошуу, Муу мянганы хошуу, Дархан чин вангий хошуудаас гаргасан тус бүр 20цэрэг, Богд эзний соёлд дагаар орж зүтгэе гэж тосон ирсэн 123 цэрэгтэй хамтарч нийт 370 цэргийн хүчээр [[Дархан чин вангийн хошуу]]ны “Бат хаалга” сүм хүртэл гамингуудтай байлдаж “Цагаан чулуут”, “Цэцэн” хэмээх газар очиж 5-р сарын 17-ны өдрий могой цагт гэнэт өмнө зүгээс 2000 орчим гамин цэрэг халдаж ирсэнд манай цэргүүд гамин цэргүүдтэй нар шингэтэл байлдаж ихэнхийг алж маргааш нь дахин байлдаж үд болоход гамин цэрэг буруулан зугтаж одов. Ингэж уг үүргээ гүйцэтгээд “Амгалант довон” гэдэг газар буудаллаж цэргээн тоолж үзэхэд Монголын 370 цэргээс 3 цэрэг амь эрсдэж нэг шархадсан байхад гамингийн 2000 орчим цэргээс 800 гаруй нь тулалдааны талбарт алагджээ” хэмээн бичжээ. ==Төгсгөл, үр дүн== Энэхүү [[таван замын байлдаан]] гэж нэрлэсэн [[чөлөөлөх дайн]] 1914-1915 онд [[Хиагт]]ад болсон [[Оросын Хаант Улс|хаант Орос]], [[Хятад]] хоёр улсын ил далд хуйвалдсан [[Хиагтын гэрээ|гурван улсын хэлэлцээр]]ийн дараа зогссон байна. 1913 онд [[хил хязгаар]]аа батлан хамгаалахаар таван замаар давшсан Монгол цэргүүд их бага нийлсэн 100 орчим [[тулалдаан]] хийсэн гэж үздэг боловч судлаачдын үздэгээр 1913 оноос хойш дуусах хүртэлх хугацаанд 58 орчим [[зэвсэгт мөргөлдөөн]] хийсэн байдаг. Эдгээрийн 33-т нь монголчууд амжилт олсон бол 11-д нь хятадууд ялсан бөгөөд 14 мөргөлдөөн яаж төгссөн нь тодорхойгүй байна. Түүнчлэн хятадын талаас 2000-аас дээш 5-7 мянган цэрэг, Монголын талаас 220-иос 1712 хүртэлх цэрэг оролцсон томоохон тулалдаан 11 удаа болсон бол 600-1000 Хятад цэрэг, Монголын 200-аас дээш хүн оролцсон бага хэмжээний 5 тулалдаан болжээ.. Таван замын байлдааны ажиллагаа нь хамрах нутаг дэвсгэрийн хүрээгээрээ зүүнээс баруунаа 1000 шахам [[км]], хойноос урагшаа 144-480 км-ийг хамарсан бүс нутагт болж өнгөрсөн. Энэ [[дайн]] байлдааны үед Монголчууд хятад цэргийг [[марш]] үйлдэх үед нь хоёр ч удаа довтолсон ба [[шөнийн байлдаан]] мөн хоёр удаа болсон талаар тэр үеийн баримтуудад тэмдэглэсэн байдаг. Монголын талаас дайн байлдаанд алагдан олзлогдсон тухай баримт тун ховор ч түүвэрлэвэл 400 орчим цэрэг алагдсан гэх нэг удаагийн тохиолдлын тоог эс тооцвол 3 тулалдаанд 16 хүн алагдсан. Харин нэг тулалдаанд 60 гаруй хүн олзлуулсан мэдээ байдаг бол 3 тулалдаанд 48 орчим хүн шархтсан тухай сурвалжууд өгүүлдэг. Гэтэл хятадын талаас 12 тулалдаанд нийт дүнгээр 3795 цэрэг алагдсан бол 4 тулалдаанд 76 хүнээ монголчуудад олзлуулсан аж. Монголын цэргийн олзолсон зэвсгийн тухайд гэвэл 5 зэвсэгт мөргөлдөөнөөс 1080 [[буу]], 2 [[хасаг тэрэг]], мөн 85600 [[ширхэг]] [[сум]], 3 тулалдаанд 7 [[пулемёт]] түүний 5000 сум, 4-8 [[их буу]], 410-аад сум, 421 эсвэл 343 ширхэг сэлмийг хятад цэргээс олзолжээ. [[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Монголын цэрэг]] 1913 оны байлдаанд [[партизаны дайн]]ы маягаар байлдааны ажиллагааг өрнүүлсэн. ==Урвалт== [[Монгол цэрэг |Монгол цэргүүд]] 1913 оны намар [[Шилийн голын чуулган]], [[Цахар]] нутгаас [[хятадын цэрэг |хятадын цэргийг]] хөөн гаргаж Шилийн голын чуулганы нутагт удтал байрлаж байх үед нь цэргийн бүх хэрэглэлийг нутгийн ардуудаас гаргуулж чирэгдэл учруулж, цэргүүд [[хоол хүнс]]ээр дутагдсанаас санаа сэтгэл нь алдагдах явдал гарч байжээ. Мөн [[сум хэрэгсэл]] зэрэг [[цэргийн хангамж]] муудсан байна. Үүнээс гадна хятадын тал [[“Зөөлөн бодлого”]]-ын нэг зүйл болох [[монгол цэргийн жанжин]] нарыг өөрийн талд урвуулан авахаар [[хэргэм зэрэг]], [[мөнгө]] шан амалж байсан нь зарим талаар хэрэгжиж байжээ. Энэ мэт байдлаас болон Хятадуудыг дийлэхгүй гэж [[Өвөр Монгол]]ын нэг бүлэг [[ван]] [[гүн]] нар сэтгэн хятад улсад [[бууж өгөх]], [[урвах]] тохиолдол гарсан байна.. 1913 оны есдүгээр сард [[Архуа бэйс]] [[Насан-Аривжих]] хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт дээд тушаалтай [[цэргийн ноѐн]] болон [[энгийн цэрэг]] 100 хүн мөн бууж өгчээ.<ref>Оросын цэргийн түүхийн архив, Э.А.Беловын зохиол. №2000 бүрэн боть, хуудасны дугаар 145</ref> Энэхүү бэйс Насан-Аривжихын урвасаныг [[хятадын ерөнхийлөгч]] [[Юань Шикай]] ашиглан бусад монгол цэргийн жанжин нарыг урвуулахад үлгэр болсон явдал хэмээн үзэж, Насан-Аривжихыг шууд [[Жүн ван]] цолоор шагнасан. Урвагч бэйс Насан-Аривжихын хятадын цэрэгт урваж орсон нь Монгол цэргийн байдлыг нэлээд хүндрүүлжээ. Учир нь Насан-Аривжих [[Богд хааны засгийн газрын цэргийн яамны дэд сайд]] байсан бөгөөд [[Хүрээ]]нд байхдаа [[Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг төлөвлөх нууц зөвлөгөөн]]д оролцож байсан. Тэрээр урвасаны дараа өөрийн мэдэж байсан [[цэргийн төлөвлөгөөний нууц]]ыг хятадын талд задалсан байна. Үүний хорт уршигаар [[Таван замын цэргийн Өвөр Монголын фронтын баруун жигүүр]]ийн буюу Насан-Аривжихын хариуцан командалж байсан чиглэлийн эсрэг хятадын цэргийн давуу хүчийг яаралтай хуримтлуулан монгол цэргийн сул хэсгүүдийн эсрэг хүчтэй [[давшилт]] хийсэн байна. [[Хятадын цэргийн давшилт]] зарим талаар амжилттай болж хэд хэдэн тулалдаанд командлагчгүй монгол цэрэг цохигдон ухарсан байна. Командлагчгүй болсон Насан-Аривжихын цэрэг хятадын цэргийн давшилтын эсрэг сул эсэргүүцсэн ба захиргаагүй болж тархаж явсан тул [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|жанжин Дамдинсүрэн]] тэдгээрийг цуглуулж авахаар нэлээд хүч цаг зарцуулжээ. Үүний дараа Хятадын хувьд Монгол улсын цэргийн эрх баригчдыг урьж зусар үгээр илбэн дагуулахыг ихээр оролдох болсон байв. [[Юань Шикайн улс төрийн зөвлөгч]] [[Жорж Эрнэст Моррисон|Моррисон]] хятад улсын талд чухал зөвлөгөө өгч Монгол цэргийн ноѐдыг хятадын талд татаж оруулахаар бүтэмжтэй ажиллаж байжээ гэдгийг түүхэн баримтууд гэрчилж байна. Хятад улсын ноѐн, [[Хөвөөт шар хошуу]]ны Үхэр хонин сүргийн хоѐр [[түшмэл]]ийг зарж Дамдинсүрэнд хэлүүлсэн нь “Үүний урьд бидэнд дагаж орсон бэйл Насан-Аривжихад ерөнхийлөгчөөс жүн ван цол өргөмжилсөн. Хэрвээ Дамдинсүрэн манай [[Дундад Иргэн Улс]]ад дагаж орвоос [[ван]]гийн хэргэмээр шагнамой” гэжээ. Үүний хариуд Дамдинсүрэн “Манай улс хэрхэвч [[Дундад Иргэн Улс]]тай нийлэхгүй. Нэгэн аймаг шарын шашныг олон Монгол аймгийг бүрнээ хураамжилж тусгаар улс болон зогсочихуй. Намайг [[чоно]] шиг[[хулгай]] Насанравжихтай бүү адилтгахтун. Танай [[Юань Шикай|жунтун]]гын өргөмжлөх вангийн хэргэмийг жанжин би [[ванбаа]] хэмээх [[мэлхий]]д ч хүрэхгүй гэж санамой” гэж хариулаад “Та нар Монголын ард байтлаа харин Хятадын баширлах үгэнд итгэж нэг биеийн ашиг зэргийг хичээн Монгол аймгийг хятад улсад дагуулж, Монгол газар орныг хятад хүнд эзлүүлж хойд өдөр Монголын хүүхэд дүү нарыг өөр аймгийн дотор үүрд дарлуулъя хэмээмүй” гэж ихэд буруушааж, ирсэн хоѐр түшмэлийг хөөж явуулсан байна. <ref>Ш. Нацагдорж: “Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Сүүлд нь [[Бавуужав]]ын цэргийн [[Мурунгаа]] гэдэг [[Цахар цэргийн ноѐн]] хятадад урважээ. Тэгэхэд мөн Цахар цэргийн жанжин [[Лувсан-Очиржамц]] Хүрээний [[нууц зарлиг]]аар [[тусгай цэргийн анги]]йг бүрдүүлэн Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохин түүнийг олзлон авч цаазалсан байна.<ref>Хаант Оросын гадаад бодлогын архив, Дундад улсын бүрэн эмхэтгэл, Э.А.Белов “1912- 1913 оны хооронд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 11, </ref> Жанжин Лувсан-Очиржамцын Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохисон тусгай цэргийн ангид [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад баатар]] оролцож байсан байна. ==Үнэлгээ== Таван замын байлдаан буюу Монгол-хятадын 1912-1915 оны дайныг дүгнэн үзвэл: * Дайны эхний шатанд Монголын цэрэг давших байлдааны ажиллагааг өөрийн дайны үндсэн стратеги болгон хэрэгжүүлсэн нь амжилттай болсон төдийгүй Өвөр Монголын нутгийг бараг бүрэн чөлөөлж чадсан байна. энэ үед хүн хүчний харьцаа төдийгүй зэвсэг техник, цэргийн сургалт, хангамжийн хувьд хятадын цэрэг эгнэшгүй давуу байсан боловч тулалдаан бүхэнд тоогоор цөөн монголын цэрэг ялалт байгуулсан онцлогтой. * Дайны дунд үед зарим нэг монголын цэргийн жанжид урваж, монголын байлдааны төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний улмаас монгол цэргийн байлдааны зарим ажиллагаа бүтэлгүй болж, ялагдал хүлээсэн тохиолдол гарчээ. Үүнд хятадын тал цэргийн тоо, зэвсэг техникээ хэд дахин нэмэгдүүлж, монголчуудаас үлэмж давуу хүчийг байлдааны ажиллагааны талбарт хуримтлуулсан явдал төлийгүй монголын цэрэг сум хэрэгслээр тогтмол байнга хангагдаж чадахгүй байсан явдал нөлөөлсөн байна. Монголчуудын байлдааны ажиллагааны нууцыг мэдсэн хятадууд өөрийн байлдааны ажиллагааг шинээр төлөвлөн түүний зарим хэсгийг хэрэгжүүлж чаджээ. Монголын тал ч байдалтай хурдан зохицсон арга хэмжээг авч байлдааны төлөвлөгөөг шинээр хийсэн байна. Үүний үр дүнд хятадын цэргийн давшилтыг зогсоон амжилттай сөрөг довтолгооныг хийсэн байна. Ингээд байлдааны фронтын шугмыг тогтворжуулж чадсан байна. Ингэснээр дайны ажиллагааг сунжирсан байршлын шинжтэй болсон байна. * Төгсгөлийн шатанд дайн ажиллагаа урьдын хэвээр байрлалын шинжтэй байж, фронтын шугам тогтвортой байсан байна. Хятадын цэргийн давшилтууд ээлж дараалан амжилтгүй болж байсан бөгөөд монголын цэрэг тэдний давшилтыг амжилттай няцаан цохиж байсан төдийгүй сөрөг довтолгоонуудыг мөн амжилттай хийж байсан байна. Гэхдээ Оросын үйл ажиллагаанаас шалтгаалан монгол цэргийн сум хэрэгсэл, зэр зэвсэгийн хангамж улам муудсаар бараг зогссон байна. Түүнээс гадна улс төр, эдийн засгийн байнгын дарамт шахалт өсөн нэмэгдсээр байжээ. [[Цэргийн түүхч]] [[Ж.Базарсүрэн]]гийн судалгаагаар таван замын цэргийн хэрэглэж байсан байлдааны ов мэх, арга нь “уламжлалт морьт цэргийн урлаг зонхилсон хэвээр байсан”, голомтын чанартай төвүүдэд болсноор онцлог. ==Баатрууд== [[Богд хаан]] 1911 оноос эхлээд таван замын байлдааны ажиллагааг дуусан дуустал улс үндэстнийхээ төлөө гарамгай гавъяа байгуулсан 101 хүнд [[баатар]] цол олгожээ. Үүнд: {{col-begin}} {{col-3}} 1. [[Авирмэд]]-Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 2. [[Бавуужав]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн Чуулганы өмнөд Горлос хошуу. 3. [[Бадрах]]-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 4. [[Сономцэрэний Базарваань|Базарваань]] Сономцэрэний-Засагт хан аймаг. 5. [[Зэвэгийн Балдан|Балдан]] Зэвэгийн-Түшээт хан аймаг, Эрдэнэ ваны хошуу. 6. [[Баяр Түрэмгий баатар|Баяр Борхонуудын]]-Түрэмгий баатар-Өвөр Монгол. 7. [[Бирваарагчаа]]-Сайн ноён хан аймаг. 8. [[Божи]]-Өвөр Монголын Зүүн үзэмчин, жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 9. [[Бумжаргал]]-Шударга Баатар-Сэцэн хан аймгийн Жанжин бишрэлт бэйлийн хошуу. 10. [[Ванчиндорж]]-Зүтгэлт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 11. [[Волинган]]-Өвөр Монголын Харчин гүны хошуу. 12. [[Галсанцампантүгжням]]-Ялгуулсан Баатар- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Хорчин хошуу. 13. [[Гомбо-Идшин Лхамсүрэний]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Ачит ваны хошуу. 14. [[Гомбожав]]-Сэцэн хан аймгийн Үйзэн бэйсийн хошуу. 15. [[Гочоо]]- Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 16. [[Гэлэнгүж]]-Хавтай Баатар- Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 17. [[Гэлүүсүхэн]]. 18. [[Гэндэн]]-Сайн ноён хан аймаг, мэргэн гүн Мөнх-Очирын хошуу. 19. [[Даваа Төмөрын]] буюу [[Дамбийжанцан]]-Догшин ноён Хутагт- Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 20. [[Дагва]]- Зүтгэлт Баатар-Засагт хан аймгийн дархан гүн Маньбазарын хошуу. 21. [[Дагдан]]-Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын Урианхайн киргиз сум. 22. [[Далай Жамъяны]]-Шаламгай Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 23. [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн Жамсраны]]-Манлай Баатар-Өвөр Монгол, Хөлөнбуйр. 24. [[Даш]] -Шударга Баатар- 25. [[Дашдэндэв]]-Чамбай Баатар-Сэцэн хан аймгийн хурц бэйс Түвдэны хошуу. 26. [[Долгор]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы чин ваны хошуу. 27. [[Дорждэрэм Мөнхийн]] -Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 28. [[Доржпалам]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 29. [[Дугаржав]]-Хянамгай Баатар-Өвөр Монголын цахар. 30. [[Дугаржав Нараны]]- Хичээнгүй Баатар- Сэцэн хан аймгийн Илдэн ваны хошуу. 31. [[Дуваа Донойн]]- Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 32. ? - Өвөр Монголын зүүн Үзэмчиний жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 33. [[Дэндэв]]-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 34. [[Дэчинган]]- {{col-3}} 35. [[Дэчинлхаажид]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 36. [[Жагшимбуу]]-Хурц Баатар- Өвөр Монголын цэргийн хорооны дарга. 37. [[Жамц]] -Зоригт Баатар-Цэргийн Яамны дэс түшмэл, Зүүн өмнө хязгаарыг Захирах Цэргииг захирах түшмэл. 38. [[Жамц]]-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 39. [[Жамсран]]- Шулуун Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 40. [[Жамъян]]- Сэцэн хан аймгийн Бэйлын зэрэг засаг, Улсад туслагч гүн. 41. [[Заяат]]- Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын Цахар- 42. [[Илүү]]- Шударга Баатар- Өвөр Монголын Хөх хотын Түмэдийн хороо. 43. [[Лайсан]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Доржпаламын хошуу, жагсаалын дарга. 44. [[Лувсан]]-Зоригт Баатар-Урианхай 45. [[Лхам]]-Сэцэн хан аймгийн засаг тэргүүн зэргийн тайж. 46. [[Мааньжав Балданы]]- Өвөр Монголын харчин. 47. [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав Сандагдоржийн]]- Хатан Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 48. [[Манажав]]-Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы баруун үзэмчин чин ван Содномравданы хошуу. 49. [[Мандах залан]]- Өлзийт Баатар- 50. [[Мурунгаа]]-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу. 51. [[Мутунбунга]]а-Шалгарсан Баатар-хорооны дарга. 52. [[Мөнхравдан]]-Саруул Баатар- 53. [[Мянбуу]]-Мэргэн Баатар-Өвөр Монгол-Хар мөрөн муж. 54. [[Наваан]]-Шулуун Баатар- 55. [[Наваан-Юндэн]]- Түшээт хан аймгийн Наваан-Юндэний хошуу- 56. [[Шаравын Найданжав|Найданжав Шаравын]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монгол 57. [[Нанзад/Барман хэмээгч/]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 58. [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад Дамираны]]- Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 59. [[Насан тогтох]]- Хорооны дарга. 60. [[Норов]]- Өвөр Монгол-Зуудын чуулганы Ар хорчин да ваны хошуу. 61. [[Нолгар]]-Шаламгай Баатар- 62. [[Өлзийбадрах]]-Дэс Баатар- Өвөр Монгол- 63. [[Өлзийдүүрэн]]- Хянамгай Баатар-Сайн ноён ханы хошуу. 64. [[Өлзий-Орших]]-Шулуун Баатар- Өвөр Монголын Зарууд хошуу. 65. [[Пунцаг Базарын]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Лха жононы хошуу. 66. [[Пунцаг-Шаламгай Баата]]р- Түшээт хан аймгийн Далай гүн Алтанхуягийн хошуу. 67. [[Пунцаг]] -Шаламгай Баатар- Өвөр Монгол, барга, хорооны жагсаалын занги. 68. [[Пүрэв]]-Захчин гүн Цэрэндоржийн хошуу, тайж. {{col-3}} 69. Саван-Өвөр Монголын баруун Баарин ваны хошуу. 70. Сандагдорж-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Горлос хошуу, хороон дарга. 71. Содномдаржаа-Түшээт хан аймаг, Улсад туслагч гүн. 72. Соном-Зоригт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн зоригт гүн. 73. [[Лаварын Сумъяа]]-Ялгуун Баатар-Шинжаан мужийн Ил тарвагатайн хошууны харъяат. 74. Сундуйжав-Өвөр монгол- 75. Сэргэлэн-Эвтэй Баатар-Өвөр Монголын Шинэ баргын Хошуу цагааны харъяат, хороон дарга. 76. [[Тогтох гүн|Тогтох Энхбилэгтийн]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы өмнөд Горлос хошууны харъяат. 77. Төмөр-Өвөр Монголын Түшээт хошууны харъяат, хороон дарга. 78. Төмөр-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны харъяат. 79. Түмэннаст- 80. Хайдав-Өлзийт Баатар-Сайн ноён аймгийн сайд, бэйс Цогт-Очирын хошууны харъяат, ангийн дарга. 81. Хишигжаргал-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйл Бадамгаравын хошууны харъяат, ангийн дарга. 82. Хорлоо-Шулуунбаатар-Түшээт хан Аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 83. Хохлин-Засагт хан Аймгийн жанжин Далай гүны хошуу. 84. Цогт- Зүүн Үзэмчины жүн ван Гомбосүрэны хошуу. 85. Цэнд- Бодлогот Баатар-Сангийн Яамны дэд Сайд, Өвөр Монголын Хөлөнбуйрын харъяат. 86. Чагдарсүрэн. 87. Чимэд-Хурц Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 88. Чимэд-Сэцэн хан Аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 89. Чованлүн- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Бодлогот ваны хошуу. 90. Чойжамц-Цогтой Баатар-Сэцэн хан Аймгийн Мэргэн засагийн хошуу. 91. Чойж. 92. Чулуун -Өвөр Монголын Зост Чуулганы Түмэдийн хошуу, ангийн дарга. 93. Чулуун Өлзийтийн- Сэцэн хан Аймгийн Сүжигт ваны хошуу. 94. Шагдар- Засагт хан Аймгийн Дайчин ваны хошуу. 95. Шарав-аравны дарга. 96. Шаарийбуу-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы сайд Раашминжүүрийн хошуу. 97. Шимихи-Засагт хан аймгийн цогт гүн Дамдинбаашийн хошуу. 98. Ринчин-Сэцэн хан аймгийн Сэцэн чин ваны хошуу. 99. Эрэнцэн-Өвөр Монголын Цахар хошуу. 100. Ядамсүрэн Цэнгэлын-Сайн ноён хан аймгийн Түшээт гүний хошуу. 101. Ярин Мятавын-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Говийн Со засгийн хошуу {{col-end}} ==Он дарааллын хэлхээс== *1911 он :6 дугаар сарын 1. Оросын Амар орны бүгдийг захирагч ноѐн зарлиг буулган Хятадууд Оросын хилд орохыг цаазлав. Мөн сарын 11-ний өдөр Бээжин Петербугын хоѐр этгээдийн төлөөлөгч Цичигард хуралдаж, Эргүнэ гол орчмын хоѐр улсын хилийг хайн тогтоохоор хэлэлцээ хийв. :6 дугаар сар. Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга жанжин тэргүүтэй лам нар Богдод Бат Оршил өргөхөөр Их хүрээнд цугларч, Эрдэнэ Шанзудбын яаманд нууц зөвлөлгөөн хийжээ. :7 дугаар сар. Халхын дөрвөн хан тэргүүтэй Монголын зарим ноѐд лам нар Богд уулын модонд гэр барин нууц зөвлөлгөө хийжээ. :8 дугаар сар. Монголын төлөөлөгч Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан нар Петербургт очив. :10 дугаар сарын 10. Учаны бослого үүсчээ. :11 дүгээр сарын эх. Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан зэрэг долоон хүн "Монголын түр засгийн газар"-ыг зохион байгуулж, Хүрээний хэрэг эрхлэх Их сайд Сандог үлдэн хөөхөөр тунхаглахын хамт, Өвөр Монгол, Алшаа, Дарьганга, Барга зэрэг газруудын ван гүн нарт бүх Монгол нэгдэх тухай Богдын бичгийг уламжлан илгээв. :11 дүгээр сарын 30. Монгол "Тусгаар тогтнох"-оо тунхаглаж, Сандо амбан Оросын элчин сайдын газар далдлан орж, удалгүй Орос, Монгол цэргийн хамгаалал дор Хиагтаар хил гарч улсдаа буцах болжээ. :12 дугаар сарын 4. Сандо амбаныг цэрэгтэй нь хамт хилээс үлдэн гаргав. :12 дугаар сарын 6. Монголын "Тусгаар тогтнол"-той дуу хоолой авалцсан Хөлөнбуйрын "тусгаар тогтнох" бүлэгтэн цэрэг томилон Орос цэргийн дэмжлэгээр Манжуурыг довтолсон байна. :12 дугаар сарын 16. "Тусгаар тогтнох" бүлэгтэн Манжуурыг эзлэн авч, голын дээд урсгалын олон харуулын газруудыг ч байлдан эзэлжээ. :12 дугаар сарын 16. Жавзундамба Хутагт Хүрээнд хаан суурнаа сууж "Их монгол улсын наран гэрэлт хаан" хэмээгдэж "Олноо өргөгдсөн"-өөр оны цолоо болгов. :12 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын эл хошуу чуулганы олон ван гүн нарт уриалгын бичиг илгээв. Улиастайн жанжин ч Монголын цэрэгт үлдэгдэн гарав. Улиастайд Оросын Консулын газар байгуулагдав.Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалын нөлөөгөөр Түмэд хошууны нэгэн салаа цэрэг Батхаалгад умардын цэргийн эрхтэнийг эсэргүүцэх зэвсэгт бослого гаргав. Умардын цэргийн эрхтэн ч их цэрэг томилон Жи Нин, Гүэй Сүй, Бугат гурван замаар Улаанцавын чуулганд довтлон орж бослогийг дарангуйлаад, Батхаалгын сүмийг галдав. Алшаагын Гө Лу Хуй эвлэлийн түрүү Жан Жин Мин-ээс Нин Ши Ан-ын Гө Лу Хуй-ын түрүү Лиү Хуа Тан-ыг хавсарч Инчуаныг дайран эзлэхээр төлөвлөж байгаад нууц нь задран Алшаа Чин ван Даваанбүлүгжала ба Хөх нуурын Ма Чи-ын дарангуйлалд учирч ялагдав. Мөн оны арван хоѐрдугаар сард Шинжаны Монголчууд Чингийн засгийг эсэргүүцэх тэмцэл гаргажээ. * 1912 он :1 дүгээр сарын 14. Оросын Хайлаарт суугаа Консул Усад-ын дэмжлэг дор Өөлдийн ерөнхий захирагч ноѐн Шинфү, Хуучин Баргын ерөнхий захирагч Цэгц ба Шолон хошууны ерөнхий захирагч Чөн Дө зэрэг хүмүүс орчмын эл хошуудын Монгол цэрэг мянга гаруй хүнийг цогцлуулж, Оросын тусалсан таван зуу гаруй буугаар зэвсэглээд ―Чин хаант гүрний журмын цэрэг‖ хэмээн алдаршуулж Бүгд найрамдахыг эсэргүүцэж эхэлсэн байна. Мөн өдрийн орой Хөлөн хотыг довтлон эхлэж арван тавны өдөр хотыг эзлэн авч Хятад ноѐдыг үлдэн Хөлөнбуйрын ―Тусгаар тогтносон‖-ыг тунхаглаж, Хүрээний Богд хааны засгийн газарт харъяалагдах засгийн ордон байгуулж Манжуур зүг үргэлжлэн цэрэглэсэн байна. :1 дүгээр сарын 20. Хөлөнбуйрын Монгол цэргүүд Мөнхшил харуулын газрыг довтлон эзлэв. :1 дүгээр сарын 23. Оросын Гадаад явдлын яамны сайд Хаандаа айлтгал өргөж, одооны ашигтай цагийн байдлыг завдаж Манж орон дахь нөлөөгөө чангатгах ѐстой гэсэн бөгөөд мөн өдөр Сазановагаас Цагаан хаанд Оросоос Монголыг хамгаалан Дундад улсаас тусгаарлуулах хэрэгтэй гэж дурьдсанд Цагаан хаан эдгээр саналыг зөвшөөрсөн. :Мөн сарын сүүлч. Хар мөрөн мужийн цагдан захирагч сайдаас түшмэл томилож Хөлөн хотноо хүрч Шинфү нарыг ятган ―Тусгаар тогтнох‖-ыг нь хүчингүй болготол, Хайлаарт суугаа Оросын Консул Усад яаравчлан ирж Шин фү зэрэг хүмүүсийг зэвсэг, мөнгө бодисын тусламжаа зогсоох зэрэг зүйлээр гачин шахаж байгаад энэ нэг бодлыг нь хаяуулсан байв. :2 дугаар сарын 12. Жоу Чүн Фан-аас харъяат цэргээ дагуулан Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон Монгол цэргүүдтэй Жи Лалин орчим ихээр байлдаж ялагдан ухрав. :3 дугаар сар. Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон засгийн ордны тэргүүлэгч, Хөлөнбуйр газрын бүгдийн дарга Шин фү зэрэг хүмүүс Жибзундамба Хутагтын өргөмжлөлийг хүлээн авч жинхнээр Монгол улсад даган оров. :4 дүгээр сар. Хүрээнээс ирүүлсэн Монголын―Тусгаар тогтнолын тунхаг‖-ыг хүлээн авсан Хөвсгөл нуурын Урианхайн бүгдийн дарга Хишигжаргал, Дарьгангын бүгдийн дарга Содномдовдон, Шилийн голын чуулганы зүүн Хуучид ван Салнунточал нараас өөр өөрийн харъяат олон ардаа авч эн түрүүнээ Богд хааны засгийн газарт дагаар орж хүч нийлэх гэсэн өргөдлийг Хүрээний эрх баригчид хүлээн зөвшөөрчээ. :4 дүгээр сар. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай вангаас туслагч тайж Нучинга, Вангийн сүмийн ширээт лам Бөхбуян ба Чимэдсүрэн гурван хүнийг Халхад элчээр илгээж Богд хаант засгийн газрыг дагах бичгээ дэвшүүлэв. Тэгээд Жибзундамба Удай ванг ―Дундад иргэн улсыг довтлох нэгдүгээр замын ерөнхий жанжин‖-аар томилож, зэр зэвсэг туслан Жирмийн чуулганы арван хошууг дагуулан урвалга гаргахаар зааварлав. :4 дүгээр сар. Хятад худалдаачдын пүүсийг довтлон дайрах ажил ширүүсч байв. :4 дүгээр сар. Бинт ван Гончигсүрэн Хүрээнд явав. :5 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын зарим газарт хоѐрдахь удааны уриалгын бичгийг илгээв. :5 дугаар сарын 17. Бээжингийн засгийн газраас Торгууд ван Балтыг Алтайн хэрэг эрхлэх сайдаар томилов. :7 дугаар сар. Монгол цэрэг Даргангыг эзлэв. Юань Шикай Богд хааны засгийн газарт цахилгаан явуулж Дарьгангыг эзэлсэн учраар эсэргүүцэл гаргаж төлбөр өгөх хэрэгтай гэв. :7 дугаар сарын 8. Гуравдугаар удаагын ―Япон Оросын нууц гэрээ‖ байгуулагдаж, Бээжингийн уртрагын шугамаар Өвөр Монголыг зүүн баруун хоѐр хэсэг хувааж баруун хэсгийг Оросын , зүүн хэсгийг Японы хүчний хүрээ болгохоор тохиролцжээ. Шилийн голын чуулганы баруун Хуучид вангийн хошуу, Авгын зүүн баруун хошуу, Үзэмчины зүүн баруун хошуу, Сөнөдын зүүн баруу хошуу, Авга нарын зүүн баруун хошуу, Жирмийн чуулганы засагт вангийн хошуу, Бинт чин вангийн хошуу, Ерөөлт вангийн хошуу, Бодолгот вангийн хошуу, Нарангэрэл вангийн хошуу, Засаг Пунцагийн хошуу, Жалайд хошуу, Зуу-Удын чуулганы Ар Хорчин хошуу, Баарины зүүн баруу хошуу, Жарууд хошуу, Дархан бэйсийн хошуу, Хишигтэн хошуу, Их Зуугийн чуулганы ван Арвинбаяр нарын таван хошуу, Улаанцавын чуулганы таван хошуу, Зостын чуулганы Харчин вангийн хошуу, Ван Цэдэннамжалванбуугын хошуу, Цахар найман хошуу, Дөрвөд Далай хан аймгийн арван хоѐр хошуу, Дөрвөд баруун гарын дөрвөн хошуу, Захчин хоѐр хошуу, Алтайн Урианхайн долоон хошуу, Торгуудын гурван хошуу, Хошууд нэгэн хошуу, Ар Илигийн Цахар нэгэн хошуу, Тагнын Салжиг, Дочи хоѐр хошуу, Хасгийн хэдэн хошуудын ноѐд түргүүлэгчдээс харъяалах ардын хамтаар удаа дараагаар ―Монгол улс‖-д дагаар орж тамагт бичиг ба билэг ѐслолыг хүргэж ирснийг Богд хааны засгийн газар хүлээн авч, хэргэм зэрэг шагнаад, эдгээр хошуудын язгуурын нутгийг хэвээр захиран шийтгэх эрх тушаалыг баталсан бөгөөд нэг бүлэг захирах дарга ба туслан шийтгэх сайдыг шинээр томилжээ. :8 дугаар сарын 20. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай ван хошууныхаа гурван мянга гаруй хүнтэй зэвсэгт хүчээ дагуулж сүмд ―Тусгаар тогтонигсон‖-оо тунхаглаж, ―Зүүн Монголын Тусгаар тогтнолын тунхаг‖ыыг нийтлэж гурван замын цэрэг томилон Тао Нан, Кай Тун, Түчүан зэрэг газрыг довтлов. Хорчин баруун гарын хойд хошууны Рашминжүүр гүн ч идэвхитэйгээр цуурайтаж Удайн цэрэгтэй нийлэв. Зүүн хойтын гурван мужийн бүгдийг захирагч ноѐноос Ү Жүншөн нарын их цэргийг томилон дарангуйлан цохисонд Удай нар Солон ууланд зугтаан оров. :8 дугаар сарын 19. Иргэн улсын засгийн газар ―Монголыг үзэх хууль зүйл‖-ыг нийтэлж, Монгол ван гүн нарын уул эрх ашгийг хэв ѐсоор байлгахыг амлаж илбэн татах бодлогийг эрчимтэй явуулсан байна. :8 дугаар сарын 20. Хайсан, Дамдинсүрэн нарын удирдсан Монголын цэрэг хоѐр сар гаруй бүслэн дайралт хийж Ховд хотыг эзлэв. :9 дүгээр сарын 8. Удай вангийн цэрэг, Жөн Дүн Шиан-д эсрэг этгээдтэйгээ ширүүн тулалдаан болж, мөн сарын сүүлчээр Удай, Рашминжүүр нар Оросын хамгаалал дор Хайлаараар дамжиж Халхад зугтаан очив. Удайн бослогийг дарсны дараа, Иргэн улсын засгийн газар нэг түм таван мянган хүний цэрэг ангийг томилон Тоа Нанфү орчим байрлуулжээ. :10 дугаар сарын 27. Монгол цэрэг Шилийн голын чуулганы баруун Үзэмчин ба Сөнөд зэрэг хошуудаар довтлон орж ирэв, Цахарын Дүтүн түшмэл Хө Жүн Лиян цэргээ дайчлан хориглож байлдаад Дарьганга орчим ялагдан ухарчээ. :10 дугаар сар. Тогтохын хүү цэрэг дайчлаж Шилийн голд орж ирээд Авга вангийн ордныг дайрч мал хөрөнгийг нь булаан авч Авга ван Янсаныг баривчлаж Хүрээнд аваачив. :10 дугаар сар. Жарууд зүүн хошуунд Богд хааны засгийн газрыг дагах бослого гарчээ. :10 дугаар сарын 28. Бээжингийн засгийн газраас тусгай тушаалтан томилж Чанчүнд Жирмийн чууулганы арван хошууны Ван гүн нарын хуралдааныг хуралдуулж Иргэн улсыг хүрээлэх, дураар харь улсын банкнаас зоос зээлэхийг цаазлах зэрэг арван зурвас тогтоолыг тогтоосон байна. :11 дүгээр сарын 3. Монгол ба Орос жинхэнээр ―Орос Монголын хэлэлцээр‖ ба арилжааны тухай тусгай гэрээнд гарын үсэг зурав. :11 дүгээр сарын 7. Бээжингийн засгийн газаас Оросын элчин сайдын газар нот бичиг гардуулж ―Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын тухай чанга эсэргүүцэл тавьсан бөгөөд Оросын Монгол лугаа тогтоосон аливаа гэрээг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлсэн байна. :11дүгээр сарын 13. Улаанцавын чуулганы зургаан хошууны засаг нэр холбон бичиг өргөж Бүгд Найрамдахыг эсэргүүцэн Ар Монголтой нийлэх гэж дурьдсанд хол дахиныг амаржуулагч жанжин Жан Шоу Жөн Улаанцавын чуулганы дарга Леванноров, Их зуугийн чуулганы дарга Арвинбаяр нарыг хотондоо авчирч ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖- ны урагштай биелэгдэхэд бэлтгэл хийжээ. :12 дугаар сарын 9. Хол дахиныг амаржуулах жанжин Жан Шоу Жөн Түмэд хошууны цэргийн даргаас Монголын цэрэг Билгийн улиралын арван нэгэн сарын үеэр Өвөр Монгол зүг довтлох чимээг олж сонсоод цэргээ гурван зам хуваан сахин суулгасан байна. :12 дугаар сар. Богд хаант улсын засгийн газар Ханддорж, Ширнандамдин, Чен Дө (Хөлөнбуйрын) нараар толгойлуулсан төлөөлөгчдийн бүлгэмийг Орост томилон хэлэлцээ хийлгэхээр мордуулав. Мөн оны зун, ДИУ-ын засгийн газар Өвөр Монголын бослогыг дарахын тулд үлэмжхэн цэргийг Чуулалт хаалга, Батхаалга, Долоннуур, Хөххот, Бугат хотын чиглэлд таван замаар анги хуваан түлхэн оруулав. Мөн үеэр Өвөр Монголчууд Богд хааны засгийн газарт айлтгал өргөдөл дэвшүүлж, Хятадын цэргийн эрхтний дарлалаас чөлөөлж авахыг гуйв. Мөн оны өвөл, Богд хааны засгийн газарт Өвөр Монголд цэрэг орох нууц хуралдаан болжээ. *1913 он :1 дүгээр сар. Монголын таван замын цэрэг Өвөр Монголд оров. Үүнд: Нэгдүгээр зам нь: Егүзэрийн хийдийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдцэрэнигйн удирдсан цэрэг. Хоѐрдугаар зам нь: Дарьганга--Шилийн гол-- Зуу-Удын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт гүн Хайсан, дэд сайд шударга баатар Бавуужавын удирдсан цэрэг. Гуравдугаар зам нь: Сөнөдийн хоѐр хошуу, Дөрвөд вангийн чиглэлд цэргийн яамны дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжихын удирдсан цэрэг. Дөрөвдүгээр зам нь: Хөх хотын чиглэлд, сайд гүн Сономдоржийн удирдсан цэрэг. Тавдугаар зам нь: Урадын гурван гүн, Хатан голын чиглэлэд их цэргийн дэд зэргийн түшмэл Зүтгэлтийн удирдсан цэрэг тус тус хөдлөх болсон юм. Дамдинсүрэнг зүүн өмнө зүгийн цэргийг дайчлан захирах ерөнхий захирах жанжнаар тохоон томилжээ. Зоритг баатар Тогтохыг энэ удаа томилсонгүй, Их цэргийн зөвлөгч бөгөөд Богд хааны сэргийлэн хамгаалах цэргийн даргаар Хүрээнд хоцроов. :1 дүгээр сар. Өвөр Монгол руу хөдөлсөн Богд хааны цэрэг нийт нэг түм байв. Цэргийн захирагчид нь голдуу Өвөр Монголоос дагаар ороод дахиад нутагтаа байлдахаар ирсэн хүмүүс байлаа. Богд хааны засгийн газар зэвсгийн хүчээр Өвөр Монголыг эзлэх бодлогтоо үйлчлэхийн төлөө ухуулга нэвтрүүлгэ хийж, дагаар орохоор ирсэн ба ирээгүй Монгол овогтонд зориулан ухуулан зарлах бичиг тархааж байлаа. Мөн Өвөр Монголд цэрэглэх зам зуураа болон хүрсэн газраасааа цэрэг нэмэн элсүүлж байв. :1 дүгээр сарын 10. Богд гэгээн Жибзундамба Юан Шикай-д цахилгаан явуулж, Монголыг улс болон тогтнохыг харшлах хэрэггүй хэмээсэнд Юан Шикай ч хариу цахилгаан явуулж, Монгол ДИУ тусгаарлах нь зүй бус, нэгдвэл зохино гэсэн байна. :1 дүгээр сар. ―Монгол Төвдийн найрамдлын гэрээ‖ байгуулагдав. :1 дүгээр сарын 23. ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖ Хол дахиныг амаржуулах хотноо хуралдаж, Улаанцав, Их зуугийн чуулганы ван гүн нар, Иргэн улсыг хүрээлж, Монголын ―Тусгаар тогтнол‖-ыг эсэргүүцэхээ илэрхийлжээ. Мөн өдөр Богдын засгийн газрын ерөнхий сайд Сайн ноѐн хан Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийн бүлгэм Орос зүг мордож, Оросын дэмжлэгт талархал дэвшүүлэхийн хамт цэрэг дайны тусламж олохоор чармайжээ. :2 дугаар сар. Бээжингийн засгийн газрын хуурай замын цэргийн яамнаас томилсон тагнуулууд Богд хааны цэрэг зам хуваан Өвөр Монголд орсон байлдааны төсвийг мэдэв. :3 дугаар сарын 31. Богд хааны засгийн газраас таван замын Их цэргийн тохиолдсон олон монголчуудаас хүчин хавсарч байлдахыг уриалсан ―Өвөр Монголын нийт оронд зарлагдсан бичиг‖ гэгчийг нийтлэв. :3 дугаар сар. Иргэн улсын засгаас Богд хааны цэргийн дайралт ба Өвөр Монголын ван гүн нарын тусгаар тогтнох хөдөлгөөнийг сэргийлэх зорилгоор И Жүн цэргийн дэд Силин, Рехө-ийн дэд дүтүн түшмэл Ми Жэн Био-ийг Линши-ын сахин дарангуйлах ноѐноор томилж, арван хоѐр анги, дөрвөн түм гаруй цэргийг захируулан Линши, Бор хот, Улаанхад зэрэг газрыг сахин суулгав. :3 дугаар сарын 8. Хүрээнд Монгол цэргийн бригад байгуулах тухай Орос–Монголын хэлэлцээр тогтоогдож, Богд хааны засгийн газар Орос жанжин Кристоферыг ерөнхий сургагчаар урьж ―Эл аймгийн цэргийг тэд захирах эрх‖- тэй гэж тогтоосон байна. :3 дугаар сарын 24. Богдын цэрэг Да Ван Миао сүмийг довтолсонд Хуай Жүн цэрэг тосон байлдаж Хишигтний Бяруу балгасны дөчин газрын цаанах элсэнд цохиж ухруулав. :4 дүгээр сарын 3. Шилийн голын Эрчээл гэдэг газар болсон тулалдаанд Иргэн улсын 500 зуун цэрэг сүйджээ. :4 дүгээр сарын 4. Богдын цэрэг Өвөр Монголын зүүн хэсгийн олон газар дайралт хийв. :4 дүгээр сар. Баруун Сөнөдийн нутагт ширүүн тулалдаан болж Иргэн улсын 150 цэргийг устгав. :4 дүгээр сарын 8. Бугатын чиглэлд Шан Ши цэргийн ширүүн дайралтад Монголын цэрэг 30 гаруй хүн алагдаж ухрав. :5 дугаар сар. Оросын засгийн газар Богд хааны засгийн газартай Хиагтаас Хүрээ хүрэх Төмөр зам засах гэрээ тогтоов. :5 дугаар сарын 16. Богдын цэрэг Шандуг эзлэв. Тав дугаар сарын 25-нд Богдын цэргийн долоон зуй гаруй хүн Жирмийн чуулганы хилд довтлон оров. Рехө-гийн Дүтүн-гийн И Жүн цэрэг Улаанхад оронд орж сахин суув. :6 дугаар сар. Богдын цэрэг дахин гурван замаар довтлон эхлэж Баруун зам нь Бор тохойг чиглэн, дунд зам нь Хөх хот зүг довтлон, зүүн зам нь Сөнөд хошуу зүг давшжээ, Хятад цэргийн Ми Жүн Биу-гийн бүлэг Давааны ард гарч өвөл гол орчим Найданжавын цэрэгтэй байлдаж, Бавуужав, Хайсангын цэрэг харин завшаанаар Бяруу балгасыг эзлэв. Адилхан хугацаанд Вангийн Жоу-гийн Ванданям, Далаад хошууны Баян гүн, Хангин хошууны Цолмон, Гирины Монгол Бао Жай Шан нар цэрэг дагуулан Их Зуу аймгийн хойд хэсгийг байлдан эзлэв. Иргэн улсын цэрэг бүх талаар ялагдалд учирсан тул Хөбэй, Шан Шиг-аас дахин их цэрэг татаж туслан байлдуулав. :6 дугаар сар. Жирмийн чуулганы газар Богдын цэрэг болон Иргэн улсын цэргийн хооронд ширүүн тулалдаан болжээ. Энэ удаагын их тулалдаанд Монголын талаас Чимэдцэрэн, Найданжав, Насан- Аривжих, Морьжав болон Бавуужавын удирдсан цэрэг анги оролцсон байна. Мөн энэ үеэр Ар Өвөр Монголын уулзуур оронд Солон уулын тулалдаан болжээ. Нийт 1 800 цэрэг тус тулалдаанд оролцов. Мөн оны зун Богд хааны засгийн газраас цэргийн яамны их сайд Далай ван Гомбосүрэнг Өвөр Монголын байлдаанд томилжээ. :7 дугаар сарын эх. Иргэн улсын цэрэг 2 000 хүн болон Богдын цэрэг 800 хүн Шилийн голын хил дотор тулалдаад хоѐр талд бүр хохирол гарав. :7 дугаар сар. Богдын цэрэг ба Иргэн улсын цэрэг Үзэмчиний Өвөл гол, Сөнөд, Байшинт уулын ам, Дамбын даваа, Линши, Долоннуур, Батхаалга- ын орчин зэрэг газруудаар байлдаж байв. Долоо найман сарын үеэр Богдын цэрэг үндсэндээ Шилийн голын нутгийг бүр эзлэв. :7 дугаар сарын 13. Богдын цэрэг Долоннуурын боомт газар—Дархан уул сүмийг эзлэв. Тэнд байсан Иргэн улсын 2 000 сэргийлэн сахих цэрэг арга бус ухарч гарав. :8 дугаар сарын 1. Богд хааны засгийн газрын эрхшээлд орсон газар орны хэргийг тусгайлан хамаарахын төлөө, Богд хааны зарлигаар Егүзэр Хутагт Галсандашийг зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх сайдаар Өвөр Монгол руу томилов. :8 дугаар сар. Богдын цэрэг Да Ван Миао Сүмийг дайран эзлэж, Бяруу балгас зүг давшив. Иргэн улсын Долоннуурыг дарангуйлан сахигч түшмэл ван Хуай Чин, Хуай Жүн цэргийг томилон гэдрэг довтлон, мөн сарын дунджаар Да Ван Миао сүмийг булаан авч, Богдын цэрэг ухрав. :8 дугаар сар. Долоннуурын талбарт Насан- Аривжихын дайчилсан 1 200 цэрэг Иргэн улсын 7 000 цэрэгтэй ширүүн тулалдаан хийв. :8 дугаар сарын дундаж. Зүүн хойд орноос томилсон Иргэн улсын туслах цэрэг Өвөр Монголд орж ирэв. :8 дугаар сарын сүүлч. Богдын цэрэг Цахарын Лав худаг, Халх тал ба Хүйс зэрэг газраар Иргэн улсын цэрэгтэй тулалдаж байв. Мөн сар, Найданжавын дайчилсан Богдын цэрэг хоѐр зам хуваан Линши тавин гэр, Зулчин сүмийг довтлон эзлэв. Мөн сар, Дамдинсүрэнгийн дайчилсан Богдын цэрэг Шулуун Хөх хошууг эзлэв. :9 дүгээр сар. Богдын цэрэг Жарууд ба Ар Хорчинг эзлэв. :9 дүгээр сар. Бээжингийн засгийн газар Өвөр Монголын байлдаанд туслах цэрэг 12 хороо морьт цэрэг ба явган цэргийг томилжээ. Мөн оны намар. Богдын цэрэг Цахарын нутгийг эзлэж дуусгаад улмаар Цагаан Хэрмийн зарим боомт газраар тулж очоод сэргийлэн хамгаалалт хийж байжээ. :9 дүгээр сарын 18. Зүүн Сөнөдийн Засаг Сүржав ард олноо дагуулан Богдын засгийг дагахаар зугтаасанд Юан Шикай зарлиг буулган Чин вангийн хэргэмийг нь хасав. :9 дүгээр сарын 21. Бавуужавын дагуулсан Богдын цэрэг Бяруу балгасыг дайран эзлэж, хорин гурваны өдөр Да Ван Миао сүмийг дахин эзлэв. :9 дүгээр сар. Архуа гүн Насан-Аривжих цэрэг түшмэд 100 хүнийг дагуулан Иргэн улсын талд урважээ. Мөн энэ үеэр Богдын цэргийн удирдагч Мөрөнга учир битүүлгээр хорлогдов. :10 дугаар сарын 29. Баруун замын И Жүн цэргийн Ми Жен Биу-ийн хүчин туслахаар ирсэн зүүн хойдын цэргийн У Жүн Шин-ий цэрэгтэй хамтран Бяруу балгасыг буцаан авч, удалгүй Да Ван Миао сүм ба Түлхэн сүм зэрэг газрыг ч буцаан авав. Умард замын И Жүн цэргийн Чен Де Шен-ий цэрэг Найданжавын цэргийг ялаад Зулчин, Шивэртэй, Тавин гэр зэрэг газрыг буцаан авч, Даваан ар хүртэл гэдрэг довтлов. Намар Долоннуурын баруун хойд их элсэнд тулалдаан болж Иргэн улсын цэрэг мянга шахам хүн сүйдэв. Мөн Бавуужавын хороо Шандугийн гол, Үхэрчин уул зэрэг газарт ширүүн довтлолт явуулав. :11 дүгээр сарын 3. Иргэн улсын цэрэг Долннуурт довтлоод Богдын цэргийг цохин гаргаж Цахарын зуун найман сүм хотыг эзлэв. :11 дүгээр сарын 5. Хаант Орос улс ба Дундад иргэн улс ухуулан тунхаглах бичигт гарын үсэг зурсан байна. Энэхүү тунхаг бичигт, Орос улс Иргэн улсын Гадаад Монголыг хэмжээтэй эзэрхэх эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд Иргэн улс Ар Монголын өөртөө засах эрх (Автономит засаг) 1912 оны 10 сарын 21 өдрийн ―Орос Монголын худалдааны хэргийн тухай зүйл‖-ийг журамлан хэлэлцэж Иргэн Улс ба Ар Монголын холбогдлыг тодорхойлон тогтоохыг хүлээн зөвшөөрөв. :11 дүгээр сарын 9. Богд хааны цэрэг хэдэн мянган хүн их буутай өмнөш дахин довтлож 15-ны өдөр Батхаалга зэрэг газрыг эзэлсэн боловч удсангүй Хол дахиныг амаржууулах хотын Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайралтад найман зуу гаруй хүн үрэгдэж ухрав. Мөн сарын эхэнд хоѐр мянга найман зуу гаруй Богдын цэрэг Чуулалт Хаалганаас умар байсан Хятад цэргийг хүчтэй довтлон таван зуу гаруй хүнийг алж шархдуулав. :11 дүгээр сарын 19. У Жүн Шөн, Ми Жен Биу нар Богдын цэргийн гараас Да Ван Миао сүмийг дахинт буцаан авав. Мөн өвөл Тогтох цэрэг дайчлан дахин өмнөш довтлож Батхаалгыг эзлэв. Гэвч хэдэн өдрийн дараа Иргэн улсын цэрэгт булаагдав. :12 дугаар сарын 16. Богд хааны засгийн газар цэргээ Ар Монголын хил тийшээ татах тухай шийдвэрээ илэрхийлэв. Мөн оны сүүлч, Богдын цэрэг идэг идэгээр Монголын хил зүг ухрав. Энэ үеэр Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайрах хүчин нь нэмэгдэж ялалттайгаар давшиж Богдын цэрэгт эзлэгдсэн газруудыг дахин булаан авч эхлэв. Нийслэл Хүрээнд ―Шинэ толь‖ сэтгүүл хэвлэгдэж эхэлсэн бөгөөд орчин цагийн анхны сургууль байгуулагдав. :1913 оны эцэс 1914 оны эхээр, Монгол улсын ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид Хаант Орост айлчлав. *1914он :1 дүгээр сар. ДИУ-ын засгийн ордон Сүйюаны онцгой засаг захиргааны орон байгуулахаар болж жанжныг дүтүн ноѐн болгон хувируулан томилож, уулын Гүйсүй Дао (道)-д харъяалагдаж байсан арван хоѐр шиан, Улаанцавын чуулганы зургаан хошуу, Их Зуугийн чуулганы долоон хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сар. ДИУ-ын засгийн газар Рехө-гийн онцгой засаг захиргааны орныг байгуулахаар болж, дүтүн ноѐн томилон Зостын чуулганы долоон хошуу, Зуу-Удын чуулганы арван хоѐр хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сарын 6. Иргэн улсын цэрэг гэнэт Ар Монголын хилд цөмрөн орж Галсандашийн сайдын яамыг бүслэн дайрав. :3 дугаар сарын 9. Богд хааны засгийн газраас Оросын консулд бичиг өгч, Дундад Оросын хэлэлцээрийн ѐсыг зөрчиж түрэмгийлэл явуулж байгаа Хятад цэргийг тэд ухруулж, баривчлагдсан сайд Галсандашийн биеийг тавиулах тухай хатуу шаардлага тавив. Мөн оны эхээр Халхад байсан Өвөр Монголчууд элдэв зүйлийн хүчирдэлд орсноос нэг бүлэг хүмүүс уг нутагтаа буцаж ирэх хүсэлтээр Иргэн улсын засгийн газартай хэлэлцээ хийхийн төлөө 9 хүний төлөөлөгчийн бүлгэм томилов. Иргэн улсынхан тэд нарыг баривчилж есүүлийг цөм алав. :6 дугаар сарын 14. ДИУ-ын засгийн газар Цахарын онцгой засаг захиргааны орныг байгуулан дүтүн ноѐн томилож Фенчен, Лианчен зэрэг долоон шиан, Цахарын зүүн баруун гарын найман хошуу, жич дөрвөн малжлын сүрэг, Шилийн голын чуулганы арван хошууг ерөнхийлөн захируулав. :8 дугаар сарын 1. ДИУ-ын ордноос Алшаа, Эзнээ хоѐр хошууны цэрэг дайны сэргийлэлтийн явдлыг Ниншиан мужийн цэргийг захирагч түшмэлээр хариуцуулахаар тогтоов. Юан Шикайгаас Алшаа чин ван Даванбүлүгжилыг Баруун Монголын тохинуулах сайдаар томилов. Үүшин хошууны туслагч Түмэн- Очир чуулганы дарга, Сүйюаны дарангуйлан сахигч яамтай хуйвалдаж байгаад ―ардыг өдөөн урвуулсан‖ ялаар Шинэ ламыг баривчлаж, Үүшиний ―дугуйлан‖- гуудыг тархаав. :9 дүгээр сарын 8. Дундад, Орос, Монгол гурван этгээдийн Хиагтийн хуралдаан эхлэв. :9 дүгээр сарын 20. ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын анхны төсөл байгуулагдаж, Монголыг ДИУ-ын нэгэн хэсэг, Монгол улсын нэр, хааны цол, оны цолоо хүчингүй болгох асуудал дээр санал нэгдэхгүй байжээ. Мөн сарын гучны өдөр Оросын консулаас Монголын эрх баригчидтай ―Төмөр замын гэрээ‖ ба ―Цахилгаан утасны гэрээ‖ тогтоож Оросоос Монголд төмөр зам засах эрх ба холбоо мэдээний цахилгаан утас татах эрх олов. *1915 он :3 дугаар сарын 16. Бавуужав нарын дагуулсан Богдын цэрэг Кайлу орчим довтлов. 5 дугаар сарын 9. Юан Шикайн засгийн газар японтой ―Хорин нэгэн зурвас‖-ыг тогтоож Өвөр Монголын зүүн хэсгийн их хэмжээний эрх мэдлийг Японд өгчээ. :6 дугаар сарын 7. Хиагтын гурван этгээдийнн хуралдаан эцэстээ шийдвэр гарч ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын хорин хоѐр зурвасыг жинхэнээр гарын үсэг зуран батлав. Мөн сарын 9- ны өдөр Жибзундамбаас Монголын тусгаар тогтнолыг хүчингүй болгохоо тунхаглаж, арван хоѐрны өдөр Юан Шикай зарлиг нийтлэж Монгол ван гүн нарын уулын хэргэм цол уул ѐсоор хүчинтэй гэдгийг нотлож, хамтат нь бас Жибзундамбыг Хутагт хан өргөмжилсөн байна. :6 дугаар сарын 16. Бээжингийн засгийн ордноос Чен Лү-г ерөнхийлөн захирагч сайдаар Хүрээнд томилсон байна. :9 дүгээр сар. Халхын цэргийн явдлын журганы түшмэд Бавуужавтай нууцаар зөвлөлцөн Өвөр Монголын зүг дахин довтлохоор болж, Бавуужавт гурван түмэн рублын зардал хангав. 10 дугаар сарын 28. Удай Ван Фентиан мужийн дурдсан долоон зурвас буцан орж өгөх нөхцлийг хүлээн аваад Бээжинд хүрч ирэв, арван нэгдүгээр сарын 4-ний өдөр Юан Шикай түүний уул хэргэмийг сэргээн өгөв. :10 дугаар сарын 29. Бээжингээс Хүрээний хэрэг эрхлэгч сайддаа цахилгаан мэдээ явуулж, Өвөр Монголыг түйвээж байгаа Бавуужавыг Хүрээний засгийн газар хавсран дарангуйлахыг шаартагтун гэв. :11 дүгээр сарын 6. Бээжингийн засгийн ордоны төлөөлөгч, Оросын элчин сайд Кропенскийтай Бээжинд ―Дундад Оросын Хөлөнбуйрын асуудлын тухай тогтоол‖-ыг тогтоож Хөлөнбуйрын ―Онцгой орон‖-ны байр суурийг мэдрэв. Мөн сарын арван зургаанд Юан Шикайгаагаас Шинфүг Хөлөнбуйрын дэд дүтүнгээр томилов. :11 дүгээр сарын 23. Иргэн улсын цэрэг Егүзэр Хутагтын сүмийг байлдан эзлэж Бавуужавын цэргийг таван зуу гаруй алж шахрдуулж, Егүзэр Хутагтыг бас барьж аваачив. Мөн жилийн өвөл, Бавуужав хэдэн мянган цэргээ дагуулж нутагтаа буцах нэрээр Өвөр Монголын зүүн хэсэг оронд орж ирээд зэвсэгт ажиллагаагаа үргэлжлүүлэв. Бээжингийн засгийн газраас Ма Чи ( 马麒)-ыг Хөхнуурын Монгол Төдвийг тохинуулах сайд ба Гансу, Ниншиан, Хөхнуур зэрэг муж орныг дарангуйлан сахигч түшмэлээр хавсарган томилов. Ингээд Ма овогт цэргийн эрхтний Хөхнуур дахь дөч гаруй жилийн ноѐрхол эхэлсэн байна. Оросын хөрөнгөтнүүд Хүрээнд ―Монголын үндэстний банк‖-ыг байгуулав. *1916 он :5 дугаар сарын 27. Бавуужав Халх голын Амгалантад тэнгэр газрыг тахиж, Чин улсыг тэтгэн босгох уриа дурьдан, Юан Шикайг эсэргүүцэхээр уриалж ―Хаан төрөө тэтгэх цэрэг‖ хэмээн байгуулав. Долдугаар сарын 1-нд Бавуужав гар доорхи гурван мянга гаруй хүнээ дагуулж Японы этгээдийн дэмжлэгээр цэргийн зөвлөгч Аоянаки-ын жолоодлого дор Халх голоос өмнөш довтолж Тао Нан зүг урагшлан, хорин дөрөвний өдөр Түчиүэн шианы хотыг эзэлжээ. Ү жүн шөнгийн цэрэг хориглон байлдаж таван зуу гаруй Монгол цэргийг устгаж цохин ухруулав. :6 дугаар сарын 6. Юан Шикай үхэв. :8 дугаар сарын 7. Оросын Бээжинд суугаа элчин сайдаас Дундад улсын гадаад явдлын сайдад нот бичиг гардуулж, Дундад улсын засгийн газраас Халх Монголоос сонгох зөвлөлгөөний гишүүнээ хасаж хаяахыг шаардсанд Дундад улсын талаас өөрийн нутаг дэвсгэрээсээ зөвлөлгөөний гишүүн сонгох нь зүй ѐсны эрх хэмээн няцаасан байна. :9 дүгээр сарын 3. Япон цэрэг Бавуужавын цэргийг хамгаалан дэмжиж Гүн Зу Лин-аар өнгөрөхөд Фентианы зүүн хойд цэрэг тосон байлдав. Мөн сарын хорин таванд Бавуужавын цэрэг Кайлу хотыг дахин довтлоод Хармөрөн, Фентиан хоѐр мужийн цэрэгт хавчин цохигдож хоѐр мянга гаруй хүн үхэн шархдаж, үлдэгсэд нь зугтаав. :10 дугаар сарын 8. Бавуужавын цэрэг Линши шианы хотыг довтолж байх зуураа Бавуужав суманд оногдон үхэв. Үлдсэн олон нь Чадраабал Шебжингээ нарын дагууллага дор Зүүн Үзэмчин орчмын оронд хорогдож байгаад Цахар, Рехө-гийн цэрэгт цохигдож Халх ба Хөлөнбуйр зүг зугтаав. *1917 он :6 дугаар сарын 16. Талжын дээрэм Хөлөн хотыг дайран эзлэж зам дагуу дахь олон харуулын цэгүүд цохигдон сүйдэж, Хөлөнбуйрын дэд дүтүн түшмэл Шинфү зугтан дутааж Оросын түрээсний газарт зайлав. :9 дүгээр сарын 30. Оросын цэрэг Хайлаар орчим мянга гаруй Монгол дээрмүүдтэй тулалдаан болж, Оросын цэрэг дээрмийг нэхэмжлэх нэрээр тус орныг эзлэв. Бээжингийн засгийн газраас хүн томилон харилцаж хилээс гарахыг шаардсан боловч Орос цэрэг зөвшөөрсөнгүй. Мөн сард Бавуужавын үлдэгдэл хүч болох Шебжингээн бүлэг Хөлөнбуйрын нутгийн цэрэгт хөөгдөж Халх гол орчим хүрээд Халхын цэрэгт амдан цохигдож, бүх цэрэг үндсэндээ сөнөөгдсөн байна. :11 дүгээр сарын 7. Чадраабал зэрэг хүмүүс Солон уулнаа долоон мянга шахам хүн цуглуулж дахин бослого гаргасанд Хармөрөн мужийн цэрэг ба Фентиан мужийн цэрэг урьд хожид хавчин цохиж, Жалайдаас баруунш үлдэн явуулсан байна. ДИУ-ын засгийн газар Орост ―Арван сарын хувьсгал‖ үүссэн дашрамыг завдаж Жун Дүн төмөр замын засаг захиргааны эрхийг буцаан авч, Манжуурт цэрэг суулган хамгаалуулав. Цаг төрийн үймээнээс дүрвэсэн малчин ард малаа туугаад Халхад зайлан одов<ref>Ө.Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он</ref>. ==Түүхэн баримтууд== ===Улс төрийн баримтууд=== ====Богд хааны уриалга==== :1913 онд Монголоос таван замын их цэргийг гаргаж тохиолдсон Монголчуудаас хүчин хавсрахыг уриалж ашиг тусыг тайлбарлан Өвөр Монголын олон нийтэд зарласан бичиг :Монгол улсын засгийн хэргийг эрхлэх газраас дотоод Монгол зургаан чуулган дөчин есөн хошууны олон лам хар ард нар ба Хөх хотын Түмэд, Цахар сүргүүдийн ард нар, Илийн харъяат Монгол, бас Алашаа ба Хөх нуурын зэрэг нарын найман сумын Монгол Өөлд Ширээт хүрээ зэргийн олон Монголчуудын шар хар бүхэн дор ухуулах ану: Бидний аймаг язгуураас хүчирхэг идэрхэг хойтох газрыг эзлэн сууж, дэлхий дахины олон аймаг дор дарагдсангүй, хэдий Манж улс хараахан мандах үес дор ах дүү нөхөр гийчин ѐсоор түмэнтээ харилцан ураг барьж, ямагт сайныг үзүүлэхийн тулд олон Монгол аймаг харъяат болон дагасан боловч газар орны эрх ашгийг эзэлсэн газаргүй, олон засаг хошуу болгож, өөр өөрийн харъяат албат газар орныг эзэрхэн захируулсан бөлгөө. Ойрхи хэдэн жилээс иргэн зальхай түшмэд эрхийг эзлэж, шинэ засгийг явуулмой хэмээн Монгол газар иргэн элсээн, тариа хаглуулж газар орны ашгийг эзлэж эрх эзэрхлийг булааж халдан дарлах төдийгүй, бас бурхны шашныг хөнгөлж, Монголын хуучин ѐсыг халсугай хэмээгээд бидний Монгол ард үл хорссоноор үгүй, уржинан жил өвөл цагт дотоод муж дор Гамин цэрэг хуралдаж Манж улсын ѐсыгхалж, бүгдээр найрамдах улс болмой хэмээх тухай манай гадаад Монголын дөрвөн аймгийн чуулганы олон ван гүн засагуудын өөрчлөн улс төр байгуулахыг бүгдээр зөвлөлдөж, Очирдара Богд гэгээнийг Монгол улсын хаан хэмээн өргөмжилж, эрдэнийн сууринд залж, Их Юан улсын хуучин ѐсыг дахин гийгүүлж, өөр аймгийн дотор дарлагдахаас үүрд мултарч, олон аймгийн хойч үеийн ичингүйрлэлийг үгүй болгосугай хэмээсэн нь эдүгээ хол ойр газрын олон Монголчууд дараа дараагаар ирэх нь тасралтгүй. Санаваас дотоод Монголын олон ван гүн тайж бүрнээр Юан улсын Тайзу хааны хүүхэд үрсийн тулд зүй нь нэгэн сэтгэлээр бүгдээр нийлж, зүтгэн хүчлэх болвоос урьд өвгөдийн ѐсыг тахиулж, угаас байсан газар орноо өөр аймгийн ардад эзлэгдэхгүй, мөхсөн Зан То Бу Ла (?) ард мэт боол шивэгчин мэт халдуулахаас хэлтэрвээс болмой. Эдүгээ заримууд нь бидний доторхи Монголын түшмэд лам нар Хятад ардын баширлах, худал урихан үгс буюу хуурмаглах зальхай арга дор ташааран орж бидний Монголыг өөрчлөн улс төр байгуулахыг байлгаж, Дундад Иргэний таван аймаг бүгдээр найрамдах улс хамт нийлбээс бид нар Монгол аймаг ард цөм нэгэн адил ашиг буй агаад үүнээс хойш үүнд энэхүү түвшин жаргалыг эдэлмой хэмээн бичиг илгээн ирэх нь амой. Иймийн тул манай засгийн хэрэг шийтгэх газраас Хятад улсын хамт нийлбээс хойч өдөр бидний Монгол дор зовлон болох хэдэн зүйлийг гарган бичиж, олон дор дурьдан сонсгосугай. Байцаабаасуу, Оу Жу Ми Жоу газрын олон гадаад улс дор бүгдээр найрамдах улс хэд хэдэн буй амой. Тэдний хууль болбаас улсын харъяат газар орноо бүрнээр албаны болгож, харяъат иргэд газар орон дор гэр байгуулж, тариа тарьбаасуу зоос гаргаж албан дор тушаасны хойно сая өөрийн хөрөнгө болгомой. Эдүүгээ Иргэн улс лугаа нийлбээсүү Монголын газар орон цөм тэдний улс төрийн болохын тулд дотоод газар дор багталцахгүй ядуу иргэдийг шилжүүлэн суулгаж, гаал хөлс хураан тариа хаглуулахыг зүйгээр хориглон зогсоовоос, зохилдохгүй агсаар өвгөдийн үлдээсэн газар орныг өөр аймаг дор бүрнээр эзлүүлж, харин ч бид зоос гаргаж худалдан авхад хүрмүй. Тэр дээр бидний Монгол болбоос язгуураас саруул хөдөө талд дор хэн алиныг ялгахгүй санааны дураар адуулан аж төрж ирсэн бөгөөд аж төрөхөд мөн залхуу цалгайгаар хойч өдөр улс бүхэн дор энэ мэт хуулийг нийтээр явуулах цаг дор хүрсэн хойно Монгол аймгийн ард шөвөг хатгах газар харинолохгүй зовлон болох нь энэ нэг. Түүнээс урьд Манж улсын цаг дор бидний Монголчуудын гааль гувчуур хураахыг үүрд хэлтрүүлсэн бөлгөө. Эдүгээ бүгдээр найрамдах Иргэн улс, Манж улсын гадаад улсаас агсан авсан төлөөгүй өр найман зуу илүү сая одоо шинэ агсан авах мөнгө зургаан зуу илүү сая үнийг бүрнээр Бүгдээр найрамдах Иргэн улсаас төлсүгэй хэмээн нэгэнт олон улс дор зарлажээ. Бидний Монгол хэрвээ Иргэн хамт нийлбээс, дараа төлөх хугацаа хүрсэн цаг дор эрхгүй элдэв зүйлийн нэр зохион таван аймгийн иргэнээс нэгэн адил тэгшхэн хурааж төлмой. Нэгэнт улсын иргэн болсны тул зүй дор төлөхгүй хэмээн үл чадмой. Иргэнйи нэгэн адил тэсгэн хураах дор хүрвээс, хэд хэдэн зуун он болтол гааль гувчуур өгсөнгүй Монгол аймаг энэ зэргийн хүнд татвар тохиолдвоос, аж төрөн чадахгүй ядуурах мохохын туйл дор хүрмүй. Зовлон болох нь энэ хоѐр. Эдүгээ абасу таван аймаг нийлсэн Дундад иргэн улс болов хэмээвч өмнөх хойтох муж цөм хятад нэгэн аймаг бөгөөд харилцан эрх мэдлийг тэмцэн нэрт сайд их түшмэдийг битүүлгээр алж, харилцан өшөө дайсан болж эдүгээ болтол тогтоогүй байна. Бидний Монгол язгуураас өөр аймаг, зан сургаал, үг өгүүлэл, бичиг үсэг адилгүй. Дараа засаг явуулахад бүрнээр Хятад бичгийн төдий хэрэглэмой. Бидний Монгол дор Хятад бичиг нэвтэрхий мэдэх эрдэмтэй ард цөөн, түшмэл дарга нар болбоос бүрнээр эрдмийг үзэж, өргөн хэрэглэх тул нийтээр цөм Хятад хүмүүс болмой. Монгол ард Иргэн Хятад нарын хамт зарга зальхай зэрэг ял хэрэг буй бөгөөс үг үсэг нэвтрэхгүй. Бас аймаг намыг хэлбийн өмгөөлж мушгайтсан газар агсан хэмээн дийлэн хэлэхгүй энэ мэт хэрэг бүхнийг эрх биш үгүй болгож чадахгүй. Дотоод Монгол хошуунд тариа хаглуулж Иргэн түшмэд суулгасан газар энэ зэрэг хилсгүй мушгиж өвөрлснийг үзэж мэдсээр хэрэг. Зовлон болох нь энэ гурав. Түүнээс Хан улсын цагаас нааш Хятадын газар бурхан шашныг эрхэмнэж одоо дор хүрч ирсэн бөгөөд эдүгээ шинэ засаг явуулахыг үзвээс бурхны шашныг асар хүндэтгэхгүй, зарим нэгэн дотоод газар урьд байгуулсан тайх тахиглах сүм хийдийн бурхны хөргийг хараахан орхиж, (цэргийн сургуулал)-ын тэнхим болгон жич хийд сүмийн хүж зулын тариалангийн газрыг сургууллын тариалан болгосон нь нэлээд бүхүйг нүдээр үзэж чихээр сонссон нь тодорхой. Хятад ард гагцхүү бидний Монголын бурхны шашныг яахан эрхэмлэн үүрд агуулж буй зээ. Иргэний хамт нийлбээс хойч өдөр жил удаад Монголын хуучин ѐсыг өөрсдөө халуулж, бурхны ариун шашин сөнөхөд хүрмүй. Зовлон болох нь энэ дөрөв.Тэдний дотоод Монгол язгуураас Цагаан хэрэмийн заагаар суусан Дундад Хятад улст ойр холилцон суусан тул энэ зэргийг нэн ухуулан дурьдахгүйгээр учрыг мэдэх нь бидний гадаад Монголоос нэн ч тодорхой. Бидний язгуураас нэгэн угсааны яс махны төрөл, дотоод гадаад хэмээн ялгаваас зохихгүй.Тэд Иргэн дор ойр суусан тул тэдний сүр хүчин дор айн түтгэлзэн бүхүйг манай засгийн хэрэг шийтгэх газар мөн мэдмой. Эдүгээ цагийн байдлыг үзвээс, Дундад улсыг тойрон хүчирхэг гадаад улс барс мэт хэлэлцмой. Тэр дээр улсын өрийн тоо тэнцүү үлэмж бөгөөд дотоодын самуун бас тогтоогүй. Бидний Монгол бүгдээр нийлж, нэгэн улс болж, язгуураас байсан газар орон зах хэлхээг эзлэн илүү гүний газрыг тэмцэхгүй болбоос Дундад улсын дайлах цэрэг гарбаас олон гадаад улсууд шударгийг барьж, шүүмжлэх буй за. Эдүгээ манай Монгол улсын их цэрэг таван зам хуваан урагш одож, дотоод гадаад Монголын газар дор сэргийлэн суусан Хятад цэргүүд лугаа хэдэн удаа байлдаад цөм дийлжээ. Удахгүй урагш давшин Монгол газрын зүүн баруун өмнөд зах хязгаарууд хүртэл байлдсаар Хятадын түшмэл цэргийг Монголын хязгаараас гаргасугай хэмээмүй. Та өөр өөрийн хошууны зах дор их цэрэг хүрэхийг үзэж гар хөдлөн байлдаж Хятадын түшмэл цэргийг хөөн илгээх бөгөөд тус бүрийн хүчийг нэгтгэж, эртхэн шаламгайлан газар орноо эзлэн авсугай. Боо Хятадын омогтой үгийг сонсч, нэгэн аймгийн дотор харилцан өшөө дайсан болоход хүргүүлэгтүн. Бид язгуураас нэгэн үндэстний тул зүй нь жаргав ч зовов ч үхэв ч нэгэн хамт байваас зохимой. Бас бидний Богд эзэн гагцхүү өршөөл эрдмийг гол болгох бөгөөд Иргэн улсын түшмэл цэргээс бус ажил үйлдвэрийн ядуу иргэдийг халдан зовоовоос үл болмой хэмээн удаа дараагаар зарлиг буулгаж ухуулсаар буй тул бидний улс төрд мөчөөрхөн хорлохгүй энгийн номхон иргэдийг алив газар дор хэвээр агуулан, харин өршөөн хамгаалбаас зохих явдлыг хамтад гаргаж, басхүү манай засгийн газраас албан бичгээр харъяат олон чуулганы хошуун дор ухуулан зарласан нь олон боловч эдүгээ хүртэл дагахаар ирээгүй нь бас буй тул дахин ашиг зовлонгийг сэнхрүүлэн дагаж орсон ба дагаж орон завдаагүй нийт Монгол овогтон дор нийгмээр ухуулан бичиг зарлав. Магад үнэмчлэн хичээн дагаж явагтун. Үүний тул зарлал явуулав. ===Цэргийн түүхэн баримтууд=== ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 1==== Өмнө хязгаар түгшүүртэй учир цэрэг мордуулж газар орныг хамгаалах тухай цэргийн яамны айлтгалыг ѐсоор болгосон бичиг<ref>Монголын шинжлэх ухааны академийн түүхийн хүрээлэн. Монголын ард түмний 1911 оны үндэстний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл - Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914. Улаанбаатар. 1982 он.</ref> :Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны бичиг. Бүгд ерөнхийлөн захирах сайдын яамнаа өргөн илгээв. Явуулах учир: Эдүгээ манай цэргийн яамнаас өвлийн сүүл сарын арван наймны бичин цаг айлтгасан нь: Өмнө зүгийн олон хязгаарт Хятад цэрэг хуралдсан түгшүүртэй мэдээ буй тул, их цэргийг таван замд хуваан мордуулж, газар орныг сэргийлэн хамгаалуулж, дайсныг тосон сөнөөх явдлыг төлөвлүүлсэн нь болох ба үл болохыг хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад, Богд эзэн гэгээнээр толилож, заан сургахыг гуйхын учир: Мөнөөхөн зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт Галсандаш, Дарьганга зэрэг газруудыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг сахих сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах дэд сайд гүн Сономдорж нарын газраас Монгол олон чуулганы ойр ба зах нийлэх Хятадын бага хотод маш үлэмж цэрэг хуралдан, бас өмнө зүгийн Харчин өртөөнүүдийн газар ирж буй ба бас Шилийн голын чуулганы зүүн, баруун Сөнид ван, Улаанцавын чуулганы дарга, Дөрвөн хүүхэд нарын ван нарыг барьж аваачив хэмээсэн зэрэг удаа дараа тодорхойлон гаргаж, газар орныг хамгаалан сэргийлэн бэлтгэх баатар мэргэн цэрэг хурц зэвсэг олгуулахыг эрж, бичиг захидал хүргэж ирснийг шавь боолчууд үзэж хянабаас цаана дашаас тийнхүү Хятад цэрэг халдахаар ирж, өмнө зүгийн алив олон Монголчуудад зовлон самууныг дэгдээн бүхүй нь үнэхээрийн түгшүүртэй бөгөөд нигүүслэлтэй тул, үүнийг урьдхан дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжахаас тусгайлан салсан дэд зэрэг түшмэл Бавуужав харъяат цэрэг нэгэн зуу шахамыг өдөр дараалан хориодоор өртөөлөн довтолгон мэдүүлж, урьдчилан Дарьгангын газар илгээх ба бас урьд Түшээт хан, Сайн ноѐн хан аймгаас түүгээр дайчлан, цэрэг гурван зуугийн дээр сургуулийн цэрэг хоѐр зууг нэмэн томилж илгээхэд сая буулгасан зарлигийг дагаж, дэд сайд гүн Сономдоржыг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд, Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ гүн Пунцагдэжидыг таслан захирах сайдаар тавьж, бүх таван зуун цэргийг захиран мэдүүлэх зэрэг явдлыг нэгэнт бичиг шийтгэж, зохих газруудад явуулан тушаасны дээр, бусад цэргүүдээс зүг нэмэн мордуулахыг томилон завдаж бүхүй атал, энэ завсар бас Хятад цэрэг улмаар нааш давшин хандаж буй хэмээх тул, одоо зүй нь бүх олон газрын түшмэл цэргээс бүгд таван зам анги хуваан томилон мордуулбаас зохихын тулд, оролсон дэд сайд Засагт чин ван Удайн харъяат цэргийг бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдсүрэнд захиргаж, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтохыг харъяат цэргийн хамтаар Егүзэр хутагт Галсандашын хүрээ зүг, дэд сайд Бишрэлт бээс Насан-Арвижахад харъяат цэргүүдийг захирган хоѐр Сөнид, Дөрвөд вангийн зүг Халхын сургуулийн цэргээс мордуулах хоѐр зуун цэргийг урьд явуулан тушаасан хэвээр сайд гүн Сономдорж нар лугаа нийлүүлэн Хөх хотын зүг, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийг харъяат цэргүүдийг захирган авахуулж, Урадын гурван гүн, Хатан голын зүг ийм таван зам анги хуваан дараа дараагаар дайчлан мордуулж, өөр өөрийн заасан газар гүйцэн хүргүүлж, цааш улмаар давшуулан дайсны цэргийг тосон дайлж хядан сөнөөж, газар орныг батлан тохинуулах явдлыг байдлыг үзэж, тухайд нийлүүлэн хянан шийтгүүлбээс болох мэт боловч, шавь боолчуудын зоригоор авчих хэрэг бусын тулд, хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад гуйх нь: Богд эзэн гэгээнээр толилж, заан сургаж дагаж явуулах ажаамуй. Хэрвээ гуйсан ѐсоор болгон явуулбаас тухайд эл түшмэл цэргүүдийг дан ганц өртөөлөн явуулахад цагийн гачаалд өртөөний хүчин тэсэхгүйн тулд, тусгай уналга, ачлага барих майхан, жич цалинг зүйлийг сангийн яамнаас бэлтгүүлэн нийлүүлэн олгуулж мордуулах ба бас уул газруудад хүрсний хойно унах агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, хөрөнгө баялаг лам нар, түшмэд ардад учрыг дурьдан ухуулж, туслан бариулаад дараа нь сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх буюу эс бөгөөс хэрхэн зүй ѐсоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлэх явдлыг шавь боолчуудын газраас төсөвлөн хянаж, өөр гүйцэтгэн шийдвээс, болох ба үл болох явдлыг хамтаар гаргаж, үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав. Зарлигийг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү өдөр цагт хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон зарлиг, Тогтохын биеийг энэ удаа мордуулахыг түтгэлзэж түүний цэргийг Найданжавд захирган мордуул, бусдыг хэлэлцсэн ѐсоор болгогтун хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж, үүнийг зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт, Дарьгангын зэрэг газрыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд гүн Сономдорж, Шилийн гол, Улаанцавын чуулганы дарга, Дарьгангын бүгдийн тэргүүн гүн Сономдовдон нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад нэгэн адил хичээнгүйлэн дагаж, эдний олон ангийн түшмэл цэргүүдийг өөр өөрийн харъяат газар хүрсний хойно бүгдээр хамт нийлж, боловсрол зөвлөлдөж, хэний цэргийг аль хошууны хязгаарын боомт болгох чухам ямар байдалтай газар сэргийлүүлэн хамгаалуулж суулгах ба тэдний барих гэр, уналага агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, засаг лам нар, түшмэл ардад учрыг дурьдан ухуулж туслан бариулаад дараа зохих газруудаас тодорхойлон өргөж, сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх, эсбэсүү хэрхэн нийгэм тэгшийг үзэж, зүй зохисоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлбээс болохыг сайнаар төлөвлөн гүйцэтгэн шийтгүүлж, хэрхэвчээр үлэмж илүү дээш томилож, түрэмгийлэн хөөн авах зэргээр олон дордосыг албадан гасалган зовооход хүргүүлэхгүй болох явдлыг урьдаас хянан тогтоож, уламжлан зохих газар түүгээр зарлан явуулан тушааж, журамлан дагаж шийтгүүлсүгэй. Үүнийг басхүү бэйсийн зэргэ туслагч тайж Чимэдсүрэн, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтох, Хичээнгүй баатар гүн Найданжав, Дэс түшмэл чин зэргэ Бавуужав, Дэд сайд Бишрэлт, бэйс Насан-Аривжах, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлт нарт довтолгон тушаан явуулаад, уг айлтгасан хэрэг, буулгасан зарлигийг хянан үзэж, хичээнгүйлэн дагаж, эдүгээ даруй засажагаан завдаж, урьд нэгэнт өртөөлөн мордож бүхүй түшмэл Бавуужав, дуудлагаар өртөөлөн мордох Зоригт баатарын цэргээс бусад нь бичиг хүлээн авсан өдрөөс таван майхан, уналга ачилга, цалин хүнс зүйлийг түүгээр хүлээн авч, өөр өөрийн харъяат цэргийг гавшгайлан мордож, шаардан явж, арван таван өдрийн дотор тус тусын нэр заасан зүгийн газраа одох ба түшмэл Зүтгэлт, цэргүүд Урадын дунд гүнгийн Бавуудоржийн газраа тус тус гүйцэн хүрэх зэрэг явдлыг эдүгээгийн заан гаргасан ѐсоор шийтгэн дагаж шийтгүүлэн олон хязгаарыг батлан сэргийлэн хамгаалж, цаггүй цагдан байцааж, хэрэв дайсны цэрэг халдахаар ирэх нь болахул мэдүүлбээс зохих олон газраа харилцан мэдээлж, хүчин туслалцуулан эрхгүй нэгэн сэтгэл хүчээр байлдан сөнөөж, газар орныг ариутган тохниулж, гавъяа байгуулан, улсын сүрийг мандуулж удаа бүр учрыг тодорхойлон мэдүүлэн ирүүлэх ба жич харъяат түшмэл цэргүүд хүрсэн эл газарт номхон шударгаар амьдрах алив ардыг өчүүхэн төдий халдан дарлаж гаслаан зовоохгүй, бүгдээр үнэн санаагаар хүчлэн зүтгэж, чухам тус зүйн хэргийг хичээн ѐс журам цэвэр ичимтгийг сахин явж, гавъяаг илэрхийлбээс зохино. Ийн тушаасан хойно цэргийг чангалан баримтлан захирахгүй осолдон цалгардаж дураар тавин явуулж, ѐс бусчилан хэрэг халдахад хүргүүлбээс саадгүй чангалан ял хэлэлцэх явдлыг хамтаар ухуулсугай. Үүнийг басхүү Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамнаа явуулаад байцаан үзэж, одоогийн мордуулах олон ангийн түшмэл цэргийн барих майхан, уналага ачилга зэргийг олон цөөнд тохируулан төсөвлөн бэлтгэж, бүх цалинг зүйлийн хамтаар нийлүүлэн тавин олгуулах ажаамуй. Үүнийг нэгэнтэйгүүр Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг бусад таван яамнаа, баруун хязгаар, Хөлөн буйрын сайдуудад нэгэн адил явуулаад байцаан үзүүлэхээс гадна, дөрвөн аймгийн жанжин чуулганы дарга нарт хуваан тушаан явуулаад тухайг үзэж хянан шийтгүүлсүгэй. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний хоѐрдугаар он, арван хоѐр сарын хорин нэгэн ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 2==== Монгол цэргүүдийн байрлалыг шинэчлэн зохион байгуулах тухай бичиг Цэргийн хэргийг бүгдийг захиран шийтгэгч яамны бичиг<ref>Монгол Улсын Төв Архивын ФА-2. ХН-92.Б.14. Эх нугалбар.</ref> Харъяат цэргүүдийг бүрнээ хойш ухруулан, бас ч цэргүүдээс татан буулгаж цөөрүүлэн суулгаваас олон монголчуудад зовлон бас болохын тул манай яамнаас олон хязгаарын цэрэг бүхий нутгийн түшмэл, ардад ухуулга ба жич цаадах хятад цэргийн захирлуудад мэдээлэн өгөх бичгийн эх зохиож, өөр өөрийн бичгийн дугтуйд углаж хүргүүлсэн тул үүнийг баруун өмнөд хязгаарын цэргийн хэргийг бүгд захирч олон монголчуудыг илбэн тохинуулах хэргийг хамаарсан сайд, мэргэн жүн ван Цэсэнжав, түшмэл Зүтгэлт, зүүн өмнө хязгаарын цэрэг захирсан жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэн, гүн Сумъяа, бүгд захирагч дарга гүн Найданжав, хорооны дарга бэйс Чимэдцэрэн нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад, хүрмэгц бичгийн доторх хэргийг хянан үзэж, ухуулах ба мэдээлэх бичгүүдийг даруй ѐсчлон бичүүлж улмаар гүйцэтгэн, өөр өөрийн харъяат цэргүүдийг захиран авч, нам гүмээр эргэж хойш суулга. Үүнд, урьд сайд жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэнгээс бие өвдсөн учир олгуулахыг ирж мэдүүлснийг чөлөө олгож, уг цэргүүдийг түшмэл Бавуужаваар ерөнхийлөн, Модонбунгаагаар дэслэн захируулах явдлыг айлтгаад, зарлиг ѐсоор болсон тул, харъяат сайд бэйл бүх цэргийг ухруулан суулгах хийгээд татах зэрэг хэргийг гүйцэтгэн шийтгэсэн хойно бэйс Чимэдцэрэнгийн хамтаар нийслэл хүрээнд хүрч ирвээс зохино. Бэйс Чимэдцэрэнгийн цэргийг бүрмөсөн татан буулгаваас уул сайдын цэрэгт нийлүүлэхийг мөн сайд жанжин бэйлийн газраас түүгээр эрхлэн гүйцэтгэн шийтгэх, олон сайд, дарга нарын тус тус захирсан цэргээс олон цэрэгтэйгээс нь гурваад хороо, цөөхөн цэрэгтэйгээс нь хошоод хороо үлдээж, гүн Найданжавын цэргийг ихэмсэг бэйл Цэрэннямын нутгийн өмнө захын Өрөмтэй худагтад, сайд гүн Сумъяагийн цэргийг Дарьгангын өмнө захад, түшмэл Бавуужав нарын цэргийг хурц бэйс Түдэнгийн хошууны өмнө захад, ван Цэсэнжав нарын цэргүүдийг Мэргэн вангийн хошууны нутгийн өмнө Сулхээр зэрэг газарт, түшмэл Зүтгэлтийн цэргийг сайд Түшээт вангийн хошууны өмнө захад Аваргахүрд, Хар-Ус зэрэг газар тус тус суулгаж, уул цэргүүдийг аль аймаг чуулганы цэргүүдийг буулгах суулгах зэргийг харъяат захирсан сайд түшмэл эрхлэн шийтгэж, татаж буулгах цэрэгт сан ба аймаг хошуунаас олгосон хувцас ба агт морь, гэр хэрэглэлийг хүрэлцэхээр үлдээж, сэргийлж суулгах цэрэгт шилжүүлэн олгож, зэвсгийг бүрнээ хураан авч захирах түшмэлд авуулан цэргийн яамнаа хүргэн ирүүлж, бүртгэн хураалгая. Басхүү үлдээж сэргийлэн суулгах ба буулгах цэрэгт аль аймаг чуулган хошууны цэргээс үлдээсэн буулгасан нэр тоо зэргийг тус бүр тодорхой цэс үйлдэж, жич буулгасан цэргүүдийг хэн хэн түшмэлд тушаан өгч, аль газраар буцаасан зэргийг хамтаар тус тус мэдүүлэн ирүүлээд байцаахад бэлтгэе. Үүнийг шалгарсан баатар дарга гүн Мөрөнгаад тушаан явуулаад, харъяат бүх цэргүүдийг захиран авч, манай яамнаас дахин тушаахын инару байлдах хэрэг үүсгэхгүй, сахин сэргийлж суугаасай. Бас ч сайд Егүзэр хутагт Галсандашд явуулаад журамлан дагаж шийтгүүлье. Үүнийг басхүү дөрвөн аймгийн жанжин, чуулганы дарга нарт тушаан явуулаад тус тусын аймгийн нутгийн захыг сэргийлэн суулгасан цэргүүдийг бүрнээ татан буулгаж, захирагсдад олгосон тэмдэгийг хурааж мэдүүлье. Хүргэж ирүүлье. Ийнхүү явуулан тушаасан, үүнийг Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг таван яамнаа явуулан байцаан үзүүлье хэмээн өргөжээ. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны арван нэгэн сарын шинийн долоон (1913 оны арван хоѐрдугаар сарын 4-ний өдөр.) == Урлагийн бүтээлүүд == ===Баримтат кино=== * [[Хоржийлоо]] [[Баримтат кино]] ===Уран зохиол=== * [[Бямбын Ринчен|Б.Ренчин]]. [[Үүрийн туяа]]. [[роман]] * [[Дүгэржавын Маам|Д.Маам]]. [[Газар шороо]]. роман == Эх сурвалж == * [http://iccs.aichi-u.ac.jp/archives/report/057/5c4a92eccc970.pdf ボグド・ハーン政権軍南進作戦に関する一考察 ―阿爾花(アルファ)公・ナスンアリビジフの帰還問題を中心に―] * Л. Дэндэв, “Монголын товч түүх” Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал-29 дүгээр боть, Улаанбаатар, 2006, * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “Бүгд Найрамдах Монгол ард улсын түүх”. Гурван боть. УБ. 1968 он. * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “В.Котвичийн хувийн архиваас олдсон Монголын түүхэнд холбогдох зарим бичиг”, хэвлэлд бэлтгэсэн Б.Ширэндэв, Шинжлэх Ухааны Академийн хэвлэл, Улаанбаатар, 1972, тал 23-39. * EDITED BV LO HUI MIN: THE CORRESPONDENCE OF G.E.MORISSON II, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRISS 1978, P 48 * Монгол улсын түүхийн төв архив. ‘’ Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914’’. ТТА. ФА-4. НХ-656. * Ш. Нацагдорж. Манлайбаатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн хэвлэх үйлдвэр, УБ., 1946 он. * Монгол ардын журамт цэргийн дуртгалууд, гуравдугаар дэвтэр, Улсын хэвлэлийн газар, УБ., 1986. * Монгол улсын түүх Ү боть. ХХ зуун, Монгол улсын шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэн, УБ., 2004. * Японы Гадаад Харилцааны Түүхийн Архив. Гадаад явдлын яамны тэмдэглэлийн баримт бичгүүд. (Дайшѐ-гын хуучин цэс) * Японы сэргийлэн хамгаалах тэнхимийн сэргийлэн хамгаалах институтын материал. Хуучин далайн цэргийн яамны архивын материал. * Ө. Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == * [https://mongoltoli.mn/history/h/187 Таван замын байлдаан] {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] l54oj00bvygvc7p2yke5011a648sih5 707215 707214 2022-08-04T01:02:58Z 95.111.217.180 /* Урвалт */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Таван замын тулаан |partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд]] |campaign=Таван замын байлдаан |image=[[Зураг:Mongolian_soldiers.jpg|300px]] |caption=Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд |date=1912-1915 он |place=[[БНХАУ]], [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Шинжаан|Шинжааны өөртөө засах тойрог]] |casus= |territory=[[Өвөр Монгол]] болон бусад монголчууд амьдардаг нутгийг алдсан ба хожим [[Хятад]]ын нутаг болсон |result= Гурван улсын [[Хиагтын хэлэлцээр]] |combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]<br />[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],<br /> бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]<br />дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], <br />дэд сайд [[Бавуужав]]<br />дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[:zh:那逊阿尔毕吉呼|Насан-Аривжих]]<br />сайд, гүн [[Содномдорж]]<br />дэд түшмэл Зүтгэлт<br />гүн [[Лаварын Сумъяа]] |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />маршал [[:zh:王怀庆|Ван Хуайчин]] |strength1=[[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Богд Хаант Монгол Улсын арми]], <br />[[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг]]ийн ангиуд нийтдээ 10000 орчим цэрэг |strength2=70000 [[цэрэг]],<br />янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]]<br />, 80-90 пулемёт |casualties1=алуулсан 400 орчим, <br />олзлуулсан 60<br />шархадсан 48 |casualties2=алуулсан 3795,<br />олзлуулсан 76<br />зөвхөн 3 тулалдаанд 4-8 их буу,410-аад их бууны сум,<br />7 пулемёт түүний 5000 сум,<br />1080 буу, 85600 ширхэг сум, <br />421 сэлэм олзлуулсан. }} [[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] '''Таван замын байлдаан'''- Монгол-хятадын хооронд 1912-1915 онуудад болсон дайныг хэлдэг бөгөөд [[Монгол]]ын тал [[Өвөр Монгол]]ын нутгийг [[хятад]]ын цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх зорилготой байсан бол [[Хятад]]ын тал Өвөр монголыг алдахгүй байх төдийгүй [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсыг]] устган түүний нутгийг булаан эзлэх зорилготой байжээ. Энэ дайныг хятадад "[[Үхэр жилийн үймээн]]" гэж нэрлэдэг бөгөөд дайны үед хятадын үлэмж давуу цэргийн байлдааны ажиллагаанууд нь бүтэлгүй болж ихэвчилан ялагдаж байсан тул гүнзгийрүүлэн судалдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад ялагдлуудаа [[ялалт]] болгон хуурамчаар тэмдэглэсэн байдаг онцлогтой. Таван замын байлдааны үед [[Ховдын хязгаар]]ыг хамгаалах [[Баруун Монгол]] буюу [[Шинжаан]]ыг [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|хятадаас чөлөөлөх зорилго]]ор [[Богд хааны Засгийн газар]] Гурван замаар цэрэг хуваан оруулсан байна. Энэ тухай судалгаа бараг байдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад цөөн тооны мэдээлэл байдаг. Энэхүү таван замын байлдаанаас тусдаа явагдсан [[Монгол-хятадын дайн]]ыг [[Гурван замын байлдаан]] гэж нэрлэн оруулав. [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдаж зарлан тунхагласан явдалд [[Өвөр Монгол]]ын [[Зуу Үд]], [[Зост]], [[Жирэм]], [[Шилийн гол]], [[Улаанцав]], [[Их зуу]] зэрэг 6 чуулган [[Хөх хот]]ын Түмэдийн зүүн баруун гарын засаг Хар мөрний их мянган, [[Өөлд]]ийн засаг, [[Алшаа]], [[Ар хорчин]], [[Или мөрөн|Илийн мөрний]] [[Цахар]] зүүн гар болон [[Тарвагатай]]н аймгийн хошууд талархан дагаж баясахаа илэрхийлж, [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[цэрэг]] илгээж, Өвөр Монголыг бүхэлд нь Хятадын дарлалаас чөлөөлөхийг хүсэн гуйжээ. Хөлөнбуйрын Барга, Өвөр зургаан чуулганы 49 хошууны 36 нь Монгол улсад нэгдсэнээс гадна Хөх нуурын 24 хошуу, Цахар 8 хошуу, Или мөрөн болон Тарвагатайн 16 хошуу дагаар орж албан ёсоор нэгдэхээ илэрхийлсэн юм. [[Богд хаан]]ы [[зарлиг]]аар [[1913]] оны [[долоодугаар сар|7-р сар]]д зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх тусгай газар байгуулагдаж, [[Сайд]]аар нь [[цэцэн хан аймаг]]ийн харьяат [[Егүзэр хутагт|Егүзэр ачит зан бадарсан эрдэнэ мэргэн хамба]] [[Галсандаш]]ийг томилсон. ==Урьдчилсан нөхцөл== [[Файл:Бавуужав.png|thumb|left|200px|Шударга баатар Бавуужав]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Монгол үндэстэн]]г нэгтгэн Нэгдмэл Монгол Улс байгуулахыг [[Монгол]]ын тухайн үеийн эрх баригчид эрмэлзэж байв. Богд Хаант Монгол Улсад Өвөр Монгол болон бусад монголчууд нэгдэх эрмэлзлээ илэрхийлж, хуучин [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] харъяаны Монголчуудын хэмжээнд [[бослого]], хөдөлгөөнүүд газар сайгүй өрнөж байлаа. Үүнийг эсэргүүцэн [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] дарлалыг авч хаян [[Дундад Иргэн Улс|Дундад Иргэн улс]]ыг байгуулсан [[Хятад|Хятадууд]] өөрсдийгөө манж нарын өв залгамжлагч гэж үзэн хуучин Манж Чин улсын нутагт гарсан үндэстэнүүдийн тусгаар тогтнох эрмэлзэл бүхий эсэргүүцэл, тэмцлийг цэрэг, зэвсгийн хүчээр нухчин дарж хэлсэн. Түүхийн ийм эгзэгтэй үед Богд хаан Монгол улс, Өвөр монголчуудыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөх, өөрт сайн дураар нэгдсэн монголчуудыг нэгтгэж, хязгаар нутгаа батлан хамгаалах зорилгоор [[Чуулалт хаалга]], Бат хаалга ([[Хорчин зүүн гарын дунд хошуу]]), [[Долнуур]], [[Хөх хот]], [[Бугат]] хотын чиглэлд таван замаар их цэрэг хөдөлгөв. ==Монголын тал== ===Монгол дах нөхцөл байдал=== Богд Хаант Монгол Улс байгуулагдсанаас эхлэн түүний Засгийн газраас Ар ба Өвөр Монгол төдийгүй нийт Монголчуудыг нэгтгэн Их Монгол улсыг байгуулахыг өөрийн үндсэн бодлого болгон хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Энэхүү бодлогын дагуу Өвөр Монголын олон түмэнд хандан “Манай засгийн газраас их цэргийг томилж дотоод монголд сэргийлэн суулгасан хятад цэргүүд лүгээ байлдаж хятад түшмэл цэргийг бүрмөсөн гаргасугай хэмээмой. Их цэрэг хүрэхийг үзэж хүчин хавсран газар орноо эзлэн авсугай. Бид язгуураас нэгэн үндэстэн тул зовлон жаргаланг хамтатгаваас зохимой” хэмээн ухуулан таниулах зарыг түгээн дэлгэрүүлж байв<ref>Ж.Урангуа: “ХХ зууны эхэн үеийн Монгол улс 1911-1919”, Улаанбаатар, 2006 он. Тал 47</ref> Монголын засгийн газар нь Манж чин гүрэн задран унасан учир Манж нарын нэгтгэсэн Монгол, хятад, түвд болон бусад үндэстэнгүүд өөрийн тусгаар улсыг байгуулах эрхтэй гэсэн түүхэн үндэс бүхий зарчмын дагуу Манж нарын эрхийг шууд залгамжлан авах гэсэн хятадын үндэслэлгүй их гүрний дээрэнгүй бодлогыг эрс эсэргүүцэн дээрх бодлогыг сөргүүлэн дэвшүүлжээ. Мөн тэд өөрийн дээрх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Оросын тусламжид түшиглэхээр тооцоолж байжээ. Гэхдээ Богд хаан болон түүний Засгийн газрын эрх бүхий ноёд барууны дипломат ёс гэж нэрлэдэг гадаад өнгөндөө найрсаг мэт боловч хүчтэй нь хүчгүйгээ дарладаг зарчим бүхий өөрийн их гүрний эрх ашгийг бүхний тэргүүнд тавьдаг тэрхүү ёс зүйг мэдэхгүйн улмаас Оросын эрх ашиг юу болохыг танин мэдэж чадалгүй хэт найдлага тавин хүлээж байсан байна. Монголын талын энэхүү найдварыг ашиглан өөрсдийнхөө Монгол дахь эрх ашиг ба худалдааны хэргийг завдан тогтоох гэсэн Оросын засгийн газрын ажиллагаа нь эрчимтэй болж, гадаад явдлын тэргүүн сайд Сазанов 1912 оны есдүгээр сарын 3-нд хаандаа бичиг өргөж, “Монголд онц элч томилон, Орос-Монголын найрамдлын гэрээг тогтоох учир бол Оросод туйлын чухал ашигтай явдал болно” гээд онц элчийн тушаалд Хаант засгийн Алс Дорнодын гадаад харилцааны томоохон зүтгэлтэн Кростовецыг томилох хэргийг хаандаа зөвлөжээ. Ийнхүү Гадаад яамны тэргүүн сайдын саналаар хаант Оросын бүрэн эрхт онц элчийн хувиар Кростовец Монголтой хэлэлцээр хийхээр болж Нийслэл хүрээнээ ирсэн байна. Гэрээ байгуулах хэлэлцээнд Монголын талын төлөөлөгч Сайн ноѐн хан Намнансүрэн, Да лам Цэрэнчимэд нараас “Монголын засгийн газраас бүх монгол үндэстнийг нэгтгэсэн тусгай бүрэн эрхт эзэнт улс төр байгуулах явдалд их Орос улсаас зүйл бүрийн тусламж үзүүлэх ба, хятад улсаар зөвшөөрүүлэхийг хүсмой” хэмээсэнд Оросын талын төлөөлөгч Кростовецоос “Монгол овогтон бүхнийг нэгтгэх явдал болвоос тус улсын засгийн бодлогтой харшилдах бөгөөд Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхээ олох нь маш чухал тул одоо үүнийг даруй хэлэлцвээс зохимой” гэж хэлэлцээрийн агуулгыг зөвхөн Армонголын тухай ярихаас биш Өвөр Монголд холбогдуулж болохгүй гэж анхааруулсан байна. Үүнд Да лам Цэрэнчимэдээс “1911 онд миний бие Ханддоржийн хамт Оросын засгийн газар лугаа Монгол овогтныг нэгтгэсэн улс төр байгуулахыг илэрхийлж тусламж гуйхад Орос улсаас зөвшөөрөн хүлээсэн байгаад одоо яагаад ийнхүү санал гаргасан бэ. Үүнийг бид зөвшөөрч чадахгүй. Хэрвээ Гадаад Монгол тусгаарлаж Дотоод Монгол Хятад улсад хэвээр эзлэгдэх аваас үнэхээр ашиггүй явдал болмой. Энэ учраас Монголын цэрэг нь хятад лугаа байлдахад гагцхүү Орос улсын тусламжийг түших юм. Ингэж сая бидний хүсэл биелэгдэж Монгол овогтон бүгдээрээ нэгдэж нэгэн улс болж чадмой. Учир иймээс Ар, Өвөр Монголыг салгаж болохгүй” гэжээ. Орос улсын төлөөлөгч Кростовецоос мөн Ар, Өвөр Монгол нэгдсэн улс байгуулах явдалд Орос улсын талаас туслаж болохгүйн учир шалтгааныг тайлбарлан хэлээд гэрээ бичгийн эхийг тус тус бэлтгэсэнээ дахин ярилцахаар тогтоод анхны хурал дуусжээ. Дараагийн хуралд Монголын талын дэвшүүлсэн бичигт “Монголчууд Манж, Хятадын эрх мэдлийг устгаж бүх Монголыг нэгтгэсэн бүрэн эрхт их улсыг байгуулсан явдлыг Орос улсаас эн тэргүүнд зөвшөөрч цаашдаа эрхбиш хамгаалах үүргийг хүлээн гүйцээх хэрэгтэй. Түүний дараа, бид бас бусад гадаад улсуудаар тусгаар тогтносон эрхээ зөвшөөрүүлнэ” гэж дурджээ. Эдгээр шаардлага нь Оросын засгийн газрын бодлоготой нийцэхгүй болохоор Оросын төлөөлөгчид зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлжээ. Хоѐр этгээдийн ширүүн маргалдааны дунд Да лам Цэрэнчимэд “Манж, Хятадын захиргаанаас гараад дахиад бас Оросын боол болохыг бид хүсэхгүй. Тус хэлэлцээрийг зогсоож, Бээжингийн засгийн газраас өөрийн монгол төлөөлөгч Наянт ванг ирүүлж хэлэлцээр хийх нь зөв байна” гэж хэлсэнд Оросын төлөөлөгч Кростовиец ихэд уурлаж, монголын бэлтгэсэн бичгийг шалан дээр хаяж “Гэрээний хурлыг харшилсан хариуцлагыг монголын тал үүрэх хэрэгтэй. Тус төлөөлөгч би Да ламын гүжир үгүүдийг хүлээж чадахгүй учрыг өөрийн улсын хаан эзэн ба засгийн газартаа мэдүүлнэ”гэж хурлыг хаян гарсан байна. Ийнхүү хэлэлцээрт хямрал гарч ямарч бүтэмжгүй байгаад хэдэн өдрийн дараа, Оросын төлөөлөгч Кростовец урам зориггүй тархаж явсан Монголын тэргүүн сайдуудыг дуудан аваачиж “Сая хүлээн авсан мэдээнээс үзэхэд Хятад улсын Монголыг байлдах их цэргүүд монголын баруун хязгаарын Ховд, Алтайн замаар нэгэнтээ ойртож ирсэн болохыг манай хязгаар захын албан газруудаас цахилгаан мэдээгээр надад хэд удаа мэдүүлж ирсэн бөгөөд тэдгээр хятад цэргийн тоо маш и бөгөөд зэвсэг хэрэглэл хурц чадамгай хэмээх тул түүн лүгээ эсэргүүцэн тулах арга бодлогыг бэлтгэвээс зохимой” гэсэнд Монголын сайд ноѐд нар ихэд айн сүрдэж зэр зэвсгийн тусламж гуйсанд Оросын төлөөлөгч Кростовецоос “Хоѐр улсын найрамлын гэрээ бичгийг үсэг зурахын өмнө ямар ч тусламжыг үзүүлж үл болмой. Хэрвээ бичгийг одоо даруй миний төлөвлөгөөгөөр зөвшөөрөн тогтоох юм бол цэрэг зэвсгийн тусламж хамгаалалыг үтэр түргэн үзүүлж,тэдгээр хятад цэргийг монголын хязгаарт оруулахгүй болгохыг миний бие батлан хүлээж авмой” гэжээ. Энэ үед монголын талын хүмүүс өргөгүй байдалд орж Кростовецын зохиосон гэрээ бичиг дээр гарын үсгүүдээ зурж батлан тогтоожээ.<ref>L.DINDUB, A Brief History of Mongolia in the Autonomous period, Mongolian Text, with an Introduction and index in English by Gombojab Hangin, Indiana University, Indiana, 1977, P63.</ref> [[Файл:Карта к статье «Монголия». Военная энциклопедия Сытина (Санкт-Петербург, 1911-1915).jpg|450px|thumb|Монгол улсын газрын зураг (1913)]] Ийнхүү -Орос-Монголын найрамдлын гэрээ нь 1912 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Нийслэл Хүрээнд байгуулагджээ. Найрамдлын гэрээ дөрвөн хэсэг, хавсралт арван долоон зүйлсээс бүрдэнэ Тус гэрээний хэлэлцээр хийхэд Өвөр Монголын асуудлаар хоѐр талын төлөөлөгчдийн хооронд зарчимын чанартай санал зөрөлдөөн байсан нь тодорхой мэдэгдэж байна. Богд хааны засгийн газар нь Өвөр Монголыг багтаасан нэгдмэл улсыг байгуулахыг зорьж байхад, хаант Оросын засгийн газар зөвхөн Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхийг батлах саналыг баримталжээ. Гарын үсэг зурж батлагдсан гэрээгээр Орос улс, Монголыг үндэстний цэрэг анги байгуулж болох, хятад улсын цэргийг Монголын хилд оруулахгүй, нүүдлийн иргэдийг өөрийн нутагт суурьшуулахгүй байх эрх бүхий автономит орон гэж хүлээн зөвшөөрчээ. Мөн Оросын хөрөнгөтнүүдийн капиталыг Монголд татваргүй чөлөөтэй нэвтрэх бололцоог олсон байна. ===Монголын талын төлөвлөгөө=== Богд хааны засгийн газар нь Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх бодлогоо шаргуу явуулж өөрийн төлөөлөгчидөө Петирбургт удаа дараа явуулж дэмжлэг тусламж олох гэж оролдсон боловч Орос улс хүлээн авахгүй татгалзаж ганц Армонголыг хятад улсын түрэмгийлллээс хамгаалахад зориулан зэвсгийн тусламж үзүүлсэн байна<ref>Ц. Пунцагноров: “Богд Хаант Монгол Улсын гадаад бодлогын тухай 1911-1919”, Олон улсын монголч эрдэмтдийн зургаадугаар их хуралд тавьсан илтгэл. Улаанбаатар, 1992 оны найман сар.</ref> Богд хааны засгийн газар, [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|Орос-Монголын гэрээ]] байгуулагдсаны дараа уг гэрээний зарим зүйлд түшиглэн Өвөр Монголыг хятадаас чөлөөлөн авч Монгол улстай нэгтгэх зорилгоор цэрэг мордуулах, Гадаад явдлын яамны тэргүүн сайд Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Хаант Орос ба Европын зарим улсад явуулах, Төвдтэй найрамдлын харилцан туслалцах гэрээ байгуулах, Дотоод явдлын яамны тэргүүн сайд Цэрэнчимэд тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Японд томилох зэрэг арга хэмжээг яаравчлан авчээ. Монголын Засгийн газар, ялангуяа Цэргийн яам нь Өвөр Монголоос дүрвэж ирсэн монголчуудаас тухайн орон нутгийн байдал% хүн амын санаа сэтгэл, хятад цэргийн тоо байрлал зэргийг тодруулахаас гадна туршуул илгээн тагнуулын мэдээлэл цуглуулж байв. эдгээр мэдээлэлд үндэслэн цэргийн яамнаас Өвөр Монголыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулсан байна. Төлөвлөгөөнд оросоос авсан зэр зэвсгийн хэмжээнд түшиглэн бэлтгэх боломжтой цэргүүдийг 5 чиглэлд анги болгон зохион байгуулах, тэдгээрийг унаа уналга, хоол хүнсээр орон нутгйин бололцоог ашиглан хангахаар тооцоолсон байна. Мөн таван замын цэргийг еранхийлан удирдах командлагчийг сонгон томилсон ба бусад ангиудын захирагч болон туслах жанжин нарыг томилжээ. ==Хятадын тал== ===Хятад дах нөхцөл байдал=== 1912 оны сүүлч болоход Өвөр Монголын улс төрийн байдал Бээжингийн засгийн газарт хүнд чухал асуудал болж тулгамдаж байжээ. Засгийн газарт Монголын асуудлаар Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг болон үүний эсрэг аядуу бүлэг гэсэн 2 бүлэг байсан байна. Гэхдээ эдгээр бүлгүүд нь Монголыг бүхэлд нь өвөр, ар гэлгүй бүгдийг нь хятадын захиргаанд нэгтгэх зорилготой байсан ба зөвхөн түүнийг хэрэгжүүлэх арга замын хувьд зөрчилтэй байсан байжээ. Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг нь Монголыг дайлах цэргээ томилон Монголыг дайран цохих чиглэлээ бататгажээ. Ийнхүү Монголыг дайлах цэргийг томилохын дагуу Бээжингийн засгийн газрын дотоодод тун ширүүн яриа хэлэлцээр болжээ. Энэхүү санал зөвлөгөөн нь юуны урьд Төрийн явдлын хорооны хянан тогтоолыгхүлээх хэрэгтэй байжээ. Есдүгээр сарын 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны цэргийн явдлын нууц хуралдаан дээр хатуу бүлэг болох хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чирүи болон энх бүлэг болох төрийн явдлын сайд Жао Бинжүн санал зөрөн маргалдаж, эцсийн дүнд гадаад харилцааны хэлэлцээр хийх шийдвэрлэх санал нь засгийн газрын зөвлөгөөнөөр батлагджээ. Үүний зэрэгцээ Юань Шикай ерөнхийлөгчөөс Өвөр Монголын Гүнсэнноров ван болон Армонголын Наянт вантай уулзан ярилцжээ. Тэгээд есдүгээр сарын 25-ны өдрийн төрийн явдлын хуралдаанд Юань Шикай 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны нууц хуралдаан дээр батлагдсан засгийн газрын тогтоол болон Монголын ван гүн нарт зөвшөөрөгдсөн саналыг үндэслэж, Монголын асуудлыг шийдвэрлэх аядуу арга бодлогыг илэрхийлжээ. Гэвч хуралд оролцогсодын олонх нь эсэргүүцсэн. Тухайн үед Бээжингийн засгийн газрын дотоодод Юань Шикай, Жао Бинжүн нарын саналаар төлөөлүүлсэн зэвсэгт хүчнийг хэрэгжүүлэхийг эсэргүүцэх санал зөвлөгөө байхад Дуан Чирүи, Шүи Шүжан (Хуурай замын цэргийн газрын товчоон дарга), Иан Шишань (Шаньши дүдү) мэтийн цэрэг дайнаар дайлан дагуулахыг санаачилсан цэрэг засгийн ноѐд түшмэд нэлээд байсан мөртлөө энэхүү цэрэг дайны хүчинд түшиглэн Монголын тусгаар тогтнолыг устгахыг санаачилсан хүчин нь олонхи байж хүчтэй байжээ. Гацхүү цэрэг засгийн хэмжээнд биш, улсын дотоод дахь энгийн хүн амын хувьд чгэсэн Монголын тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэх санал илэрхий давуу байжээ. Тэд Монгол бол манай нутаг дэвсгэр, Төвдийн нэг хэсэг бол үнэндээ хятад хүний манасан газар учраас Монгол болон Төвд нь яриангүй Дундад иргэн улсад харъяалагдах ѐстой. Эдгээр орны тусгаар тогтнол гэгч ёсонд үл нийцэх ялт ажиллагаа" гэж эсэргүүцсэн санал давамгайлж байсан байна. <ref>“Иргэн улсын Жинши зохиол найруулал”, тал 666, 677</ref> Юань Шикайн аядуу бүлгийг дэмжиж байсан нь Тэр үед Бээжингийн засгийн газар Оросын Хаант Улстай гадаад харилцааны хэлэлцээр хийхээр бэлтгэж байсан тул цэргийн хүч хэрэглэн Монголын асуудлыг шийдвэрлэхээс түр татгалзан хойшлуулах үндсэн шалтгаан болсон байна. 1912 оны арван хоѐрдугаар сарын 3-ны өдрийн “Мүгдэний цагийн сонин”-ы “Иргэн улсын чухал мэдээ”-д доорх мэт өгүүлж, Монгол тусгаарласанд чанга эсэргүүцэл тавьж байх нийгмийн сэтгэлгээг тусгажээ. Сонин мэдээнд эл газрын байдал тусгагдаж “...Шаньдун-д... Бүх улсын ах дүү нар хүчин хамтран дайтахаар зорьж буй. Гэхдээ дайн хийхэд сүйтгэл их. Ах дүү нар бүх хүчнээр зоос мөнгө цуглуулж тус болох нь зохистой. Сонсохоор мужын төвийн нэгэн Чин овогт авхай эх улсаа хайрлах баатар хөвгүүдийн зориг санаагаар хүчир бэрхшээлийг хайхралгүй боомтын гадна үхэж сэхэхээ үзэлцье хэмээн, эмэгтэйчүүд буу зэвсэг үүрч дайн байлдаанд эрчүүдтэй адил явж дийлэхгүй тул онцгойлон цэргийн ам хүнс цуглуулах бүлгэм байгуулахаар уриалж, далайд дусал нэмэх хувь нэмэр үзүүлэх гэсэн...” “...Шандунь мужын Жинан хотод эмэгтэйчүүдийн цэрэг зохион байгуулж Монголыг дайлах дайнд оролцохоор бэлтгэж буй...” гэж мэдээлж байжээ. ===Хятадын талын төлөвлөгөө=== 1911 оны байдлаар Оросуудын хийсэн судалгаанд Манж Чин улс нь нийт 160 мянган явган цэрэгтэй, 285 батальоноос бүрдэх 11 дивиз, үүнд тусгай 25 бригадтай байсан.Манж чин улсын хаант төр мөхсөнөөр түүнийг шахан зайлуулж гарсан дундад иргэн улс 1913 он гэхэд хятадын хуурай замын цэрэг дотооддоо олон үймээн самуунд оролцчихсон туршлагатай, чадварлаг арми болсон байлаа гэж тэмдэглэснийг иш татав. 1912 оны 10 сараас Өвөр Монголд болсон зэвсэгт мөргөлдөөн улмаар хурцдаж байжээ. Дундад Иргэн улсын сэргийлэлтийн цэрэг анги нь Богд Хаант Монгол Улсын цэргийг дайрахын зэрэгцээгээр Өвөр Монголын дотоод дахь бослогыг дарангуйлан дарахаар бэлтгэж байжээ. Иргэн улсын талаас жилийн эцэс болтол цэргийн хүчнээ байрлуулж дуусаад, дайтах төлөвлөгөөг дараагын шатанд оржээ. Тухайлбал, цэгцлэн тохируулсан Монголыг дайлах цэрэг нь тохиолыг хүлээж давшилт хийхэд бэлэн болжээ. 1913 оны эхээр Дундад Иргэн улсын цэргийн дайтах цэрэг ангийн цэгцлэн тохируулсан байдлыг Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэлээс нарийн ойлгож болно. Түүнийг үндэслэн ДИУ-ын цэргийн Өвөр Монгол хилийн ойр хавийн газар оронд тохируулсан цэргийн хүчний байдлыг ажиглан мэдэж болно. Ар, Өвөр Монголын хамаа бүхий газар оронд эл улсын цэрэг байрлуулсан байдал. (1913 оны нэгдүгээр сарын цэргийн захиргааны данс эвхмэл)д доорх мэт тэмдэглэж байна. *Хөх хотын чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр): Явган цэрэг: 5 860 хүн Морьт цэрэг: 1 400 хүн Хөх хотын буут цэрэг: 230 хүн, 15 их буу, 6 пулѐмот *Чуулалт хаалганы чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр): Явган цэрэг: 4 120 хүн Морьт цэрэг: 2 470 хүн Буут цэрэг: 400 хүн, 24 их буу Барилгын цэрэг: 220 хүн Пулѐмёт: 22 <ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл “Монголын мэдээ”, гуравдугаар боть, Дайшѐо-гын 2-р оны хоѐрдугаар сараас додоодугаар сар, данс эвхмэлийн дугаар 1-6-1-5-7</ref> Хүнд, хөнгөн (?) цэрэг: 100 хүн *Чэндэ (Халуун гол)-ийн чиглэл(Өвөр Монголын дунд хэсэг) Явган цэрэг: 7 720 хүн Морьт цэрэг: 1 650 хүн Буут цэрэг: 230 хүн, 14 их буу Инжнерийн цэрэг: 100 хүн Пулѐмёт: 12 *Кайлү-гийн чиглэл: (Өвөр Монголын дунд зүүн өмнө хэсгээр) Явган цэрэг: 4 340 хүн Морьт цэрэг: 1 590 хүн Буут цэрэг: 250 хүн, 27 их буу Пулѐмот: 24 *Таонон (Шаазгай хот<ref>[http://eagle.mn/r/67647 Тогтох тайжийн тухай хоёр дуу] Одоогийн Таононфу гэж буй хотыг монголчууд Шаазгай хот гэдэг байжээ.</ref>)-ын чилэл: (Өвөр Монголын зүүн хэсгээр) Явган цэрэг: 1 600 хүн Морьт цэрэг: 900 хүн Буут цэрэг: 100 хүн, 6 их бууд *Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэл: (Өвөр Монголын зүүн хойд хэсгээр) Төмөр замыг сахих ангийн, явган цэргийн 6 холбоот анги, морьт цэргийн 6 холбоот анги, буут цэргийн 4 дунд анги, барилгын цэрэг 1 дунд анги, төмөр замын 64 дунд анги, Энд Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэлд байгаа бодит тоог тэмдэглээгүй. Эл чиглэлийн бүх цэргийн хүчин (нийт тоо нь)-ний тухай Өвөр Монголд суугаан хятад цэргийн ерөнхий тооны их төлөв бүртгэл: цэрэг 33 460 хүн, 85 их буу, 54 пулѐмот гэж тэмдэглэж байна. Энэ нь "Монгол газрын ойллого"д тэмдэглэж байгаа *Нийт цэргийн хүчин 39 900 гаруй хүн, их буу 54, пулѐмот 4<ref>Монгол газрын ойллого‖-ын 1554-р нүүр</ref> байна. Японы гадаад явдлын архивын материалын дагалт зурагт, дайтах цэрэг анги зургаан бүлэг хувааж байх бөгөөд тус тусын цэрэглэн харалт нь тодорхой бий. Үүнийг монголын талын түүхэн материалтай харьцуулж үзвэл, ДИУ-ын цэргийг зургаан бүлэг хуваасан учир бол Монголын цэрэг таван бүлэг болж ёиглэл гарган байсны эсрэг авсан төлөвлөлт ажээ. Ингэж Дундад улсын засгийн газар нууцаар цэрэг томилон Өвөр Монголд хувиарлан суулгаж бага багаар нэмэгдүүлж байжээ. Чуулалт хаалганы зүүн хэсэгт суугаа цэрэг гурав, дөрвөн мянгаас нэмэгдээд хоѐр түм гаруй болж, Монголыг дайлах хошууч цэрэг анги нэгэнтээ бэлтгэлээ дуусгаж төвийн шилжүүлэн томилохыг хүлээж байсан байна. Энэ үед ДИУ-ын цэрэг нь Өвөр Монголд дайтахаар бэлтгэсэн ѐсоор Өвөр Монголын эл газар цаашлан Армонголд дайран орохоор төлөвлөж байсан байна. Бээжингийн засгийн газарт ―Ерөнхийлөгчийн ордон өдөр дараалан хуралдаж, бүр л цэрэг татан шилжүүлэх ба цэргийн сүйтгэл цуглуулах хоѐр учирт зүтгэлцэн, цэрэг ба санхүүгийн хоѐр яамыг тусгайлан хариуцуулахаар зарлигджээ. Дуан (Дуан Чириү) ерөнхий дарга ойрд зөвлөгчийн газартай ярилцан зөвлөж одоогийн эл мужын дүдү нар тус тус цахилгаан мэдээ ирүүлж "Монголыг дайлах зориг санаа чанга байх нь эрхэм. Эл муж урьдаар өөрийн сэргийлэлтээ чангатгаж, үнэхээр дайны явдал үүсвэл даруй түр умард орны эл мужын цэргийг шилжүүлнэ. Бусад өмнөд орны эл мужид хөдлөхгүй. Гэвч эл муж шилдэг хүчтэнийг шилэн сонгож чанга боловсруулж төвийн зарлигийг сонсохоор үүрэг болгох хэрэгтэй" гэж тохируулжээ. Бээжингийн засгийн газар нь хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чириү- гийн шаардлага доор эцэстээ Монголд зэвсэгт хүчин хэрэглэх горьдлогоо дахин дурдаж, нэгэнтээ тогтсон төсвийн хувиар ерөнхийлөгчийн ордонд батлагджээ. ДИУ хүчирхэг цэрэг ангиа төвлөрүүлж зүүн хэсэг орноос дайралт хийх гэж байжээ. Үүний тухай "Мүгдэний цагийн сонин"-д доорх мэт тэмдэглэж байна: "Гадаад Монголыг эрхшээхэд урьдаар Өвөр Монголын зүүн монгол, зүүн хойдын гурван мужаас гар орох хэрэгтэй, сэргийлэлтээ чангатгах хэрэгтэй, сэргийлж дийлсэний дараа сая дайтаж дийлнэ. Одоо нэгэнтээ бэлтгэж дуусчээ" Тухайлбал, Армонголыг дайлах үед урьдаар Өвөр Монголын зүүн хэсгээс эхлэх гэсэн байлдах бодлогийн чиглэлийг арван хоѐр сарын эхний үеэр нэгэнт тогтжээ. ==Эхлэл, тулалдагч талуудын хүчний харьцаа== Өвөр Монголыг чөлөөлөх таван замын цэргийг ерөнхийлөн захирагч жанжнаар [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]г зарлигаар томилсон. Таван замын цэргийг дараах байдлаар хуваан мордуулсан байна. Үүнд: *Нэгдүгээр зам: [[Егүзэрийн хийд]]ийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]гийн удирдсан [[цэрэг]] *Хоёрдугаар зам: [[Дарьганга|Дарьганг]]ын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], [[дэд сайд]] [[Бавуужав]] нарын цэрэг *Гуравдугаар зам: [[Сөнөд]]ийн хоёр [[хошуу]], [[Дөрвөд|дөрвед]] вангийн чиглэлд дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[Насан-Аривжих]]ын цэрэг *Дөрөвдүгээр зам: [[Хөх хот]]ын чиглэлд, [[сайд]] [[гүн]] [[Сономдорж]]ийн цэрэг *Тавдугаар зам: [[Урад]]ын гурван гүн, [[Хатан гол]]ын чиглэлд, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийн цэрэг тус тус хөдлөх болсон ажээ. Эдгээр чиглэлүүдэд нийтдээ 10000 цэрэг байсан гэж үздэг. [[Файл:With the Russians in Mongolia 192.png|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] 1913 оны дунд үеийн Монгол цэргийн тоог 4300 гаруй, түүн дээр 3500 орчим орон нутгийн [[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг|сайн дурын цэрэг]] байсан гэж үздэг. [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]ын [[ерөнхийлөгч]] [[Юан Ши Кай]] Монголын эсрэг 70 000 цэрэг татаж, их буу, явган цэргээс бүрдсэн орчин үеийн зэвсэглэл бүхий [[арми]]йг эмхлэн байгуулж, [[маршал]] [[Ван Хуайчин]]аар удирдуулан хөдөлгөлөө. Тэр маршалд өгсөн бас нэг нууц даалгавар нь [[Дэмчигдонров ван]]гийн өргөөнд хадгалагдаж буй [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] тамгыг ямар ч хамаагүй аргаар авчрах явдал байв. [[Дундад Иргэн Улс|Хятадын]] цэргийн байдлыг авч үзвэл: 1912 оны намар Дарьгангын чиглэлд 500-аад, [[Цагаан Түн]]гийн чиглэлд 1-2 мянга орчим, [[Цицикар]]т, [[Хөлөнбуйр]]ын чиглэлд 4 мянга гаруй хүнтэй холимог бригад, [[Жиримийн чуулган]]ы нутаг, Таононфу гэж буй (Шаазгай) хотноо 10 мянга орчим цэрэг байрлуулжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дундад иргэн улс 1912 оны адаг, 1913 оны эх гэхэд Жиримийн чуулган, Цицикар, Шаазгай хот орчим 14 мянгаад цэрэг (зүүн чиглэл), Өмнөд Монгол буюу Хөх хот, Хаалган боомт, Долоннуур, Бяруу зэрэг хотод 39 мянган цэрэг (төвийн чиглэл), харин Цагаан Түн, [[Алтайн Шар сүм]], [[Чингэл]] зэрэг газраар 6 мянгаад цэргийг байрлуулсан мэдээ бий. Эдгээр бүлэглэл нийт янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]], 80-90 [[пулемёт]]той байв. Харин 1913 оны 9, 10 дугаар сарын үед [[Шаньси]] мужийн умард хилийн нутгаар 23 янз бүрийн анги нэгтэл, 28 их буу, 4 пулёмёттой 9500 явган, 1500 морьт цэрэг байрлаж байсан бол Хаалган, Долоннуур зэрэг хотын чиглэлийн цэргийн бүлэглэлд 30 их буу, 16 пулёмёт бүхий 35 батальон (20 мянган хүнтэй) [[явган цэрэг]], 9 [[дивизион]] (2500 хүнтэй) [[морин цэрэг]]тэй анги, салбарууд байрлаж байжээ. [[Файл:Mongolian_soldiers1.jpg|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] ==Байлдаан эхлэх үеийн цагийн байдал == 1912 оны сүүлийн хагас жил хятадын цэрэг Өвөр Монголын олон газарт улмаар давшин орж бэхлэн суужээ. Нөгөөтэйгүүр, мөн оны есдүгээр сард "Монгол-Оросын гэрээ" байгуулахаар зөвшилдөж байсан үед Богд хааны засгийн газар дотооддоо Өвөр Монголд цэрэг оруулах төлөвлөгөө зохиож эхлэв.Ингээд ДИУ болон Монголын хоорондох зөрчил ихээр хурцдаж асуудлыг хэлцлийн шуагмаар шийдэх боломжгүй болж цэрэг дайны ажиллагаагаар шийдэхэд хүргэх болов. 1912 оны сүүлчээс эхлэн жил гаруйн хугацаанд Хятад улсын Бээжингийн засгийн газар ба Монголын Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын тойронд байлдаан болжээ. Монголын цэрэг Өвөр Монголд байгаа Хятадын цэрэгтэй тулалдаж эхлэн Эзний гол, Ноён уул, [[Алшаа зүүн хошуу|Алшаагийн яамд хот]]ын орчим, Шандын гол, Үхэрчин уул, Тэнгэр элс, Сургага Хөөрөг, Дархан уул, [[Шулуун хөх хошуу]], [[Долнуур]], [[Бяруу]] хот, [[Хөх хот]]ын орчим, [[Хөвөөт шар хошуу]] зэрэг олон газар ялалт байгууллаа. Энэ явдлыг Лондон «Times», [[Япон]]ы «Manshū Nichi-Nichi Shimbun» зэрэг олон [[сонин]] [[дэлхий]] нийтэд зарлаж байсан ба [[Оросын Хаант Улс]] «Танай улс учиргүй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан. ===Байлдааны ажиллагааны эхлэл=== ДИУ болон Монголын цэргийн анхны байлдаан Өвөр Монголд хэзээ болсон цаг нь тодорхойгүй боловч Японы гадаад яамны Дайшѐо- гын тэргүүн он (大正元年-1912)-ы есдүгээр сарын 9-ний өдрийн тэмдэглэлд "Жэн Жиатүнд бэлгийн улиралын долоон сарын 8-наа хятад монгол хоѐр цэргийн хооронд нэгэн их дайн болов" <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээ нэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 机密公第257号，大正元年9月10日 外务省政务局接受件。</ref>гэсэн мэдээ бий. Энэ нь Өвөр Монголд болсон ДИУ-ын цэрэг болон Монгол цэргийн хамгийн анхны зэвсэгт мөргөлдөөн. 1912 оны арван сарын 11-ний өдөр Оросын элчингийн Бээжийнгээс явуулсан цахилгаанд: "Дундад улсын сонин мэдээнийхний ба нам бүлгийнхэн Оросын эсрэг ухуулгаа үргэлжлүүлэн чангатгаж байна. Хүрээг дайлах аян цэрэг (远征军)-ийг зэвсэглэхээр илээр хандивын мөнгө цуглуулж <ref>Ш. Бира: “БНМАУ-ын түүх”, Монгол улсын соѐл гэгээрлийн яамны сурах бичиг сэтгүүл хэвлэх товчоо, 1987, тал 146</ref><ref>Ш. Нацагдорж: “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946 он, тал 34-35</ref><ref>《盛京时报》(Мүгдэний цагийн сонин) 1912年12月3日，第三面，《国务院对库政策志略》。</ref> байна. Зөвлөгөөний хурлын даргаар тэргүүлүүлсэн улс төрчид цөм энэхүү учирт оролцов. Засгийн газар яг улсын доторх цэргийн зээллэгийн төсвийг ярилцаж аян цэргийн төлөвлөгөө хийж эл газарт үүний төлөө идэвхтэй бэлтгэл арга авч байна."<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 136</ref> гэжээ. Бээжингийн засгийн газрын зөвлөгчийн яам ба хуурай цэргийн яамны удирдлага дор, юуны өмнө Дарьгангад дайран Монголын цэргийг устгах дайны зорилгийг тогтоов. Залгаад Халуун гол (Рехэ), Цахар, Шианши, Сиүюаньд суугаа цэргийн дайралт бараг адилхан цагт эхэлсэн байв<ref>Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Дарьгангын дайралтад Иргэн улсын цэрэг ихэд ялагдаж, Дарьгангын өмнө талд байгаа Шилийн голын газар Монголын цэрэгт эзлэгдэв. Энэ үед Иргэн улсын цэрэг бараг цөм Шилийн голоос ухарсан байв. Тэгээд ―Хятадын засгийн газар Улаанхад ба Кайлү-д цэргийн байрлуулт хийж Дарьгангыг эзэлсэн Гадаад Монголын цэргийг хөөн гаргахаар Жинжоү-гээс И Жүн (毅军) цэргийн явган цэрэг 2 000, морьт цэрэг нэг дунд анги, буут анги нэг дунд ангийг, Халуун голоос И Жүн цэрэг 2 000, Хуай Жүн (淮军) цэрэг 1 000, шадар цэрэг хоѐр хороог, Жан Чигү-гээс 500-г, Гүй Хуачэн хотоос шадар цэрэг хоѐр хороог, жич Шианши-гийн хуурай замын цэргийн нийлмэг багаас нэг бригадыг татан төвлөрүүлж Дарьгангийг дайрах хүчнээ чангатгав. <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээтнэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 ”Квантуны армийн захиргааны яамнытмэдүүлэлт”</ref> Хэдийн тэгсэн боловч 1919 оны арван нэдүгээр сард Армонголын өөртөө засахыг үгүйсгэх болтол, Иргэн улсын цэрэг Дарьгангад орж чадаагүй. Анхан шатны баруун талын дайн нь бараг цөм Шилийн голын хэмжээнд явагдав. 1912 оны сүүлчээр Иргэн улс ба Монголын хоорондох хоѐр цэргийн мөргөлдөөн үүссэнээс нааш, Шилийн голын чуулган ба зүүн талын Зуу-Удын чуулган тун бачим байдалд ороод байв. Энэ хоѐр чуулган нь Хөлөнбуйрынх шиг Богд хаант засгийг дагахаар эрс тэс хөдлөөгүй бөгөөд Цахарын зарим хэсэг мэтээр эсрэг зогсолт бас аваагүй юм. Мөн бас Их зуу,Улаанцавын чуулган мэт өнгөн дээрээ Иргэн улсыг дагаад үнэндээ Богд хаант засаг лугаа үргэлжлэн харилцаж байсан ч биш, өдөр тутам бачуурч байгаа байдалд энэ хоѐр чуулган ямар овроор хандвал зохихоо өөрсдөө тогтоож чадалгүй хар шар нийгмээрээ самгардаж байв. Гэхдээ 1913 оны зэвсэгт мөргөлдөөнд хамгийн их хохирол амссан нь ч энэ хоѐр чуулган юм. Шилийн голын чуулганы нутаг нь дунд ба баруун Өвөр Монголын хойд хэсгийг бүрхэж Армонгол лугаа шууд залгалдаж байдаг. Тухайн чуулган нь Иргэн улс ба Монголын хоорондох халхавч орон болж байсан учраас түүний өмнөх Цахар орон цохилтонд учирсан боловч хохирол нь бага байв. Монголын талаас Шилийн голын дайнд оролцсон нь Дамдинсүрэнгийн удирдсан баруун замын цэрэг болон Бавуужав, Хайсан хоѐрын удирдсан дунд замын цэрэг байв. Дамдинсүрэнгий доор байсан 1 000 цэрэг бүгд Өвөр Монголын хүн бөгөөд Дамдинсүрэн 1912 онд тэднийг Хөлөнбуйр, Шилийн гол, Цахараас элсүүлэн авсан<ref>Hyer, Paul: The role of inner Mongolia in the Independence Movement,1911-1914, Studies on Mongolia: proceedings of the First North American Conference on Mongolian Studies. Bellinghan: Western Washington Univ,Press, 1979.p.92.</ref> 1913 оны нэгдүгээр сарын дунджаар Дамдинсүрэнгийн удирдсан цэрэг нь Иргэн улсын цэргийн Долон нуурын хуарныг авахаар довтлоход Иргэн улсын талаас умардын шинэ цэргийн нэгдүгээр дивиз (дарга нь Хэ Зүнлиан 何宗莲)-г хөдөлгөж Долон нуурын баруун хойнох элсэрхэг газарт ширүүн дайн хийв. Монгол цэргийн дайралт эхэлмэгц хөдөлгөөн шаламгай Монголын морьт цэргийн салбар анги Долон нуур орчим шувтлан орж Иргэн улсын цэргийн буцах замыг тасалсан тул Иргэн улсын цэрэг бүслэгдсэн байдалд орж ширүүн дайнд хагас тооны цэрэг нь алагдаж, үхэж шархдагсад зууны наяд хүрч тун ихээр хохирсон байна<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть), Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны хоѐрдугаар сараас долдугаар сар 1-6-1-57号, мөн дээрх Heyr, Paul –ын ном, р 92</ref> Иргэн улсын талынхан энэхүү учрыг чухал болгон тухайн газрын цэрэгт гол хүчний шинэ цэрэг хүрэхээс өмнө дайсны дайралтыг Шангуан гол (闪光河, Долон нуурын хойгуур урсах гол)д хориглох хэрэгтэй гэж тушааж байв. Тэгээд умардын хуурай замын цэрэг (北洋陆军)-ын гуравдугаар дивизын гурав дугаар бригад (дарга нь 卢永祥 Лү Еншиан) , наймдугаар дивизын 16-р нийлмэл бригад (дарга нь 王汝贤 Ван Рүшиан), Хуайжиүн цэргийн морьт цэргийн нэгдүгээр бригад (дарга нь 陈文运 Цен Венюунь)-ыг Долон нуур орчим томилоод, бас Халуун голын И Жиүн цэргийг байлдааны байдлыг очиж туслуулахаар дайны бэлтгэл хийлгэв.Энэ үед 1913 оны эхэнд Цахарын зүүн хэсэг ба Халуун голын хойд хэсэгт Иргэн улсын цэргийн хүч 21 400 хүн болсон. Долон нуурын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (王怀庆) Монгол цэргийг эвдэхээр шуудаж, буут цэргийн галлалтын хамгаалалт доор давуулга олон цэргийн хүчнээр гэдрэг дайралт хийв. Гэвч илэрхий ялалт олсон байдал мэдэгдэхгүй<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Тус газарт суугаа Иргэн улсын цэрэг явган, морьт, буут ангийг хамтруулсан 4 000 хүн олноор дайнд гарсан гэдэг боловч магад тоо нь мэдэгдэхгүй бөгөөд ерөнхийдөө цэргийн сүр алдагдсан байна<ref>190 “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть)</ref> 1913 оны эхэнд Бавуужав, Хайсан, Наваангомбо нарын удирдсан Дарьгангийн чиглэлийн цэрэг, Өвөр Монголыг дахин давтан дайрч байв. Эдгээр цэрэг юуны өмнө нэгдүгээр сард Дарьгангийг дайраад ялалт олж, Бэйсийн сүм (贝子庙，Одоогын Шилийн голын төв Шилийн хот жич түүний орчим)-ээр гарч зүүн өмнөш урагшлав. Бавуужав Лиан Күйсү (梁魁苏) нар хэдэн мянган цэргийн хүчээр Бэйсийн сүмийг довтолсон нь Иргэн улсын цэрэг болон Монгол цэргийн эсэргүүлэн байлдсан хамгийн анхны дайн болсон бөгөөд түүнээс хойш Монгол цэрэг Шилийн голын Үзэмчин хийгээд Зуу-Удын Их вангийн сүм (大王庙), Мисан сүм (米僧庙), Шавартай, Шар даваа зэрэг газрыг эзлэж байв. Бэйсийн сүмийн байлдаанаас хойш Иргэн улсын сахих цэрэг удаа дараалан ялагдан ухарч байв. 1912 оны 4 дүгээр сар болохоос өмнө, Шилийн голын зүүн хэсэг Зуу-Уд аймгийн Хишигтэн хошуу Монгол цэрэгт эзлэгдэв.аравдугаар сарын үеэс Монголын цэрэг Шилийн гол дэх Иргэн улсын цэргийн хуарныг голчлон сөнөөгөөд, хэдэн салбар салж Цахар оронд түрж, Зуу-Удын хойд хэсэгт гүн орж, Шилийн голын бүх нутгийг эзэлсэн байв. Иргэн улсын цэрэг дайн эхэлснээс нааш үндсэндээ ялагдав. шаламгайлан урагшлах Богд хааны засгийн газрын цэргийн ажиллагааны тухай өгүүлэхдээ: "Монгол цэрэг монголын бүх нутгийг дэвжээрүүлэв"гэж гайхсан Оуэн Латтимор (Owen Lattimore) бас Богд хааны засгийн газрын цэргийн тухай ―Хүрээнээс томилсон аян цэрэг бүмэтжгүй биш‖ гэж байсан бөгөөд ―Тэд нар хүрсэн газар бүрдээ хятадын цэргийг эвдсэн бөгөөд түр зуураа Жанчхүүгээс умарших дайнд их ялалт олж" байсан гэж тэмдэглэжээ. Түүний хэлэхээр Иргэн улсын цэрэг шинээр сургуулалт хүртэж шинэ маягын зэвсгээр зэвсэглэсэн тухай үеийн шилдэг цэрэг анги байсан боловч байлдах бүрд ялагдаад байсан тул аргагүй эвсэхийг хүсэх болов гэдэг. Ийнхүү явцад Иргэн улсын төлөөлөгч болон Монгол цэргийн хошууч ангийн дарга Дамдинсүрэнгийн хооронд хэлэлцээр хийх болов. Тэр үед Иргэн улсын төлөөлөгч "Дамдинсүрэн хэрвээ Иргэн улсыг дагавал Их Жунтан өөрийн биеэрээ вангийн зэрэг хүртээж ѐсныг гүйцэтгэн угтах болно" гэж Бээжингийн саналыг уламжлав Дамдинсүрэн Бээжингийн саналыг хүлээн авсангүй тул хэлэлцээр нь бүтэлгүй төгсөв<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Иргэн улсын эвсэх "Зөөлөн бодлого" нь Дамдинсүрэнд үйлдэл гаргасангүй боловч, бусад талаар харин бүтэмжтэй байв. Жишээлбэл, тэр үед Сөнөдийн талын цэргийн ерөнхий жолоодогч байсан Насанравжих 208 Иргэн улсын талын хүсэлтийг хүлээж Бээжингийн засагт орж өгөв. Насанравжих "Үндэсний чөлөөлөлтийн хөдөлгөөн"-өөс урвав гэсэн мэдээ нь Богд хааны засгийн газрыг ихэд цочоов. Энэ нь Богд хааны засгийн цэргийг тун ашиггүй байдалд оруулав. Түүний дараа баруун хэсгийн дайны Монгол цэрэг эмх дэглэмгүй байдалд орсноос ялагдаж эхэлсэн нь Богд хааны цэргийн явдлын төлөвлөгөөнд оролцож байсан Насанравжихын урвасантай холбоотой. Нөгөө талаар Бээжингийн засгийн газар, Иргэн улсын цэрэг Өвөр Монголын дайнд удаа дараалан ялагдсаныг чухал том хэрэг болгон үзэж, цэргийн хүчээ зузаатгахаар чармайж сэргийлэлтээ чангатгав. Түүнчлэн 1913 оны наймаас есөн сарын завсрын үеэс зүүн хэсгийн дайны байдалд эргэлт гарав. Тухайлбал, Иргэн улсын цэрэг хамгаалалтаас дайралтад шилжиж байв. Онцгойлон баруун хэсэгт мөн тэр намраас Богд хааны цэргийн хүнс хангалт бэрхдэж эхлэв. Байлдааны газраас Богд хааны засгийн газарт хандан, буу сум хурдан хүргэж ирүүлтүгэй гэсэн бачим шаардлагуудыг дахин давтан гаргаж байсан боловч засгийн газраасаа хариу олсонгүй. Энэ үед Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагаар Иргэн улс лугаа Өвөр Монголын дайныг зогсоохоор хэлэлцэж байсан. Нөгөөтэйгүүр мөн 1913 оны сүүлчийн хагасаас Орос, Хятад, Япон зэрэг улсуудад яаж хандах тухай Богд хааны засгийн газрын ноѐдын санал нэгдэлгүй болж улс төр улам будлиантай байдалд орж байв. ===Байлдааны ажиллагааны өрнөл буюу дунд үе=== 1913 оны 6 сард Богд Хаант Монгол Улсын засгийн газар Жанчхүүгээс ирсан туршуулын мэдээнээс Иргэн улс буюу хятадын цэрэг өвөр монголыг эзэлсэний дараа давшилт хийн Монгол газар орж Хүрээг эзлэхээр төлөвлөж байгааг мэдсэний үндсэн дээр цэргийн нууц хурал хуралдуулж хятад цэргийн давшилтыг хориглоход бараг гурван түм таван мянган цэргийг дайчлах шаардлагатайг тул холбогдох арга хэмжээг авсан байна .<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 191</ref> ДИУ “Зөөлөн илбэлэх”-ийн эвсэх бодлогын дагуу, дайны бодлогоо шинээр төлөвлөжээ. Төлөвлөгөө нь: Нэг. Жанчхүүгээс Долон нуур, Бяруу балгас зэрэг Монголын чухал боомт газар хүрэх замд уулын морин улааг хаяж хурдхан цахилгаан утас тавин цэргийн хөдөлбөрийг хурдатгах хэрэгтэй. Хоѐр. Үүнээс хойш Жанчхүүд суусан нэгдүгээр дивизыг цөм Монгол газар суулгаж, Жанчхүү орчимд гуравдугаар дивизын тавдугаар нийллэг бригадыг байршуулна. Гурав. Монголын байдал улам бачим болж Монголын эл газар суух цэрэг нэмэгдэн байгаа тул урьдын цэргийн өртөөний дүрэм бэрх болов. Жанчхүүд хурдхан цэргийн өртөө гаргаж зөөвөрлөх байгууламжийг бүрдүүлэн, эл газрын цэргийг хангах хэрэгтэй Дөрөв. Уулын Монголыг дайлах цэрэг нь Цахар, Халуун гол, Сиүюань хэмээх гурван газрын цэрэгт хуваагдаж байх тул тус тусдаа хөдөлж хоорондоо ямарч холбоогүй байсан шалтгаанаар удаа дараалан ялагдав. Иймээс хойшдоо гурван замын цэргийн хуаран нягт холбоо авч хөдөлгөөнөө хамтруулж байдлаа хоорондоо мэдэгдэх хэрэгтэй<ref name=Япон></ref>. Монголын Засгийн газар Армонгол болон Өвөр Монголын ын нийлэх зорилтыг хурдхан биелүүлэхээр түшмэд сайд ван гүн нарыг цуглуулан төрийн хурал хийв. Хурлаас цэргийн бэлтгэл хийж, элч нарыг хошуудад мордуулан, өмнө зүг дайлахад хэрэглэх морь, тэмээ, хөсөг, хүнсийг цуглуулахын хамт, Өвөр Монголын нутагт хоѐр хүн томилон очуулж тэндэх ван гүн нартай уулзуулан Хүрээнд нийлэхийг уриалж, болох эсэхийг арван өдрийн дотор тогтоох болов<ref name=Япон> “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41号, 大正2年8月-10月，秘受4886号), “Өвөр Монголд айх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”,“зургаан сарын дундаж Хутагтын “Ар, Өвөр Монголыг нийлүүлэхи төсөл”</ref>. Энэ үед Монгол цэргийн давшилт амжилттай байлаа. Зургаадугаар сарын 4-ний өдрийн Монгол цэргийн дайралт Цахарын чиглэлд амжилттай байсан байна. Японы гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл, хятад улс “Зургаадугаар сарын хуучдаар Цахарын цэргийн төлөвлөгөө”-г батлав. Үүнд: “Цахар аймагт тэргүүн фронтын байдал өдөр тутам бачим болсон бөгөөд олон мэдээнээс үзвэл Хүрээний цэрэг өмнөшлөх буюу эсвэл төсөөлөшгүй учир гарч мэдэх тул гуравдугаар дивизын тавдугаар бригадын дарга Лү Шаожиан (卢少将)-ийг Цахарыг сахих командлагчаар дэвшүүлж, цэргийн гол хүчнээ Шавартай орчимд төвлөрүүлж, Долон нуур ба Хүрээ-Жанчхүүгийн зам зүгийн алинд ч боловч тохиол алдахгүй хөдөлж болохоор төлөвлөсөн” гэж бий. Монголын тал тавдугаар сарын хуучдаар Тогтох, Хайсаны удирдсан зургаан мянган хүнтэй цэргийг Дарьгангад байршуулсан байна Тогтох, Хайсан нарын цэрэг Дарьгангад ар талын хүчнийг чангатгаж байхад Бавуужав Дарьгангын тэргүүн фронтын цэргийг удирдаж хошуучлан байлдсан байна. Тухайлбал, Бавуужавын цэрэг Зуу-Уд чуулган зүг дахин дайрсан байна. <ref>《林西县志》(Линшишианы ойллого) Өвөр Монголын номын сангийн хадгаламж (бичмэл) тал 11</ref> Зуу-Уд зүг дайрсан Монгол цэргийн тэргүүн фронтын салбар анги нь Хурх сүм, Тата сүм (塔塔庙), Шавартай зэрэг газрын хэдэн удаагын байлдаанд олон хүнээ алджээ. Хятад тал тулалдаанд өөрийн шавхагдашгүй хүний нөөцөөс Монголын талаас олон дахин давуу том цэргийн хүчнийг төвлөрүүлэн оруулав.<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985,тал 313</ref> Монгол цэргийн анги нь Богд хааны зарлигаар дайны талбараас Шилийн голын баруун сөнөд дэх Монголын цэргийн суурин зүг буцаж ирэв. Үүнд хятад эх сурвалжид: “Зургаан сарын 23-нд, явган цэргийн гуравдугаар хорооны гол нь болох Гүн (宫)-ийн салбар анги болон морьт цэргийн хорооны Мэн (孟) даргын удирдсан цэрэг баруун Сөнөдийг эзэлсэн бараг 400 монгол дээрмийг дайлж хэдэн цаг байлдсаны эцэст тэднийг цохин ухруулав. Монгол цэргийн үхэж шархдагсад зуу гаруй, хятад цэргийн үхэж шархдагсад дөч гаруй болов” бий.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情 报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, “Зургаан сарын хуучдаар Тогтох өмнөш халдахаар бэлтгэв”</ref> Мөн энэ үед Хайсаны цэрэг Дарьгангаас Хөх хотын баруун биеэр орж лагерь байгуулжээ. Долдугаар сарын 18-ны өдөр, Булан (布兰, Бугатаас баруунш бараг наян газрын зайд бий) гэдэг газарт умард Шиан Ши-гийн командлагч Лиү Тинсэн (晋北司令官刘廷森)-ий удирдсан явган цэрэг нэг хороо, морьт цэрэг гурван суман, буут цэрэг нэг салаа болон хоѐр пулѐмёт Хүрээний дээрэмд (Хайсаны харъяанд байгаа цэргүүд) их төлөв 1 200 хүнтэй мөргөлдөөн болж зургаан цаг илүү явагдсан ширүүн байлдааны эцэст Хятад цэргүүд ихэд ялагдаж 400 хүн шархадсан бөгөөд их буу 1, винтов 180-тай Тулуй худаг (托雷井, Бугатаас дөчин газар зайтай)-д ухарч одов. <ref> “Долоон сарын 18-ны Булангын байлдаан” </ref> Энэ мэтээр Жанчхүү-Хүрээний зам дагуу Хөх хот, Зуу-Удын Их вангийн сүм орчмын байлдаан ширүүн болов. Энэ үед хятадын морьт цэрэг, их буугаар дэмжүүлэн умард хил дагуу төвлөрч эхлэв. Долдугаар сарын 18-нд морьт цэргийн гуравдугаар бригад (Морьт цэргийн зургаадугаар хороо)-ны явган цэргийн нэг суман туршихын зорилгоор Цахараас Ар Монгол руу давшилтанд оров. Урагшлах замдаа тэд “Мөн хошуу (Цахарын хөвөөт шар)-наас умарш хорин газрын үзүүрт 500 орчим Монгол дээрэмтэй тааралдаж тэднийг ухруулав. Монгол дээрэм 30 гаруй үхдэлээ орхиж алс умарш ухрав” гэж бий<ref>“Долоон шарын 18, Хөвөөт шарын байлдаан”__</ref>. Энэ мэтээр зунд дулаан улирлыг ашиглан хятадын хэсэг цэрэг хилийн бүсэд оров. Долдугаар сарын үед Монгол цэрэг Өвөр Монголын олон газрыг эзлээд байсан тул Богд хааны засаг Дарьгангад байсан Монгол цэргийн “Өмнөш дайлах захиргааны газар”-ыг хилээс урагшлуулах хэрэгцээтэй болов. Долдугаар сарын эхээр Агваандорж захирсан 800 гаруй монгол цэрэг Зайр Ус орчим ирж довтлоод тухайн газрыг эзлэж, хөмрөг барьж, өмнө хилийг хамгаалах хязгаарын хэргийн товчоо байгуулах зэргээр бэлтгэл хийв. Үүнд Сүи Юань хотын жанжин Жан Шаоцэн (张绍曾) нэгэн салбар ангийг томилж (Долдугаар сарын) хорин гурванд тэднийг довтлон ширүүн байлдаан хийжээ. Хүчний хувьд хэт давуу хятад цэрэг тухайн газрыг дахин эзэлжээ. Хятад сурвалжид монгол цэрэг 30, 40 хүнээ алдаад умард зүг ухарсан гэжээ. Долоон сарын дундуур Монгол цэрэг их вангийн сүмийг дахин довтолж, 22-ны өдөр түүнийг эзлэв. Наймдугаар сард хоѐр талын цэргийн Жанчхүүгийн төлөө тулалдаан ширүүсэв. Гэвч хүн хүчээр дутуу, сум хэрэгсэл дууссан тул 10-ны өдөр Монгол цэрэг ухрав Наймдугаар сарын сүүлийн хагасын байлдаанд хятадууд удаа дараа нэмэлт цэргийг татан хүчээ эрс нэмэгдүүлэн цэргийн хүчин давуу болж ирэв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны долоон сарын 9-д Богд хаан Өвөр Монголд байлдаж байгаа Монгол цэрэгт зарлиг буулгав. Зарлигт: “Улсын мандаж мөхөх нь тэнгэрийн цагийг дагана... хэрвээ энэхэн чөлөөг алдвал гэмшвээс юуны тус...Монгол газартаа хүрвээс барваа, бусдын газар нутагт халдаж эс болмой” гэжээ<ref>Монгол Улсын Түүхийн төв архив, 5-29-80 номерт, “БНМАУ-ын түүх”, хоѐрдугаар боть (доод)</ref>. Дайны дунд шатанд хятад улсын цэрэг дайсны эсэргүүцлийг бут цохих шинэ бодлогыг тогтоож цэргийн ажиллагаагаа явуулсанаар фронтын шугамыг ухруулж эрс бэхжүүлсэнээс болж цэрэг дайны байдал монголын талд ашиггүй болж байгааг мэдсэн монголын тал ч байдалд тохирхоо больсон дайны төлөвлөгөөгөө дахин хянаж нэмэлт өөрчлөлт хийсэн байв. ===Байлдааны ажиллагааны сүүлийн шат=== Хятадын тал Монгол цэргийг ухруулсан байдлаа ашиглан 1913 оны есдүгээр сард Монголыг дайлах цэргийн захиргаагаа Улаанхадад шилжүүлжээ. Наймдугаар сарын 14-нд зүүн Сөнөдийн зүүн өмнө байгаа Шулуун хөх орчимд Хуай Жиүн цэргийн үндсэн анги болон Монгол цэргийн гол хүчин (Мянга шахам хүн) тулалдав. Энэхүү ширүүн тулалдаанд хятад цэрэг Монгол цэргийг ухруулсан байна.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, </ref> “Найман сарын 14, Шулуун хөхийн байлдаан” Мөн Шулуун шарын чиглэлд болсон тулалдаанд Монгол цэрэг ухарсан байна<ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Найман сарын 20, Шулуун шарын байлдаан</ref>. Монгол цэрэг энэ үед сум хэрэгслээр гачигдан хүнд байдалтай байсан боловч хятад цэргийн эсрэг сөрөг довтолгоонуудыг амжилттай хийсэн байна. Есөн сарын 11-нд Монгол цэрэг Бяруу хот, Долон нуур зүг довтолсонд тухайн газрын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (宣化镇守使王怀庆) өөрийн хятад цэргийг шаардсан боловч Хятад цэрэг ялагдсан буюу хүнд байдалд орсрн байжээ<ref>(Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Есөн сарын 16, Долон нуурын байлдаан”</ref>. Энэ үеийн дайны тухай хэдэн зүйлийн сурвалж материал байх боловч Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл болон хятадын эх сжрвалжид тэмдэглэгдсэн агуулга хоорондоо тун их зөрөөтэй<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт</ref>. Хятад эх сурвалжид Хятад цэрэг есөн сараас эхлэн бүх талын дайралт хийж Монгол цэргийг мөхтөл цохьсон байна. Гэвч тухайн үеийн дайныг бараг л өдөр бүр тодорхой мэдээлж байсан Японы гадаад яамны тэмдэглэлд Хятад цэрэг Цахараас хойшх газарт нэг л хэсэг цэрэг оруулсан төдий байв. Богд хааны засгийн газрын цэрэг дайралтаа үргэлжлүүлж арван нэгдүгээр сарын эхнээс хориглолтын байдалд орсон боловч эзэлсэн газраасаа бараг ухраагүй сэргийлэн сахьсаар байжээ. Мөн гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл аравдугаар сард Богд хааны цэрэг Зуу-Удын чуулганы баруун захаас дайрч тус чуулганы Баарин хошууны газарт Хятадын цэрэгтэй дахин тулалдаж байжээ. Үүний тухай 1913 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр илгээсэн ―Квантуны захирагчын мэдээлэлд “(关东都督报告)-д Линшигийн зүгийн Монгол хулгайн дайралтын байдал” гэдэг гарчигаар доорх мэт тэмдэглэж байна: “Есдүгээр сарын 30-ны шөнө Лиү Жиаинз (刘家营子)-ийг сахисан И Жиүн цэргийн салбар ангиас томилсон бага суман дарга Лиү Жиүнши (少佐刘君实)-гийн удирдсан хоѐр зуун цэрэг мөн тэр газарт найман зуу гаруй монгол цэрэгт дайрагдаж Лиу ангийн дарга байлдаанд үхсэн бөгөөд үхэж шархадсан цэрэг ная шахаж эдүгээ мөн Лиу Жиаинз-ыг бат сахисаар байна” гэжээ. Түүний дараа өдөр нь “Аравдугаар сарын 1-ний өдөр Монгол цэрэг Лиү Жиаинз-ийг дайран байлдаан бүхэл өдөр үргэлжлэн бага суман дарга ч байлдаанд үхэж үхдэл шархдал үлэмж гарсан” байв.<ref>Мөн тэнд: “Квантуны захиргааны ордонд мэдүүлсэн мэдүүлэлт” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны арван сарын 22-ны өдөр илгээв)</ref> Юань Шикайн бичээч Цай Тинганд өгсөн Моррисоны 1913 оны арван нэгдүгээр сарын 28-ны захидал болон дурдатгалд, тухайн үеийн Хятадын цэргийн “Дайны ялалтын мэдээлэл”-ийг ярихдаа: “Тэр бол зэвсэггүй Өвөр Монголын ардыг дарангуйлсан төдий юм. Монгол цэргийн дайралтыг тэд мөн л эсэргүүцэж чадахгүй байсаар” гэж хатуу шүүмжилж байв<ref>Edited by Lo Hui-min, 1978 , 《The Correspondence of G.E.Morrison II, 1912-1920》, Camdridje University press, p.269</ref>. Тэрээр “Монголын байдал гэвэл миний хэлснээс нэн муу байна... Хаалган (Жанчхүү)-аас Урга (одоогын Улаанбаатар), Долон нуур, Гүй Хуачэн хүртэлх зам үнэхээр муу” гэж, чухал чухал газраас Монгол цэргийг ухруулж чадсангүй гэдгийг ярьсан нь тухайн үеийн зөв мэдээлэл юм. Моррисон дайны байдлыг задлан шинжилж үзээд хүнд хэцүү байгалийн орчин бол хятад улсын цэргийн ялагдсан нэгэн шалтгаан мөн гэжээ. Мөн тэрээр “Монгол цэрэг тухайн газрын уур амьсгалд тэсвэртэй боловч ―хятад цэрэг уур амьсгал ус шороонд дасаагүй нь хятад цэрэгт тун ашиггүй” байгааг дурдав. Моррисон тэдгээр шалтгааныг үндэслэн “Хятадын цэргийн байлдах арга ба цэргийн сэтгэл санааг эртхэн өөрчлөхгүй бол Өвөр Монгол бас тусгаар тогтнох аюултай” гэж Хятадын засгийн газарт чанга сануулга өгч байв. ) Хүйтэн улирал болоход хоѐр талын цэрэг хатуу байдалд оров. Хятадын цэрэг дахин давтан дайрсан боловч амжилтгүй болж бүх дайралт давшилтыг нь монгол цэрэг амжилттай няцаан цохисон байна. Гэвч хятадын хохирол нь Богд хааны бага байв. Богд хааны цэрэг давшилтаас хориглолт хамгаалалтанд орж дайны явц байршлын буюу сунжирсан дайны байдалтай болов. Хүйтэн өвлөөс өмнө дайныг дуусгах гэсэн Хятадын цэргийн Ү Жиүншэн (吴俊升)гийн дайралт нь амжилтгүй болжээ. Энэ бол таван замын байлдааны зүүн хэсгийн цэрэг дайны байдал а. Хоёр тал хориглолтонд орсноор фронтын шугам тогтворжсон байна. Байлдааны ажиллагааны баруун хэсэгт, тэр намрын тэргүүн сард Цахарын чиглэлд Монгол цэрэгт сум дарь зэрэг зэвсэглэл ихэд дутагдаж, зэр зэвсэг нэмж нийлүүлэхийг хүссэн хүсэлтийг удаа дараа Хөх хотын тэндээс Богд хааны засгийн газарт хүрч ирж байв.<ref>Монголын академын түүх судлах газар: “БНМАУ-ын түүх” II боть (доод), монгол бичгийн хэвлэл, 1986, тал 1704</ref> Гэвч энэ үед Богд хааны засгийн газар, Өвөр Монголын дайны хэрэгцээг хангах үлэмж хэмжээний тусламжийн төсвөө батлаж чадаагүй тул Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг үргэлжлүүлж чадахгүй байдалд оров. Үүний шалтгаан нь Орос улсаас авахаар төлөвлөсөн байсан зээлийн асуудал байсан боловч Хаант оросын засгийн газар урьд нь өгөхөөр амалсан зээлээ өгөхгүй болсон явдал байлаа. Мөн Хаант Орос улс Өвөр монголыг чөлөөлөх дайнаа зогсоохыг шаардан Богд хааны засгийн газарт эдийн засаг, улс төрийн болон бусал бүх талын шахалт дарамтыг үзүүлсэн байдаг. Аравдугаар сараас хойш Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг амжилттай дуусгах тусламж хүсэхээр Японтой дахин харилцахаар шийдэж Богд хаанаас Японы хаанд өгсөн гарын бичиг (1913 оны арван нэгдүгээр сарын 16)-ийг Токиод хүргэв.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 247-249</ref> Тэр бичигт хятад цэргийг Өвөр Монголоос татаж гаргахад Японы засгийн газрыг туслахыг хүссэн байв. Гэвч Японы засгийн газар тэрхүү хутагтын гарын бичгийг нээж ч үзсэнгүй, битүүмжилсэн хэвээр нь Оросын элчин сайд Малевский Малевичаар дамжуулж 1914 оны нэгдүгээр сарын 19-ны өдөр Богд хаанд буцаав. Жилийн эцэс болтол байдал онцгой сайжрахгүй байсанд Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг түр шийдвэрлэхийн төлөө дайны хугацааг уртасгах төлөвлөгөөгөө орхив. Тэгээд Оросын дарамт шаардлагын дагуу Өвөр Монголын дайныг зогсоох хэлэлцээр хийх хэмжээнд хүрчээ. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Токиод суух элчин сайдын нууц цахилгаан” 1914 оны нэгдүгээр сарын 15, 16</ref> Учир нь өмнө нь Хаант Орос улс болон Японы Эзэн хаант улсуудын засгийн газрууд нууц гэрээ хийсэн явдал байв. Энэ нууц гэрээнд хоёр тал Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх ба Ар монгол нь оросын нөлөөний бүс болох ба Өвөр монгол нь японы нөлөөний бүс болохыг талууд хүлээн зөвшөөрчээ. Оросын засгийн газар Монголд суугаа Оросын гадаад явдлын төлөөлөгч, генерал консул Миллер Александр Яковлевичид Арван нэгдүгээр сарын 10-ны өдөр нууц цахилгаан илгээжээ. Түүнд: “Монголын засгийг шийдвэртэй ятгаж Өвөр Монголын цэргийн ажиллагааг нь зогсоотугай” гэж шаардаад “... хятад цэргийн дайралт энэ мэт үргэлжилвэл Монгол цэрэг мөхөн сүйрэх аюултай гэсэн байдлаар баталгаа гарган сануулж шаардах арга хэрэглэхийг ...” дурдсан байна.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 10</ref> Оросын тал Богд хааны засгийн газрын гуйсан зэвсгийн тусламжийг Өвөр Монголын дайнаас монголын цэргийг татуулах дарамт болгон олгосонгүй. Хүсэж байсан Оросын зэвсгийн тусламж биелэгдсэнгүй тул Өвөр Монгол дах монгол цэргийн зэвсэг хамгамжийн байдал улам хүндэрч, Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэргээ татахгүй байхын аргагүй болгов. Богд хааны засгийн газар Японтой харилцаж үзэхийн зэрэгцээгээр Оросын засгийн газарт Өвөр Монголын байдлыг мэдүүлэн, Хятадын цэргүүд өвөр монголын энгийн ардуудыг олноор хомроглон хядаж байгааг дурдсан байна. Монгол цэрэг ухарсан Өвөр Монголын Зуу-Удын чуулганы Баарин аймаг болон бусад чуулганы нутагт Хятад цэрэг давшин орсоны дараа монголчуудыг үй олноор хомроглон хядсан байна. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” тал 193</ref>. Оросын засгийн газар Монголыг ятгаж цэрэг татуулахын зэрэгцээгээр Бээжингийн засгийн газарт ч Өвөр Монголоос цэргээ татахыг ятгав. Оросын тал Бээжинд хандан: “...хятад улсын цэрэг Монгол ардыг ихээр хядсан явдлыг Дундад улсын засгийн газар чухалчлан үзэх хэрэгтэй. Ийм байдлыг зөвшөөрч болохгүй...” гэжээ. Мөн шахалт үзүүлэх зорилгоор “...Хэрэв Бээжингийнхэн үгийг сонсохгүй үргэлжлэн хөдөлвөл Оросын засгийн газрын хувьд бид монгол цэргийн дахин дайрахыг хориглож чадахгүй...” гэх зэргээр ятгаж байжээ <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 196, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 13</ref> Гэвч Өвөр Монголоос цэрэг татуулах гэсэн Оросын талын саналыг Хятадын тал хүлээн авахгүй байсан тул нууц гэрээний дагуу өвөр монгол нь Японы талын нөлөөний бүс тул Японы элчин сайдаар дамжуулан нөлөөлөх бодлогийг ч анхаарч байжээ. Гэтэл Бээжинд суугаа элчин сайд Крупенский арван нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр Оросын засгийн газарт өгсөн нууц цахилгаандаа “...Японтой хамжилцаж болохгүй...” гэж байв. Оросын гадаад яамны сайд Сазанова арван нэгдүгээр сарын 18-нд Крупенскийд илгээсэн нууц цахилгаанд “... Хятад цэргийг Өвөр Монголоос ухруулах хэлэлцээрт Японыг оролцуулахгүй...” гэсэн албаны саналыг уламжлав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын тэргүүн сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арван нэгэн сарын 18</ref>. Оросын тал эцэст нь энэ асуудалд японы талыг оролцуулахгүй бодлогыг баримтлах болсон нь хятад болон японы тал хамтрах улмаар хятад дах японы нөлөөлөл ихсэхээс болгоомжилсон байна. Бээжин Оросоор дамжуулж Богд хааны засгийн газарт даралт учруулах ажиллагаагаа илт идэвхижүүлсэн байна<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 225-226 “Бээжинд суугаа консулын нууц цахилгаан” 1913 оны арван хоѐр сарын 28</ref>. Тал талын дарамт шахалт болон байлдааны ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн явуулах зэр зэвсгийн хангамжийн асуудлыг шийдэх боломжгүй болсон зэрэг нь Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагийг хүлээн авахаас өөр аргагүй болгосон байна. Ингээд Монголын засгийн газрын ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын засгийн газарт Арван хоѐрдугаар сарын 16-ны өдөр Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэрэг татахаа илэрхийлсэн албан бичиг илгээв. Энэхүү албан бичигт “...(Орос, Хятад, Монгол) гурван талын хуралдаанаар Монголын асуудлыг шийдвэрлэхийг зорьсон Орос, Хятадын хүсэлтийг хүлээж, Хятад, Монголд бүр ашиггүй энэ их дайныг бүх хүчнээрээ эцэслүүлж, дайн зогсоох зарлиг нийтлэж цэргээ дайны талбараас татан авчирна...” гэжээ. Үүний хамт “...Дундад улс ч байран дороо манай нэг угсааны Өвөр Монголын нутгаас цэргээ татах хэрэгтэй...” гэж шаардав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 222 “Монголын онц элчингээс гадаад яамны сайд Сазановад өгсөн захидал, орчуулга” 1913 оны арван хоѐр сарын 19</ref> Энэхүү шаардлагыг Оросоор дамжуулж Бээжинд мэдэгдэв. Амлалтын дагуу Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголд байсан Монгол цэргийг татаж, Өвөр Монголоос элссэн цэргийг нутагт нь буцаахаар тушааж, цэргийн удирдагчдыг Хүрээнд дуудан аваачив<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал</ref>. Богд хааны зарлигийн дагуу Арван хоѐрдугаар сарын сүүлчээр Монгол цэргүүд байлдааны талбараас буцаж эхлэв. Богдын цэрэгт ороод байсан Өвөр Монголын цэргийн зарим нь их цэргээ дагаж Ар монголд очсон бол зарим нь цэргээс халагдаж нутагтаа буцав. Монголын тал дайныг зогсоохоор цэрэг татаж байхад хятадын тал харин том хэрэг үйлдэж байв. Тухайн үед хятадын цэрэг монгол цэргийн буцсаныг далимдуулан урагш давшин өвөр монголын нутгийг эзлэн хот сууринг галдан шатааж дээрэм тонуул аллага хийж эхэлжээ. тухайлбал: “Баарин вангийн ордныг галдаж, дөчин байшинг шатааж үнсэн товрог болгохын энгийн монгол ардыг жаран хэдийг хядаж, үхэр мал гурван түмийг булаасан” гэх мэтийн харшилт хэргүүд Өвөр Монголын хошуу чуулганд олон удаа гарч байв<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第5 卷，第81 报, 大正3 年1 月-9 日，)</ref> Хятад цэргүүдийн энэхүү байдлыг Намнансүрэнгээс Оросын гадаад яамны тэргүүн сайд Сазановад өгсөн бичигтээ: “Монгол цэрэг ухарч гарсаны хойно, Хятадын цэрэг довтлон дайрч Авга да вангийн хошууны Дархан уул сүм жич Батхаалга сүмд гэнэт хүрч ирээд сүмийг галдан, ламыг булааж аливааг сүйтгэв. Баарин, Сөнөд, Үзэмчин зэрэг хошууд гайд дайрагдав...” гэж бичиж байв. Монголын тал ганцаараа цэргээ татсан ажээ. Гэвч Богд хааны цэрэг Өвөр Монголоос ухарч гарах явц дайны дараах байдалд ч тийм шулуун биш байжээ. Богд хааны цэрэг Халх нутаг руу ухарч гарахдаа эцсийн нэг өдөр болтлоо Хятадын цэрэг ангийг байлдаж байжээ. Арван нэгдүгээр сарын эцсээр Богдын цэрэг Улаанцавын чуулга, Чуулалт хаалгаас умарших оронд Хятад цэрэг рүү дахин ширүүн довтолгоон явуулж хэдэн зуун хүнийг нь олзолжээ. 1913 оны арван хоѐрдугаар сараас 1914 оны нэгдүгээр сарын хооронд Богдын цэрэг Өвөр Монголын нутаг дэвсгэрийг орхижээ<ref>Оросын Э.А.Белов “1912-1913 онд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” (“Монгол түүх судлал” наймдугаар товхимол, Өвөр Монголын Их Сургуулийн хэвлэлийн хороо, 2005) дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 5</ref>. Энэ үед Богд хааны цэргийн хамт Өвөр Монголын цэрэг ард 2 000 орчим хүн Халх руу явсан байна. Тэд нутагтаа үлдвэл Хятадын засгийн газрын дарангуйлалд учрахаас болгоомжилжээ. Гэвт тэд Халхад очоод бас амьдрал ахуйн хүнд байдалд орсон байна. Богд хааны засгийн газрын эрх баригчид тэдэнд хөлс мөнгө, мал унаа ба тариалах нутаг (учир нь тэдгээр Түмэдчүүд болон хэсэг Цахарууд тариалан амьдарч байжээ) өгсөнгүй. Үүнээс болж тэд нарын дундаас хэсэг хүмүүс өөрийн уг нутагтаа харихыг хүсэж, Хятадын эрх баригчидтай хэлэлцээ хийхээр есөн хүнийг төлөөлөгчөөр томилжээ. Гэвч хятад улсын тал тэднийг баривчлан алсан төдийгүй бас тэдний зүрхийг нь сугалж харгисалсан байна .273 1914 оны есөн сараас Орос, Дундад, Монгол гурван этгээдийн хэлэлцээр Хиагтад эхэлжээ . Богд хааны зарлигаар 1914 онд Халх дахь Өвөр Монголчуудад мал унаа болон тариан газар өгсөн бөгөөд 1915 оны Хиагтын гэрээ ёсоор Хятадын засгийн газар тэднээс ял асуухгүй хэмээн амлажээ. ==Байлдааны ажиллагаанууд== ===1913 оны 8 сарын 13. Шандын тал. ”Бух чичүүр” ажиллагаа=== Манлай ван Дамдинсүрэнгийн цэрэг Долнуураас гарсан их цэргийг угтаж, [[сар]] битүүрэхийг хүлээж байгаад харанхуй [[шөнө]] болох үед хурдан шалмаг [[морь]] сайтай, газрын баримжаа мэдэх нутгийн 50 цэрэг, [[Халх]] 50 цэрэгтэй хамт их цэргийн тэг голоор зүсэн гарч, хоёр тийшээгээ буудсаар, нэвт гарлаа. Энэ үед сандарч тэвдсэн Хятад цэргүүд эмх замбараагаа алдаж, буун дуу гарсан зүг рүү хариу буудсаар үүр цайх үед өөрөө өөрсөдтэйгөө тулалджээ. Цаг уурын байдал, шөнийн нөхцөлд тоогоор цөөн цэргээр их хүчийг гэнэт довтлон сандаргасан энэ тактикийг Зоригт баатар [[Лаварын Сумъяа]] дурсамждаа ”Бид [[бух чичүүр]], [[галзуу барын дайралт]] хэмээх аргыг хэрэглэсэн” гэсэн байна. ===1913 оны 8 сарын 30. Хүйсийн тал. ”Галзуу барын дайралт” ажиллагаа=== Энэ нь нилээд шийдвэрлэх тулалдаан төдийгүй хамгийн анхаарал татсан тулалдаан. Энэ тал уг нь [[Ганган тал]] нэртэй байжээ. Элсэрхэг [[хөрс]]тэй, битүү [[ой]] байсан энэ [[хөндий]]н [[салхи]]ны дээр нь [[өндөрлөг]] газар [[Монголчууд]] байрласан бол яг эсрэг нам дор, зүүн өмнө зүгээс [[Хятад]]ын [[цэрэг]] давшин гарч ирж. [[Эмгэнт Манхан]] хэмээх толгой дээр [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] байрлан, яг байлдаанд цэргээ удирдаж байгаа мэт тугаар дохио зангаа хийнэ. Үүнийг нь харсан [[Ван Хуайчин]] жанжин их бууны шуурган галаар моддын оройгоор үзэгдэх [[туг]]нууд руу, Монголын цэргүүд өөд өдөржин галлаж давших явцаа удаашруулсан байна. Монгол цэргүүдээс цөөн хэдэн цэрэг далд байрлалд зөвхөн тугаараа давших ухрах хөдөлгөөнийг хийж хуурч байсныг мэдээгүй хятад цэргүүд өдрийн хагас буудалцаад эцэст нь хооллож байсан бйана. Яг энэ үед өлийн салхи гарч, Монгол газрын хүчит салхи баруун хойноосоо лэрхийн бослоо. Үүнтэй зэрэгцэн өтгөн сахлаг хуурай модонд тавьсан түймэр, давхиж яваа морьтноос ч хурданаар Хятад цэргүүдийг нөмрөн авсан байна. Түймрийн галаас зулбан гарах цэргүүдийг Монгол цэргүүд цавчихыг нь цавчиж, буудахыг нь буудсаар улмаар тэдний дунд зүсэн орж, эргэн тойрон цавчиж, яг л галзуу бар шиг аашиллаа. Ийнхүү 2 өдөр шөнө зууралдан байлдаж, [[түймэр]]тэй хамтран тэднийг ухраан цохисоор Үхэрчин овоо, Шанд нийслэлийн туурь, Зуу найман сүм өнгөрч, Долоннуур хотод тулж очжээ. Энэ тактикийг [[”Галзуу барын дайралт”]] гэж нэрлэсэн байна. Харин гүн [[Лаварын Сумъяа]]гийн анги давшисаар [[Зуу-Удын чуулган]]ы [[Бяруу]] хотыг эзэлж, улмаар [[Жанчхүү]]гийн зүг хөдөлж, замын дагуу байсан Хятад цэрэгтэй байлдахдаа тэр үед нэрлэгдсэнээр [[галзуу барын дайралт|«галзуу барын дайралт»]], [[хорт могойн ороолт|«хорт могойн ороолт»]] гэх зэрэг тактикийг хэрэглэжээ ===Бат хаалганы чиглэлийн байлдааны ажиллагаа=== Баруун өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд гүн Сономдоржоос 1913 оны Наймдугаар сарын 6-нд Богд хаанд ийнхүү өргөн мэдүүлжээ :“Зарлигийг дагаж өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах 4 дүгээр хорооны 100 цэрэг, нэмэн захируулсан 3 дугаар хорооны 65 цэрэг, орос багш Ихбаярын хамт ирсэн 8 цэрэг, их буу хамгаалж ирсэн 14 цэрэг, Улаанцав чуулганы Дөрвөд вангийн хошуу, Муу мянганы хошуу, Дархан чин вангий хошуудаас гаргасан тус бүр 20цэрэг, Богд эзний соёлд дагаар орж зүтгэе гэж тосон ирсэн 123 цэрэгтэй хамтарч нийт 370 цэргийн хүчээр [[Дархан чин вангийн хошуу]]ны “Бат хаалга” сүм хүртэл гамингуудтай байлдаж “Цагаан чулуут”, “Цэцэн” хэмээх газар очиж 5-р сарын 17-ны өдрий могой цагт гэнэт өмнө зүгээс 2000 орчим гамин цэрэг халдаж ирсэнд манай цэргүүд гамин цэргүүдтэй нар шингэтэл байлдаж ихэнхийг алж маргааш нь дахин байлдаж үд болоход гамин цэрэг буруулан зугтаж одов. Ингэж уг үүргээ гүйцэтгээд “Амгалант довон” гэдэг газар буудаллаж цэргээн тоолж үзэхэд Монголын 370 цэргээс 3 цэрэг амь эрсдэж нэг шархадсан байхад гамингийн 2000 орчим цэргээс 800 гаруй нь тулалдааны талбарт алагджээ” хэмээн бичжээ. ==Төгсгөл, үр дүн== Энэхүү [[таван замын байлдаан]] гэж нэрлэсэн [[чөлөөлөх дайн]] 1914-1915 онд [[Хиагт]]ад болсон [[Оросын Хаант Улс|хаант Орос]], [[Хятад]] хоёр улсын ил далд хуйвалдсан [[Хиагтын гэрээ|гурван улсын хэлэлцээр]]ийн дараа зогссон байна. 1913 онд [[хил хязгаар]]аа батлан хамгаалахаар таван замаар давшсан Монгол цэргүүд их бага нийлсэн 100 орчим [[тулалдаан]] хийсэн гэж үздэг боловч судлаачдын үздэгээр 1913 оноос хойш дуусах хүртэлх хугацаанд 58 орчим [[зэвсэгт мөргөлдөөн]] хийсэн байдаг. Эдгээрийн 33-т нь монголчууд амжилт олсон бол 11-д нь хятадууд ялсан бөгөөд 14 мөргөлдөөн яаж төгссөн нь тодорхойгүй байна. Түүнчлэн хятадын талаас 2000-аас дээш 5-7 мянган цэрэг, Монголын талаас 220-иос 1712 хүртэлх цэрэг оролцсон томоохон тулалдаан 11 удаа болсон бол 600-1000 Хятад цэрэг, Монголын 200-аас дээш хүн оролцсон бага хэмжээний 5 тулалдаан болжээ.. Таван замын байлдааны ажиллагаа нь хамрах нутаг дэвсгэрийн хүрээгээрээ зүүнээс баруунаа 1000 шахам [[км]], хойноос урагшаа 144-480 км-ийг хамарсан бүс нутагт болж өнгөрсөн. Энэ [[дайн]] байлдааны үед Монголчууд хятад цэргийг [[марш]] үйлдэх үед нь хоёр ч удаа довтолсон ба [[шөнийн байлдаан]] мөн хоёр удаа болсон талаар тэр үеийн баримтуудад тэмдэглэсэн байдаг. Монголын талаас дайн байлдаанд алагдан олзлогдсон тухай баримт тун ховор ч түүвэрлэвэл 400 орчим цэрэг алагдсан гэх нэг удаагийн тохиолдлын тоог эс тооцвол 3 тулалдаанд 16 хүн алагдсан. Харин нэг тулалдаанд 60 гаруй хүн олзлуулсан мэдээ байдаг бол 3 тулалдаанд 48 орчим хүн шархтсан тухай сурвалжууд өгүүлдэг. Гэтэл хятадын талаас 12 тулалдаанд нийт дүнгээр 3795 цэрэг алагдсан бол 4 тулалдаанд 76 хүнээ монголчуудад олзлуулсан аж. Монголын цэргийн олзолсон зэвсгийн тухайд гэвэл 5 зэвсэгт мөргөлдөөнөөс 1080 [[буу]], 2 [[хасаг тэрэг]], мөн 85600 [[ширхэг]] [[сум]], 3 тулалдаанд 7 [[пулемёт]] түүний 5000 сум, 4-8 [[их буу]], 410-аад сум, 421 эсвэл 343 ширхэг сэлмийг хятад цэргээс олзолжээ. [[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Монголын цэрэг]] 1913 оны байлдаанд [[партизаны дайн]]ы маягаар байлдааны ажиллагааг өрнүүлсэн. ==Урвалт== [[Монгол цэрэг |Монгол цэргүүд]] 1913 оны намар [[Шилийн голын чуулган]], [[Цахар]] нутгаас хятадын цэргийг хөөн гаргаж Шилийн голын чуулганы нутагт удтал байрлаж байх үед нь цэргийн бүх хэрэглэлийг нутгийн ардуудаас гаргуулж чирэгдэл учруулж, цэргүүд [[хоол хүнс]]ээр дутагдсанаас санаа сэтгэл нь алдагдах явдал гарч байжээ. Мөн [[сум хэрэгсэл]] зэрэг [[цэргийн хангамж]] муудсан байна. Үүнээс гадна хятадын тал [[“Зөөлөн бодлого”]]-ын нэг зүйл болох [[монгол цэргийн жанжин]] нарыг өөрийн талд урвуулан авахаар [[хэргэм зэрэг]], [[мөнгө]] шан амалж байсан нь зарим талаар хэрэгжиж байжээ. Энэ мэт байдлаас болон Хятадуудыг дийлэхгүй гэж [[Өвөр Монгол]]ын нэг бүлэг [[ван]] [[гүн]] нар сэтгэн хятад улсад [[бууж өгөх]], [[урвах]] тохиолдол гарсан байна.. 1913 оны есдүгээр сард [[Архуа бэйс]] [[Насан-Аривжих]] хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт дээд тушаалтай [[цэргийн ноѐн]] болон [[энгийн цэрэг]] 100 хүн мөн бууж өгчээ.<ref>Оросын цэргийн түүхийн архив, Э.А.Беловын зохиол. №2000 бүрэн боть, хуудасны дугаар 145</ref> Энэхүү бэйс Насан-Аривжихын урвасаныг [[хятадын ерөнхийлөгч]] [[Юань Шикай]] ашиглан бусад монгол цэргийн жанжин нарыг урвуулахад үлгэр болсон явдал хэмээн үзэж, Насан-Аривжихыг шууд [[Жүн ван]] цолоор шагнасан. Урвагч бэйс Насан-Аривжихын хятадын цэрэгт урваж орсон нь Монгол цэргийн байдлыг нэлээд хүндрүүлжээ. Учир нь Насан-Аривжих “Богд хааны засгийн газрын цэргийн яамны дэд сайд” байсан бөгөөд [[Хүрээ]]нд байхдаа Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг төлөвлөх нууц зөвлөгөөнд оролцож байсан. Тэрээр урвасаны дараа өөрийн мэдэж байсан цэргийн төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний хорт уршигаар Таван замын цэргийн Өвөр Монголын фронтын баруун жигүүрийн буюу Насан-Аривжихын хариуцан командалж байсан чиглэлийн эсрэг хятадын цэргийн давуу хүчийг яаралтай хуримтлуулан монгол цэргийн сул хэсгүүдийн эсрэг хүчтэй [[давшилт]] хийсэн байна. [[Хятадын цэргийн давшилт]] зарим талаар амжилттай болж хэд хэдэн тулалдаанд командлагчгүй монгол цэрэг цохигдон ухарсан байна. Командлагчгүй болсон Насан-Аривжихын цэрэг хятадын цэргийн давшилтын эсрэг сул эсэргүүцсэн ба захиргаагүй болж тархаж явсан тул [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|жанжин Дамдинсүрэн]] тэдгээрийг цуглуулж авахаар нэлээд хүч цаг зарцуулжээ. Үүний дараа Хятадын хувьд Монгол улсын цэргийн эрх баригчдыг урьж зусар үгээр илбэн дагуулахыг ихээр оролдох болсон байв. Юань Шикайн улс төрийн зөвлөгч [[Жорж Эрнэст Моррисон|Моррисон]] хятад улсын талд чухал зөвлөгөө өгч Монгол цэргийн ноѐдыг хятадын талд татаж оруулахаар бүтэмжтэй ажиллаж байжээ гэдгийг түүхэн баримтууд гэрчилж байна. Хятад улсын ноѐн, [[Хөвөөт шар хошуу]]ны Үхэр хонин сүргийн хоѐр [[түшмэл]]ийг зарж Дамдинсүрэнд хэлүүлсэн нь “Үүний урьд бидэнд дагаж орсон бэйл Насан-Аривжихад ерөнхийлөгчөөс жүн ван цол өргөмжилсөн. Хэрвээ Дамдинсүрэн манай [[Дундад Иргэн Улс]]ад дагаж орвоос [[ван]]гийн хэргэмээр шагнамой” гэжээ. Үүний хариуд Дамдинсүрэн “Манай улс хэрхэвч [[Дундад Иргэн Улс]]тай нийлэхгүй. Нэгэн аймаг шарын шашныг олон Монгол аймгийг бүрнээ хураамжилж тусгаар улс болон зогсочихуй. Намайг [[чоно]] шиг[[хулгай]] Насанравжихтай бүү адилтгахтун. Танай [[Юань Шикай|жунтун]]гын өргөмжлөх вангийн хэргэмийг жанжин би [[ванбаа]] хэмээх [[мэлхий]]д ч хүрэхгүй гэж санамой” гэж хариулаад “Та нар Монголын ард байтлаа харин Хятадын баширлах үгэнд итгэж нэг биеийн ашиг зэргийг хичээн Монгол аймгийг хятад улсад дагуулж, Монгол газар орныг хятад хүнд эзлүүлж хойд өдөр Монголын хүүхэд дүү нарыг өөр аймгийн дотор үүрд дарлуулъя хэмээмүй” гэж ихэд буруушааж, ирсэн хоѐр түшмэлийг хөөж явуулсан байна. <ref>Ш. Нацагдорж: “Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Сүүлд нь [[Бавуужав]]ын цэргийн [[Мурунгаа]] гэдэг [[Цахар цэргийн ноѐн]] хятадад урважээ. Тэгэхэд мөн Цахар цэргийн жанжин [[Лувсан-Очиржамц]] Хүрээний нууц зарлигаар тусгай цэргийн ангийг бүрдүүлэн Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохин түүнийг олзлон авч цаазалсан байна.<ref>Хаант Оросын гадаад бодлогын архив, Дундад улсын бүрэн эмхэтгэл, Э.А.Белов “1912- 1913 оны хооронд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 11</ref> Жанжин Лувсан-Очиржамцын Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохисон тусгай цэргийн ангид [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад баатар]] оролцож байсан байна. ==Үнэлгээ== Таван замын байлдаан буюу Монгол-хятадын 1912-1915 оны дайныг дүгнэн үзвэл: * Дайны эхний шатанд Монголын цэрэг давших байлдааны ажиллагааг өөрийн дайны үндсэн стратеги болгон хэрэгжүүлсэн нь амжилттай болсон төдийгүй Өвөр Монголын нутгийг бараг бүрэн чөлөөлж чадсан байна. энэ үед хүн хүчний харьцаа төдийгүй зэвсэг техник, цэргийн сургалт, хангамжийн хувьд хятадын цэрэг эгнэшгүй давуу байсан боловч тулалдаан бүхэнд тоогоор цөөн монголын цэрэг ялалт байгуулсан онцлогтой. * Дайны дунд үед зарим нэг монголын цэргийн жанжид урваж, монголын байлдааны төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний улмаас монгол цэргийн байлдааны зарим ажиллагаа бүтэлгүй болж, ялагдал хүлээсэн тохиолдол гарчээ. Үүнд хятадын тал цэргийн тоо, зэвсэг техникээ хэд дахин нэмэгдүүлж, монголчуудаас үлэмж давуу хүчийг байлдааны ажиллагааны талбарт хуримтлуулсан явдал төлийгүй монголын цэрэг сум хэрэгслээр тогтмол байнга хангагдаж чадахгүй байсан явдал нөлөөлсөн байна. Монголчуудын байлдааны ажиллагааны нууцыг мэдсэн хятадууд өөрийн байлдааны ажиллагааг шинээр төлөвлөн түүний зарим хэсгийг хэрэгжүүлж чаджээ. Монголын тал ч байдалтай хурдан зохицсон арга хэмжээг авч байлдааны төлөвлөгөөг шинээр хийсэн байна. Үүний үр дүнд хятадын цэргийн давшилтыг зогсоон амжилттай сөрөг довтолгооныг хийсэн байна. Ингээд байлдааны фронтын шугмыг тогтворжуулж чадсан байна. Ингэснээр дайны ажиллагааг сунжирсан байршлын шинжтэй болсон байна. * Төгсгөлийн шатанд дайн ажиллагаа урьдын хэвээр байрлалын шинжтэй байж, фронтын шугам тогтвортой байсан байна. Хятадын цэргийн давшилтууд ээлж дараалан амжилтгүй болж байсан бөгөөд монголын цэрэг тэдний давшилтыг амжилттай няцаан цохиж байсан төдийгүй сөрөг довтолгоонуудыг мөн амжилттай хийж байсан байна. Гэхдээ Оросын үйл ажиллагаанаас шалтгаалан монгол цэргийн сум хэрэгсэл, зэр зэвсэгийн хангамж улам муудсаар бараг зогссон байна. Түүнээс гадна улс төр, эдийн засгийн байнгын дарамт шахалт өсөн нэмэгдсээр байжээ. [[Цэргийн түүхч]] [[Ж.Базарсүрэн]]гийн судалгаагаар таван замын цэргийн хэрэглэж байсан байлдааны ов мэх, арга нь “уламжлалт морьт цэргийн урлаг зонхилсон хэвээр байсан”, голомтын чанартай төвүүдэд болсноор онцлог. ==Баатрууд== [[Богд хаан]] 1911 оноос эхлээд таван замын байлдааны ажиллагааг дуусан дуустал улс үндэстнийхээ төлөө гарамгай гавъяа байгуулсан 101 хүнд [[баатар]] цол олгожээ. Үүнд: {{col-begin}} {{col-3}} 1. [[Авирмэд]]-Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 2. [[Бавуужав]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн Чуулганы өмнөд Горлос хошуу. 3. [[Бадрах]]-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 4. [[Сономцэрэний Базарваань|Базарваань]] Сономцэрэний-Засагт хан аймаг. 5. [[Зэвэгийн Балдан|Балдан]] Зэвэгийн-Түшээт хан аймаг, Эрдэнэ ваны хошуу. 6. [[Баяр Түрэмгий баатар|Баяр Борхонуудын]]-Түрэмгий баатар-Өвөр Монгол. 7. [[Бирваарагчаа]]-Сайн ноён хан аймаг. 8. [[Божи]]-Өвөр Монголын Зүүн үзэмчин, жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 9. [[Бумжаргал]]-Шударга Баатар-Сэцэн хан аймгийн Жанжин бишрэлт бэйлийн хошуу. 10. [[Ванчиндорж]]-Зүтгэлт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 11. [[Волинган]]-Өвөр Монголын Харчин гүны хошуу. 12. [[Галсанцампантүгжням]]-Ялгуулсан Баатар- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Хорчин хошуу. 13. [[Гомбо-Идшин Лхамсүрэний]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Ачит ваны хошуу. 14. [[Гомбожав]]-Сэцэн хан аймгийн Үйзэн бэйсийн хошуу. 15. [[Гочоо]]- Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 16. [[Гэлэнгүж]]-Хавтай Баатар- Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 17. [[Гэлүүсүхэн]]. 18. [[Гэндэн]]-Сайн ноён хан аймаг, мэргэн гүн Мөнх-Очирын хошуу. 19. [[Даваа Төмөрын]] буюу [[Дамбийжанцан]]-Догшин ноён Хутагт- Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 20. [[Дагва]]- Зүтгэлт Баатар-Засагт хан аймгийн дархан гүн Маньбазарын хошуу. 21. [[Дагдан]]-Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын Урианхайн киргиз сум. 22. [[Далай Жамъяны]]-Шаламгай Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 23. [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн Жамсраны]]-Манлай Баатар-Өвөр Монгол, Хөлөнбуйр. 24. [[Даш]] -Шударга Баатар- 25. [[Дашдэндэв]]-Чамбай Баатар-Сэцэн хан аймгийн хурц бэйс Түвдэны хошуу. 26. [[Долгор]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы чин ваны хошуу. 27. [[Дорждэрэм Мөнхийн]] -Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 28. [[Доржпалам]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 29. [[Дугаржав]]-Хянамгай Баатар-Өвөр Монголын цахар. 30. [[Дугаржав Нараны]]- Хичээнгүй Баатар- Сэцэн хан аймгийн Илдэн ваны хошуу. 31. [[Дуваа Донойн]]- Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 32. ? - Өвөр Монголын зүүн Үзэмчиний жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 33. [[Дэндэв]]-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 34. [[Дэчинган]]- {{col-3}} 35. [[Дэчинлхаажид]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 36. [[Жагшимбуу]]-Хурц Баатар- Өвөр Монголын цэргийн хорооны дарга. 37. [[Жамц]] -Зоригт Баатар-Цэргийн Яамны дэс түшмэл, Зүүн өмнө хязгаарыг Захирах Цэргииг захирах түшмэл. 38. [[Жамц]]-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 39. [[Жамсран]]- Шулуун Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 40. [[Жамъян]]- Сэцэн хан аймгийн Бэйлын зэрэг засаг, Улсад туслагч гүн. 41. [[Заяат]]- Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын Цахар- 42. [[Илүү]]- Шударга Баатар- Өвөр Монголын Хөх хотын Түмэдийн хороо. 43. [[Лайсан]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Доржпаламын хошуу, жагсаалын дарга. 44. [[Лувсан]]-Зоригт Баатар-Урианхай 45. [[Лхам]]-Сэцэн хан аймгийн засаг тэргүүн зэргийн тайж. 46. [[Мааньжав Балданы]]- Өвөр Монголын харчин. 47. [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав Сандагдоржийн]]- Хатан Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 48. [[Манажав]]-Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы баруун үзэмчин чин ван Содномравданы хошуу. 49. [[Мандах залан]]- Өлзийт Баатар- 50. [[Мурунгаа]]-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу. 51. [[Мутунбунга]]а-Шалгарсан Баатар-хорооны дарга. 52. [[Мөнхравдан]]-Саруул Баатар- 53. [[Мянбуу]]-Мэргэн Баатар-Өвөр Монгол-Хар мөрөн муж. 54. [[Наваан]]-Шулуун Баатар- 55. [[Наваан-Юндэн]]- Түшээт хан аймгийн Наваан-Юндэний хошуу- 56. [[Шаравын Найданжав|Найданжав Шаравын]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монгол 57. [[Нанзад/Барман хэмээгч/]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 58. [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад Дамираны]]- Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 59. [[Насан тогтох]]- Хорооны дарга. 60. [[Норов]]- Өвөр Монгол-Зуудын чуулганы Ар хорчин да ваны хошуу. 61. [[Нолгар]]-Шаламгай Баатар- 62. [[Өлзийбадрах]]-Дэс Баатар- Өвөр Монгол- 63. [[Өлзийдүүрэн]]- Хянамгай Баатар-Сайн ноён ханы хошуу. 64. [[Өлзий-Орших]]-Шулуун Баатар- Өвөр Монголын Зарууд хошуу. 65. [[Пунцаг Базарын]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Лха жононы хошуу. 66. [[Пунцаг-Шаламгай Баата]]р- Түшээт хан аймгийн Далай гүн Алтанхуягийн хошуу. 67. [[Пунцаг]] -Шаламгай Баатар- Өвөр Монгол, барга, хорооны жагсаалын занги. 68. [[Пүрэв]]-Захчин гүн Цэрэндоржийн хошуу, тайж. {{col-3}} 69. Саван-Өвөр Монголын баруун Баарин ваны хошуу. 70. Сандагдорж-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Горлос хошуу, хороон дарга. 71. Содномдаржаа-Түшээт хан аймаг, Улсад туслагч гүн. 72. Соном-Зоригт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн зоригт гүн. 73. [[Лаварын Сумъяа]]-Ялгуун Баатар-Шинжаан мужийн Ил тарвагатайн хошууны харъяат. 74. Сундуйжав-Өвөр монгол- 75. Сэргэлэн-Эвтэй Баатар-Өвөр Монголын Шинэ баргын Хошуу цагааны харъяат, хороон дарга. 76. [[Тогтох гүн|Тогтох Энхбилэгтийн]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы өмнөд Горлос хошууны харъяат. 77. Төмөр-Өвөр Монголын Түшээт хошууны харъяат, хороон дарга. 78. Төмөр-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны харъяат. 79. Түмэннаст- 80. Хайдав-Өлзийт Баатар-Сайн ноён аймгийн сайд, бэйс Цогт-Очирын хошууны харъяат, ангийн дарга. 81. Хишигжаргал-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйл Бадамгаравын хошууны харъяат, ангийн дарга. 82. Хорлоо-Шулуунбаатар-Түшээт хан Аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 83. Хохлин-Засагт хан Аймгийн жанжин Далай гүны хошуу. 84. Цогт- Зүүн Үзэмчины жүн ван Гомбосүрэны хошуу. 85. Цэнд- Бодлогот Баатар-Сангийн Яамны дэд Сайд, Өвөр Монголын Хөлөнбуйрын харъяат. 86. Чагдарсүрэн. 87. Чимэд-Хурц Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 88. Чимэд-Сэцэн хан Аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 89. Чованлүн- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Бодлогот ваны хошуу. 90. Чойжамц-Цогтой Баатар-Сэцэн хан Аймгийн Мэргэн засагийн хошуу. 91. Чойж. 92. Чулуун -Өвөр Монголын Зост Чуулганы Түмэдийн хошуу, ангийн дарга. 93. Чулуун Өлзийтийн- Сэцэн хан Аймгийн Сүжигт ваны хошуу. 94. Шагдар- Засагт хан Аймгийн Дайчин ваны хошуу. 95. Шарав-аравны дарга. 96. Шаарийбуу-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы сайд Раашминжүүрийн хошуу. 97. Шимихи-Засагт хан аймгийн цогт гүн Дамдинбаашийн хошуу. 98. Ринчин-Сэцэн хан аймгийн Сэцэн чин ваны хошуу. 99. Эрэнцэн-Өвөр Монголын Цахар хошуу. 100. Ядамсүрэн Цэнгэлын-Сайн ноён хан аймгийн Түшээт гүний хошуу. 101. Ярин Мятавын-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Говийн Со засгийн хошуу {{col-end}} ==Он дарааллын хэлхээс== *1911 он :6 дугаар сарын 1. Оросын Амар орны бүгдийг захирагч ноѐн зарлиг буулган Хятадууд Оросын хилд орохыг цаазлав. Мөн сарын 11-ний өдөр Бээжин Петербугын хоѐр этгээдийн төлөөлөгч Цичигард хуралдаж, Эргүнэ гол орчмын хоѐр улсын хилийг хайн тогтоохоор хэлэлцээ хийв. :6 дугаар сар. Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга жанжин тэргүүтэй лам нар Богдод Бат Оршил өргөхөөр Их хүрээнд цугларч, Эрдэнэ Шанзудбын яаманд нууц зөвлөлгөөн хийжээ. :7 дугаар сар. Халхын дөрвөн хан тэргүүтэй Монголын зарим ноѐд лам нар Богд уулын модонд гэр барин нууц зөвлөлгөө хийжээ. :8 дугаар сар. Монголын төлөөлөгч Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан нар Петербургт очив. :10 дугаар сарын 10. Учаны бослого үүсчээ. :11 дүгээр сарын эх. Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан зэрэг долоон хүн "Монголын түр засгийн газар"-ыг зохион байгуулж, Хүрээний хэрэг эрхлэх Их сайд Сандог үлдэн хөөхөөр тунхаглахын хамт, Өвөр Монгол, Алшаа, Дарьганга, Барга зэрэг газруудын ван гүн нарт бүх Монгол нэгдэх тухай Богдын бичгийг уламжлан илгээв. :11 дүгээр сарын 30. Монгол "Тусгаар тогтнох"-оо тунхаглаж, Сандо амбан Оросын элчин сайдын газар далдлан орж, удалгүй Орос, Монгол цэргийн хамгаалал дор Хиагтаар хил гарч улсдаа буцах болжээ. :12 дугаар сарын 4. Сандо амбаныг цэрэгтэй нь хамт хилээс үлдэн гаргав. :12 дугаар сарын 6. Монголын "Тусгаар тогтнол"-той дуу хоолой авалцсан Хөлөнбуйрын "тусгаар тогтнох" бүлэгтэн цэрэг томилон Орос цэргийн дэмжлэгээр Манжуурыг довтолсон байна. :12 дугаар сарын 16. "Тусгаар тогтнох" бүлэгтэн Манжуурыг эзлэн авч, голын дээд урсгалын олон харуулын газруудыг ч байлдан эзэлжээ. :12 дугаар сарын 16. Жавзундамба Хутагт Хүрээнд хаан суурнаа сууж "Их монгол улсын наран гэрэлт хаан" хэмээгдэж "Олноо өргөгдсөн"-өөр оны цолоо болгов. :12 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын эл хошуу чуулганы олон ван гүн нарт уриалгын бичиг илгээв. Улиастайн жанжин ч Монголын цэрэгт үлдэгдэн гарав. Улиастайд Оросын Консулын газар байгуулагдав.Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалын нөлөөгөөр Түмэд хошууны нэгэн салаа цэрэг Батхаалгад умардын цэргийн эрхтэнийг эсэргүүцэх зэвсэгт бослого гаргав. Умардын цэргийн эрхтэн ч их цэрэг томилон Жи Нин, Гүэй Сүй, Бугат гурван замаар Улаанцавын чуулганд довтлон орж бослогийг дарангуйлаад, Батхаалгын сүмийг галдав. Алшаагын Гө Лу Хуй эвлэлийн түрүү Жан Жин Мин-ээс Нин Ши Ан-ын Гө Лу Хуй-ын түрүү Лиү Хуа Тан-ыг хавсарч Инчуаныг дайран эзлэхээр төлөвлөж байгаад нууц нь задран Алшаа Чин ван Даваанбүлүгжала ба Хөх нуурын Ма Чи-ын дарангуйлалд учирч ялагдав. Мөн оны арван хоѐрдугаар сард Шинжаны Монголчууд Чингийн засгийг эсэргүүцэх тэмцэл гаргажээ. * 1912 он :1 дүгээр сарын 14. Оросын Хайлаарт суугаа Консул Усад-ын дэмжлэг дор Өөлдийн ерөнхий захирагч ноѐн Шинфү, Хуучин Баргын ерөнхий захирагч Цэгц ба Шолон хошууны ерөнхий захирагч Чөн Дө зэрэг хүмүүс орчмын эл хошуудын Монгол цэрэг мянга гаруй хүнийг цогцлуулж, Оросын тусалсан таван зуу гаруй буугаар зэвсэглээд ―Чин хаант гүрний журмын цэрэг‖ хэмээн алдаршуулж Бүгд найрамдахыг эсэргүүцэж эхэлсэн байна. Мөн өдрийн орой Хөлөн хотыг довтлон эхлэж арван тавны өдөр хотыг эзлэн авч Хятад ноѐдыг үлдэн Хөлөнбуйрын ―Тусгаар тогтносон‖-ыг тунхаглаж, Хүрээний Богд хааны засгийн газарт харъяалагдах засгийн ордон байгуулж Манжуур зүг үргэлжлэн цэрэглэсэн байна. :1 дүгээр сарын 20. Хөлөнбуйрын Монгол цэргүүд Мөнхшил харуулын газрыг довтлон эзлэв. :1 дүгээр сарын 23. Оросын Гадаад явдлын яамны сайд Хаандаа айлтгал өргөж, одооны ашигтай цагийн байдлыг завдаж Манж орон дахь нөлөөгөө чангатгах ѐстой гэсэн бөгөөд мөн өдөр Сазановагаас Цагаан хаанд Оросоос Монголыг хамгаалан Дундад улсаас тусгаарлуулах хэрэгтэй гэж дурьдсанд Цагаан хаан эдгээр саналыг зөвшөөрсөн. :Мөн сарын сүүлч. Хар мөрөн мужийн цагдан захирагч сайдаас түшмэл томилож Хөлөн хотноо хүрч Шинфү нарыг ятган ―Тусгаар тогтнох‖-ыг нь хүчингүй болготол, Хайлаарт суугаа Оросын Консул Усад яаравчлан ирж Шин фү зэрэг хүмүүсийг зэвсэг, мөнгө бодисын тусламжаа зогсоох зэрэг зүйлээр гачин шахаж байгаад энэ нэг бодлыг нь хаяуулсан байв. :2 дугаар сарын 12. Жоу Чүн Фан-аас харъяат цэргээ дагуулан Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон Монгол цэргүүдтэй Жи Лалин орчим ихээр байлдаж ялагдан ухрав. :3 дугаар сар. Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон засгийн ордны тэргүүлэгч, Хөлөнбуйр газрын бүгдийн дарга Шин фү зэрэг хүмүүс Жибзундамба Хутагтын өргөмжлөлийг хүлээн авч жинхнээр Монгол улсад даган оров. :4 дүгээр сар. Хүрээнээс ирүүлсэн Монголын―Тусгаар тогтнолын тунхаг‖-ыг хүлээн авсан Хөвсгөл нуурын Урианхайн бүгдийн дарга Хишигжаргал, Дарьгангын бүгдийн дарга Содномдовдон, Шилийн голын чуулганы зүүн Хуучид ван Салнунточал нараас өөр өөрийн харъяат олон ардаа авч эн түрүүнээ Богд хааны засгийн газарт дагаар орж хүч нийлэх гэсэн өргөдлийг Хүрээний эрх баригчид хүлээн зөвшөөрчээ. :4 дүгээр сар. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай вангаас туслагч тайж Нучинга, Вангийн сүмийн ширээт лам Бөхбуян ба Чимэдсүрэн гурван хүнийг Халхад элчээр илгээж Богд хаант засгийн газрыг дагах бичгээ дэвшүүлэв. Тэгээд Жибзундамба Удай ванг ―Дундад иргэн улсыг довтлох нэгдүгээр замын ерөнхий жанжин‖-аар томилож, зэр зэвсэг туслан Жирмийн чуулганы арван хошууг дагуулан урвалга гаргахаар зааварлав. :4 дүгээр сар. Хятад худалдаачдын пүүсийг довтлон дайрах ажил ширүүсч байв. :4 дүгээр сар. Бинт ван Гончигсүрэн Хүрээнд явав. :5 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын зарим газарт хоѐрдахь удааны уриалгын бичгийг илгээв. :5 дугаар сарын 17. Бээжингийн засгийн газраас Торгууд ван Балтыг Алтайн хэрэг эрхлэх сайдаар томилов. :7 дугаар сар. Монгол цэрэг Даргангыг эзлэв. Юань Шикай Богд хааны засгийн газарт цахилгаан явуулж Дарьгангыг эзэлсэн учраар эсэргүүцэл гаргаж төлбөр өгөх хэрэгтай гэв. :7 дугаар сарын 8. Гуравдугаар удаагын ―Япон Оросын нууц гэрээ‖ байгуулагдаж, Бээжингийн уртрагын шугамаар Өвөр Монголыг зүүн баруун хоѐр хэсэг хувааж баруун хэсгийг Оросын , зүүн хэсгийг Японы хүчний хүрээ болгохоор тохиролцжээ. Шилийн голын чуулганы баруун Хуучид вангийн хошуу, Авгын зүүн баруун хошуу, Үзэмчины зүүн баруун хошуу, Сөнөдын зүүн баруу хошуу, Авга нарын зүүн баруун хошуу, Жирмийн чуулганы засагт вангийн хошуу, Бинт чин вангийн хошуу, Ерөөлт вангийн хошуу, Бодолгот вангийн хошуу, Нарангэрэл вангийн хошуу, Засаг Пунцагийн хошуу, Жалайд хошуу, Зуу-Удын чуулганы Ар Хорчин хошуу, Баарины зүүн баруу хошуу, Жарууд хошуу, Дархан бэйсийн хошуу, Хишигтэн хошуу, Их Зуугийн чуулганы ван Арвинбаяр нарын таван хошуу, Улаанцавын чуулганы таван хошуу, Зостын чуулганы Харчин вангийн хошуу, Ван Цэдэннамжалванбуугын хошуу, Цахар найман хошуу, Дөрвөд Далай хан аймгийн арван хоѐр хошуу, Дөрвөд баруун гарын дөрвөн хошуу, Захчин хоѐр хошуу, Алтайн Урианхайн долоон хошуу, Торгуудын гурван хошуу, Хошууд нэгэн хошуу, Ар Илигийн Цахар нэгэн хошуу, Тагнын Салжиг, Дочи хоѐр хошуу, Хасгийн хэдэн хошуудын ноѐд түргүүлэгчдээс харъяалах ардын хамтаар удаа дараагаар ―Монгол улс‖-д дагаар орж тамагт бичиг ба билэг ѐслолыг хүргэж ирснийг Богд хааны засгийн газар хүлээн авч, хэргэм зэрэг шагнаад, эдгээр хошуудын язгуурын нутгийг хэвээр захиран шийтгэх эрх тушаалыг баталсан бөгөөд нэг бүлэг захирах дарга ба туслан шийтгэх сайдыг шинээр томилжээ. :8 дугаар сарын 20. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай ван хошууныхаа гурван мянга гаруй хүнтэй зэвсэгт хүчээ дагуулж сүмд ―Тусгаар тогтонигсон‖-оо тунхаглаж, ―Зүүн Монголын Тусгаар тогтнолын тунхаг‖ыыг нийтлэж гурван замын цэрэг томилон Тао Нан, Кай Тун, Түчүан зэрэг газрыг довтлов. Хорчин баруун гарын хойд хошууны Рашминжүүр гүн ч идэвхитэйгээр цуурайтаж Удайн цэрэгтэй нийлэв. Зүүн хойтын гурван мужийн бүгдийг захирагч ноѐноос Ү Жүншөн нарын их цэргийг томилон дарангуйлан цохисонд Удай нар Солон ууланд зугтаан оров. :8 дугаар сарын 19. Иргэн улсын засгийн газар ―Монголыг үзэх хууль зүйл‖-ыг нийтэлж, Монгол ван гүн нарын уул эрх ашгийг хэв ѐсоор байлгахыг амлаж илбэн татах бодлогийг эрчимтэй явуулсан байна. :8 дугаар сарын 20. Хайсан, Дамдинсүрэн нарын удирдсан Монголын цэрэг хоѐр сар гаруй бүслэн дайралт хийж Ховд хотыг эзлэв. :9 дүгээр сарын 8. Удай вангийн цэрэг, Жөн Дүн Шиан-д эсрэг этгээдтэйгээ ширүүн тулалдаан болж, мөн сарын сүүлчээр Удай, Рашминжүүр нар Оросын хамгаалал дор Хайлаараар дамжиж Халхад зугтаан очив. Удайн бослогийг дарсны дараа, Иргэн улсын засгийн газар нэг түм таван мянган хүний цэрэг ангийг томилон Тоа Нанфү орчим байрлуулжээ. :10 дугаар сарын 27. Монгол цэрэг Шилийн голын чуулганы баруун Үзэмчин ба Сөнөд зэрэг хошуудаар довтлон орж ирэв, Цахарын Дүтүн түшмэл Хө Жүн Лиян цэргээ дайчлан хориглож байлдаад Дарьганга орчим ялагдан ухарчээ. :10 дугаар сар. Тогтохын хүү цэрэг дайчлаж Шилийн голд орж ирээд Авга вангийн ордныг дайрч мал хөрөнгийг нь булаан авч Авга ван Янсаныг баривчлаж Хүрээнд аваачив. :10 дугаар сар. Жарууд зүүн хошуунд Богд хааны засгийн газрыг дагах бослого гарчээ. :10 дугаар сарын 28. Бээжингийн засгийн газраас тусгай тушаалтан томилж Чанчүнд Жирмийн чууулганы арван хошууны Ван гүн нарын хуралдааныг хуралдуулж Иргэн улсыг хүрээлэх, дураар харь улсын банкнаас зоос зээлэхийг цаазлах зэрэг арван зурвас тогтоолыг тогтоосон байна. :11 дүгээр сарын 3. Монгол ба Орос жинхэнээр ―Орос Монголын хэлэлцээр‖ ба арилжааны тухай тусгай гэрээнд гарын үсэг зурав. :11 дүгээр сарын 7. Бээжингийн засгийн газаас Оросын элчин сайдын газар нот бичиг гардуулж ―Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын тухай чанга эсэргүүцэл тавьсан бөгөөд Оросын Монгол лугаа тогтоосон аливаа гэрээг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлсэн байна. :11дүгээр сарын 13. Улаанцавын чуулганы зургаан хошууны засаг нэр холбон бичиг өргөж Бүгд Найрамдахыг эсэргүүцэн Ар Монголтой нийлэх гэж дурьдсанд хол дахиныг амаржуулагч жанжин Жан Шоу Жөн Улаанцавын чуулганы дарга Леванноров, Их зуугийн чуулганы дарга Арвинбаяр нарыг хотондоо авчирч ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖- ны урагштай биелэгдэхэд бэлтгэл хийжээ. :12 дугаар сарын 9. Хол дахиныг амаржуулах жанжин Жан Шоу Жөн Түмэд хошууны цэргийн даргаас Монголын цэрэг Билгийн улиралын арван нэгэн сарын үеэр Өвөр Монгол зүг довтлох чимээг олж сонсоод цэргээ гурван зам хуваан сахин суулгасан байна. :12 дугаар сар. Богд хаант улсын засгийн газар Ханддорж, Ширнандамдин, Чен Дө (Хөлөнбуйрын) нараар толгойлуулсан төлөөлөгчдийн бүлгэмийг Орост томилон хэлэлцээ хийлгэхээр мордуулав. Мөн оны зун, ДИУ-ын засгийн газар Өвөр Монголын бослогыг дарахын тулд үлэмжхэн цэргийг Чуулалт хаалга, Батхаалга, Долоннуур, Хөххот, Бугат хотын чиглэлд таван замаар анги хуваан түлхэн оруулав. Мөн үеэр Өвөр Монголчууд Богд хааны засгийн газарт айлтгал өргөдөл дэвшүүлж, Хятадын цэргийн эрхтний дарлалаас чөлөөлж авахыг гуйв. Мөн оны өвөл, Богд хааны засгийн газарт Өвөр Монголд цэрэг орох нууц хуралдаан болжээ. *1913 он :1 дүгээр сар. Монголын таван замын цэрэг Өвөр Монголд оров. Үүнд: Нэгдүгээр зам нь: Егүзэрийн хийдийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдцэрэнигйн удирдсан цэрэг. Хоѐрдугаар зам нь: Дарьганга--Шилийн гол-- Зуу-Удын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт гүн Хайсан, дэд сайд шударга баатар Бавуужавын удирдсан цэрэг. Гуравдугаар зам нь: Сөнөдийн хоѐр хошуу, Дөрвөд вангийн чиглэлд цэргийн яамны дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжихын удирдсан цэрэг. Дөрөвдүгээр зам нь: Хөх хотын чиглэлд, сайд гүн Сономдоржийн удирдсан цэрэг. Тавдугаар зам нь: Урадын гурван гүн, Хатан голын чиглэлэд их цэргийн дэд зэргийн түшмэл Зүтгэлтийн удирдсан цэрэг тус тус хөдлөх болсон юм. Дамдинсүрэнг зүүн өмнө зүгийн цэргийг дайчлан захирах ерөнхий захирах жанжнаар тохоон томилжээ. Зоритг баатар Тогтохыг энэ удаа томилсонгүй, Их цэргийн зөвлөгч бөгөөд Богд хааны сэргийлэн хамгаалах цэргийн даргаар Хүрээнд хоцроов. :1 дүгээр сар. Өвөр Монгол руу хөдөлсөн Богд хааны цэрэг нийт нэг түм байв. Цэргийн захирагчид нь голдуу Өвөр Монголоос дагаар ороод дахиад нутагтаа байлдахаар ирсэн хүмүүс байлаа. Богд хааны засгийн газар зэвсгийн хүчээр Өвөр Монголыг эзлэх бодлогтоо үйлчлэхийн төлөө ухуулга нэвтрүүлгэ хийж, дагаар орохоор ирсэн ба ирээгүй Монгол овогтонд зориулан ухуулан зарлах бичиг тархааж байлаа. Мөн Өвөр Монголд цэрэглэх зам зуураа болон хүрсэн газраасааа цэрэг нэмэн элсүүлж байв. :1 дүгээр сарын 10. Богд гэгээн Жибзундамба Юан Шикай-д цахилгаан явуулж, Монголыг улс болон тогтнохыг харшлах хэрэггүй хэмээсэнд Юан Шикай ч хариу цахилгаан явуулж, Монгол ДИУ тусгаарлах нь зүй бус, нэгдвэл зохино гэсэн байна. :1 дүгээр сар. ―Монгол Төвдийн найрамдлын гэрээ‖ байгуулагдав. :1 дүгээр сарын 23. ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖ Хол дахиныг амаржуулах хотноо хуралдаж, Улаанцав, Их зуугийн чуулганы ван гүн нар, Иргэн улсыг хүрээлж, Монголын ―Тусгаар тогтнол‖-ыг эсэргүүцэхээ илэрхийлжээ. Мөн өдөр Богдын засгийн газрын ерөнхий сайд Сайн ноѐн хан Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийн бүлгэм Орос зүг мордож, Оросын дэмжлэгт талархал дэвшүүлэхийн хамт цэрэг дайны тусламж олохоор чармайжээ. :2 дугаар сар. Бээжингийн засгийн газрын хуурай замын цэргийн яамнаас томилсон тагнуулууд Богд хааны цэрэг зам хуваан Өвөр Монголд орсон байлдааны төсвийг мэдэв. :3 дугаар сарын 31. Богд хааны засгийн газраас таван замын Их цэргийн тохиолдсон олон монголчуудаас хүчин хавсарч байлдахыг уриалсан ―Өвөр Монголын нийт оронд зарлагдсан бичиг‖ гэгчийг нийтлэв. :3 дугаар сар. Иргэн улсын засгаас Богд хааны цэргийн дайралт ба Өвөр Монголын ван гүн нарын тусгаар тогтнох хөдөлгөөнийг сэргийлэх зорилгоор И Жүн цэргийн дэд Силин, Рехө-ийн дэд дүтүн түшмэл Ми Жэн Био-ийг Линши-ын сахин дарангуйлах ноѐноор томилж, арван хоѐр анги, дөрвөн түм гаруй цэргийг захируулан Линши, Бор хот, Улаанхад зэрэг газрыг сахин суулгав. :3 дугаар сарын 8. Хүрээнд Монгол цэргийн бригад байгуулах тухай Орос–Монголын хэлэлцээр тогтоогдож, Богд хааны засгийн газар Орос жанжин Кристоферыг ерөнхий сургагчаар урьж ―Эл аймгийн цэргийг тэд захирах эрх‖- тэй гэж тогтоосон байна. :3 дугаар сарын 24. Богдын цэрэг Да Ван Миао сүмийг довтолсонд Хуай Жүн цэрэг тосон байлдаж Хишигтний Бяруу балгасны дөчин газрын цаанах элсэнд цохиж ухруулав. :4 дүгээр сарын 3. Шилийн голын Эрчээл гэдэг газар болсон тулалдаанд Иргэн улсын 500 зуун цэрэг сүйджээ. :4 дүгээр сарын 4. Богдын цэрэг Өвөр Монголын зүүн хэсгийн олон газар дайралт хийв. :4 дүгээр сар. Баруун Сөнөдийн нутагт ширүүн тулалдаан болж Иргэн улсын 150 цэргийг устгав. :4 дүгээр сарын 8. Бугатын чиглэлд Шан Ши цэргийн ширүүн дайралтад Монголын цэрэг 30 гаруй хүн алагдаж ухрав. :5 дугаар сар. Оросын засгийн газар Богд хааны засгийн газартай Хиагтаас Хүрээ хүрэх Төмөр зам засах гэрээ тогтоов. :5 дугаар сарын 16. Богдын цэрэг Шандуг эзлэв. Тав дугаар сарын 25-нд Богдын цэргийн долоон зуй гаруй хүн Жирмийн чуулганы хилд довтлон оров. Рехө-гийн Дүтүн-гийн И Жүн цэрэг Улаанхад оронд орж сахин суув. :6 дугаар сар. Богдын цэрэг дахин гурван замаар довтлон эхлэж Баруун зам нь Бор тохойг чиглэн, дунд зам нь Хөх хот зүг довтлон, зүүн зам нь Сөнөд хошуу зүг давшжээ, Хятад цэргийн Ми Жүн Биу-гийн бүлэг Давааны ард гарч өвөл гол орчим Найданжавын цэрэгтэй байлдаж, Бавуужав, Хайсангын цэрэг харин завшаанаар Бяруу балгасыг эзлэв. Адилхан хугацаанд Вангийн Жоу-гийн Ванданям, Далаад хошууны Баян гүн, Хангин хошууны Цолмон, Гирины Монгол Бао Жай Шан нар цэрэг дагуулан Их Зуу аймгийн хойд хэсгийг байлдан эзлэв. Иргэн улсын цэрэг бүх талаар ялагдалд учирсан тул Хөбэй, Шан Шиг-аас дахин их цэрэг татаж туслан байлдуулав. :6 дугаар сар. Жирмийн чуулганы газар Богдын цэрэг болон Иргэн улсын цэргийн хооронд ширүүн тулалдаан болжээ. Энэ удаагын их тулалдаанд Монголын талаас Чимэдцэрэн, Найданжав, Насан- Аривжих, Морьжав болон Бавуужавын удирдсан цэрэг анги оролцсон байна. Мөн энэ үеэр Ар Өвөр Монголын уулзуур оронд Солон уулын тулалдаан болжээ. Нийт 1 800 цэрэг тус тулалдаанд оролцов. Мөн оны зун Богд хааны засгийн газраас цэргийн яамны их сайд Далай ван Гомбосүрэнг Өвөр Монголын байлдаанд томилжээ. :7 дугаар сарын эх. Иргэн улсын цэрэг 2 000 хүн болон Богдын цэрэг 800 хүн Шилийн голын хил дотор тулалдаад хоѐр талд бүр хохирол гарав. :7 дугаар сар. Богдын цэрэг ба Иргэн улсын цэрэг Үзэмчиний Өвөл гол, Сөнөд, Байшинт уулын ам, Дамбын даваа, Линши, Долоннуур, Батхаалга- ын орчин зэрэг газруудаар байлдаж байв. Долоо найман сарын үеэр Богдын цэрэг үндсэндээ Шилийн голын нутгийг бүр эзлэв. :7 дугаар сарын 13. Богдын цэрэг Долоннуурын боомт газар—Дархан уул сүмийг эзлэв. Тэнд байсан Иргэн улсын 2 000 сэргийлэн сахих цэрэг арга бус ухарч гарав. :8 дугаар сарын 1. Богд хааны засгийн газрын эрхшээлд орсон газар орны хэргийг тусгайлан хамаарахын төлөө, Богд хааны зарлигаар Егүзэр Хутагт Галсандашийг зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх сайдаар Өвөр Монгол руу томилов. :8 дугаар сар. Богдын цэрэг Да Ван Миао Сүмийг дайран эзлэж, Бяруу балгас зүг давшив. Иргэн улсын Долоннуурыг дарангуйлан сахигч түшмэл ван Хуай Чин, Хуай Жүн цэргийг томилон гэдрэг довтлон, мөн сарын дунджаар Да Ван Миао сүмийг булаан авч, Богдын цэрэг ухрав. :8 дугаар сар. Долоннуурын талбарт Насан- Аривжихын дайчилсан 1 200 цэрэг Иргэн улсын 7 000 цэрэгтэй ширүүн тулалдаан хийв. :8 дугаар сарын дундаж. Зүүн хойд орноос томилсон Иргэн улсын туслах цэрэг Өвөр Монголд орж ирэв. :8 дугаар сарын сүүлч. Богдын цэрэг Цахарын Лав худаг, Халх тал ба Хүйс зэрэг газраар Иргэн улсын цэрэгтэй тулалдаж байв. Мөн сар, Найданжавын дайчилсан Богдын цэрэг хоѐр зам хуваан Линши тавин гэр, Зулчин сүмийг довтлон эзлэв. Мөн сар, Дамдинсүрэнгийн дайчилсан Богдын цэрэг Шулуун Хөх хошууг эзлэв. :9 дүгээр сар. Богдын цэрэг Жарууд ба Ар Хорчинг эзлэв. :9 дүгээр сар. Бээжингийн засгийн газар Өвөр Монголын байлдаанд туслах цэрэг 12 хороо морьт цэрэг ба явган цэргийг томилжээ. Мөн оны намар. Богдын цэрэг Цахарын нутгийг эзлэж дуусгаад улмаар Цагаан Хэрмийн зарим боомт газраар тулж очоод сэргийлэн хамгаалалт хийж байжээ. :9 дүгээр сарын 18. Зүүн Сөнөдийн Засаг Сүржав ард олноо дагуулан Богдын засгийг дагахаар зугтаасанд Юан Шикай зарлиг буулган Чин вангийн хэргэмийг нь хасав. :9 дүгээр сарын 21. Бавуужавын дагуулсан Богдын цэрэг Бяруу балгасыг дайран эзлэж, хорин гурваны өдөр Да Ван Миао сүмийг дахин эзлэв. :9 дүгээр сар. Архуа гүн Насан-Аривжих цэрэг түшмэд 100 хүнийг дагуулан Иргэн улсын талд урважээ. Мөн энэ үеэр Богдын цэргийн удирдагч Мөрөнга учир битүүлгээр хорлогдов. :10 дугаар сарын 29. Баруун замын И Жүн цэргийн Ми Жен Биу-ийн хүчин туслахаар ирсэн зүүн хойдын цэргийн У Жүн Шин-ий цэрэгтэй хамтран Бяруу балгасыг буцаан авч, удалгүй Да Ван Миао сүм ба Түлхэн сүм зэрэг газрыг ч буцаан авав. Умард замын И Жүн цэргийн Чен Де Шен-ий цэрэг Найданжавын цэргийг ялаад Зулчин, Шивэртэй, Тавин гэр зэрэг газрыг буцаан авч, Даваан ар хүртэл гэдрэг довтлов. Намар Долоннуурын баруун хойд их элсэнд тулалдаан болж Иргэн улсын цэрэг мянга шахам хүн сүйдэв. Мөн Бавуужавын хороо Шандугийн гол, Үхэрчин уул зэрэг газарт ширүүн довтлолт явуулав. :11 дүгээр сарын 3. Иргэн улсын цэрэг Долннуурт довтлоод Богдын цэргийг цохин гаргаж Цахарын зуун найман сүм хотыг эзлэв. :11 дүгээр сарын 5. Хаант Орос улс ба Дундад иргэн улс ухуулан тунхаглах бичигт гарын үсэг зурсан байна. Энэхүү тунхаг бичигт, Орос улс Иргэн улсын Гадаад Монголыг хэмжээтэй эзэрхэх эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд Иргэн улс Ар Монголын өөртөө засах эрх (Автономит засаг) 1912 оны 10 сарын 21 өдрийн ―Орос Монголын худалдааны хэргийн тухай зүйл‖-ийг журамлан хэлэлцэж Иргэн Улс ба Ар Монголын холбогдлыг тодорхойлон тогтоохыг хүлээн зөвшөөрөв. :11 дүгээр сарын 9. Богд хааны цэрэг хэдэн мянган хүн их буутай өмнөш дахин довтлож 15-ны өдөр Батхаалга зэрэг газрыг эзэлсэн боловч удсангүй Хол дахиныг амаржууулах хотын Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайралтад найман зуу гаруй хүн үрэгдэж ухрав. Мөн сарын эхэнд хоѐр мянга найман зуу гаруй Богдын цэрэг Чуулалт Хаалганаас умар байсан Хятад цэргийг хүчтэй довтлон таван зуу гаруй хүнийг алж шархдуулав. :11 дүгээр сарын 19. У Жүн Шөн, Ми Жен Биу нар Богдын цэргийн гараас Да Ван Миао сүмийг дахинт буцаан авав. Мөн өвөл Тогтох цэрэг дайчлан дахин өмнөш довтлож Батхаалгыг эзлэв. Гэвч хэдэн өдрийн дараа Иргэн улсын цэрэгт булаагдав. :12 дугаар сарын 16. Богд хааны засгийн газар цэргээ Ар Монголын хил тийшээ татах тухай шийдвэрээ илэрхийлэв. Мөн оны сүүлч, Богдын цэрэг идэг идэгээр Монголын хил зүг ухрав. Энэ үеэр Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайрах хүчин нь нэмэгдэж ялалттайгаар давшиж Богдын цэрэгт эзлэгдсэн газруудыг дахин булаан авч эхлэв. Нийслэл Хүрээнд ―Шинэ толь‖ сэтгүүл хэвлэгдэж эхэлсэн бөгөөд орчин цагийн анхны сургууль байгуулагдав. :1913 оны эцэс 1914 оны эхээр, Монгол улсын ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид Хаант Орост айлчлав. *1914он :1 дүгээр сар. ДИУ-ын засгийн ордон Сүйюаны онцгой засаг захиргааны орон байгуулахаар болж жанжныг дүтүн ноѐн болгон хувируулан томилож, уулын Гүйсүй Дао (道)-д харъяалагдаж байсан арван хоѐр шиан, Улаанцавын чуулганы зургаан хошуу, Их Зуугийн чуулганы долоон хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сар. ДИУ-ын засгийн газар Рехө-гийн онцгой засаг захиргааны орныг байгуулахаар болж, дүтүн ноѐн томилон Зостын чуулганы долоон хошуу, Зуу-Удын чуулганы арван хоѐр хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сарын 6. Иргэн улсын цэрэг гэнэт Ар Монголын хилд цөмрөн орж Галсандашийн сайдын яамыг бүслэн дайрав. :3 дугаар сарын 9. Богд хааны засгийн газраас Оросын консулд бичиг өгч, Дундад Оросын хэлэлцээрийн ѐсыг зөрчиж түрэмгийлэл явуулж байгаа Хятад цэргийг тэд ухруулж, баривчлагдсан сайд Галсандашийн биеийг тавиулах тухай хатуу шаардлага тавив. Мөн оны эхээр Халхад байсан Өвөр Монголчууд элдэв зүйлийн хүчирдэлд орсноос нэг бүлэг хүмүүс уг нутагтаа буцаж ирэх хүсэлтээр Иргэн улсын засгийн газартай хэлэлцээ хийхийн төлөө 9 хүний төлөөлөгчийн бүлгэм томилов. Иргэн улсынхан тэд нарыг баривчилж есүүлийг цөм алав. :6 дугаар сарын 14. ДИУ-ын засгийн газар Цахарын онцгой засаг захиргааны орныг байгуулан дүтүн ноѐн томилож Фенчен, Лианчен зэрэг долоон шиан, Цахарын зүүн баруун гарын найман хошуу, жич дөрвөн малжлын сүрэг, Шилийн голын чуулганы арван хошууг ерөнхийлөн захируулав. :8 дугаар сарын 1. ДИУ-ын ордноос Алшаа, Эзнээ хоѐр хошууны цэрэг дайны сэргийлэлтийн явдлыг Ниншиан мужийн цэргийг захирагч түшмэлээр хариуцуулахаар тогтоов. Юан Шикайгаас Алшаа чин ван Даванбүлүгжилыг Баруун Монголын тохинуулах сайдаар томилов. Үүшин хошууны туслагч Түмэн- Очир чуулганы дарга, Сүйюаны дарангуйлан сахигч яамтай хуйвалдаж байгаад ―ардыг өдөөн урвуулсан‖ ялаар Шинэ ламыг баривчлаж, Үүшиний ―дугуйлан‖- гуудыг тархаав. :9 дүгээр сарын 8. Дундад, Орос, Монгол гурван этгээдийн Хиагтийн хуралдаан эхлэв. :9 дүгээр сарын 20. ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын анхны төсөл байгуулагдаж, Монголыг ДИУ-ын нэгэн хэсэг, Монгол улсын нэр, хааны цол, оны цолоо хүчингүй болгох асуудал дээр санал нэгдэхгүй байжээ. Мөн сарын гучны өдөр Оросын консулаас Монголын эрх баригчидтай ―Төмөр замын гэрээ‖ ба ―Цахилгаан утасны гэрээ‖ тогтоож Оросоос Монголд төмөр зам засах эрх ба холбоо мэдээний цахилгаан утас татах эрх олов. *1915 он :3 дугаар сарын 16. Бавуужав нарын дагуулсан Богдын цэрэг Кайлу орчим довтлов. 5 дугаар сарын 9. Юан Шикайн засгийн газар японтой ―Хорин нэгэн зурвас‖-ыг тогтоож Өвөр Монголын зүүн хэсгийн их хэмжээний эрх мэдлийг Японд өгчээ. :6 дугаар сарын 7. Хиагтын гурван этгээдийнн хуралдаан эцэстээ шийдвэр гарч ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын хорин хоѐр зурвасыг жинхэнээр гарын үсэг зуран батлав. Мөн сарын 9- ны өдөр Жибзундамбаас Монголын тусгаар тогтнолыг хүчингүй болгохоо тунхаглаж, арван хоѐрны өдөр Юан Шикай зарлиг нийтлэж Монгол ван гүн нарын уулын хэргэм цол уул ѐсоор хүчинтэй гэдгийг нотлож, хамтат нь бас Жибзундамбыг Хутагт хан өргөмжилсөн байна. :6 дугаар сарын 16. Бээжингийн засгийн ордноос Чен Лү-г ерөнхийлөн захирагч сайдаар Хүрээнд томилсон байна. :9 дүгээр сар. Халхын цэргийн явдлын журганы түшмэд Бавуужавтай нууцаар зөвлөлцөн Өвөр Монголын зүг дахин довтлохоор болж, Бавуужавт гурван түмэн рублын зардал хангав. 10 дугаар сарын 28. Удай Ван Фентиан мужийн дурдсан долоон зурвас буцан орж өгөх нөхцлийг хүлээн аваад Бээжинд хүрч ирэв, арван нэгдүгээр сарын 4-ний өдөр Юан Шикай түүний уул хэргэмийг сэргээн өгөв. :10 дугаар сарын 29. Бээжингээс Хүрээний хэрэг эрхлэгч сайддаа цахилгаан мэдээ явуулж, Өвөр Монголыг түйвээж байгаа Бавуужавыг Хүрээний засгийн газар хавсран дарангуйлахыг шаартагтун гэв. :11 дүгээр сарын 6. Бээжингийн засгийн ордоны төлөөлөгч, Оросын элчин сайд Кропенскийтай Бээжинд ―Дундад Оросын Хөлөнбуйрын асуудлын тухай тогтоол‖-ыг тогтоож Хөлөнбуйрын ―Онцгой орон‖-ны байр суурийг мэдрэв. Мөн сарын арван зургаанд Юан Шикайгаагаас Шинфүг Хөлөнбуйрын дэд дүтүнгээр томилов. :11 дүгээр сарын 23. Иргэн улсын цэрэг Егүзэр Хутагтын сүмийг байлдан эзлэж Бавуужавын цэргийг таван зуу гаруй алж шахрдуулж, Егүзэр Хутагтыг бас барьж аваачив. Мөн жилийн өвөл, Бавуужав хэдэн мянган цэргээ дагуулж нутагтаа буцах нэрээр Өвөр Монголын зүүн хэсэг оронд орж ирээд зэвсэгт ажиллагаагаа үргэлжлүүлэв. Бээжингийн засгийн газраас Ма Чи ( 马麒)-ыг Хөхнуурын Монгол Төдвийг тохинуулах сайд ба Гансу, Ниншиан, Хөхнуур зэрэг муж орныг дарангуйлан сахигч түшмэлээр хавсарган томилов. Ингээд Ма овогт цэргийн эрхтний Хөхнуур дахь дөч гаруй жилийн ноѐрхол эхэлсэн байна. Оросын хөрөнгөтнүүд Хүрээнд ―Монголын үндэстний банк‖-ыг байгуулав. *1916 он :5 дугаар сарын 27. Бавуужав Халх голын Амгалантад тэнгэр газрыг тахиж, Чин улсыг тэтгэн босгох уриа дурьдан, Юан Шикайг эсэргүүцэхээр уриалж ―Хаан төрөө тэтгэх цэрэг‖ хэмээн байгуулав. Долдугаар сарын 1-нд Бавуужав гар доорхи гурван мянга гаруй хүнээ дагуулж Японы этгээдийн дэмжлэгээр цэргийн зөвлөгч Аоянаки-ын жолоодлого дор Халх голоос өмнөш довтолж Тао Нан зүг урагшлан, хорин дөрөвний өдөр Түчиүэн шианы хотыг эзэлжээ. Ү жүн шөнгийн цэрэг хориглон байлдаж таван зуу гаруй Монгол цэргийг устгаж цохин ухруулав. :6 дугаар сарын 6. Юан Шикай үхэв. :8 дугаар сарын 7. Оросын Бээжинд суугаа элчин сайдаас Дундад улсын гадаад явдлын сайдад нот бичиг гардуулж, Дундад улсын засгийн газраас Халх Монголоос сонгох зөвлөлгөөний гишүүнээ хасаж хаяахыг шаардсанд Дундад улсын талаас өөрийн нутаг дэвсгэрээсээ зөвлөлгөөний гишүүн сонгох нь зүй ѐсны эрх хэмээн няцаасан байна. :9 дүгээр сарын 3. Япон цэрэг Бавуужавын цэргийг хамгаалан дэмжиж Гүн Зу Лин-аар өнгөрөхөд Фентианы зүүн хойд цэрэг тосон байлдав. Мөн сарын хорин таванд Бавуужавын цэрэг Кайлу хотыг дахин довтлоод Хармөрөн, Фентиан хоѐр мужийн цэрэгт хавчин цохигдож хоѐр мянга гаруй хүн үхэн шархдаж, үлдэгсэд нь зугтаав. :10 дугаар сарын 8. Бавуужавын цэрэг Линши шианы хотыг довтолж байх зуураа Бавуужав суманд оногдон үхэв. Үлдсэн олон нь Чадраабал Шебжингээ нарын дагууллага дор Зүүн Үзэмчин орчмын оронд хорогдож байгаад Цахар, Рехө-гийн цэрэгт цохигдож Халх ба Хөлөнбуйр зүг зугтаав. *1917 он :6 дугаар сарын 16. Талжын дээрэм Хөлөн хотыг дайран эзлэж зам дагуу дахь олон харуулын цэгүүд цохигдон сүйдэж, Хөлөнбуйрын дэд дүтүн түшмэл Шинфү зугтан дутааж Оросын түрээсний газарт зайлав. :9 дүгээр сарын 30. Оросын цэрэг Хайлаар орчим мянга гаруй Монгол дээрмүүдтэй тулалдаан болж, Оросын цэрэг дээрмийг нэхэмжлэх нэрээр тус орныг эзлэв. Бээжингийн засгийн газраас хүн томилон харилцаж хилээс гарахыг шаардсан боловч Орос цэрэг зөвшөөрсөнгүй. Мөн сард Бавуужавын үлдэгдэл хүч болох Шебжингээн бүлэг Хөлөнбуйрын нутгийн цэрэгт хөөгдөж Халх гол орчим хүрээд Халхын цэрэгт амдан цохигдож, бүх цэрэг үндсэндээ сөнөөгдсөн байна. :11 дүгээр сарын 7. Чадраабал зэрэг хүмүүс Солон уулнаа долоон мянга шахам хүн цуглуулж дахин бослого гаргасанд Хармөрөн мужийн цэрэг ба Фентиан мужийн цэрэг урьд хожид хавчин цохиж, Жалайдаас баруунш үлдэн явуулсан байна. ДИУ-ын засгийн газар Орост ―Арван сарын хувьсгал‖ үүссэн дашрамыг завдаж Жун Дүн төмөр замын засаг захиргааны эрхийг буцаан авч, Манжуурт цэрэг суулган хамгаалуулав. Цаг төрийн үймээнээс дүрвэсэн малчин ард малаа туугаад Халхад зайлан одов<ref>Ө.Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он</ref>. ==Түүхэн баримтууд== ===Улс төрийн баримтууд=== ====Богд хааны уриалга==== :1913 онд Монголоос таван замын их цэргийг гаргаж тохиолдсон Монголчуудаас хүчин хавсрахыг уриалж ашиг тусыг тайлбарлан Өвөр Монголын олон нийтэд зарласан бичиг :Монгол улсын засгийн хэргийг эрхлэх газраас дотоод Монгол зургаан чуулган дөчин есөн хошууны олон лам хар ард нар ба Хөх хотын Түмэд, Цахар сүргүүдийн ард нар, Илийн харъяат Монгол, бас Алашаа ба Хөх нуурын зэрэг нарын найман сумын Монгол Өөлд Ширээт хүрээ зэргийн олон Монголчуудын шар хар бүхэн дор ухуулах ану: Бидний аймаг язгуураас хүчирхэг идэрхэг хойтох газрыг эзлэн сууж, дэлхий дахины олон аймаг дор дарагдсангүй, хэдий Манж улс хараахан мандах үес дор ах дүү нөхөр гийчин ѐсоор түмэнтээ харилцан ураг барьж, ямагт сайныг үзүүлэхийн тулд олон Монгол аймаг харъяат болон дагасан боловч газар орны эрх ашгийг эзэлсэн газаргүй, олон засаг хошуу болгож, өөр өөрийн харъяат албат газар орныг эзэрхэн захируулсан бөлгөө. Ойрхи хэдэн жилээс иргэн зальхай түшмэд эрхийг эзлэж, шинэ засгийг явуулмой хэмээн Монгол газар иргэн элсээн, тариа хаглуулж газар орны ашгийг эзлэж эрх эзэрхлийг булааж халдан дарлах төдийгүй, бас бурхны шашныг хөнгөлж, Монголын хуучин ѐсыг халсугай хэмээгээд бидний Монгол ард үл хорссоноор үгүй, уржинан жил өвөл цагт дотоод муж дор Гамин цэрэг хуралдаж Манж улсын ѐсыгхалж, бүгдээр найрамдах улс болмой хэмээх тухай манай гадаад Монголын дөрвөн аймгийн чуулганы олон ван гүн засагуудын өөрчлөн улс төр байгуулахыг бүгдээр зөвлөлдөж, Очирдара Богд гэгээнийг Монгол улсын хаан хэмээн өргөмжилж, эрдэнийн сууринд залж, Их Юан улсын хуучин ѐсыг дахин гийгүүлж, өөр аймгийн дотор дарлагдахаас үүрд мултарч, олон аймгийн хойч үеийн ичингүйрлэлийг үгүй болгосугай хэмээсэн нь эдүгээ хол ойр газрын олон Монголчууд дараа дараагаар ирэх нь тасралтгүй. Санаваас дотоод Монголын олон ван гүн тайж бүрнээр Юан улсын Тайзу хааны хүүхэд үрсийн тулд зүй нь нэгэн сэтгэлээр бүгдээр нийлж, зүтгэн хүчлэх болвоос урьд өвгөдийн ѐсыг тахиулж, угаас байсан газар орноо өөр аймгийн ардад эзлэгдэхгүй, мөхсөн Зан То Бу Ла (?) ард мэт боол шивэгчин мэт халдуулахаас хэлтэрвээс болмой. Эдүгээ заримууд нь бидний доторхи Монголын түшмэд лам нар Хятад ардын баширлах, худал урихан үгс буюу хуурмаглах зальхай арга дор ташааран орж бидний Монголыг өөрчлөн улс төр байгуулахыг байлгаж, Дундад Иргэний таван аймаг бүгдээр найрамдах улс хамт нийлбээс бид нар Монгол аймаг ард цөм нэгэн адил ашиг буй агаад үүнээс хойш үүнд энэхүү түвшин жаргалыг эдэлмой хэмээн бичиг илгээн ирэх нь амой. Иймийн тул манай засгийн хэрэг шийтгэх газраас Хятад улсын хамт нийлбээс хойч өдөр бидний Монгол дор зовлон болох хэдэн зүйлийг гарган бичиж, олон дор дурьдан сонсгосугай. Байцаабаасуу, Оу Жу Ми Жоу газрын олон гадаад улс дор бүгдээр найрамдах улс хэд хэдэн буй амой. Тэдний хууль болбаас улсын харъяат газар орноо бүрнээр албаны болгож, харяъат иргэд газар орон дор гэр байгуулж, тариа тарьбаасуу зоос гаргаж албан дор тушаасны хойно сая өөрийн хөрөнгө болгомой. Эдүүгээ Иргэн улс лугаа нийлбээсүү Монголын газар орон цөм тэдний улс төрийн болохын тулд дотоод газар дор багталцахгүй ядуу иргэдийг шилжүүлэн суулгаж, гаал хөлс хураан тариа хаглуулахыг зүйгээр хориглон зогсоовоос, зохилдохгүй агсаар өвгөдийн үлдээсэн газар орныг өөр аймаг дор бүрнээр эзлүүлж, харин ч бид зоос гаргаж худалдан авхад хүрмүй. Тэр дээр бидний Монгол болбоос язгуураас саруул хөдөө талд дор хэн алиныг ялгахгүй санааны дураар адуулан аж төрж ирсэн бөгөөд аж төрөхөд мөн залхуу цалгайгаар хойч өдөр улс бүхэн дор энэ мэт хуулийг нийтээр явуулах цаг дор хүрсэн хойно Монгол аймгийн ард шөвөг хатгах газар харинолохгүй зовлон болох нь энэ нэг. Түүнээс урьд Манж улсын цаг дор бидний Монголчуудын гааль гувчуур хураахыг үүрд хэлтрүүлсэн бөлгөө. Эдүгээ бүгдээр найрамдах Иргэн улс, Манж улсын гадаад улсаас агсан авсан төлөөгүй өр найман зуу илүү сая одоо шинэ агсан авах мөнгө зургаан зуу илүү сая үнийг бүрнээр Бүгдээр найрамдах Иргэн улсаас төлсүгэй хэмээн нэгэнт олон улс дор зарлажээ. Бидний Монгол хэрвээ Иргэн хамт нийлбээс, дараа төлөх хугацаа хүрсэн цаг дор эрхгүй элдэв зүйлийн нэр зохион таван аймгийн иргэнээс нэгэн адил тэгшхэн хурааж төлмой. Нэгэнт улсын иргэн болсны тул зүй дор төлөхгүй хэмээн үл чадмой. Иргэнйи нэгэн адил тэсгэн хураах дор хүрвээс, хэд хэдэн зуун он болтол гааль гувчуур өгсөнгүй Монгол аймаг энэ зэргийн хүнд татвар тохиолдвоос, аж төрөн чадахгүй ядуурах мохохын туйл дор хүрмүй. Зовлон болох нь энэ хоѐр. Эдүгээ абасу таван аймаг нийлсэн Дундад иргэн улс болов хэмээвч өмнөх хойтох муж цөм хятад нэгэн аймаг бөгөөд харилцан эрх мэдлийг тэмцэн нэрт сайд их түшмэдийг битүүлгээр алж, харилцан өшөө дайсан болж эдүгээ болтол тогтоогүй байна. Бидний Монгол язгуураас өөр аймаг, зан сургаал, үг өгүүлэл, бичиг үсэг адилгүй. Дараа засаг явуулахад бүрнээр Хятад бичгийн төдий хэрэглэмой. Бидний Монгол дор Хятад бичиг нэвтэрхий мэдэх эрдэмтэй ард цөөн, түшмэл дарга нар болбоос бүрнээр эрдмийг үзэж, өргөн хэрэглэх тул нийтээр цөм Хятад хүмүүс болмой. Монгол ард Иргэн Хятад нарын хамт зарга зальхай зэрэг ял хэрэг буй бөгөөс үг үсэг нэвтрэхгүй. Бас аймаг намыг хэлбийн өмгөөлж мушгайтсан газар агсан хэмээн дийлэн хэлэхгүй энэ мэт хэрэг бүхнийг эрх биш үгүй болгож чадахгүй. Дотоод Монгол хошуунд тариа хаглуулж Иргэн түшмэд суулгасан газар энэ зэрэг хилсгүй мушгиж өвөрлснийг үзэж мэдсээр хэрэг. Зовлон болох нь энэ гурав. Түүнээс Хан улсын цагаас нааш Хятадын газар бурхан шашныг эрхэмнэж одоо дор хүрч ирсэн бөгөөд эдүгээ шинэ засаг явуулахыг үзвээс бурхны шашныг асар хүндэтгэхгүй, зарим нэгэн дотоод газар урьд байгуулсан тайх тахиглах сүм хийдийн бурхны хөргийг хараахан орхиж, (цэргийн сургуулал)-ын тэнхим болгон жич хийд сүмийн хүж зулын тариалангийн газрыг сургууллын тариалан болгосон нь нэлээд бүхүйг нүдээр үзэж чихээр сонссон нь тодорхой. Хятад ард гагцхүү бидний Монголын бурхны шашныг яахан эрхэмлэн үүрд агуулж буй зээ. Иргэний хамт нийлбээс хойч өдөр жил удаад Монголын хуучин ѐсыг өөрсдөө халуулж, бурхны ариун шашин сөнөхөд хүрмүй. Зовлон болох нь энэ дөрөв.Тэдний дотоод Монгол язгуураас Цагаан хэрэмийн заагаар суусан Дундад Хятад улст ойр холилцон суусан тул энэ зэргийг нэн ухуулан дурьдахгүйгээр учрыг мэдэх нь бидний гадаад Монголоос нэн ч тодорхой. Бидний язгуураас нэгэн угсааны яс махны төрөл, дотоод гадаад хэмээн ялгаваас зохихгүй.Тэд Иргэн дор ойр суусан тул тэдний сүр хүчин дор айн түтгэлзэн бүхүйг манай засгийн хэрэг шийтгэх газар мөн мэдмой. Эдүгээ цагийн байдлыг үзвээс, Дундад улсыг тойрон хүчирхэг гадаад улс барс мэт хэлэлцмой. Тэр дээр улсын өрийн тоо тэнцүү үлэмж бөгөөд дотоодын самуун бас тогтоогүй. Бидний Монгол бүгдээр нийлж, нэгэн улс болж, язгуураас байсан газар орон зах хэлхээг эзлэн илүү гүний газрыг тэмцэхгүй болбоос Дундад улсын дайлах цэрэг гарбаас олон гадаад улсууд шударгийг барьж, шүүмжлэх буй за. Эдүгээ манай Монгол улсын их цэрэг таван зам хуваан урагш одож, дотоод гадаад Монголын газар дор сэргийлэн суусан Хятад цэргүүд лугаа хэдэн удаа байлдаад цөм дийлжээ. Удахгүй урагш давшин Монгол газрын зүүн баруун өмнөд зах хязгаарууд хүртэл байлдсаар Хятадын түшмэл цэргийг Монголын хязгаараас гаргасугай хэмээмүй. Та өөр өөрийн хошууны зах дор их цэрэг хүрэхийг үзэж гар хөдлөн байлдаж Хятадын түшмэл цэргийг хөөн илгээх бөгөөд тус бүрийн хүчийг нэгтгэж, эртхэн шаламгайлан газар орноо эзлэн авсугай. Боо Хятадын омогтой үгийг сонсч, нэгэн аймгийн дотор харилцан өшөө дайсан болоход хүргүүлэгтүн. Бид язгуураас нэгэн үндэстний тул зүй нь жаргав ч зовов ч үхэв ч нэгэн хамт байваас зохимой. Бас бидний Богд эзэн гагцхүү өршөөл эрдмийг гол болгох бөгөөд Иргэн улсын түшмэл цэргээс бус ажил үйлдвэрийн ядуу иргэдийг халдан зовоовоос үл болмой хэмээн удаа дараагаар зарлиг буулгаж ухуулсаар буй тул бидний улс төрд мөчөөрхөн хорлохгүй энгийн номхон иргэдийг алив газар дор хэвээр агуулан, харин өршөөн хамгаалбаас зохих явдлыг хамтад гаргаж, басхүү манай засгийн газраас албан бичгээр харъяат олон чуулганы хошуун дор ухуулан зарласан нь олон боловч эдүгээ хүртэл дагахаар ирээгүй нь бас буй тул дахин ашиг зовлонгийг сэнхрүүлэн дагаж орсон ба дагаж орон завдаагүй нийт Монгол овогтон дор нийгмээр ухуулан бичиг зарлав. Магад үнэмчлэн хичээн дагаж явагтун. Үүний тул зарлал явуулав. ===Цэргийн түүхэн баримтууд=== ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 1==== Өмнө хязгаар түгшүүртэй учир цэрэг мордуулж газар орныг хамгаалах тухай цэргийн яамны айлтгалыг ѐсоор болгосон бичиг<ref>Монголын шинжлэх ухааны академийн түүхийн хүрээлэн. Монголын ард түмний 1911 оны үндэстний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл - Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914. Улаанбаатар. 1982 он.</ref> :Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны бичиг. Бүгд ерөнхийлөн захирах сайдын яамнаа өргөн илгээв. Явуулах учир: Эдүгээ манай цэргийн яамнаас өвлийн сүүл сарын арван наймны бичин цаг айлтгасан нь: Өмнө зүгийн олон хязгаарт Хятад цэрэг хуралдсан түгшүүртэй мэдээ буй тул, их цэргийг таван замд хуваан мордуулж, газар орныг сэргийлэн хамгаалуулж, дайсныг тосон сөнөөх явдлыг төлөвлүүлсэн нь болох ба үл болохыг хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад, Богд эзэн гэгээнээр толилож, заан сургахыг гуйхын учир: Мөнөөхөн зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт Галсандаш, Дарьганга зэрэг газруудыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг сахих сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах дэд сайд гүн Сономдорж нарын газраас Монгол олон чуулганы ойр ба зах нийлэх Хятадын бага хотод маш үлэмж цэрэг хуралдан, бас өмнө зүгийн Харчин өртөөнүүдийн газар ирж буй ба бас Шилийн голын чуулганы зүүн, баруун Сөнид ван, Улаанцавын чуулганы дарга, Дөрвөн хүүхэд нарын ван нарыг барьж аваачив хэмээсэн зэрэг удаа дараа тодорхойлон гаргаж, газар орныг хамгаалан сэргийлэн бэлтгэх баатар мэргэн цэрэг хурц зэвсэг олгуулахыг эрж, бичиг захидал хүргэж ирснийг шавь боолчууд үзэж хянабаас цаана дашаас тийнхүү Хятад цэрэг халдахаар ирж, өмнө зүгийн алив олон Монголчуудад зовлон самууныг дэгдээн бүхүй нь үнэхээрийн түгшүүртэй бөгөөд нигүүслэлтэй тул, үүнийг урьдхан дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжахаас тусгайлан салсан дэд зэрэг түшмэл Бавуужав харъяат цэрэг нэгэн зуу шахамыг өдөр дараалан хориодоор өртөөлөн довтолгон мэдүүлж, урьдчилан Дарьгангын газар илгээх ба бас урьд Түшээт хан, Сайн ноѐн хан аймгаас түүгээр дайчлан, цэрэг гурван зуугийн дээр сургуулийн цэрэг хоѐр зууг нэмэн томилж илгээхэд сая буулгасан зарлигийг дагаж, дэд сайд гүн Сономдоржыг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд, Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ гүн Пунцагдэжидыг таслан захирах сайдаар тавьж, бүх таван зуун цэргийг захиран мэдүүлэх зэрэг явдлыг нэгэнт бичиг шийтгэж, зохих газруудад явуулан тушаасны дээр, бусад цэргүүдээс зүг нэмэн мордуулахыг томилон завдаж бүхүй атал, энэ завсар бас Хятад цэрэг улмаар нааш давшин хандаж буй хэмээх тул, одоо зүй нь бүх олон газрын түшмэл цэргээс бүгд таван зам анги хуваан томилон мордуулбаас зохихын тулд, оролсон дэд сайд Засагт чин ван Удайн харъяат цэргийг бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдсүрэнд захиргаж, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтохыг харъяат цэргийн хамтаар Егүзэр хутагт Галсандашын хүрээ зүг, дэд сайд Бишрэлт бээс Насан-Арвижахад харъяат цэргүүдийг захирган хоѐр Сөнид, Дөрвөд вангийн зүг Халхын сургуулийн цэргээс мордуулах хоѐр зуун цэргийг урьд явуулан тушаасан хэвээр сайд гүн Сономдорж нар лугаа нийлүүлэн Хөх хотын зүг, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийг харъяат цэргүүдийг захирган авахуулж, Урадын гурван гүн, Хатан голын зүг ийм таван зам анги хуваан дараа дараагаар дайчлан мордуулж, өөр өөрийн заасан газар гүйцэн хүргүүлж, цааш улмаар давшуулан дайсны цэргийг тосон дайлж хядан сөнөөж, газар орныг батлан тохинуулах явдлыг байдлыг үзэж, тухайд нийлүүлэн хянан шийтгүүлбээс болох мэт боловч, шавь боолчуудын зоригоор авчих хэрэг бусын тулд, хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад гуйх нь: Богд эзэн гэгээнээр толилж, заан сургаж дагаж явуулах ажаамуй. Хэрвээ гуйсан ѐсоор болгон явуулбаас тухайд эл түшмэл цэргүүдийг дан ганц өртөөлөн явуулахад цагийн гачаалд өртөөний хүчин тэсэхгүйн тулд, тусгай уналга, ачлага барих майхан, жич цалинг зүйлийг сангийн яамнаас бэлтгүүлэн нийлүүлэн олгуулж мордуулах ба бас уул газруудад хүрсний хойно унах агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, хөрөнгө баялаг лам нар, түшмэд ардад учрыг дурьдан ухуулж, туслан бариулаад дараа нь сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх буюу эс бөгөөс хэрхэн зүй ѐсоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлэх явдлыг шавь боолчуудын газраас төсөвлөн хянаж, өөр гүйцэтгэн шийдвээс, болох ба үл болох явдлыг хамтаар гаргаж, үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав. Зарлигийг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү өдөр цагт хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон зарлиг, Тогтохын биеийг энэ удаа мордуулахыг түтгэлзэж түүний цэргийг Найданжавд захирган мордуул, бусдыг хэлэлцсэн ѐсоор болгогтун хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж, үүнийг зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт, Дарьгангын зэрэг газрыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд гүн Сономдорж, Шилийн гол, Улаанцавын чуулганы дарга, Дарьгангын бүгдийн тэргүүн гүн Сономдовдон нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад нэгэн адил хичээнгүйлэн дагаж, эдний олон ангийн түшмэл цэргүүдийг өөр өөрийн харъяат газар хүрсний хойно бүгдээр хамт нийлж, боловсрол зөвлөлдөж, хэний цэргийг аль хошууны хязгаарын боомт болгох чухам ямар байдалтай газар сэргийлүүлэн хамгаалуулж суулгах ба тэдний барих гэр, уналага агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, засаг лам нар, түшмэл ардад учрыг дурьдан ухуулж туслан бариулаад дараа зохих газруудаас тодорхойлон өргөж, сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх, эсбэсүү хэрхэн нийгэм тэгшийг үзэж, зүй зохисоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлбээс болохыг сайнаар төлөвлөн гүйцэтгэн шийтгүүлж, хэрхэвчээр үлэмж илүү дээш томилож, түрэмгийлэн хөөн авах зэргээр олон дордосыг албадан гасалган зовооход хүргүүлэхгүй болох явдлыг урьдаас хянан тогтоож, уламжлан зохих газар түүгээр зарлан явуулан тушааж, журамлан дагаж шийтгүүлсүгэй. Үүнийг басхүү бэйсийн зэргэ туслагч тайж Чимэдсүрэн, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтох, Хичээнгүй баатар гүн Найданжав, Дэс түшмэл чин зэргэ Бавуужав, Дэд сайд Бишрэлт, бэйс Насан-Аривжах, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлт нарт довтолгон тушаан явуулаад, уг айлтгасан хэрэг, буулгасан зарлигийг хянан үзэж, хичээнгүйлэн дагаж, эдүгээ даруй засажагаан завдаж, урьд нэгэнт өртөөлөн мордож бүхүй түшмэл Бавуужав, дуудлагаар өртөөлөн мордох Зоригт баатарын цэргээс бусад нь бичиг хүлээн авсан өдрөөс таван майхан, уналга ачилга, цалин хүнс зүйлийг түүгээр хүлээн авч, өөр өөрийн харъяат цэргийг гавшгайлан мордож, шаардан явж, арван таван өдрийн дотор тус тусын нэр заасан зүгийн газраа одох ба түшмэл Зүтгэлт, цэргүүд Урадын дунд гүнгийн Бавуудоржийн газраа тус тус гүйцэн хүрэх зэрэг явдлыг эдүгээгийн заан гаргасан ѐсоор шийтгэн дагаж шийтгүүлэн олон хязгаарыг батлан сэргийлэн хамгаалж, цаггүй цагдан байцааж, хэрэв дайсны цэрэг халдахаар ирэх нь болахул мэдүүлбээс зохих олон газраа харилцан мэдээлж, хүчин туслалцуулан эрхгүй нэгэн сэтгэл хүчээр байлдан сөнөөж, газар орныг ариутган тохниулж, гавъяа байгуулан, улсын сүрийг мандуулж удаа бүр учрыг тодорхойлон мэдүүлэн ирүүлэх ба жич харъяат түшмэл цэргүүд хүрсэн эл газарт номхон шударгаар амьдрах алив ардыг өчүүхэн төдий халдан дарлаж гаслаан зовоохгүй, бүгдээр үнэн санаагаар хүчлэн зүтгэж, чухам тус зүйн хэргийг хичээн ѐс журам цэвэр ичимтгийг сахин явж, гавъяаг илэрхийлбээс зохино. Ийн тушаасан хойно цэргийг чангалан баримтлан захирахгүй осолдон цалгардаж дураар тавин явуулж, ѐс бусчилан хэрэг халдахад хүргүүлбээс саадгүй чангалан ял хэлэлцэх явдлыг хамтаар ухуулсугай. Үүнийг басхүү Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамнаа явуулаад байцаан үзэж, одоогийн мордуулах олон ангийн түшмэл цэргийн барих майхан, уналага ачилга зэргийг олон цөөнд тохируулан төсөвлөн бэлтгэж, бүх цалинг зүйлийн хамтаар нийлүүлэн тавин олгуулах ажаамуй. Үүнийг нэгэнтэйгүүр Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг бусад таван яамнаа, баруун хязгаар, Хөлөн буйрын сайдуудад нэгэн адил явуулаад байцаан үзүүлэхээс гадна, дөрвөн аймгийн жанжин чуулганы дарга нарт хуваан тушаан явуулаад тухайг үзэж хянан шийтгүүлсүгэй. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний хоѐрдугаар он, арван хоѐр сарын хорин нэгэн ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 2==== Монгол цэргүүдийн байрлалыг шинэчлэн зохион байгуулах тухай бичиг Цэргийн хэргийг бүгдийг захиран шийтгэгч яамны бичиг<ref>Монгол Улсын Төв Архивын ФА-2. ХН-92.Б.14. Эх нугалбар.</ref> Харъяат цэргүүдийг бүрнээ хойш ухруулан, бас ч цэргүүдээс татан буулгаж цөөрүүлэн суулгаваас олон монголчуудад зовлон бас болохын тул манай яамнаас олон хязгаарын цэрэг бүхий нутгийн түшмэл, ардад ухуулга ба жич цаадах хятад цэргийн захирлуудад мэдээлэн өгөх бичгийн эх зохиож, өөр өөрийн бичгийн дугтуйд углаж хүргүүлсэн тул үүнийг баруун өмнөд хязгаарын цэргийн хэргийг бүгд захирч олон монголчуудыг илбэн тохинуулах хэргийг хамаарсан сайд, мэргэн жүн ван Цэсэнжав, түшмэл Зүтгэлт, зүүн өмнө хязгаарын цэрэг захирсан жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэн, гүн Сумъяа, бүгд захирагч дарга гүн Найданжав, хорооны дарга бэйс Чимэдцэрэн нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад, хүрмэгц бичгийн доторх хэргийг хянан үзэж, ухуулах ба мэдээлэх бичгүүдийг даруй ѐсчлон бичүүлж улмаар гүйцэтгэн, өөр өөрийн харъяат цэргүүдийг захиран авч, нам гүмээр эргэж хойш суулга. Үүнд, урьд сайд жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэнгээс бие өвдсөн учир олгуулахыг ирж мэдүүлснийг чөлөө олгож, уг цэргүүдийг түшмэл Бавуужаваар ерөнхийлөн, Модонбунгаагаар дэслэн захируулах явдлыг айлтгаад, зарлиг ѐсоор болсон тул, харъяат сайд бэйл бүх цэргийг ухруулан суулгах хийгээд татах зэрэг хэргийг гүйцэтгэн шийтгэсэн хойно бэйс Чимэдцэрэнгийн хамтаар нийслэл хүрээнд хүрч ирвээс зохино. Бэйс Чимэдцэрэнгийн цэргийг бүрмөсөн татан буулгаваас уул сайдын цэрэгт нийлүүлэхийг мөн сайд жанжин бэйлийн газраас түүгээр эрхлэн гүйцэтгэн шийтгэх, олон сайд, дарга нарын тус тус захирсан цэргээс олон цэрэгтэйгээс нь гурваад хороо, цөөхөн цэрэгтэйгээс нь хошоод хороо үлдээж, гүн Найданжавын цэргийг ихэмсэг бэйл Цэрэннямын нутгийн өмнө захын Өрөмтэй худагтад, сайд гүн Сумъяагийн цэргийг Дарьгангын өмнө захад, түшмэл Бавуужав нарын цэргийг хурц бэйс Түдэнгийн хошууны өмнө захад, ван Цэсэнжав нарын цэргүүдийг Мэргэн вангийн хошууны нутгийн өмнө Сулхээр зэрэг газарт, түшмэл Зүтгэлтийн цэргийг сайд Түшээт вангийн хошууны өмнө захад Аваргахүрд, Хар-Ус зэрэг газар тус тус суулгаж, уул цэргүүдийг аль аймаг чуулганы цэргүүдийг буулгах суулгах зэргийг харъяат захирсан сайд түшмэл эрхлэн шийтгэж, татаж буулгах цэрэгт сан ба аймаг хошуунаас олгосон хувцас ба агт морь, гэр хэрэглэлийг хүрэлцэхээр үлдээж, сэргийлж суулгах цэрэгт шилжүүлэн олгож, зэвсгийг бүрнээ хураан авч захирах түшмэлд авуулан цэргийн яамнаа хүргэн ирүүлж, бүртгэн хураалгая. Басхүү үлдээж сэргийлэн суулгах ба буулгах цэрэгт аль аймаг чуулган хошууны цэргээс үлдээсэн буулгасан нэр тоо зэргийг тус бүр тодорхой цэс үйлдэж, жич буулгасан цэргүүдийг хэн хэн түшмэлд тушаан өгч, аль газраар буцаасан зэргийг хамтаар тус тус мэдүүлэн ирүүлээд байцаахад бэлтгэе. Үүнийг шалгарсан баатар дарга гүн Мөрөнгаад тушаан явуулаад, харъяат бүх цэргүүдийг захиран авч, манай яамнаас дахин тушаахын инару байлдах хэрэг үүсгэхгүй, сахин сэргийлж суугаасай. Бас ч сайд Егүзэр хутагт Галсандашд явуулаад журамлан дагаж шийтгүүлье. Үүнийг басхүү дөрвөн аймгийн жанжин, чуулганы дарга нарт тушаан явуулаад тус тусын аймгийн нутгийн захыг сэргийлэн суулгасан цэргүүдийг бүрнээ татан буулгаж, захирагсдад олгосон тэмдэгийг хурааж мэдүүлье. Хүргэж ирүүлье. Ийнхүү явуулан тушаасан, үүнийг Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг таван яамнаа явуулан байцаан үзүүлье хэмээн өргөжээ. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны арван нэгэн сарын шинийн долоон (1913 оны арван хоѐрдугаар сарын 4-ний өдөр.) == Урлагийн бүтээлүүд == ===Баримтат кино=== * [[Хоржийлоо]] [[Баримтат кино]] ===Уран зохиол=== * [[Бямбын Ринчен|Б.Ренчин]]. [[Үүрийн туяа]]. [[роман]] * [[Дүгэржавын Маам|Д.Маам]]. [[Газар шороо]]. роман == Эх сурвалж == * [http://iccs.aichi-u.ac.jp/archives/report/057/5c4a92eccc970.pdf ボグド・ハーン政権軍南進作戦に関する一考察 ―阿爾花(アルファ)公・ナスンアリビジフの帰還問題を中心に―] * Л. Дэндэв, “Монголын товч түүх” Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал-29 дүгээр боть, Улаанбаатар, 2006, * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “Бүгд Найрамдах Монгол ард улсын түүх”. Гурван боть. УБ. 1968 он. * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “В.Котвичийн хувийн архиваас олдсон Монголын түүхэнд холбогдох зарим бичиг”, хэвлэлд бэлтгэсэн Б.Ширэндэв, Шинжлэх Ухааны Академийн хэвлэл, Улаанбаатар, 1972, тал 23-39. * EDITED BV LO HUI MIN: THE CORRESPONDENCE OF G.E.MORISSON II, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRISS 1978, P 48 * Монгол улсын түүхийн төв архив. ‘’ Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914’’. ТТА. ФА-4. НХ-656. * Ш. Нацагдорж. Манлайбаатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн хэвлэх үйлдвэр, УБ., 1946 он. * Монгол ардын журамт цэргийн дуртгалууд, гуравдугаар дэвтэр, Улсын хэвлэлийн газар, УБ., 1986. * Монгол улсын түүх Ү боть. ХХ зуун, Монгол улсын шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэн, УБ., 2004. * Японы Гадаад Харилцааны Түүхийн Архив. Гадаад явдлын яамны тэмдэглэлийн баримт бичгүүд. (Дайшѐ-гын хуучин цэс) * Японы сэргийлэн хамгаалах тэнхимийн сэргийлэн хамгаалах институтын материал. Хуучин далайн цэргийн яамны архивын материал. * Ө. Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == * [https://mongoltoli.mn/history/h/187 Таван замын байлдаан] {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] 6ft0jnd8202ucdxm5do3zee4btv7d67 707216 707215 2022-08-04T01:08:03Z 95.111.217.180 /* Урвалт */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Таван замын тулаан |partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд]] |campaign=Таван замын байлдаан |image=[[Зураг:Mongolian_soldiers.jpg|300px]] |caption=Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд |date=1912-1915 он |place=[[БНХАУ]], [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Шинжаан|Шинжааны өөртөө засах тойрог]] |casus= |territory=[[Өвөр Монгол]] болон бусад монголчууд амьдардаг нутгийг алдсан ба хожим [[Хятад]]ын нутаг болсон |result= Гурван улсын [[Хиагтын хэлэлцээр]] |combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]<br />[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],<br /> бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]<br />дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], <br />дэд сайд [[Бавуужав]]<br />дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[:zh:那逊阿尔毕吉呼|Насан-Аривжих]]<br />сайд, гүн [[Содномдорж]]<br />дэд түшмэл Зүтгэлт<br />гүн [[Лаварын Сумъяа]] |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />маршал [[:zh:王怀庆|Ван Хуайчин]] |strength1=[[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Богд Хаант Монгол Улсын арми]], <br />[[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг]]ийн ангиуд нийтдээ 10000 орчим цэрэг |strength2=70000 [[цэрэг]],<br />янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]]<br />, 80-90 пулемёт |casualties1=алуулсан 400 орчим, <br />олзлуулсан 60<br />шархадсан 48 |casualties2=алуулсан 3795,<br />олзлуулсан 76<br />зөвхөн 3 тулалдаанд 4-8 их буу,410-аад их бууны сум,<br />7 пулемёт түүний 5000 сум,<br />1080 буу, 85600 ширхэг сум, <br />421 сэлэм олзлуулсан. }} [[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] '''Таван замын байлдаан'''- Монгол-хятадын хооронд 1912-1915 онуудад болсон дайныг хэлдэг бөгөөд [[Монгол]]ын тал [[Өвөр Монгол]]ын нутгийг [[хятад]]ын цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх зорилготой байсан бол [[Хятад]]ын тал Өвөр монголыг алдахгүй байх төдийгүй [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсыг]] устган түүний нутгийг булаан эзлэх зорилготой байжээ. Энэ дайныг хятадад "[[Үхэр жилийн үймээн]]" гэж нэрлэдэг бөгөөд дайны үед хятадын үлэмж давуу цэргийн байлдааны ажиллагаанууд нь бүтэлгүй болж ихэвчилан ялагдаж байсан тул гүнзгийрүүлэн судалдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад ялагдлуудаа [[ялалт]] болгон хуурамчаар тэмдэглэсэн байдаг онцлогтой. Таван замын байлдааны үед [[Ховдын хязгаар]]ыг хамгаалах [[Баруун Монгол]] буюу [[Шинжаан]]ыг [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|хятадаас чөлөөлөх зорилго]]ор [[Богд хааны Засгийн газар]] Гурван замаар цэрэг хуваан оруулсан байна. Энэ тухай судалгаа бараг байдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад цөөн тооны мэдээлэл байдаг. Энэхүү таван замын байлдаанаас тусдаа явагдсан [[Монгол-хятадын дайн]]ыг [[Гурван замын байлдаан]] гэж нэрлэн оруулав. [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдаж зарлан тунхагласан явдалд [[Өвөр Монгол]]ын [[Зуу Үд]], [[Зост]], [[Жирэм]], [[Шилийн гол]], [[Улаанцав]], [[Их зуу]] зэрэг 6 чуулган [[Хөх хот]]ын Түмэдийн зүүн баруун гарын засаг Хар мөрний их мянган, [[Өөлд]]ийн засаг, [[Алшаа]], [[Ар хорчин]], [[Или мөрөн|Илийн мөрний]] [[Цахар]] зүүн гар болон [[Тарвагатай]]н аймгийн хошууд талархан дагаж баясахаа илэрхийлж, [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[цэрэг]] илгээж, Өвөр Монголыг бүхэлд нь Хятадын дарлалаас чөлөөлөхийг хүсэн гуйжээ. Хөлөнбуйрын Барга, Өвөр зургаан чуулганы 49 хошууны 36 нь Монгол улсад нэгдсэнээс гадна Хөх нуурын 24 хошуу, Цахар 8 хошуу, Или мөрөн болон Тарвагатайн 16 хошуу дагаар орж албан ёсоор нэгдэхээ илэрхийлсэн юм. [[Богд хаан]]ы [[зарлиг]]аар [[1913]] оны [[долоодугаар сар|7-р сар]]д зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх тусгай газар байгуулагдаж, [[Сайд]]аар нь [[цэцэн хан аймаг]]ийн харьяат [[Егүзэр хутагт|Егүзэр ачит зан бадарсан эрдэнэ мэргэн хамба]] [[Галсандаш]]ийг томилсон. ==Урьдчилсан нөхцөл== [[Файл:Бавуужав.png|thumb|left|200px|Шударга баатар Бавуужав]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Монгол үндэстэн]]г нэгтгэн Нэгдмэл Монгол Улс байгуулахыг [[Монгол]]ын тухайн үеийн эрх баригчид эрмэлзэж байв. Богд Хаант Монгол Улсад Өвөр Монгол болон бусад монголчууд нэгдэх эрмэлзлээ илэрхийлж, хуучин [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] харъяаны Монголчуудын хэмжээнд [[бослого]], хөдөлгөөнүүд газар сайгүй өрнөж байлаа. Үүнийг эсэргүүцэн [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] дарлалыг авч хаян [[Дундад Иргэн Улс|Дундад Иргэн улс]]ыг байгуулсан [[Хятад|Хятадууд]] өөрсдийгөө манж нарын өв залгамжлагч гэж үзэн хуучин Манж Чин улсын нутагт гарсан үндэстэнүүдийн тусгаар тогтнох эрмэлзэл бүхий эсэргүүцэл, тэмцлийг цэрэг, зэвсгийн хүчээр нухчин дарж хэлсэн. Түүхийн ийм эгзэгтэй үед Богд хаан Монгол улс, Өвөр монголчуудыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөх, өөрт сайн дураар нэгдсэн монголчуудыг нэгтгэж, хязгаар нутгаа батлан хамгаалах зорилгоор [[Чуулалт хаалга]], Бат хаалга ([[Хорчин зүүн гарын дунд хошуу]]), [[Долнуур]], [[Хөх хот]], [[Бугат]] хотын чиглэлд таван замаар их цэрэг хөдөлгөв. ==Монголын тал== ===Монгол дах нөхцөл байдал=== Богд Хаант Монгол Улс байгуулагдсанаас эхлэн түүний Засгийн газраас Ар ба Өвөр Монгол төдийгүй нийт Монголчуудыг нэгтгэн Их Монгол улсыг байгуулахыг өөрийн үндсэн бодлого болгон хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Энэхүү бодлогын дагуу Өвөр Монголын олон түмэнд хандан “Манай засгийн газраас их цэргийг томилж дотоод монголд сэргийлэн суулгасан хятад цэргүүд лүгээ байлдаж хятад түшмэл цэргийг бүрмөсөн гаргасугай хэмээмой. Их цэрэг хүрэхийг үзэж хүчин хавсран газар орноо эзлэн авсугай. Бид язгуураас нэгэн үндэстэн тул зовлон жаргаланг хамтатгаваас зохимой” хэмээн ухуулан таниулах зарыг түгээн дэлгэрүүлж байв<ref>Ж.Урангуа: “ХХ зууны эхэн үеийн Монгол улс 1911-1919”, Улаанбаатар, 2006 он. Тал 47</ref> Монголын засгийн газар нь Манж чин гүрэн задран унасан учир Манж нарын нэгтгэсэн Монгол, хятад, түвд болон бусад үндэстэнгүүд өөрийн тусгаар улсыг байгуулах эрхтэй гэсэн түүхэн үндэс бүхий зарчмын дагуу Манж нарын эрхийг шууд залгамжлан авах гэсэн хятадын үндэслэлгүй их гүрний дээрэнгүй бодлогыг эрс эсэргүүцэн дээрх бодлогыг сөргүүлэн дэвшүүлжээ. Мөн тэд өөрийн дээрх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Оросын тусламжид түшиглэхээр тооцоолж байжээ. Гэхдээ Богд хаан болон түүний Засгийн газрын эрх бүхий ноёд барууны дипломат ёс гэж нэрлэдэг гадаад өнгөндөө найрсаг мэт боловч хүчтэй нь хүчгүйгээ дарладаг зарчим бүхий өөрийн их гүрний эрх ашгийг бүхний тэргүүнд тавьдаг тэрхүү ёс зүйг мэдэхгүйн улмаас Оросын эрх ашиг юу болохыг танин мэдэж чадалгүй хэт найдлага тавин хүлээж байсан байна. Монголын талын энэхүү найдварыг ашиглан өөрсдийнхөө Монгол дахь эрх ашиг ба худалдааны хэргийг завдан тогтоох гэсэн Оросын засгийн газрын ажиллагаа нь эрчимтэй болж, гадаад явдлын тэргүүн сайд Сазанов 1912 оны есдүгээр сарын 3-нд хаандаа бичиг өргөж, “Монголд онц элч томилон, Орос-Монголын найрамдлын гэрээг тогтоох учир бол Оросод туйлын чухал ашигтай явдал болно” гээд онц элчийн тушаалд Хаант засгийн Алс Дорнодын гадаад харилцааны томоохон зүтгэлтэн Кростовецыг томилох хэргийг хаандаа зөвлөжээ. Ийнхүү Гадаад яамны тэргүүн сайдын саналаар хаант Оросын бүрэн эрхт онц элчийн хувиар Кростовец Монголтой хэлэлцээр хийхээр болж Нийслэл хүрээнээ ирсэн байна. Гэрээ байгуулах хэлэлцээнд Монголын талын төлөөлөгч Сайн ноѐн хан Намнансүрэн, Да лам Цэрэнчимэд нараас “Монголын засгийн газраас бүх монгол үндэстнийг нэгтгэсэн тусгай бүрэн эрхт эзэнт улс төр байгуулах явдалд их Орос улсаас зүйл бүрийн тусламж үзүүлэх ба, хятад улсаар зөвшөөрүүлэхийг хүсмой” хэмээсэнд Оросын талын төлөөлөгч Кростовецоос “Монгол овогтон бүхнийг нэгтгэх явдал болвоос тус улсын засгийн бодлогтой харшилдах бөгөөд Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхээ олох нь маш чухал тул одоо үүнийг даруй хэлэлцвээс зохимой” гэж хэлэлцээрийн агуулгыг зөвхөн Армонголын тухай ярихаас биш Өвөр Монголд холбогдуулж болохгүй гэж анхааруулсан байна. Үүнд Да лам Цэрэнчимэдээс “1911 онд миний бие Ханддоржийн хамт Оросын засгийн газар лугаа Монгол овогтныг нэгтгэсэн улс төр байгуулахыг илэрхийлж тусламж гуйхад Орос улсаас зөвшөөрөн хүлээсэн байгаад одоо яагаад ийнхүү санал гаргасан бэ. Үүнийг бид зөвшөөрч чадахгүй. Хэрвээ Гадаад Монгол тусгаарлаж Дотоод Монгол Хятад улсад хэвээр эзлэгдэх аваас үнэхээр ашиггүй явдал болмой. Энэ учраас Монголын цэрэг нь хятад лугаа байлдахад гагцхүү Орос улсын тусламжийг түших юм. Ингэж сая бидний хүсэл биелэгдэж Монгол овогтон бүгдээрээ нэгдэж нэгэн улс болж чадмой. Учир иймээс Ар, Өвөр Монголыг салгаж болохгүй” гэжээ. Орос улсын төлөөлөгч Кростовецоос мөн Ар, Өвөр Монгол нэгдсэн улс байгуулах явдалд Орос улсын талаас туслаж болохгүйн учир шалтгааныг тайлбарлан хэлээд гэрээ бичгийн эхийг тус тус бэлтгэсэнээ дахин ярилцахаар тогтоод анхны хурал дуусжээ. Дараагийн хуралд Монголын талын дэвшүүлсэн бичигт “Монголчууд Манж, Хятадын эрх мэдлийг устгаж бүх Монголыг нэгтгэсэн бүрэн эрхт их улсыг байгуулсан явдлыг Орос улсаас эн тэргүүнд зөвшөөрч цаашдаа эрхбиш хамгаалах үүргийг хүлээн гүйцээх хэрэгтэй. Түүний дараа, бид бас бусад гадаад улсуудаар тусгаар тогтносон эрхээ зөвшөөрүүлнэ” гэж дурджээ. Эдгээр шаардлага нь Оросын засгийн газрын бодлоготой нийцэхгүй болохоор Оросын төлөөлөгчид зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлжээ. Хоѐр этгээдийн ширүүн маргалдааны дунд Да лам Цэрэнчимэд “Манж, Хятадын захиргаанаас гараад дахиад бас Оросын боол болохыг бид хүсэхгүй. Тус хэлэлцээрийг зогсоож, Бээжингийн засгийн газраас өөрийн монгол төлөөлөгч Наянт ванг ирүүлж хэлэлцээр хийх нь зөв байна” гэж хэлсэнд Оросын төлөөлөгч Кростовиец ихэд уурлаж, монголын бэлтгэсэн бичгийг шалан дээр хаяж “Гэрээний хурлыг харшилсан хариуцлагыг монголын тал үүрэх хэрэгтэй. Тус төлөөлөгч би Да ламын гүжир үгүүдийг хүлээж чадахгүй учрыг өөрийн улсын хаан эзэн ба засгийн газартаа мэдүүлнэ”гэж хурлыг хаян гарсан байна. Ийнхүү хэлэлцээрт хямрал гарч ямарч бүтэмжгүй байгаад хэдэн өдрийн дараа, Оросын төлөөлөгч Кростовец урам зориггүй тархаж явсан Монголын тэргүүн сайдуудыг дуудан аваачиж “Сая хүлээн авсан мэдээнээс үзэхэд Хятад улсын Монголыг байлдах их цэргүүд монголын баруун хязгаарын Ховд, Алтайн замаар нэгэнтээ ойртож ирсэн болохыг манай хязгаар захын албан газруудаас цахилгаан мэдээгээр надад хэд удаа мэдүүлж ирсэн бөгөөд тэдгээр хятад цэргийн тоо маш и бөгөөд зэвсэг хэрэглэл хурц чадамгай хэмээх тул түүн лүгээ эсэргүүцэн тулах арга бодлогыг бэлтгэвээс зохимой” гэсэнд Монголын сайд ноѐд нар ихэд айн сүрдэж зэр зэвсгийн тусламж гуйсанд Оросын төлөөлөгч Кростовецоос “Хоѐр улсын найрамлын гэрээ бичгийг үсэг зурахын өмнө ямар ч тусламжыг үзүүлж үл болмой. Хэрвээ бичгийг одоо даруй миний төлөвлөгөөгөөр зөвшөөрөн тогтоох юм бол цэрэг зэвсгийн тусламж хамгаалалыг үтэр түргэн үзүүлж,тэдгээр хятад цэргийг монголын хязгаарт оруулахгүй болгохыг миний бие батлан хүлээж авмой” гэжээ. Энэ үед монголын талын хүмүүс өргөгүй байдалд орж Кростовецын зохиосон гэрээ бичиг дээр гарын үсгүүдээ зурж батлан тогтоожээ.<ref>L.DINDUB, A Brief History of Mongolia in the Autonomous period, Mongolian Text, with an Introduction and index in English by Gombojab Hangin, Indiana University, Indiana, 1977, P63.</ref> [[Файл:Карта к статье «Монголия». Военная энциклопедия Сытина (Санкт-Петербург, 1911-1915).jpg|450px|thumb|Монгол улсын газрын зураг (1913)]] Ийнхүү -Орос-Монголын найрамдлын гэрээ нь 1912 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Нийслэл Хүрээнд байгуулагджээ. Найрамдлын гэрээ дөрвөн хэсэг, хавсралт арван долоон зүйлсээс бүрдэнэ Тус гэрээний хэлэлцээр хийхэд Өвөр Монголын асуудлаар хоѐр талын төлөөлөгчдийн хооронд зарчимын чанартай санал зөрөлдөөн байсан нь тодорхой мэдэгдэж байна. Богд хааны засгийн газар нь Өвөр Монголыг багтаасан нэгдмэл улсыг байгуулахыг зорьж байхад, хаант Оросын засгийн газар зөвхөн Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхийг батлах саналыг баримталжээ. Гарын үсэг зурж батлагдсан гэрээгээр Орос улс, Монголыг үндэстний цэрэг анги байгуулж болох, хятад улсын цэргийг Монголын хилд оруулахгүй, нүүдлийн иргэдийг өөрийн нутагт суурьшуулахгүй байх эрх бүхий автономит орон гэж хүлээн зөвшөөрчээ. Мөн Оросын хөрөнгөтнүүдийн капиталыг Монголд татваргүй чөлөөтэй нэвтрэх бололцоог олсон байна. ===Монголын талын төлөвлөгөө=== Богд хааны засгийн газар нь Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх бодлогоо шаргуу явуулж өөрийн төлөөлөгчидөө Петирбургт удаа дараа явуулж дэмжлэг тусламж олох гэж оролдсон боловч Орос улс хүлээн авахгүй татгалзаж ганц Армонголыг хятад улсын түрэмгийлллээс хамгаалахад зориулан зэвсгийн тусламж үзүүлсэн байна<ref>Ц. Пунцагноров: “Богд Хаант Монгол Улсын гадаад бодлогын тухай 1911-1919”, Олон улсын монголч эрдэмтдийн зургаадугаар их хуралд тавьсан илтгэл. Улаанбаатар, 1992 оны найман сар.</ref> Богд хааны засгийн газар, [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|Орос-Монголын гэрээ]] байгуулагдсаны дараа уг гэрээний зарим зүйлд түшиглэн Өвөр Монголыг хятадаас чөлөөлөн авч Монгол улстай нэгтгэх зорилгоор цэрэг мордуулах, Гадаад явдлын яамны тэргүүн сайд Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Хаант Орос ба Европын зарим улсад явуулах, Төвдтэй найрамдлын харилцан туслалцах гэрээ байгуулах, Дотоод явдлын яамны тэргүүн сайд Цэрэнчимэд тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Японд томилох зэрэг арга хэмжээг яаравчлан авчээ. Монголын Засгийн газар, ялангуяа Цэргийн яам нь Өвөр Монголоос дүрвэж ирсэн монголчуудаас тухайн орон нутгийн байдал% хүн амын санаа сэтгэл, хятад цэргийн тоо байрлал зэргийг тодруулахаас гадна туршуул илгээн тагнуулын мэдээлэл цуглуулж байв. эдгээр мэдээлэлд үндэслэн цэргийн яамнаас Өвөр Монголыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулсан байна. Төлөвлөгөөнд оросоос авсан зэр зэвсгийн хэмжээнд түшиглэн бэлтгэх боломжтой цэргүүдийг 5 чиглэлд анги болгон зохион байгуулах, тэдгээрийг унаа уналга, хоол хүнсээр орон нутгйин бололцоог ашиглан хангахаар тооцоолсон байна. Мөн таван замын цэргийг еранхийлан удирдах командлагчийг сонгон томилсон ба бусад ангиудын захирагч болон туслах жанжин нарыг томилжээ. ==Хятадын тал== ===Хятад дах нөхцөл байдал=== 1912 оны сүүлч болоход Өвөр Монголын улс төрийн байдал Бээжингийн засгийн газарт хүнд чухал асуудал болж тулгамдаж байжээ. Засгийн газарт Монголын асуудлаар Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг болон үүний эсрэг аядуу бүлэг гэсэн 2 бүлэг байсан байна. Гэхдээ эдгээр бүлгүүд нь Монголыг бүхэлд нь өвөр, ар гэлгүй бүгдийг нь хятадын захиргаанд нэгтгэх зорилготой байсан ба зөвхөн түүнийг хэрэгжүүлэх арга замын хувьд зөрчилтэй байсан байжээ. Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг нь Монголыг дайлах цэргээ томилон Монголыг дайран цохих чиглэлээ бататгажээ. Ийнхүү Монголыг дайлах цэргийг томилохын дагуу Бээжингийн засгийн газрын дотоодод тун ширүүн яриа хэлэлцээр болжээ. Энэхүү санал зөвлөгөөн нь юуны урьд Төрийн явдлын хорооны хянан тогтоолыгхүлээх хэрэгтэй байжээ. Есдүгээр сарын 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны цэргийн явдлын нууц хуралдаан дээр хатуу бүлэг болох хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чирүи болон энх бүлэг болох төрийн явдлын сайд Жао Бинжүн санал зөрөн маргалдаж, эцсийн дүнд гадаад харилцааны хэлэлцээр хийх шийдвэрлэх санал нь засгийн газрын зөвлөгөөнөөр батлагджээ. Үүний зэрэгцээ Юань Шикай ерөнхийлөгчөөс Өвөр Монголын Гүнсэнноров ван болон Армонголын Наянт вантай уулзан ярилцжээ. Тэгээд есдүгээр сарын 25-ны өдрийн төрийн явдлын хуралдаанд Юань Шикай 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны нууц хуралдаан дээр батлагдсан засгийн газрын тогтоол болон Монголын ван гүн нарт зөвшөөрөгдсөн саналыг үндэслэж, Монголын асуудлыг шийдвэрлэх аядуу арга бодлогыг илэрхийлжээ. Гэвч хуралд оролцогсодын олонх нь эсэргүүцсэн. Тухайн үед Бээжингийн засгийн газрын дотоодод Юань Шикай, Жао Бинжүн нарын саналаар төлөөлүүлсэн зэвсэгт хүчнийг хэрэгжүүлэхийг эсэргүүцэх санал зөвлөгөө байхад Дуан Чирүи, Шүи Шүжан (Хуурай замын цэргийн газрын товчоон дарга), Иан Шишань (Шаньши дүдү) мэтийн цэрэг дайнаар дайлан дагуулахыг санаачилсан цэрэг засгийн ноѐд түшмэд нэлээд байсан мөртлөө энэхүү цэрэг дайны хүчинд түшиглэн Монголын тусгаар тогтнолыг устгахыг санаачилсан хүчин нь олонхи байж хүчтэй байжээ. Гацхүү цэрэг засгийн хэмжээнд биш, улсын дотоод дахь энгийн хүн амын хувьд чгэсэн Монголын тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэх санал илэрхий давуу байжээ. Тэд Монгол бол манай нутаг дэвсгэр, Төвдийн нэг хэсэг бол үнэндээ хятад хүний манасан газар учраас Монгол болон Төвд нь яриангүй Дундад иргэн улсад харъяалагдах ѐстой. Эдгээр орны тусгаар тогтнол гэгч ёсонд үл нийцэх ялт ажиллагаа" гэж эсэргүүцсэн санал давамгайлж байсан байна. <ref>“Иргэн улсын Жинши зохиол найруулал”, тал 666, 677</ref> Юань Шикайн аядуу бүлгийг дэмжиж байсан нь Тэр үед Бээжингийн засгийн газар Оросын Хаант Улстай гадаад харилцааны хэлэлцээр хийхээр бэлтгэж байсан тул цэргийн хүч хэрэглэн Монголын асуудлыг шийдвэрлэхээс түр татгалзан хойшлуулах үндсэн шалтгаан болсон байна. 1912 оны арван хоѐрдугаар сарын 3-ны өдрийн “Мүгдэний цагийн сонин”-ы “Иргэн улсын чухал мэдээ”-д доорх мэт өгүүлж, Монгол тусгаарласанд чанга эсэргүүцэл тавьж байх нийгмийн сэтгэлгээг тусгажээ. Сонин мэдээнд эл газрын байдал тусгагдаж “...Шаньдун-д... Бүх улсын ах дүү нар хүчин хамтран дайтахаар зорьж буй. Гэхдээ дайн хийхэд сүйтгэл их. Ах дүү нар бүх хүчнээр зоос мөнгө цуглуулж тус болох нь зохистой. Сонсохоор мужын төвийн нэгэн Чин овогт авхай эх улсаа хайрлах баатар хөвгүүдийн зориг санаагаар хүчир бэрхшээлийг хайхралгүй боомтын гадна үхэж сэхэхээ үзэлцье хэмээн, эмэгтэйчүүд буу зэвсэг үүрч дайн байлдаанд эрчүүдтэй адил явж дийлэхгүй тул онцгойлон цэргийн ам хүнс цуглуулах бүлгэм байгуулахаар уриалж, далайд дусал нэмэх хувь нэмэр үзүүлэх гэсэн...” “...Шандунь мужын Жинан хотод эмэгтэйчүүдийн цэрэг зохион байгуулж Монголыг дайлах дайнд оролцохоор бэлтгэж буй...” гэж мэдээлж байжээ. ===Хятадын талын төлөвлөгөө=== 1911 оны байдлаар Оросуудын хийсэн судалгаанд Манж Чин улс нь нийт 160 мянган явган цэрэгтэй, 285 батальоноос бүрдэх 11 дивиз, үүнд тусгай 25 бригадтай байсан.Манж чин улсын хаант төр мөхсөнөөр түүнийг шахан зайлуулж гарсан дундад иргэн улс 1913 он гэхэд хятадын хуурай замын цэрэг дотооддоо олон үймээн самуунд оролцчихсон туршлагатай, чадварлаг арми болсон байлаа гэж тэмдэглэснийг иш татав. 1912 оны 10 сараас Өвөр Монголд болсон зэвсэгт мөргөлдөөн улмаар хурцдаж байжээ. Дундад Иргэн улсын сэргийлэлтийн цэрэг анги нь Богд Хаант Монгол Улсын цэргийг дайрахын зэрэгцээгээр Өвөр Монголын дотоод дахь бослогыг дарангуйлан дарахаар бэлтгэж байжээ. Иргэн улсын талаас жилийн эцэс болтол цэргийн хүчнээ байрлуулж дуусаад, дайтах төлөвлөгөөг дараагын шатанд оржээ. Тухайлбал, цэгцлэн тохируулсан Монголыг дайлах цэрэг нь тохиолыг хүлээж давшилт хийхэд бэлэн болжээ. 1913 оны эхээр Дундад Иргэн улсын цэргийн дайтах цэрэг ангийн цэгцлэн тохируулсан байдлыг Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэлээс нарийн ойлгож болно. Түүнийг үндэслэн ДИУ-ын цэргийн Өвөр Монгол хилийн ойр хавийн газар оронд тохируулсан цэргийн хүчний байдлыг ажиглан мэдэж болно. Ар, Өвөр Монголын хамаа бүхий газар оронд эл улсын цэрэг байрлуулсан байдал. (1913 оны нэгдүгээр сарын цэргийн захиргааны данс эвхмэл)д доорх мэт тэмдэглэж байна. *Хөх хотын чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр): Явган цэрэг: 5 860 хүн Морьт цэрэг: 1 400 хүн Хөх хотын буут цэрэг: 230 хүн, 15 их буу, 6 пулѐмот *Чуулалт хаалганы чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр): Явган цэрэг: 4 120 хүн Морьт цэрэг: 2 470 хүн Буут цэрэг: 400 хүн, 24 их буу Барилгын цэрэг: 220 хүн Пулѐмёт: 22 <ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл “Монголын мэдээ”, гуравдугаар боть, Дайшѐо-гын 2-р оны хоѐрдугаар сараас додоодугаар сар, данс эвхмэлийн дугаар 1-6-1-5-7</ref> Хүнд, хөнгөн (?) цэрэг: 100 хүн *Чэндэ (Халуун гол)-ийн чиглэл(Өвөр Монголын дунд хэсэг) Явган цэрэг: 7 720 хүн Морьт цэрэг: 1 650 хүн Буут цэрэг: 230 хүн, 14 их буу Инжнерийн цэрэг: 100 хүн Пулѐмёт: 12 *Кайлү-гийн чиглэл: (Өвөр Монголын дунд зүүн өмнө хэсгээр) Явган цэрэг: 4 340 хүн Морьт цэрэг: 1 590 хүн Буут цэрэг: 250 хүн, 27 их буу Пулѐмот: 24 *Таонон (Шаазгай хот<ref>[http://eagle.mn/r/67647 Тогтох тайжийн тухай хоёр дуу] Одоогийн Таононфу гэж буй хотыг монголчууд Шаазгай хот гэдэг байжээ.</ref>)-ын чилэл: (Өвөр Монголын зүүн хэсгээр) Явган цэрэг: 1 600 хүн Морьт цэрэг: 900 хүн Буут цэрэг: 100 хүн, 6 их бууд *Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэл: (Өвөр Монголын зүүн хойд хэсгээр) Төмөр замыг сахих ангийн, явган цэргийн 6 холбоот анги, морьт цэргийн 6 холбоот анги, буут цэргийн 4 дунд анги, барилгын цэрэг 1 дунд анги, төмөр замын 64 дунд анги, Энд Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэлд байгаа бодит тоог тэмдэглээгүй. Эл чиглэлийн бүх цэргийн хүчин (нийт тоо нь)-ний тухай Өвөр Монголд суугаан хятад цэргийн ерөнхий тооны их төлөв бүртгэл: цэрэг 33 460 хүн, 85 их буу, 54 пулѐмот гэж тэмдэглэж байна. Энэ нь "Монгол газрын ойллого"д тэмдэглэж байгаа *Нийт цэргийн хүчин 39 900 гаруй хүн, их буу 54, пулѐмот 4<ref>Монгол газрын ойллого‖-ын 1554-р нүүр</ref> байна. Японы гадаад явдлын архивын материалын дагалт зурагт, дайтах цэрэг анги зургаан бүлэг хувааж байх бөгөөд тус тусын цэрэглэн харалт нь тодорхой бий. Үүнийг монголын талын түүхэн материалтай харьцуулж үзвэл, ДИУ-ын цэргийг зургаан бүлэг хуваасан учир бол Монголын цэрэг таван бүлэг болж ёиглэл гарган байсны эсрэг авсан төлөвлөлт ажээ. Ингэж Дундад улсын засгийн газар нууцаар цэрэг томилон Өвөр Монголд хувиарлан суулгаж бага багаар нэмэгдүүлж байжээ. Чуулалт хаалганы зүүн хэсэгт суугаа цэрэг гурав, дөрвөн мянгаас нэмэгдээд хоѐр түм гаруй болж, Монголыг дайлах хошууч цэрэг анги нэгэнтээ бэлтгэлээ дуусгаж төвийн шилжүүлэн томилохыг хүлээж байсан байна. Энэ үед ДИУ-ын цэрэг нь Өвөр Монголд дайтахаар бэлтгэсэн ѐсоор Өвөр Монголын эл газар цаашлан Армонголд дайран орохоор төлөвлөж байсан байна. Бээжингийн засгийн газарт ―Ерөнхийлөгчийн ордон өдөр дараалан хуралдаж, бүр л цэрэг татан шилжүүлэх ба цэргийн сүйтгэл цуглуулах хоѐр учирт зүтгэлцэн, цэрэг ба санхүүгийн хоѐр яамыг тусгайлан хариуцуулахаар зарлигджээ. Дуан (Дуан Чириү) ерөнхий дарга ойрд зөвлөгчийн газартай ярилцан зөвлөж одоогийн эл мужын дүдү нар тус тус цахилгаан мэдээ ирүүлж "Монголыг дайлах зориг санаа чанга байх нь эрхэм. Эл муж урьдаар өөрийн сэргийлэлтээ чангатгаж, үнэхээр дайны явдал үүсвэл даруй түр умард орны эл мужын цэргийг шилжүүлнэ. Бусад өмнөд орны эл мужид хөдлөхгүй. Гэвч эл муж шилдэг хүчтэнийг шилэн сонгож чанга боловсруулж төвийн зарлигийг сонсохоор үүрэг болгох хэрэгтэй" гэж тохируулжээ. Бээжингийн засгийн газар нь хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чириү- гийн шаардлага доор эцэстээ Монголд зэвсэгт хүчин хэрэглэх горьдлогоо дахин дурдаж, нэгэнтээ тогтсон төсвийн хувиар ерөнхийлөгчийн ордонд батлагджээ. ДИУ хүчирхэг цэрэг ангиа төвлөрүүлж зүүн хэсэг орноос дайралт хийх гэж байжээ. Үүний тухай "Мүгдэний цагийн сонин"-д доорх мэт тэмдэглэж байна: "Гадаад Монголыг эрхшээхэд урьдаар Өвөр Монголын зүүн монгол, зүүн хойдын гурван мужаас гар орох хэрэгтэй, сэргийлэлтээ чангатгах хэрэгтэй, сэргийлж дийлсэний дараа сая дайтаж дийлнэ. Одоо нэгэнтээ бэлтгэж дуусчээ" Тухайлбал, Армонголыг дайлах үед урьдаар Өвөр Монголын зүүн хэсгээс эхлэх гэсэн байлдах бодлогийн чиглэлийг арван хоѐр сарын эхний үеэр нэгэнт тогтжээ. ==Эхлэл, тулалдагч талуудын хүчний харьцаа== Өвөр Монголыг чөлөөлөх таван замын цэргийг ерөнхийлөн захирагч жанжнаар [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]г зарлигаар томилсон. Таван замын цэргийг дараах байдлаар хуваан мордуулсан байна. Үүнд: *Нэгдүгээр зам: [[Егүзэрийн хийд]]ийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]гийн удирдсан [[цэрэг]] *Хоёрдугаар зам: [[Дарьганга|Дарьганг]]ын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], [[дэд сайд]] [[Бавуужав]] нарын цэрэг *Гуравдугаар зам: [[Сөнөд]]ийн хоёр [[хошуу]], [[Дөрвөд|дөрвед]] вангийн чиглэлд дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[Насан-Аривжих]]ын цэрэг *Дөрөвдүгээр зам: [[Хөх хот]]ын чиглэлд, [[сайд]] [[гүн]] [[Сономдорж]]ийн цэрэг *Тавдугаар зам: [[Урад]]ын гурван гүн, [[Хатан гол]]ын чиглэлд, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийн цэрэг тус тус хөдлөх болсон ажээ. Эдгээр чиглэлүүдэд нийтдээ 10000 цэрэг байсан гэж үздэг. [[Файл:With the Russians in Mongolia 192.png|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] 1913 оны дунд үеийн Монгол цэргийн тоог 4300 гаруй, түүн дээр 3500 орчим орон нутгийн [[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг|сайн дурын цэрэг]] байсан гэж үздэг. [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]ын [[ерөнхийлөгч]] [[Юан Ши Кай]] Монголын эсрэг 70 000 цэрэг татаж, их буу, явган цэргээс бүрдсэн орчин үеийн зэвсэглэл бүхий [[арми]]йг эмхлэн байгуулж, [[маршал]] [[Ван Хуайчин]]аар удирдуулан хөдөлгөлөө. Тэр маршалд өгсөн бас нэг нууц даалгавар нь [[Дэмчигдонров ван]]гийн өргөөнд хадгалагдаж буй [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] тамгыг ямар ч хамаагүй аргаар авчрах явдал байв. [[Дундад Иргэн Улс|Хятадын]] цэргийн байдлыг авч үзвэл: 1912 оны намар Дарьгангын чиглэлд 500-аад, [[Цагаан Түн]]гийн чиглэлд 1-2 мянга орчим, [[Цицикар]]т, [[Хөлөнбуйр]]ын чиглэлд 4 мянга гаруй хүнтэй холимог бригад, [[Жиримийн чуулган]]ы нутаг, Таононфу гэж буй (Шаазгай) хотноо 10 мянга орчим цэрэг байрлуулжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дундад иргэн улс 1912 оны адаг, 1913 оны эх гэхэд Жиримийн чуулган, Цицикар, Шаазгай хот орчим 14 мянгаад цэрэг (зүүн чиглэл), Өмнөд Монгол буюу Хөх хот, Хаалган боомт, Долоннуур, Бяруу зэрэг хотод 39 мянган цэрэг (төвийн чиглэл), харин Цагаан Түн, [[Алтайн Шар сүм]], [[Чингэл]] зэрэг газраар 6 мянгаад цэргийг байрлуулсан мэдээ бий. Эдгээр бүлэглэл нийт янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]], 80-90 [[пулемёт]]той байв. Харин 1913 оны 9, 10 дугаар сарын үед [[Шаньси]] мужийн умард хилийн нутгаар 23 янз бүрийн анги нэгтэл, 28 их буу, 4 пулёмёттой 9500 явган, 1500 морьт цэрэг байрлаж байсан бол Хаалган, Долоннуур зэрэг хотын чиглэлийн цэргийн бүлэглэлд 30 их буу, 16 пулёмёт бүхий 35 батальон (20 мянган хүнтэй) [[явган цэрэг]], 9 [[дивизион]] (2500 хүнтэй) [[морин цэрэг]]тэй анги, салбарууд байрлаж байжээ. [[Файл:Mongolian_soldiers1.jpg|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] ==Байлдаан эхлэх үеийн цагийн байдал == 1912 оны сүүлийн хагас жил хятадын цэрэг Өвөр Монголын олон газарт улмаар давшин орж бэхлэн суужээ. Нөгөөтэйгүүр, мөн оны есдүгээр сард "Монгол-Оросын гэрээ" байгуулахаар зөвшилдөж байсан үед Богд хааны засгийн газар дотооддоо Өвөр Монголд цэрэг оруулах төлөвлөгөө зохиож эхлэв.Ингээд ДИУ болон Монголын хоорондох зөрчил ихээр хурцдаж асуудлыг хэлцлийн шуагмаар шийдэх боломжгүй болж цэрэг дайны ажиллагаагаар шийдэхэд хүргэх болов. 1912 оны сүүлчээс эхлэн жил гаруйн хугацаанд Хятад улсын Бээжингийн засгийн газар ба Монголын Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын тойронд байлдаан болжээ. Монголын цэрэг Өвөр Монголд байгаа Хятадын цэрэгтэй тулалдаж эхлэн Эзний гол, Ноён уул, [[Алшаа зүүн хошуу|Алшаагийн яамд хот]]ын орчим, Шандын гол, Үхэрчин уул, Тэнгэр элс, Сургага Хөөрөг, Дархан уул, [[Шулуун хөх хошуу]], [[Долнуур]], [[Бяруу]] хот, [[Хөх хот]]ын орчим, [[Хөвөөт шар хошуу]] зэрэг олон газар ялалт байгууллаа. Энэ явдлыг Лондон «Times», [[Япон]]ы «Manshū Nichi-Nichi Shimbun» зэрэг олон [[сонин]] [[дэлхий]] нийтэд зарлаж байсан ба [[Оросын Хаант Улс]] «Танай улс учиргүй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан. ===Байлдааны ажиллагааны эхлэл=== ДИУ болон Монголын цэргийн анхны байлдаан Өвөр Монголд хэзээ болсон цаг нь тодорхойгүй боловч Японы гадаад яамны Дайшѐо- гын тэргүүн он (大正元年-1912)-ы есдүгээр сарын 9-ний өдрийн тэмдэглэлд "Жэн Жиатүнд бэлгийн улиралын долоон сарын 8-наа хятад монгол хоѐр цэргийн хооронд нэгэн их дайн болов" <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээ нэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 机密公第257号，大正元年9月10日 外务省政务局接受件。</ref>гэсэн мэдээ бий. Энэ нь Өвөр Монголд болсон ДИУ-ын цэрэг болон Монгол цэргийн хамгийн анхны зэвсэгт мөргөлдөөн. 1912 оны арван сарын 11-ний өдөр Оросын элчингийн Бээжийнгээс явуулсан цахилгаанд: "Дундад улсын сонин мэдээнийхний ба нам бүлгийнхэн Оросын эсрэг ухуулгаа үргэлжлүүлэн чангатгаж байна. Хүрээг дайлах аян цэрэг (远征军)-ийг зэвсэглэхээр илээр хандивын мөнгө цуглуулж <ref>Ш. Бира: “БНМАУ-ын түүх”, Монгол улсын соѐл гэгээрлийн яамны сурах бичиг сэтгүүл хэвлэх товчоо, 1987, тал 146</ref><ref>Ш. Нацагдорж: “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946 он, тал 34-35</ref><ref>《盛京时报》(Мүгдэний цагийн сонин) 1912年12月3日，第三面，《国务院对库政策志略》。</ref> байна. Зөвлөгөөний хурлын даргаар тэргүүлүүлсэн улс төрчид цөм энэхүү учирт оролцов. Засгийн газар яг улсын доторх цэргийн зээллэгийн төсвийг ярилцаж аян цэргийн төлөвлөгөө хийж эл газарт үүний төлөө идэвхтэй бэлтгэл арга авч байна."<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 136</ref> гэжээ. Бээжингийн засгийн газрын зөвлөгчийн яам ба хуурай цэргийн яамны удирдлага дор, юуны өмнө Дарьгангад дайран Монголын цэргийг устгах дайны зорилгийг тогтоов. Залгаад Халуун гол (Рехэ), Цахар, Шианши, Сиүюаньд суугаа цэргийн дайралт бараг адилхан цагт эхэлсэн байв<ref>Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Дарьгангын дайралтад Иргэн улсын цэрэг ихэд ялагдаж, Дарьгангын өмнө талд байгаа Шилийн голын газар Монголын цэрэгт эзлэгдэв. Энэ үед Иргэн улсын цэрэг бараг цөм Шилийн голоос ухарсан байв. Тэгээд ―Хятадын засгийн газар Улаанхад ба Кайлү-д цэргийн байрлуулт хийж Дарьгангыг эзэлсэн Гадаад Монголын цэргийг хөөн гаргахаар Жинжоү-гээс И Жүн (毅军) цэргийн явган цэрэг 2 000, морьт цэрэг нэг дунд анги, буут анги нэг дунд ангийг, Халуун голоос И Жүн цэрэг 2 000, Хуай Жүн (淮军) цэрэг 1 000, шадар цэрэг хоѐр хороог, Жан Чигү-гээс 500-г, Гүй Хуачэн хотоос шадар цэрэг хоѐр хороог, жич Шианши-гийн хуурай замын цэргийн нийлмэг багаас нэг бригадыг татан төвлөрүүлж Дарьгангийг дайрах хүчнээ чангатгав. <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээтнэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 ”Квантуны армийн захиргааны яамнытмэдүүлэлт”</ref> Хэдийн тэгсэн боловч 1919 оны арван нэдүгээр сард Армонголын өөртөө засахыг үгүйсгэх болтол, Иргэн улсын цэрэг Дарьгангад орж чадаагүй. Анхан шатны баруун талын дайн нь бараг цөм Шилийн голын хэмжээнд явагдав. 1912 оны сүүлчээр Иргэн улс ба Монголын хоорондох хоѐр цэргийн мөргөлдөөн үүссэнээс нааш, Шилийн голын чуулган ба зүүн талын Зуу-Удын чуулган тун бачим байдалд ороод байв. Энэ хоѐр чуулган нь Хөлөнбуйрынх шиг Богд хаант засгийг дагахаар эрс тэс хөдлөөгүй бөгөөд Цахарын зарим хэсэг мэтээр эсрэг зогсолт бас аваагүй юм. Мөн бас Их зуу,Улаанцавын чуулган мэт өнгөн дээрээ Иргэн улсыг дагаад үнэндээ Богд хаант засаг лугаа үргэлжлэн харилцаж байсан ч биш, өдөр тутам бачуурч байгаа байдалд энэ хоѐр чуулган ямар овроор хандвал зохихоо өөрсдөө тогтоож чадалгүй хар шар нийгмээрээ самгардаж байв. Гэхдээ 1913 оны зэвсэгт мөргөлдөөнд хамгийн их хохирол амссан нь ч энэ хоѐр чуулган юм. Шилийн голын чуулганы нутаг нь дунд ба баруун Өвөр Монголын хойд хэсгийг бүрхэж Армонгол лугаа шууд залгалдаж байдаг. Тухайн чуулган нь Иргэн улс ба Монголын хоорондох халхавч орон болж байсан учраас түүний өмнөх Цахар орон цохилтонд учирсан боловч хохирол нь бага байв. Монголын талаас Шилийн голын дайнд оролцсон нь Дамдинсүрэнгийн удирдсан баруун замын цэрэг болон Бавуужав, Хайсан хоѐрын удирдсан дунд замын цэрэг байв. Дамдинсүрэнгий доор байсан 1 000 цэрэг бүгд Өвөр Монголын хүн бөгөөд Дамдинсүрэн 1912 онд тэднийг Хөлөнбуйр, Шилийн гол, Цахараас элсүүлэн авсан<ref>Hyer, Paul: The role of inner Mongolia in the Independence Movement,1911-1914, Studies on Mongolia: proceedings of the First North American Conference on Mongolian Studies. Bellinghan: Western Washington Univ,Press, 1979.p.92.</ref> 1913 оны нэгдүгээр сарын дунджаар Дамдинсүрэнгийн удирдсан цэрэг нь Иргэн улсын цэргийн Долон нуурын хуарныг авахаар довтлоход Иргэн улсын талаас умардын шинэ цэргийн нэгдүгээр дивиз (дарга нь Хэ Зүнлиан 何宗莲)-г хөдөлгөж Долон нуурын баруун хойнох элсэрхэг газарт ширүүн дайн хийв. Монгол цэргийн дайралт эхэлмэгц хөдөлгөөн шаламгай Монголын морьт цэргийн салбар анги Долон нуур орчим шувтлан орж Иргэн улсын цэргийн буцах замыг тасалсан тул Иргэн улсын цэрэг бүслэгдсэн байдалд орж ширүүн дайнд хагас тооны цэрэг нь алагдаж, үхэж шархдагсад зууны наяд хүрч тун ихээр хохирсон байна<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть), Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны хоѐрдугаар сараас долдугаар сар 1-6-1-57号, мөн дээрх Heyr, Paul –ын ном, р 92</ref> Иргэн улсын талынхан энэхүү учрыг чухал болгон тухайн газрын цэрэгт гол хүчний шинэ цэрэг хүрэхээс өмнө дайсны дайралтыг Шангуан гол (闪光河, Долон нуурын хойгуур урсах гол)д хориглох хэрэгтэй гэж тушааж байв. Тэгээд умардын хуурай замын цэрэг (北洋陆军)-ын гуравдугаар дивизын гурав дугаар бригад (дарга нь 卢永祥 Лү Еншиан) , наймдугаар дивизын 16-р нийлмэл бригад (дарга нь 王汝贤 Ван Рүшиан), Хуайжиүн цэргийн морьт цэргийн нэгдүгээр бригад (дарга нь 陈文运 Цен Венюунь)-ыг Долон нуур орчим томилоод, бас Халуун голын И Жиүн цэргийг байлдааны байдлыг очиж туслуулахаар дайны бэлтгэл хийлгэв.Энэ үед 1913 оны эхэнд Цахарын зүүн хэсэг ба Халуун голын хойд хэсэгт Иргэн улсын цэргийн хүч 21 400 хүн болсон. Долон нуурын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (王怀庆) Монгол цэргийг эвдэхээр шуудаж, буут цэргийн галлалтын хамгаалалт доор давуулга олон цэргийн хүчнээр гэдрэг дайралт хийв. Гэвч илэрхий ялалт олсон байдал мэдэгдэхгүй<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Тус газарт суугаа Иргэн улсын цэрэг явган, морьт, буут ангийг хамтруулсан 4 000 хүн олноор дайнд гарсан гэдэг боловч магад тоо нь мэдэгдэхгүй бөгөөд ерөнхийдөө цэргийн сүр алдагдсан байна<ref>190 “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть)</ref> 1913 оны эхэнд Бавуужав, Хайсан, Наваангомбо нарын удирдсан Дарьгангийн чиглэлийн цэрэг, Өвөр Монголыг дахин давтан дайрч байв. Эдгээр цэрэг юуны өмнө нэгдүгээр сард Дарьгангийг дайраад ялалт олж, Бэйсийн сүм (贝子庙，Одоогын Шилийн голын төв Шилийн хот жич түүний орчим)-ээр гарч зүүн өмнөш урагшлав. Бавуужав Лиан Күйсү (梁魁苏) нар хэдэн мянган цэргийн хүчээр Бэйсийн сүмийг довтолсон нь Иргэн улсын цэрэг болон Монгол цэргийн эсэргүүлэн байлдсан хамгийн анхны дайн болсон бөгөөд түүнээс хойш Монгол цэрэг Шилийн голын Үзэмчин хийгээд Зуу-Удын Их вангийн сүм (大王庙), Мисан сүм (米僧庙), Шавартай, Шар даваа зэрэг газрыг эзлэж байв. Бэйсийн сүмийн байлдаанаас хойш Иргэн улсын сахих цэрэг удаа дараалан ялагдан ухарч байв. 1912 оны 4 дүгээр сар болохоос өмнө, Шилийн голын зүүн хэсэг Зуу-Уд аймгийн Хишигтэн хошуу Монгол цэрэгт эзлэгдэв.аравдугаар сарын үеэс Монголын цэрэг Шилийн гол дэх Иргэн улсын цэргийн хуарныг голчлон сөнөөгөөд, хэдэн салбар салж Цахар оронд түрж, Зуу-Удын хойд хэсэгт гүн орж, Шилийн голын бүх нутгийг эзэлсэн байв. Иргэн улсын цэрэг дайн эхэлснээс нааш үндсэндээ ялагдав. шаламгайлан урагшлах Богд хааны засгийн газрын цэргийн ажиллагааны тухай өгүүлэхдээ: "Монгол цэрэг монголын бүх нутгийг дэвжээрүүлэв"гэж гайхсан Оуэн Латтимор (Owen Lattimore) бас Богд хааны засгийн газрын цэргийн тухай ―Хүрээнээс томилсон аян цэрэг бүмэтжгүй биш‖ гэж байсан бөгөөд ―Тэд нар хүрсэн газар бүрдээ хятадын цэргийг эвдсэн бөгөөд түр зуураа Жанчхүүгээс умарших дайнд их ялалт олж" байсан гэж тэмдэглэжээ. Түүний хэлэхээр Иргэн улсын цэрэг шинээр сургуулалт хүртэж шинэ маягын зэвсгээр зэвсэглэсэн тухай үеийн шилдэг цэрэг анги байсан боловч байлдах бүрд ялагдаад байсан тул аргагүй эвсэхийг хүсэх болов гэдэг. Ийнхүү явцад Иргэн улсын төлөөлөгч болон Монгол цэргийн хошууч ангийн дарга Дамдинсүрэнгийн хооронд хэлэлцээр хийх болов. Тэр үед Иргэн улсын төлөөлөгч "Дамдинсүрэн хэрвээ Иргэн улсыг дагавал Их Жунтан өөрийн биеэрээ вангийн зэрэг хүртээж ѐсныг гүйцэтгэн угтах болно" гэж Бээжингийн саналыг уламжлав Дамдинсүрэн Бээжингийн саналыг хүлээн авсангүй тул хэлэлцээр нь бүтэлгүй төгсөв<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Иргэн улсын эвсэх "Зөөлөн бодлого" нь Дамдинсүрэнд үйлдэл гаргасангүй боловч, бусад талаар харин бүтэмжтэй байв. Жишээлбэл, тэр үед Сөнөдийн талын цэргийн ерөнхий жолоодогч байсан Насанравжих 208 Иргэн улсын талын хүсэлтийг хүлээж Бээжингийн засагт орж өгөв. Насанравжих "Үндэсний чөлөөлөлтийн хөдөлгөөн"-өөс урвав гэсэн мэдээ нь Богд хааны засгийн газрыг ихэд цочоов. Энэ нь Богд хааны засгийн цэргийг тун ашиггүй байдалд оруулав. Түүний дараа баруун хэсгийн дайны Монгол цэрэг эмх дэглэмгүй байдалд орсноос ялагдаж эхэлсэн нь Богд хааны цэргийн явдлын төлөвлөгөөнд оролцож байсан Насанравжихын урвасантай холбоотой. Нөгөө талаар Бээжингийн засгийн газар, Иргэн улсын цэрэг Өвөр Монголын дайнд удаа дараалан ялагдсаныг чухал том хэрэг болгон үзэж, цэргийн хүчээ зузаатгахаар чармайж сэргийлэлтээ чангатгав. Түүнчлэн 1913 оны наймаас есөн сарын завсрын үеэс зүүн хэсгийн дайны байдалд эргэлт гарав. Тухайлбал, Иргэн улсын цэрэг хамгаалалтаас дайралтад шилжиж байв. Онцгойлон баруун хэсэгт мөн тэр намраас Богд хааны цэргийн хүнс хангалт бэрхдэж эхлэв. Байлдааны газраас Богд хааны засгийн газарт хандан, буу сум хурдан хүргэж ирүүлтүгэй гэсэн бачим шаардлагуудыг дахин давтан гаргаж байсан боловч засгийн газраасаа хариу олсонгүй. Энэ үед Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагаар Иргэн улс лугаа Өвөр Монголын дайныг зогсоохоор хэлэлцэж байсан. Нөгөөтэйгүүр мөн 1913 оны сүүлчийн хагасаас Орос, Хятад, Япон зэрэг улсуудад яаж хандах тухай Богд хааны засгийн газрын ноѐдын санал нэгдэлгүй болж улс төр улам будлиантай байдалд орж байв. ===Байлдааны ажиллагааны өрнөл буюу дунд үе=== 1913 оны 6 сард Богд Хаант Монгол Улсын засгийн газар Жанчхүүгээс ирсан туршуулын мэдээнээс Иргэн улс буюу хятадын цэрэг өвөр монголыг эзэлсэний дараа давшилт хийн Монгол газар орж Хүрээг эзлэхээр төлөвлөж байгааг мэдсэний үндсэн дээр цэргийн нууц хурал хуралдуулж хятад цэргийн давшилтыг хориглоход бараг гурван түм таван мянган цэргийг дайчлах шаардлагатайг тул холбогдох арга хэмжээг авсан байна .<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 191</ref> ДИУ “Зөөлөн илбэлэх”-ийн эвсэх бодлогын дагуу, дайны бодлогоо шинээр төлөвлөжээ. Төлөвлөгөө нь: Нэг. Жанчхүүгээс Долон нуур, Бяруу балгас зэрэг Монголын чухал боомт газар хүрэх замд уулын морин улааг хаяж хурдхан цахилгаан утас тавин цэргийн хөдөлбөрийг хурдатгах хэрэгтэй. Хоѐр. Үүнээс хойш Жанчхүүд суусан нэгдүгээр дивизыг цөм Монгол газар суулгаж, Жанчхүү орчимд гуравдугаар дивизын тавдугаар нийллэг бригадыг байршуулна. Гурав. Монголын байдал улам бачим болж Монголын эл газар суух цэрэг нэмэгдэн байгаа тул урьдын цэргийн өртөөний дүрэм бэрх болов. Жанчхүүд хурдхан цэргийн өртөө гаргаж зөөвөрлөх байгууламжийг бүрдүүлэн, эл газрын цэргийг хангах хэрэгтэй Дөрөв. Уулын Монголыг дайлах цэрэг нь Цахар, Халуун гол, Сиүюань хэмээх гурван газрын цэрэгт хуваагдаж байх тул тус тусдаа хөдөлж хоорондоо ямарч холбоогүй байсан шалтгаанаар удаа дараалан ялагдав. Иймээс хойшдоо гурван замын цэргийн хуаран нягт холбоо авч хөдөлгөөнөө хамтруулж байдлаа хоорондоо мэдэгдэх хэрэгтэй<ref name=Япон></ref>. Монголын Засгийн газар Армонгол болон Өвөр Монголын ын нийлэх зорилтыг хурдхан биелүүлэхээр түшмэд сайд ван гүн нарыг цуглуулан төрийн хурал хийв. Хурлаас цэргийн бэлтгэл хийж, элч нарыг хошуудад мордуулан, өмнө зүг дайлахад хэрэглэх морь, тэмээ, хөсөг, хүнсийг цуглуулахын хамт, Өвөр Монголын нутагт хоѐр хүн томилон очуулж тэндэх ван гүн нартай уулзуулан Хүрээнд нийлэхийг уриалж, болох эсэхийг арван өдрийн дотор тогтоох болов<ref name=Япон> “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41号, 大正2年8月-10月，秘受4886号), “Өвөр Монголд айх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”,“зургаан сарын дундаж Хутагтын “Ар, Өвөр Монголыг нийлүүлэхи төсөл”</ref>. Энэ үед Монгол цэргийн давшилт амжилттай байлаа. Зургаадугаар сарын 4-ний өдрийн Монгол цэргийн дайралт Цахарын чиглэлд амжилттай байсан байна. Японы гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл, хятад улс “Зургаадугаар сарын хуучдаар Цахарын цэргийн төлөвлөгөө”-г батлав. Үүнд: “Цахар аймагт тэргүүн фронтын байдал өдөр тутам бачим болсон бөгөөд олон мэдээнээс үзвэл Хүрээний цэрэг өмнөшлөх буюу эсвэл төсөөлөшгүй учир гарч мэдэх тул гуравдугаар дивизын тавдугаар бригадын дарга Лү Шаожиан (卢少将)-ийг Цахарыг сахих командлагчаар дэвшүүлж, цэргийн гол хүчнээ Шавартай орчимд төвлөрүүлж, Долон нуур ба Хүрээ-Жанчхүүгийн зам зүгийн алинд ч боловч тохиол алдахгүй хөдөлж болохоор төлөвлөсөн” гэж бий. Монголын тал тавдугаар сарын хуучдаар Тогтох, Хайсаны удирдсан зургаан мянган хүнтэй цэргийг Дарьгангад байршуулсан байна Тогтох, Хайсан нарын цэрэг Дарьгангад ар талын хүчнийг чангатгаж байхад Бавуужав Дарьгангын тэргүүн фронтын цэргийг удирдаж хошуучлан байлдсан байна. Тухайлбал, Бавуужавын цэрэг Зуу-Уд чуулган зүг дахин дайрсан байна. <ref>《林西县志》(Линшишианы ойллого) Өвөр Монголын номын сангийн хадгаламж (бичмэл) тал 11</ref> Зуу-Уд зүг дайрсан Монгол цэргийн тэргүүн фронтын салбар анги нь Хурх сүм, Тата сүм (塔塔庙), Шавартай зэрэг газрын хэдэн удаагын байлдаанд олон хүнээ алджээ. Хятад тал тулалдаанд өөрийн шавхагдашгүй хүний нөөцөөс Монголын талаас олон дахин давуу том цэргийн хүчнийг төвлөрүүлэн оруулав.<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985,тал 313</ref> Монгол цэргийн анги нь Богд хааны зарлигаар дайны талбараас Шилийн голын баруун сөнөд дэх Монголын цэргийн суурин зүг буцаж ирэв. Үүнд хятад эх сурвалжид: “Зургаан сарын 23-нд, явган цэргийн гуравдугаар хорооны гол нь болох Гүн (宫)-ийн салбар анги болон морьт цэргийн хорооны Мэн (孟) даргын удирдсан цэрэг баруун Сөнөдийг эзэлсэн бараг 400 монгол дээрмийг дайлж хэдэн цаг байлдсаны эцэст тэднийг цохин ухруулав. Монгол цэргийн үхэж шархдагсад зуу гаруй, хятад цэргийн үхэж шархдагсад дөч гаруй болов” бий.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情 报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, “Зургаан сарын хуучдаар Тогтох өмнөш халдахаар бэлтгэв”</ref> Мөн энэ үед Хайсаны цэрэг Дарьгангаас Хөх хотын баруун биеэр орж лагерь байгуулжээ. Долдугаар сарын 18-ны өдөр, Булан (布兰, Бугатаас баруунш бараг наян газрын зайд бий) гэдэг газарт умард Шиан Ши-гийн командлагч Лиү Тинсэн (晋北司令官刘廷森)-ий удирдсан явган цэрэг нэг хороо, морьт цэрэг гурван суман, буут цэрэг нэг салаа болон хоѐр пулѐмёт Хүрээний дээрэмд (Хайсаны харъяанд байгаа цэргүүд) их төлөв 1 200 хүнтэй мөргөлдөөн болж зургаан цаг илүү явагдсан ширүүн байлдааны эцэст Хятад цэргүүд ихэд ялагдаж 400 хүн шархадсан бөгөөд их буу 1, винтов 180-тай Тулуй худаг (托雷井, Бугатаас дөчин газар зайтай)-д ухарч одов. <ref> “Долоон сарын 18-ны Булангын байлдаан” </ref> Энэ мэтээр Жанчхүү-Хүрээний зам дагуу Хөх хот, Зуу-Удын Их вангийн сүм орчмын байлдаан ширүүн болов. Энэ үед хятадын морьт цэрэг, их буугаар дэмжүүлэн умард хил дагуу төвлөрч эхлэв. Долдугаар сарын 18-нд морьт цэргийн гуравдугаар бригад (Морьт цэргийн зургаадугаар хороо)-ны явган цэргийн нэг суман туршихын зорилгоор Цахараас Ар Монгол руу давшилтанд оров. Урагшлах замдаа тэд “Мөн хошуу (Цахарын хөвөөт шар)-наас умарш хорин газрын үзүүрт 500 орчим Монгол дээрэмтэй тааралдаж тэднийг ухруулав. Монгол дээрэм 30 гаруй үхдэлээ орхиж алс умарш ухрав” гэж бий<ref>“Долоон шарын 18, Хөвөөт шарын байлдаан”__</ref>. Энэ мэтээр зунд дулаан улирлыг ашиглан хятадын хэсэг цэрэг хилийн бүсэд оров. Долдугаар сарын үед Монгол цэрэг Өвөр Монголын олон газрыг эзлээд байсан тул Богд хааны засаг Дарьгангад байсан Монгол цэргийн “Өмнөш дайлах захиргааны газар”-ыг хилээс урагшлуулах хэрэгцээтэй болов. Долдугаар сарын эхээр Агваандорж захирсан 800 гаруй монгол цэрэг Зайр Ус орчим ирж довтлоод тухайн газрыг эзлэж, хөмрөг барьж, өмнө хилийг хамгаалах хязгаарын хэргийн товчоо байгуулах зэргээр бэлтгэл хийв. Үүнд Сүи Юань хотын жанжин Жан Шаоцэн (张绍曾) нэгэн салбар ангийг томилж (Долдугаар сарын) хорин гурванд тэднийг довтлон ширүүн байлдаан хийжээ. Хүчний хувьд хэт давуу хятад цэрэг тухайн газрыг дахин эзэлжээ. Хятад сурвалжид монгол цэрэг 30, 40 хүнээ алдаад умард зүг ухарсан гэжээ. Долоон сарын дундуур Монгол цэрэг их вангийн сүмийг дахин довтолж, 22-ны өдөр түүнийг эзлэв. Наймдугаар сард хоѐр талын цэргийн Жанчхүүгийн төлөө тулалдаан ширүүсэв. Гэвч хүн хүчээр дутуу, сум хэрэгсэл дууссан тул 10-ны өдөр Монгол цэрэг ухрав Наймдугаар сарын сүүлийн хагасын байлдаанд хятадууд удаа дараа нэмэлт цэргийг татан хүчээ эрс нэмэгдүүлэн цэргийн хүчин давуу болж ирэв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны долоон сарын 9-д Богд хаан Өвөр Монголд байлдаж байгаа Монгол цэрэгт зарлиг буулгав. Зарлигт: “Улсын мандаж мөхөх нь тэнгэрийн цагийг дагана... хэрвээ энэхэн чөлөөг алдвал гэмшвээс юуны тус...Монгол газартаа хүрвээс барваа, бусдын газар нутагт халдаж эс болмой” гэжээ<ref>Монгол Улсын Түүхийн төв архив, 5-29-80 номерт, “БНМАУ-ын түүх”, хоѐрдугаар боть (доод)</ref>. Дайны дунд шатанд хятад улсын цэрэг дайсны эсэргүүцлийг бут цохих шинэ бодлогыг тогтоож цэргийн ажиллагаагаа явуулсанаар фронтын шугамыг ухруулж эрс бэхжүүлсэнээс болж цэрэг дайны байдал монголын талд ашиггүй болж байгааг мэдсэн монголын тал ч байдалд тохирхоо больсон дайны төлөвлөгөөгөө дахин хянаж нэмэлт өөрчлөлт хийсэн байв. ===Байлдааны ажиллагааны сүүлийн шат=== Хятадын тал Монгол цэргийг ухруулсан байдлаа ашиглан 1913 оны есдүгээр сард Монголыг дайлах цэргийн захиргаагаа Улаанхадад шилжүүлжээ. Наймдугаар сарын 14-нд зүүн Сөнөдийн зүүн өмнө байгаа Шулуун хөх орчимд Хуай Жиүн цэргийн үндсэн анги болон Монгол цэргийн гол хүчин (Мянга шахам хүн) тулалдав. Энэхүү ширүүн тулалдаанд хятад цэрэг Монгол цэргийг ухруулсан байна.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, </ref> “Найман сарын 14, Шулуун хөхийн байлдаан” Мөн Шулуун шарын чиглэлд болсон тулалдаанд Монгол цэрэг ухарсан байна<ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Найман сарын 20, Шулуун шарын байлдаан</ref>. Монгол цэрэг энэ үед сум хэрэгслээр гачигдан хүнд байдалтай байсан боловч хятад цэргийн эсрэг сөрөг довтолгоонуудыг амжилттай хийсэн байна. Есөн сарын 11-нд Монгол цэрэг Бяруу хот, Долон нуур зүг довтолсонд тухайн газрын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (宣化镇守使王怀庆) өөрийн хятад цэргийг шаардсан боловч Хятад цэрэг ялагдсан буюу хүнд байдалд орсрн байжээ<ref>(Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Есөн сарын 16, Долон нуурын байлдаан”</ref>. Энэ үеийн дайны тухай хэдэн зүйлийн сурвалж материал байх боловч Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл болон хятадын эх сжрвалжид тэмдэглэгдсэн агуулга хоорондоо тун их зөрөөтэй<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт</ref>. Хятад эх сурвалжид Хятад цэрэг есөн сараас эхлэн бүх талын дайралт хийж Монгол цэргийг мөхтөл цохьсон байна. Гэвч тухайн үеийн дайныг бараг л өдөр бүр тодорхой мэдээлж байсан Японы гадаад яамны тэмдэглэлд Хятад цэрэг Цахараас хойшх газарт нэг л хэсэг цэрэг оруулсан төдий байв. Богд хааны засгийн газрын цэрэг дайралтаа үргэлжлүүлж арван нэгдүгээр сарын эхнээс хориглолтын байдалд орсон боловч эзэлсэн газраасаа бараг ухраагүй сэргийлэн сахьсаар байжээ. Мөн гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл аравдугаар сард Богд хааны цэрэг Зуу-Удын чуулганы баруун захаас дайрч тус чуулганы Баарин хошууны газарт Хятадын цэрэгтэй дахин тулалдаж байжээ. Үүний тухай 1913 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр илгээсэн ―Квантуны захирагчын мэдээлэлд “(关东都督报告)-д Линшигийн зүгийн Монгол хулгайн дайралтын байдал” гэдэг гарчигаар доорх мэт тэмдэглэж байна: “Есдүгээр сарын 30-ны шөнө Лиү Жиаинз (刘家营子)-ийг сахисан И Жиүн цэргийн салбар ангиас томилсон бага суман дарга Лиү Жиүнши (少佐刘君实)-гийн удирдсан хоѐр зуун цэрэг мөн тэр газарт найман зуу гаруй монгол цэрэгт дайрагдаж Лиу ангийн дарга байлдаанд үхсэн бөгөөд үхэж шархадсан цэрэг ная шахаж эдүгээ мөн Лиу Жиаинз-ыг бат сахисаар байна” гэжээ. Түүний дараа өдөр нь “Аравдугаар сарын 1-ний өдөр Монгол цэрэг Лиү Жиаинз-ийг дайран байлдаан бүхэл өдөр үргэлжлэн бага суман дарга ч байлдаанд үхэж үхдэл шархдал үлэмж гарсан” байв.<ref>Мөн тэнд: “Квантуны захиргааны ордонд мэдүүлсэн мэдүүлэлт” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны арван сарын 22-ны өдөр илгээв)</ref> Юань Шикайн бичээч Цай Тинганд өгсөн Моррисоны 1913 оны арван нэгдүгээр сарын 28-ны захидал болон дурдатгалд, тухайн үеийн Хятадын цэргийн “Дайны ялалтын мэдээлэл”-ийг ярихдаа: “Тэр бол зэвсэггүй Өвөр Монголын ардыг дарангуйлсан төдий юм. Монгол цэргийн дайралтыг тэд мөн л эсэргүүцэж чадахгүй байсаар” гэж хатуу шүүмжилж байв<ref>Edited by Lo Hui-min, 1978 , 《The Correspondence of G.E.Morrison II, 1912-1920》, Camdridje University press, p.269</ref>. Тэрээр “Монголын байдал гэвэл миний хэлснээс нэн муу байна... Хаалган (Жанчхүү)-аас Урга (одоогын Улаанбаатар), Долон нуур, Гүй Хуачэн хүртэлх зам үнэхээр муу” гэж, чухал чухал газраас Монгол цэргийг ухруулж чадсангүй гэдгийг ярьсан нь тухайн үеийн зөв мэдээлэл юм. Моррисон дайны байдлыг задлан шинжилж үзээд хүнд хэцүү байгалийн орчин бол хятад улсын цэргийн ялагдсан нэгэн шалтгаан мөн гэжээ. Мөн тэрээр “Монгол цэрэг тухайн газрын уур амьсгалд тэсвэртэй боловч ―хятад цэрэг уур амьсгал ус шороонд дасаагүй нь хятад цэрэгт тун ашиггүй” байгааг дурдав. Моррисон тэдгээр шалтгааныг үндэслэн “Хятадын цэргийн байлдах арга ба цэргийн сэтгэл санааг эртхэн өөрчлөхгүй бол Өвөр Монгол бас тусгаар тогтнох аюултай” гэж Хятадын засгийн газарт чанга сануулга өгч байв. ) Хүйтэн улирал болоход хоѐр талын цэрэг хатуу байдалд оров. Хятадын цэрэг дахин давтан дайрсан боловч амжилтгүй болж бүх дайралт давшилтыг нь монгол цэрэг амжилттай няцаан цохисон байна. Гэвч хятадын хохирол нь Богд хааны бага байв. Богд хааны цэрэг давшилтаас хориглолт хамгаалалтанд орж дайны явц байршлын буюу сунжирсан дайны байдалтай болов. Хүйтэн өвлөөс өмнө дайныг дуусгах гэсэн Хятадын цэргийн Ү Жиүншэн (吴俊升)гийн дайралт нь амжилтгүй болжээ. Энэ бол таван замын байлдааны зүүн хэсгийн цэрэг дайны байдал а. Хоёр тал хориглолтонд орсноор фронтын шугам тогтворжсон байна. Байлдааны ажиллагааны баруун хэсэгт, тэр намрын тэргүүн сард Цахарын чиглэлд Монгол цэрэгт сум дарь зэрэг зэвсэглэл ихэд дутагдаж, зэр зэвсэг нэмж нийлүүлэхийг хүссэн хүсэлтийг удаа дараа Хөх хотын тэндээс Богд хааны засгийн газарт хүрч ирж байв.<ref>Монголын академын түүх судлах газар: “БНМАУ-ын түүх” II боть (доод), монгол бичгийн хэвлэл, 1986, тал 1704</ref> Гэвч энэ үед Богд хааны засгийн газар, Өвөр Монголын дайны хэрэгцээг хангах үлэмж хэмжээний тусламжийн төсвөө батлаж чадаагүй тул Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг үргэлжлүүлж чадахгүй байдалд оров. Үүний шалтгаан нь Орос улсаас авахаар төлөвлөсөн байсан зээлийн асуудал байсан боловч Хаант оросын засгийн газар урьд нь өгөхөөр амалсан зээлээ өгөхгүй болсон явдал байлаа. Мөн Хаант Орос улс Өвөр монголыг чөлөөлөх дайнаа зогсоохыг шаардан Богд хааны засгийн газарт эдийн засаг, улс төрийн болон бусал бүх талын шахалт дарамтыг үзүүлсэн байдаг. Аравдугаар сараас хойш Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг амжилттай дуусгах тусламж хүсэхээр Японтой дахин харилцахаар шийдэж Богд хаанаас Японы хаанд өгсөн гарын бичиг (1913 оны арван нэгдүгээр сарын 16)-ийг Токиод хүргэв.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 247-249</ref> Тэр бичигт хятад цэргийг Өвөр Монголоос татаж гаргахад Японы засгийн газрыг туслахыг хүссэн байв. Гэвч Японы засгийн газар тэрхүү хутагтын гарын бичгийг нээж ч үзсэнгүй, битүүмжилсэн хэвээр нь Оросын элчин сайд Малевский Малевичаар дамжуулж 1914 оны нэгдүгээр сарын 19-ны өдөр Богд хаанд буцаав. Жилийн эцэс болтол байдал онцгой сайжрахгүй байсанд Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг түр шийдвэрлэхийн төлөө дайны хугацааг уртасгах төлөвлөгөөгөө орхив. Тэгээд Оросын дарамт шаардлагын дагуу Өвөр Монголын дайныг зогсоох хэлэлцээр хийх хэмжээнд хүрчээ. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Токиод суух элчин сайдын нууц цахилгаан” 1914 оны нэгдүгээр сарын 15, 16</ref> Учир нь өмнө нь Хаант Орос улс болон Японы Эзэн хаант улсуудын засгийн газрууд нууц гэрээ хийсэн явдал байв. Энэ нууц гэрээнд хоёр тал Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх ба Ар монгол нь оросын нөлөөний бүс болох ба Өвөр монгол нь японы нөлөөний бүс болохыг талууд хүлээн зөвшөөрчээ. Оросын засгийн газар Монголд суугаа Оросын гадаад явдлын төлөөлөгч, генерал консул Миллер Александр Яковлевичид Арван нэгдүгээр сарын 10-ны өдөр нууц цахилгаан илгээжээ. Түүнд: “Монголын засгийг шийдвэртэй ятгаж Өвөр Монголын цэргийн ажиллагааг нь зогсоотугай” гэж шаардаад “... хятад цэргийн дайралт энэ мэт үргэлжилвэл Монгол цэрэг мөхөн сүйрэх аюултай гэсэн байдлаар баталгаа гарган сануулж шаардах арга хэрэглэхийг ...” дурдсан байна.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 10</ref> Оросын тал Богд хааны засгийн газрын гуйсан зэвсгийн тусламжийг Өвөр Монголын дайнаас монголын цэргийг татуулах дарамт болгон олгосонгүй. Хүсэж байсан Оросын зэвсгийн тусламж биелэгдсэнгүй тул Өвөр Монгол дах монгол цэргийн зэвсэг хамгамжийн байдал улам хүндэрч, Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэргээ татахгүй байхын аргагүй болгов. Богд хааны засгийн газар Японтой харилцаж үзэхийн зэрэгцээгээр Оросын засгийн газарт Өвөр Монголын байдлыг мэдүүлэн, Хятадын цэргүүд өвөр монголын энгийн ардуудыг олноор хомроглон хядаж байгааг дурдсан байна. Монгол цэрэг ухарсан Өвөр Монголын Зуу-Удын чуулганы Баарин аймаг болон бусад чуулганы нутагт Хятад цэрэг давшин орсоны дараа монголчуудыг үй олноор хомроглон хядсан байна. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” тал 193</ref>. Оросын засгийн газар Монголыг ятгаж цэрэг татуулахын зэрэгцээгээр Бээжингийн засгийн газарт ч Өвөр Монголоос цэргээ татахыг ятгав. Оросын тал Бээжинд хандан: “...хятад улсын цэрэг Монгол ардыг ихээр хядсан явдлыг Дундад улсын засгийн газар чухалчлан үзэх хэрэгтэй. Ийм байдлыг зөвшөөрч болохгүй...” гэжээ. Мөн шахалт үзүүлэх зорилгоор “...Хэрэв Бээжингийнхэн үгийг сонсохгүй үргэлжлэн хөдөлвөл Оросын засгийн газрын хувьд бид монгол цэргийн дахин дайрахыг хориглож чадахгүй...” гэх зэргээр ятгаж байжээ <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 196, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 13</ref> Гэвч Өвөр Монголоос цэрэг татуулах гэсэн Оросын талын саналыг Хятадын тал хүлээн авахгүй байсан тул нууц гэрээний дагуу өвөр монгол нь Японы талын нөлөөний бүс тул Японы элчин сайдаар дамжуулан нөлөөлөх бодлогийг ч анхаарч байжээ. Гэтэл Бээжинд суугаа элчин сайд Крупенский арван нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр Оросын засгийн газарт өгсөн нууц цахилгаандаа “...Японтой хамжилцаж болохгүй...” гэж байв. Оросын гадаад яамны сайд Сазанова арван нэгдүгээр сарын 18-нд Крупенскийд илгээсэн нууц цахилгаанд “... Хятад цэргийг Өвөр Монголоос ухруулах хэлэлцээрт Японыг оролцуулахгүй...” гэсэн албаны саналыг уламжлав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын тэргүүн сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арван нэгэн сарын 18</ref>. Оросын тал эцэст нь энэ асуудалд японы талыг оролцуулахгүй бодлогыг баримтлах болсон нь хятад болон японы тал хамтрах улмаар хятад дах японы нөлөөлөл ихсэхээс болгоомжилсон байна. Бээжин Оросоор дамжуулж Богд хааны засгийн газарт даралт учруулах ажиллагаагаа илт идэвхижүүлсэн байна<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 225-226 “Бээжинд суугаа консулын нууц цахилгаан” 1913 оны арван хоѐр сарын 28</ref>. Тал талын дарамт шахалт болон байлдааны ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн явуулах зэр зэвсгийн хангамжийн асуудлыг шийдэх боломжгүй болсон зэрэг нь Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагийг хүлээн авахаас өөр аргагүй болгосон байна. Ингээд Монголын засгийн газрын ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын засгийн газарт Арван хоѐрдугаар сарын 16-ны өдөр Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэрэг татахаа илэрхийлсэн албан бичиг илгээв. Энэхүү албан бичигт “...(Орос, Хятад, Монгол) гурван талын хуралдаанаар Монголын асуудлыг шийдвэрлэхийг зорьсон Орос, Хятадын хүсэлтийг хүлээж, Хятад, Монголд бүр ашиггүй энэ их дайныг бүх хүчнээрээ эцэслүүлж, дайн зогсоох зарлиг нийтлэж цэргээ дайны талбараас татан авчирна...” гэжээ. Үүний хамт “...Дундад улс ч байран дороо манай нэг угсааны Өвөр Монголын нутгаас цэргээ татах хэрэгтэй...” гэж шаардав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 222 “Монголын онц элчингээс гадаад яамны сайд Сазановад өгсөн захидал, орчуулга” 1913 оны арван хоѐр сарын 19</ref> Энэхүү шаардлагыг Оросоор дамжуулж Бээжинд мэдэгдэв. Амлалтын дагуу Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголд байсан Монгол цэргийг татаж, Өвөр Монголоос элссэн цэргийг нутагт нь буцаахаар тушааж, цэргийн удирдагчдыг Хүрээнд дуудан аваачив<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал</ref>. Богд хааны зарлигийн дагуу Арван хоѐрдугаар сарын сүүлчээр Монгол цэргүүд байлдааны талбараас буцаж эхлэв. Богдын цэрэгт ороод байсан Өвөр Монголын цэргийн зарим нь их цэргээ дагаж Ар монголд очсон бол зарим нь цэргээс халагдаж нутагтаа буцав. Монголын тал дайныг зогсоохоор цэрэг татаж байхад хятадын тал харин том хэрэг үйлдэж байв. Тухайн үед хятадын цэрэг монгол цэргийн буцсаныг далимдуулан урагш давшин өвөр монголын нутгийг эзлэн хот сууринг галдан шатааж дээрэм тонуул аллага хийж эхэлжээ. тухайлбал: “Баарин вангийн ордныг галдаж, дөчин байшинг шатааж үнсэн товрог болгохын энгийн монгол ардыг жаран хэдийг хядаж, үхэр мал гурван түмийг булаасан” гэх мэтийн харшилт хэргүүд Өвөр Монголын хошуу чуулганд олон удаа гарч байв<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第5 卷，第81 报, 大正3 年1 月-9 日，)</ref> Хятад цэргүүдийн энэхүү байдлыг Намнансүрэнгээс Оросын гадаад яамны тэргүүн сайд Сазановад өгсөн бичигтээ: “Монгол цэрэг ухарч гарсаны хойно, Хятадын цэрэг довтлон дайрч Авга да вангийн хошууны Дархан уул сүм жич Батхаалга сүмд гэнэт хүрч ирээд сүмийг галдан, ламыг булааж аливааг сүйтгэв. Баарин, Сөнөд, Үзэмчин зэрэг хошууд гайд дайрагдав...” гэж бичиж байв. Монголын тал ганцаараа цэргээ татсан ажээ. Гэвч Богд хааны цэрэг Өвөр Монголоос ухарч гарах явц дайны дараах байдалд ч тийм шулуун биш байжээ. Богд хааны цэрэг Халх нутаг руу ухарч гарахдаа эцсийн нэг өдөр болтлоо Хятадын цэрэг ангийг байлдаж байжээ. Арван нэгдүгээр сарын эцсээр Богдын цэрэг Улаанцавын чуулга, Чуулалт хаалгаас умарших оронд Хятад цэрэг рүү дахин ширүүн довтолгоон явуулж хэдэн зуун хүнийг нь олзолжээ. 1913 оны арван хоѐрдугаар сараас 1914 оны нэгдүгээр сарын хооронд Богдын цэрэг Өвөр Монголын нутаг дэвсгэрийг орхижээ<ref>Оросын Э.А.Белов “1912-1913 онд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” (“Монгол түүх судлал” наймдугаар товхимол, Өвөр Монголын Их Сургуулийн хэвлэлийн хороо, 2005) дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 5</ref>. Энэ үед Богд хааны цэргийн хамт Өвөр Монголын цэрэг ард 2 000 орчим хүн Халх руу явсан байна. Тэд нутагтаа үлдвэл Хятадын засгийн газрын дарангуйлалд учрахаас болгоомжилжээ. Гэвт тэд Халхад очоод бас амьдрал ахуйн хүнд байдалд орсон байна. Богд хааны засгийн газрын эрх баригчид тэдэнд хөлс мөнгө, мал унаа ба тариалах нутаг (учир нь тэдгээр Түмэдчүүд болон хэсэг Цахарууд тариалан амьдарч байжээ) өгсөнгүй. Үүнээс болж тэд нарын дундаас хэсэг хүмүүс өөрийн уг нутагтаа харихыг хүсэж, Хятадын эрх баригчидтай хэлэлцээ хийхээр есөн хүнийг төлөөлөгчөөр томилжээ. Гэвч хятад улсын тал тэднийг баривчлан алсан төдийгүй бас тэдний зүрхийг нь сугалж харгисалсан байна .273 1914 оны есөн сараас Орос, Дундад, Монгол гурван этгээдийн хэлэлцээр Хиагтад эхэлжээ . Богд хааны зарлигаар 1914 онд Халх дахь Өвөр Монголчуудад мал унаа болон тариан газар өгсөн бөгөөд 1915 оны Хиагтын гэрээ ёсоор Хятадын засгийн газар тэднээс ял асуухгүй хэмээн амлажээ. ==Байлдааны ажиллагаанууд== ===1913 оны 8 сарын 13. Шандын тал. ”Бух чичүүр” ажиллагаа=== Манлай ван Дамдинсүрэнгийн цэрэг Долнуураас гарсан их цэргийг угтаж, [[сар]] битүүрэхийг хүлээж байгаад харанхуй [[шөнө]] болох үед хурдан шалмаг [[морь]] сайтай, газрын баримжаа мэдэх нутгийн 50 цэрэг, [[Халх]] 50 цэрэгтэй хамт их цэргийн тэг голоор зүсэн гарч, хоёр тийшээгээ буудсаар, нэвт гарлаа. Энэ үед сандарч тэвдсэн Хятад цэргүүд эмх замбараагаа алдаж, буун дуу гарсан зүг рүү хариу буудсаар үүр цайх үед өөрөө өөрсөдтэйгөө тулалджээ. Цаг уурын байдал, шөнийн нөхцөлд тоогоор цөөн цэргээр их хүчийг гэнэт довтлон сандаргасан энэ тактикийг Зоригт баатар [[Лаварын Сумъяа]] дурсамждаа ”Бид [[бух чичүүр]], [[галзуу барын дайралт]] хэмээх аргыг хэрэглэсэн” гэсэн байна. ===1913 оны 8 сарын 30. Хүйсийн тал. ”Галзуу барын дайралт” ажиллагаа=== Энэ нь нилээд шийдвэрлэх тулалдаан төдийгүй хамгийн анхаарал татсан тулалдаан. Энэ тал уг нь [[Ганган тал]] нэртэй байжээ. Элсэрхэг [[хөрс]]тэй, битүү [[ой]] байсан энэ [[хөндий]]н [[салхи]]ны дээр нь [[өндөрлөг]] газар [[Монголчууд]] байрласан бол яг эсрэг нам дор, зүүн өмнө зүгээс [[Хятад]]ын [[цэрэг]] давшин гарч ирж. [[Эмгэнт Манхан]] хэмээх толгой дээр [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] байрлан, яг байлдаанд цэргээ удирдаж байгаа мэт тугаар дохио зангаа хийнэ. Үүнийг нь харсан [[Ван Хуайчин]] жанжин их бууны шуурган галаар моддын оройгоор үзэгдэх [[туг]]нууд руу, Монголын цэргүүд өөд өдөржин галлаж давших явцаа удаашруулсан байна. Монгол цэргүүдээс цөөн хэдэн цэрэг далд байрлалд зөвхөн тугаараа давших ухрах хөдөлгөөнийг хийж хуурч байсныг мэдээгүй хятад цэргүүд өдрийн хагас буудалцаад эцэст нь хооллож байсан бйана. Яг энэ үед өлийн салхи гарч, Монгол газрын хүчит салхи баруун хойноосоо лэрхийн бослоо. Үүнтэй зэрэгцэн өтгөн сахлаг хуурай модонд тавьсан түймэр, давхиж яваа морьтноос ч хурданаар Хятад цэргүүдийг нөмрөн авсан байна. Түймрийн галаас зулбан гарах цэргүүдийг Монгол цэргүүд цавчихыг нь цавчиж, буудахыг нь буудсаар улмаар тэдний дунд зүсэн орж, эргэн тойрон цавчиж, яг л галзуу бар шиг аашиллаа. Ийнхүү 2 өдөр шөнө зууралдан байлдаж, [[түймэр]]тэй хамтран тэднийг ухраан цохисоор Үхэрчин овоо, Шанд нийслэлийн туурь, Зуу найман сүм өнгөрч, Долоннуур хотод тулж очжээ. Энэ тактикийг [[”Галзуу барын дайралт”]] гэж нэрлэсэн байна. Харин гүн [[Лаварын Сумъяа]]гийн анги давшисаар [[Зуу-Удын чуулган]]ы [[Бяруу]] хотыг эзэлж, улмаар [[Жанчхүү]]гийн зүг хөдөлж, замын дагуу байсан Хятад цэрэгтэй байлдахдаа тэр үед нэрлэгдсэнээр [[галзуу барын дайралт|«галзуу барын дайралт»]], [[хорт могойн ороолт|«хорт могойн ороолт»]] гэх зэрэг тактикийг хэрэглэжээ ===Бат хаалганы чиглэлийн байлдааны ажиллагаа=== Баруун өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд гүн Сономдоржоос 1913 оны Наймдугаар сарын 6-нд Богд хаанд ийнхүү өргөн мэдүүлжээ :“Зарлигийг дагаж өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах 4 дүгээр хорооны 100 цэрэг, нэмэн захируулсан 3 дугаар хорооны 65 цэрэг, орос багш Ихбаярын хамт ирсэн 8 цэрэг, их буу хамгаалж ирсэн 14 цэрэг, Улаанцав чуулганы Дөрвөд вангийн хошуу, Муу мянганы хошуу, Дархан чин вангий хошуудаас гаргасан тус бүр 20цэрэг, Богд эзний соёлд дагаар орж зүтгэе гэж тосон ирсэн 123 цэрэгтэй хамтарч нийт 370 цэргийн хүчээр [[Дархан чин вангийн хошуу]]ны “Бат хаалга” сүм хүртэл гамингуудтай байлдаж “Цагаан чулуут”, “Цэцэн” хэмээх газар очиж 5-р сарын 17-ны өдрий могой цагт гэнэт өмнө зүгээс 2000 орчим гамин цэрэг халдаж ирсэнд манай цэргүүд гамин цэргүүдтэй нар шингэтэл байлдаж ихэнхийг алж маргааш нь дахин байлдаж үд болоход гамин цэрэг буруулан зугтаж одов. Ингэж уг үүргээ гүйцэтгээд “Амгалант довон” гэдэг газар буудаллаж цэргээн тоолж үзэхэд Монголын 370 цэргээс 3 цэрэг амь эрсдэж нэг шархадсан байхад гамингийн 2000 орчим цэргээс 800 гаруй нь тулалдааны талбарт алагджээ” хэмээн бичжээ. ==Төгсгөл, үр дүн== Энэхүү [[таван замын байлдаан]] гэж нэрлэсэн [[чөлөөлөх дайн]] 1914-1915 онд [[Хиагт]]ад болсон [[Оросын Хаант Улс|хаант Орос]], [[Хятад]] хоёр улсын ил далд хуйвалдсан [[Хиагтын гэрээ|гурван улсын хэлэлцээр]]ийн дараа зогссон байна. 1913 онд [[хил хязгаар]]аа батлан хамгаалахаар таван замаар давшсан Монгол цэргүүд их бага нийлсэн 100 орчим [[тулалдаан]] хийсэн гэж үздэг боловч судлаачдын үздэгээр 1913 оноос хойш дуусах хүртэлх хугацаанд 58 орчим [[зэвсэгт мөргөлдөөн]] хийсэн байдаг. Эдгээрийн 33-т нь монголчууд амжилт олсон бол 11-д нь хятадууд ялсан бөгөөд 14 мөргөлдөөн яаж төгссөн нь тодорхойгүй байна. Түүнчлэн хятадын талаас 2000-аас дээш 5-7 мянган цэрэг, Монголын талаас 220-иос 1712 хүртэлх цэрэг оролцсон томоохон тулалдаан 11 удаа болсон бол 600-1000 Хятад цэрэг, Монголын 200-аас дээш хүн оролцсон бага хэмжээний 5 тулалдаан болжээ.. Таван замын байлдааны ажиллагаа нь хамрах нутаг дэвсгэрийн хүрээгээрээ зүүнээс баруунаа 1000 шахам [[км]], хойноос урагшаа 144-480 км-ийг хамарсан бүс нутагт болж өнгөрсөн. Энэ [[дайн]] байлдааны үед Монголчууд хятад цэргийг [[марш]] үйлдэх үед нь хоёр ч удаа довтолсон ба [[шөнийн байлдаан]] мөн хоёр удаа болсон талаар тэр үеийн баримтуудад тэмдэглэсэн байдаг. Монголын талаас дайн байлдаанд алагдан олзлогдсон тухай баримт тун ховор ч түүвэрлэвэл 400 орчим цэрэг алагдсан гэх нэг удаагийн тохиолдлын тоог эс тооцвол 3 тулалдаанд 16 хүн алагдсан. Харин нэг тулалдаанд 60 гаруй хүн олзлуулсан мэдээ байдаг бол 3 тулалдаанд 48 орчим хүн шархтсан тухай сурвалжууд өгүүлдэг. Гэтэл хятадын талаас 12 тулалдаанд нийт дүнгээр 3795 цэрэг алагдсан бол 4 тулалдаанд 76 хүнээ монголчуудад олзлуулсан аж. Монголын цэргийн олзолсон зэвсгийн тухайд гэвэл 5 зэвсэгт мөргөлдөөнөөс 1080 [[буу]], 2 [[хасаг тэрэг]], мөн 85600 [[ширхэг]] [[сум]], 3 тулалдаанд 7 [[пулемёт]] түүний 5000 сум, 4-8 [[их буу]], 410-аад сум, 421 эсвэл 343 ширхэг сэлмийг хятад цэргээс олзолжээ. [[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Монголын цэрэг]] 1913 оны байлдаанд [[партизаны дайн]]ы маягаар байлдааны ажиллагааг өрнүүлсэн. ==Урвалт== [[Монгол цэрэг |Монгол цэргүүд]] 1913 оны намар [[Шилийн голын чуулган]], [[Цахар]] нутгаас хятадын цэргийг хөөн гаргаж Шилийн голын чуулганы нутагт удтал байрлаж байх үед нь цэргийн бүх хэрэглэлийг нутгийн ардуудаас гаргуулж чирэгдэл учруулж, цэргүүд [[хоол хүнс]]ээр дутагдсанаас санаа сэтгэл нь алдагдах явдал гарч байжээ. Мөн [[сум хэрэгсэл]] зэрэг [[цэргийн хангамж]] муудсан байна. Үүнээс гадна хятадын тал “[[Зөөлөн бодлого]]”-ын нэг зүйл болох [[монгол цэргийн жанжин]] нарыг өөрийн талд урвуулан авахаар [[хэргэм зэрэг]], [[мөнгө]] шан амалж байсан нь зарим талаар хэрэгжиж байжээ. Энэ мэт байдлаас болон Хятадуудыг дийлэхгүй гэж [[Өвөр Монгол]]ын нэг бүлэг [[ван]] [[гүн]] нар сэтгэн хятад улсад [[бууж өгөх]], [[урвах]] тохиолдол гарсан байна. 1913 оны есдүгээр сард Архуа бэйс [[Насан-Аривжих]] хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт дээд тушаалтай [[цэргийн ноѐн]] болон [[энгийн цэрэг]] 100 хүн мөн бууж өгчээ.<ref>Оросын цэргийн түүхийн архив, Э.А.Беловын зохиол. №2000 бүрэн боть, хуудасны дугаар 145</ref> Энэхүү бэйс Насан-Аривжихын урвасаныг [[хятадын ерөнхийлөгч]] [[Юань Шикай]] ашиглан бусад монгол цэргийн жанжин нарыг урвуулахад үлгэр болсон явдал хэмээн үзэж, Насан-Аривжихыг шууд [[Жүн ван]] цолоор шагнасан. Урвагч бэйс Насан-Аривжихын хятадын цэрэгт урваж орсон нь Монгол цэргийн байдлыг нэлээд хүндрүүлжээ. Учир нь Насан-Аривжих “Богд хааны засгийн газрын цэргийн яамны дэд сайд” байсан бөгөөд [[Хүрээ]]нд байхдаа Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг төлөвлөх нууц зөвлөгөөнд оролцож байсан. Тэрээр урвасаны дараа өөрийн мэдэж байсан цэргийн төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний хорт уршигаар Таван замын цэргийн Өвөр Монголын фронтын баруун жигүүрийн буюу Насан-Аривжихын хариуцан командалж байсан чиглэлийн эсрэг хятадын цэргийн давуу хүчийг яаралтай хуримтлуулан монгол цэргийн сул хэсгүүдийн эсрэг хүчтэй [[давшилт]] хийсэн байна. Хятадын цэргийн давшилт зарим талаар амжилттай болж хэд хэдэн тулалдаанд командлагчгүй монгол цэрэг цохигдон ухарсан байна. Командлагчгүй болсон Насан-Аривжихын цэрэг хятадын цэргийн давшилтын эсрэг сул эсэргүүцсэн ба захиргаагүй болж тархаж явсан тул [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|жанжин Дамдинсүрэн]] тэдгээрийг цуглуулж авахаар нэлээд хүч цаг зарцуулжээ. Үүний дараа Хятадын хувьд Монгол улсын цэргийн эрх баригчдыг урьж зусар үгээр илбэн дагуулахыг ихээр оролдох болсон байв. Юань Шикайн улс төрийн зөвлөгч [[Жорж Эрнэст Моррисон|Моррисон]] хятад улсын талд чухал зөвлөгөө өгч Монгол цэргийн ноѐдыг хятадын талд татаж оруулахаар бүтэмжтэй ажиллаж байжээ гэдгийг түүхэн баримтууд гэрчилж байна. Хятад улсын ноѐн, [[Хөвөөт шар хошуу]]ны Үхэр хонин сүргийн хоѐр [[түшмэл]]ийг зарж Дамдинсүрэнд хэлүүлсэн нь “Үүний урьд бидэнд дагаж орсон бэйл Насан-Аривжихад ерөнхийлөгчөөс жүн ван цол өргөмжилсөн. Хэрвээ Дамдинсүрэн манай [[Дундад Иргэн Улс]]ад дагаж орвоос [[ван]]гийн хэргэмээр шагнамой” гэжээ. Үүний хариуд Дамдинсүрэн “Манай улс хэрхэвч [[Дундад Иргэн Улс]]тай нийлэхгүй. Нэгэн аймаг шарын шашныг олон Монгол аймгийг бүрнээ хураамжилж тусгаар улс болон зогсочихуй. Намайг [[чоно]] шиг[[хулгай]] Насанравжихтай бүү адилтгахтун. Танай [[Юань Шикай|жунтун]]гын өргөмжлөх вангийн хэргэмийг жанжин би [[ванбаа]] хэмээх [[мэлхий]]д ч хүрэхгүй гэж санамой” гэж хариулаад “Та нар Монголын ард байтлаа харин Хятадын баширлах үгэнд итгэж нэг биеийн ашиг зэргийг хичээн Монгол аймгийг хятад улсад дагуулж, Монгол газар орныг хятад хүнд эзлүүлж хойд өдөр Монголын хүүхэд дүү нарыг өөр аймгийн дотор үүрд дарлуулъя хэмээмүй” гэж ихэд буруушааж, ирсэн хоѐр түшмэлийг хөөж явуулсан байна. <ref>Ш. Нацагдорж: “Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Сүүлд нь [[Бавуужав]]ын цэргийн [[Мурунгаа]] гэдэг [[Цахар цэргийн ноѐн]] хятадад урважээ. Тэгэхэд мөн Цахар цэргийн жанжин [[Лувсан-Очиржамц]] Хүрээний нууц зарлигаар тусгай цэргийн ангийг бүрдүүлэн Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохин түүнийг олзлон авч цаазалсан байна.<ref>Хаант Оросын гадаад бодлогын архив, Дундад улсын бүрэн эмхэтгэл, Э.А.Белов “1912- 1913 оны хооронд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 11</ref> Жанжин Лувсан-Очиржамцын Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохисон тусгай цэргийн ангид [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад баатар]] оролцож байсан байна. ==Үнэлгээ== Таван замын байлдаан буюу Монгол-хятадын 1912-1915 оны дайныг дүгнэн үзвэл: * Дайны эхний шатанд Монголын цэрэг давших байлдааны ажиллагааг өөрийн дайны үндсэн стратеги болгон хэрэгжүүлсэн нь амжилттай болсон төдийгүй Өвөр Монголын нутгийг бараг бүрэн чөлөөлж чадсан байна. энэ үед хүн хүчний харьцаа төдийгүй зэвсэг техник, цэргийн сургалт, хангамжийн хувьд хятадын цэрэг эгнэшгүй давуу байсан боловч тулалдаан бүхэнд тоогоор цөөн монголын цэрэг ялалт байгуулсан онцлогтой. * Дайны дунд үед зарим нэг монголын цэргийн жанжид урваж, монголын байлдааны төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний улмаас монгол цэргийн байлдааны зарим ажиллагаа бүтэлгүй болж, ялагдал хүлээсэн тохиолдол гарчээ. Үүнд хятадын тал цэргийн тоо, зэвсэг техникээ хэд дахин нэмэгдүүлж, монголчуудаас үлэмж давуу хүчийг байлдааны ажиллагааны талбарт хуримтлуулсан явдал төлийгүй монголын цэрэг сум хэрэгслээр тогтмол байнга хангагдаж чадахгүй байсан явдал нөлөөлсөн байна. Монголчуудын байлдааны ажиллагааны нууцыг мэдсэн хятадууд өөрийн байлдааны ажиллагааг шинээр төлөвлөн түүний зарим хэсгийг хэрэгжүүлж чаджээ. Монголын тал ч байдалтай хурдан зохицсон арга хэмжээг авч байлдааны төлөвлөгөөг шинээр хийсэн байна. Үүний үр дүнд хятадын цэргийн давшилтыг зогсоон амжилттай сөрөг довтолгооныг хийсэн байна. Ингээд байлдааны фронтын шугмыг тогтворжуулж чадсан байна. Ингэснээр дайны ажиллагааг сунжирсан байршлын шинжтэй болсон байна. * Төгсгөлийн шатанд дайн ажиллагаа урьдын хэвээр байрлалын шинжтэй байж, фронтын шугам тогтвортой байсан байна. Хятадын цэргийн давшилтууд ээлж дараалан амжилтгүй болж байсан бөгөөд монголын цэрэг тэдний давшилтыг амжилттай няцаан цохиж байсан төдийгүй сөрөг довтолгоонуудыг мөн амжилттай хийж байсан байна. Гэхдээ Оросын үйл ажиллагаанаас шалтгаалан монгол цэргийн сум хэрэгсэл, зэр зэвсэгийн хангамж улам муудсаар бараг зогссон байна. Түүнээс гадна улс төр, эдийн засгийн байнгын дарамт шахалт өсөн нэмэгдсээр байжээ. [[Цэргийн түүхч]] [[Ж.Базарсүрэн]]гийн судалгаагаар таван замын цэргийн хэрэглэж байсан байлдааны ов мэх, арга нь “уламжлалт морьт цэргийн урлаг зонхилсон хэвээр байсан”, голомтын чанартай төвүүдэд болсноор онцлог. ==Баатрууд== [[Богд хаан]] 1911 оноос эхлээд таван замын байлдааны ажиллагааг дуусан дуустал улс үндэстнийхээ төлөө гарамгай гавъяа байгуулсан 101 хүнд [[баатар]] цол олгожээ. Үүнд: {{col-begin}} {{col-3}} 1. [[Авирмэд]]-Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 2. [[Бавуужав]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн Чуулганы өмнөд Горлос хошуу. 3. [[Бадрах]]-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 4. [[Сономцэрэний Базарваань|Базарваань]] Сономцэрэний-Засагт хан аймаг. 5. [[Зэвэгийн Балдан|Балдан]] Зэвэгийн-Түшээт хан аймаг, Эрдэнэ ваны хошуу. 6. [[Баяр Түрэмгий баатар|Баяр Борхонуудын]]-Түрэмгий баатар-Өвөр Монгол. 7. [[Бирваарагчаа]]-Сайн ноён хан аймаг. 8. [[Божи]]-Өвөр Монголын Зүүн үзэмчин, жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 9. [[Бумжаргал]]-Шударга Баатар-Сэцэн хан аймгийн Жанжин бишрэлт бэйлийн хошуу. 10. [[Ванчиндорж]]-Зүтгэлт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 11. [[Волинган]]-Өвөр Монголын Харчин гүны хошуу. 12. [[Галсанцампантүгжням]]-Ялгуулсан Баатар- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Хорчин хошуу. 13. [[Гомбо-Идшин Лхамсүрэний]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Ачит ваны хошуу. 14. [[Гомбожав]]-Сэцэн хан аймгийн Үйзэн бэйсийн хошуу. 15. [[Гочоо]]- Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 16. [[Гэлэнгүж]]-Хавтай Баатар- Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 17. [[Гэлүүсүхэн]]. 18. [[Гэндэн]]-Сайн ноён хан аймаг, мэргэн гүн Мөнх-Очирын хошуу. 19. [[Даваа Төмөрын]] буюу [[Дамбийжанцан]]-Догшин ноён Хутагт- Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 20. [[Дагва]]- Зүтгэлт Баатар-Засагт хан аймгийн дархан гүн Маньбазарын хошуу. 21. [[Дагдан]]-Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын Урианхайн киргиз сум. 22. [[Далай Жамъяны]]-Шаламгай Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 23. [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн Жамсраны]]-Манлай Баатар-Өвөр Монгол, Хөлөнбуйр. 24. [[Даш]] -Шударга Баатар- 25. [[Дашдэндэв]]-Чамбай Баатар-Сэцэн хан аймгийн хурц бэйс Түвдэны хошуу. 26. [[Долгор]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы чин ваны хошуу. 27. [[Дорждэрэм Мөнхийн]] -Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 28. [[Доржпалам]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 29. [[Дугаржав]]-Хянамгай Баатар-Өвөр Монголын цахар. 30. [[Дугаржав Нараны]]- Хичээнгүй Баатар- Сэцэн хан аймгийн Илдэн ваны хошуу. 31. [[Дуваа Донойн]]- Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 32. ? - Өвөр Монголын зүүн Үзэмчиний жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 33. [[Дэндэв]]-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 34. [[Дэчинган]]- {{col-3}} 35. [[Дэчинлхаажид]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 36. [[Жагшимбуу]]-Хурц Баатар- Өвөр Монголын цэргийн хорооны дарга. 37. [[Жамц]] -Зоригт Баатар-Цэргийн Яамны дэс түшмэл, Зүүн өмнө хязгаарыг Захирах Цэргииг захирах түшмэл. 38. [[Жамц]]-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 39. [[Жамсран]]- Шулуун Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 40. [[Жамъян]]- Сэцэн хан аймгийн Бэйлын зэрэг засаг, Улсад туслагч гүн. 41. [[Заяат]]- Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын Цахар- 42. [[Илүү]]- Шударга Баатар- Өвөр Монголын Хөх хотын Түмэдийн хороо. 43. [[Лайсан]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Доржпаламын хошуу, жагсаалын дарга. 44. [[Лувсан]]-Зоригт Баатар-Урианхай 45. [[Лхам]]-Сэцэн хан аймгийн засаг тэргүүн зэргийн тайж. 46. [[Мааньжав Балданы]]- Өвөр Монголын харчин. 47. [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав Сандагдоржийн]]- Хатан Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 48. [[Манажав]]-Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы баруун үзэмчин чин ван Содномравданы хошуу. 49. [[Мандах залан]]- Өлзийт Баатар- 50. [[Мурунгаа]]-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу. 51. [[Мутунбунга]]а-Шалгарсан Баатар-хорооны дарга. 52. [[Мөнхравдан]]-Саруул Баатар- 53. [[Мянбуу]]-Мэргэн Баатар-Өвөр Монгол-Хар мөрөн муж. 54. [[Наваан]]-Шулуун Баатар- 55. [[Наваан-Юндэн]]- Түшээт хан аймгийн Наваан-Юндэний хошуу- 56. [[Шаравын Найданжав|Найданжав Шаравын]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монгол 57. [[Нанзад/Барман хэмээгч/]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 58. [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад Дамираны]]- Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 59. [[Насан тогтох]]- Хорооны дарга. 60. [[Норов]]- Өвөр Монгол-Зуудын чуулганы Ар хорчин да ваны хошуу. 61. [[Нолгар]]-Шаламгай Баатар- 62. [[Өлзийбадрах]]-Дэс Баатар- Өвөр Монгол- 63. [[Өлзийдүүрэн]]- Хянамгай Баатар-Сайн ноён ханы хошуу. 64. [[Өлзий-Орших]]-Шулуун Баатар- Өвөр Монголын Зарууд хошуу. 65. [[Пунцаг Базарын]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Лха жононы хошуу. 66. [[Пунцаг-Шаламгай Баата]]р- Түшээт хан аймгийн Далай гүн Алтанхуягийн хошуу. 67. [[Пунцаг]] -Шаламгай Баатар- Өвөр Монгол, барга, хорооны жагсаалын занги. 68. [[Пүрэв]]-Захчин гүн Цэрэндоржийн хошуу, тайж. {{col-3}} 69. Саван-Өвөр Монголын баруун Баарин ваны хошуу. 70. Сандагдорж-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Горлос хошуу, хороон дарга. 71. Содномдаржаа-Түшээт хан аймаг, Улсад туслагч гүн. 72. Соном-Зоригт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн зоригт гүн. 73. [[Лаварын Сумъяа]]-Ялгуун Баатар-Шинжаан мужийн Ил тарвагатайн хошууны харъяат. 74. Сундуйжав-Өвөр монгол- 75. Сэргэлэн-Эвтэй Баатар-Өвөр Монголын Шинэ баргын Хошуу цагааны харъяат, хороон дарга. 76. [[Тогтох гүн|Тогтох Энхбилэгтийн]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы өмнөд Горлос хошууны харъяат. 77. Төмөр-Өвөр Монголын Түшээт хошууны харъяат, хороон дарга. 78. Төмөр-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны харъяат. 79. Түмэннаст- 80. Хайдав-Өлзийт Баатар-Сайн ноён аймгийн сайд, бэйс Цогт-Очирын хошууны харъяат, ангийн дарга. 81. Хишигжаргал-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйл Бадамгаравын хошууны харъяат, ангийн дарга. 82. Хорлоо-Шулуунбаатар-Түшээт хан Аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 83. Хохлин-Засагт хан Аймгийн жанжин Далай гүны хошуу. 84. Цогт- Зүүн Үзэмчины жүн ван Гомбосүрэны хошуу. 85. Цэнд- Бодлогот Баатар-Сангийн Яамны дэд Сайд, Өвөр Монголын Хөлөнбуйрын харъяат. 86. Чагдарсүрэн. 87. Чимэд-Хурц Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 88. Чимэд-Сэцэн хан Аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 89. Чованлүн- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Бодлогот ваны хошуу. 90. Чойжамц-Цогтой Баатар-Сэцэн хан Аймгийн Мэргэн засагийн хошуу. 91. Чойж. 92. Чулуун -Өвөр Монголын Зост Чуулганы Түмэдийн хошуу, ангийн дарга. 93. Чулуун Өлзийтийн- Сэцэн хан Аймгийн Сүжигт ваны хошуу. 94. Шагдар- Засагт хан Аймгийн Дайчин ваны хошуу. 95. Шарав-аравны дарга. 96. Шаарийбуу-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы сайд Раашминжүүрийн хошуу. 97. Шимихи-Засагт хан аймгийн цогт гүн Дамдинбаашийн хошуу. 98. Ринчин-Сэцэн хан аймгийн Сэцэн чин ваны хошуу. 99. Эрэнцэн-Өвөр Монголын Цахар хошуу. 100. Ядамсүрэн Цэнгэлын-Сайн ноён хан аймгийн Түшээт гүний хошуу. 101. Ярин Мятавын-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Говийн Со засгийн хошуу {{col-end}} ==Он дарааллын хэлхээс== *1911 он :6 дугаар сарын 1. Оросын Амар орны бүгдийг захирагч ноѐн зарлиг буулган Хятадууд Оросын хилд орохыг цаазлав. Мөн сарын 11-ний өдөр Бээжин Петербугын хоѐр этгээдийн төлөөлөгч Цичигард хуралдаж, Эргүнэ гол орчмын хоѐр улсын хилийг хайн тогтоохоор хэлэлцээ хийв. :6 дугаар сар. Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга жанжин тэргүүтэй лам нар Богдод Бат Оршил өргөхөөр Их хүрээнд цугларч, Эрдэнэ Шанзудбын яаманд нууц зөвлөлгөөн хийжээ. :7 дугаар сар. Халхын дөрвөн хан тэргүүтэй Монголын зарим ноѐд лам нар Богд уулын модонд гэр барин нууц зөвлөлгөө хийжээ. :8 дугаар сар. Монголын төлөөлөгч Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан нар Петербургт очив. :10 дугаар сарын 10. Учаны бослого үүсчээ. :11 дүгээр сарын эх. Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан зэрэг долоон хүн "Монголын түр засгийн газар"-ыг зохион байгуулж, Хүрээний хэрэг эрхлэх Их сайд Сандог үлдэн хөөхөөр тунхаглахын хамт, Өвөр Монгол, Алшаа, Дарьганга, Барга зэрэг газруудын ван гүн нарт бүх Монгол нэгдэх тухай Богдын бичгийг уламжлан илгээв. :11 дүгээр сарын 30. Монгол "Тусгаар тогтнох"-оо тунхаглаж, Сандо амбан Оросын элчин сайдын газар далдлан орж, удалгүй Орос, Монгол цэргийн хамгаалал дор Хиагтаар хил гарч улсдаа буцах болжээ. :12 дугаар сарын 4. Сандо амбаныг цэрэгтэй нь хамт хилээс үлдэн гаргав. :12 дугаар сарын 6. Монголын "Тусгаар тогтнол"-той дуу хоолой авалцсан Хөлөнбуйрын "тусгаар тогтнох" бүлэгтэн цэрэг томилон Орос цэргийн дэмжлэгээр Манжуурыг довтолсон байна. :12 дугаар сарын 16. "Тусгаар тогтнох" бүлэгтэн Манжуурыг эзлэн авч, голын дээд урсгалын олон харуулын газруудыг ч байлдан эзэлжээ. :12 дугаар сарын 16. Жавзундамба Хутагт Хүрээнд хаан суурнаа сууж "Их монгол улсын наран гэрэлт хаан" хэмээгдэж "Олноо өргөгдсөн"-өөр оны цолоо болгов. :12 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын эл хошуу чуулганы олон ван гүн нарт уриалгын бичиг илгээв. Улиастайн жанжин ч Монголын цэрэгт үлдэгдэн гарав. Улиастайд Оросын Консулын газар байгуулагдав.Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалын нөлөөгөөр Түмэд хошууны нэгэн салаа цэрэг Батхаалгад умардын цэргийн эрхтэнийг эсэргүүцэх зэвсэгт бослого гаргав. Умардын цэргийн эрхтэн ч их цэрэг томилон Жи Нин, Гүэй Сүй, Бугат гурван замаар Улаанцавын чуулганд довтлон орж бослогийг дарангуйлаад, Батхаалгын сүмийг галдав. Алшаагын Гө Лу Хуй эвлэлийн түрүү Жан Жин Мин-ээс Нин Ши Ан-ын Гө Лу Хуй-ын түрүү Лиү Хуа Тан-ыг хавсарч Инчуаныг дайран эзлэхээр төлөвлөж байгаад нууц нь задран Алшаа Чин ван Даваанбүлүгжала ба Хөх нуурын Ма Чи-ын дарангуйлалд учирч ялагдав. Мөн оны арван хоѐрдугаар сард Шинжаны Монголчууд Чингийн засгийг эсэргүүцэх тэмцэл гаргажээ. * 1912 он :1 дүгээр сарын 14. Оросын Хайлаарт суугаа Консул Усад-ын дэмжлэг дор Өөлдийн ерөнхий захирагч ноѐн Шинфү, Хуучин Баргын ерөнхий захирагч Цэгц ба Шолон хошууны ерөнхий захирагч Чөн Дө зэрэг хүмүүс орчмын эл хошуудын Монгол цэрэг мянга гаруй хүнийг цогцлуулж, Оросын тусалсан таван зуу гаруй буугаар зэвсэглээд ―Чин хаант гүрний журмын цэрэг‖ хэмээн алдаршуулж Бүгд найрамдахыг эсэргүүцэж эхэлсэн байна. Мөн өдрийн орой Хөлөн хотыг довтлон эхлэж арван тавны өдөр хотыг эзлэн авч Хятад ноѐдыг үлдэн Хөлөнбуйрын ―Тусгаар тогтносон‖-ыг тунхаглаж, Хүрээний Богд хааны засгийн газарт харъяалагдах засгийн ордон байгуулж Манжуур зүг үргэлжлэн цэрэглэсэн байна. :1 дүгээр сарын 20. Хөлөнбуйрын Монгол цэргүүд Мөнхшил харуулын газрыг довтлон эзлэв. :1 дүгээр сарын 23. Оросын Гадаад явдлын яамны сайд Хаандаа айлтгал өргөж, одооны ашигтай цагийн байдлыг завдаж Манж орон дахь нөлөөгөө чангатгах ѐстой гэсэн бөгөөд мөн өдөр Сазановагаас Цагаан хаанд Оросоос Монголыг хамгаалан Дундад улсаас тусгаарлуулах хэрэгтэй гэж дурьдсанд Цагаан хаан эдгээр саналыг зөвшөөрсөн. :Мөн сарын сүүлч. Хар мөрөн мужийн цагдан захирагч сайдаас түшмэл томилож Хөлөн хотноо хүрч Шинфү нарыг ятган ―Тусгаар тогтнох‖-ыг нь хүчингүй болготол, Хайлаарт суугаа Оросын Консул Усад яаравчлан ирж Шин фү зэрэг хүмүүсийг зэвсэг, мөнгө бодисын тусламжаа зогсоох зэрэг зүйлээр гачин шахаж байгаад энэ нэг бодлыг нь хаяуулсан байв. :2 дугаар сарын 12. Жоу Чүн Фан-аас харъяат цэргээ дагуулан Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон Монгол цэргүүдтэй Жи Лалин орчим ихээр байлдаж ялагдан ухрав. :3 дугаар сар. Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон засгийн ордны тэргүүлэгч, Хөлөнбуйр газрын бүгдийн дарга Шин фү зэрэг хүмүүс Жибзундамба Хутагтын өргөмжлөлийг хүлээн авч жинхнээр Монгол улсад даган оров. :4 дүгээр сар. Хүрээнээс ирүүлсэн Монголын―Тусгаар тогтнолын тунхаг‖-ыг хүлээн авсан Хөвсгөл нуурын Урианхайн бүгдийн дарга Хишигжаргал, Дарьгангын бүгдийн дарга Содномдовдон, Шилийн голын чуулганы зүүн Хуучид ван Салнунточал нараас өөр өөрийн харъяат олон ардаа авч эн түрүүнээ Богд хааны засгийн газарт дагаар орж хүч нийлэх гэсэн өргөдлийг Хүрээний эрх баригчид хүлээн зөвшөөрчээ. :4 дүгээр сар. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай вангаас туслагч тайж Нучинга, Вангийн сүмийн ширээт лам Бөхбуян ба Чимэдсүрэн гурван хүнийг Халхад элчээр илгээж Богд хаант засгийн газрыг дагах бичгээ дэвшүүлэв. Тэгээд Жибзундамба Удай ванг ―Дундад иргэн улсыг довтлох нэгдүгээр замын ерөнхий жанжин‖-аар томилож, зэр зэвсэг туслан Жирмийн чуулганы арван хошууг дагуулан урвалга гаргахаар зааварлав. :4 дүгээр сар. Хятад худалдаачдын пүүсийг довтлон дайрах ажил ширүүсч байв. :4 дүгээр сар. Бинт ван Гончигсүрэн Хүрээнд явав. :5 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын зарим газарт хоѐрдахь удааны уриалгын бичгийг илгээв. :5 дугаар сарын 17. Бээжингийн засгийн газраас Торгууд ван Балтыг Алтайн хэрэг эрхлэх сайдаар томилов. :7 дугаар сар. Монгол цэрэг Даргангыг эзлэв. Юань Шикай Богд хааны засгийн газарт цахилгаан явуулж Дарьгангыг эзэлсэн учраар эсэргүүцэл гаргаж төлбөр өгөх хэрэгтай гэв. :7 дугаар сарын 8. Гуравдугаар удаагын ―Япон Оросын нууц гэрээ‖ байгуулагдаж, Бээжингийн уртрагын шугамаар Өвөр Монголыг зүүн баруун хоѐр хэсэг хувааж баруун хэсгийг Оросын , зүүн хэсгийг Японы хүчний хүрээ болгохоор тохиролцжээ. Шилийн голын чуулганы баруун Хуучид вангийн хошуу, Авгын зүүн баруун хошуу, Үзэмчины зүүн баруун хошуу, Сөнөдын зүүн баруу хошуу, Авга нарын зүүн баруун хошуу, Жирмийн чуулганы засагт вангийн хошуу, Бинт чин вангийн хошуу, Ерөөлт вангийн хошуу, Бодолгот вангийн хошуу, Нарангэрэл вангийн хошуу, Засаг Пунцагийн хошуу, Жалайд хошуу, Зуу-Удын чуулганы Ар Хорчин хошуу, Баарины зүүн баруу хошуу, Жарууд хошуу, Дархан бэйсийн хошуу, Хишигтэн хошуу, Их Зуугийн чуулганы ван Арвинбаяр нарын таван хошуу, Улаанцавын чуулганы таван хошуу, Зостын чуулганы Харчин вангийн хошуу, Ван Цэдэннамжалванбуугын хошуу, Цахар найман хошуу, Дөрвөд Далай хан аймгийн арван хоѐр хошуу, Дөрвөд баруун гарын дөрвөн хошуу, Захчин хоѐр хошуу, Алтайн Урианхайн долоон хошуу, Торгуудын гурван хошуу, Хошууд нэгэн хошуу, Ар Илигийн Цахар нэгэн хошуу, Тагнын Салжиг, Дочи хоѐр хошуу, Хасгийн хэдэн хошуудын ноѐд түргүүлэгчдээс харъяалах ардын хамтаар удаа дараагаар ―Монгол улс‖-д дагаар орж тамагт бичиг ба билэг ѐслолыг хүргэж ирснийг Богд хааны засгийн газар хүлээн авч, хэргэм зэрэг шагнаад, эдгээр хошуудын язгуурын нутгийг хэвээр захиран шийтгэх эрх тушаалыг баталсан бөгөөд нэг бүлэг захирах дарга ба туслан шийтгэх сайдыг шинээр томилжээ. :8 дугаар сарын 20. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай ван хошууныхаа гурван мянга гаруй хүнтэй зэвсэгт хүчээ дагуулж сүмд ―Тусгаар тогтонигсон‖-оо тунхаглаж, ―Зүүн Монголын Тусгаар тогтнолын тунхаг‖ыыг нийтлэж гурван замын цэрэг томилон Тао Нан, Кай Тун, Түчүан зэрэг газрыг довтлов. Хорчин баруун гарын хойд хошууны Рашминжүүр гүн ч идэвхитэйгээр цуурайтаж Удайн цэрэгтэй нийлэв. Зүүн хойтын гурван мужийн бүгдийг захирагч ноѐноос Ү Жүншөн нарын их цэргийг томилон дарангуйлан цохисонд Удай нар Солон ууланд зугтаан оров. :8 дугаар сарын 19. Иргэн улсын засгийн газар ―Монголыг үзэх хууль зүйл‖-ыг нийтэлж, Монгол ван гүн нарын уул эрх ашгийг хэв ѐсоор байлгахыг амлаж илбэн татах бодлогийг эрчимтэй явуулсан байна. :8 дугаар сарын 20. Хайсан, Дамдинсүрэн нарын удирдсан Монголын цэрэг хоѐр сар гаруй бүслэн дайралт хийж Ховд хотыг эзлэв. :9 дүгээр сарын 8. Удай вангийн цэрэг, Жөн Дүн Шиан-д эсрэг этгээдтэйгээ ширүүн тулалдаан болж, мөн сарын сүүлчээр Удай, Рашминжүүр нар Оросын хамгаалал дор Хайлаараар дамжиж Халхад зугтаан очив. Удайн бослогийг дарсны дараа, Иргэн улсын засгийн газар нэг түм таван мянган хүний цэрэг ангийг томилон Тоа Нанфү орчим байрлуулжээ. :10 дугаар сарын 27. Монгол цэрэг Шилийн голын чуулганы баруун Үзэмчин ба Сөнөд зэрэг хошуудаар довтлон орж ирэв, Цахарын Дүтүн түшмэл Хө Жүн Лиян цэргээ дайчлан хориглож байлдаад Дарьганга орчим ялагдан ухарчээ. :10 дугаар сар. Тогтохын хүү цэрэг дайчлаж Шилийн голд орж ирээд Авга вангийн ордныг дайрч мал хөрөнгийг нь булаан авч Авга ван Янсаныг баривчлаж Хүрээнд аваачив. :10 дугаар сар. Жарууд зүүн хошуунд Богд хааны засгийн газрыг дагах бослого гарчээ. :10 дугаар сарын 28. Бээжингийн засгийн газраас тусгай тушаалтан томилж Чанчүнд Жирмийн чууулганы арван хошууны Ван гүн нарын хуралдааныг хуралдуулж Иргэн улсыг хүрээлэх, дураар харь улсын банкнаас зоос зээлэхийг цаазлах зэрэг арван зурвас тогтоолыг тогтоосон байна. :11 дүгээр сарын 3. Монгол ба Орос жинхэнээр ―Орос Монголын хэлэлцээр‖ ба арилжааны тухай тусгай гэрээнд гарын үсэг зурав. :11 дүгээр сарын 7. Бээжингийн засгийн газаас Оросын элчин сайдын газар нот бичиг гардуулж ―Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын тухай чанга эсэргүүцэл тавьсан бөгөөд Оросын Монгол лугаа тогтоосон аливаа гэрээг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлсэн байна. :11дүгээр сарын 13. Улаанцавын чуулганы зургаан хошууны засаг нэр холбон бичиг өргөж Бүгд Найрамдахыг эсэргүүцэн Ар Монголтой нийлэх гэж дурьдсанд хол дахиныг амаржуулагч жанжин Жан Шоу Жөн Улаанцавын чуулганы дарга Леванноров, Их зуугийн чуулганы дарга Арвинбаяр нарыг хотондоо авчирч ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖- ны урагштай биелэгдэхэд бэлтгэл хийжээ. :12 дугаар сарын 9. Хол дахиныг амаржуулах жанжин Жан Шоу Жөн Түмэд хошууны цэргийн даргаас Монголын цэрэг Билгийн улиралын арван нэгэн сарын үеэр Өвөр Монгол зүг довтлох чимээг олж сонсоод цэргээ гурван зам хуваан сахин суулгасан байна. :12 дугаар сар. Богд хаант улсын засгийн газар Ханддорж, Ширнандамдин, Чен Дө (Хөлөнбуйрын) нараар толгойлуулсан төлөөлөгчдийн бүлгэмийг Орост томилон хэлэлцээ хийлгэхээр мордуулав. Мөн оны зун, ДИУ-ын засгийн газар Өвөр Монголын бослогыг дарахын тулд үлэмжхэн цэргийг Чуулалт хаалга, Батхаалга, Долоннуур, Хөххот, Бугат хотын чиглэлд таван замаар анги хуваан түлхэн оруулав. Мөн үеэр Өвөр Монголчууд Богд хааны засгийн газарт айлтгал өргөдөл дэвшүүлж, Хятадын цэргийн эрхтний дарлалаас чөлөөлж авахыг гуйв. Мөн оны өвөл, Богд хааны засгийн газарт Өвөр Монголд цэрэг орох нууц хуралдаан болжээ. *1913 он :1 дүгээр сар. Монголын таван замын цэрэг Өвөр Монголд оров. Үүнд: Нэгдүгээр зам нь: Егүзэрийн хийдийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдцэрэнигйн удирдсан цэрэг. Хоѐрдугаар зам нь: Дарьганга--Шилийн гол-- Зуу-Удын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт гүн Хайсан, дэд сайд шударга баатар Бавуужавын удирдсан цэрэг. Гуравдугаар зам нь: Сөнөдийн хоѐр хошуу, Дөрвөд вангийн чиглэлд цэргийн яамны дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжихын удирдсан цэрэг. Дөрөвдүгээр зам нь: Хөх хотын чиглэлд, сайд гүн Сономдоржийн удирдсан цэрэг. Тавдугаар зам нь: Урадын гурван гүн, Хатан голын чиглэлэд их цэргийн дэд зэргийн түшмэл Зүтгэлтийн удирдсан цэрэг тус тус хөдлөх болсон юм. Дамдинсүрэнг зүүн өмнө зүгийн цэргийг дайчлан захирах ерөнхий захирах жанжнаар тохоон томилжээ. Зоритг баатар Тогтохыг энэ удаа томилсонгүй, Их цэргийн зөвлөгч бөгөөд Богд хааны сэргийлэн хамгаалах цэргийн даргаар Хүрээнд хоцроов. :1 дүгээр сар. Өвөр Монгол руу хөдөлсөн Богд хааны цэрэг нийт нэг түм байв. Цэргийн захирагчид нь голдуу Өвөр Монголоос дагаар ороод дахиад нутагтаа байлдахаар ирсэн хүмүүс байлаа. Богд хааны засгийн газар зэвсгийн хүчээр Өвөр Монголыг эзлэх бодлогтоо үйлчлэхийн төлөө ухуулга нэвтрүүлгэ хийж, дагаар орохоор ирсэн ба ирээгүй Монгол овогтонд зориулан ухуулан зарлах бичиг тархааж байлаа. Мөн Өвөр Монголд цэрэглэх зам зуураа болон хүрсэн газраасааа цэрэг нэмэн элсүүлж байв. :1 дүгээр сарын 10. Богд гэгээн Жибзундамба Юан Шикай-д цахилгаан явуулж, Монголыг улс болон тогтнохыг харшлах хэрэггүй хэмээсэнд Юан Шикай ч хариу цахилгаан явуулж, Монгол ДИУ тусгаарлах нь зүй бус, нэгдвэл зохино гэсэн байна. :1 дүгээр сар. ―Монгол Төвдийн найрамдлын гэрээ‖ байгуулагдав. :1 дүгээр сарын 23. ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖ Хол дахиныг амаржуулах хотноо хуралдаж, Улаанцав, Их зуугийн чуулганы ван гүн нар, Иргэн улсыг хүрээлж, Монголын ―Тусгаар тогтнол‖-ыг эсэргүүцэхээ илэрхийлжээ. Мөн өдөр Богдын засгийн газрын ерөнхий сайд Сайн ноѐн хан Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийн бүлгэм Орос зүг мордож, Оросын дэмжлэгт талархал дэвшүүлэхийн хамт цэрэг дайны тусламж олохоор чармайжээ. :2 дугаар сар. Бээжингийн засгийн газрын хуурай замын цэргийн яамнаас томилсон тагнуулууд Богд хааны цэрэг зам хуваан Өвөр Монголд орсон байлдааны төсвийг мэдэв. :3 дугаар сарын 31. Богд хааны засгийн газраас таван замын Их цэргийн тохиолдсон олон монголчуудаас хүчин хавсарч байлдахыг уриалсан ―Өвөр Монголын нийт оронд зарлагдсан бичиг‖ гэгчийг нийтлэв. :3 дугаар сар. Иргэн улсын засгаас Богд хааны цэргийн дайралт ба Өвөр Монголын ван гүн нарын тусгаар тогтнох хөдөлгөөнийг сэргийлэх зорилгоор И Жүн цэргийн дэд Силин, Рехө-ийн дэд дүтүн түшмэл Ми Жэн Био-ийг Линши-ын сахин дарангуйлах ноѐноор томилж, арван хоѐр анги, дөрвөн түм гаруй цэргийг захируулан Линши, Бор хот, Улаанхад зэрэг газрыг сахин суулгав. :3 дугаар сарын 8. Хүрээнд Монгол цэргийн бригад байгуулах тухай Орос–Монголын хэлэлцээр тогтоогдож, Богд хааны засгийн газар Орос жанжин Кристоферыг ерөнхий сургагчаар урьж ―Эл аймгийн цэргийг тэд захирах эрх‖- тэй гэж тогтоосон байна. :3 дугаар сарын 24. Богдын цэрэг Да Ван Миао сүмийг довтолсонд Хуай Жүн цэрэг тосон байлдаж Хишигтний Бяруу балгасны дөчин газрын цаанах элсэнд цохиж ухруулав. :4 дүгээр сарын 3. Шилийн голын Эрчээл гэдэг газар болсон тулалдаанд Иргэн улсын 500 зуун цэрэг сүйджээ. :4 дүгээр сарын 4. Богдын цэрэг Өвөр Монголын зүүн хэсгийн олон газар дайралт хийв. :4 дүгээр сар. Баруун Сөнөдийн нутагт ширүүн тулалдаан болж Иргэн улсын 150 цэргийг устгав. :4 дүгээр сарын 8. Бугатын чиглэлд Шан Ши цэргийн ширүүн дайралтад Монголын цэрэг 30 гаруй хүн алагдаж ухрав. :5 дугаар сар. Оросын засгийн газар Богд хааны засгийн газартай Хиагтаас Хүрээ хүрэх Төмөр зам засах гэрээ тогтоов. :5 дугаар сарын 16. Богдын цэрэг Шандуг эзлэв. Тав дугаар сарын 25-нд Богдын цэргийн долоон зуй гаруй хүн Жирмийн чуулганы хилд довтлон оров. Рехө-гийн Дүтүн-гийн И Жүн цэрэг Улаанхад оронд орж сахин суув. :6 дугаар сар. Богдын цэрэг дахин гурван замаар довтлон эхлэж Баруун зам нь Бор тохойг чиглэн, дунд зам нь Хөх хот зүг довтлон, зүүн зам нь Сөнөд хошуу зүг давшжээ, Хятад цэргийн Ми Жүн Биу-гийн бүлэг Давааны ард гарч өвөл гол орчим Найданжавын цэрэгтэй байлдаж, Бавуужав, Хайсангын цэрэг харин завшаанаар Бяруу балгасыг эзлэв. Адилхан хугацаанд Вангийн Жоу-гийн Ванданям, Далаад хошууны Баян гүн, Хангин хошууны Цолмон, Гирины Монгол Бао Жай Шан нар цэрэг дагуулан Их Зуу аймгийн хойд хэсгийг байлдан эзлэв. Иргэн улсын цэрэг бүх талаар ялагдалд учирсан тул Хөбэй, Шан Шиг-аас дахин их цэрэг татаж туслан байлдуулав. :6 дугаар сар. Жирмийн чуулганы газар Богдын цэрэг болон Иргэн улсын цэргийн хооронд ширүүн тулалдаан болжээ. Энэ удаагын их тулалдаанд Монголын талаас Чимэдцэрэн, Найданжав, Насан- Аривжих, Морьжав болон Бавуужавын удирдсан цэрэг анги оролцсон байна. Мөн энэ үеэр Ар Өвөр Монголын уулзуур оронд Солон уулын тулалдаан болжээ. Нийт 1 800 цэрэг тус тулалдаанд оролцов. Мөн оны зун Богд хааны засгийн газраас цэргийн яамны их сайд Далай ван Гомбосүрэнг Өвөр Монголын байлдаанд томилжээ. :7 дугаар сарын эх. Иргэн улсын цэрэг 2 000 хүн болон Богдын цэрэг 800 хүн Шилийн голын хил дотор тулалдаад хоѐр талд бүр хохирол гарав. :7 дугаар сар. Богдын цэрэг ба Иргэн улсын цэрэг Үзэмчиний Өвөл гол, Сөнөд, Байшинт уулын ам, Дамбын даваа, Линши, Долоннуур, Батхаалга- ын орчин зэрэг газруудаар байлдаж байв. Долоо найман сарын үеэр Богдын цэрэг үндсэндээ Шилийн голын нутгийг бүр эзлэв. :7 дугаар сарын 13. Богдын цэрэг Долоннуурын боомт газар—Дархан уул сүмийг эзлэв. Тэнд байсан Иргэн улсын 2 000 сэргийлэн сахих цэрэг арга бус ухарч гарав. :8 дугаар сарын 1. Богд хааны засгийн газрын эрхшээлд орсон газар орны хэргийг тусгайлан хамаарахын төлөө, Богд хааны зарлигаар Егүзэр Хутагт Галсандашийг зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх сайдаар Өвөр Монгол руу томилов. :8 дугаар сар. Богдын цэрэг Да Ван Миао Сүмийг дайран эзлэж, Бяруу балгас зүг давшив. Иргэн улсын Долоннуурыг дарангуйлан сахигч түшмэл ван Хуай Чин, Хуай Жүн цэргийг томилон гэдрэг довтлон, мөн сарын дунджаар Да Ван Миао сүмийг булаан авч, Богдын цэрэг ухрав. :8 дугаар сар. Долоннуурын талбарт Насан- Аривжихын дайчилсан 1 200 цэрэг Иргэн улсын 7 000 цэрэгтэй ширүүн тулалдаан хийв. :8 дугаар сарын дундаж. Зүүн хойд орноос томилсон Иргэн улсын туслах цэрэг Өвөр Монголд орж ирэв. :8 дугаар сарын сүүлч. Богдын цэрэг Цахарын Лав худаг, Халх тал ба Хүйс зэрэг газраар Иргэн улсын цэрэгтэй тулалдаж байв. Мөн сар, Найданжавын дайчилсан Богдын цэрэг хоѐр зам хуваан Линши тавин гэр, Зулчин сүмийг довтлон эзлэв. Мөн сар, Дамдинсүрэнгийн дайчилсан Богдын цэрэг Шулуун Хөх хошууг эзлэв. :9 дүгээр сар. Богдын цэрэг Жарууд ба Ар Хорчинг эзлэв. :9 дүгээр сар. Бээжингийн засгийн газар Өвөр Монголын байлдаанд туслах цэрэг 12 хороо морьт цэрэг ба явган цэргийг томилжээ. Мөн оны намар. Богдын цэрэг Цахарын нутгийг эзлэж дуусгаад улмаар Цагаан Хэрмийн зарим боомт газраар тулж очоод сэргийлэн хамгаалалт хийж байжээ. :9 дүгээр сарын 18. Зүүн Сөнөдийн Засаг Сүржав ард олноо дагуулан Богдын засгийг дагахаар зугтаасанд Юан Шикай зарлиг буулган Чин вангийн хэргэмийг нь хасав. :9 дүгээр сарын 21. Бавуужавын дагуулсан Богдын цэрэг Бяруу балгасыг дайран эзлэж, хорин гурваны өдөр Да Ван Миао сүмийг дахин эзлэв. :9 дүгээр сар. Архуа гүн Насан-Аривжих цэрэг түшмэд 100 хүнийг дагуулан Иргэн улсын талд урважээ. Мөн энэ үеэр Богдын цэргийн удирдагч Мөрөнга учир битүүлгээр хорлогдов. :10 дугаар сарын 29. Баруун замын И Жүн цэргийн Ми Жен Биу-ийн хүчин туслахаар ирсэн зүүн хойдын цэргийн У Жүн Шин-ий цэрэгтэй хамтран Бяруу балгасыг буцаан авч, удалгүй Да Ван Миао сүм ба Түлхэн сүм зэрэг газрыг ч буцаан авав. Умард замын И Жүн цэргийн Чен Де Шен-ий цэрэг Найданжавын цэргийг ялаад Зулчин, Шивэртэй, Тавин гэр зэрэг газрыг буцаан авч, Даваан ар хүртэл гэдрэг довтлов. Намар Долоннуурын баруун хойд их элсэнд тулалдаан болж Иргэн улсын цэрэг мянга шахам хүн сүйдэв. Мөн Бавуужавын хороо Шандугийн гол, Үхэрчин уул зэрэг газарт ширүүн довтлолт явуулав. :11 дүгээр сарын 3. Иргэн улсын цэрэг Долннуурт довтлоод Богдын цэргийг цохин гаргаж Цахарын зуун найман сүм хотыг эзлэв. :11 дүгээр сарын 5. Хаант Орос улс ба Дундад иргэн улс ухуулан тунхаглах бичигт гарын үсэг зурсан байна. Энэхүү тунхаг бичигт, Орос улс Иргэн улсын Гадаад Монголыг хэмжээтэй эзэрхэх эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд Иргэн улс Ар Монголын өөртөө засах эрх (Автономит засаг) 1912 оны 10 сарын 21 өдрийн ―Орос Монголын худалдааны хэргийн тухай зүйл‖-ийг журамлан хэлэлцэж Иргэн Улс ба Ар Монголын холбогдлыг тодорхойлон тогтоохыг хүлээн зөвшөөрөв. :11 дүгээр сарын 9. Богд хааны цэрэг хэдэн мянган хүн их буутай өмнөш дахин довтлож 15-ны өдөр Батхаалга зэрэг газрыг эзэлсэн боловч удсангүй Хол дахиныг амаржууулах хотын Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайралтад найман зуу гаруй хүн үрэгдэж ухрав. Мөн сарын эхэнд хоѐр мянга найман зуу гаруй Богдын цэрэг Чуулалт Хаалганаас умар байсан Хятад цэргийг хүчтэй довтлон таван зуу гаруй хүнийг алж шархдуулав. :11 дүгээр сарын 19. У Жүн Шөн, Ми Жен Биу нар Богдын цэргийн гараас Да Ван Миао сүмийг дахинт буцаан авав. Мөн өвөл Тогтох цэрэг дайчлан дахин өмнөш довтлож Батхаалгыг эзлэв. Гэвч хэдэн өдрийн дараа Иргэн улсын цэрэгт булаагдав. :12 дугаар сарын 16. Богд хааны засгийн газар цэргээ Ар Монголын хил тийшээ татах тухай шийдвэрээ илэрхийлэв. Мөн оны сүүлч, Богдын цэрэг идэг идэгээр Монголын хил зүг ухрав. Энэ үеэр Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайрах хүчин нь нэмэгдэж ялалттайгаар давшиж Богдын цэрэгт эзлэгдсэн газруудыг дахин булаан авч эхлэв. Нийслэл Хүрээнд ―Шинэ толь‖ сэтгүүл хэвлэгдэж эхэлсэн бөгөөд орчин цагийн анхны сургууль байгуулагдав. :1913 оны эцэс 1914 оны эхээр, Монгол улсын ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид Хаант Орост айлчлав. *1914он :1 дүгээр сар. ДИУ-ын засгийн ордон Сүйюаны онцгой засаг захиргааны орон байгуулахаар болж жанжныг дүтүн ноѐн болгон хувируулан томилож, уулын Гүйсүй Дао (道)-д харъяалагдаж байсан арван хоѐр шиан, Улаанцавын чуулганы зургаан хошуу, Их Зуугийн чуулганы долоон хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сар. ДИУ-ын засгийн газар Рехө-гийн онцгой засаг захиргааны орныг байгуулахаар болж, дүтүн ноѐн томилон Зостын чуулганы долоон хошуу, Зуу-Удын чуулганы арван хоѐр хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сарын 6. Иргэн улсын цэрэг гэнэт Ар Монголын хилд цөмрөн орж Галсандашийн сайдын яамыг бүслэн дайрав. :3 дугаар сарын 9. Богд хааны засгийн газраас Оросын консулд бичиг өгч, Дундад Оросын хэлэлцээрийн ѐсыг зөрчиж түрэмгийлэл явуулж байгаа Хятад цэргийг тэд ухруулж, баривчлагдсан сайд Галсандашийн биеийг тавиулах тухай хатуу шаардлага тавив. Мөн оны эхээр Халхад байсан Өвөр Монголчууд элдэв зүйлийн хүчирдэлд орсноос нэг бүлэг хүмүүс уг нутагтаа буцаж ирэх хүсэлтээр Иргэн улсын засгийн газартай хэлэлцээ хийхийн төлөө 9 хүний төлөөлөгчийн бүлгэм томилов. Иргэн улсынхан тэд нарыг баривчилж есүүлийг цөм алав. :6 дугаар сарын 14. ДИУ-ын засгийн газар Цахарын онцгой засаг захиргааны орныг байгуулан дүтүн ноѐн томилож Фенчен, Лианчен зэрэг долоон шиан, Цахарын зүүн баруун гарын найман хошуу, жич дөрвөн малжлын сүрэг, Шилийн голын чуулганы арван хошууг ерөнхийлөн захируулав. :8 дугаар сарын 1. ДИУ-ын ордноос Алшаа, Эзнээ хоѐр хошууны цэрэг дайны сэргийлэлтийн явдлыг Ниншиан мужийн цэргийг захирагч түшмэлээр хариуцуулахаар тогтоов. Юан Шикайгаас Алшаа чин ван Даванбүлүгжилыг Баруун Монголын тохинуулах сайдаар томилов. Үүшин хошууны туслагч Түмэн- Очир чуулганы дарга, Сүйюаны дарангуйлан сахигч яамтай хуйвалдаж байгаад ―ардыг өдөөн урвуулсан‖ ялаар Шинэ ламыг баривчлаж, Үүшиний ―дугуйлан‖- гуудыг тархаав. :9 дүгээр сарын 8. Дундад, Орос, Монгол гурван этгээдийн Хиагтийн хуралдаан эхлэв. :9 дүгээр сарын 20. ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын анхны төсөл байгуулагдаж, Монголыг ДИУ-ын нэгэн хэсэг, Монгол улсын нэр, хааны цол, оны цолоо хүчингүй болгох асуудал дээр санал нэгдэхгүй байжээ. Мөн сарын гучны өдөр Оросын консулаас Монголын эрх баригчидтай ―Төмөр замын гэрээ‖ ба ―Цахилгаан утасны гэрээ‖ тогтоож Оросоос Монголд төмөр зам засах эрх ба холбоо мэдээний цахилгаан утас татах эрх олов. *1915 он :3 дугаар сарын 16. Бавуужав нарын дагуулсан Богдын цэрэг Кайлу орчим довтлов. 5 дугаар сарын 9. Юан Шикайн засгийн газар японтой ―Хорин нэгэн зурвас‖-ыг тогтоож Өвөр Монголын зүүн хэсгийн их хэмжээний эрх мэдлийг Японд өгчээ. :6 дугаар сарын 7. Хиагтын гурван этгээдийнн хуралдаан эцэстээ шийдвэр гарч ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын хорин хоѐр зурвасыг жинхэнээр гарын үсэг зуран батлав. Мөн сарын 9- ны өдөр Жибзундамбаас Монголын тусгаар тогтнолыг хүчингүй болгохоо тунхаглаж, арван хоѐрны өдөр Юан Шикай зарлиг нийтлэж Монгол ван гүн нарын уулын хэргэм цол уул ѐсоор хүчинтэй гэдгийг нотлож, хамтат нь бас Жибзундамбыг Хутагт хан өргөмжилсөн байна. :6 дугаар сарын 16. Бээжингийн засгийн ордноос Чен Лү-г ерөнхийлөн захирагч сайдаар Хүрээнд томилсон байна. :9 дүгээр сар. Халхын цэргийн явдлын журганы түшмэд Бавуужавтай нууцаар зөвлөлцөн Өвөр Монголын зүг дахин довтлохоор болж, Бавуужавт гурван түмэн рублын зардал хангав. 10 дугаар сарын 28. Удай Ван Фентиан мужийн дурдсан долоон зурвас буцан орж өгөх нөхцлийг хүлээн аваад Бээжинд хүрч ирэв, арван нэгдүгээр сарын 4-ний өдөр Юан Шикай түүний уул хэргэмийг сэргээн өгөв. :10 дугаар сарын 29. Бээжингээс Хүрээний хэрэг эрхлэгч сайддаа цахилгаан мэдээ явуулж, Өвөр Монголыг түйвээж байгаа Бавуужавыг Хүрээний засгийн газар хавсран дарангуйлахыг шаартагтун гэв. :11 дүгээр сарын 6. Бээжингийн засгийн ордоны төлөөлөгч, Оросын элчин сайд Кропенскийтай Бээжинд ―Дундад Оросын Хөлөнбуйрын асуудлын тухай тогтоол‖-ыг тогтоож Хөлөнбуйрын ―Онцгой орон‖-ны байр суурийг мэдрэв. Мөн сарын арван зургаанд Юан Шикайгаагаас Шинфүг Хөлөнбуйрын дэд дүтүнгээр томилов. :11 дүгээр сарын 23. Иргэн улсын цэрэг Егүзэр Хутагтын сүмийг байлдан эзлэж Бавуужавын цэргийг таван зуу гаруй алж шахрдуулж, Егүзэр Хутагтыг бас барьж аваачив. Мөн жилийн өвөл, Бавуужав хэдэн мянган цэргээ дагуулж нутагтаа буцах нэрээр Өвөр Монголын зүүн хэсэг оронд орж ирээд зэвсэгт ажиллагаагаа үргэлжлүүлэв. Бээжингийн засгийн газраас Ма Чи ( 马麒)-ыг Хөхнуурын Монгол Төдвийг тохинуулах сайд ба Гансу, Ниншиан, Хөхнуур зэрэг муж орныг дарангуйлан сахигч түшмэлээр хавсарган томилов. Ингээд Ма овогт цэргийн эрхтний Хөхнуур дахь дөч гаруй жилийн ноѐрхол эхэлсэн байна. Оросын хөрөнгөтнүүд Хүрээнд ―Монголын үндэстний банк‖-ыг байгуулав. *1916 он :5 дугаар сарын 27. Бавуужав Халх голын Амгалантад тэнгэр газрыг тахиж, Чин улсыг тэтгэн босгох уриа дурьдан, Юан Шикайг эсэргүүцэхээр уриалж ―Хаан төрөө тэтгэх цэрэг‖ хэмээн байгуулав. Долдугаар сарын 1-нд Бавуужав гар доорхи гурван мянга гаруй хүнээ дагуулж Японы этгээдийн дэмжлэгээр цэргийн зөвлөгч Аоянаки-ын жолоодлого дор Халх голоос өмнөш довтолж Тао Нан зүг урагшлан, хорин дөрөвний өдөр Түчиүэн шианы хотыг эзэлжээ. Ү жүн шөнгийн цэрэг хориглон байлдаж таван зуу гаруй Монгол цэргийг устгаж цохин ухруулав. :6 дугаар сарын 6. Юан Шикай үхэв. :8 дугаар сарын 7. Оросын Бээжинд суугаа элчин сайдаас Дундад улсын гадаад явдлын сайдад нот бичиг гардуулж, Дундад улсын засгийн газраас Халх Монголоос сонгох зөвлөлгөөний гишүүнээ хасаж хаяахыг шаардсанд Дундад улсын талаас өөрийн нутаг дэвсгэрээсээ зөвлөлгөөний гишүүн сонгох нь зүй ѐсны эрх хэмээн няцаасан байна. :9 дүгээр сарын 3. Япон цэрэг Бавуужавын цэргийг хамгаалан дэмжиж Гүн Зу Лин-аар өнгөрөхөд Фентианы зүүн хойд цэрэг тосон байлдав. Мөн сарын хорин таванд Бавуужавын цэрэг Кайлу хотыг дахин довтлоод Хармөрөн, Фентиан хоѐр мужийн цэрэгт хавчин цохигдож хоѐр мянга гаруй хүн үхэн шархдаж, үлдэгсэд нь зугтаав. :10 дугаар сарын 8. Бавуужавын цэрэг Линши шианы хотыг довтолж байх зуураа Бавуужав суманд оногдон үхэв. Үлдсэн олон нь Чадраабал Шебжингээ нарын дагууллага дор Зүүн Үзэмчин орчмын оронд хорогдож байгаад Цахар, Рехө-гийн цэрэгт цохигдож Халх ба Хөлөнбуйр зүг зугтаав. *1917 он :6 дугаар сарын 16. Талжын дээрэм Хөлөн хотыг дайран эзлэж зам дагуу дахь олон харуулын цэгүүд цохигдон сүйдэж, Хөлөнбуйрын дэд дүтүн түшмэл Шинфү зугтан дутааж Оросын түрээсний газарт зайлав. :9 дүгээр сарын 30. Оросын цэрэг Хайлаар орчим мянга гаруй Монгол дээрмүүдтэй тулалдаан болж, Оросын цэрэг дээрмийг нэхэмжлэх нэрээр тус орныг эзлэв. Бээжингийн засгийн газраас хүн томилон харилцаж хилээс гарахыг шаардсан боловч Орос цэрэг зөвшөөрсөнгүй. Мөн сард Бавуужавын үлдэгдэл хүч болох Шебжингээн бүлэг Хөлөнбуйрын нутгийн цэрэгт хөөгдөж Халх гол орчим хүрээд Халхын цэрэгт амдан цохигдож, бүх цэрэг үндсэндээ сөнөөгдсөн байна. :11 дүгээр сарын 7. Чадраабал зэрэг хүмүүс Солон уулнаа долоон мянга шахам хүн цуглуулж дахин бослого гаргасанд Хармөрөн мужийн цэрэг ба Фентиан мужийн цэрэг урьд хожид хавчин цохиж, Жалайдаас баруунш үлдэн явуулсан байна. ДИУ-ын засгийн газар Орост ―Арван сарын хувьсгал‖ үүссэн дашрамыг завдаж Жун Дүн төмөр замын засаг захиргааны эрхийг буцаан авч, Манжуурт цэрэг суулган хамгаалуулав. Цаг төрийн үймээнээс дүрвэсэн малчин ард малаа туугаад Халхад зайлан одов<ref>Ө.Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он</ref>. ==Түүхэн баримтууд== ===Улс төрийн баримтууд=== ====Богд хааны уриалга==== :1913 онд Монголоос таван замын их цэргийг гаргаж тохиолдсон Монголчуудаас хүчин хавсрахыг уриалж ашиг тусыг тайлбарлан Өвөр Монголын олон нийтэд зарласан бичиг :Монгол улсын засгийн хэргийг эрхлэх газраас дотоод Монгол зургаан чуулган дөчин есөн хошууны олон лам хар ард нар ба Хөх хотын Түмэд, Цахар сүргүүдийн ард нар, Илийн харъяат Монгол, бас Алашаа ба Хөх нуурын зэрэг нарын найман сумын Монгол Өөлд Ширээт хүрээ зэргийн олон Монголчуудын шар хар бүхэн дор ухуулах ану: Бидний аймаг язгуураас хүчирхэг идэрхэг хойтох газрыг эзлэн сууж, дэлхий дахины олон аймаг дор дарагдсангүй, хэдий Манж улс хараахан мандах үес дор ах дүү нөхөр гийчин ѐсоор түмэнтээ харилцан ураг барьж, ямагт сайныг үзүүлэхийн тулд олон Монгол аймаг харъяат болон дагасан боловч газар орны эрх ашгийг эзэлсэн газаргүй, олон засаг хошуу болгож, өөр өөрийн харъяат албат газар орныг эзэрхэн захируулсан бөлгөө. Ойрхи хэдэн жилээс иргэн зальхай түшмэд эрхийг эзлэж, шинэ засгийг явуулмой хэмээн Монгол газар иргэн элсээн, тариа хаглуулж газар орны ашгийг эзлэж эрх эзэрхлийг булааж халдан дарлах төдийгүй, бас бурхны шашныг хөнгөлж, Монголын хуучин ѐсыг халсугай хэмээгээд бидний Монгол ард үл хорссоноор үгүй, уржинан жил өвөл цагт дотоод муж дор Гамин цэрэг хуралдаж Манж улсын ѐсыгхалж, бүгдээр найрамдах улс болмой хэмээх тухай манай гадаад Монголын дөрвөн аймгийн чуулганы олон ван гүн засагуудын өөрчлөн улс төр байгуулахыг бүгдээр зөвлөлдөж, Очирдара Богд гэгээнийг Монгол улсын хаан хэмээн өргөмжилж, эрдэнийн сууринд залж, Их Юан улсын хуучин ѐсыг дахин гийгүүлж, өөр аймгийн дотор дарлагдахаас үүрд мултарч, олон аймгийн хойч үеийн ичингүйрлэлийг үгүй болгосугай хэмээсэн нь эдүгээ хол ойр газрын олон Монголчууд дараа дараагаар ирэх нь тасралтгүй. Санаваас дотоод Монголын олон ван гүн тайж бүрнээр Юан улсын Тайзу хааны хүүхэд үрсийн тулд зүй нь нэгэн сэтгэлээр бүгдээр нийлж, зүтгэн хүчлэх болвоос урьд өвгөдийн ѐсыг тахиулж, угаас байсан газар орноо өөр аймгийн ардад эзлэгдэхгүй, мөхсөн Зан То Бу Ла (?) ард мэт боол шивэгчин мэт халдуулахаас хэлтэрвээс болмой. Эдүгээ заримууд нь бидний доторхи Монголын түшмэд лам нар Хятад ардын баширлах, худал урихан үгс буюу хуурмаглах зальхай арга дор ташааран орж бидний Монголыг өөрчлөн улс төр байгуулахыг байлгаж, Дундад Иргэний таван аймаг бүгдээр найрамдах улс хамт нийлбээс бид нар Монгол аймаг ард цөм нэгэн адил ашиг буй агаад үүнээс хойш үүнд энэхүү түвшин жаргалыг эдэлмой хэмээн бичиг илгээн ирэх нь амой. Иймийн тул манай засгийн хэрэг шийтгэх газраас Хятад улсын хамт нийлбээс хойч өдөр бидний Монгол дор зовлон болох хэдэн зүйлийг гарган бичиж, олон дор дурьдан сонсгосугай. Байцаабаасуу, Оу Жу Ми Жоу газрын олон гадаад улс дор бүгдээр найрамдах улс хэд хэдэн буй амой. Тэдний хууль болбаас улсын харъяат газар орноо бүрнээр албаны болгож, харяъат иргэд газар орон дор гэр байгуулж, тариа тарьбаасуу зоос гаргаж албан дор тушаасны хойно сая өөрийн хөрөнгө болгомой. Эдүүгээ Иргэн улс лугаа нийлбээсүү Монголын газар орон цөм тэдний улс төрийн болохын тулд дотоод газар дор багталцахгүй ядуу иргэдийг шилжүүлэн суулгаж, гаал хөлс хураан тариа хаглуулахыг зүйгээр хориглон зогсоовоос, зохилдохгүй агсаар өвгөдийн үлдээсэн газар орныг өөр аймаг дор бүрнээр эзлүүлж, харин ч бид зоос гаргаж худалдан авхад хүрмүй. Тэр дээр бидний Монгол болбоос язгуураас саруул хөдөө талд дор хэн алиныг ялгахгүй санааны дураар адуулан аж төрж ирсэн бөгөөд аж төрөхөд мөн залхуу цалгайгаар хойч өдөр улс бүхэн дор энэ мэт хуулийг нийтээр явуулах цаг дор хүрсэн хойно Монгол аймгийн ард шөвөг хатгах газар харинолохгүй зовлон болох нь энэ нэг. Түүнээс урьд Манж улсын цаг дор бидний Монголчуудын гааль гувчуур хураахыг үүрд хэлтрүүлсэн бөлгөө. Эдүгээ бүгдээр найрамдах Иргэн улс, Манж улсын гадаад улсаас агсан авсан төлөөгүй өр найман зуу илүү сая одоо шинэ агсан авах мөнгө зургаан зуу илүү сая үнийг бүрнээр Бүгдээр найрамдах Иргэн улсаас төлсүгэй хэмээн нэгэнт олон улс дор зарлажээ. Бидний Монгол хэрвээ Иргэн хамт нийлбээс, дараа төлөх хугацаа хүрсэн цаг дор эрхгүй элдэв зүйлийн нэр зохион таван аймгийн иргэнээс нэгэн адил тэгшхэн хурааж төлмой. Нэгэнт улсын иргэн болсны тул зүй дор төлөхгүй хэмээн үл чадмой. Иргэнйи нэгэн адил тэсгэн хураах дор хүрвээс, хэд хэдэн зуун он болтол гааль гувчуур өгсөнгүй Монгол аймаг энэ зэргийн хүнд татвар тохиолдвоос, аж төрөн чадахгүй ядуурах мохохын туйл дор хүрмүй. Зовлон болох нь энэ хоѐр. Эдүгээ абасу таван аймаг нийлсэн Дундад иргэн улс болов хэмээвч өмнөх хойтох муж цөм хятад нэгэн аймаг бөгөөд харилцан эрх мэдлийг тэмцэн нэрт сайд их түшмэдийг битүүлгээр алж, харилцан өшөө дайсан болж эдүгээ болтол тогтоогүй байна. Бидний Монгол язгуураас өөр аймаг, зан сургаал, үг өгүүлэл, бичиг үсэг адилгүй. Дараа засаг явуулахад бүрнээр Хятад бичгийн төдий хэрэглэмой. Бидний Монгол дор Хятад бичиг нэвтэрхий мэдэх эрдэмтэй ард цөөн, түшмэл дарга нар болбоос бүрнээр эрдмийг үзэж, өргөн хэрэглэх тул нийтээр цөм Хятад хүмүүс болмой. Монгол ард Иргэн Хятад нарын хамт зарга зальхай зэрэг ял хэрэг буй бөгөөс үг үсэг нэвтрэхгүй. Бас аймаг намыг хэлбийн өмгөөлж мушгайтсан газар агсан хэмээн дийлэн хэлэхгүй энэ мэт хэрэг бүхнийг эрх биш үгүй болгож чадахгүй. Дотоод Монгол хошуунд тариа хаглуулж Иргэн түшмэд суулгасан газар энэ зэрэг хилсгүй мушгиж өвөрлснийг үзэж мэдсээр хэрэг. Зовлон болох нь энэ гурав. Түүнээс Хан улсын цагаас нааш Хятадын газар бурхан шашныг эрхэмнэж одоо дор хүрч ирсэн бөгөөд эдүгээ шинэ засаг явуулахыг үзвээс бурхны шашныг асар хүндэтгэхгүй, зарим нэгэн дотоод газар урьд байгуулсан тайх тахиглах сүм хийдийн бурхны хөргийг хараахан орхиж, (цэргийн сургуулал)-ын тэнхим болгон жич хийд сүмийн хүж зулын тариалангийн газрыг сургууллын тариалан болгосон нь нэлээд бүхүйг нүдээр үзэж чихээр сонссон нь тодорхой. Хятад ард гагцхүү бидний Монголын бурхны шашныг яахан эрхэмлэн үүрд агуулж буй зээ. Иргэний хамт нийлбээс хойч өдөр жил удаад Монголын хуучин ѐсыг өөрсдөө халуулж, бурхны ариун шашин сөнөхөд хүрмүй. Зовлон болох нь энэ дөрөв.Тэдний дотоод Монгол язгуураас Цагаан хэрэмийн заагаар суусан Дундад Хятад улст ойр холилцон суусан тул энэ зэргийг нэн ухуулан дурьдахгүйгээр учрыг мэдэх нь бидний гадаад Монголоос нэн ч тодорхой. Бидний язгуураас нэгэн угсааны яс махны төрөл, дотоод гадаад хэмээн ялгаваас зохихгүй.Тэд Иргэн дор ойр суусан тул тэдний сүр хүчин дор айн түтгэлзэн бүхүйг манай засгийн хэрэг шийтгэх газар мөн мэдмой. Эдүгээ цагийн байдлыг үзвээс, Дундад улсыг тойрон хүчирхэг гадаад улс барс мэт хэлэлцмой. Тэр дээр улсын өрийн тоо тэнцүү үлэмж бөгөөд дотоодын самуун бас тогтоогүй. Бидний Монгол бүгдээр нийлж, нэгэн улс болж, язгуураас байсан газар орон зах хэлхээг эзлэн илүү гүний газрыг тэмцэхгүй болбоос Дундад улсын дайлах цэрэг гарбаас олон гадаад улсууд шударгийг барьж, шүүмжлэх буй за. Эдүгээ манай Монгол улсын их цэрэг таван зам хуваан урагш одож, дотоод гадаад Монголын газар дор сэргийлэн суусан Хятад цэргүүд лугаа хэдэн удаа байлдаад цөм дийлжээ. Удахгүй урагш давшин Монгол газрын зүүн баруун өмнөд зах хязгаарууд хүртэл байлдсаар Хятадын түшмэл цэргийг Монголын хязгаараас гаргасугай хэмээмүй. Та өөр өөрийн хошууны зах дор их цэрэг хүрэхийг үзэж гар хөдлөн байлдаж Хятадын түшмэл цэргийг хөөн илгээх бөгөөд тус бүрийн хүчийг нэгтгэж, эртхэн шаламгайлан газар орноо эзлэн авсугай. Боо Хятадын омогтой үгийг сонсч, нэгэн аймгийн дотор харилцан өшөө дайсан болоход хүргүүлэгтүн. Бид язгуураас нэгэн үндэстний тул зүй нь жаргав ч зовов ч үхэв ч нэгэн хамт байваас зохимой. Бас бидний Богд эзэн гагцхүү өршөөл эрдмийг гол болгох бөгөөд Иргэн улсын түшмэл цэргээс бус ажил үйлдвэрийн ядуу иргэдийг халдан зовоовоос үл болмой хэмээн удаа дараагаар зарлиг буулгаж ухуулсаар буй тул бидний улс төрд мөчөөрхөн хорлохгүй энгийн номхон иргэдийг алив газар дор хэвээр агуулан, харин өршөөн хамгаалбаас зохих явдлыг хамтад гаргаж, басхүү манай засгийн газраас албан бичгээр харъяат олон чуулганы хошуун дор ухуулан зарласан нь олон боловч эдүгээ хүртэл дагахаар ирээгүй нь бас буй тул дахин ашиг зовлонгийг сэнхрүүлэн дагаж орсон ба дагаж орон завдаагүй нийт Монгол овогтон дор нийгмээр ухуулан бичиг зарлав. Магад үнэмчлэн хичээн дагаж явагтун. Үүний тул зарлал явуулав. ===Цэргийн түүхэн баримтууд=== ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 1==== Өмнө хязгаар түгшүүртэй учир цэрэг мордуулж газар орныг хамгаалах тухай цэргийн яамны айлтгалыг ѐсоор болгосон бичиг<ref>Монголын шинжлэх ухааны академийн түүхийн хүрээлэн. Монголын ард түмний 1911 оны үндэстний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл - Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914. Улаанбаатар. 1982 он.</ref> :Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны бичиг. Бүгд ерөнхийлөн захирах сайдын яамнаа өргөн илгээв. Явуулах учир: Эдүгээ манай цэргийн яамнаас өвлийн сүүл сарын арван наймны бичин цаг айлтгасан нь: Өмнө зүгийн олон хязгаарт Хятад цэрэг хуралдсан түгшүүртэй мэдээ буй тул, их цэргийг таван замд хуваан мордуулж, газар орныг сэргийлэн хамгаалуулж, дайсныг тосон сөнөөх явдлыг төлөвлүүлсэн нь болох ба үл болохыг хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад, Богд эзэн гэгээнээр толилож, заан сургахыг гуйхын учир: Мөнөөхөн зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт Галсандаш, Дарьганга зэрэг газруудыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг сахих сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах дэд сайд гүн Сономдорж нарын газраас Монгол олон чуулганы ойр ба зах нийлэх Хятадын бага хотод маш үлэмж цэрэг хуралдан, бас өмнө зүгийн Харчин өртөөнүүдийн газар ирж буй ба бас Шилийн голын чуулганы зүүн, баруун Сөнид ван, Улаанцавын чуулганы дарга, Дөрвөн хүүхэд нарын ван нарыг барьж аваачив хэмээсэн зэрэг удаа дараа тодорхойлон гаргаж, газар орныг хамгаалан сэргийлэн бэлтгэх баатар мэргэн цэрэг хурц зэвсэг олгуулахыг эрж, бичиг захидал хүргэж ирснийг шавь боолчууд үзэж хянабаас цаана дашаас тийнхүү Хятад цэрэг халдахаар ирж, өмнө зүгийн алив олон Монголчуудад зовлон самууныг дэгдээн бүхүй нь үнэхээрийн түгшүүртэй бөгөөд нигүүслэлтэй тул, үүнийг урьдхан дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжахаас тусгайлан салсан дэд зэрэг түшмэл Бавуужав харъяат цэрэг нэгэн зуу шахамыг өдөр дараалан хориодоор өртөөлөн довтолгон мэдүүлж, урьдчилан Дарьгангын газар илгээх ба бас урьд Түшээт хан, Сайн ноѐн хан аймгаас түүгээр дайчлан, цэрэг гурван зуугийн дээр сургуулийн цэрэг хоѐр зууг нэмэн томилж илгээхэд сая буулгасан зарлигийг дагаж, дэд сайд гүн Сономдоржыг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд, Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ гүн Пунцагдэжидыг таслан захирах сайдаар тавьж, бүх таван зуун цэргийг захиран мэдүүлэх зэрэг явдлыг нэгэнт бичиг шийтгэж, зохих газруудад явуулан тушаасны дээр, бусад цэргүүдээс зүг нэмэн мордуулахыг томилон завдаж бүхүй атал, энэ завсар бас Хятад цэрэг улмаар нааш давшин хандаж буй хэмээх тул, одоо зүй нь бүх олон газрын түшмэл цэргээс бүгд таван зам анги хуваан томилон мордуулбаас зохихын тулд, оролсон дэд сайд Засагт чин ван Удайн харъяат цэргийг бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдсүрэнд захиргаж, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтохыг харъяат цэргийн хамтаар Егүзэр хутагт Галсандашын хүрээ зүг, дэд сайд Бишрэлт бээс Насан-Арвижахад харъяат цэргүүдийг захирган хоѐр Сөнид, Дөрвөд вангийн зүг Халхын сургуулийн цэргээс мордуулах хоѐр зуун цэргийг урьд явуулан тушаасан хэвээр сайд гүн Сономдорж нар лугаа нийлүүлэн Хөх хотын зүг, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийг харъяат цэргүүдийг захирган авахуулж, Урадын гурван гүн, Хатан голын зүг ийм таван зам анги хуваан дараа дараагаар дайчлан мордуулж, өөр өөрийн заасан газар гүйцэн хүргүүлж, цааш улмаар давшуулан дайсны цэргийг тосон дайлж хядан сөнөөж, газар орныг батлан тохинуулах явдлыг байдлыг үзэж, тухайд нийлүүлэн хянан шийтгүүлбээс болох мэт боловч, шавь боолчуудын зоригоор авчих хэрэг бусын тулд, хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад гуйх нь: Богд эзэн гэгээнээр толилж, заан сургаж дагаж явуулах ажаамуй. Хэрвээ гуйсан ѐсоор болгон явуулбаас тухайд эл түшмэл цэргүүдийг дан ганц өртөөлөн явуулахад цагийн гачаалд өртөөний хүчин тэсэхгүйн тулд, тусгай уналга, ачлага барих майхан, жич цалинг зүйлийг сангийн яамнаас бэлтгүүлэн нийлүүлэн олгуулж мордуулах ба бас уул газруудад хүрсний хойно унах агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, хөрөнгө баялаг лам нар, түшмэд ардад учрыг дурьдан ухуулж, туслан бариулаад дараа нь сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх буюу эс бөгөөс хэрхэн зүй ѐсоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлэх явдлыг шавь боолчуудын газраас төсөвлөн хянаж, өөр гүйцэтгэн шийдвээс, болох ба үл болох явдлыг хамтаар гаргаж, үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав. Зарлигийг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү өдөр цагт хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон зарлиг, Тогтохын биеийг энэ удаа мордуулахыг түтгэлзэж түүний цэргийг Найданжавд захирган мордуул, бусдыг хэлэлцсэн ѐсоор болгогтун хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж, үүнийг зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт, Дарьгангын зэрэг газрыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд гүн Сономдорж, Шилийн гол, Улаанцавын чуулганы дарга, Дарьгангын бүгдийн тэргүүн гүн Сономдовдон нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад нэгэн адил хичээнгүйлэн дагаж, эдний олон ангийн түшмэл цэргүүдийг өөр өөрийн харъяат газар хүрсний хойно бүгдээр хамт нийлж, боловсрол зөвлөлдөж, хэний цэргийг аль хошууны хязгаарын боомт болгох чухам ямар байдалтай газар сэргийлүүлэн хамгаалуулж суулгах ба тэдний барих гэр, уналага агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, засаг лам нар, түшмэл ардад учрыг дурьдан ухуулж туслан бариулаад дараа зохих газруудаас тодорхойлон өргөж, сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх, эсбэсүү хэрхэн нийгэм тэгшийг үзэж, зүй зохисоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлбээс болохыг сайнаар төлөвлөн гүйцэтгэн шийтгүүлж, хэрхэвчээр үлэмж илүү дээш томилож, түрэмгийлэн хөөн авах зэргээр олон дордосыг албадан гасалган зовооход хүргүүлэхгүй болох явдлыг урьдаас хянан тогтоож, уламжлан зохих газар түүгээр зарлан явуулан тушааж, журамлан дагаж шийтгүүлсүгэй. Үүнийг басхүү бэйсийн зэргэ туслагч тайж Чимэдсүрэн, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтох, Хичээнгүй баатар гүн Найданжав, Дэс түшмэл чин зэргэ Бавуужав, Дэд сайд Бишрэлт, бэйс Насан-Аривжах, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлт нарт довтолгон тушаан явуулаад, уг айлтгасан хэрэг, буулгасан зарлигийг хянан үзэж, хичээнгүйлэн дагаж, эдүгээ даруй засажагаан завдаж, урьд нэгэнт өртөөлөн мордож бүхүй түшмэл Бавуужав, дуудлагаар өртөөлөн мордох Зоригт баатарын цэргээс бусад нь бичиг хүлээн авсан өдрөөс таван майхан, уналга ачилга, цалин хүнс зүйлийг түүгээр хүлээн авч, өөр өөрийн харъяат цэргийг гавшгайлан мордож, шаардан явж, арван таван өдрийн дотор тус тусын нэр заасан зүгийн газраа одох ба түшмэл Зүтгэлт, цэргүүд Урадын дунд гүнгийн Бавуудоржийн газраа тус тус гүйцэн хүрэх зэрэг явдлыг эдүгээгийн заан гаргасан ѐсоор шийтгэн дагаж шийтгүүлэн олон хязгаарыг батлан сэргийлэн хамгаалж, цаггүй цагдан байцааж, хэрэв дайсны цэрэг халдахаар ирэх нь болахул мэдүүлбээс зохих олон газраа харилцан мэдээлж, хүчин туслалцуулан эрхгүй нэгэн сэтгэл хүчээр байлдан сөнөөж, газар орныг ариутган тохниулж, гавъяа байгуулан, улсын сүрийг мандуулж удаа бүр учрыг тодорхойлон мэдүүлэн ирүүлэх ба жич харъяат түшмэл цэргүүд хүрсэн эл газарт номхон шударгаар амьдрах алив ардыг өчүүхэн төдий халдан дарлаж гаслаан зовоохгүй, бүгдээр үнэн санаагаар хүчлэн зүтгэж, чухам тус зүйн хэргийг хичээн ѐс журам цэвэр ичимтгийг сахин явж, гавъяаг илэрхийлбээс зохино. Ийн тушаасан хойно цэргийг чангалан баримтлан захирахгүй осолдон цалгардаж дураар тавин явуулж, ѐс бусчилан хэрэг халдахад хүргүүлбээс саадгүй чангалан ял хэлэлцэх явдлыг хамтаар ухуулсугай. Үүнийг басхүү Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамнаа явуулаад байцаан үзэж, одоогийн мордуулах олон ангийн түшмэл цэргийн барих майхан, уналага ачилга зэргийг олон цөөнд тохируулан төсөвлөн бэлтгэж, бүх цалинг зүйлийн хамтаар нийлүүлэн тавин олгуулах ажаамуй. Үүнийг нэгэнтэйгүүр Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг бусад таван яамнаа, баруун хязгаар, Хөлөн буйрын сайдуудад нэгэн адил явуулаад байцаан үзүүлэхээс гадна, дөрвөн аймгийн жанжин чуулганы дарга нарт хуваан тушаан явуулаад тухайг үзэж хянан шийтгүүлсүгэй. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний хоѐрдугаар он, арван хоѐр сарын хорин нэгэн ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 2==== Монгол цэргүүдийн байрлалыг шинэчлэн зохион байгуулах тухай бичиг Цэргийн хэргийг бүгдийг захиран шийтгэгч яамны бичиг<ref>Монгол Улсын Төв Архивын ФА-2. ХН-92.Б.14. Эх нугалбар.</ref> Харъяат цэргүүдийг бүрнээ хойш ухруулан, бас ч цэргүүдээс татан буулгаж цөөрүүлэн суулгаваас олон монголчуудад зовлон бас болохын тул манай яамнаас олон хязгаарын цэрэг бүхий нутгийн түшмэл, ардад ухуулга ба жич цаадах хятад цэргийн захирлуудад мэдээлэн өгөх бичгийн эх зохиож, өөр өөрийн бичгийн дугтуйд углаж хүргүүлсэн тул үүнийг баруун өмнөд хязгаарын цэргийн хэргийг бүгд захирч олон монголчуудыг илбэн тохинуулах хэргийг хамаарсан сайд, мэргэн жүн ван Цэсэнжав, түшмэл Зүтгэлт, зүүн өмнө хязгаарын цэрэг захирсан жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэн, гүн Сумъяа, бүгд захирагч дарга гүн Найданжав, хорооны дарга бэйс Чимэдцэрэн нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад, хүрмэгц бичгийн доторх хэргийг хянан үзэж, ухуулах ба мэдээлэх бичгүүдийг даруй ѐсчлон бичүүлж улмаар гүйцэтгэн, өөр өөрийн харъяат цэргүүдийг захиран авч, нам гүмээр эргэж хойш суулга. Үүнд, урьд сайд жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэнгээс бие өвдсөн учир олгуулахыг ирж мэдүүлснийг чөлөө олгож, уг цэргүүдийг түшмэл Бавуужаваар ерөнхийлөн, Модонбунгаагаар дэслэн захируулах явдлыг айлтгаад, зарлиг ѐсоор болсон тул, харъяат сайд бэйл бүх цэргийг ухруулан суулгах хийгээд татах зэрэг хэргийг гүйцэтгэн шийтгэсэн хойно бэйс Чимэдцэрэнгийн хамтаар нийслэл хүрээнд хүрч ирвээс зохино. Бэйс Чимэдцэрэнгийн цэргийг бүрмөсөн татан буулгаваас уул сайдын цэрэгт нийлүүлэхийг мөн сайд жанжин бэйлийн газраас түүгээр эрхлэн гүйцэтгэн шийтгэх, олон сайд, дарга нарын тус тус захирсан цэргээс олон цэрэгтэйгээс нь гурваад хороо, цөөхөн цэрэгтэйгээс нь хошоод хороо үлдээж, гүн Найданжавын цэргийг ихэмсэг бэйл Цэрэннямын нутгийн өмнө захын Өрөмтэй худагтад, сайд гүн Сумъяагийн цэргийг Дарьгангын өмнө захад, түшмэл Бавуужав нарын цэргийг хурц бэйс Түдэнгийн хошууны өмнө захад, ван Цэсэнжав нарын цэргүүдийг Мэргэн вангийн хошууны нутгийн өмнө Сулхээр зэрэг газарт, түшмэл Зүтгэлтийн цэргийг сайд Түшээт вангийн хошууны өмнө захад Аваргахүрд, Хар-Ус зэрэг газар тус тус суулгаж, уул цэргүүдийг аль аймаг чуулганы цэргүүдийг буулгах суулгах зэргийг харъяат захирсан сайд түшмэл эрхлэн шийтгэж, татаж буулгах цэрэгт сан ба аймаг хошуунаас олгосон хувцас ба агт морь, гэр хэрэглэлийг хүрэлцэхээр үлдээж, сэргийлж суулгах цэрэгт шилжүүлэн олгож, зэвсгийг бүрнээ хураан авч захирах түшмэлд авуулан цэргийн яамнаа хүргэн ирүүлж, бүртгэн хураалгая. Басхүү үлдээж сэргийлэн суулгах ба буулгах цэрэгт аль аймаг чуулган хошууны цэргээс үлдээсэн буулгасан нэр тоо зэргийг тус бүр тодорхой цэс үйлдэж, жич буулгасан цэргүүдийг хэн хэн түшмэлд тушаан өгч, аль газраар буцаасан зэргийг хамтаар тус тус мэдүүлэн ирүүлээд байцаахад бэлтгэе. Үүнийг шалгарсан баатар дарга гүн Мөрөнгаад тушаан явуулаад, харъяат бүх цэргүүдийг захиран авч, манай яамнаас дахин тушаахын инару байлдах хэрэг үүсгэхгүй, сахин сэргийлж суугаасай. Бас ч сайд Егүзэр хутагт Галсандашд явуулаад журамлан дагаж шийтгүүлье. Үүнийг басхүү дөрвөн аймгийн жанжин, чуулганы дарга нарт тушаан явуулаад тус тусын аймгийн нутгийн захыг сэргийлэн суулгасан цэргүүдийг бүрнээ татан буулгаж, захирагсдад олгосон тэмдэгийг хурааж мэдүүлье. Хүргэж ирүүлье. Ийнхүү явуулан тушаасан, үүнийг Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг таван яамнаа явуулан байцаан үзүүлье хэмээн өргөжээ. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны арван нэгэн сарын шинийн долоон (1913 оны арван хоѐрдугаар сарын 4-ний өдөр.) == Урлагийн бүтээлүүд == ===Баримтат кино=== * [[Хоржийлоо]] [[Баримтат кино]] ===Уран зохиол=== * [[Бямбын Ринчен|Б.Ренчин]]. [[Үүрийн туяа]]. [[роман]] * [[Дүгэржавын Маам|Д.Маам]]. [[Газар шороо]]. роман == Эх сурвалж == * [http://iccs.aichi-u.ac.jp/archives/report/057/5c4a92eccc970.pdf ボグド・ハーン政権軍南進作戦に関する一考察 ―阿爾花(アルファ)公・ナスンアリビジフの帰還問題を中心に―] * Л. Дэндэв, “Монголын товч түүх” Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал-29 дүгээр боть, Улаанбаатар, 2006, * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “Бүгд Найрамдах Монгол ард улсын түүх”. Гурван боть. УБ. 1968 он. * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “В.Котвичийн хувийн архиваас олдсон Монголын түүхэнд холбогдох зарим бичиг”, хэвлэлд бэлтгэсэн Б.Ширэндэв, Шинжлэх Ухааны Академийн хэвлэл, Улаанбаатар, 1972, тал 23-39. * EDITED BV LO HUI MIN: THE CORRESPONDENCE OF G.E.MORISSON II, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRISS 1978, P 48 * Монгол улсын түүхийн төв архив. ‘’ Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914’’. ТТА. ФА-4. НХ-656. * Ш. Нацагдорж. Манлайбаатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн хэвлэх үйлдвэр, УБ., 1946 он. * Монгол ардын журамт цэргийн дуртгалууд, гуравдугаар дэвтэр, Улсын хэвлэлийн газар, УБ., 1986. * Монгол улсын түүх Ү боть. ХХ зуун, Монгол улсын шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэн, УБ., 2004. * Японы Гадаад Харилцааны Түүхийн Архив. Гадаад явдлын яамны тэмдэглэлийн баримт бичгүүд. (Дайшѐ-гын хуучин цэс) * Японы сэргийлэн хамгаалах тэнхимийн сэргийлэн хамгаалах институтын материал. Хуучин далайн цэргийн яамны архивын материал. * Ө. Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == * [https://mongoltoli.mn/history/h/187 Таван замын байлдаан] {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] bsc322bvhjp3nfkyegcudieqez8rqh0 707224 707216 2022-08-04T07:58:31Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Таван замын тулаан |partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд]] |campaign=Таван замын байлдаан |image=[[Зураг:Mongolian_soldiers.jpg|300px]] |caption=Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд |date=1912-1915 он |place=[[БНХАУ]], [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Шинжаан|Шинжааны өөртөө засах тойрог]] |casus= |territory=[[Өвөр Монгол]] болон бусад монголчууд амьдардаг нутгийг алдсан ба хожим [[Хятад]]ын нутаг болсон |result= Гурван улсын [[Хиагтын хэлэлцээр]] |combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]<br />[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],<br /> бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]<br />дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], <br />дэд сайд [[Бавуужав]]<br />дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[:zh:那逊阿尔毕吉呼|Насан-Аривжих]]<br />сайд, гүн [[Содномдорж]]<br />дэд түшмэл Зүтгэлт<br />гүн [[Лаварын Сумъяа]] |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />маршал [[:zh:王怀庆|Ван Хуайчин]] |strength1=[[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Богд Хаант Монгол Улсын арми]], <br />[[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг]]ийн ангиуд нийтдээ 10000 орчим цэрэг |strength2=70000 [[цэрэг]],<br />янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]]<br />, 80-90 пулемёт |casualties1=алуулсан 400 орчим, <br />олзлуулсан 60<br />шархадсан 48 |casualties2=алуулсан 3795,<br />олзлуулсан 76<br />зөвхөн 3 тулалдаанд 4-8 их буу,410-аад их бууны сум,<br />7 пулемёт түүний 5000 сум,<br />1080 буу, 85600 ширхэг сум, <br />421 сэлэм олзлуулсан. }} [[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] '''Таван замын байлдаан'''- Монгол-хятадын хооронд 1912-1915 онуудад болсон дайныг хэлдэг бөгөөд [[Монгол]]ын тал [[Өвөр Монгол]]ын нутгийг [[хятад]]ын цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх зорилготой байсан бол [[Хятад]]ын тал Өвөр монголыг алдахгүй байх төдийгүй [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсыг]] устган түүний нутгийг булаан эзлэх зорилготой байжээ. Энэ дайныг хятадад "[[Үхэр жилийн үймээн]]" гэж нэрлэдэг бөгөөд дайны үед хятадын үлэмж давуу цэргийн байлдааны ажиллагаанууд нь бүтэлгүй болж ихэвчилан ялагдаж байсан тул гүнзгийрүүлэн судалдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад ялагдлуудаа [[ялалт]] болгон хуурамчаар тэмдэглэсэн байдаг онцлогтой. Таван замын байлдааны үед [[Ховдын хязгаар]]ыг хамгаалах [[Баруун Монгол]] буюу [[Шинжаан]]ыг [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|хятадаас чөлөөлөх зорилго]]ор [[Богд хааны Засгийн газар]] Гурван замаар цэрэг хуваан оруулсан байна. Энэ тухай судалгаа бараг байдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад цөөн тооны мэдээлэл байдаг. Энэхүү таван замын байлдаанаас тусдаа явагдсан [[Монгол-хятадын дайн]]ыг [[Гурван замын байлдаан]] гэж нэрлэн оруулав. [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдаж зарлан тунхагласан явдалд [[Өвөр Монгол]]ын [[Зуу Үд]], [[Зост]], [[Жирэм]], [[Шилийн гол]], [[Улаанцав]], [[Их зуу]] зэрэг 6 чуулган [[Хөх хот]]ын Түмэдийн зүүн баруун гарын засаг Хар мөрний их мянган, [[Өөлд]]ийн засаг, [[Алшаа]], [[Ар хорчин]], [[Или мөрөн|Илийн мөрний]] [[Цахар]] зүүн гар болон [[Тарвагатай]]н аймгийн хошууд талархан дагаж баясахаа илэрхийлж, [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[цэрэг]] илгээж, Өвөр Монголыг бүхэлд нь Хятадын дарлалаас чөлөөлөхийг хүсэн гуйжээ. Хөлөнбуйрын Барга, Өвөр зургаан чуулганы 49 хошууны 36 нь Монгол улсад нэгдсэнээс гадна Хөх нуурын 24 хошуу, Цахар 8 хошуу, Или мөрөн болон Тарвагатайн 16 хошуу дагаар орж албан ёсоор нэгдэхээ илэрхийлсэн юм. [[Богд хаан]]ы [[зарлиг]]аар [[1913]] оны [[долоодугаар сар|7-р сар]]д зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх тусгай газар байгуулагдаж, [[Сайд]]аар нь [[цэцэн хан аймаг]]ийн харьяат [[Егүзэр хутагт|Егүзэр ачит зан бадарсан эрдэнэ мэргэн хамба]] [[Галсандаш]]ийг томилсон. ==Урьдчилсан нөхцөл== [[Файл:Бавуужав.png|thumb|left|200px|Шударга баатар Бавуужав]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Монгол үндэстэн]]г нэгтгэн Нэгдмэл Монгол Улс байгуулахыг [[Монгол]]ын тухайн үеийн эрх баригчид эрмэлзэж байв. Богд Хаант Монгол Улсад Өвөр Монгол болон бусад монголчууд нэгдэх эрмэлзлээ илэрхийлж, хуучин [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] харъяаны Монголчуудын хэмжээнд [[бослого]], хөдөлгөөнүүд газар сайгүй өрнөж байлаа. Үүнийг эсэргүүцэн [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] дарлалыг авч хаян [[Дундад Иргэн Улс|Дундад Иргэн улс]]ыг байгуулсан [[Хятад|Хятадууд]] өөрсдийгөө манж нарын өв залгамжлагч гэж үзэн хуучин Манж Чин улсын нутагт гарсан үндэстэнүүдийн тусгаар тогтнох эрмэлзэл бүхий эсэргүүцэл, тэмцлийг цэрэг, зэвсгийн хүчээр нухчин дарж хэлсэн. Түүхийн ийм эгзэгтэй үед Богд хаан Монгол улс, Өвөр монголчуудыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөх, өөрт сайн дураар нэгдсэн монголчуудыг нэгтгэж, хязгаар нутгаа батлан хамгаалах зорилгоор [[Чуулалт хаалга]], Бат хаалга ([[Хорчин зүүн гарын дунд хошуу]]), [[Долнуур]], [[Хөх хот]], [[Бугат]] хотын чиглэлд таван замаар их цэрэг хөдөлгөв. ==Монголын тал== ===Монгол дах нөхцөл байдал=== Богд Хаант Монгол Улс байгуулагдсанаас эхлэн түүний Засгийн газраас Ар ба Өвөр Монгол төдийгүй нийт Монголчуудыг нэгтгэн Их Монгол улсыг байгуулахыг өөрийн үндсэн бодлого болгон хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Энэхүү бодлогын дагуу Өвөр Монголын олон түмэнд хандан “Манай засгийн газраас их цэргийг томилж дотоод монголд сэргийлэн суулгасан хятад цэргүүд лүгээ байлдаж хятад түшмэл цэргийг бүрмөсөн гаргасугай хэмээмой. Их цэрэг хүрэхийг үзэж хүчин хавсран газар орноо эзлэн авсугай. Бид язгуураас нэгэн үндэстэн тул зовлон жаргаланг хамтатгаваас зохимой” хэмээн ухуулан таниулах зарыг түгээн дэлгэрүүлж байв<ref>Ж.Урангуа: “ХХ зууны эхэн үеийн Монгол улс 1911-1919”, Улаанбаатар, 2006 он. Тал 47</ref> Монголын засгийн газар нь Манж чин гүрэн задран унасан учир Манж нарын нэгтгэсэн Монгол, хятад, түвд болон бусад үндэстэнгүүд өөрийн тусгаар улсыг байгуулах эрхтэй гэсэн түүхэн үндэс бүхий зарчмын дагуу Манж нарын эрхийг шууд залгамжлан авах гэсэн хятадын үндэслэлгүй их гүрний дээрэнгүй бодлогыг эрс эсэргүүцэн дээрх бодлогыг сөргүүлэн дэвшүүлжээ. Мөн тэд өөрийн дээрх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Оросын тусламжид түшиглэхээр тооцоолж байжээ. Гэхдээ Богд хаан болон түүний Засгийн газрын эрх бүхий ноёд барууны дипломат ёс гэж нэрлэдэг гадаад өнгөндөө найрсаг мэт боловч хүчтэй нь хүчгүйгээ дарладаг зарчим бүхий өөрийн их гүрний эрх ашгийг бүхний тэргүүнд тавьдаг тэрхүү ёс зүйг мэдэхгүйн улмаас Оросын эрх ашиг юу болохыг танин мэдэж чадалгүй хэт найдлага тавин хүлээж байсан байна. Монголын талын энэхүү найдварыг ашиглан өөрсдийнхөө Монгол дахь эрх ашиг ба худалдааны хэргийг завдан тогтоох гэсэн Оросын засгийн газрын ажиллагаа нь эрчимтэй болж, гадаад явдлын тэргүүн сайд Сазанов 1912 оны есдүгээр сарын 3-нд хаандаа бичиг өргөж, “Монголд онц элч томилон, Орос-Монголын найрамдлын гэрээг тогтоох учир бол Оросод туйлын чухал ашигтай явдал болно” гээд онц элчийн тушаалд Хаант засгийн Алс Дорнодын гадаад харилцааны томоохон зүтгэлтэн Кростовецыг томилох хэргийг хаандаа зөвлөжээ. Ийнхүү Гадаад яамны тэргүүн сайдын саналаар хаант Оросын бүрэн эрхт онц элчийн хувиар Кростовец Монголтой хэлэлцээр хийхээр болж Нийслэл хүрээнээ ирсэн байна. Гэрээ байгуулах хэлэлцээнд Монголын талын төлөөлөгч Сайн ноѐн хан Намнансүрэн, Да лам Цэрэнчимэд нараас “Монголын засгийн газраас бүх монгол үндэстнийг нэгтгэсэн тусгай бүрэн эрхт эзэнт улс төр байгуулах явдалд их Орос улсаас зүйл бүрийн тусламж үзүүлэх ба, хятад улсаар зөвшөөрүүлэхийг хүсмой” хэмээсэнд Оросын талын төлөөлөгч Кростовецоос “Монгол овогтон бүхнийг нэгтгэх явдал болвоос тус улсын засгийн бодлогтой харшилдах бөгөөд Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхээ олох нь маш чухал тул одоо үүнийг даруй хэлэлцвээс зохимой” гэж хэлэлцээрийн агуулгыг зөвхөн Армонголын тухай ярихаас биш Өвөр Монголд холбогдуулж болохгүй гэж анхааруулсан байна. Үүнд Да лам Цэрэнчимэдээс “1911 онд миний бие Ханддоржийн хамт Оросын засгийн газар лугаа Монгол овогтныг нэгтгэсэн улс төр байгуулахыг илэрхийлж тусламж гуйхад Орос улсаас зөвшөөрөн хүлээсэн байгаад одоо яагаад ийнхүү санал гаргасан бэ. Үүнийг бид зөвшөөрч чадахгүй. Хэрвээ Гадаад Монгол тусгаарлаж Дотоод Монгол Хятад улсад хэвээр эзлэгдэх аваас үнэхээр ашиггүй явдал болмой. Энэ учраас Монголын цэрэг нь хятад лугаа байлдахад гагцхүү Орос улсын тусламжийг түших юм. Ингэж сая бидний хүсэл биелэгдэж Монгол овогтон бүгдээрээ нэгдэж нэгэн улс болж чадмой. Учир иймээс Ар, Өвөр Монголыг салгаж болохгүй” гэжээ. Орос улсын төлөөлөгч Кростовецоос мөн Ар, Өвөр Монгол нэгдсэн улс байгуулах явдалд Орос улсын талаас туслаж болохгүйн учир шалтгааныг тайлбарлан хэлээд гэрээ бичгийн эхийг тус тус бэлтгэсэнээ дахин ярилцахаар тогтоод анхны хурал дуусжээ. Дараагийн хуралд Монголын талын дэвшүүлсэн бичигт “Монголчууд Манж, Хятадын эрх мэдлийг устгаж бүх Монголыг нэгтгэсэн бүрэн эрхт их улсыг байгуулсан явдлыг Орос улсаас эн тэргүүнд зөвшөөрч цаашдаа эрхбиш хамгаалах үүргийг хүлээн гүйцээх хэрэгтэй. Түүний дараа, бид бас бусад гадаад улсуудаар тусгаар тогтносон эрхээ зөвшөөрүүлнэ” гэж дурджээ. Эдгээр шаардлага нь Оросын засгийн газрын бодлоготой нийцэхгүй болохоор Оросын төлөөлөгчид зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлжээ. Хоѐр этгээдийн ширүүн маргалдааны дунд Да лам Цэрэнчимэд “Манж, Хятадын захиргаанаас гараад дахиад бас Оросын боол болохыг бид хүсэхгүй. Тус хэлэлцээрийг зогсоож, Бээжингийн засгийн газраас өөрийн монгол төлөөлөгч Наянт ванг ирүүлж хэлэлцээр хийх нь зөв байна” гэж хэлсэнд Оросын төлөөлөгч Кростовиец ихэд уурлаж, монголын бэлтгэсэн бичгийг шалан дээр хаяж “Гэрээний хурлыг харшилсан хариуцлагыг монголын тал үүрэх хэрэгтэй. Тус төлөөлөгч би Да ламын гүжир үгүүдийг хүлээж чадахгүй учрыг өөрийн улсын хаан эзэн ба засгийн газартаа мэдүүлнэ”гэж хурлыг хаян гарсан байна. Ийнхүү хэлэлцээрт хямрал гарч ямарч бүтэмжгүй байгаад хэдэн өдрийн дараа, Оросын төлөөлөгч Кростовец урам зориггүй тархаж явсан Монголын тэргүүн сайдуудыг дуудан аваачиж “Сая хүлээн авсан мэдээнээс үзэхэд Хятад улсын Монголыг байлдах их цэргүүд монголын баруун хязгаарын Ховд, Алтайн замаар нэгэнтээ ойртож ирсэн болохыг манай хязгаар захын албан газруудаас цахилгаан мэдээгээр надад хэд удаа мэдүүлж ирсэн бөгөөд тэдгээр хятад цэргийн тоо маш и бөгөөд зэвсэг хэрэглэл хурц чадамгай хэмээх тул түүн лүгээ эсэргүүцэн тулах арга бодлогыг бэлтгэвээс зохимой” гэсэнд Монголын сайд ноѐд нар ихэд айн сүрдэж зэр зэвсгийн тусламж гуйсанд Оросын төлөөлөгч Кростовецоос “Хоѐр улсын найрамлын гэрээ бичгийг үсэг зурахын өмнө ямар ч тусламжыг үзүүлж үл болмой. Хэрвээ бичгийг одоо даруй миний төлөвлөгөөгөөр зөвшөөрөн тогтоох юм бол цэрэг зэвсгийн тусламж хамгаалалыг үтэр түргэн үзүүлж,тэдгээр хятад цэргийг монголын хязгаарт оруулахгүй болгохыг миний бие батлан хүлээж авмой” гэжээ. Энэ үед монголын талын хүмүүс өргөгүй байдалд орж Кростовецын зохиосон гэрээ бичиг дээр гарын үсгүүдээ зурж батлан тогтоожээ.<ref>L.DINDUB, A Brief History of Mongolia in the Autonomous period, Mongolian Text, with an Introduction and index in English by Gombojab Hangin, Indiana University, Indiana, 1977, P63.</ref> [[Файл:Карта к статье «Монголия». Военная энциклопедия Сытина (Санкт-Петербург, 1911-1915).jpg|450px|thumb|Монгол улсын газрын зураг (1913)]] Ийнхүү -Орос-Монголын найрамдлын гэрээ нь 1912 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Нийслэл Хүрээнд байгуулагджээ. Найрамдлын гэрээ дөрвөн хэсэг, хавсралт арван долоон зүйлсээс бүрдэнэ Тус гэрээний хэлэлцээр хийхэд Өвөр Монголын асуудлаар хоѐр талын төлөөлөгчдийн хооронд зарчимын чанартай санал зөрөлдөөн байсан нь тодорхой мэдэгдэж байна. Богд хааны засгийн газар нь Өвөр Монголыг багтаасан нэгдмэл улсыг байгуулахыг зорьж байхад, хаант Оросын засгийн газар зөвхөн Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхийг батлах саналыг баримталжээ. Гарын үсэг зурж батлагдсан гэрээгээр Орос улс, Монголыг үндэстний цэрэг анги байгуулж болох, хятад улсын цэргийг Монголын хилд оруулахгүй, нүүдлийн иргэдийг өөрийн нутагт суурьшуулахгүй байх эрх бүхий автономит орон гэж хүлээн зөвшөөрчээ. Мөн Оросын хөрөнгөтнүүдийн капиталыг Монголд татваргүй чөлөөтэй нэвтрэх бололцоог олсон байна. ===Монголын талын төлөвлөгөө=== Богд хааны засгийн газар нь Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх бодлогоо шаргуу явуулж өөрийн төлөөлөгчидөө Петирбургт удаа дараа явуулж дэмжлэг тусламж олох гэж оролдсон боловч Орос улс хүлээн авахгүй татгалзаж ганц Армонголыг хятад улсын түрэмгийлллээс хамгаалахад зориулан зэвсгийн тусламж үзүүлсэн байна<ref>Ц. Пунцагноров: “Богд Хаант Монгол Улсын гадаад бодлогын тухай 1911-1919”, Олон улсын монголч эрдэмтдийн зургаадугаар их хуралд тавьсан илтгэл. Улаанбаатар, 1992 оны найман сар.</ref> Богд хааны засгийн газар,1912 оны [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|Орос-Монголын гэрээ]] байгуулагдсаны дараа уг гэрээний зарим зүйлд түшиглэн Өвөр Монголыг хятадаас чөлөөлөн авч Монгол улстай нэгтгэх зорилгоор цэрэг мордуулах, Гадаад явдлын яамны тэргүүн сайд Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Хаант Орос ба Европын зарим улсад явуулах, Төвдтэй найрамдлын харилцан туслалцах гэрээ байгуулах, Дотоод явдлын яамны тэргүүн сайд Цэрэнчимэд тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Японд томилох зэрэг арга хэмжээг яаравчлан авчээ. Монголын Засгийн газар, ялангуяа Цэргийн яам нь Өвөр Монголоос дүрвэж ирсэн монголчуудаас тухайн орон нутгийн байдал% хүн амын санаа сэтгэл, хятад цэргийн тоо байрлал зэргийг тодруулахаас гадна туршуул илгээн тагнуулын мэдээлэл цуглуулж байв. эдгээр мэдээлэлд үндэслэн цэргийн яамнаас Өвөр Монголыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулсан байна. Төлөвлөгөөнд оросоос авсан зэр зэвсгийн хэмжээнд түшиглэн бэлтгэх боломжтой цэргүүдийг 5 чиглэлд анги болгон зохион байгуулах, тэдгээрийг унаа уналга, хоол хүнсээр орон нутгйин бололцоог ашиглан хангахаар тооцоолсон байна. Мөн таван замын цэргийг еранхийлөн удирдах командлагчийг сонгон томилсон ба бусад ангиудын захирагч болон туслах жанжин нарыг томилжээ. ==Хятадын тал== ===Хятад дах нөхцөл байдал=== 1912 оны сүүлч болоход Өвөр Монголын улс төрийн байдал Бээжингийн засгийн газарт хүнд чухал асуудал болж тулгамдаж байжээ. Засгийн газарт Монголын асуудлаар Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг болон үүний эсрэг аядуу бүлэг гэсэн 2 бүлэг байсан байна. Гэхдээ эдгээр бүлгүүд нь Монголыг бүхэлд нь өвөр, ар гэлгүй бүгдийг нь хятадын захиргаанд нэгтгэх зорилготой байсан ба зөвхөн түүнийг хэрэгжүүлэх арга замын хувьд зөрчилтэй байсан байжээ. Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг нь Монголыг дайлах цэргээ томилон Монголыг дайран цохих чиглэлээ бататгажээ. Ийнхүү Монголыг дайлах цэргийг томилохын дагуу Бээжингийн засгийн газрын дотоодод тун ширүүн яриа хэлэлцээр болжээ. Энэхүү санал зөвлөгөөн нь юуны урьд Төрийн явдлын хорооны хянан тогтоолыгхүлээх хэрэгтэй байжээ. Есдүгээр сарын 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны цэргийн явдлын нууц хуралдаан дээр хатуу бүлэг болох хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чирүи болон энх бүлэг болох төрийн явдлын сайд Жао Бинжүн санал зөрөн маргалдаж, эцсийн дүнд гадаад харилцааны хэлэлцээр хийх шийдвэрлэх санал нь засгийн газрын зөвлөгөөнөөр батлагджээ. Үүний зэрэгцээ [[Юань Шикай]] ерөнхийлөгчөөс Өвөр Монголын Гүнсэнноров ван болон Ар монголын Наянт вантай уулзан ярилцжээ. Тэгээд есдүгээр сарын 25-ны өдрийн төрийн явдлын хуралдаанд Юань Шикай 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны нууц хуралдаан дээр батлагдсан засгийн газрын тогтоол болон Монголын ван гүн нарт зөвшөөрөгдсөн саналыг үндэслэж, Монголын асуудлыг шийдвэрлэх аядуу арга бодлогыг илэрхийлжээ. Гэвч хуралд оролцогсодын олонх нь эсэргүүцсэн. Тухайн үед Бээжингийн засгийн газрын дотоодод Юань Шикай, Жао Бинжүн нарын саналаар төлөөлүүлсэн зэвсэгт хүчнийг хэрэгжүүлэхийг эсэргүүцэх санал зөвлөгөө байхад Дуан Чирүи, Шүи Шүжан (Хуурай замын цэргийн газрын товчоон дарга), Иан Шишань (Шаньши дүдү) мэтийн цэрэг дайнаар дайлан дагуулахыг санаачилсан цэрэг засгийн ноѐд түшмэд нэлээд байсан мөртлөө энэхүү цэрэг дайны хүчинд түшиглэн Монголын тусгаар тогтнолыг устгахыг санаачилсан хүчин нь олонхи байж хүчтэй байжээ. Гацхүү цэрэг засгийн хэмжээнд биш, улсын дотоод дахь энгийн хүн амын хувьд чгэсэн Монголын тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэх санал илэрхий давуу байжээ. Тэд Монгол бол манай нутаг дэвсгэр, Төвдийн нэг хэсэг бол үнэндээ хятад хүний манасан газар учраас Монгол болон Төвд нь яриангүй Дундад иргэн улсад харъяалагдах ѐстой. Эдгээр орны тусгаар тогтнол гэгч ёсонд үл нийцэх ялт ажиллагаа" гэж эсэргүүцсэн санал давамгайлж байсан байна. <ref>“Иргэн улсын Жинши зохиол найруулал”, тал 666, 677</ref> Юань Шикайн аядуу бүлгийг дэмжиж байсан нь Тэр үед Бээжингийн засгийн газар Оросын Хаант Улстай гадаад харилцааны хэлэлцээр хийхээр бэлтгэж байсан тул цэргийн хүч хэрэглэн Монголын асуудлыг шийдвэрлэхээс түр татгалзан хойшлуулах үндсэн шалтгаан болсон байна. 1912 оны арван хоѐрдугаар сарын 3-ны өдрийн “Мүгдэний цагийн сонин”-ы “Иргэн улсын чухал мэдээ”-д доорх мэт өгүүлж, Монгол тусгаарласанд чанга эсэргүүцэл тавьж байх нийгмийн сэтгэлгээг тусгажээ. Сонин мэдээнд эл газрын байдал тусгагдаж “...Шаньдун-д... Бүх улсын ах дүү нар хүчин хамтран дайтахаар зорьж буй. Гэхдээ дайн хийхэд сүйтгэл их. Ах дүү нар бүх хүчнээр зоос мөнгө цуглуулж тус болох нь зохистой. Сонсохоор мужын төвийн нэгэн Чин овогт авхай эх улсаа хайрлах баатар хөвгүүдийн зориг санаагаар хүчир бэрхшээлийг хайхралгүй боомтын гадна үхэж сэхэхээ үзэлцье хэмээн, эмэгтэйчүүд буу зэвсэг үүрч дайн байлдаанд эрчүүдтэй адил явж дийлэхгүй тул онцгойлон цэргийн ам хүнс цуглуулах бүлгэм байгуулахаар уриалж, далайд дусал нэмэх хувь нэмэр үзүүлэх гэсэн...” “...Шандунь мужын Жинан хотод эмэгтэйчүүдийн цэрэг зохион байгуулж Монголыг дайлах дайнд оролцохоор бэлтгэж буй...” гэж мэдээлж байжээ. ===Хятадын талын төлөвлөгөө=== 1911 оны байдлаар Оросуудын хийсэн судалгаанд Манж Чин улс нь нийт 160 мянган явган цэрэгтэй, 285 батальоноос бүрдэх 11 дивиз, үүнд тусгай 25 бригадтай байсан. Манж чин улсын хаант төр мөхсөнөөр түүнийг шахан зайлуулж гарсан Дундад иргэн улс 1913 он гэхэд хятадын хуурай замын цэрэг дотооддоо олон үймээн самуунд оролцчихсон туршлагатай, чадварлаг арми болсон байлаа гэж тэмдэглэснийг иш татав. 1912 оны 10-р сараас Өвөр Монголд болсон зэвсэгт мөргөлдөөн улмаар хурцдаж байжээ. Дундад Иргэн улсын сэргийлэлтийн цэрэг анги нь Богд Хаант Монгол Улсын цэргийг дайрахын зэрэгцээгээр Өвөр Монголын дотоод дахь бослогыг дарангуйлан дарахаар бэлтгэж байжээ. Иргэн улсын талаас жилийн эцэс болтол цэргийн хүчнээ байрлуулж дуусаад, дайтах төлөвлөгөөг дараагын шатанд оржээ. Тухайлбал, цэгцлэн тохируулсан Монголыг дайлах цэрэг нь тохиолыг хүлээж давшилт хийхэд бэлэн болжээ. 1913 оны эхээр Дундад Иргэн улсын цэргийн дайтах цэрэг ангийн цэгцлэн тохируулсан байдлыг Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэлээс нарийн ойлгож болно. Түүнийг үндэслэн ДИУ-ын цэргийн Өвөр Монгол хилийн ойр хавийн газар оронд тохируулсан цэргийн хүчний байдлыг ажиглан мэдэж болно. Ар, Өвөр Монголын хамаа бүхий газар оронд эл улсын цэрэг байрлуулсан байдал. (1913 оны нэгдүгээр сарын цэргийн захиргааны данс эвхмэл)д доорх мэт тэмдэглэж байна. *Хөх хотын чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр): Явган цэрэг: 5 860 хүн Морьт цэрэг: 1 400 хүн Хөх хотын буут цэрэг: 230 хүн, 15 их буу, 6 пулѐмот *Чуулалт хаалганы чиглэл (Өвөр Монголынбаруун хэсгээр): Явган цэрэг: 4 120 хүн Морьт цэрэг: 2 470 хүн Буут цэрэг: 400 хүн, 24 их буу Барилгын цэрэг: 220 хүн Пулѐмёт: 22 <ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл “Монголын мэдээ”, гуравдугаар боть, Дайшѐо-гын 2-р оны хоѐрдугаар сараас додоодугаар сар, данс эвхмэлийн дугаар 1-6-1-5-7</ref> Хүнд, хөнгөн (?) цэрэг: 100 хүн *Чэндэ (Халуун гол)-ийн чиглэл(Өвөр Монголын дунд хэсэг) Явган цэрэг: 7 720 хүн Морьт цэрэг: 1 650 хүн Буут цэрэг: 230 хүн, 14 их буу Инжнерийн цэрэг: 100 хүн Пулѐмёт: 12 *Кайлү-гийн чиглэл: (Өвөр Монголын дунд зүүн өмнө хэсгээр) Явган цэрэг: 4 340 хүн Морьт цэрэг: 1 590 хүн Буут цэрэг: 250 хүн, 27 их буу Пулѐмот: 24 *Таонон (Шаазгай хот<ref>[http://eagle.mn/r/67647 Тогтох тайжийн тухай хоёр дуу] Одоогийн Таононфу гэж буй хотыг монголчууд Шаазгай хот гэдэг байжээ.</ref>)-ын чилэл: (Өвөр Монголын зүүн хэсгээр) Явган цэрэг: 1 600 хүн Морьт цэрэг: 900 хүн Буут цэрэг: 100 хүн, 6 их бууд *Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэл: (Өвөр Монголын зүүн хойд хэсгээр) Төмөр замыг сахих ангийн, явган цэргийн 6 холбоот анги, морьт цэргийн 6 холбоот анги, буут цэргийн 4 дунд анги, барилгын цэрэг 1 дунд анги, төмөр замын 64 дунд анги, Энд Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэлд байгаа бодит тоог тэмдэглээгүй. Эл чиглэлийн бүх цэргийн хүчин (нийт тоо нь)-ний тухай Өвөр Монголд суугаан хятад цэргийн ерөнхий тооны их төлөв бүртгэл: цэрэг 33 460 хүн, 85 их буу, 54 пулѐмот гэж тэмдэглэж байна. Энэ нь "Монгол газрын ойллого"д тэмдэглэж байгаа *Нийт цэргийн хүчин 39 900 гаруй хүн, их буу 54, пулѐмот 4<ref>Монгол газрын ойллого‖-ын 1554-р нүүр</ref> байна. Японы гадаад явдлын архивын материалын дагалт зурагт, дайтах цэрэг анги зургаан бүлэг хувааж байх бөгөөд тус тусын цэрэглэн харалт нь тодорхой бий. Үүнийг монголын талын түүхэн материалтай харьцуулж үзвэл, ДИУ-ын цэргийг зургаан бүлэг хуваасан учир бол Монголын цэрэг таван бүлэг болж ёиглэл гарган байсны эсрэг авсан төлөвлөлт ажээ. Ингэж Дундад улсын засгийн газар нууцаар цэрэг томилон Өвөр Монголд хувиарлан суулгаж бага багаар нэмэгдүүлж байжээ. Чуулалт хаалганы зүүн хэсэгт суугаа цэрэг гурав, дөрвөн мянгаас нэмэгдээд хоѐр түм гаруй болж, Монголыг дайлах хошууч цэрэг анги нэгэнтээ бэлтгэлээ дуусгаж төвийн шилжүүлэн томилохыг хүлээж байсан байна. Энэ үед ДИУ-ын цэрэг нь Өвөр Монголд дайтахаар бэлтгэсэн ѐсоор Өвөр Монголын эл газар цаашлан Ар монголд дайран орохоор төлөвлөж байсан байна. Бээжингийн засгийн газарт ―Ерөнхийлөгчийн ордон өдөр дараалан хуралдаж, бүр л цэрэг татан шилжүүлэх ба цэргийн сүйтгэл цуглуулах хоѐр учирт зүтгэлцэн, цэрэг ба санхүүгийн хоѐр яамыг тусгайлан хариуцуулахаар зарлигджээ. Дуан (Дуан Чириү) ерөнхий дарга ойрд зөвлөгчийн газартай ярилцан зөвлөж одоогийн эл мужын дүдү нар тус тус цахилгаан мэдээ ирүүлж "Монголыг дайлах зориг санаа чанга байх нь эрхэм. Эл муж урьдаар өөрийн сэргийлэлтээ чангатгаж, үнэхээр дайны явдал үүсвэл даруй түр умард орны эл мужын цэргийг шилжүүлнэ. Бусад өмнөд орны эл мужид хөдлөхгүй. Гэвч эл муж шилдэг хүчтэнийг шилэн сонгож чанга боловсруулж төвийн зарлигийг сонсохоор үүрэг болгох хэрэгтэй" гэж тохируулжээ. Бээжингийн засгийн газар нь хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чириү-гийн шаардлага доор эцэстээ Монголд зэвсэгт хүчин хэрэглэх горьдлогоо дахин дурдаж, нэгэнтээ тогтсон төсвийн хувиар ерөнхийлөгчийн ордонд батлагджээ. ДИУ хүчирхэг цэрэг ангиа төвлөрүүлж зүүн хэсэг орноос дайралт хийх гэж байжээ. Үүний тухай "Мүгдэний цагийн сонин"-д доорх мэт тэмдэглэж байна:-"Гадаад Монголыг эрхшээхэд урьдаар Өвөр Монголын зүүн монгол, зүүн хойдын гурван мужаас гар орох хэрэгтэй, сэргийлэлтээ чангатгах хэрэгтэй, сэргийлж дийлсэний дараа сая дайтаж дийлнэ. Одоо нэгэнтээ бэлтгэж дуусчээ" Тухайлбал, Ар монголыг дайлах үед урьдаар Өвөр Монголын зүүн хэсгээс эхлэх гэсэн байлдах бодлогийн чиглэлийг арван хоѐр сарын эхний үеэр нэгэнт тогтжээ. ==Эхлэл, тулалдагч талуудын хүчний харьцаа== Өвөр Монголыг чөлөөлөх таван замын цэргийг ерөнхийлөн захирагч жанжнаар [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]г зарлигаар томилсон. Таван замын цэргийг дараах байдлаар хуваан мордуулсан байна. Үүнд: *Нэгдүгээр зам: [[Егүзэрийн хийд]]ийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]гийн удирдсан [[цэрэг]] *Хоёрдугаар зам: [[Дарьганга|Дарьганг]]ын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], [[дэд сайд]] [[Бавуужав]] нарын цэрэг *Гуравдугаар зам: [[Сөнөд]]ийн хоёр [[хошуу]], [[Дөрвөд|дөрвед]] вангийн чиглэлд дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[Насан-Аривжих]]ын цэрэг *Дөрөвдүгээр зам: [[Хөх хот]]ын чиглэлд, [[сайд]] [[гүн]] [[Сономдорж]]ийн цэрэг *Тавдугаар зам: [[Урад]]ын гурван гүн, [[Хатан гол]]ын чиглэлд, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийн цэрэг тус тус хөдлөх болсон ажээ. Эдгээр чиглэлүүдэд нийтдээ 10000 цэрэг байсан гэж үздэг. [[Файл:With the Russians in Mongolia 192.png|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] 1913 оны дунд үеийн Монгол цэргийн тоог 4300 гаруй, түүн дээр 3500 орчим орон нутгийн [[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг|сайн дурын цэрэг]] байсан гэж үздэг. [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]ын [[ерөнхийлөгч]] [[Юан Ши Кай]] Монголын эсрэг 70 000 цэрэг татаж, их буу, явган цэргээс бүрдсэн орчин үеийн зэвсэглэл бүхий [[арми]]йг эмхлэн байгуулж, [[маршал]] [[Ван Хуайчин]]аар удирдуулан хөдөлгөлөө. Тэр маршалд өгсөн бас нэг нууц даалгавар нь [[Дэмчигдонров ван]]гийн өргөөнд хадгалагдаж буй [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] тамгыг ямар ч хамаагүй аргаар авчрах явдал байв. [[Дундад Иргэн Улс|Хятадын]] цэргийн байдлыг авч үзвэл: 1912 оны намар Дарьгангын чиглэлд 500-аад, [[Цагаан Түн]]гийн чиглэлд 1-2 мянга орчим, [[Цицикар]]т, [[Хөлөнбуйр]]ын чиглэлд 4 мянга гаруй хүнтэй холимог бригад, [[Жиримийн чуулган]]ы нутаг, Таононфу гэж буй (Шаазгай) хотноо 10 мянга орчим цэрэг байрлуулжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дундад иргэн улс 1912 оны адаг, 1913 оны эх гэхэд Жиримийн чуулган, Цицикар, Шаазгай хот орчим 14 мянгаад цэрэг (зүүн чиглэл), Өмнөд Монгол буюу Хөх хот, Хаалган боомт, Долоннуур, Бяруу зэрэг хотод 39 мянган цэрэг (төвийн чиглэл), харин Цагаан Түн, [[Алтайн Шар сүм]], [[Чингэл]] зэрэг газраар 6 мянгаад цэргийг байрлуулсан мэдээ бий. Эдгээр бүлэглэл нийт янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]], 80-90 [[пулемёт]]той байв. Харин 1913 оны 9, 10 дугаар сарын үед [[Шаньси]] мужийн умард хилийн нутгаар 23 янз бүрийн анги нэгтэл, 28 их буу, 4 пулёмёттой 9500 явган, 1500 морьт цэрэг байрлаж байсан бол Хаалган, Долоннуур зэрэг хотын чиглэлийн цэргийн бүлэглэлд 30 их буу, 16 пулёмёт бүхий 35 батальон (20 мянган хүнтэй) [[явган цэрэг]], 9 [[дивизион]] (2500 хүнтэй) [[морин цэрэг]]тэй анги, салбарууд байрлаж байжээ. [[Файл:Mongolian_soldiers1.jpg|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] ==Байлдаан эхлэх үеийн цагийн байдал == 1912 оны сүүлийн хагас жил хятадын цэрэг Өвөр Монголын олон газарт улмаар давшин орж бэхлэн суужээ. Нөгөөтэйгүүр, мөн оны есдүгээр сард "Монгол-Оросын гэрээ" байгуулахаар зөвшилдөж байсан үед Богд хааны засгийн газар дотооддоо Өвөр Монголд цэрэг оруулах төлөвлөгөө зохиож эхлэв. Ингээд ДИУ болон Монголын хоорондох зөрчил ихээр хурцдаж асуудлыг хэлцлийн шуагмаар шийдэх боломжгүй болж цэрэг дайны ажиллагаагаар шийдэхэд хүргэх болов. 1912 оны сүүлчээс эхлэн жил гаруйн хугацаанд Хятад улсын Бээжингийн засгийн газар ба Монголын Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын тойронд байлдаан болжээ. Монголын цэрэг Өвөр Монголд байгаа Хятадын цэрэгтэй тулалдаж эхлэн Эзний гол, Ноён уул, [[Алшаа зүүн хошуу|Алшаагийн яамд хот]]ын орчим, Шандын гол, Үхэрчин уул, Тэнгэр элс, Сургага Хөөрөг, Дархан уул, [[Шулуун хөх хошуу]], [[Долнуур]], [[Бяруу]] хот, [[Хөх хот]]ын орчим, [[Хөвөөт шар хошуу]] зэрэг олон газар ялалт байгууллаа. Энэ явдлыг Лондон «Times», [[Япон]]ы «Manshū Nichi-Nichi Shimbun» зэрэг олон [[сонин]] [[дэлхий]] нийтэд зарлаж байсан ба [[Оросын Хаант Улс]] «Танай улс учиргүй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан. ===Байлдааны ажиллагааны эхлэл=== ДИУ болон Монголын цэргийн анхны байлдаан Өвөр Монголд хэзээ болсон цаг нь тодорхойгүй боловч Японы гадаад яамны Дайшѐо- гын тэргүүн он (大正元年-1912)-ы есдүгээр сарын 9-ний өдрийн тэмдэглэлд "Жэн Жиатүнд бэлгийн улиралын долоон сарын 8-наа хятад монгол хоѐр цэргийн хооронд нэгэн их дайн болов" <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээ нэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 机密公第257号，大正元年9月10日 外务省政务局接受件。</ref>гэсэн мэдээ бий. Энэ нь Өвөр Монголд болсон ДИУ-ын цэрэг болон Монгол цэргийн хамгийн анхны зэвсэгт мөргөлдөөн. 1912 оны арван сарын 11-ний өдөр Оросын элчингийн Бээжийнгээс явуулсан цахилгаанд: "Дундад улсын сонин мэдээнийхний ба нам бүлгийнхэн Оросын эсрэг ухуулгаа үргэлжлүүлэн чангатгаж байна. Хүрээг дайлах аян цэрэг (远征军)-ийг зэвсэглэхээр илээр хандивын мөнгө цуглуулж <ref>Ш. Бира: “БНМАУ-ын түүх”, Монгол улсын соѐл гэгээрлийн яамны сурах бичиг сэтгүүл хэвлэх товчоо, 1987, тал 146</ref><ref>Ш. Нацагдорж: “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946 он, тал 34-35</ref><ref>《盛京时报》(Мүгдэний цагийн сонин) 1912年12月3日，第三面，《国务院对库政策志略》。</ref> байна. Зөвлөгөөний хурлын даргаар тэргүүлүүлсэн улс төрчид цөм энэхүү учирт оролцов. Засгийн газар яг улсын доторх цэргийн зээллэгийн төсвийг ярилцаж аян цэргийн төлөвлөгөө хийж эл газарт үүний төлөө идэвхтэй бэлтгэл арга авч байна."<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 136</ref> гэжээ. Бээжингийн засгийн газрын зөвлөгчийн яам ба хуурай цэргийн яамны удирдлага дор, юуны өмнө Дарьгангад дайран Монголын цэргийг устгах дайны зорилгийг тогтоов. Залгаад Халуун гол (Рехэ), Цахар, Шианши, Сиүюаньд суугаа цэргийн дайралт бараг адилхан цагт эхэлсэн байв<ref>Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Дарьгангын дайралтад Иргэн улсын цэрэг ихэд ялагдаж, Дарьгангын өмнө талд байгаа Шилийн голын газар Монголын цэрэгт эзлэгдэв. Энэ үед Иргэн улсын цэрэг бараг цөм Шилийн голоос ухарсан байв. Тэгээд ―Хятадын засгийн газар Улаанхад ба Кайлү-д цэргийн байрлуулт хийж Дарьгангыг эзэлсэн Гадаад Монголын цэргийг хөөн гаргахаар Жинжоү-гээс И Жүн (毅军) цэргийн явган цэрэг 2 000, морьт цэрэг нэг дунд анги, буут анги нэг дунд ангийг, Халуун голоос И Жүн цэрэг 2 000, Хуай Жүн (淮军) цэрэг 1 000, шадар цэрэг хоѐр хороог, Жан Чигү-гээс 500-г, Гүй Хуачэн хотоос шадар цэрэг хоѐр хороог, жич Шианши-гийн хуурай замын цэргийн нийлмэг багаас нэг бригадыг татан төвлөрүүлж Дарьгангийг дайрах хүчнээ чангатгав. <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээтнэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 ”Квантуны армийн захиргааны яамнытмэдүүлэлт”</ref> Хэдийн тэгсэн боловч 1919 оны арван нэдүгээр сард Армонголын өөртөө засахыг үгүйсгэх болтол, Иргэн улсын цэрэг Дарьгангад орж чадаагүй. Анхан шатны баруун талын дайн нь бараг цөм Шилийн голын хэмжээнд явагдав. 1912 оны сүүлчээр Иргэн улс ба Монголын хоорондох хоѐр цэргийн мөргөлдөөн үүссэнээс нааш, Шилийн голын чуулган ба зүүн талын Зуу-Удын чуулган тун бачим байдалд ороод байв. Энэ хоѐр чуулган нь Хөлөнбуйрынх шиг Богд хаант засгийг дагахаар эрс тэс хөдлөөгүй бөгөөд Цахарын зарим хэсэг мэтээр эсрэг зогсолт бас аваагүй юм. Мөн бас Их зуу,Улаанцавын чуулган мэт өнгөн дээрээ Иргэн улсыг дагаад үнэндээ Богд хаант засаг лугаа үргэлжлэн харилцаж байсан ч биш, өдөр тутам бачуурч байгаа байдалд энэ хоѐр чуулган ямар овроор хандвал зохихоо өөрсдөө тогтоож чадалгүй хар шар нийгмээрээ самгардаж байв. Гэхдээ 1913 оны зэвсэгт мөргөлдөөнд хамгийн их хохирол амссан нь ч энэ хоѐр чуулган юм. Шилийн голын чуулганы нутаг нь дунд ба баруун Өвөр Монголын хойд хэсгийг бүрхэж Армонгол лугаа шууд залгалдаж байдаг. Тухайн чуулган нь Иргэн улс ба Монголын хоорондох халхавч орон болж байсан учраас түүний өмнөх Цахар орон цохилтонд учирсан боловч хохирол нь бага байв. Монголын талаас Шилийн голын дайнд оролцсон нь Дамдинсүрэнгийн удирдсан баруун замын цэрэг болон Бавуужав, Хайсан хоѐрын удирдсан дунд замын цэрэг байв. Дамдинсүрэнгий доор байсан 1 000 цэрэг бүгд Өвөр Монголын хүн бөгөөд Дамдинсүрэн 1912 онд тэднийг Хөлөнбуйр, Шилийн гол, Цахараас элсүүлэн авсан<ref>Hyer, Paul: The role of inner Mongolia in the Independence Movement,1911-1914, Studies on Mongolia: proceedings of the First North American Conference on Mongolian Studies. Bellinghan: Western Washington Univ,Press, 1979.p.92.</ref> 1913 оны нэгдүгээр сарын дунджаар Дамдинсүрэнгийн удирдсан цэрэг нь Иргэн улсын цэргийн Долон нуурын хуарныг авахаар довтлоход Иргэн улсын талаас умардын шинэ цэргийн нэгдүгээр дивиз (дарга нь Хэ Зүнлиан 何宗莲)-г хөдөлгөж Долон нуурын баруун хойнох элсэрхэг газарт ширүүн дайн хийв. Монгол цэргийн дайралт эхэлмэгц хөдөлгөөн шаламгай Монголын морьт цэргийн салбар анги Долон нуур орчим шувтлан орж Иргэн улсын цэргийн буцах замыг тасалсан тул Иргэн улсын цэрэг бүслэгдсэн байдалд орж ширүүн дайнд хагас тооны цэрэг нь алагдаж, үхэж шархдагсад зууны наяд хүрч тун ихээр хохирсон байна<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть), Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны хоѐрдугаар сараас долдугаар сар 1-6-1-57号, мөн дээрх Heyr, Paul –ын ном, р 92</ref> Иргэн улсын талынхан энэхүү учрыг чухал болгон тухайн газрын цэрэгт гол хүчний шинэ цэрэг хүрэхээс өмнө дайсны дайралтыг Шангуан гол (闪光河, Долон нуурын хойгуур урсах гол)д хориглох хэрэгтэй гэж тушааж байв. Тэгээд умардын хуурай замын цэрэг (北洋陆军)-ын гуравдугаар дивизын гурав дугаар бригад (дарга нь 卢永祥 Лү Еншиан) , наймдугаар дивизын 16-р нийлмэл бригад (дарга нь 王汝贤 Ван Рүшиан), Хуайжиүн цэргийн морьт цэргийн нэгдүгээр бригад (дарга нь 陈文运 Цен Венюунь)-ыг Долон нуур орчим томилоод, бас Халуун голын И Жиүн цэргийг байлдааны байдлыг очиж туслуулахаар дайны бэлтгэл хийлгэв.Энэ үед 1913 оны эхэнд Цахарын зүүн хэсэг ба Халуун голын хойд хэсэгт Иргэн улсын цэргийн хүч 21 400 хүн болсон. Долон нуурын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (王怀庆) Монгол цэргийг эвдэхээр шуудаж, буут цэргийн галлалтын хамгаалалт доор давуулга олон цэргийн хүчнээр гэдрэг дайралт хийв. Гэвч илэрхий ялалт олсон байдал мэдэгдэхгүй<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Тус газарт суугаа Иргэн улсын цэрэг явган, морьт, буут ангийг хамтруулсан 4 000 хүн олноор дайнд гарсан гэдэг боловч магад тоо нь мэдэгдэхгүй бөгөөд ерөнхийдөө цэргийн сүр алдагдсан байна<ref>190 “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть)</ref> 1913 оны эхэнд Бавуужав, Хайсан, Наваангомбо нарын удирдсан Дарьгангийн чиглэлийн цэрэг, Өвөр Монголыг дахин давтан дайрч байв. Эдгээр цэрэг юуны өмнө нэгдүгээр сард Дарьгангийг дайраад ялалт олж, Бэйсийн сүм (贝子庙，Одоогын Шилийн голын төв Шилийн хот жич түүний орчим)-ээр гарч зүүн өмнөш урагшлав. Бавуужав Лиан Күйсү (梁魁苏) нар хэдэн мянган цэргийн хүчээр Бэйсийн сүмийг довтолсон нь Иргэн улсын цэрэг болон Монгол цэргийн эсэргүүлэн байлдсан хамгийн анхны дайн болсон бөгөөд түүнээс хойш Монгол цэрэг Шилийн голын Үзэмчин хийгээд Зуу-Удын Их вангийн сүм (大王庙), Мисан сүм (米僧庙), Шавартай, Шар даваа зэрэг газрыг эзлэж байв. Бэйсийн сүмийн байлдаанаас хойш Иргэн улсын сахих цэрэг удаа дараалан ялагдан ухарч байв. 1912 оны 4 дүгээр сар болохоос өмнө, Шилийн голын зүүн хэсэг Зуу-Уд аймгийн Хишигтэн хошуу Монгол цэрэгт эзлэгдэв.аравдугаар сарын үеэс Монголын цэрэг Шилийн гол дэх Иргэн улсын цэргийн хуарныг голчлон сөнөөгөөд, хэдэн салбар салж Цахар оронд түрж, Зуу-Удын хойд хэсэгт гүн орж, Шилийн голын бүх нутгийг эзэлсэн байв. Иргэн улсын цэрэг дайн эхэлснээс нааш үндсэндээ ялагдав. шаламгайлан урагшлах Богд хааны засгийн газрын цэргийн ажиллагааны тухай өгүүлэхдээ: "Монгол цэрэг монголын бүх нутгийг дэвжээрүүлэв"гэж гайхсан Оуэн Латтимор (Owen Lattimore) бас Богд хааны засгийн газрын цэргийн тухай ―Хүрээнээс томилсон аян цэрэг бүмэтжгүй биш‖ гэж байсан бөгөөд ―Тэд нар хүрсэн газар бүрдээ хятадын цэргийг эвдсэн бөгөөд түр зуураа Жанчхүүгээс умарших дайнд их ялалт олж" байсан гэж тэмдэглэжээ. Түүний хэлэхээр Иргэн улсын цэрэг шинээр сургуулалт хүртэж шинэ маягын зэвсгээр зэвсэглэсэн тухай үеийн шилдэг цэрэг анги байсан боловч байлдах бүрд ялагдаад байсан тул аргагүй эвсэхийг хүсэх болов гэдэг. Ийнхүү явцад Иргэн улсын төлөөлөгч болон Монгол цэргийн хошууч ангийн дарга Дамдинсүрэнгийн хооронд хэлэлцээр хийх болов. Тэр үед Иргэн улсын төлөөлөгч "Дамдинсүрэн хэрвээ Иргэн улсыг дагавал Их Жунтан өөрийн биеэрээ вангийн зэрэг хүртээж ѐсныг гүйцэтгэн угтах болно" гэж Бээжингийн саналыг уламжлав Дамдинсүрэн Бээжингийн саналыг хүлээн авсангүй тул хэлэлцээр нь бүтэлгүй төгсөв<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Иргэн улсын эвсэх "Зөөлөн бодлого" нь Дамдинсүрэнд үйлдэл гаргасангүй боловч, бусад талаар харин бүтэмжтэй байв. Жишээлбэл, тэр үед Сөнөдийн талын цэргийн ерөнхий жолоодогч байсан Насанравжих 208 Иргэн улсын талын хүсэлтийг хүлээж Бээжингийн засагт орж өгөв. Насанравжих "Үндэсний чөлөөлөлтийн хөдөлгөөн"-өөс урвав гэсэн мэдээ нь Богд хааны засгийн газрыг ихэд цочоов. Энэ нь Богд хааны засгийн цэргийг тун ашиггүй байдалд оруулав. Түүний дараа баруун хэсгийн дайны Монгол цэрэг эмх дэглэмгүй байдалд орсноос ялагдаж эхэлсэн нь Богд хааны цэргийн явдлын төлөвлөгөөнд оролцож байсан Насанравжихын урвасантай холбоотой. Нөгөө талаар Бээжингийн засгийн газар, Иргэн улсын цэрэг Өвөр Монголын дайнд удаа дараалан ялагдсаныг чухал том хэрэг болгон үзэж, цэргийн хүчээ зузаатгахаар чармайж сэргийлэлтээ чангатгав. Түүнчлэн 1913 оны наймаас есөн сарын завсрын үеэс зүүн хэсгийн дайны байдалд эргэлт гарав. Тухайлбал, Иргэн улсын цэрэг хамгаалалтаас дайралтад шилжиж байв. Онцгойлон баруун хэсэгт мөн тэр намраас Богд хааны цэргийн хүнс хангалт бэрхдэж эхлэв. Байлдааны газраас Богд хааны засгийн газарт хандан, буу сум хурдан хүргэж ирүүлтүгэй гэсэн бачим шаардлагуудыг дахин давтан гаргаж байсан боловч засгийн газраасаа хариу олсонгүй. Энэ үед Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагаар Иргэн улс лугаа Өвөр Монголын дайныг зогсоохоор хэлэлцэж байсан. Нөгөөтэйгүүр мөн 1913 оны сүүлчийн хагасаас Орос, Хятад, Япон зэрэг улсуудад яаж хандах тухай Богд хааны засгийн газрын ноѐдын санал нэгдэлгүй болж улс төр улам будлиантай байдалд орж байв. ===Байлдааны ажиллагааны өрнөл буюу дунд үе=== 1913 оны 6 сард Богд Хаант Монгол Улсын засгийн газар Жанчхүүгээс ирсэн туршуулын мэдээнээс Иргэн улс буюу хятадын цэрэг өвөр монголыг эзэлсэний дараа давшилт хийн Монгол газар орж Хүрээг эзлэхээр төлөвлөж байгааг мэдсэний үндсэн дээр цэргийн нууц хурал хуралдуулж хятад цэргийн давшилтыг хориглоход бараг гурван түм таван мянган цэргийг дайчлах шаардлагатайг тул холбогдох арга хэмжээг авсан байна .<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 191</ref> ДИУ “Зөөлөн илбэлэх”-ийн эвсэх бодлогын дагуу, дайны бодлогоо шинээр төлөвлөжээ. Төлөвлөгөө нь: '''Нэг'''. Жанчхүүгээс Долон нуур, Бяруу балгас зэрэг Монголын чухал боомт газар хүрэх замд уулын морин улааг хаяж хурдхан цахилгаан утас тавин цэргийн хөдөлбөрийг хурдатгах хэрэгтэй. '''Хоёр'''. Үүнээс хойш Жанчхүүд суусан нэгдүгээр дивизыг цөм Монгол газар суулгаж, Жанчхүү орчимд гуравдугаар дивизын тавдугаар нийллэг бригадыг байршуулна. '''Гурав'''. Монголын байдал улам бачим болж Монголын эл газар суух цэрэг нэмэгдэн байгаа тул урьдын цэргийн өртөөний дүрэм бэрх болов. Жанчхүүд хурдхан цэргийн өртөө гаргаж зөөвөрлөх байгууламжийг бүрдүүлэн, эл газрын цэргийг хангах хэрэгтэй. '''Дөрөв'''. Уулын Монголыг дайлах цэрэг нь Цахар, Халуун гол, Сиүюань хэмээх гурван газрын цэрэгт хуваагдаж байх тул тус тусдаа хөдөлж хоорондоо ямарч холбоогүй байсан шалтгаанаар удаа дараалан ялагдав. Иймээс хойшдоо гурван замын цэргийн хуаран нягт холбоо авч хөдөлгөөнөө хамтруулж байдлаа хоорондоо мэдэгдэх хэрэгтэй<ref name=Япон></ref>. Монголын Засгийн газар Ар монгол болон Өвөр Монгол нийлэх зорилтыг хурдхан биелүүлэхээр түшмэд, сайд, ван, гүн нарыг цуглуулан төрийн хурал хийв. Хурлаас цэргийн бэлтгэл хийж, элч нарыг хошуудад мордуулан, өмнө зүг дайлахад хэрэглэх морь, тэмээ, хөсөг, хүнсийг цуглуулахын хамт, Өвөр Монголын нутагт хоѐр хүн томилон очуулж тэндэх ван гүн нартай уулзуулан Хүрээнд нийлэхийг уриалж, болох эсэхийг арван өдрийн дотор тогтоох болов<ref name=Япон> “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41号, 大正2年8月-10月，秘受4886号), “Өвөр Монголд айх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”,“зургаан сарын дундаж Хутагтын “Ар, Өвөр Монголыг нийлүүлэхи төсөл”</ref>. Энэ үед Монгол цэргийн давшилт амжилттай байлаа. Зургаадугаар сарын 4-ний өдрийн Монгол цэргийн дайралт Цахарын чиглэлд амжилттай байсан байна. Японы Гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл, хятад улс “Зургаадугаар сарын хуучдаар Цахарын цэргийн төлөвлөгөө”-г батлав. Үүнд: “Цахар аймагт тэргүүн фронтын байдал өдөр тутам бачим болсон бөгөөд олон мэдээнээс үзвэл Хүрээний цэрэг өмнөшлөх буюу эсвэл төсөөлөшгүй учир гарч мэдэх тул гуравдугаар дивизын тавдугаар бригадын дарга Лү Шаожиан (卢少将)-ийг Цахарыг сахих командлагчаар дэвшүүлж, цэргийн гол хүчнээ Шавартай орчимд төвлөрүүлж, Долон нуур ба Хүрээ-Жанчхүүгийн зам зүгийн алинд ч боловч тохиол алдахгүй хөдөлж болохоор төлөвлөсөн” гэж бий. Монголын тал тавдугаар сарын хуучдаар Тогтох, Хайсаны удирдсан зургаан мянган хүнтэй цэргийг Дарьгангад байршуулсан байна Тогтох, Хайсан нарын цэрэг Дарьгангад ар талын хүчнийг чангатгаж байхад Бавуужав Дарьгангын тэргүүн фронтын цэргийг удирдаж хошуучлан байлдсан байна. Тухайлбал, Бавуужавын цэрэг Зуу-Уд чуулган зүг дахин дайрсан байна. <ref>《林西县志》(Линшишианы ойллого) Өвөр Монголын номын сангийн хадгаламж (бичмэл) тал 11</ref> Зуу-Уд зүг дайрсан Монгол цэргийн тэргүүн фронтын салбар анги нь Хурх сүм, Тата сүм (塔塔庙), Шавартай зэрэг газрын хэдэн удаагын байлдаанд олон хүнээ алджээ. Хятад тал тулалдаанд өөрийн шавхагдашгүй хүний нөөцөөс Монголын талаас олон дахин давуу том цэргийн хүчнийг төвлөрүүлэн оруулав.<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985,тал 313</ref> Монгол цэргийн анги нь Богд хааны зарлигаар дайны талбараас Шилийн голын баруун сөнөд дэх Монголын цэргийн суурин зүг буцаж ирэв. Үүнд хятад эх сурвалжид: “Зургаан сарын 23-нд, явган цэргийн гуравдугаар хорооны гол нь болох Гүн (宫)-ийн салбар анги болон морьт цэргийн хорооны Мэн (孟) даргын удирдсан цэрэг баруун Сөнөдийг эзэлсэн бараг 400 монгол дээрмийг дайлж хэдэн цаг байлдсаны эцэст тэднийг цохин ухруулав. Монгол цэргийн үхэж шархдагсад зуу гаруй, хятад цэргийн үхэж шархдагсад дөч гаруй болов” бий.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情 报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, “Зургаан сарын хуучдаар Тогтох өмнөш халдахаар бэлтгэв”</ref> Мөн энэ үед Хайсаны цэрэг Дарьгангаас Хөх хотын баруун биеэр орж лагерь байгуулжээ. Долдугаар сарын 18-ны өдөр, Булан (布兰, Бугатаас баруунш бараг наян газрын зайд бий) гэдэг газарт умард Шиан Ши-гийн командлагч Лиү Тинсэн (晋北司令官刘廷森)-ий удирдсан явган цэрэг нэг хороо, морьт цэрэг гурван суман, буут цэрэг нэг салаа болон хоѐр пулѐмёт Хүрээний дээрэмд (Хайсаны харъяанд байгаа цэргүүд) их төлөв 1 200 хүнтэй мөргөлдөөн болж зургаан цаг илүү явагдсан ширүүн байлдааны эцэст Хятад цэргүүд ихэд ялагдаж 400 хүн шархадсан бөгөөд их буу 1, винтов 180-тай Тулуй худаг (托雷井, Бугатаас дөчин газар зайтай)-д ухарч одов. <ref> “Долоон сарын 18-ны Булангын байлдаан” </ref> Энэ мэтээр Жанчхүү-Хүрээний зам дагуу Хөх хот, Зуу-Удын Их вангийн сүм орчмын байлдаан ширүүн болов. Энэ үед хятадын морьт цэрэг, их буугаар дэмжүүлэн умард хил дагуу төвлөрч эхлэв. Долдугаар сарын 18-нд морьт цэргийн гуравдугаар бригад (Морьт цэргийн зургаадугаар хороо)-ны явган цэргийн нэг суман туршихын зорилгоор Цахараас Ар Монгол руу давшилтанд оров. Урагшлах замдаа тэд “Мөн хошуу (Цахарын хөвөөт шар)-наас умарш хорин газрын үзүүрт 500 орчим Монгол дээрэмтэй тааралдаж тэднийг ухруулав. Монгол дээрэм 30 гаруй үхдэлээ орхиж алс умарш ухрав” гэж бий<ref>“Долоон шарын 18, Хөвөөт шарын байлдаан”__</ref>. Энэ мэтээр зунд дулаан улирлыг ашиглан хятадын хэсэг цэрэг хилийн бүсэд оров. Долдугаар сарын үед Монгол цэрэг Өвөр Монголын олон газрыг эзлээд байсан тул Богд хааны засаг Дарьгангад байсан Монгол цэргийн “Өмнөш дайлах захиргааны газар”-ыг хилээс урагшлуулах хэрэгцээтэй болов. Долдугаар сарын эхээр Агваандорж захирсан 800 гаруй монгол цэрэг Зайр Ус орчим ирж довтлоод тухайн газрыг эзлэж, хөмрөг барьж, өмнө хилийг хамгаалах хязгаарын хэргийн товчоо байгуулах зэргээр бэлтгэл хийв. Үүнд Сүи Юань хотын жанжин Жан Шаоцэн (张绍曾) нэгэн салбар ангийг томилж (Долдугаар сарын) хорин гурванд тэднийг довтлон ширүүн байлдаан хийжээ. Хүчний хувьд хэт давуу хятад цэрэг тухайн газрыг дахин эзэлжээ. Хятад сурвалжид монгол цэрэг 30, 40 хүнээ алдаад умард зүг ухарсан гэжээ. Долоон сарын дундуур Монгол цэрэг их вангийн сүмийг дахин довтолж, 22-ны өдөр түүнийг эзлэв. Наймдугаар сард хоѐр талын цэргийн Жанчхүүгийн төлөө тулалдаан ширүүсэв. Гэвч хүн хүчээр дутуу, сум хэрэгсэл дууссан тул 10-ны өдөр Монгол цэрэг ухрав Наймдугаар сарын сүүлийн хагасын байлдаанд хятадууд удаа дараа нэмэлт цэргийг татан хүчээ эрс нэмэгдүүлэн цэргийн хүчин давуу болж ирэв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны долоон сарын 9-д Богд хаан Өвөр Монголд байлдаж байгаа Монгол цэрэгт зарлиг буулгав. Зарлигт: “Улсын мандаж мөхөх нь тэнгэрийн цагийг дагана... хэрвээ энэхэн чөлөөг алдвал гэмшвээс юуны тус...Монгол газартаа хүрвээс барваа, бусдын газар нутагт халдаж эс болмой” гэжээ<ref>Монгол Улсын Түүхийн төв архив, 5-29-80 номерт, “БНМАУ-ын түүх”, хоѐрдугаар боть (доод)</ref>. Дайны дунд шатанд хятад улсын цэрэг дайсны эсэргүүцлийг бут цохих шинэ бодлогыг тогтоож цэргийн ажиллагаагаа явуулсанаар фронтын шугамыг ухруулж эрс бэхжүүлсэнээс болж цэрэг дайны байдал монголын талд ашиггүй болж байгааг мэдсэн монголын тал ч байдалд тохирхоо больсон дайны төлөвлөгөөгөө дахин хянаж нэмэлт өөрчлөлт хийсэн байв. ===Байлдааны ажиллагааны сүүлийн шат=== Хятадын тал Монгол цэргийг ухруулсан байдлаа ашиглан 1913 оны есдүгээр сард Монголыг дайлах цэргийн захиргаагаа Улаанхадад шилжүүлжээ. Наймдугаар сарын 14-нд зүүн Сөнөдийн зүүн өмнө байгаа Шулуун хөх орчимд Хуай Жиүн цэргийн үндсэн анги болон Монгол цэргийн гол хүчин (Мянга шахам хүн) тулалдав. Энэхүү ширүүн тулалдаанд хятад цэрэг Монгол цэргийг ухруулсан байна.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, </ref> “Найман сарын 14, Шулуун хөхийн байлдаан” Мөн Шулуун шарын чиглэлд болсон тулалдаанд Монгол цэрэг ухарсан байна<ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Найман сарын 20, Шулуун шарын байлдаан</ref>. Монгол цэрэг энэ үед сум хэрэгслээр гачигдан хүнд байдалтай байсан боловч хятад цэргийн эсрэг сөрөг довтолгоонуудыг амжилттай хийсэн байна. Есөн сарын 11-нд Монгол цэрэг Бяруу хот, Долон нуур зүг довтолсонд тухайн газрын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (宣化镇守使王怀庆) өөрийн хятад цэргийг шаардсан боловч Хятад цэрэг ялагдсан буюу хүнд байдалд орсрн байжээ<ref>(Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Есөн сарын 16, Долон нуурын байлдаан”</ref>. Энэ үеийн дайны тухай хэдэн зүйлийн сурвалж материал байх боловч Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл болон хятадын эх сжрвалжид тэмдэглэгдсэн агуулга хоорондоо тун их зөрөөтэй<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт</ref>. Хятад эх сурвалжид Хятад цэрэг есөн сараас эхлэн бүх талын дайралт хийж Монгол цэргийг мөхтөл цохьсон байна. Гэвч тухайн үеийн дайныг бараг л өдөр бүр тодорхой мэдээлж байсан Японы гадаад яамны тэмдэглэлд Хятад цэрэг Цахараас хойшх газарт нэг л хэсэг цэрэг оруулсан төдий байв. Богд хааны засгийн газрын цэрэг дайралтаа үргэлжлүүлж арван нэгдүгээр сарын эхнээс хориглолтын байдалд орсон боловч эзэлсэн газраасаа бараг ухраагүй сэргийлэн сахьсаар байжээ. Мөн гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл аравдугаар сард Богд хааны цэрэг Зуу-Удын чуулганы баруун захаас дайрч тус чуулганы Баарин хошууны газарт Хятадын цэрэгтэй дахин тулалдаж байжээ. Үүний тухай 1913 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр илгээсэн ―Квантуны захирагчын мэдээлэлд “(关东都督报告)-д Линшигийн зүгийн Монгол хулгайн дайралтын байдал” гэдэг гарчигаар доорх мэт тэмдэглэж байна: “Есдүгээр сарын 30-ны шөнө Лиү Жиаинз (刘家营子)-ийг сахисан И Жиүн цэргийн салбар ангиас томилсон бага суман дарга Лиү Жиүнши (少佐刘君实)-гийн удирдсан хоѐр зуун цэрэг мөн тэр газарт найман зуу гаруй монгол цэрэгт дайрагдаж Лиу ангийн дарга байлдаанд үхсэн бөгөөд үхэж шархадсан цэрэг ная шахаж эдүгээ мөн Лиу Жиаинз-ыг бат сахисаар байна” гэжээ. Түүний дараа өдөр нь “Аравдугаар сарын 1-ний өдөр Монгол цэрэг Лиү Жиаинз-ийг дайран байлдаан бүхэл өдөр үргэлжлэн бага суман дарга ч байлдаанд үхэж үхдэл шархдал үлэмж гарсан” байв.<ref>Мөн тэнд: “Квантуны захиргааны ордонд мэдүүлсэн мэдүүлэлт” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны арван сарын 22-ны өдөр илгээв)</ref> Юань Шикайн бичээч Цай Тинганд өгсөн Моррисоны 1913 оны арван нэгдүгээр сарын 28-ны захидал болон дурдатгалд, тухайн үеийн Хятадын цэргийн “Дайны ялалтын мэдээлэл”-ийг ярихдаа: “Тэр бол зэвсэггүй Өвөр Монголын ардыг дарангуйлсан төдий юм. Монгол цэргийн дайралтыг тэд мөн л эсэргүүцэж чадахгүй байсаар” гэж хатуу шүүмжилж байв<ref>Edited by Lo Hui-min, 1978 , 《The Correspondence of G.E.Morrison II, 1912-1920》, Camdridje University press, p.269</ref>. Тэрээр “Монголын байдал гэвэл миний хэлснээс нэн муу байна... Хаалган (Жанчхүү)-аас Урга (одоогын Улаанбаатар), Долон нуур, Гүй Хуачэн хүртэлх зам үнэхээр муу” гэж, чухал чухал газраас Монгол цэргийг ухруулж чадсангүй гэдгийг ярьсан нь тухайн үеийн зөв мэдээлэл юм. Моррисон дайны байдлыг задлан шинжилж үзээд хүнд хэцүү байгалийн орчин бол хятад улсын цэргийн ялагдсан нэгэн шалтгаан мөн гэжээ. Мөн тэрээр “Монгол цэрэг тухайн газрын уур амьсгалд тэсвэртэй боловч ―хятад цэрэг уур амьсгал ус шороонд дасаагүй нь хятад цэрэгт тун ашиггүй” байгааг дурдав. Моррисон тэдгээр шалтгааныг үндэслэн “Хятадын цэргийн байлдах арга ба цэргийн сэтгэл санааг эртхэн өөрчлөхгүй бол Өвөр Монгол бас тусгаар тогтнох аюултай” гэж Хятадын засгийн газарт чанга сануулга өгч байв. ) Хүйтэн улирал болоход хоѐр талын цэрэг хатуу байдалд оров. Хятадын цэрэг дахин давтан дайрсан боловч амжилтгүй болж бүх дайралт давшилтыг нь монгол цэрэг амжилттай няцаан цохисон байна. Гэвч хятадын хохирол нь Богд хааны бага байв. Богд хааны цэрэг давшилтаас хориглолт хамгаалалтанд орж дайны явц байршлын буюу сунжирсан дайны байдалтай болов. Хүйтэн өвлөөс өмнө дайныг дуусгах гэсэн Хятадын цэргийн Ү Жиүншэн (吴俊升)гийн дайралт нь амжилтгүй болжээ. Энэ бол таван замын байлдааны зүүн хэсгийн цэрэг дайны байдал а. Хоёр тал хориглолтонд орсноор фронтын шугам тогтворжсон байна. Байлдааны ажиллагааны баруун хэсэгт, тэр намрын тэргүүн сард Цахарын чиглэлд Монгол цэрэгт сум дарь зэрэг зэвсэглэл ихэд дутагдаж, зэр зэвсэг нэмж нийлүүлэхийг хүссэн хүсэлтийг удаа дараа Хөх хотын тэндээс Богд хааны засгийн газарт хүрч ирж байв.<ref>Монголын академын түүх судлах газар: “БНМАУ-ын түүх” II боть (доод), монгол бичгийн хэвлэл, 1986, тал 1704</ref> Гэвч энэ үед Богд хааны засгийн газар, Өвөр Монголын дайны хэрэгцээг хангах үлэмж хэмжээний тусламжийн төсвөө батлаж чадаагүй тул Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг үргэлжлүүлж чадахгүй байдалд оров. Үүний шалтгаан нь Орос улсаас авахаар төлөвлөсөн байсан зээлийн асуудал байсан боловч Хаант оросын засгийн газар урьд нь өгөхөөр амалсан зээлээ өгөхгүй болсон явдал байлаа. Мөн Хаант Орос улс Өвөр монголыг чөлөөлөх дайнаа зогсоохыг шаардан Богд хааны засгийн газарт эдийн засаг, улс төрийн болон бусал бүх талын шахалт дарамтыг үзүүлсэн байдаг. Аравдугаар сараас хойш Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг амжилттай дуусгах тусламж хүсэхээр Японтой дахин харилцахаар шийдэж Богд хаанаас Японы хаанд өгсөн гарын бичиг (1913 оны арван нэгдүгээр сарын 16)-ийг Токиод хүргэв.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 247-249</ref> Тэр бичигт хятад цэргийг Өвөр Монголоос татаж гаргахад Японы засгийн газрыг туслахыг хүссэн байв. Гэвч Японы засгийн газар тэрхүү хутагтын гарын бичгийг нээж ч үзсэнгүй, битүүмжилсэн хэвээр нь Оросын элчин сайд Малевский Малевичаар дамжуулж 1914 оны нэгдүгээр сарын 19-ны өдөр Богд хаанд буцаав. Жилийн эцэс болтол байдал онцгой сайжрахгүй байсанд Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг түр шийдвэрлэхийн төлөө дайны хугацааг уртасгах төлөвлөгөөгөө орхив. Тэгээд Оросын дарамт шаардлагын дагуу Өвөр Монголын дайныг зогсоох хэлэлцээр хийх хэмжээнд хүрчээ. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Токиод суух элчин сайдын нууц цахилгаан” 1914 оны нэгдүгээр сарын 15, 16</ref> Учир нь өмнө нь Хаант Орос улс болон Японы Эзэн хаант улсуудын засгийн газрууд нууц гэрээ хийсэн явдал байв. Энэ нууц гэрээнд хоёр тал Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх ба Ар монгол нь оросын нөлөөний бүс болох ба Өвөр монгол нь японы нөлөөний бүс болохыг талууд хүлээн зөвшөөрчээ. Оросын засгийн газар Монголд суугаа Оросын гадаад явдлын төлөөлөгч, генерал консул Миллер Александр Яковлевичид Арван нэгдүгээр сарын 10-ны өдөр нууц цахилгаан илгээжээ. Түүнд: “Монголын засгийг шийдвэртэй ятгаж Өвөр Монголын цэргийн ажиллагааг нь зогсоотугай” гэж шаардаад “... хятад цэргийн дайралт энэ мэт үргэлжилвэл Монгол цэрэг мөхөн сүйрэх аюултай гэсэн байдлаар баталгаа гарган сануулж шаардах арга хэрэглэхийг ...” дурдсан байна.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 10</ref> Оросын тал Богд хааны засгийн газрын гуйсан зэвсгийн тусламжийг Өвөр Монголын дайнаас монголын цэргийг татуулах дарамт болгон олгосонгүй. Хүсэж байсан Оросын зэвсгийн тусламж биелэгдсэнгүй тул Өвөр Монгол дах монгол цэргийн зэвсэг хамгамжийн байдал улам хүндэрч, Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэргээ татахгүй байхын аргагүй болгов. Богд хааны засгийн газар Японтой харилцаж үзэхийн зэрэгцээгээр Оросын засгийн газарт Өвөр Монголын байдлыг мэдүүлэн, Хятадын цэргүүд өвөр монголын энгийн ардуудыг олноор хомроглон хядаж байгааг дурдсан байна. Монгол цэрэг ухарсан Өвөр Монголын Зуу-Удын чуулганы Баарин аймаг болон бусад чуулганы нутагт Хятад цэрэг давшин орсоны дараа монголчуудыг үй олноор хомроглон хядсан байна. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” тал 193</ref>. Оросын засгийн газар Монголыг ятгаж цэрэг татуулахын зэрэгцээгээр Бээжингийн засгийн газарт ч Өвөр Монголоос цэргээ татахыг ятгав. Оросын тал Бээжинд хандан: “...хятад улсын цэрэг Монгол ардыг ихээр хядсан явдлыг Дундад улсын засгийн газар чухалчлан үзэх хэрэгтэй. Ийм байдлыг зөвшөөрч болохгүй...” гэжээ. Мөн шахалт үзүүлэх зорилгоор “...Хэрэв Бээжингийнхэн үгийг сонсохгүй үргэлжлэн хөдөлвөл Оросын засгийн газрын хувьд бид монгол цэргийн дахин дайрахыг хориглож чадахгүй...” гэх зэргээр ятгаж байжээ <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 196, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 13</ref> Гэвч Өвөр Монголоос цэрэг татуулах гэсэн Оросын талын саналыг Хятадын тал хүлээн авахгүй байсан тул нууц гэрээний дагуу өвөр монгол нь Японы талын нөлөөний бүс тул Японы элчин сайдаар дамжуулан нөлөөлөх бодлогийг ч анхаарч байжээ. Гэтэл Бээжинд суугаа элчин сайд Крупенский арван нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр Оросын засгийн газарт өгсөн нууц цахилгаандаа “...Японтой хамжилцаж болохгүй...” гэж байв. Оросын гадаад яамны сайд Сазанова арван нэгдүгээр сарын 18-нд Крупенскийд илгээсэн нууц цахилгаанд “... Хятад цэргийг Өвөр Монголоос ухруулах хэлэлцээрт Японыг оролцуулахгүй...” гэсэн албаны саналыг уламжлав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын тэргүүн сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арван нэгэн сарын 18</ref>. Оросын тал эцэст нь энэ асуудалд японы талыг оролцуулахгүй бодлогыг баримтлах болсон нь хятад болон японы тал хамтрах улмаар хятад дах японы нөлөөлөл ихсэхээс болгоомжилсон байна. Бээжин Оросоор дамжуулж Богд хааны засгийн газарт даралт учруулах ажиллагаагаа илт идэвхижүүлсэн байна<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 225-226 “Бээжинд суугаа консулын нууц цахилгаан” 1913 оны арван хоѐр сарын 28</ref>. Тал талын дарамт шахалт болон байлдааны ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн явуулах зэр зэвсгийн хангамжийн асуудлыг шийдэх боломжгүй болсон зэрэг нь Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагийг хүлээн авахаас өөр аргагүй болгосон байна. Ингээд Монголын засгийн газрын ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын засгийн газарт Арван хоѐрдугаар сарын 16-ны өдөр Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэрэг татахаа илэрхийлсэн албан бичиг илгээв. Энэхүү албан бичигт “...(Орос, Хятад, Монгол) гурван талын хуралдаанаар Монголын асуудлыг шийдвэрлэхийг зорьсон Орос, Хятадын хүсэлтийг хүлээж, Хятад, Монголд бүр ашиггүй энэ их дайныг бүх хүчнээрээ эцэслүүлж, дайн зогсоох зарлиг нийтлэж цэргээ дайны талбараас татан авчирна...” гэжээ. Үүний хамт “...Дундад улс ч байран дороо манай нэг угсааны Өвөр Монголын нутгаас цэргээ татах хэрэгтэй...” гэж шаардав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 222 “Монголын онц элчингээс гадаад яамны сайд Сазановад өгсөн захидал, орчуулга” 1913 оны арван хоѐр сарын 19</ref> Энэхүү шаардлагыг Оросоор дамжуулж Бээжинд мэдэгдэв. Амлалтын дагуу Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголд байсан Монгол цэргийг татаж, Өвөр Монголоос элссэн цэргийг нутагт нь буцаахаар тушааж, цэргийн удирдагчдыг Хүрээнд дуудан аваачив<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал</ref>. Богд хааны зарлигийн дагуу Арван хоѐрдугаар сарын сүүлчээр Монгол цэргүүд байлдааны талбараас буцаж эхлэв. Богдын цэрэгт ороод байсан Өвөр Монголын цэргийн зарим нь их цэргээ дагаж Ар монголд очсон бол зарим нь цэргээс халагдаж нутагтаа буцав. Монголын тал дайныг зогсоохоор цэрэг татаж байхад хятадын тал харин том хэрэг үйлдэж байв. Тухайн үед хятадын цэрэг монгол цэргийн буцсаныг далимдуулан урагш давшин өвөр монголын нутгийг эзлэн хот сууринг галдан шатааж дээрэм тонуул аллага хийж эхэлжээ. тухайлбал: “Баарин вангийн ордныг галдаж, дөчин байшинг шатааж үнсэн товрог болгохын энгийн монгол ардыг жаран хэдийг хядаж, үхэр мал гурван түмийг булаасан” гэх мэтийн харшилт хэргүүд Өвөр Монголын хошуу чуулганд олон удаа гарч байв<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第5 卷，第81 报, 大正3 年1 月-9 日，)</ref> Хятад цэргүүдийн энэхүү байдлыг Намнансүрэнгээс Оросын гадаад яамны тэргүүн сайд Сазановад өгсөн бичигтээ: “Монгол цэрэг ухарч гарсаны хойно, Хятадын цэрэг довтлон дайрч Авга да вангийн хошууны Дархан уул сүм жич Батхаалга сүмд гэнэт хүрч ирээд сүмийг галдан, ламыг булааж аливааг сүйтгэв. Баарин, Сөнөд, Үзэмчин зэрэг хошууд гайд дайрагдав...” гэж бичиж байв. Монголын тал ганцаараа цэргээ татсан ажээ. Гэвч Богд хааны цэрэг Өвөр Монголоос ухарч гарах явц дайны дараах байдалд ч тийм шулуун биш байжээ. Богд хааны цэрэг Халх нутаг руу ухарч гарахдаа эцсийн нэг өдөр болтлоо Хятадын цэрэг ангийг байлдаж байжээ. Арван нэгдүгээр сарын эцсээр Богдын цэрэг Улаанцавын чуулга, Чуулалт хаалгаас умарших оронд Хятад цэрэг рүү дахин ширүүн довтолгоон явуулж хэдэн зуун хүнийг нь олзолжээ. 1913 оны арван хоѐрдугаар сараас 1914 оны нэгдүгээр сарын хооронд Богдын цэрэг Өвөр Монголын нутаг дэвсгэрийг орхижээ<ref>Оросын Э.А.Белов “1912-1913 онд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” (“Монгол түүх судлал” наймдугаар товхимол, Өвөр Монголын Их Сургуулийн хэвлэлийн хороо, 2005) дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 5</ref>. Энэ үед Богд хааны цэргийн хамт Өвөр Монголын цэрэг ард 2 000 орчим хүн Халх руу явсан байна. Тэд нутагтаа үлдвэл Хятадын засгийн газрын дарангуйлалд учрахаас болгоомжилжээ. Гэвт тэд Халхад очоод бас амьдрал ахуйн хүнд байдалд орсон байна. Богд хааны засгийн газрын эрх баригчид тэдэнд хөлс мөнгө, мал унаа ба тариалах нутаг (учир нь тэдгээр Түмэдчүүд болон хэсэг Цахарууд тариалан амьдарч байжээ) өгсөнгүй. Үүнээс болж тэд нарын дундаас хэсэг хүмүүс өөрийн уг нутагтаа харихыг хүсэж, Хятадын эрх баригчидтай хэлэлцээ хийхээр есөн хүнийг төлөөлөгчөөр томилжээ. Гэвч хятад улсын тал тэднийг баривчлан алсан төдийгүй бас тэдний зүрхийг нь сугалж харгисалсан байна .273 1914 оны есөн сараас Орос, Дундад, Монгол гурван этгээдийн хэлэлцээр Хиагтад эхэлжээ . Богд хааны зарлигаар 1914 онд Халх дахь Өвөр Монголчуудад мал унаа болон тариан газар өгсөн бөгөөд 1915 оны Хиагтын гэрээ ёсоор Хятадын засгийн газар тэднээс ял асуухгүй хэмээн амлажээ. ==Байлдааны ажиллагаанууд== ===1913 оны 8 сарын 13. Шандын тал. ”Бух чичүүр” ажиллагаа=== Манлай ван Дамдинсүрэнгийн цэрэг Долнуураас гарсан их цэргийг угтаж, [[сар]] битүүрэхийг хүлээж байгаад харанхуй [[шөнө]] болох үед хурдан шалмаг [[морь]] сайтай, газрын баримжаа мэдэх нутгийн 50 цэрэг, [[Халх]] 50 цэрэгтэй хамт их цэргийн тэг голоор зүсэн гарч, хоёр тийшээгээ буудсаар, нэвт гарлаа. Энэ үед сандарч тэвдсэн Хятад цэргүүд эмх замбараагаа алдаж, буун дуу гарсан зүг рүү хариу буудсаар үүр цайх үед өөрөө өөрсөдтэйгөө тулалджээ. Цаг уурын байдал, шөнийн нөхцөлд тоогоор цөөн цэргээр их хүчийг гэнэт довтлон сандаргасан энэ тактикийг Зоригт баатар [[Лаварын Сумъяа]] дурсамждаа ”Бид [[бух чичүүр]], [[галзуу барын дайралт]] хэмээх аргыг хэрэглэсэн” гэсэн байна. ===1913 оны 8 сарын 30. Хүйсийн тал. ”Галзуу барын дайралт” ажиллагаа=== Энэ нь нилээд шийдвэрлэх тулалдаан төдийгүй хамгийн анхаарал татсан тулалдаан. Энэ тал уг нь [[Ганган тал]] нэртэй байжээ. Элсэрхэг [[хөрс]]тэй, битүү [[ой]] байсан энэ [[хөндий]]н [[салхи]]ны дээр нь [[өндөрлөг]] газар [[Монголчууд]] байрласан бол яг эсрэг нам дор, зүүн өмнө зүгээс [[Хятад]]ын [[цэрэг]] давшин гарч ирж. [[Эмгэнт Манхан]] хэмээх толгой дээр [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] байрлан, яг байлдаанд цэргээ удирдаж байгаа мэт тугаар дохио зангаа хийнэ. Үүнийг нь харсан [[Ван Хуайчин]] жанжин их бууны шуурган галаар моддын оройгоор үзэгдэх [[туг]]нууд руу, Монголын цэргүүд өөд өдөржин галлаж давших явцаа удаашруулсан байна. Монгол цэргүүдээс цөөн хэдэн цэрэг далд байрлалд зөвхөн тугаараа давших ухрах хөдөлгөөнийг хийж хуурч байсныг мэдээгүй хятад цэргүүд өдрийн хагас буудалцаад эцэст нь хооллож байсан бйана. Яг энэ үед өлийн салхи гарч, Монгол газрын хүчит салхи баруун хойноосоо лэрхийн бослоо. Үүнтэй зэрэгцэн өтгөн сахлаг хуурай модонд тавьсан түймэр, давхиж яваа морьтноос ч хурданаар Хятад цэргүүдийг нөмрөн авсан байна. Түймрийн галаас зулбан гарах цэргүүдийг Монгол цэргүүд цавчихыг нь цавчиж, буудахыг нь буудсаар улмаар тэдний дунд зүсэн орж, эргэн тойрон цавчиж, яг л галзуу бар шиг аашиллаа. Ийнхүү 2 өдөр шөнө зууралдан байлдаж, [[түймэр]]тэй хамтран тэднийг ухраан цохисоор Үхэрчин овоо, Шанд нийслэлийн туурь, Зуу найман сүм өнгөрч, Долоннуур хотод тулж очжээ. Энэ тактикийг [[”Галзуу барын дайралт”]] гэж нэрлэсэн байна. Харин гүн [[Лаварын Сумъяа]]гийн анги давшисаар [[Зуу-Удын чуулган]]ы [[Бяруу]] хотыг эзэлж, улмаар [[Жанчхүү]]гийн зүг хөдөлж, замын дагуу байсан Хятад цэрэгтэй байлдахдаа тэр үед нэрлэгдсэнээр [[галзуу барын дайралт|«галзуу барын дайралт»]], [[хорт могойн ороолт|«хорт могойн ороолт»]] гэх зэрэг тактикийг хэрэглэжээ ===Бат хаалганы чиглэлийн байлдааны ажиллагаа=== Баруун өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд гүн Сономдоржоос 1913 оны Наймдугаар сарын 6-нд Богд хаанд ийнхүү өргөн мэдүүлжээ :“Зарлигийг дагаж өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах 4 дүгээр хорооны 100 цэрэг, нэмэн захируулсан 3 дугаар хорооны 65 цэрэг, орос багш Ихбаярын хамт ирсэн 8 цэрэг, их буу хамгаалж ирсэн 14 цэрэг, Улаанцав чуулганы Дөрвөд вангийн хошуу, Муу мянганы хошуу, Дархан чин вангий хошуудаас гаргасан тус бүр 20цэрэг, Богд эзний соёлд дагаар орж зүтгэе гэж тосон ирсэн 123 цэрэгтэй хамтарч нийт 370 цэргийн хүчээр [[Дархан чин вангийн хошуу]]ны “Бат хаалга” сүм хүртэл гамингуудтай байлдаж “Цагаан чулуут”, “Цэцэн” хэмээх газар очиж 5-р сарын 17-ны өдрий могой цагт гэнэт өмнө зүгээс 2000 орчим гамин цэрэг халдаж ирсэнд манай цэргүүд гамин цэргүүдтэй нар шингэтэл байлдаж ихэнхийг алж маргааш нь дахин байлдаж үд болоход гамин цэрэг буруулан зугтаж одов. Ингэж уг үүргээ гүйцэтгээд “Амгалант довон” гэдэг газар буудаллаж цэргээн тоолж үзэхэд Монголын 370 цэргээс 3 цэрэг амь эрсдэж нэг шархадсан байхад гамингийн 2000 орчим цэргээс 800 гаруй нь тулалдааны талбарт алагджээ” хэмээн бичжээ. ==Төгсгөл, үр дүн== Энэхүү [[таван замын байлдаан]] гэж нэрлэсэн [[чөлөөлөх дайн]] 1914-1915 онд [[Хиагт]]ад болсон [[Оросын Хаант Улс|хаант Орос]], [[Хятад]] хоёр улсын ил далд хуйвалдсан [[Хиагтын гэрээ|гурван улсын хэлэлцээр]]ийн дараа зогссон байна. 1913 онд [[хил хязгаар]]аа батлан хамгаалахаар таван замаар давшсан Монгол цэргүүд их бага нийлсэн 100 орчим [[тулалдаан]] хийсэн гэж үздэг боловч судлаачдын үздэгээр 1913 оноос хойш дуусах хүртэлх хугацаанд 58 орчим [[зэвсэгт мөргөлдөөн]] хийсэн байдаг. Эдгээрийн 33-т нь монголчууд амжилт олсон бол 11-д нь хятадууд ялсан бөгөөд 14 мөргөлдөөн яаж төгссөн нь тодорхойгүй байна. Түүнчлэн хятадын талаас 2000-аас дээш 5-7 мянган цэрэг, Монголын талаас 220-иос 1712 хүртэлх цэрэг оролцсон томоохон тулалдаан 11 удаа болсон бол 600-1000 Хятад цэрэг, Монголын 200-аас дээш хүн оролцсон бага хэмжээний 5 тулалдаан болжээ.. Таван замын байлдааны ажиллагаа нь хамрах нутаг дэвсгэрийн хүрээгээрээ зүүнээс баруунаа 1000 шахам [[км]], хойноос урагшаа 144-480 км-ийг хамарсан бүс нутагт болж өнгөрсөн. Энэ [[дайн]] байлдааны үед Монголчууд хятад цэргийг [[марш]] үйлдэх үед нь хоёр ч удаа довтолсон ба [[шөнийн байлдаан]] мөн хоёр удаа болсон талаар тэр үеийн баримтуудад тэмдэглэсэн байдаг. Монголын талаас дайн байлдаанд алагдан олзлогдсон тухай баримт тун ховор ч түүвэрлэвэл 400 орчим цэрэг алагдсан гэх нэг удаагийн тохиолдлын тоог эс тооцвол 3 тулалдаанд 16 хүн алагдсан. Харин нэг тулалдаанд 60 гаруй хүн олзлуулсан мэдээ байдаг бол 3 тулалдаанд 48 орчим хүн шархтсан тухай сурвалжууд өгүүлдэг. Гэтэл хятадын талаас 12 тулалдаанд нийт дүнгээр 3795 цэрэг алагдсан бол 4 тулалдаанд 76 хүнээ монголчуудад олзлуулсан аж. Монголын цэргийн олзолсон зэвсгийн тухайд гэвэл 5 зэвсэгт мөргөлдөөнөөс 1080 [[буу]], 2 [[хасаг тэрэг]], мөн 85600 [[ширхэг]] [[сум]], 3 тулалдаанд 7 [[пулемёт]] түүний 5000 сум, 4-8 [[их буу]], 410-аад сум, 421 эсвэл 343 ширхэг сэлмийг хятад цэргээс олзолжээ. [[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Монголын цэрэг]] 1913 оны байлдаанд [[партизаны дайн]]ы маягаар байлдааны ажиллагааг өрнүүлсэн. ==Урвалт== [[Монгол цэрэг |Монгол цэргүүд]] 1913 оны намар [[Шилийн голын чуулган]], [[Цахар]] нутгаас хятадын цэргийг хөөн гаргаж Шилийн голын чуулганы нутагт удтал байрлаж байх үед нь цэргийн бүх хэрэглэлийг нутгийн ардуудаас гаргуулж чирэгдэл учруулж, цэргүүд [[хоол хүнс]]ээр дутагдсанаас санаа сэтгэл нь алдагдах явдал гарч байжээ. Мөн [[сум хэрэгсэл]] зэрэг [[цэргийн хангамж]] муудсан байна. Үүнээс гадна хятадын тал “[[Зөөлөн бодлого]]”-ын нэг зүйл болох [[монгол цэргийн жанжин]] нарыг өөрийн талд урвуулан авахаар [[хэргэм зэрэг]], [[мөнгө]] шан амалж байсан нь зарим талаар хэрэгжиж байжээ. Энэ мэт байдлаас болон Хятадуудыг дийлэхгүй гэж [[Өвөр Монгол]]ын нэг бүлэг [[ван]] [[гүн]] нар сэтгэн хятад улсад [[бууж өгөх]], [[урвах]] тохиолдол гарсан байна. 1913 оны есдүгээр сард Архуа бэйс [[Насан-Аривжих]] хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт дээд тушаалтай [[цэргийн ноѐн]] болон [[энгийн цэрэг]] 100 хүн мөн бууж өгчээ.<ref>Оросын цэргийн түүхийн архив, Э.А.Беловын зохиол. №2000 бүрэн боть, хуудасны дугаар 145</ref> Энэхүү бэйс Насан-Аривжихын урвасаныг [[хятадын ерөнхийлөгч]] [[Юань Шикай]] ашиглан бусад монгол цэргийн жанжин нарыг урвуулахад үлгэр болсон явдал хэмээн үзэж, Насан-Аривжихыг шууд [[Жүн ван]] цолоор шагнасан. Урвагч бэйс Насан-Аривжихын хятадын цэрэгт урваж орсон нь Монгол цэргийн байдлыг нэлээд хүндрүүлжээ. Учир нь Насан-Аривжих “Богд хааны засгийн газрын цэргийн яамны дэд сайд” байсан бөгөөд [[Хүрээ]]нд байхдаа Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг төлөвлөх нууц зөвлөгөөнд оролцож байсан. Тэрээр урвасаны дараа өөрийн мэдэж байсан цэргийн төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний хорт уршигаар Таван замын цэргийн Өвөр Монголын фронтын баруун жигүүрийн буюу Насан-Аривжихын хариуцан командалж байсан чиглэлийн эсрэг хятадын цэргийн давуу хүчийг яаралтай хуримтлуулан монгол цэргийн сул хэсгүүдийн эсрэг хүчтэй [[давшилт]] хийсэн байна. Хятадын цэргийн давшилт зарим талаар амжилттай болж хэд хэдэн тулалдаанд командлагчгүй монгол цэрэг цохигдон ухарсан байна. Командлагчгүй болсон Насан-Аривжихын цэрэг хятадын цэргийн давшилтын эсрэг сул эсэргүүцсэн ба захиргаагүй болж тархаж явсан тул [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|жанжин Дамдинсүрэн]] тэдгээрийг цуглуулж авахаар нэлээд хүч цаг зарцуулжээ. Үүний дараа Хятадын хувьд Монгол улсын цэргийн эрх баригчдыг урьж зусар үгээр илбэн дагуулахыг ихээр оролдох болсон байв. Юань Шикайн улс төрийн зөвлөгч [[Жорж Эрнэст Моррисон|Моррисон]] хятад улсын талд чухал зөвлөгөө өгч Монгол цэргийн ноѐдыг хятадын талд татаж оруулахаар бүтэмжтэй ажиллаж байжээ гэдгийг түүхэн баримтууд гэрчилж байна. Хятад улсын ноѐн, [[Хөвөөт шар хошуу]]ны Үхэр хонин сүргийн хоѐр [[түшмэл]]ийг зарж Дамдинсүрэнд хэлүүлсэн нь “Үүний урьд бидэнд дагаж орсон бэйл Насан-Аривжихад ерөнхийлөгчөөс жүн ван цол өргөмжилсөн. Хэрвээ Дамдинсүрэн манай [[Дундад Иргэн Улс]]ад дагаж орвоос [[ван]]гийн хэргэмээр шагнамой” гэжээ. Үүний хариуд Дамдинсүрэн “Манай улс хэрхэвч [[Дундад Иргэн Улс]]тай нийлэхгүй. Нэгэн аймаг шарын шашныг олон Монгол аймгийг бүрнээ хураамжилж тусгаар улс болон зогсочихуй. Намайг [[чоно]] шиг[[хулгай]] Насанравжихтай бүү адилтгахтун. Танай [[Юань Шикай|жунтун]]гын өргөмжлөх вангийн хэргэмийг жанжин би [[ванбаа]] хэмээх [[мэлхий]]д ч хүрэхгүй гэж санамой” гэж хариулаад “Та нар Монголын ард байтлаа харин Хятадын баширлах үгэнд итгэж нэг биеийн ашиг зэргийг хичээн Монгол аймгийг хятад улсад дагуулж, Монгол газар орныг хятад хүнд эзлүүлж хойд өдөр Монголын хүүхэд дүү нарыг өөр аймгийн дотор үүрд дарлуулъя хэмээмүй” гэж ихэд буруушааж, ирсэн хоѐр түшмэлийг хөөж явуулсан байна. <ref>Ш. Нацагдорж: “Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Сүүлд нь [[Бавуужав]]ын цэргийн [[Мурунгаа]] гэдэг [[Цахар цэргийн ноѐн]] хятадад урважээ. Тэгэхэд мөн Цахар цэргийн жанжин [[Лувсан-Очиржамц]] Хүрээний нууц зарлигаар тусгай цэргийн ангийг бүрдүүлэн Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохин түүнийг олзлон авч цаазалсан байна.<ref>Хаант Оросын гадаад бодлогын архив, Дундад улсын бүрэн эмхэтгэл, Э.А.Белов “1912- 1913 оны хооронд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 11</ref> Жанжин Лувсан-Очиржамцын Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохисон тусгай цэргийн ангид [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад баатар]] оролцож байсан байна. ==Үнэлгээ== Таван замын байлдаан буюу Монгол-хятадын 1912-1915 оны дайныг дүгнэн үзвэл: * Дайны эхний шатанд Монголын цэрэг давших байлдааны ажиллагааг өөрийн дайны үндсэн стратеги болгон хэрэгжүүлсэн нь амжилттай болсон төдийгүй Өвөр Монголын нутгийг бараг бүрэн чөлөөлж чадсан байна. энэ үед хүн хүчний харьцаа төдийгүй зэвсэг техник, цэргийн сургалт, хангамжийн хувьд хятадын цэрэг эгнэшгүй давуу байсан боловч тулалдаан бүхэнд тоогоор цөөн монголын цэрэг ялалт байгуулсан онцлогтой. * Дайны дунд үед зарим нэг монголын цэргийн жанжид урваж, монголын байлдааны төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний улмаас монгол цэргийн байлдааны зарим ажиллагаа бүтэлгүй болж, ялагдал хүлээсэн тохиолдол гарчээ. Үүнд хятадын тал цэргийн тоо, зэвсэг техникээ хэд дахин нэмэгдүүлж, монголчуудаас үлэмж давуу хүчийг байлдааны ажиллагааны талбарт хуримтлуулсан явдал төлийгүй монголын цэрэг сум хэрэгслээр тогтмол байнга хангагдаж чадахгүй байсан явдал нөлөөлсөн байна. Монголчуудын байлдааны ажиллагааны нууцыг мэдсэн хятадууд өөрийн байлдааны ажиллагааг шинээр төлөвлөн түүний зарим хэсгийг хэрэгжүүлж чаджээ. Монголын тал ч байдалтай хурдан зохицсон арга хэмжээг авч байлдааны төлөвлөгөөг шинээр хийсэн байна. Үүний үр дүнд хятадын цэргийн давшилтыг зогсоон амжилттай сөрөг довтолгооныг хийсэн байна. Ингээд байлдааны фронтын шугмыг тогтворжуулж чадсан байна. Ингэснээр дайны ажиллагааг сунжирсан байршлын шинжтэй болсон байна. * Төгсгөлийн шатанд дайн ажиллагаа урьдын хэвээр байрлалын шинжтэй байж, фронтын шугам тогтвортой байсан байна. Хятадын цэргийн давшилтууд ээлж дараалан амжилтгүй болж байсан бөгөөд монголын цэрэг тэдний давшилтыг амжилттай няцаан цохиж байсан төдийгүй сөрөг довтолгоонуудыг мөн амжилттай хийж байсан байна. Гэхдээ Оросын үйл ажиллагаанаас шалтгаалан монгол цэргийн сум хэрэгсэл, зэр зэвсэгийн хангамж улам муудсаар бараг зогссон байна. Түүнээс гадна улс төр, эдийн засгийн байнгын дарамт шахалт өсөн нэмэгдсээр байжээ. [[Цэргийн түүхч]] [[Ж.Базарсүрэн]]гийн судалгаагаар таван замын цэргийн хэрэглэж байсан байлдааны ов мэх, арга нь “уламжлалт морьт цэргийн урлаг зонхилсон хэвээр байсан”, голомтын чанартай төвүүдэд болсноор онцлог. ==Баатрууд== [[Богд хаан]] 1911 оноос эхлээд таван замын байлдааны ажиллагааг дуусан дуустал улс үндэстнийхээ төлөө гарамгай гавъяа байгуулсан 101 хүнд [[баатар]] цол олгожээ. Үүнд: {{col-begin}} {{col-3}} 1. [[Авирмэд]]-Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 2. [[Бавуужав]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн Чуулганы өмнөд Горлос хошуу. 3. [[Бадрах]]-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 4. [[Сономцэрэний Базарваань|Базарваань]] Сономцэрэний-Засагт хан аймаг. 5. [[Зэвэгийн Балдан|Балдан]] Зэвэгийн-Түшээт хан аймаг, Эрдэнэ ваны хошуу. 6. [[Баяр Түрэмгий баатар|Баяр Борхонуудын]]-Түрэмгий баатар-Өвөр Монгол. 7. [[Бирваарагчаа]]-Сайн ноён хан аймаг. 8. [[Божи]]-Өвөр Монголын Зүүн үзэмчин, жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 9. [[Бумжаргал]]-Шударга Баатар-Сэцэн хан аймгийн Жанжин бишрэлт бэйлийн хошуу. 10. [[Ванчиндорж]]-Зүтгэлт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 11. [[Волинган]]-Өвөр Монголын Харчин гүны хошуу. 12. [[Галсанцампантүгжням]]-Ялгуулсан Баатар- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Хорчин хошуу. 13. [[Гомбо-Идшин Лхамсүрэний]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Ачит ваны хошуу. 14. [[Гомбожав]]-Сэцэн хан аймгийн Үйзэн бэйсийн хошуу. 15. [[Гочоо]]- Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 16. [[Гэлэнгүж]]-Хавтай Баатар- Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 17. [[Гэлүүсүхэн]]. 18. [[Гэндэн]]-Сайн ноён хан аймаг, мэргэн гүн Мөнх-Очирын хошуу. 19. [[Даваа Төмөрын]] буюу [[Дамбийжанцан]]-Догшин ноён Хутагт- Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 20. [[Дагва]]- Зүтгэлт Баатар-Засагт хан аймгийн дархан гүн Маньбазарын хошуу. 21. [[Дагдан]]-Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын Урианхайн киргиз сум. 22. [[Далай Жамъяны]]-Шаламгай Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 23. [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн Жамсраны]]-Манлай Баатар-Өвөр Монгол, Хөлөнбуйр. 24. [[Даш]] -Шударга Баатар- 25. [[Дашдэндэв]]-Чамбай Баатар-Сэцэн хан аймгийн хурц бэйс Түвдэны хошуу. 26. [[Долгор]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы чин ваны хошуу. 27. [[Дорждэрэм Мөнхийн]] -Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 28. [[Доржпалам]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 29. [[Дугаржав]]-Хянамгай Баатар-Өвөр Монголын цахар. 30. [[Дугаржав Нараны]]- Хичээнгүй Баатар- Сэцэн хан аймгийн Илдэн ваны хошуу. 31. [[Дуваа Донойн]]- Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 32. ? - Өвөр Монголын зүүн Үзэмчиний жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 33. [[Дэндэв]]-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 34. [[Дэчинган]]- {{col-3}} 35. [[Дэчинлхаажид]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 36. [[Жагшимбуу]]-Хурц Баатар- Өвөр Монголын цэргийн хорооны дарга. 37. [[Жамц]] -Зоригт Баатар-Цэргийн Яамны дэс түшмэл, Зүүн өмнө хязгаарыг Захирах Цэргииг захирах түшмэл. 38. [[Жамц]]-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 39. [[Жамсран]]- Шулуун Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 40. [[Жамъян]]- Сэцэн хан аймгийн Бэйлын зэрэг засаг, Улсад туслагч гүн. 41. [[Заяат]]- Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын Цахар- 42. [[Илүү]]- Шударга Баатар- Өвөр Монголын Хөх хотын Түмэдийн хороо. 43. [[Лайсан]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Доржпаламын хошуу, жагсаалын дарга. 44. [[Лувсан]]-Зоригт Баатар-Урианхай 45. [[Лхам]]-Сэцэн хан аймгийн засаг тэргүүн зэргийн тайж. 46. [[Мааньжав Балданы]]- Өвөр Монголын харчин. 47. [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав Сандагдоржийн]]- Хатан Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 48. [[Манажав]]-Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы баруун үзэмчин чин ван Содномравданы хошуу. 49. [[Мандах залан]]- Өлзийт Баатар- 50. [[Мурунгаа]]-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу. 51. [[Мутунбунга]]а-Шалгарсан Баатар-хорооны дарга. 52. [[Мөнхравдан]]-Саруул Баатар- 53. [[Мянбуу]]-Мэргэн Баатар-Өвөр Монгол-Хар мөрөн муж. 54. [[Наваан]]-Шулуун Баатар- 55. [[Наваан-Юндэн]]- Түшээт хан аймгийн Наваан-Юндэний хошуу- 56. [[Шаравын Найданжав|Найданжав Шаравын]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монгол 57. [[Нанзад/Барман хэмээгч/]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 58. [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад Дамираны]]- Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 59. [[Насан тогтох]]- Хорооны дарга. 60. [[Норов]]- Өвөр Монгол-Зуудын чуулганы Ар хорчин да ваны хошуу. 61. [[Нолгар]]-Шаламгай Баатар- 62. [[Өлзийбадрах]]-Дэс Баатар- Өвөр Монгол- 63. [[Өлзийдүүрэн]]- Хянамгай Баатар-Сайн ноён ханы хошуу. 64. [[Өлзий-Орших]]-Шулуун Баатар- Өвөр Монголын Зарууд хошуу. 65. [[Пунцаг Базарын]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Лха жононы хошуу. 66. [[Пунцаг-Шаламгай Баата]]р- Түшээт хан аймгийн Далай гүн Алтанхуягийн хошуу. 67. [[Пунцаг]] -Шаламгай Баатар- Өвөр Монгол, барга, хорооны жагсаалын занги. 68. [[Пүрэв]]-Захчин гүн Цэрэндоржийн хошуу, тайж. {{col-3}} 69. Саван-Өвөр Монголын баруун Баарин ваны хошуу. 70. Сандагдорж-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Горлос хошуу, хороон дарга. 71. Содномдаржаа-Түшээт хан аймаг, Улсад туслагч гүн. 72. Соном-Зоригт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн зоригт гүн. 73. [[Лаварын Сумъяа]]-Ялгуун Баатар-Шинжаан мужийн Ил тарвагатайн хошууны харъяат. 74. Сундуйжав-Өвөр монгол- 75. Сэргэлэн-Эвтэй Баатар-Өвөр Монголын Шинэ баргын Хошуу цагааны харъяат, хороон дарга. 76. [[Тогтох гүн|Тогтох Энхбилэгтийн]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы өмнөд Горлос хошууны харъяат. 77. Төмөр-Өвөр Монголын Түшээт хошууны харъяат, хороон дарга. 78. Төмөр-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны харъяат. 79. Түмэннаст- 80. Хайдав-Өлзийт Баатар-Сайн ноён аймгийн сайд, бэйс Цогт-Очирын хошууны харъяат, ангийн дарга. 81. Хишигжаргал-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйл Бадамгаравын хошууны харъяат, ангийн дарга. 82. Хорлоо-Шулуунбаатар-Түшээт хан Аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 83. Хохлин-Засагт хан Аймгийн жанжин Далай гүны хошуу. 84. Цогт- Зүүн Үзэмчины жүн ван Гомбосүрэны хошуу. 85. Цэнд- Бодлогот Баатар-Сангийн Яамны дэд Сайд, Өвөр Монголын Хөлөнбуйрын харъяат. 86. Чагдарсүрэн. 87. Чимэд-Хурц Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 88. Чимэд-Сэцэн хан Аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 89. Чованлүн- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Бодлогот ваны хошуу. 90. Чойжамц-Цогтой Баатар-Сэцэн хан Аймгийн Мэргэн засагийн хошуу. 91. Чойж. 92. Чулуун -Өвөр Монголын Зост Чуулганы Түмэдийн хошуу, ангийн дарга. 93. Чулуун Өлзийтийн- Сэцэн хан Аймгийн Сүжигт ваны хошуу. 94. Шагдар- Засагт хан Аймгийн Дайчин ваны хошуу. 95. Шарав-аравны дарга. 96. Шаарийбуу-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы сайд Раашминжүүрийн хошуу. 97. Шимихи-Засагт хан аймгийн цогт гүн Дамдинбаашийн хошуу. 98. Ринчин-Сэцэн хан аймгийн Сэцэн чин ваны хошуу. 99. Эрэнцэн-Өвөр Монголын Цахар хошуу. 100. Ядамсүрэн Цэнгэлын-Сайн ноён хан аймгийн Түшээт гүний хошуу. 101. Ярин Мятавын-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Говийн Со засгийн хошуу {{col-end}} ==Он дарааллын хэлхээс== *1911 он :6 дугаар сарын 1. Оросын Амар орны бүгдийг захирагч ноѐн зарлиг буулган Хятадууд Оросын хилд орохыг цаазлав. Мөн сарын 11-ний өдөр Бээжин Петербугын хоѐр этгээдийн төлөөлөгч Цичигард хуралдаж, Эргүнэ гол орчмын хоѐр улсын хилийг хайн тогтоохоор хэлэлцээ хийв. :6 дугаар сар. Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга жанжин тэргүүтэй лам нар Богдод Бат Оршил өргөхөөр Их хүрээнд цугларч, Эрдэнэ Шанзудбын яаманд нууц зөвлөлгөөн хийжээ. :7 дугаар сар. Халхын дөрвөн хан тэргүүтэй Монголын зарим ноѐд лам нар Богд уулын модонд гэр барин нууц зөвлөлгөө хийжээ. :8 дугаар сар. Монголын төлөөлөгч Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан нар Петербургт очив. :10 дугаар сарын 10. Учаны бослого үүсчээ. :11 дүгээр сарын эх. Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан зэрэг долоон хүн "Монголын түр засгийн газар"-ыг зохион байгуулж, Хүрээний хэрэг эрхлэх Их сайд Сандог үлдэн хөөхөөр тунхаглахын хамт, Өвөр Монгол, Алшаа, Дарьганга, Барга зэрэг газруудын ван гүн нарт бүх Монгол нэгдэх тухай Богдын бичгийг уламжлан илгээв. :11 дүгээр сарын 30. Монгол "Тусгаар тогтнох"-оо тунхаглаж, Сандо амбан Оросын элчин сайдын газар далдлан орж, удалгүй Орос, Монгол цэргийн хамгаалал дор Хиагтаар хил гарч улсдаа буцах болжээ. :12 дугаар сарын 4. Сандо амбаныг цэрэгтэй нь хамт хилээс үлдэн гаргав. :12 дугаар сарын 6. Монголын "Тусгаар тогтнол"-той дуу хоолой авалцсан Хөлөнбуйрын "тусгаар тогтнох" бүлэгтэн цэрэг томилон Орос цэргийн дэмжлэгээр Манжуурыг довтолсон байна. :12 дугаар сарын 16. "Тусгаар тогтнох" бүлэгтэн Манжуурыг эзлэн авч, голын дээд урсгалын олон харуулын газруудыг ч байлдан эзэлжээ. :12 дугаар сарын 16. Жавзундамба Хутагт Хүрээнд хаан суурнаа сууж "Их монгол улсын наран гэрэлт хаан" хэмээгдэж "Олноо өргөгдсөн"-өөр оны цолоо болгов. :12 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын эл хошуу чуулганы олон ван гүн нарт уриалгын бичиг илгээв. Улиастайн жанжин ч Монголын цэрэгт үлдэгдэн гарав. Улиастайд Оросын Консулын газар байгуулагдав.Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалын нөлөөгөөр Түмэд хошууны нэгэн салаа цэрэг Батхаалгад умардын цэргийн эрхтэнийг эсэргүүцэх зэвсэгт бослого гаргав. Умардын цэргийн эрхтэн ч их цэрэг томилон Жи Нин, Гүэй Сүй, Бугат гурван замаар Улаанцавын чуулганд довтлон орж бослогийг дарангуйлаад, Батхаалгын сүмийг галдав. Алшаагын Гө Лу Хуй эвлэлийн түрүү Жан Жин Мин-ээс Нин Ши Ан-ын Гө Лу Хуй-ын түрүү Лиү Хуа Тан-ыг хавсарч Инчуаныг дайран эзлэхээр төлөвлөж байгаад нууц нь задран Алшаа Чин ван Даваанбүлүгжала ба Хөх нуурын Ма Чи-ын дарангуйлалд учирч ялагдав. Мөн оны арван хоѐрдугаар сард Шинжаны Монголчууд Чингийн засгийг эсэргүүцэх тэмцэл гаргажээ. * 1912 он :1 дүгээр сарын 14. Оросын Хайлаарт суугаа Консул Усад-ын дэмжлэг дор Өөлдийн ерөнхий захирагч ноѐн Шинфү, Хуучин Баргын ерөнхий захирагч Цэгц ба Шолон хошууны ерөнхий захирагч Чөн Дө зэрэг хүмүүс орчмын эл хошуудын Монгол цэрэг мянга гаруй хүнийг цогцлуулж, Оросын тусалсан таван зуу гаруй буугаар зэвсэглээд ―Чин хаант гүрний журмын цэрэг‖ хэмээн алдаршуулж Бүгд найрамдахыг эсэргүүцэж эхэлсэн байна. Мөн өдрийн орой Хөлөн хотыг довтлон эхлэж арван тавны өдөр хотыг эзлэн авч Хятад ноѐдыг үлдэн Хөлөнбуйрын ―Тусгаар тогтносон‖-ыг тунхаглаж, Хүрээний Богд хааны засгийн газарт харъяалагдах засгийн ордон байгуулж Манжуур зүг үргэлжлэн цэрэглэсэн байна. :1 дүгээр сарын 20. Хөлөнбуйрын Монгол цэргүүд Мөнхшил харуулын газрыг довтлон эзлэв. :1 дүгээр сарын 23. Оросын Гадаад явдлын яамны сайд Хаандаа айлтгал өргөж, одооны ашигтай цагийн байдлыг завдаж Манж орон дахь нөлөөгөө чангатгах ѐстой гэсэн бөгөөд мөн өдөр Сазановагаас Цагаан хаанд Оросоос Монголыг хамгаалан Дундад улсаас тусгаарлуулах хэрэгтэй гэж дурьдсанд Цагаан хаан эдгээр саналыг зөвшөөрсөн. :Мөн сарын сүүлч. Хар мөрөн мужийн цагдан захирагч сайдаас түшмэл томилож Хөлөн хотноо хүрч Шинфү нарыг ятган ―Тусгаар тогтнох‖-ыг нь хүчингүй болготол, Хайлаарт суугаа Оросын Консул Усад яаравчлан ирж Шин фү зэрэг хүмүүсийг зэвсэг, мөнгө бодисын тусламжаа зогсоох зэрэг зүйлээр гачин шахаж байгаад энэ нэг бодлыг нь хаяуулсан байв. :2 дугаар сарын 12. Жоу Чүн Фан-аас харъяат цэргээ дагуулан Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон Монгол цэргүүдтэй Жи Лалин орчим ихээр байлдаж ялагдан ухрав. :3 дугаар сар. Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон засгийн ордны тэргүүлэгч, Хөлөнбуйр газрын бүгдийн дарга Шин фү зэрэг хүмүүс Жибзундамба Хутагтын өргөмжлөлийг хүлээн авч жинхнээр Монгол улсад даган оров. :4 дүгээр сар. Хүрээнээс ирүүлсэн Монголын―Тусгаар тогтнолын тунхаг‖-ыг хүлээн авсан Хөвсгөл нуурын Урианхайн бүгдийн дарга Хишигжаргал, Дарьгангын бүгдийн дарга Содномдовдон, Шилийн голын чуулганы зүүн Хуучид ван Салнунточал нараас өөр өөрийн харъяат олон ардаа авч эн түрүүнээ Богд хааны засгийн газарт дагаар орж хүч нийлэх гэсэн өргөдлийг Хүрээний эрх баригчид хүлээн зөвшөөрчээ. :4 дүгээр сар. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай вангаас туслагч тайж Нучинга, Вангийн сүмийн ширээт лам Бөхбуян ба Чимэдсүрэн гурван хүнийг Халхад элчээр илгээж Богд хаант засгийн газрыг дагах бичгээ дэвшүүлэв. Тэгээд Жибзундамба Удай ванг ―Дундад иргэн улсыг довтлох нэгдүгээр замын ерөнхий жанжин‖-аар томилож, зэр зэвсэг туслан Жирмийн чуулганы арван хошууг дагуулан урвалга гаргахаар зааварлав. :4 дүгээр сар. Хятад худалдаачдын пүүсийг довтлон дайрах ажил ширүүсч байв. :4 дүгээр сар. Бинт ван Гончигсүрэн Хүрээнд явав. :5 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын зарим газарт хоѐрдахь удааны уриалгын бичгийг илгээв. :5 дугаар сарын 17. Бээжингийн засгийн газраас Торгууд ван Балтыг Алтайн хэрэг эрхлэх сайдаар томилов. :7 дугаар сар. Монгол цэрэг Даргангыг эзлэв. Юань Шикай Богд хааны засгийн газарт цахилгаан явуулж Дарьгангыг эзэлсэн учраар эсэргүүцэл гаргаж төлбөр өгөх хэрэгтай гэв. :7 дугаар сарын 8. Гуравдугаар удаагын ―Япон Оросын нууц гэрээ‖ байгуулагдаж, Бээжингийн уртрагын шугамаар Өвөр Монголыг зүүн баруун хоѐр хэсэг хувааж баруун хэсгийг Оросын , зүүн хэсгийг Японы хүчний хүрээ болгохоор тохиролцжээ. Шилийн голын чуулганы баруун Хуучид вангийн хошуу, Авгын зүүн баруун хошуу, Үзэмчины зүүн баруун хошуу, Сөнөдын зүүн баруу хошуу, Авга нарын зүүн баруун хошуу, Жирмийн чуулганы засагт вангийн хошуу, Бинт чин вангийн хошуу, Ерөөлт вангийн хошуу, Бодолгот вангийн хошуу, Нарангэрэл вангийн хошуу, Засаг Пунцагийн хошуу, Жалайд хошуу, Зуу-Удын чуулганы Ар Хорчин хошуу, Баарины зүүн баруу хошуу, Жарууд хошуу, Дархан бэйсийн хошуу, Хишигтэн хошуу, Их Зуугийн чуулганы ван Арвинбаяр нарын таван хошуу, Улаанцавын чуулганы таван хошуу, Зостын чуулганы Харчин вангийн хошуу, Ван Цэдэннамжалванбуугын хошуу, Цахар найман хошуу, Дөрвөд Далай хан аймгийн арван хоѐр хошуу, Дөрвөд баруун гарын дөрвөн хошуу, Захчин хоѐр хошуу, Алтайн Урианхайн долоон хошуу, Торгуудын гурван хошуу, Хошууд нэгэн хошуу, Ар Илигийн Цахар нэгэн хошуу, Тагнын Салжиг, Дочи хоѐр хошуу, Хасгийн хэдэн хошуудын ноѐд түргүүлэгчдээс харъяалах ардын хамтаар удаа дараагаар ―Монгол улс‖-д дагаар орж тамагт бичиг ба билэг ѐслолыг хүргэж ирснийг Богд хааны засгийн газар хүлээн авч, хэргэм зэрэг шагнаад, эдгээр хошуудын язгуурын нутгийг хэвээр захиран шийтгэх эрх тушаалыг баталсан бөгөөд нэг бүлэг захирах дарга ба туслан шийтгэх сайдыг шинээр томилжээ. :8 дугаар сарын 20. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай ван хошууныхаа гурван мянга гаруй хүнтэй зэвсэгт хүчээ дагуулж сүмд ―Тусгаар тогтонигсон‖-оо тунхаглаж, ―Зүүн Монголын Тусгаар тогтнолын тунхаг‖ыыг нийтлэж гурван замын цэрэг томилон Тао Нан, Кай Тун, Түчүан зэрэг газрыг довтлов. Хорчин баруун гарын хойд хошууны Рашминжүүр гүн ч идэвхитэйгээр цуурайтаж Удайн цэрэгтэй нийлэв. Зүүн хойтын гурван мужийн бүгдийг захирагч ноѐноос Ү Жүншөн нарын их цэргийг томилон дарангуйлан цохисонд Удай нар Солон ууланд зугтаан оров. :8 дугаар сарын 19. Иргэн улсын засгийн газар ―Монголыг үзэх хууль зүйл‖-ыг нийтэлж, Монгол ван гүн нарын уул эрх ашгийг хэв ѐсоор байлгахыг амлаж илбэн татах бодлогийг эрчимтэй явуулсан байна. :8 дугаар сарын 20. Хайсан, Дамдинсүрэн нарын удирдсан Монголын цэрэг хоѐр сар гаруй бүслэн дайралт хийж Ховд хотыг эзлэв. :9 дүгээр сарын 8. Удай вангийн цэрэг, Жөн Дүн Шиан-д эсрэг этгээдтэйгээ ширүүн тулалдаан болж, мөн сарын сүүлчээр Удай, Рашминжүүр нар Оросын хамгаалал дор Хайлаараар дамжиж Халхад зугтаан очив. Удайн бослогийг дарсны дараа, Иргэн улсын засгийн газар нэг түм таван мянган хүний цэрэг ангийг томилон Тоа Нанфү орчим байрлуулжээ. :10 дугаар сарын 27. Монгол цэрэг Шилийн голын чуулганы баруун Үзэмчин ба Сөнөд зэрэг хошуудаар довтлон орж ирэв, Цахарын Дүтүн түшмэл Хө Жүн Лиян цэргээ дайчлан хориглож байлдаад Дарьганга орчим ялагдан ухарчээ. :10 дугаар сар. Тогтохын хүү цэрэг дайчлаж Шилийн голд орж ирээд Авга вангийн ордныг дайрч мал хөрөнгийг нь булаан авч Авга ван Янсаныг баривчлаж Хүрээнд аваачив. :10 дугаар сар. Жарууд зүүн хошуунд Богд хааны засгийн газрыг дагах бослого гарчээ. :10 дугаар сарын 28. Бээжингийн засгийн газраас тусгай тушаалтан томилж Чанчүнд Жирмийн чууулганы арван хошууны Ван гүн нарын хуралдааныг хуралдуулж Иргэн улсыг хүрээлэх, дураар харь улсын банкнаас зоос зээлэхийг цаазлах зэрэг арван зурвас тогтоолыг тогтоосон байна. :11 дүгээр сарын 3. Монгол ба Орос жинхэнээр ―Орос Монголын хэлэлцээр‖ ба арилжааны тухай тусгай гэрээнд гарын үсэг зурав. :11 дүгээр сарын 7. Бээжингийн засгийн газаас Оросын элчин сайдын газар нот бичиг гардуулж ―Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын тухай чанга эсэргүүцэл тавьсан бөгөөд Оросын Монгол лугаа тогтоосон аливаа гэрээг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлсэн байна. :11дүгээр сарын 13. Улаанцавын чуулганы зургаан хошууны засаг нэр холбон бичиг өргөж Бүгд Найрамдахыг эсэргүүцэн Ар Монголтой нийлэх гэж дурьдсанд хол дахиныг амаржуулагч жанжин Жан Шоу Жөн Улаанцавын чуулганы дарга Леванноров, Их зуугийн чуулганы дарга Арвинбаяр нарыг хотондоо авчирч ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖- ны урагштай биелэгдэхэд бэлтгэл хийжээ. :12 дугаар сарын 9. Хол дахиныг амаржуулах жанжин Жан Шоу Жөн Түмэд хошууны цэргийн даргаас Монголын цэрэг Билгийн улиралын арван нэгэн сарын үеэр Өвөр Монгол зүг довтлох чимээг олж сонсоод цэргээ гурван зам хуваан сахин суулгасан байна. :12 дугаар сар. Богд хаант улсын засгийн газар Ханддорж, Ширнандамдин, Чен Дө (Хөлөнбуйрын) нараар толгойлуулсан төлөөлөгчдийн бүлгэмийг Орост томилон хэлэлцээ хийлгэхээр мордуулав. Мөн оны зун, ДИУ-ын засгийн газар Өвөр Монголын бослогыг дарахын тулд үлэмжхэн цэргийг Чуулалт хаалга, Батхаалга, Долоннуур, Хөххот, Бугат хотын чиглэлд таван замаар анги хуваан түлхэн оруулав. Мөн үеэр Өвөр Монголчууд Богд хааны засгийн газарт айлтгал өргөдөл дэвшүүлж, Хятадын цэргийн эрхтний дарлалаас чөлөөлж авахыг гуйв. Мөн оны өвөл, Богд хааны засгийн газарт Өвөр Монголд цэрэг орох нууц хуралдаан болжээ. *1913 он :1 дүгээр сар. Монголын таван замын цэрэг Өвөр Монголд оров. Үүнд: Нэгдүгээр зам нь: Егүзэрийн хийдийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдцэрэнигйн удирдсан цэрэг. Хоѐрдугаар зам нь: Дарьганга--Шилийн гол-- Зуу-Удын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт гүн Хайсан, дэд сайд шударга баатар Бавуужавын удирдсан цэрэг. Гуравдугаар зам нь: Сөнөдийн хоѐр хошуу, Дөрвөд вангийн чиглэлд цэргийн яамны дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжихын удирдсан цэрэг. Дөрөвдүгээр зам нь: Хөх хотын чиглэлд, сайд гүн Сономдоржийн удирдсан цэрэг. Тавдугаар зам нь: Урадын гурван гүн, Хатан голын чиглэлэд их цэргийн дэд зэргийн түшмэл Зүтгэлтийн удирдсан цэрэг тус тус хөдлөх болсон юм. Дамдинсүрэнг зүүн өмнө зүгийн цэргийг дайчлан захирах ерөнхий захирах жанжнаар тохоон томилжээ. Зоритг баатар Тогтохыг энэ удаа томилсонгүй, Их цэргийн зөвлөгч бөгөөд Богд хааны сэргийлэн хамгаалах цэргийн даргаар Хүрээнд хоцроов. :1 дүгээр сар. Өвөр Монгол руу хөдөлсөн Богд хааны цэрэг нийт нэг түм байв. Цэргийн захирагчид нь голдуу Өвөр Монголоос дагаар ороод дахиад нутагтаа байлдахаар ирсэн хүмүүс байлаа. Богд хааны засгийн газар зэвсгийн хүчээр Өвөр Монголыг эзлэх бодлогтоо үйлчлэхийн төлөө ухуулга нэвтрүүлгэ хийж, дагаар орохоор ирсэн ба ирээгүй Монгол овогтонд зориулан ухуулан зарлах бичиг тархааж байлаа. Мөн Өвөр Монголд цэрэглэх зам зуураа болон хүрсэн газраасааа цэрэг нэмэн элсүүлж байв. :1 дүгээр сарын 10. Богд гэгээн Жибзундамба Юан Шикай-д цахилгаан явуулж, Монголыг улс болон тогтнохыг харшлах хэрэггүй хэмээсэнд Юан Шикай ч хариу цахилгаан явуулж, Монгол ДИУ тусгаарлах нь зүй бус, нэгдвэл зохино гэсэн байна. :1 дүгээр сар. ―Монгол Төвдийн найрамдлын гэрээ‖ байгуулагдав. :1 дүгээр сарын 23. ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖ Хол дахиныг амаржуулах хотноо хуралдаж, Улаанцав, Их зуугийн чуулганы ван гүн нар, Иргэн улсыг хүрээлж, Монголын ―Тусгаар тогтнол‖-ыг эсэргүүцэхээ илэрхийлжээ. Мөн өдөр Богдын засгийн газрын ерөнхий сайд Сайн ноѐн хан Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийн бүлгэм Орос зүг мордож, Оросын дэмжлэгт талархал дэвшүүлэхийн хамт цэрэг дайны тусламж олохоор чармайжээ. :2 дугаар сар. Бээжингийн засгийн газрын хуурай замын цэргийн яамнаас томилсон тагнуулууд Богд хааны цэрэг зам хуваан Өвөр Монголд орсон байлдааны төсвийг мэдэв. :3 дугаар сарын 31. Богд хааны засгийн газраас таван замын Их цэргийн тохиолдсон олон монголчуудаас хүчин хавсарч байлдахыг уриалсан ―Өвөр Монголын нийт оронд зарлагдсан бичиг‖ гэгчийг нийтлэв. :3 дугаар сар. Иргэн улсын засгаас Богд хааны цэргийн дайралт ба Өвөр Монголын ван гүн нарын тусгаар тогтнох хөдөлгөөнийг сэргийлэх зорилгоор И Жүн цэргийн дэд Силин, Рехө-ийн дэд дүтүн түшмэл Ми Жэн Био-ийг Линши-ын сахин дарангуйлах ноѐноор томилж, арван хоѐр анги, дөрвөн түм гаруй цэргийг захируулан Линши, Бор хот, Улаанхад зэрэг газрыг сахин суулгав. :3 дугаар сарын 8. Хүрээнд Монгол цэргийн бригад байгуулах тухай Орос–Монголын хэлэлцээр тогтоогдож, Богд хааны засгийн газар Орос жанжин Кристоферыг ерөнхий сургагчаар урьж ―Эл аймгийн цэргийг тэд захирах эрх‖- тэй гэж тогтоосон байна. :3 дугаар сарын 24. Богдын цэрэг Да Ван Миао сүмийг довтолсонд Хуай Жүн цэрэг тосон байлдаж Хишигтний Бяруу балгасны дөчин газрын цаанах элсэнд цохиж ухруулав. :4 дүгээр сарын 3. Шилийн голын Эрчээл гэдэг газар болсон тулалдаанд Иргэн улсын 500 зуун цэрэг сүйджээ. :4 дүгээр сарын 4. Богдын цэрэг Өвөр Монголын зүүн хэсгийн олон газар дайралт хийв. :4 дүгээр сар. Баруун Сөнөдийн нутагт ширүүн тулалдаан болж Иргэн улсын 150 цэргийг устгав. :4 дүгээр сарын 8. Бугатын чиглэлд Шан Ши цэргийн ширүүн дайралтад Монголын цэрэг 30 гаруй хүн алагдаж ухрав. :5 дугаар сар. Оросын засгийн газар Богд хааны засгийн газартай Хиагтаас Хүрээ хүрэх Төмөр зам засах гэрээ тогтоов. :5 дугаар сарын 16. Богдын цэрэг Шандуг эзлэв. Тав дугаар сарын 25-нд Богдын цэргийн долоон зуй гаруй хүн Жирмийн чуулганы хилд довтлон оров. Рехө-гийн Дүтүн-гийн И Жүн цэрэг Улаанхад оронд орж сахин суув. :6 дугаар сар. Богдын цэрэг дахин гурван замаар довтлон эхлэж Баруун зам нь Бор тохойг чиглэн, дунд зам нь Хөх хот зүг довтлон, зүүн зам нь Сөнөд хошуу зүг давшжээ, Хятад цэргийн Ми Жүн Биу-гийн бүлэг Давааны ард гарч өвөл гол орчим Найданжавын цэрэгтэй байлдаж, Бавуужав, Хайсангын цэрэг харин завшаанаар Бяруу балгасыг эзлэв. Адилхан хугацаанд Вангийн Жоу-гийн Ванданям, Далаад хошууны Баян гүн, Хангин хошууны Цолмон, Гирины Монгол Бао Жай Шан нар цэрэг дагуулан Их Зуу аймгийн хойд хэсгийг байлдан эзлэв. Иргэн улсын цэрэг бүх талаар ялагдалд учирсан тул Хөбэй, Шан Шиг-аас дахин их цэрэг татаж туслан байлдуулав. :6 дугаар сар. Жирмийн чуулганы газар Богдын цэрэг болон Иргэн улсын цэргийн хооронд ширүүн тулалдаан болжээ. Энэ удаагын их тулалдаанд Монголын талаас Чимэдцэрэн, Найданжав, Насан- Аривжих, Морьжав болон Бавуужавын удирдсан цэрэг анги оролцсон байна. Мөн энэ үеэр Ар Өвөр Монголын уулзуур оронд Солон уулын тулалдаан болжээ. Нийт 1 800 цэрэг тус тулалдаанд оролцов. Мөн оны зун Богд хааны засгийн газраас цэргийн яамны их сайд Далай ван Гомбосүрэнг Өвөр Монголын байлдаанд томилжээ. :7 дугаар сарын эх. Иргэн улсын цэрэг 2 000 хүн болон Богдын цэрэг 800 хүн Шилийн голын хил дотор тулалдаад хоѐр талд бүр хохирол гарав. :7 дугаар сар. Богдын цэрэг ба Иргэн улсын цэрэг Үзэмчиний Өвөл гол, Сөнөд, Байшинт уулын ам, Дамбын даваа, Линши, Долоннуур, Батхаалга- ын орчин зэрэг газруудаар байлдаж байв. Долоо найман сарын үеэр Богдын цэрэг үндсэндээ Шилийн голын нутгийг бүр эзлэв. :7 дугаар сарын 13. Богдын цэрэг Долоннуурын боомт газар—Дархан уул сүмийг эзлэв. Тэнд байсан Иргэн улсын 2 000 сэргийлэн сахих цэрэг арга бус ухарч гарав. :8 дугаар сарын 1. Богд хааны засгийн газрын эрхшээлд орсон газар орны хэргийг тусгайлан хамаарахын төлөө, Богд хааны зарлигаар Егүзэр Хутагт Галсандашийг зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх сайдаар Өвөр Монгол руу томилов. :8 дугаар сар. Богдын цэрэг Да Ван Миао Сүмийг дайран эзлэж, Бяруу балгас зүг давшив. Иргэн улсын Долоннуурыг дарангуйлан сахигч түшмэл ван Хуай Чин, Хуай Жүн цэргийг томилон гэдрэг довтлон, мөн сарын дунджаар Да Ван Миао сүмийг булаан авч, Богдын цэрэг ухрав. :8 дугаар сар. Долоннуурын талбарт Насан- Аривжихын дайчилсан 1 200 цэрэг Иргэн улсын 7 000 цэрэгтэй ширүүн тулалдаан хийв. :8 дугаар сарын дундаж. Зүүн хойд орноос томилсон Иргэн улсын туслах цэрэг Өвөр Монголд орж ирэв. :8 дугаар сарын сүүлч. Богдын цэрэг Цахарын Лав худаг, Халх тал ба Хүйс зэрэг газраар Иргэн улсын цэрэгтэй тулалдаж байв. Мөн сар, Найданжавын дайчилсан Богдын цэрэг хоѐр зам хуваан Линши тавин гэр, Зулчин сүмийг довтлон эзлэв. Мөн сар, Дамдинсүрэнгийн дайчилсан Богдын цэрэг Шулуун Хөх хошууг эзлэв. :9 дүгээр сар. Богдын цэрэг Жарууд ба Ар Хорчинг эзлэв. :9 дүгээр сар. Бээжингийн засгийн газар Өвөр Монголын байлдаанд туслах цэрэг 12 хороо морьт цэрэг ба явган цэргийг томилжээ. Мөн оны намар. Богдын цэрэг Цахарын нутгийг эзлэж дуусгаад улмаар Цагаан Хэрмийн зарим боомт газраар тулж очоод сэргийлэн хамгаалалт хийж байжээ. :9 дүгээр сарын 18. Зүүн Сөнөдийн Засаг Сүржав ард олноо дагуулан Богдын засгийг дагахаар зугтаасанд Юан Шикай зарлиг буулган Чин вангийн хэргэмийг нь хасав. :9 дүгээр сарын 21. Бавуужавын дагуулсан Богдын цэрэг Бяруу балгасыг дайран эзлэж, хорин гурваны өдөр Да Ван Миао сүмийг дахин эзлэв. :9 дүгээр сар. Архуа гүн Насан-Аривжих цэрэг түшмэд 100 хүнийг дагуулан Иргэн улсын талд урважээ. Мөн энэ үеэр Богдын цэргийн удирдагч Мөрөнга учир битүүлгээр хорлогдов. :10 дугаар сарын 29. Баруун замын И Жүн цэргийн Ми Жен Биу-ийн хүчин туслахаар ирсэн зүүн хойдын цэргийн У Жүн Шин-ий цэрэгтэй хамтран Бяруу балгасыг буцаан авч, удалгүй Да Ван Миао сүм ба Түлхэн сүм зэрэг газрыг ч буцаан авав. Умард замын И Жүн цэргийн Чен Де Шен-ий цэрэг Найданжавын цэргийг ялаад Зулчин, Шивэртэй, Тавин гэр зэрэг газрыг буцаан авч, Даваан ар хүртэл гэдрэг довтлов. Намар Долоннуурын баруун хойд их элсэнд тулалдаан болж Иргэн улсын цэрэг мянга шахам хүн сүйдэв. Мөн Бавуужавын хороо Шандугийн гол, Үхэрчин уул зэрэг газарт ширүүн довтлолт явуулав. :11 дүгээр сарын 3. Иргэн улсын цэрэг Долннуурт довтлоод Богдын цэргийг цохин гаргаж Цахарын зуун найман сүм хотыг эзлэв. :11 дүгээр сарын 5. Хаант Орос улс ба Дундад иргэн улс ухуулан тунхаглах бичигт гарын үсэг зурсан байна. Энэхүү тунхаг бичигт, Орос улс Иргэн улсын Гадаад Монголыг хэмжээтэй эзэрхэх эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд Иргэн улс Ар Монголын өөртөө засах эрх (Автономит засаг) 1912 оны 10 сарын 21 өдрийн ―Орос Монголын худалдааны хэргийн тухай зүйл‖-ийг журамлан хэлэлцэж Иргэн Улс ба Ар Монголын холбогдлыг тодорхойлон тогтоохыг хүлээн зөвшөөрөв. :11 дүгээр сарын 9. Богд хааны цэрэг хэдэн мянган хүн их буутай өмнөш дахин довтлож 15-ны өдөр Батхаалга зэрэг газрыг эзэлсэн боловч удсангүй Хол дахиныг амаржууулах хотын Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайралтад найман зуу гаруй хүн үрэгдэж ухрав. Мөн сарын эхэнд хоѐр мянга найман зуу гаруй Богдын цэрэг Чуулалт Хаалганаас умар байсан Хятад цэргийг хүчтэй довтлон таван зуу гаруй хүнийг алж шархдуулав. :11 дүгээр сарын 19. У Жүн Шөн, Ми Жен Биу нар Богдын цэргийн гараас Да Ван Миао сүмийг дахинт буцаан авав. Мөн өвөл Тогтох цэрэг дайчлан дахин өмнөш довтлож Батхаалгыг эзлэв. Гэвч хэдэн өдрийн дараа Иргэн улсын цэрэгт булаагдав. :12 дугаар сарын 16. Богд хааны засгийн газар цэргээ Ар Монголын хил тийшээ татах тухай шийдвэрээ илэрхийлэв. Мөн оны сүүлч, Богдын цэрэг идэг идэгээр Монголын хил зүг ухрав. Энэ үеэр Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайрах хүчин нь нэмэгдэж ялалттайгаар давшиж Богдын цэрэгт эзлэгдсэн газруудыг дахин булаан авч эхлэв. Нийслэл Хүрээнд ―Шинэ толь‖ сэтгүүл хэвлэгдэж эхэлсэн бөгөөд орчин цагийн анхны сургууль байгуулагдав. :1913 оны эцэс 1914 оны эхээр, Монгол улсын ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид Хаант Орост айлчлав. *1914он :1 дүгээр сар. ДИУ-ын засгийн ордон Сүйюаны онцгой засаг захиргааны орон байгуулахаар болж жанжныг дүтүн ноѐн болгон хувируулан томилож, уулын Гүйсүй Дао (道)-д харъяалагдаж байсан арван хоѐр шиан, Улаанцавын чуулганы зургаан хошуу, Их Зуугийн чуулганы долоон хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сар. ДИУ-ын засгийн газар Рехө-гийн онцгой засаг захиргааны орныг байгуулахаар болж, дүтүн ноѐн томилон Зостын чуулганы долоон хошуу, Зуу-Удын чуулганы арван хоѐр хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сарын 6. Иргэн улсын цэрэг гэнэт Ар Монголын хилд цөмрөн орж Галсандашийн сайдын яамыг бүслэн дайрав. :3 дугаар сарын 9. Богд хааны засгийн газраас Оросын консулд бичиг өгч, Дундад Оросын хэлэлцээрийн ѐсыг зөрчиж түрэмгийлэл явуулж байгаа Хятад цэргийг тэд ухруулж, баривчлагдсан сайд Галсандашийн биеийг тавиулах тухай хатуу шаардлага тавив. Мөн оны эхээр Халхад байсан Өвөр Монголчууд элдэв зүйлийн хүчирдэлд орсноос нэг бүлэг хүмүүс уг нутагтаа буцаж ирэх хүсэлтээр Иргэн улсын засгийн газартай хэлэлцээ хийхийн төлөө 9 хүний төлөөлөгчийн бүлгэм томилов. Иргэн улсынхан тэд нарыг баривчилж есүүлийг цөм алав. :6 дугаар сарын 14. ДИУ-ын засгийн газар Цахарын онцгой засаг захиргааны орныг байгуулан дүтүн ноѐн томилож Фенчен, Лианчен зэрэг долоон шиан, Цахарын зүүн баруун гарын найман хошуу, жич дөрвөн малжлын сүрэг, Шилийн голын чуулганы арван хошууг ерөнхийлөн захируулав. :8 дугаар сарын 1. ДИУ-ын ордноос Алшаа, Эзнээ хоѐр хошууны цэрэг дайны сэргийлэлтийн явдлыг Ниншиан мужийн цэргийг захирагч түшмэлээр хариуцуулахаар тогтоов. Юан Шикайгаас Алшаа чин ван Даванбүлүгжилыг Баруун Монголын тохинуулах сайдаар томилов. Үүшин хошууны туслагч Түмэн- Очир чуулганы дарга, Сүйюаны дарангуйлан сахигч яамтай хуйвалдаж байгаад ―ардыг өдөөн урвуулсан‖ ялаар Шинэ ламыг баривчлаж, Үүшиний ―дугуйлан‖- гуудыг тархаав. :9 дүгээр сарын 8. Дундад, Орос, Монгол гурван этгээдийн Хиагтийн хуралдаан эхлэв. :9 дүгээр сарын 20. ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын анхны төсөл байгуулагдаж, Монголыг ДИУ-ын нэгэн хэсэг, Монгол улсын нэр, хааны цол, оны цолоо хүчингүй болгох асуудал дээр санал нэгдэхгүй байжээ. Мөн сарын гучны өдөр Оросын консулаас Монголын эрх баригчидтай ―Төмөр замын гэрээ‖ ба ―Цахилгаан утасны гэрээ‖ тогтоож Оросоос Монголд төмөр зам засах эрх ба холбоо мэдээний цахилгаан утас татах эрх олов. *1915 он :3 дугаар сарын 16. Бавуужав нарын дагуулсан Богдын цэрэг Кайлу орчим довтлов. 5 дугаар сарын 9. Юан Шикайн засгийн газар японтой ―Хорин нэгэн зурвас‖-ыг тогтоож Өвөр Монголын зүүн хэсгийн их хэмжээний эрх мэдлийг Японд өгчээ. :6 дугаар сарын 7. Хиагтын гурван этгээдийнн хуралдаан эцэстээ шийдвэр гарч ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын хорин хоѐр зурвасыг жинхэнээр гарын үсэг зуран батлав. Мөн сарын 9- ны өдөр Жибзундамбаас Монголын тусгаар тогтнолыг хүчингүй болгохоо тунхаглаж, арван хоѐрны өдөр Юан Шикай зарлиг нийтлэж Монгол ван гүн нарын уулын хэргэм цол уул ѐсоор хүчинтэй гэдгийг нотлож, хамтат нь бас Жибзундамбыг Хутагт хан өргөмжилсөн байна. :6 дугаар сарын 16. Бээжингийн засгийн ордноос Чен Лү-г ерөнхийлөн захирагч сайдаар Хүрээнд томилсон байна. :9 дүгээр сар. Халхын цэргийн явдлын журганы түшмэд Бавуужавтай нууцаар зөвлөлцөн Өвөр Монголын зүг дахин довтлохоор болж, Бавуужавт гурван түмэн рублын зардал хангав. 10 дугаар сарын 28. Удай Ван Фентиан мужийн дурдсан долоон зурвас буцан орж өгөх нөхцлийг хүлээн аваад Бээжинд хүрч ирэв, арван нэгдүгээр сарын 4-ний өдөр Юан Шикай түүний уул хэргэмийг сэргээн өгөв. :10 дугаар сарын 29. Бээжингээс Хүрээний хэрэг эрхлэгч сайддаа цахилгаан мэдээ явуулж, Өвөр Монголыг түйвээж байгаа Бавуужавыг Хүрээний засгийн газар хавсран дарангуйлахыг шаартагтун гэв. :11 дүгээр сарын 6. Бээжингийн засгийн ордоны төлөөлөгч, Оросын элчин сайд Кропенскийтай Бээжинд ―Дундад Оросын Хөлөнбуйрын асуудлын тухай тогтоол‖-ыг тогтоож Хөлөнбуйрын ―Онцгой орон‖-ны байр суурийг мэдрэв. Мөн сарын арван зургаанд Юан Шикайгаагаас Шинфүг Хөлөнбуйрын дэд дүтүнгээр томилов. :11 дүгээр сарын 23. Иргэн улсын цэрэг Егүзэр Хутагтын сүмийг байлдан эзлэж Бавуужавын цэргийг таван зуу гаруй алж шахрдуулж, Егүзэр Хутагтыг бас барьж аваачив. Мөн жилийн өвөл, Бавуужав хэдэн мянган цэргээ дагуулж нутагтаа буцах нэрээр Өвөр Монголын зүүн хэсэг оронд орж ирээд зэвсэгт ажиллагаагаа үргэлжлүүлэв. Бээжингийн засгийн газраас Ма Чи ( 马麒)-ыг Хөхнуурын Монгол Төдвийг тохинуулах сайд ба Гансу, Ниншиан, Хөхнуур зэрэг муж орныг дарангуйлан сахигч түшмэлээр хавсарган томилов. Ингээд Ма овогт цэргийн эрхтний Хөхнуур дахь дөч гаруй жилийн ноѐрхол эхэлсэн байна. Оросын хөрөнгөтнүүд Хүрээнд ―Монголын үндэстний банк‖-ыг байгуулав. *1916 он :5 дугаар сарын 27. Бавуужав Халх голын Амгалантад тэнгэр газрыг тахиж, Чин улсыг тэтгэн босгох уриа дурьдан, Юан Шикайг эсэргүүцэхээр уриалж ―Хаан төрөө тэтгэх цэрэг‖ хэмээн байгуулав. Долдугаар сарын 1-нд Бавуужав гар доорхи гурван мянга гаруй хүнээ дагуулж Японы этгээдийн дэмжлэгээр цэргийн зөвлөгч Аоянаки-ын жолоодлого дор Халх голоос өмнөш довтолж Тао Нан зүг урагшлан, хорин дөрөвний өдөр Түчиүэн шианы хотыг эзэлжээ. Ү жүн шөнгийн цэрэг хориглон байлдаж таван зуу гаруй Монгол цэргийг устгаж цохин ухруулав. :6 дугаар сарын 6. Юан Шикай үхэв. :8 дугаар сарын 7. Оросын Бээжинд суугаа элчин сайдаас Дундад улсын гадаад явдлын сайдад нот бичиг гардуулж, Дундад улсын засгийн газраас Халх Монголоос сонгох зөвлөлгөөний гишүүнээ хасаж хаяахыг шаардсанд Дундад улсын талаас өөрийн нутаг дэвсгэрээсээ зөвлөлгөөний гишүүн сонгох нь зүй ѐсны эрх хэмээн няцаасан байна. :9 дүгээр сарын 3. Япон цэрэг Бавуужавын цэргийг хамгаалан дэмжиж Гүн Зу Лин-аар өнгөрөхөд Фентианы зүүн хойд цэрэг тосон байлдав. Мөн сарын хорин таванд Бавуужавын цэрэг Кайлу хотыг дахин довтлоод Хармөрөн, Фентиан хоѐр мужийн цэрэгт хавчин цохигдож хоѐр мянга гаруй хүн үхэн шархдаж, үлдэгсэд нь зугтаав. :10 дугаар сарын 8. Бавуужавын цэрэг Линши шианы хотыг довтолж байх зуураа Бавуужав суманд оногдон үхэв. Үлдсэн олон нь Чадраабал Шебжингээ нарын дагууллага дор Зүүн Үзэмчин орчмын оронд хорогдож байгаад Цахар, Рехө-гийн цэрэгт цохигдож Халх ба Хөлөнбуйр зүг зугтаав. *1917 он :6 дугаар сарын 16. Талжын дээрэм Хөлөн хотыг дайран эзлэж зам дагуу дахь олон харуулын цэгүүд цохигдон сүйдэж, Хөлөнбуйрын дэд дүтүн түшмэл Шинфү зугтан дутааж Оросын түрээсний газарт зайлав. :9 дүгээр сарын 30. Оросын цэрэг Хайлаар орчим мянга гаруй Монгол дээрмүүдтэй тулалдаан болж, Оросын цэрэг дээрмийг нэхэмжлэх нэрээр тус орныг эзлэв. Бээжингийн засгийн газраас хүн томилон харилцаж хилээс гарахыг шаардсан боловч Орос цэрэг зөвшөөрсөнгүй. Мөн сард Бавуужавын үлдэгдэл хүч болох Шебжингээн бүлэг Хөлөнбуйрын нутгийн цэрэгт хөөгдөж Халх гол орчим хүрээд Халхын цэрэгт амдан цохигдож, бүх цэрэг үндсэндээ сөнөөгдсөн байна. :11 дүгээр сарын 7. Чадраабал зэрэг хүмүүс Солон уулнаа долоон мянга шахам хүн цуглуулж дахин бослого гаргасанд Хармөрөн мужийн цэрэг ба Фентиан мужийн цэрэг урьд хожид хавчин цохиж, Жалайдаас баруунш үлдэн явуулсан байна. ДИУ-ын засгийн газар Орост ―Арван сарын хувьсгал‖ үүссэн дашрамыг завдаж Жун Дүн төмөр замын засаг захиргааны эрхийг буцаан авч, Манжуурт цэрэг суулган хамгаалуулав. Цаг төрийн үймээнээс дүрвэсэн малчин ард малаа туугаад Халхад зайлан одов<ref>Ө.Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он</ref>. ==Түүхэн баримтууд== ===Улс төрийн баримтууд=== ====Богд хааны уриалга==== :1913 онд Монголоос таван замын их цэргийг гаргаж тохиолдсон Монголчуудаас хүчин хавсрахыг уриалж ашиг тусыг тайлбарлан Өвөр Монголын олон нийтэд зарласан бичиг :Монгол улсын засгийн хэргийг эрхлэх газраас дотоод Монгол зургаан чуулган дөчин есөн хошууны олон лам хар ард нар ба Хөх хотын Түмэд, Цахар сүргүүдийн ард нар, Илийн харъяат Монгол, бас Алашаа ба Хөх нуурын зэрэг нарын найман сумын Монгол Өөлд Ширээт хүрээ зэргийн олон Монголчуудын шар хар бүхэн дор ухуулах ану: Бидний аймаг язгуураас хүчирхэг идэрхэг хойтох газрыг эзлэн сууж, дэлхий дахины олон аймаг дор дарагдсангүй, хэдий Манж улс хараахан мандах үес дор ах дүү нөхөр гийчин ѐсоор түмэнтээ харилцан ураг барьж, ямагт сайныг үзүүлэхийн тулд олон Монгол аймаг харъяат болон дагасан боловч газар орны эрх ашгийг эзэлсэн газаргүй, олон засаг хошуу болгож, өөр өөрийн харъяат албат газар орныг эзэрхэн захируулсан бөлгөө. Ойрхи хэдэн жилээс иргэн зальхай түшмэд эрхийг эзлэж, шинэ засгийг явуулмой хэмээн Монгол газар иргэн элсээн, тариа хаглуулж газар орны ашгийг эзлэж эрх эзэрхлийг булааж халдан дарлах төдийгүй, бас бурхны шашныг хөнгөлж, Монголын хуучин ѐсыг халсугай хэмээгээд бидний Монгол ард үл хорссоноор үгүй, уржинан жил өвөл цагт дотоод муж дор Гамин цэрэг хуралдаж Манж улсын ѐсыгхалж, бүгдээр найрамдах улс болмой хэмээх тухай манай гадаад Монголын дөрвөн аймгийн чуулганы олон ван гүн засагуудын өөрчлөн улс төр байгуулахыг бүгдээр зөвлөлдөж, Очирдара Богд гэгээнийг Монгол улсын хаан хэмээн өргөмжилж, эрдэнийн сууринд залж, Их Юан улсын хуучин ѐсыг дахин гийгүүлж, өөр аймгийн дотор дарлагдахаас үүрд мултарч, олон аймгийн хойч үеийн ичингүйрлэлийг үгүй болгосугай хэмээсэн нь эдүгээ хол ойр газрын олон Монголчууд дараа дараагаар ирэх нь тасралтгүй. Санаваас дотоод Монголын олон ван гүн тайж бүрнээр Юан улсын Тайзу хааны хүүхэд үрсийн тулд зүй нь нэгэн сэтгэлээр бүгдээр нийлж, зүтгэн хүчлэх болвоос урьд өвгөдийн ѐсыг тахиулж, угаас байсан газар орноо өөр аймгийн ардад эзлэгдэхгүй, мөхсөн Зан То Бу Ла (?) ард мэт боол шивэгчин мэт халдуулахаас хэлтэрвээс болмой. Эдүгээ заримууд нь бидний доторхи Монголын түшмэд лам нар Хятад ардын баширлах, худал урихан үгс буюу хуурмаглах зальхай арга дор ташааран орж бидний Монголыг өөрчлөн улс төр байгуулахыг байлгаж, Дундад Иргэний таван аймаг бүгдээр найрамдах улс хамт нийлбээс бид нар Монгол аймаг ард цөм нэгэн адил ашиг буй агаад үүнээс хойш үүнд энэхүү түвшин жаргалыг эдэлмой хэмээн бичиг илгээн ирэх нь амой. Иймийн тул манай засгийн хэрэг шийтгэх газраас Хятад улсын хамт нийлбээс хойч өдөр бидний Монгол дор зовлон болох хэдэн зүйлийг гарган бичиж, олон дор дурьдан сонсгосугай. Байцаабаасуу, Оу Жу Ми Жоу газрын олон гадаад улс дор бүгдээр найрамдах улс хэд хэдэн буй амой. Тэдний хууль болбаас улсын харъяат газар орноо бүрнээр албаны болгож, харяъат иргэд газар орон дор гэр байгуулж, тариа тарьбаасуу зоос гаргаж албан дор тушаасны хойно сая өөрийн хөрөнгө болгомой. Эдүүгээ Иргэн улс лугаа нийлбээсүү Монголын газар орон цөм тэдний улс төрийн болохын тулд дотоод газар дор багталцахгүй ядуу иргэдийг шилжүүлэн суулгаж, гаал хөлс хураан тариа хаглуулахыг зүйгээр хориглон зогсоовоос, зохилдохгүй агсаар өвгөдийн үлдээсэн газар орныг өөр аймаг дор бүрнээр эзлүүлж, харин ч бид зоос гаргаж худалдан авхад хүрмүй. Тэр дээр бидний Монгол болбоос язгуураас саруул хөдөө талд дор хэн алиныг ялгахгүй санааны дураар адуулан аж төрж ирсэн бөгөөд аж төрөхөд мөн залхуу цалгайгаар хойч өдөр улс бүхэн дор энэ мэт хуулийг нийтээр явуулах цаг дор хүрсэн хойно Монгол аймгийн ард шөвөг хатгах газар харинолохгүй зовлон болох нь энэ нэг. Түүнээс урьд Манж улсын цаг дор бидний Монголчуудын гааль гувчуур хураахыг үүрд хэлтрүүлсэн бөлгөө. Эдүгээ бүгдээр найрамдах Иргэн улс, Манж улсын гадаад улсаас агсан авсан төлөөгүй өр найман зуу илүү сая одоо шинэ агсан авах мөнгө зургаан зуу илүү сая үнийг бүрнээр Бүгдээр найрамдах Иргэн улсаас төлсүгэй хэмээн нэгэнт олон улс дор зарлажээ. Бидний Монгол хэрвээ Иргэн хамт нийлбээс, дараа төлөх хугацаа хүрсэн цаг дор эрхгүй элдэв зүйлийн нэр зохион таван аймгийн иргэнээс нэгэн адил тэгшхэн хурааж төлмой. Нэгэнт улсын иргэн болсны тул зүй дор төлөхгүй хэмээн үл чадмой. Иргэнйи нэгэн адил тэсгэн хураах дор хүрвээс, хэд хэдэн зуун он болтол гааль гувчуур өгсөнгүй Монгол аймаг энэ зэргийн хүнд татвар тохиолдвоос, аж төрөн чадахгүй ядуурах мохохын туйл дор хүрмүй. Зовлон болох нь энэ хоѐр. Эдүгээ абасу таван аймаг нийлсэн Дундад иргэн улс болов хэмээвч өмнөх хойтох муж цөм хятад нэгэн аймаг бөгөөд харилцан эрх мэдлийг тэмцэн нэрт сайд их түшмэдийг битүүлгээр алж, харилцан өшөө дайсан болж эдүгээ болтол тогтоогүй байна. Бидний Монгол язгуураас өөр аймаг, зан сургаал, үг өгүүлэл, бичиг үсэг адилгүй. Дараа засаг явуулахад бүрнээр Хятад бичгийн төдий хэрэглэмой. Бидний Монгол дор Хятад бичиг нэвтэрхий мэдэх эрдэмтэй ард цөөн, түшмэл дарга нар болбоос бүрнээр эрдмийг үзэж, өргөн хэрэглэх тул нийтээр цөм Хятад хүмүүс болмой. Монгол ард Иргэн Хятад нарын хамт зарга зальхай зэрэг ял хэрэг буй бөгөөс үг үсэг нэвтрэхгүй. Бас аймаг намыг хэлбийн өмгөөлж мушгайтсан газар агсан хэмээн дийлэн хэлэхгүй энэ мэт хэрэг бүхнийг эрх биш үгүй болгож чадахгүй. Дотоод Монгол хошуунд тариа хаглуулж Иргэн түшмэд суулгасан газар энэ зэрэг хилсгүй мушгиж өвөрлснийг үзэж мэдсээр хэрэг. Зовлон болох нь энэ гурав. Түүнээс Хан улсын цагаас нааш Хятадын газар бурхан шашныг эрхэмнэж одоо дор хүрч ирсэн бөгөөд эдүгээ шинэ засаг явуулахыг үзвээс бурхны шашныг асар хүндэтгэхгүй, зарим нэгэн дотоод газар урьд байгуулсан тайх тахиглах сүм хийдийн бурхны хөргийг хараахан орхиж, (цэргийн сургуулал)-ын тэнхим болгон жич хийд сүмийн хүж зулын тариалангийн газрыг сургууллын тариалан болгосон нь нэлээд бүхүйг нүдээр үзэж чихээр сонссон нь тодорхой. Хятад ард гагцхүү бидний Монголын бурхны шашныг яахан эрхэмлэн үүрд агуулж буй зээ. Иргэний хамт нийлбээс хойч өдөр жил удаад Монголын хуучин ѐсыг өөрсдөө халуулж, бурхны ариун шашин сөнөхөд хүрмүй. Зовлон болох нь энэ дөрөв.Тэдний дотоод Монгол язгуураас Цагаан хэрэмийн заагаар суусан Дундад Хятад улст ойр холилцон суусан тул энэ зэргийг нэн ухуулан дурьдахгүйгээр учрыг мэдэх нь бидний гадаад Монголоос нэн ч тодорхой. Бидний язгуураас нэгэн угсааны яс махны төрөл, дотоод гадаад хэмээн ялгаваас зохихгүй.Тэд Иргэн дор ойр суусан тул тэдний сүр хүчин дор айн түтгэлзэн бүхүйг манай засгийн хэрэг шийтгэх газар мөн мэдмой. Эдүгээ цагийн байдлыг үзвээс, Дундад улсыг тойрон хүчирхэг гадаад улс барс мэт хэлэлцмой. Тэр дээр улсын өрийн тоо тэнцүү үлэмж бөгөөд дотоодын самуун бас тогтоогүй. Бидний Монгол бүгдээр нийлж, нэгэн улс болж, язгуураас байсан газар орон зах хэлхээг эзлэн илүү гүний газрыг тэмцэхгүй болбоос Дундад улсын дайлах цэрэг гарбаас олон гадаад улсууд шударгийг барьж, шүүмжлэх буй за. Эдүгээ манай Монгол улсын их цэрэг таван зам хуваан урагш одож, дотоод гадаад Монголын газар дор сэргийлэн суусан Хятад цэргүүд лугаа хэдэн удаа байлдаад цөм дийлжээ. Удахгүй урагш давшин Монгол газрын зүүн баруун өмнөд зах хязгаарууд хүртэл байлдсаар Хятадын түшмэл цэргийг Монголын хязгаараас гаргасугай хэмээмүй. Та өөр өөрийн хошууны зах дор их цэрэг хүрэхийг үзэж гар хөдлөн байлдаж Хятадын түшмэл цэргийг хөөн илгээх бөгөөд тус бүрийн хүчийг нэгтгэж, эртхэн шаламгайлан газар орноо эзлэн авсугай. Боо Хятадын омогтой үгийг сонсч, нэгэн аймгийн дотор харилцан өшөө дайсан болоход хүргүүлэгтүн. Бид язгуураас нэгэн үндэстний тул зүй нь жаргав ч зовов ч үхэв ч нэгэн хамт байваас зохимой. Бас бидний Богд эзэн гагцхүү өршөөл эрдмийг гол болгох бөгөөд Иргэн улсын түшмэл цэргээс бус ажил үйлдвэрийн ядуу иргэдийг халдан зовоовоос үл болмой хэмээн удаа дараагаар зарлиг буулгаж ухуулсаар буй тул бидний улс төрд мөчөөрхөн хорлохгүй энгийн номхон иргэдийг алив газар дор хэвээр агуулан, харин өршөөн хамгаалбаас зохих явдлыг хамтад гаргаж, басхүү манай засгийн газраас албан бичгээр харъяат олон чуулганы хошуун дор ухуулан зарласан нь олон боловч эдүгээ хүртэл дагахаар ирээгүй нь бас буй тул дахин ашиг зовлонгийг сэнхрүүлэн дагаж орсон ба дагаж орон завдаагүй нийт Монгол овогтон дор нийгмээр ухуулан бичиг зарлав. Магад үнэмчлэн хичээн дагаж явагтун. Үүний тул зарлал явуулав. ===Цэргийн түүхэн баримтууд=== ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 1==== Өмнө хязгаар түгшүүртэй учир цэрэг мордуулж газар орныг хамгаалах тухай цэргийн яамны айлтгалыг ѐсоор болгосон бичиг<ref>Монголын шинжлэх ухааны академийн түүхийн хүрээлэн. Монголын ард түмний 1911 оны үндэстний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл - Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914. Улаанбаатар. 1982 он.</ref> :Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны бичиг. Бүгд ерөнхийлөн захирах сайдын яамнаа өргөн илгээв. Явуулах учир: Эдүгээ манай цэргийн яамнаас өвлийн сүүл сарын арван наймны бичин цаг айлтгасан нь: Өмнө зүгийн олон хязгаарт Хятад цэрэг хуралдсан түгшүүртэй мэдээ буй тул, их цэргийг таван замд хуваан мордуулж, газар орныг сэргийлэн хамгаалуулж, дайсныг тосон сөнөөх явдлыг төлөвлүүлсэн нь болох ба үл болохыг хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад, Богд эзэн гэгээнээр толилож, заан сургахыг гуйхын учир: Мөнөөхөн зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт Галсандаш, Дарьганга зэрэг газруудыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг сахих сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах дэд сайд гүн Сономдорж нарын газраас Монгол олон чуулганы ойр ба зах нийлэх Хятадын бага хотод маш үлэмж цэрэг хуралдан, бас өмнө зүгийн Харчин өртөөнүүдийн газар ирж буй ба бас Шилийн голын чуулганы зүүн, баруун Сөнид ван, Улаанцавын чуулганы дарга, Дөрвөн хүүхэд нарын ван нарыг барьж аваачив хэмээсэн зэрэг удаа дараа тодорхойлон гаргаж, газар орныг хамгаалан сэргийлэн бэлтгэх баатар мэргэн цэрэг хурц зэвсэг олгуулахыг эрж, бичиг захидал хүргэж ирснийг шавь боолчууд үзэж хянабаас цаана дашаас тийнхүү Хятад цэрэг халдахаар ирж, өмнө зүгийн алив олон Монголчуудад зовлон самууныг дэгдээн бүхүй нь үнэхээрийн түгшүүртэй бөгөөд нигүүслэлтэй тул, үүнийг урьдхан дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжахаас тусгайлан салсан дэд зэрэг түшмэл Бавуужав харъяат цэрэг нэгэн зуу шахамыг өдөр дараалан хориодоор өртөөлөн довтолгон мэдүүлж, урьдчилан Дарьгангын газар илгээх ба бас урьд Түшээт хан, Сайн ноѐн хан аймгаас түүгээр дайчлан, цэрэг гурван зуугийн дээр сургуулийн цэрэг хоѐр зууг нэмэн томилж илгээхэд сая буулгасан зарлигийг дагаж, дэд сайд гүн Сономдоржыг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд, Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ гүн Пунцагдэжидыг таслан захирах сайдаар тавьж, бүх таван зуун цэргийг захиран мэдүүлэх зэрэг явдлыг нэгэнт бичиг шийтгэж, зохих газруудад явуулан тушаасны дээр, бусад цэргүүдээс зүг нэмэн мордуулахыг томилон завдаж бүхүй атал, энэ завсар бас Хятад цэрэг улмаар нааш давшин хандаж буй хэмээх тул, одоо зүй нь бүх олон газрын түшмэл цэргээс бүгд таван зам анги хуваан томилон мордуулбаас зохихын тулд, оролсон дэд сайд Засагт чин ван Удайн харъяат цэргийг бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдсүрэнд захиргаж, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтохыг харъяат цэргийн хамтаар Егүзэр хутагт Галсандашын хүрээ зүг, дэд сайд Бишрэлт бээс Насан-Арвижахад харъяат цэргүүдийг захирган хоѐр Сөнид, Дөрвөд вангийн зүг Халхын сургуулийн цэргээс мордуулах хоѐр зуун цэргийг урьд явуулан тушаасан хэвээр сайд гүн Сономдорж нар лугаа нийлүүлэн Хөх хотын зүг, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийг харъяат цэргүүдийг захирган авахуулж, Урадын гурван гүн, Хатан голын зүг ийм таван зам анги хуваан дараа дараагаар дайчлан мордуулж, өөр өөрийн заасан газар гүйцэн хүргүүлж, цааш улмаар давшуулан дайсны цэргийг тосон дайлж хядан сөнөөж, газар орныг батлан тохинуулах явдлыг байдлыг үзэж, тухайд нийлүүлэн хянан шийтгүүлбээс болох мэт боловч, шавь боолчуудын зоригоор авчих хэрэг бусын тулд, хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад гуйх нь: Богд эзэн гэгээнээр толилж, заан сургаж дагаж явуулах ажаамуй. Хэрвээ гуйсан ѐсоор болгон явуулбаас тухайд эл түшмэл цэргүүдийг дан ганц өртөөлөн явуулахад цагийн гачаалд өртөөний хүчин тэсэхгүйн тулд, тусгай уналга, ачлага барих майхан, жич цалинг зүйлийг сангийн яамнаас бэлтгүүлэн нийлүүлэн олгуулж мордуулах ба бас уул газруудад хүрсний хойно унах агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, хөрөнгө баялаг лам нар, түшмэд ардад учрыг дурьдан ухуулж, туслан бариулаад дараа нь сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх буюу эс бөгөөс хэрхэн зүй ѐсоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлэх явдлыг шавь боолчуудын газраас төсөвлөн хянаж, өөр гүйцэтгэн шийдвээс, болох ба үл болох явдлыг хамтаар гаргаж, үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав. Зарлигийг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү өдөр цагт хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон зарлиг, Тогтохын биеийг энэ удаа мордуулахыг түтгэлзэж түүний цэргийг Найданжавд захирган мордуул, бусдыг хэлэлцсэн ѐсоор болгогтун хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж, үүнийг зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт, Дарьгангын зэрэг газрыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд гүн Сономдорж, Шилийн гол, Улаанцавын чуулганы дарга, Дарьгангын бүгдийн тэргүүн гүн Сономдовдон нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад нэгэн адил хичээнгүйлэн дагаж, эдний олон ангийн түшмэл цэргүүдийг өөр өөрийн харъяат газар хүрсний хойно бүгдээр хамт нийлж, боловсрол зөвлөлдөж, хэний цэргийг аль хошууны хязгаарын боомт болгох чухам ямар байдалтай газар сэргийлүүлэн хамгаалуулж суулгах ба тэдний барих гэр, уналага агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, засаг лам нар, түшмэл ардад учрыг дурьдан ухуулж туслан бариулаад дараа зохих газруудаас тодорхойлон өргөж, сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх, эсбэсүү хэрхэн нийгэм тэгшийг үзэж, зүй зохисоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлбээс болохыг сайнаар төлөвлөн гүйцэтгэн шийтгүүлж, хэрхэвчээр үлэмж илүү дээш томилож, түрэмгийлэн хөөн авах зэргээр олон дордосыг албадан гасалган зовооход хүргүүлэхгүй болох явдлыг урьдаас хянан тогтоож, уламжлан зохих газар түүгээр зарлан явуулан тушааж, журамлан дагаж шийтгүүлсүгэй. Үүнийг басхүү бэйсийн зэргэ туслагч тайж Чимэдсүрэн, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтох, Хичээнгүй баатар гүн Найданжав, Дэс түшмэл чин зэргэ Бавуужав, Дэд сайд Бишрэлт, бэйс Насан-Аривжах, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлт нарт довтолгон тушаан явуулаад, уг айлтгасан хэрэг, буулгасан зарлигийг хянан үзэж, хичээнгүйлэн дагаж, эдүгээ даруй засажагаан завдаж, урьд нэгэнт өртөөлөн мордож бүхүй түшмэл Бавуужав, дуудлагаар өртөөлөн мордох Зоригт баатарын цэргээс бусад нь бичиг хүлээн авсан өдрөөс таван майхан, уналга ачилга, цалин хүнс зүйлийг түүгээр хүлээн авч, өөр өөрийн харъяат цэргийг гавшгайлан мордож, шаардан явж, арван таван өдрийн дотор тус тусын нэр заасан зүгийн газраа одох ба түшмэл Зүтгэлт, цэргүүд Урадын дунд гүнгийн Бавуудоржийн газраа тус тус гүйцэн хүрэх зэрэг явдлыг эдүгээгийн заан гаргасан ѐсоор шийтгэн дагаж шийтгүүлэн олон хязгаарыг батлан сэргийлэн хамгаалж, цаггүй цагдан байцааж, хэрэв дайсны цэрэг халдахаар ирэх нь болахул мэдүүлбээс зохих олон газраа харилцан мэдээлж, хүчин туслалцуулан эрхгүй нэгэн сэтгэл хүчээр байлдан сөнөөж, газар орныг ариутган тохниулж, гавъяа байгуулан, улсын сүрийг мандуулж удаа бүр учрыг тодорхойлон мэдүүлэн ирүүлэх ба жич харъяат түшмэл цэргүүд хүрсэн эл газарт номхон шударгаар амьдрах алив ардыг өчүүхэн төдий халдан дарлаж гаслаан зовоохгүй, бүгдээр үнэн санаагаар хүчлэн зүтгэж, чухам тус зүйн хэргийг хичээн ѐс журам цэвэр ичимтгийг сахин явж, гавъяаг илэрхийлбээс зохино. Ийн тушаасан хойно цэргийг чангалан баримтлан захирахгүй осолдон цалгардаж дураар тавин явуулж, ѐс бусчилан хэрэг халдахад хүргүүлбээс саадгүй чангалан ял хэлэлцэх явдлыг хамтаар ухуулсугай. Үүнийг басхүү Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамнаа явуулаад байцаан үзэж, одоогийн мордуулах олон ангийн түшмэл цэргийн барих майхан, уналага ачилга зэргийг олон цөөнд тохируулан төсөвлөн бэлтгэж, бүх цалинг зүйлийн хамтаар нийлүүлэн тавин олгуулах ажаамуй. Үүнийг нэгэнтэйгүүр Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг бусад таван яамнаа, баруун хязгаар, Хөлөн буйрын сайдуудад нэгэн адил явуулаад байцаан үзүүлэхээс гадна, дөрвөн аймгийн жанжин чуулганы дарга нарт хуваан тушаан явуулаад тухайг үзэж хянан шийтгүүлсүгэй. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний хоѐрдугаар он, арван хоѐр сарын хорин нэгэн ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 2==== Монгол цэргүүдийн байрлалыг шинэчлэн зохион байгуулах тухай бичиг Цэргийн хэргийг бүгдийг захиран шийтгэгч яамны бичиг<ref>Монгол Улсын Төв Архивын ФА-2. ХН-92.Б.14. Эх нугалбар.</ref> Харъяат цэргүүдийг бүрнээ хойш ухруулан, бас ч цэргүүдээс татан буулгаж цөөрүүлэн суулгаваас олон монголчуудад зовлон бас болохын тул манай яамнаас олон хязгаарын цэрэг бүхий нутгийн түшмэл, ардад ухуулга ба жич цаадах хятад цэргийн захирлуудад мэдээлэн өгөх бичгийн эх зохиож, өөр өөрийн бичгийн дугтуйд углаж хүргүүлсэн тул үүнийг баруун өмнөд хязгаарын цэргийн хэргийг бүгд захирч олон монголчуудыг илбэн тохинуулах хэргийг хамаарсан сайд, мэргэн жүн ван Цэсэнжав, түшмэл Зүтгэлт, зүүн өмнө хязгаарын цэрэг захирсан жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэн, гүн Сумъяа, бүгд захирагч дарга гүн Найданжав, хорооны дарга бэйс Чимэдцэрэн нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад, хүрмэгц бичгийн доторх хэргийг хянан үзэж, ухуулах ба мэдээлэх бичгүүдийг даруй ѐсчлон бичүүлж улмаар гүйцэтгэн, өөр өөрийн харъяат цэргүүдийг захиран авч, нам гүмээр эргэж хойш суулга. Үүнд, урьд сайд жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэнгээс бие өвдсөн учир олгуулахыг ирж мэдүүлснийг чөлөө олгож, уг цэргүүдийг түшмэл Бавуужаваар ерөнхийлөн, Модонбунгаагаар дэслэн захируулах явдлыг айлтгаад, зарлиг ѐсоор болсон тул, харъяат сайд бэйл бүх цэргийг ухруулан суулгах хийгээд татах зэрэг хэргийг гүйцэтгэн шийтгэсэн хойно бэйс Чимэдцэрэнгийн хамтаар нийслэл хүрээнд хүрч ирвээс зохино. Бэйс Чимэдцэрэнгийн цэргийг бүрмөсөн татан буулгаваас уул сайдын цэрэгт нийлүүлэхийг мөн сайд жанжин бэйлийн газраас түүгээр эрхлэн гүйцэтгэн шийтгэх, олон сайд, дарга нарын тус тус захирсан цэргээс олон цэрэгтэйгээс нь гурваад хороо, цөөхөн цэрэгтэйгээс нь хошоод хороо үлдээж, гүн Найданжавын цэргийг ихэмсэг бэйл Цэрэннямын нутгийн өмнө захын Өрөмтэй худагтад, сайд гүн Сумъяагийн цэргийг Дарьгангын өмнө захад, түшмэл Бавуужав нарын цэргийг хурц бэйс Түдэнгийн хошууны өмнө захад, ван Цэсэнжав нарын цэргүүдийг Мэргэн вангийн хошууны нутгийн өмнө Сулхээр зэрэг газарт, түшмэл Зүтгэлтийн цэргийг сайд Түшээт вангийн хошууны өмнө захад Аваргахүрд, Хар-Ус зэрэг газар тус тус суулгаж, уул цэргүүдийг аль аймаг чуулганы цэргүүдийг буулгах суулгах зэргийг харъяат захирсан сайд түшмэл эрхлэн шийтгэж, татаж буулгах цэрэгт сан ба аймаг хошуунаас олгосон хувцас ба агт морь, гэр хэрэглэлийг хүрэлцэхээр үлдээж, сэргийлж суулгах цэрэгт шилжүүлэн олгож, зэвсгийг бүрнээ хураан авч захирах түшмэлд авуулан цэргийн яамнаа хүргэн ирүүлж, бүртгэн хураалгая. Басхүү үлдээж сэргийлэн суулгах ба буулгах цэрэгт аль аймаг чуулган хошууны цэргээс үлдээсэн буулгасан нэр тоо зэргийг тус бүр тодорхой цэс үйлдэж, жич буулгасан цэргүүдийг хэн хэн түшмэлд тушаан өгч, аль газраар буцаасан зэргийг хамтаар тус тус мэдүүлэн ирүүлээд байцаахад бэлтгэе. Үүнийг шалгарсан баатар дарга гүн Мөрөнгаад тушаан явуулаад, харъяат бүх цэргүүдийг захиран авч, манай яамнаас дахин тушаахын инару байлдах хэрэг үүсгэхгүй, сахин сэргийлж суугаасай. Бас ч сайд Егүзэр хутагт Галсандашд явуулаад журамлан дагаж шийтгүүлье. Үүнийг басхүү дөрвөн аймгийн жанжин, чуулганы дарга нарт тушаан явуулаад тус тусын аймгийн нутгийн захыг сэргийлэн суулгасан цэргүүдийг бүрнээ татан буулгаж, захирагсдад олгосон тэмдэгийг хурааж мэдүүлье. Хүргэж ирүүлье. Ийнхүү явуулан тушаасан, үүнийг Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг таван яамнаа явуулан байцаан үзүүлье хэмээн өргөжээ. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны арван нэгэн сарын шинийн долоон (1913 оны арван хоѐрдугаар сарын 4-ний өдөр.) == Урлагийн бүтээлүүд == ===Баримтат кино=== * [[Хоржийлоо]] [[Баримтат кино]] ===Уран зохиол=== * [[Бямбын Ринчен|Б.Ренчин]]. [[Үүрийн туяа]]. [[роман]] * [[Дүгэржавын Маам|Д.Маам]]. [[Газар шороо]]. роман == Эх сурвалж == * [http://iccs.aichi-u.ac.jp/archives/report/057/5c4a92eccc970.pdf ボグド・ハーン政権軍南進作戦に関する一考察 ―阿爾花(アルファ)公・ナスンアリビジフの帰還問題を中心に―] * Л. Дэндэв, “Монголын товч түүх” Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал-29 дүгээр боть, Улаанбаатар, 2006, * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “Бүгд Найрамдах Монгол ард улсын түүх”. Гурван боть. УБ. 1968 он. * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “В.Котвичийн хувийн архиваас олдсон Монголын түүхэнд холбогдох зарим бичиг”, хэвлэлд бэлтгэсэн Б.Ширэндэв, Шинжлэх Ухааны Академийн хэвлэл, Улаанбаатар, 1972, тал 23-39. * EDITED BV LO HUI MIN: THE CORRESPONDENCE OF G.E.MORISSON II, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRISS 1978, P 48 * Монгол улсын түүхийн төв архив. ‘’ Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914’’. ТТА. ФА-4. НХ-656. * Ш. Нацагдорж. Манлайбаатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн хэвлэх үйлдвэр, УБ., 1946 он. * Монгол ардын журамт цэргийн дуртгалууд, гуравдугаар дэвтэр, Улсын хэвлэлийн газар, УБ., 1986. * Монгол улсын түүх Ү боть. ХХ зуун, Монгол улсын шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэн, УБ., 2004. * Японы Гадаад Харилцааны Түүхийн Архив. Гадаад явдлын яамны тэмдэглэлийн баримт бичгүүд. (Дайшѐ-гын хуучин цэс) * Японы сэргийлэн хамгаалах тэнхимийн сэргийлэн хамгаалах институтын материал. Хуучин далайн цэргийн яамны архивын материал. * Ө. Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == * [https://mongoltoli.mn/history/h/187 Таван замын байлдаан] {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] pgq32en8ruun8uqm5nc78fsi56ss7s4 Бавуужав 0 36206 707208 702817 2022-08-04T00:17:16Z 95.111.217.180 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн |нэр = Шударга баатар Бавуужав | зураг =[[Зураг:Shudarga_baatar_Bavuujav.jpg|200px]] | зураг_хэмжээ = | зурагны дэвсгэр тайлбар = | тайлбар =Шударга баатар Бавуужав |төрсөн = 1875 он |нас барсан = 1916 оны 8 сарын 10 |төрсөн_газар = [[Манж Чин улс]], [[Өвөр Монгол]] |нас барсан_газар = [[Дундад Иргэн Улс]], [[Манжуур]] |эх орон = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|20px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] | салбар = [[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг]] |албан он жилүүд = 1911-1915 он |цол = [[Гүн]] |албан тушаал = [[Таван замын байлдаан]]д жанжин, дараа нь Ерөнхий командлагч |тулалдаанууд = [[Таван замын байлдаан]] | шагналууд = [[Богд Хаант Монгол Улс]]ын шударга баатар <br />Богд Хаант Монгол Улсын [[гүн]] | бусад_үйл = }} '''Шударга баатар Бавуужав''' буюу '''[[Харчин]] гүн Бавуужав''' гэж алдаршсан Бавуужав нь Богд хаант Монгол улсын цэргийн зүтгэлтэн, авъяаслаг жанжин, [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|Монголын үндэсний тусгаар тогтнол]]ын төлөө тууштай тэмцэгч, Хятадын түрэмгийлэлийн эсрэг баатарлагаар тэмцэгч хүн байжээ. [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Дундад Иргэн Улс]]ын түрэмгийллийн эсрэг хийсэн [[Таван замын байлдаан]]д [[цэрэг]] удирдан оролцож онц гарамгай гавъяануудыг байгуулсан авъяаслаг цэргийн командлагч байсан байна. ==Намтар== Бавуужав нь [[Өвөр Монгол]]ы [[Зостын чуулган]]ы [[Зүүн Түмэдийн хошуу]]нд төрж өссөн байна. 1904-1905 оны [[Орос-Японы дайн]]д оролцож байсан цэргийн хэрэгт туршлагатай нэгэн байжээ. [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Богд хаан]]д үнэнчээр хүчин зүтгэж байсан ба [[Таван замын байлдаан]]д нэг замын цэргийн туслах жанжнаар идэвхийлэн оролцож, олон удаа Монголчуудад [[ялалт]] авчиржээ. Монгол цэргин командлагч манлай баатар Дамдинсүрэн нийслэл Хүрээнээс дуудан эргүүлэн татсаны дараа Таван замын байлдааны Монгол цэргийн Ерөнхий командлагчаар томилогдон дайн дуустал энэ тушаалд байсан. Гурван улсын [[Хиагтын хэлэлцээр]]ээр Өвөр Монголыг Монгол улсад нэгтгэхгүй болсонд ихэд бухимдан өөрийн цэргээс өвөрлөгч хошуудын цэргүүдээс бүрдсэн цэргийн ангийг зохион байгуулан Хятадын цэргийн эсрэг байлдааны ажиллагааг үргэлжлүүлсэн боловч [[Хятад]]ын [[генерал]] [[Ми Чэнбао]]гийн тоо, зэвсэглэлийн хувьд илт давуу хүчинд бут цохигдсон байна. Цэргийн гол хүчээ цохиулсны дараа [[Ар Монгол]]д зугтан гарсан ба Монголын Засгийн газар [[Манжуур]] луу дүрвүүлэн гаргасан ажээ<ref>Баабар. Нүүдэл суудал.</ref>. ===Таван замын байлдааны дараа Хятадын эсрэг=== Бавуужав нь Гурван улсын [[Хиагтын хэлэлцээр]]т ихэд бухимдан өөрийн цэргээс өвөрлөгч цэргүүдээс бүрдсэн цэргийг зохион байгуулан Хятадын цэргийн эсрэг байлдааны ажиллагааг үргэлжлүүлэв. Энэ үед түүний зорилго чухам юу байсан нь тодорхойгүй. Өвөрмонголыг хятадаас тусгаар улс болгоход зорисон бололтой байдаг. Энэ үед ДИУ-ын Хуурай замын цэргийн Яам, Туслан зөвлөх Яамнаас нэр хамтлан Монголын Засгийн Газарт албан бичиг ирүүлж Бавуужав Ар Хорчины нутагт нэвтрэн ирж дээрэм тонуул хийж амгалан тайван байдал алдагдуулж байгаа учраас [[Дундад Иргэн Улс]]ын тусгай цэрэг хөдөлгөж байлдан сөнөөхөөр бэлтгэж байна. Иймд Монгол Улс цэрэг мордуулж Бавуужавын үймээнийг даралцахад туслалцаа үзүүлэх хэрэгтэй хэмээн хүчлэн шаардах болжээ. Үүний дараа Бавуужавын эсрэг ДИУ [[генерал]] [[Ми Чэнбао]]гийн томоохон хүчийг илгээсэн. Бавуужав хятад цэргийн хэтэрхий давуу хүчинд дийлдэн ухарч зугадсаар 1915 оны 11 дүгээр сарын 15-нд Егүзэр хутагт Галсандашийн хүрээний газар ирж хоргодсон байна. Гэтэл Шяо Лян Чэний захирсан хятад цэрэг Бавуужавыг нэхэн хөөсөөр Монголын хил давж, тэрхүү хүрээнд ирж шөнийн турш Бавуужавын цэрэгтэй зургаан цаг гаруй тулалдаж түүний цэргээс мянга гаруйг алж, 500 гаруй хүн, үхэр буу нэг, пулемёт 1, винтов 1000 гаруй, сум олныг олзолжээ. Бавуужав үлдсэн цэргийнхээ хамт Таонань Баргын зүг зугадан зайлж Солон ууланд очиж бүгсэн байна. Хятад цэрэг ихээхэн сүр үзүүлж, сүм хийд бурхан шүтээн эвдэж, үлэмжхэн эд хөрөнгө дээрэмдэж, Егүзэр хутагтыг баривчилж тусгайд нь өөр хэд хэдэн ламыг бөөнөөр нь цагдан хорьжээ. Монголын Засгийн Газар энэхүү байдалд ихээхэн дургуйцэж Ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн, Гадаад Яамны сайд Б.Цэрэндорж нар Нийслэл Хүрээнд сууж байгаа Бүгдийг хамгаалах их сайд Чэнь Лү-д бараалхан “хятадын түшмэл цэрэг шалтгаангүйгээр дайрч ирээд тус хийдийг эзэлж олон хүнийг алж шархдуулав. Хийдийн бурханы хөргийг урж тасчив. Хутагт лам нарыг баривчилж Зүүн, баруун хуучдын хамба ламыг тушаахгүй бол баривчилсан хүмүүсээ суллахгүй гэж байна” гэдгийг мэдэгдээд ДИУ-ын энэ хэрэг явдал Хиагтын гурван улсын гэрээний заалтыг зөрчиж байгаа учир уул цэргийг нэн даруй Монголоос гаргаж, хутагт лам нарыг суллаж тус хүрээ ба иргэдэд учруулсан бүх хохирлыг төлж өгөхийг шаарджээ. Чэнь Лү Монголын удирдагчдад хандаж хэлэхдээ, одоогоор гадаад, дотоод монголын хилийг нарийвчлан тогтоогоогүй байна. Тийм учраас хятад цэрэг хил зөрчсөн гэж үзэх учиргүй. Егүзэр хутагт Бавуужавыг баривчилж, манай цэрэгт тушаалгүй зугатаалгасан буруутай учраас ял эдлэх ёстой. Өөр хэлэх олон үг байхгүй гэж мэдэгдээд тэднийг өчүүхэн ч хайхраагүй төдийгүй Бавуужав бол танай Монголын харьяат болсон хүн болохоор түүний өдүүлж буй гэмт хэргийг танай Засгийн Газар бүрэн хариуцах ёстой хэмээн анхааруулаад сөрөг хэд хэдэн шаардлага тулгасан байна. Т.Намнансүрэн, Б,Цэрэндорж нар түүнд хариу болгож хэлэхдээ: Хиагтын гэрээний дараа Бавуужавыг Өвөр монголдоо буцахыг зөвшөөрсөн учир одоо тэр манай монголд харьяалагдах учиргүй, гэхдээ бид түүнийг баривчилж чадахгүй боловч монголоос хөөн гаргаж болох юм гэж мэдэгдсэн байна. Яг тэр үед хятад цэрэгт баривчлагдсан Егүзэр хутагтаас тусгай хүн яаравчлан зарж Засгийн Газар дахин захидал ирүүлж өөрийг нь хятад руу авч явах гэж байгааг мэдэгджээ. Монголын эрх баригчид энэхүү мэдээг авмагцаа Егүзэрийн хүрээ ба Замын Үүдийн чиглэлд тус бүр мянган цэрэг илгээж, Бавуужавыг Монгол хязгаараас хөөн зайлуулахыг даалган тушаажээ. Гэтэл мөнөөх сайд Чэнь лү Бээжинд цахилгаан утас илгээж манай улс цэргээ ухраан татаж ер болоxгүй. Би Монголын албаны хүмүүст дөрвөн зүйлийн шаардлага тавьсан, тухайлбал Бавуужавыг хамсаатных нь хамт барьж тушаах, дахин түүний хэрэг өдүүлэхгүйг батлан хариуцах, Бавуужавын үймээнээс болж хятад худапдаачдад учруулсан бүх хохирлыг төлөх, Бавуужавын дээрэмчдийг дарахад гаргасан цэргийн бүх зардлыг төлөх хэрэгтэй гэж тэдэнд мэдэгдсэн гэжээ. Мөн тэрбээр Замын-Үүд, Егүзэрийн хүрээний чиглэлд мордуулсан монгол цэрэг нь Бавуужавыг хөөн зайлуулах үүрэгтэй биш байх. Харин манай хятад цэргийн замыг тосч дайтах төлөвлөгөөтэй байж магадгүй гэдгийг тэрхүү цахилгаан утсанд тэмдэглэсэн байлаа.<ref>З.Лонжид, Ж.Өлзий нар. “Шударга баатар Бавуужав” </ref> Монгол Дундад Иргэн Улсын хооронд байдал хурцдаж болзошгүйг ажиглаж байсан консул А.Миллер энэ хэрэг явдлын тухай өөрийн Засгийн Газартаа яаралтай мэдэгдсэний дараа Оросын Гадаад явдлын Яамны сайд С.Д.Сазанов Бээжин дэх элчин сайд В.Н.Крупенскийгээр дамжуулж хятад цэргийг даруй Монголоос татан гаргахыг ДИУ-ын Засгийн Газарт шаарджээ. Үүний хариу болгож 1915 оны 11 дүгээр сарын 18-нд ДИУ-ын ГЯЯ-ны сайд мэдэгдэхдээ "хэрэв монголчууд өөрийн нутаг дээр хоргодож байгаа Бавуужавыг баривчлан тушаавал манай улс цэргээ татаж авахад бэлэн байна" гэж Крупенскийд анхааруулсан байна. Оросын дипломатууд үүний хариу болгож "Бавуужав бол Монгол улстай одоо холбоо харилцаа тасарсан бөгөөд ДИУ Бавуужавын амийг бусниулж болохгүй" гэдгийг мэдэгджээ.<ref>З.Лонжид, Ж.Өлзий нар. “Шударга баатар Бавуужав” </ref> Нийслэл Хүрээнд сууж байсан А.Миллер өөрөө сайд Чэнь Лү-тэй уулзаж ДИУ-ын цэрэг Монголын хилийг давж түрэмгийлсэн явдлыг эрс эсэргүүцэж байгаагаа мэдэгдээд Гадаад, Дотоод Монголын хооронд хилийн зааг байгааг ДИУ үл тоомсорлож байгаад харамсаж байна. Хиагтын гэрээнд зааснаар бол ДИУ Монголд цэрэг байрлуулах эрхгүй. Хятад цэрэгт баривчлагдсан Егүзэр хутагт ба бусад хүмүүсийг сулла. Бавуужав одоо Монголын харъяат биш болсон учир түүний өдүүлсэн хэргийг Монгол улс хариуцах ёсгүй. Тиймээс Монголд учруулсан бүх хохирлоо төлөх хэрэгтэй хэмээн анхааруулжээ.<ref>З.Лонжид, Ж.Өлзий нар. “Шударга баатар Бавуужав” </ref> Чэнь Лү үүний хариу болгож "Гадаад Монгол бол ДИУ -ын нутаг дэвсгэр гэдгийг Хиагтын хэлэлцээрээс тогтоосон бөгөөд бид тэрхүү гэрээг баримтлах хэрэгтэй. Тиймээс манай цэргийг хил зөрчсөн хэмээн буруутгаж болохгүй. Егүзэрийн хийдэд чухам юу болсон тухай би сайн мэдэхгүй байна. Манай Засгийн Газраас надад мэдэгдсэн зүйл одоогоор алга. Харин өчигдөр Т.Намнансүрэн нараас л энэ тухай сонслоо. Энэ талаар эхлээд сайтар судлах хэрэгтэй. Дараа нь тэр явдал юунаас үүссэнийг мэдэж, шийдвэрлэх аргаа ярилцъя. Бавуужав бол Гадаад Монголтой харилцаагаа таслаагүй байгааг би мэдэж байна. Тухайлбал манлай ван Дамдинсүрэнг хэдэн сарын урьд Гадаад Монголын зохих албаны газраас одуулж Бавуужавтай уулзуулан түүнд 30000 рубль тусалсан. Та үүнийг сонсож мэдсэн биз дээ" гэжээ. Чэнь Лү А.Миллертэй ярилцсан тухайгаа тэр дор нь Бээжинд мэдэгдэж, "мөн Гадаад Монголоос өмнө зүг рүү илгээсэн цэрэг Егүзэр хутагтыг манай цэргээс булааж авах санаатай бололтой. Тиймээс Ми-гийн удирдсан цэргийг даруй хойд зүг рүү явуулж Шяо-гийн цэрэгтэй нэгтгэн хүчээ зузаатгах хэрэгтэй" хэмээн зөвлөжээ.<ref>З.Лонжид, Ж.Өлзий нар. “Шударга баатар Бавуужав” </ref> Бавуужав Монголын хязгаараас дутаан зайлж, Өвөр монголын зүүн хойд нутагт очиж хятад цэрэгтэй тулалдахаар бэлтгэж байх үед Монголын Засгийн Газар Егүзэр хутагтыг баривчлан хорьсон хятад цэргийн даргад албан бичиг хүргүүлэн түүнийг суллахыг шаарджээ. Гэтэл тэрхүү цэргийн дарга түүний хариуг өгөлгүйгээр Галсандашид хэлэхдээ, “Танай Засгийн Газраас Бавуужавыг ятган тохинуулах буюу эсхүл хядаж арилгахаар цэрэг гаргасан боловч ер манай ДИУ -ын цэрэг лүгээ хүчин хавсарсугай хэмээсэн үг үгүй ба бас ч зүүн хуучид ван, баруун хуучид хамба лам нарыг нутагт буцаах эсэхийг огт үл дурдсан нь нийлэлцэхгүй тул эл хэргийг миний хэлсэн ёсоор шийтгэн дуусгахын янар чамайг талибахгүй”. Бид буцахдаа “чиний биеийг авч явна”хэмээн сүрдүүлж байв. Гэвч үүнээс хойш төдий л удалгүй 1915 оны 12 дугаар сарын 20-нд хятад цэргийн захирал Шиюу Шан Ли Егүзэр хутагт Галсандашийг дагалдах түшмэл гүн Дашнямын зэрэг есөн хүний хамт баривчлан авч одсон ба Егүзэрийн хүрээнд байгаа хятад цэргийг цахар Мижигсэнгийн Зодбажаваар захируулан үлдээжээ. Үүний дараа Монголын Засгийн Газар Егүзэр хутагтыг суллуулахаар сайд Чэнь Лү-д хэд хэдэн удаа хандаж хүссэний дараа тэрбээр хариу мэдэгдэхдээ хутагт Галсандаш өөрөө “дуртайяа даган орсугай хэмээсэн бөгөөд бас ч Нийслэлд (Бээжин З.Л.) хүрч бараалхсугай хэмээн гуйсан” учир манай цэрэг түүнийг авч явжээ хэмээн дурдсан байна. Мөн ДИУ-ын Засгийн Газар эрхэм хутагтад маш найрсаг хандаж буй учир сэтгэл зовних явдалгүй хэмээн тэмдэглэжээ. Гэвч чухам хэрэг дээрээ бол “хутагт Галсандаш нэгэнт хятадын гарт орсон учир тэдний албадан аваачих муу сүрд дарагдаж, ДИУ-д дагаар орох хэмээн ам алдсан” бөгөөд түүнийг нь хятад ашиглан Галсандашийг дотоод зургаан чуулганыг захирах сайдын тушаалд өргөмжилнө хэмээн амлаж байсан тухай зарим баримт байдгийг нягтлууштай. Үүний сацуу Хайларт сууж байсан Оросын дэд консул П.Усатый 1915 оны 12-р сард Халхын Сэцэнхан аймгийн Илдэн ван Доржпаламын хошуунд түр сууж байсан Бавуужавтай биечлэн уулзаж ДИУ-тай эвлэрэхийг ятгасан боловч амжилт олоогүй билээ.<ref>З.Лонжид, Ж.Өлзий нар. “Шударга баатар Бавуужав” </ref> Бавуужавтай холбогдож гарсан яриа Оросын консул, хятад сайд хоёрын дунд өрнөсөн төдийгүй цаашаа улам гүнзгийрчээ. ДИУ, Гадаад Монгол хоёрын аль аль нь өөрийнх нь эсрэг тэмцэх болсон тэр үед Бавуужав арга буюу Манжуурын чиглэлд зугадан зайлжээ. ДИУ тэр үед Монголоос цэргээ татсан төдийгүй Егүзэр хутагт Галсандашийг ч Монголд буцаахад төдийлөн татгалзах зүйлгүй болсон байлаа. Энэ нь ч Орос, ДИУ-ын хооронд аль болохоор эвсэн зохицох явдал нэн шаардлагатай болж байсантай холбоотой юм. Тиймээс ч 1916 оны эхээр Богд эзэн хаанаас ДИУ-ын ерөнхийлөгчид баяр бэлэг хүргэхээр урьд шийдвэрлэсний дагуу Сэцэнхан Навааннэрин, ван Жамьяндорж нарыг Бээжинд зарж илгээсэн бөгөөд тэд хутагт Галсандаштай уулзаж ярилцан тэр тухайгаа Монголын Засгийн Газар мэдэгдсэнд тэдгээр төлөөлөгчдийг эгж ирэхдээ Галсандашийг дагалдуулан авчир гэж Богд хаан зарлиг болгосны дагуу Егүзэр хутагт 1916 оны 2 дугаар сарын 20-нд эх нутагтаа буцаж иржээ. Түүний дараахан Долооннуурын хавь нутгийг харьяалан захирагч яамны сайдаас түүнд бичиг ирүүлж, хятад цэргүүд Баарин хошуу сүм дээр олон цэрэг суулгаж “хулгай” Бавуужавыг сэргийлэхийн тул тус хутагтын хүрээнээс дайчлан булааж аваачсан мал эд хогшлын үлдэгдэл болох адуу 602, үхэр 37, тэрэг 27, тэмээ 41, эсгий бүрээс 152 бүхэл, 659 хэсэг, хана 309, тооно 58, үүд 86, унь 60, гэрийн тулга 14, бүрээс 5-ыг эгүүлэн хүргүүлснээ мэдэгджээ. ===Манжийн төрийг сэргээх үйлс=== Монгол Улсын эрх баригчид өөрийнх нь саналыг дэмжээгүйд гутарч эцсээ хүртэл тэмцэх андгай тавьсан Бавуужав харьяат цэргээ авч Халхын зүүн захын хошуудыг дайрч Хөлөнбойрын зах нийлэх Халх гол хүрч буудаллахаар одох замын зуур Сэцэнхан аймгийн Илдэн Засаг жүн ван Манжбазарын Доржпалам, эрхэмсэг засаг бэйл Жамсранжавын Цэрэнням, Үйзэн засаг бэйс Цэрэнгийн Гомбосүрэннарын хошууны аль баялаг айлын адуу мал гэр хэрэглэлийг дайчлан авч цэргийн хэрэгцээндээ нийлүүлж байснаас тэр нутгийн ард олон нилээд хэлмэгдэж, аж төрөл нь алдагдаж багагүй зовлонд нэрвэгдэж байв. Энэ байдалд сэтгэл зовнин янз янзын арга сэдэж байлаа. Эрдэмтэн Чимэдийн Дэмчигдорж хэмээгч (Дандаа чинсан) сайн дураар 1915 оны өвөл ид хүйтнээр хэдэн харчин эр дагуулж, тэмээ хөлөглөн урт замыг нууцаар туулан явж Бавуужавтай биечлэн уулзаад түүнийг ятгаж ухуулсан байна. Ч.Дэмчигдорж түүнд хэлэхдээ: “Монгол угсааны хэргийг шинэ үүсгэсэн гавьяагаа төгсгөхгүйгээр өөр зуураа зэвсэг хөдөлгөхийг зүй хэмээвээс болом уу? Сайд бүгд улсаа тэрслэхийг зөв хэмээвээс болом уу? Гүн Та байлдахыг байж хойш эгэхийг хүсмүй” хэмээсэн хойно Бавуужав өөрийн багш Ч.Дэмчигдоржийн үгийг дагаж хэсэг зуур дээрэм хийхээ зогсоосон байна. Гэвч Монгол Улсын Засгийн Газар Бавуужавт бодитой туслалцаа үзүүлээгүй учир тэрбээр дахин хуучин байдалдаа шилжжээ. Тиймээс Монголын Засгийн Газар Сэцэн хан аймгийн цэргийн жанжин бишрэлт ван Пүрэвжавын Доржцэрэнг томилон үлэмжхэн цэргийн хамт илгээж, Бавуужавтай уулзан үймээн самуунаа намжааж, дээрэм тонуулаа зогсоохыг ятган ухуул хэмээн даалган тушаажээ. Тэр үед Бавуужав 3000 цэрэгтэйгээ Илдэн вангийн хошууны нутаг Халх голд байж байгаад Хэрээ уул хэмээх газарт шилжин байрласан боловч П.Доржцэрэн нарыг ирж яваа мэдээг сонсож, Өвөр монголын Хөлөнбойрт очиж, тэндхийн эрх мэдэл бүхий хүмүүстэй уулзаж, учир явдлаа ойлгуулж, тэднээс дэм туслалцаа авч хэсэг зуур сууж байжээ. Ван П.Доржцэрэн Хэрээ уулын орчим очиж маш тодорхой захидал үйлдэж, тусгай элч довтолгон Бавуужавт хүргүүлжээ. Гэвч тэрбээр П.Доржцэрэнгийн ухуулж ятгасныг ер хайхарсангүй, харин ч Манж Дайчин Улсын хаант төрийг дахин сэргээхээр Манжийн сүүлчийн хааны ойр дотно хүмүүс ба түүнийг дэмжигчид болон “Жибингээс (Японоос З.Л.) эш батыг олж нэгэнт зарласан” ба өөрийн хэрэглэж байсан Монголын туг, тамгаа халж өөрчилсөн бас японоос зэвсэг, нисэх онгоц ирүүлэх хугацаа болж байгаа учир 1916 оны 6 дугаар сарын 18-ны барс (өглөө) цагт Зүүн Үзэмчингээс мордож “дэлхий дахиныг засаж түмэн амьтны тусыг үйлдэх үнэн сэтгэлийг дээд тэнгэр байцаан тольдох тул гагцхүү бурхан тэнгэрт даатган залбирмуй” хэмээн өөрийнхөө цаашид тэмцэх зорилгоо “дэмий нуун халхлахгүй үнэнээ нээн гаргаж” мэдүүлэн бичсэн захидлыг түүний элчид өгч буцаасан байна. Тодруулбал Бавуужав Хаант Оросоос ямар боловч тусламж дэмжлэг авна хэмээн итгэж байсан нь талаар болж, Монгол Улсын эрх баригчид ДИУ-аас болгоомжлон түүнд огт туслахгүй болсон явдалд ихээхэн бухимдаж хэрхэх аргаа олж ядан байх үед нь Миязато Ишомури гэгч японы хүн Баргаар дамжин Бавуужавтай уулзаж өөрийгөө Хайларт эм тан худалдаалан суудаг Хун Ли гэдэг хятад хүн хэмээн танилцуулаад, хэрэв та хүсвэл Япон улсаас зэвсэг худалдан авахад чинь би тусалж чадна хэмээн ярьсан байна. Ингэж 1915 оны 8-р сарын эхээр Японтой холбоо тогтоох боломжтой болж, өөрийн түшмэл Тас шувуу гэгчийг М.Ишомуритай хамт Токиод илгээсний дараахан 1915 оны 11 дүгээр сарын 16-нд Японы хоёр офицер ирж Бавуужавтай уулзаж, улмаар одоогийн Чанчун хотод нэг мянган винтов, 50 мянган сум авчирч, эдгээрийг Бавуужавт хүргэж өгөхөд туслалцаа үзүүлэхийг П.Усатыйгаас хүсчээ. Гэвч тэрбээр үүнийг эөвшөөрсөнгүй. Оросын зүгээс Бавуужавт дэмжлэг үзүүлэхгүйг Япон ойлгоод Манжийн хуучинсаг үзэлтэн хаан угсааныхныг ашиглаж Баргаар дамжуулан Бавуужавт хүнс, хувцас, зэвсэг хэрэглэл хүргэх болжээ. Бавуужавт зэвсэг хэрэглэл хүргэхэд туслалцаа үзүүлэх болсон тэдгээр манж хүмүүс бол Хаант Засгийг дахин сэргээхийн төлөө тууштай үйл ажиллагаа явуулж байсан Манжийн хаан угсааны Чан Чи хэмээгч Сү Чин ван, Шаньси, Гансу мужийн сайд Шэн Юн нараар удирдуулсан томоохон бүлэглэлд багтаж байлаа. Тэдний гол төв нь 1904 оноос эхлэн Японы мэдэлд шилжсэн Далянь хотод байрлаж байсан явдал Японоос Бавуужавтай харилцахад зохистой боломж бий болгож байв. Япон ч энэ бүлэглэлд элдэв зүйлээр тусалж Манжийн хаант төр сэргээх гэсэн тэмцлийг нь дэмжиж байлаа. 1916 оны зун Далянь хотоос тэрхүү бүлэглэлийн үйл ажиллагаанд идэвхтэй ороцдог монгол ван Эрдэнэ-Цогт, манж Дин Ин нар гурван япон офицер дагалдуулан Бавуужавын дэргэд очжээ. Үүнээс хойш төдий л удалгүй Су Чин ван өөрийн хүү Сян Хуйг таван япон офицертой бас очуулжээ. Тэд Бавуужавыг ятгаж, манжийн хаант төрийг сэргээхэд дэмжлэг туслалцаа үзүүл, ялангуяа Өвөр монгол, өмнөд манжийн ард иргэдэд энэ талаар ухуулга ятгалга хийхийг хүсчээ. Бавуужав ч уг хүсэлтийг биелүүлэхээ амлаж, түүнийхээ хариуд их хэмжээний зэвсэг, хувцас, хүнс, бие мөнгө 200 мянган ланг авахаар болсон байна. Мөн Бавуужавын гэр бүлийн аюулгүй байдлыг хангахын тулд тэднийг японд суулгах зүйтэй хэмээн зөвлөсөн бөгөөд энэ нь чухамдаа Бавуужав Японд чин үнэнчээр хүчин зүтгэхийн баталгаа болсон байж тун магадгүй. Үүнийхээ дараа Бавуужав Барга, Халхын эрх баригчдад захидал бичиг хүргүүлж Хиагтын гурван улсын гэрээ Барга Өвөрмонголыг Халхад нэгтгэх талаар ямар ч оролдлого хийгээгүй. Тиймээс цаашид Манжийн хаант төрийг сэргээн байгуулахаар эрслэн тэмцэх болно гэдгээ мэдэгджээ<ref>З.Лонжид, Ж.Өлзий нар. “Шударга баатар Бавуужав” </ref>. Бавуужав Манжийн хаант төрийг сэргээхийн төлөө тэмцлээ хэрэгжүүлэхдээ Японы дэмжлэг туслалцаанд тулгуурлан юуны өмнө ДИУ-ын эсрэг дайтахаар бэлтгэж, бүх цэргээ таван зам хувааж Чанчүн, Мүгдэн хотууд ба Гирин, Хар мөрөн мужийг дэс дараалан эзэлж, улмаар Бээжинг эзлэхээр төлөвлөжээ. Гэтэл энэ үед ДИУ-ын зүгээс Монголын эрх баригчид Бавуужавтай эвсэн хуйвалдаж буй мэтээр янз бүрийн сэжиг таавар гаргаж, түүний дээрэм тонуул үйлдэж байгааг таслан зогсоохыг удаа дараа хүчлэн шаардсаар байв. Иймд арга буюу Монголын Засгийн Газар Хатанбаатар ван С.Магсаржавыг Бавуужавтай нүүр тулан уулзаж ятган ухуулж, түүнийг дээрэм хулгайгаа зогсоож зэвсгээ хураалган Ар, Өвөр монголын аль хүссэн газраа чөлөөтэй нутаглан суухыг мэдэгд хэмээн илгээжээ. С.Магсаржав Нийслэл Хүрээнээс шууд явж, Сэцэн хан аймгийн Үйзэн гүний хошуу (одоогийн Дорнод аймгийн Матад) хүрч Тэгш Манлай хэмээх газар түр буудаллаж, Далайбаатар гэгч хүнийг Бавуужавтай уулзаж “хязгаарт түвшингүй болгон түйвээж болохгүй, зэр зэвсгээ хураалгаж, нам гүм шударга түвшин явах хэрэгтэй. Улсын сангаас цалин хэрэглэлийг чинь олгоё” хэмээн хэлүүлсэнд Бавуужав түүний үгийн хариу болгож “Бид нэгэнт Монголд жигшигдэн хөөгдсөн учир цэргийн зэр зэвсгийг хураалгаж чадахгүй, цалин мөнгө ч авахгүй, харин энэхүү зэвсгээрээ монголоос чадах чинээгээр хоол олж иднэ. Монголтой эрэгчин эмэгчнээ үхтэл үзнэ. Хэрэв Монголд дийлдвээс бид гомдох явдалгүй, дийлж болбаас хэзээ ч монголоос амиа тэжээнэ хэмээн эрс үг хэлж” мөнөөх Далайбаатарыг гурав хоног хорьж байгаад “чамайг албаас зохино. Гэвч чи мууг алаад Монголыг хорсгож чадахгүй тул буцаж энэ учрыг хэлтүгэй” хэмээн буцаажээ. Бавуужав түүний дараа цэргээ авч Хайлар хотын зүг зайлан одсон учир С.Магсаржав өөрийн биелүүлэх ёстой үүргээ хэрэгжүүлж чадалгүй буцаж иржээ. Үүний дараа Бавуужав Монгол Улсын Засгийн Газарт дэлгэрэнгүй захидал ирүүлж “Бид нар хэдүй Монгол улсаа дахин мандуулсугай” хэмээн тэмцсэн боловч энэ их зорилгодоо хүрч чадсангүй. Тиймээс “Дайчин улсын хэвт ёсны хаан эзнийг Дундадаас (ДИУ-аас) мандуулахаар Манжийн угсаа Су Чин ван лугаа зөвлөлдөн хэлэлцэж тогтоод хэргийг анх үүсгэхэд аливааг хувьсган (өөрчлөн З.Л.) улируулж хэрэглэхгүй аваас үл болох тул тамга, туг, хиурыг бүрнээ шинэ үйлдэж Богд хааны соёрхсон туг тамгыг шүтээн болгож цаг үргэлж аливаа зүйлийг даатган залбирч…Тоа нан фу зэрэг газрыг байлдан эзлэхээр бэлтгэж, цэргийнхээ хагасыг хүүхэд эмэгтэйчүүдийн хамт Хөлөнбойрт үлдээж, aгт морь 300, үхэр 50-иад, майхан тавийг тэр хавийн ардаас тусласныг авч мордох гэж байгаагаа мэдэгдээд “Дундадыг дахин мандуулах түшмэл цэргийг ерөнхийлөн захирагч сайдын тамга” хэмээх монгол үсэгтэй дундаа монголын соёмбо үсгийг сийлсэн тамга даржээ” Мөн энэхүү захидалтай хамт бас нэгэн бичгийн хуулбарыг ирүүлсэн байна. Уул бичгийг Су Чин вангийн дотно хүмүүс Бавуужавт хандаж бичсэн бөгөөд Манж Дайчин улсын төрийг дахин сэргээж хааныг ширээнд нь залахад туслахыг түүнээс хүссэн байна<ref>З.Лонжид, Ж.Өлзий нар. “Шударга баатар Бавуужав” </ref>. ===Манжуурт хийсэн байлдаанууд=== Бавуужав бүх монгол үндэстнийг Богд хааны захиргаанд нэгтгэсэн их улс байгуулахын төлөө тэмцлээсээ няцаж, Манж Чин Улсын хаант төрийг дахин сэргээхээр шимтэх болсон явдлыг Өвөр монголын нилээд хүмүүс дэмжин талархаж байв. Ялангуяа Гадаад Монголд суурьшсан өвөрлөгчдийн олонхи Бавуужавын үйл ажиллагааг дэмжихээр явцгаасан айна. Мөн янз бүрийн хүмүүс Бавуужавын цэрэгт сайн дураар элсэх болсноор түүнийг дагалдагчид таван мянга гаруй болж, Японоос түүнд тусламж болгож үхэр буу 4, явган цэргийн буу гурван мянгыг Мүгдэнгийн ойролцоох төмөр замаар ирүүлсэн байна. Тэр үеэс Бавуужав Тоа нан фү-г байлдахаа больж Мүгдэнг чиглэн давшжээ. Гэвч ДИҮ-ын цэрэг Бавуужавыг тосон байлдахад эхлээд Хятад цэрэг бага зэрэг ухарсхийсэн боловч удалгүй дахин давшилтад орж монгол цэргээс дал гаруйг алж нилээдийг шархдуулж винтов буу ер орчмыг олзолж авчээ. Үүнээс хойших хэд хэдэн тулалдаанд Бавуужав тийм ч их хохирол үзээгүй бөгөөд харин ч түүний цэргийн Жиримийн чуулган хавьд байлдаж байсан хороо нь хятад генерал Ү Цюн шэн гэгчийн захирсан цэрэгт хүчтэй цохилт өгч, улмаар У цюн шэнг шархдуулж, түүний цэргээс 130 гаруйг алж 100 гаруй хүнийг шархдуулсан байна. Байдал ийнхүү хурцдаж Бавуужавын цэрэг 10 мянга гаруй болж, нилээд хүчирхэгжих болсон явдалд Мүгдэнгийн цэргийн захирагч Жан Золин Тоа нан фү рүү цэргийн үлэмж хүч илгээсний сацуу Хар мөрөн мужийн сайд Би Гуйфан мөн тусгай цэрэг гаргаж Тоананфүгээс Бавуужавын цэрэг ирэх гол гол замыг угтуулан сэргийлжээ. Гэвч Бавуужав үргэлжлэн давшсаар Кайтүн Хуйцэсян, Лишүсян, Синанжэн зэрэг хэд хэдэн хотыг эзэлж байсан боловч энгийн иргэдэд бараг хохирол учруулаагүй бөгөөд эзэлсэн хотуудаа ямар ч харуул хамгаалалтгүй орхин цааш давшилтаа үргэлжүүлж байжээ. Ингэж Бавуужав Хянганы нуруунаас Мүгдэн хүртэлх 600 гаруй километр замыг туулж давшсаар байв. Нутгийн ард иргэд Бавуужавыг дэмжиж бүх л бололцоогоороо тусалж байсны сацуу Япон ч зэр зэвсэг, хүнсээр тасралтгүй хангаж байлаа. 1916 оны 8-р сард Бавуужавын цэрэг давшсаар Дорнод Хятадын Төмөр Замын өртөө байрладаг Гоцзыдян хотод ороход нь манжийн хаан угсааныхныг дэмждэг хэдэн зуун манж эрчүүд түүнд дагаар оржээ. Эндээс Бавуужавын цэрэг бага зэрэг зэр зэвсэг нэмж авч цааш дайтахаар бэлтгэж байхад нь тус хотын хятад цэрэг их буу пулемётын хүчирхэг галаар монгол цэрэгт сэхээ авахуулалгүй цохилт өгч улмаар зай завсаргүй бүслэн гаднаас ямар нэгэн зүйл нэвтрэх, гадагш гарах бүх бололцоог хаан тусгаарласан байна. Ийнхүү бүслэлтэд орж хэсэг хугацаа өнгөрсний дараа Бавуужавын цэргийн дотор үймээн дэгдэж Насанбаярын захирсан 300 хүнтэй анги, Батын захирсан 70 цэрэг Бавуужавыг орхин хятад цэрэгтэй нийлжээ. Сарын дараа Бавуужавын цэрэг хятад цэргийн бүслэлтийг сэтэлж, мөн оны 9 дүгээр сарын 18-нд их бууны галаар давшиж, Чанлинсян хотыг эзэлж хятад цэргийг хөөн зайлуулаад хэсэг зуур хүчээ сэлбэж дахин дайтараар зэхэж байв. Гэвч ДИУ Бавуужавын давшилтыг зогсоох түүнийг дарж устгахын тулд түүнтэй дайтах цэргийхээ тоог ихээхэн нэмж генерал Чжан Си Лан гэгчийг тэрхүү цэргийн ерөнхий жанжнаар томилжээ. Бавуужав байлдаанаа үргэлжүүлж Жэхэ мужийн Линьси хот руу давшиж бараг эзлээд байх үедээ 1916 оны 10 дугаар 10-ны өглөө дайсны их бууны галын цэргийг олзлохоор очиж яваад их бууны суманд өртөж амиа алджээ<ref>З.Лонжид, Ж.Өлзий нар. “Шударга баатар Бавуужав” </ref>. ===Бавуужавын цэргийн хувь заяа=== Бавуужавыг алагдсаны дараа түүний цэргүүд давшилтаа зогсоон ухарч хэд хэдэн чиглэлд тархан сарнижээ. Сэвжингээ, Бүмбэжав нарыг нилээд тооны цэрэг дагалдан Хөлөнбойр луу буцаж тэнд үлдсэн цэрэг, эмэгтэйчүүд, хүүхэд рүүгээ 1916 оны 12 дугаар сард очжээ. Мөн цөөвтөр цэрэг хятад цэрэгт дагаар орж, зарим цэрэг нь уугуул нутагтаа буцжээ. Үүний дараа Хөлөнбуйрт очсон цэрэг бэлтгэл хангасныхаа дараа японы цэргийн сургагч Нью Шүкэ, Кизава, Шоотана, Квашима, Үсүй зэрэг арван гурван хүний удирдлагаар Хайлаарт довтолж 1917 оны 6 дугаар сарын эхээр тус хотыг эзлэн авч, Амбаны Яам, баруун зүүн тэнхимийг эзэлж, баруун тэнхимийн дарга Чэн шаныг цаазлахад Хөлөнбойрын амбан Шенфү Цицикар хот руу дүрвэн зайлжээ. Бүмбэжав Сэвжингээ нар Ботгон нутгийн Мин Бао гэгчийг томилж Су Чин ванд бичиг захидал илгээж, түүний зөвлөснөөр Хөлөнбуйрын тусгаар тогтнолыг сэргээснээ зарлаж Цэ Хэ Жа гэгчийг орон нутгийн даргаар томилж Хөлөнбойрын амбаны тушаалыг устгажээ. Мөн цэргийн жанжнаар Чадраабалыг, Цэргийн Яамны сайдаар Сэвжингээг, тусгай сайдаар Даржааг тус тус томилсон байна. Гэвч тэр үед Хаант Орос, ДИУ -ын Засгийн Газраас Японд тулган шаардах бичиг өгч Су Чин ван ба Монголын “дээрэмчин” цэрэгт тусламж үзүүлэхээ бүрмөсөн зогсоохыг шаардсан байна. Япон ч энэхүү шаардлагыг хүлээн авч 1917 оны 10 дугаар сараас эхлэн бүх тусламжаа зогсоосон төдийгүй сургагч нараа эгүүлэн татсан бөгөөд зөвхөн Хасакэ Яма Тарооу, Вака Баяаши хэмээх хоёр хүн үлдсэн байна. Үүнээс хойш удалгүй 8 дугаар сарын 10-нд Өөлдийн бүгдийн дарга Линшэнь монгол түшмэл У куй нар 200 гаруй солон цэргийг удирдаж нилээд тооны орос цэрэгтэй хамтарч Хөлөнуйрыг довтолсонд тус хотыг эзэгнэгчид ялагдал хүлээж, Сэвжингээ, Бүмбэжав нарын удирдсан 3000 цэрэг хуучин хуаран байсан Халх гол руугаа, Фу шинга-гийн захирсан хэсэг цэрэг Солон уул руу зугадаж, Даржааг дагалдсан нилээд цэрэг нутагтаа буцсан байна. Мөн нилээд хүн дараа нь атаман Семёновын цэрэгт элссэн байна. Тэр үед Хөлөнбуйрын Амбаны Яаманд ирээд байж байсан баргын гүн Бавуудайн Цэнд Бавуужавын үлдэгдэл цэрэг үймээн самуун дэгдээж байгааг дарж номхтгохыг хүсч Нийслэл Хүрээнд элч зарсан. Цэнд гүнгийн хүссэний дагуу Монголоос Хатанбаатар Магсаржавын захирсан цэрэг Халх голд ирж, Бавуужавын үлдэгдэл цэрэгтэй дайтан устгажээ. Магсаржавын цэрэгт ялагдсан цэргийн цөөнх нь тэндээсээ зүүн хойд зүг чиглэн Хятадын Шаазгай хот (Таонон<ref>[http://eagle.mn/r/67647 Тогтох тайжийн тухай хоёр дуу] Одоогийн Таононфу гэж буй хотыг монголчууд Шаазгай хот гэдэг байжээ.</ref>)-од очиж ДИУ-ын цэрэгт бууж өгсөн<ref>З.Лонжид, Ж.Өлзий нар. “Шударга баатар Бавуужав” </ref>. ==Эшлэл== {{Reflist}} ==Эх сурвалж== *[[Баабар]]. Нүүдэл суудал. {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} {{DEFAULTSORT:Бавуужав}} [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1875 онд төрсөн]] [[Ангилал:1916 онд өнгөрсөн]] 873ss64pe65tjz97r2hrzyujlxrl7zj Хорчин зүүн гарын дунд хошуу 0 38312 707211 651840 2022-08-04T00:35:42Z 95.111.217.180 wikitext text/x-wiki [[Файл:ChinaTongliaoHorqinZuoyiZhongqi.png|thumb|Хорчин зүүн гарын дунд хошуу]] '''Хорчин зүүн гарын дунд хошуу''' ([[Монгол бичиг|мо.б.]]: {{MongolUnicode|ᠬᠣᠷᠴᠢᠨ}} {{MongolUnicode|ᠵᠡᠭᠦᠨ}} {{MongolUnicode|ᠭᠠᠷᠤᠨ}} {{MongolUnicode|ᠳᠤᠮᠳᠠᠳᠤ}} {{MongolUnicode|ᠬᠣᠰᠢᠭᠤ}}, {{lang-zh|科尔沁左翼中旗}}) [[Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орны]] [[Тонляо хот]]ын харьяа хошуу. Урьд '''[[Дархан чин ван|Дархан хошуу]]''' гэдэг нэртэй байв. Нийт нутаг дэвсгэр 9811 квадрат километр ба хүн ам 530 мянга. [[Ангилал:Өвөр Монголын хошуу]] 1m51o1p6jf72f9cyo41fgak7qnwfdlk Судар бичгийн хүрээлэн 0 113292 707201 705015 2022-08-03T14:44:23Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki '''Судар бичгийн хүрээлэн''' нь Монгол улсын орчин үеийн шинжлэх ухааны анхны байгууллага юм. 1921 онд Ерөнхий сайд [[Догсомын Бодоо|Д.Бодоо]], Дотоод яамны сайд Т.Пунцагдорж, [[Хорлоогийн Чойбалсан|Х.Чойбалсан]], С.Жамьян, Н.Магсаржав нар санаачлан, Ардын засгийн газрын 1921 оны 11 дүгээр сарын 9-ний өдрийн тогтоолоор Судар бичгийн хүрээлэн байгуулахаар зааж улмаар уг хүрээлэнгийн үүрэг зорилго, зохион байгуулалтыг тодорхойлж засгийн газарт оруулснаар 1921 оны 11-р сарын 19-нд хүрээлэнгийн дүрмийг баталж Судар бичгийн хүрээлэнг албан ёсоор байгуулжээ. Судар бичгийн хүрээлэн байгуулагдсанаар Монгол улсад шинэ үеийн шинжлэх ухааны төв байгуулага бий болсон түүхтэй бөгөөд хожим нь Шинжлэх ухааны хүрээлэн, Шинжлэх ухаан, дээд боловсролын хүрээлэн болон өргөжин тэлсээр 1961 онд Шинжлэх Ухааны Академи болон зохион байгуулагдсан юм. Анхны даргаар гүн Онход овогт Сангажавын Жамьян (1864-1930), нарийн бичгийн даргаар эрдэмтэн [[Жамсрангийн Цэвээн|Ж.Цэвээн]], гүн Д.Дашням нар ажилласан. Судар бичгийн хүрээлэн нь Монгол улсад эрдэм ухааныг дэлгэрүүлж, олон ардыг гэгээрүүлэх, улс орныхоо дорой буурай байдлыг арилгаж, бичиг үсэг соёл боловсрол, шинжлэх ухааныг зүйл бүрээр хөгжүүлэхийг зорьж байв. Судар бичгийн хүрээлэнгийн анхны дүрмийг 15 зүйлтэйгээр боловсруулсан баталж түүндээ эх орны түүх, соёлын холбогдолтой бичмэл болон хэвлэмэл ном зохиол цуглуулах ба орчуулж олшируулах талаар заасан: “Олон улсын ном судар ба сургуулийн бичгүүдээс аль чухал хэрэглэхийг нь өөрийн хэл бичигт түүвэрлэн оруулж олон ардыг сурган боловсруулж оюуныг судлуулах гэжээ. 1924 онд Судар бичгийн хүрээлэн Эрхлэх үйлдвэрийн товчоо хэмээх зорилтот хөтөлбөрийг баталжээ. ЗХУ-ын Засгийн газрын дэргэд 1925 онд байгуулагдсан “Монголын комисс” Монголд шинжлэх ухааны олон салбарын экспедицүүдийг Судар бичгийн хүрээлэнд түшиглэн ажиллуулж байсан юм. Мөн ЗХУ-аас В.И.Лисовский, В.А.Казакевич, Н.П.Шастин, С.А.Кондратьев, Б.Ф.Смирнов нар Монголд байнга амьдран Судар бичгийн хүрээлэнд алба хааж байсан. 1929 онд номын сан, музей, Төвөд эмнэлгийн тасаг, дуу хөгжмийн тасаг, газрын зургийн тасаг, гэрэл зургийн тасаг, лаборатори, дуун ухааны тасаг, түүхийн тасаг, архив гэсэн тасаг, салбаруудтай болж өргөжсөн. Энэхүү хүрээлэнгийн дэргэд гүн С.Жамъян, бичээч Ч.Бат-Очир, Д.Дашням, эрдэмтэн Ж.Цэвээн нар хувийнхаа номыг нийлүүлэн 2000 номтой анхны номын санг байгуулсан байна. Дээрх тогтоолд зааснаар Судар бичгийн хүрээлэнг Орос худалдаачин Козины байрлаж байсан өндөр байшинд байгуулахаар тогтож, хүрээлэнгийн албан хэрэгцээнд зориулан 3000 лан мөнгө олгосон байна. Улмаар [[монгол хэл]]ээр шинэ нэр томьёог оновчтой буулган зорилгоор “Нэр томьёоны комисс”-ыг байгуулсан. Судар бичгийн хүрээлэнгийн зөв бодлого үйл ажиллагаа нь монголчуудын уламжлалт өв соёл, хуучны ховор ном зохиол, сүм хийдийг устаж үгүй болох аюулаас авран хамгаалж өдгөө бидэнд үлдээхэд онцгой гавьяа байгуулсан. Судар бичгийн хүрээлэн нь 1930 онд Шинжлэх ухааны хүрээлэн болон өргөжсөн. Шинжлэх ухааны хүрээлэнг Ерөнхий сайд асан [[Анандын Амар|А.Амар]], Шүүх яамны сайд асан Л.Дэндэв нар удирдаж, Монгол улсад шинжлэх ухааныг хөгжүүлэх суурийг тавьсан. Судар бичгийн хүрээлэнгээс Монголын Үндэсний Номын сан, Үндэсний төв архив, Улсын музей, Хувьсгалын музей, [[Богд хааны ордон музей]] салбарлан хөгжсөн. == Ашигласан ном== *[https://mongoltoli.mn/history/h/694 Монголын түүхийн тайлбар толь] [[Ангилал:1921 онд байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын шинжлэх ухаан]] 0aryjjdih3inj2gskx50lietc9xvd2a Хар малгайтнууд 0 115882 707199 705781 2022-08-03T14:23:05Z 64.119.19.187 wikitext text/x-wiki '''Хар малгайтнууд''' ({{lang-ru|Чёрные клобуки}}; {{lang-uk|Чорні клобуки}}; [[Түрэг хэлний бүлэг|түрэг]]: Karakalpak, эсвэл Qaraqalpaq) гэдэг нь XI зууны сүүл үед Киев болон Переяславын вант улсуудын өмнөд хил дээр Рось голын хөндийн дагуу суурьшсан берендеи, торк, Черниговын ковуи, печенег болон бусад хагас нүүдэлчин түрэг овог аймгуудын бүлэглэлийн ерөнхий нэр юм. Тэдний тухай 1146 онд Киевийн он тооллын бичигт анх дурдсан байдаг. XII зууны үед эдгээр овог аймгуудын олонх хэсэг нь хот суурингуудад суурьшин амьдрах болжээ (Орчин үеийн Черкасск болон өмнөд Киев мужууд). Тэдний гол хот нь Торческ (Орчин үеийн Кагарлык хотын хажууд) байв. Тэднийг Оросын вангууд өмнөд хилээ кумануудаас хамгаалахад ашиглаж байсан ба Киевийн Оросын улс төрийн амьдралд өөрийн гэсэн оролцоотой байлаа. Монголчуудын довтолгооны дараа тэднийг хөрш ард түмэн нь хэсэгчлэн уусгаж байсан бөгөөд Узбек хаан зэрэг Алтан ордын эрх баригчид (1340-1390 оны хооронд) Төв Ази руу хэсэгчлэн цөлжээ. Тэдний нэр нь "Хар малгайтнууд" юм уу "Хар юүдэнтнүүд" гэсэн утгатай агаад түрэг хэлээр бол "Каракалпак" гэдэг. Энэ нэр нь тэдний үндэсний хувцастай холбоотой байж магадгүй. Хар малгайтнууд одоогийн каракалпакуудтай холбоотой эсэх нь тодорхойгүй байна. 1152 он хүртэлх үйл явдлыг хамарсан XV зууны үеийн Москвагийн он тооллын бичгүүдийн цуглуулгад бүх хар малгайтнуудыг черкасууд гэдэг байсан ба тэд хойд Кавказаас ирсэн гэж тайлбарлажээ. Клим Полищукын (Klym Polishchuk) "Хар малгайтнуудын бурхан" ("God of Chorni Klobuky") хэмээх богино өгүүллэгийг Украины домогт үндэслэсэн. Энэ түүх "Эрин үеийн эрдэнэс: Украины домгууд"-ад ("Treasure of the Ages: Ukrainian Legends") ордог. == Мөн үзэх == * [[Карапапахууд]] k8bkekutwnwauif94tocdiau2omuqk0 Бродникууд 0 115886 707204 706113 2022-08-03T15:22:22Z 64.119.19.187 /* Нэрийн гарал */ wikitext text/x-wiki '''Бродникууд''' ({{lang-ru|Бродники}}; {{lang-uk|Бродники}}) бол маргаантай гарал үүсэл бүхий овог аймаг байв. == Нэрийн гарал == Зарим үзэл бодлоор бол гадаадын он тооллын бичгүүдэд ашиглагддаг энэ нэр нь славян хэлний "гарам (усан гарам) хариуцсан хүн" гэсэн үг аж (славян: ''brodŭ''). Нэрийн магадлалтай шалтгаан нь бродникуудын нутаг дэвсгэр Карпатын уулын даваа ба Дунай мөрний адаг хооронд холбоос болж, ингэснээрээ Генуягийн колониудад хүрэх боломжийг бататгаж, эдийн засгийн томоохон ач холбогдолтой байсан явдал юм. Өөр бусад үзэл бодлоор тэдний нэр нь славян хэлний "бродить" ("тэнүүчлэх") гэдэг үгтэй холбоотой бөгөөд энэхүү нэр нь энэ хүн амын амьдралын нүүдэлчин хэв маягтай холбоотой байж магадгүй. Бас энэ нэр нь Прут голоос юм уу түүний Брутус хэмээх хуучин нэрээс гаралтай гэж таамаглаж байна. == Газар нутаг == Бродникийн газар нутаг нь одоогийн Бүгд Найрамдах Молдав Улсын баруун өмнөд хэсэг, одоогийн Румын Улсын Вранча, Галац тойргуудын өмнөд хэсэг, Украин Улс дахь Буджакын бүс нутгийн өмнөд хэсэг, магадгүй Днестр болон Днепр мөрний хоорондох эргийн шугамаас бүрдэж байжээ. == Угсаатны хамаарал == Тэднийг илүү сайн танигдсан хөрш зэргэлдээх хүн амтай нь холбох оролдлого хийсэн, өөр өөр зохиолчид тэднийг славянууд юм уу иранчууд, эсвэл холимог угсаатны бүлэгт (роман-славян, түрэг-славян) ангилсан байдаг. Зарим зохиогчид тэднийг Византийн шастирч Никита Хониатын "тавроскифүүд"-ийн салбар хэмээн дурдсан "бординичууд" гэж тодорхойлсон байдаг бөгөөд энэ нь орос хүмүүсийг куманууд/половууд болон валахуудаас ялгахын тулд хэрэглэж байсан нэр томъёо бололтой. == Баримт нотолгоо == 1216 онд тэд Суздалийн ванд алба хааж байжээ. 1222 онд Унгарын хаан II Андраш Бурценландын бүс нутгийг Тевтоны рыцариудад өгч, Бродникийн газраар хил тогтоожээ. Мөн онд пап III Гонорийн "Папын булла"-аар уг дүрмийг батлав: хэдий тийм боловч Ватиканы баталсан хуулбар дээр "Brodnicorum"-ыг ("Бродник") "Blacorum" ("Блак") (өөрөөр хэлбэл латинаар "Валахууд") гэж сольсон байна. Зарим түүхчид энэ нь эдгээр нэр томъёо ижил утгатай болохыг харуулж байна гэж үзэж байхад бусад нь үүнийг зүгээр л алдаа гэж мэдэгддэг. Сүүлийнх нь Унгарын хэд хэдэн баримт бичигт энэ хоёр нэр томъёог хамтад нь ашигласан, хэрэв эдгээр нь нэг хүн амд хамаарах бол маш ер бусын юм гэдэг зүйл дээр мэдэгдлээ үндэслэж байна. 1238 онд Унгарын хаан IV Бела өөрийгөө "...Рутен, Куман, Бродникийн..." ("...Ruthenorum, Cumanorum, Brodnicorum...") хаан хэмээн танилцуулжээ. Новгородын анхны он тооллын бичигт 1223 онд бродникууд Калка голын тулалдаанд монголчуудын ("татарууд") талд оролцсон гэж бичжээ. Бродникуудын тухай ярихдаа он тооллын бичигт Мстислав Романович ванг хууран мэхэлж, түүнийг "татарууд"-ад хүлээлгэж өгсөн воевод Плоскыняг (Румынийн түүх бичлэгт энэ воеводын нэрийг заримдаа Плоскенеа (Ploscânea) гэж буулгадаг) дурдсан байдаг. Зарим судлаач Плоскыня бол Бродникийн захирагч байсан гэж дүгнэдэг. Зарим судлаачийн үзэж байгаагаар он тооллын бичигт буй мэдээг "Тэнд бродникууд татаруудтай хамт байсан бөгөөд тэдний воевод Плоскыня [...]" гэж тайлбарлах ёстой ажээ. Хэдий тийм боловч бусад нь эх сурвалжийн мэдээг "Тэнд бродникууд татаруудтай хамт байсан ба воевод Плоскыня, [...]" гэж орчуулах ёстой хэмээн санал нийлэхгүй байна. Энэ үеэс хойш тэд Оросын эх сурвалжуудаас алга болсон байдаг. 1227 оны 8-р сард пап IX Григорий Эстергомын бишопт захидал бичиж "тэдэнтэй хиллэдэг Куман болон Бордини"-г ("in Cumania et Bordinia terra illis vicina") Христийн шашинд оруулах заавар өгөв. Унгарын хаан IV Бела 1250 оны 11-р сарын 11-нд пап IV Иннокентийд явуулсан захидалдаа татарууд өөрийнх нь хаант улстай хөрш зэргэлдээ орших улс орнуудад алба гувчуур ногдуулсан тухай өгүүлсэн байдаг: "Орос, Куман, Бродник, Болгар зэрэг Дорно зүгт манай хаант улстай хиллэдэг" ("que ex parte Orientis cum regno nostro conterminantur, sicut Ruscia, Cumania, Brodnici, Bulgaria"). pkfauc6xky4uvgf30chjuzhez51xpdy Цэнхэр залаа (ятгын гоцлол) 0 116568 707225 705315 2022-08-04T08:07:44Z Ma Prem Turiya 61120 wikitext text/x-wiki '''"Цэнхэр залаа" ятгын гоцлол''' нь Монголын анхны поп-рок гитарчин, ТШ, МУУГЗ хөгжмийн зохиолч [[Самбуугийн Баатарсүх|Самбуугийн Баатарсүхийн]] 1969 онд зохиож, анх гитар хөгжмөөр гоцлон тоглосон [[Цэнхэр залаа (гитарын гоцлол)|"Цэнхэр залаа" гитарын гоцлолын]] анхны эх аранжировка дээр ''ятга хөгжмөөр гоцолж тоглосон'' хувилбар юм. Тэрээр 20 насандаа “цаг агаарын ая” хэмээн алдаршсан энэхүү хөгжмийг зүүдэлж бичжээ. С.Баатарсүх “[[Наваан-Юндэн|Н.Наваан-Юндэнгийн]] шүлэг, [[Жигзавын Дорждагва|Ж.Дорждагвын]] ая [https://www.youtube.com/watch?v=kbhTgyEkKsY ‘Соёл-Эрдэнэ’ дууны] аянд импровизаци хийж найруулж гитарын гоцлол болгож тоглосны дараахан, Радиод гоцлол гитарчнаар очоод удаагүй байхад 1969 оны хавар ‘Цэнхэр залаа’ миний зүүдэнд зураглалтайгаа, одоо энэ цаг агаарын мэдээгээр явж байгаа тэр бүх цогцоороо орж ирж сонсогдсон” гэдэг.   Жич: Ж.Дорждагвын ая, С.Баатарсүхийн найруулга [[Соёл-Эрдэнэ (гитарын гоцлол)|"Соёл-Эрдэнэ" гитарын гоцлол]] нь [[Өглөөний наран (гитарын гоцлол)|"Өглөөний наран" гитарын гоцлолын]] дараа гарч ирсэн манай хоёр дахь гитарын гоцлол юм. МҮОНРТ-ийн эфирт цаг агаарын мэдээ гарах бүрт эгшиглэдэг С.Баатарсүхийн "Цэнхэр залаа" цахилгаан хөгжимтэй ятгын гоцлол аялгуу 1972 оны 4-р сарын 23-нд Монголын Радиод бичигдэж Радиогийн Алтан фондод авагдсан. ''Энэ тухай зохиогчийн дурсамжаас:'' Радиогийн цахилгаан хөгжмийн манай чуулга ([[Монгол Улсын Филармони|Төрийн Соёрхолт “Баянмонгол” чуулга]]) “Цэнхэр залаа”-г 1969 онд анх гитарын гоцлол болгож тоглосноосоо хойш 3 жилийн дараа Монголын Радиогийн Хөгжмийн Редакцийн хариуцлагатай редактор, Радиогийн цахилгаан хөгжмийн чуулгыг үндэслэн байгуулагч, тус чуулгын урансайхны удирдагч, удирдаач, хөгжмийн зохиолч УГЗ [[Төмөрийн Чимэддорж]] багшийнхаа даалгавраар 1972 онд Радиод ятгатай бичүүлсэн. Радиогийн тэр эх бичлэг одоо МҮОНРТ-ийн цаг агаарын мэдээгээр явдаг. Радиогийн цахилгаан хөгжмийн чуулга бүрэн бүрэлдхүүнээрээ [[Монгол Улсын Филармони|Улсын Филармонид]] шилжиж очихоос өмнө, гадаад оронд айлчлан тоглохоор Радиогийн манай чуулга, “Соёл-Эрдэнэ” чуулгын хэд хэдэн удаа хамтарч бэлдсэн тоглолт цуцлагдсан тухай шийдвэр гарсныг дуулгадаг өдрөө Чимэддорж багш "Баатарсүхээ, миний хүү 'Цэнхэр залаа'-гаа Радиод ятгатай бас бичүүлчихээрэй" гэсэн. Би "Соёл-Эрдэнэ" дээр явж очоод Б.Наранбаатар, Б.Эрдэнэхуяг хоёрт хэлэхэд тэр хоёр маань хүрч ирээд "Цэнхэр залаа"-г ятгаар тоглоод өгсөн. Чимэддорж багш [[Соёл-Эрдэнэ хамтлаг|“Соёл-Эрдэнэ” чуулгыг]] 1970 онд анх байгуулагдахад Радиогийн чуулга тоглодог гитарын гоцлолуудыг тэднээр тоглуулж сургахаар намайг томилсон. Чимэддорж багшид Соёлын сайдаас тийм үүрэг өгсөн гэдэг. Би ажлынхаа хажуугаар зав чөлөө гаргаж ихэвчлэн орой үдшийн цагаар тэдэн дээр очиж жил тойроод 1971 онд тэдний нээлтийн тоглолтыг үзсэн санадаг. Радиогийн чуулга тоглосон гитарын гоцлолуудын хөгжмийн анхны бүтэц, зохиомж, найруулга, дуугаралт, аранжировка ямар нэг өөрчлөлтгүйгээр “Соёл-Эрдэнэ”-ийн урын санд орсон. Харин “Цэнхэр залаа”-г тэд гитараар биш ятгаар гоцлох санал тавьж ятга гитар шиг өнгө шууд сольж болдоггүй болохоор хоёр өөр хөгтэй ятгаар хоёр хүн тоглосон. Би бол гитар дээр хийдэг глисинацийг (гулсалтыг) ятган дээр яаж гаргах вэ гэдэг дээр голлож ажилласан. Тэд “Цэнхэр залаа”-г гитарын школоор нь ятгаар маш сайн тоглосон.     1972 онд Б.Наранбаатар, Б.Эрдэнэхуяг хоёр Радио дээр хүрч ирж “Цэнхэр залаа”-г ятгаар тоглож өгөхөд Радиогийн манай чуулга цахилгаан хөгжмөө тоглосон. Органыг [[Мөнгөн шөнө (дуу)|"Мөнгөн шөнө"]]-ийн [[Лунжгайн Батаа|Л.Батаа]] тоглосон. Бөмбөрийг [[Бямбаагийн Нямбаяр|Б.Нямбаяр]], би ритм гитараа, Сергей ([[Лувсанчойдорын Сэргэлэн|Л.Сэргэлэн]]) басс тоглосон. "Цэнхэр залаа" Радиод ятгатай урт, богино хоёр янзаар бичигдсэн. Богины нь “Цэнхэр залаа” гитарын гоцлолтойгоо ижил өнгөн (до/ре) дээр, ижил найруулгатай (127 такт, 2’46”/2’49”) тоглож бичүүлсэн. Урты нь Радиогийн ажилтан Жамбалсүрэн гуайн найруулгаар органтай дунд хэсгийг нь хоёр удаа (197 такт, өнгө до/ре, 4’14”/4’16”) тоглож бичүүлсэн. Жич: Хоёр өөр чуулгын хөгжимчид хамтарч "Цэнхэр залаа"-г тоглосон болохоор Радиогийн чуулга ("Баянмонгол" чуулга) дангаараа “Цэнхэр залаа”-г тоглодог хурд өөрчлөгдөж аажуу (127 такт: 2'39" -> 2'46") болсон. ''Ятга хөгжимчдийн дурсамжаас:'' 2011 оны 10 сард ''Б.Эрдэнэхуяг'' сэтгүүлч Х.Уянгын - Цаг агаарын мэдээний ард явдаг “Цэнхэр залаа” аялгууг та тоглосон гэдэг, тйим үү? гэсэн асуултад - “Цэнхэр залаа”-г урлагийн гавъяат зүтгэлтэн С.Баатарсүх зохиосон юм. Анх гитарын гоцлол байсан. “Соёл-Эрдэнэ”-ийг байгуулж байх үед С.Баатарсүх “Цэнхэр залаа”-г ятгаар тоглож өгөөч гэж Б.Наранбаатар бид хоёр дээр ирсэн юм. Тэгээд бид хоёр тоглосон. Ятга шууд өнгө сольж болдоггүй болохоор хэсэг хэсгээр нь ээлжилж тоглосон гэжээ. 2019 оны 11 сард ''Б.Наранбаатар,'' сэтгүүлч Ж.Батсайханыг - Алдарт "Цэнхэр залаа"-г танаас салгах аргагүй. Монголын үндэсний телевизээр өдөр бүр эгшиглэж, цаг агаарын мэдээний сүлд дуу болсоор олон жил боллоо шүү... хэмээхэд - "Цэнхэр залаа"-г манай С.Баатарсүх анх гитарт зориулж бичсэн байсан юм. Үүнийг би ятганд зориулан найруулж, хөгжимдсөн нь одоо хүртэл Монголын ард түмний сонорыг мялаасаар байгаад үнэхээр баяртай явдаг шүү гэжээ. Жич: Анх гитар хөгжмөөр гоцолж тоглосон бүтээлийг ятга хөгжмөөр гоцолж тоглохыг "ятганд зориулан найруулж, хөгжимдөх" гэнэ. Энэ нь хөгжмийн салбарын мэргэжлийн хэллэг бөгөөд "найруулга" гэдэг үгийг энэ салбарт хэд хэдэн янзаар хэрэглэдэг. Хөгжимд найруулж (өөр төрлийн хөгжмийн зэмсгээр) тоглох, хөгжмийн найруулга хийж (шинэ ая зохиож, импровизаци хийж) тоглох гэсэн хоёр хэлбэр бас бий. == ''<small>Сонсох</small>'' == 1.  Зохиогчийн 1969 оны 127 такт анхны хувилбар: *'Tsenher zalaa' Gotslooch Delgertsetseg /[[Монгол Улсын Филармони|Bayanmongol jazz big band]]/, 2015-03-20, [https://www.youtube.com/watch?v=bBF9pw7s26g] [0:06-2:44, (2'39", өнгө - до/ре)], [https://www.facebook.com/watch/?v=787257624656578] [0:10-2:48, (2'39", өнгө - до/ре)] *"Учралын уянга" телекино концерт, 1978 он, [https://www.youtube.com/watch?v=mFOG17pW10o] [21:28 - 24:04, (2'37", өнгө - до диез / ре диез)] 2.  Радиогийн ажилтан Жамбалсүрэнгийн 1972 оны 197 такт найруулга: *МҮОНРТ-ийн цаг агаарын мэдээ * 1998 он, С.Баатарсүхийн "Цэнхэр залаа" хуурцаг * 2016 он, С.Баатарсүхийн "Цэнхэр залаа" цомог 3.  Зохиогчийн 2011 оны 101 такт гурав дахь хувилбар: * Цэнхэр залаа - С. Баатарсүх ятгач Б. Жаргалмаа 2018 он [https://www.youtube.com/watch?v=qptSr3p6wNM] mh9x4suk3afku7b8aabtawk5zs3ddy9 707226 707225 2022-08-04T08:10:04Z Ma Prem Turiya 61120 wikitext text/x-wiki '''"Цэнхэр залаа" ятгын гоцлол''' нь Монголын анхны поп-рок гитарчин, ТШ, МУУГЗ хөгжмийн зохиолч [[Самбуугийн Баатарсүх|Самбуугийн Баатарсүхийн]] 1969 онд зохиож, анх гитар хөгжмөөр гоцлон тоглосон [[Цэнхэр залаа (гитарын гоцлол)|"Цэнхэр залаа" гитарын гоцлолын]] анхны эх аранжировка дээр ''ятга хөгжмөөр гоцолж тоглосон'' хувилбар юм. Тэрээр 20 насандаа “цаг агаарын ая” хэмээн алдаршсан энэхүү хөгжмийг зүүдэлж бичжээ. С.Баатарсүх “[[Наваан-Юндэн|Н.Наваан-Юндэнгийн]] шүлэг, [[Жигзавын Дорждагва|Ж.Дорждагвын]] ая [https://www.youtube.com/watch?v=kbhTgyEkKsY ‘Соёл-Эрдэнэ’ дууны] аянд импровизаци хийж найруулж гитарын гоцлол болгож тоглосны дараахан, Радиод гоцлол гитарчнаар очоод удаагүй байхад 1969 оны хавар ‘Цэнхэр залаа’ миний зүүдэнд зураглалтайгаа, одоо энэ цаг агаарын мэдээгээр явж байгаа тэр бүх цогцоороо орж ирж сонсогдсон” гэдэг.   Жич: Ж.Дорждагвын ая, С.Баатарсүхийн найруулга [[Соёл-Эрдэнэ (гитарын гоцлол)|"Соёл-Эрдэнэ" гитарын гоцлол]] нь [[Өглөөний наран (гитарын гоцлол)|"Өглөөний наран" гитарын гоцлолын]] дараа гарч ирсэн манай хоёр дахь гитарын гоцлол юм. МҮОНРТ-ийн эфирт цаг агаарын мэдээ гарах бүрт эгшиглэдэг С.Баатарсүхийн "Цэнхэр залаа" цахилгаан хөгжимтэй ятгын гоцлол аялгуу 1972 оны 4-р сарын 23-нд Монголын Радиод бичигдэж Радиогийн Алтан фондод авагдсан. ''Энэ тухай зохиогчийн дурсамжаас:'' Радиогийн цахилгаан хөгжмийн манай чуулга ([[Монгол Улсын Филармони|Төрийн Соёрхолт “Баянмонгол” чуулга]]) “Цэнхэр залаа”-г 1969 онд анх гитарын гоцлол болгож тоглосноосоо хойш 3 жилийн дараа Монголын Радиогийн Хөгжмийн Редакцийн хариуцлагатай редактор, Радиогийн цахилгаан хөгжмийн чуулгыг үндэслэн байгуулагч, тус чуулгын урансайхны удирдагч, удирдаач, хөгжмийн зохиолч УГЗ [[Төмөрийн Чимэддорж]] багшийнхаа даалгавраар 1972 онд Радиод ятгатай бичүүлсэн. Радиогийн тэр эх бичлэг одоо МҮОНРТ-ийн цаг агаарын мэдээгээр явдаг. Радиогийн цахилгаан хөгжмийн чуулга бүрэн бүрэлдхүүнээрээ [[Монгол Улсын Филармони|Улсын Филармонид]] шилжиж очихоос өмнө, гадаад оронд айлчлан тоглохоор Радиогийн манай чуулга, “Соёл-Эрдэнэ” чуулгын хэд хэдэн удаа хамтарч бэлдсэн тоглолт цуцлагдсан тухай шийдвэр гарсныг дуулгадаг өдрөө Чимэддорж багш "Баатарсүхээ, миний хүү 'Цэнхэр залаа'-гаа Радиод ятгатай бас бичүүлчихээрэй" гэсэн. Би "Соёл-Эрдэнэ" дээр явж очоод Б.Наранбаатар, Б.Эрдэнэхуяг хоёрт хэлэхэд тэр хоёр маань хүрч ирээд "Цэнхэр залаа"-г ятгаар тоглоод өгсөн. Чимэддорж багш [[Соёл-Эрдэнэ хамтлаг|“Соёл-Эрдэнэ” чуулгыг]] 1970 онд анх байгуулагдахад Радиогийн чуулга тоглодог гитарын гоцлолуудыг тэднээр тоглуулж сургахаар намайг томилсон. Чимэддорж багшид Соёлын сайдаас тийм үүрэг өгсөн гэдэг. Би ажлынхаа хажуугаар зав чөлөө гаргаж ихэвчлэн орой үдшийн цагаар тэдэн дээр очиж жил тойроод 1971 онд тэдний нээлтийн тоглолтыг үзсэн санадаг. Радиогийн чуулга тоглосон гитарын гоцлолуудын хөгжмийн анхны бүтэц, зохиомж, найруулга, дуугаралт, аранжировка ямар нэг өөрчлөлтгүйгээр “Соёл-Эрдэнэ”-ийн урын санд орсон. Харин “Цэнхэр залаа”-г тэд гитараар биш ятгаар гоцлох санал тавьж ятга гитар шиг өнгө шууд сольж болдоггүй болохоор хоёр өөр хөгтэй ятгаар хоёр хүн тоглосон. Би бол гитар дээр хийдэг глисинацийг (гулсалтыг) ятган дээр яаж гаргах вэ гэдэг дээр голлож ажилласан. Тэд “Цэнхэр залаа”-г гитарын школоор нь ятгаар маш сайн тоглосон.     1972 онд Б.Наранбаатар, Б.Эрдэнэхуяг хоёр Радио дээр хүрч ирж “Цэнхэр залаа”-г ятгаар тоглож өгөхөд Радиогийн манай чуулга цахилгаан хөгжмөө тоглосон. Органыг [[Мөнгөн шөнө (дуу)|"Мөнгөн шөнө"]]-ийн [[Лунжгайн Батаа|Л.Батаа]] тоглосон. Бөмбөрийг [[Бямбаагийн Нямбаяр|Б.Нямбаяр]], би ритм гитараа, Сергей ([[Лувсанчойдорын Сэргэлэн|Л.Сэргэлэн]]) басс тоглосон. "Цэнхэр залаа" Радиод ятгатай урт, богино хоёр янзаар бичигдсэн. Богины нь “Цэнхэр залаа” гитарын гоцлолтойгоо ижил өнгөн (до/ре) дээр, ижил найруулгатай (127 такт, 2’46”/2’49”) тоглож бичүүлсэн. Урты нь Радиогийн ажилтан Жамбалсүрэн гуайн найруулгаар органтай дунд хэсгийг нь хоёр удаа (197 такт, өнгө до/ре, 4’14”/4’16”) тоглож бичүүлсэн. Жич: Хоёр өөр чуулгын хөгжимчид хамтарч "Цэнхэр залаа"-г тоглосон болохоор Радиогийн чуулга ("Баянмонгол" чуулга) дангаараа “Цэнхэр залаа”-г тоглодог хурд өөрчлөгдөж аажуу (127 такт: 2'39" -> 2'46") болсон. ''Ятга хөгжимчдийн дурсамжаас:'' 2011 оны 10 сард ''Б.Эрдэнэхуяг'' сэтгүүлч Х.Уянгын - Цаг агаарын мэдээний ард явдаг “Цэнхэр залаа” аялгууг та тоглосон гэдэг, тйим үү? гэсэн асуултад - “Цэнхэр залаа”-г урлагийн гавъяат зүтгэлтэн С.Баатарсүх зохиосон юм. Анх гитарын гоцлол байсан. “Соёл-Эрдэнэ”-ийг байгуулж байх үед С.Баатарсүх “Цэнхэр залаа”-г ятгаар тоглож өгөөч гэж Б.Наранбаатар бид хоёр дээр ирсэн юм. Тэгээд бид хоёр тоглосон. Ятга шууд өнгө сольж болдоггүй болохоор хэсэг хэсгээр нь ээлжилж тоглосон гэжээ. 2019 оны 11 сард ''Б.Наранбаатар,'' сэтгүүлч Ж.Батсайханыг - Алдарт "Цэнхэр залаа"-г танаас салгах аргагүй. Монголын үндэсний телевизээр өдөр бүр эгшиглэж, цаг агаарын мэдээний сүлд дуу болсоор олон жил боллоо шүү... хэмээхэд - "Цэнхэр залаа"-г манай С.Баатарсүх анх гитарт зориулж бичсэн байсан юм. Үүнийг би ятганд зориулан найруулж, хөгжимдсөн нь одоо хүртэл Монголын ард түмний сонорыг мялаасаар байгаад үнэхээр баяртай явдаг шүү гэжээ. Жич: Анх гитар хөгжмөөр гоцолж тоглосон бүтээлийг ятга хөгжмөөр гоцолж тоглохыг "ятганд зориулан найруулж, хөгжимдөх" гэнэ. Энэ нь хөгжмийн салбарын мэргэжлийн хэллэг бөгөөд "найруулга" гэдэг үгийг энэ салбарт хэд хэдэн янзаар хэрэглэдэг. Хөгжимд найруулж (өөр төрлийн хөгжмийн зэмсгээр) тоглох, хөгжмийн найруулга хийж (шинэ ая зохиож, импровизаци хийж) тоглох гэсэн хоёр хэлбэр бас бий. == ''<small>Сонсох</small>'' == 1.  Зохиогчийн 1969 оны 127 такт анхны хувилбар: *'Tsenher zalaa' Gotslooch Delgertsetseg /[[Монгол Улсын Филармони|Bayanmongol jazz big band]]/, 2015-03-20, [https://www.youtube.com/watch?v=bBF9pw7s26g] [0:06-2:44, (2'39", өнгө - до/ре)], [https://www.facebook.com/watch/?v=787257624656578] [0:06-2:44, (2'39", өнгө - до/ре)] *"Учралын уянга" телекино концерт, 1978 он, [https://www.youtube.com/watch?v=mFOG17pW10o] [21:28 - 24:04, (2'37", өнгө - до диез / ре диез)] 2.  Радиогийн ажилтан Жамбалсүрэнгийн 1972 оны 197 такт найруулга: *МҮОНРТ-ийн цаг агаарын мэдээ * 1998 он, С.Баатарсүхийн "Цэнхэр залаа" хуурцаг * 2016 он, С.Баатарсүхийн "Цэнхэр залаа" цомог 3.  Зохиогчийн 2011 оны 101 такт гурав дахь хувилбар: * Цэнхэр залаа - С. Баатарсүх ятгач Б. Жаргалмаа 2018 он [https://www.youtube.com/watch?v=qptSr3p6wNM] kj09iqzg8rgcppx8mo3wihwb57d1giw 707228 707226 2022-08-04T08:31:29Z Ma Prem Turiya 61120 wikitext text/x-wiki '''"Цэнхэр залаа" ятгын гоцлол''' нь Монголын анхны поп-рок гитарчин, ТШ, МУУГЗ хөгжмийн зохиолч [[Самбуугийн Баатарсүх|Самбуугийн Баатарсүхийн]] 1969 онд зохиож, анх гитар хөгжмөөр гоцлон тоглосон [[Цэнхэр залаа (гитарын гоцлол)|"Цэнхэр залаа" гитарын гоцлолын]] анхны эх аранжировка дээр ''ятга хөгжмөөр гоцолж тоглосон'' хувилбар юм. Тэрээр 20 насандаа “цаг агаарын ая” хэмээн алдаршсан энэхүү хөгжмийг зүүдэлж бичжээ. С.Баатарсүх “[[Наваан-Юндэн|Н.Наваан-Юндэнгийн]] шүлэг, [[Жигзавын Дорждагва|Ж.Дорждагвын]] ая [https://www.youtube.com/watch?v=kbhTgyEkKsY ‘Соёл-Эрдэнэ’ дууны] аянд импровизаци хийж найруулж гитарын гоцлол болгож тоглосны дараахан, Радиод гоцлол гитарчнаар очоод удаагүй байхад 1969 оны хавар ‘Цэнхэр залаа’ миний зүүдэнд зураглалтайгаа, одоо энэ цаг агаарын мэдээгээр явж байгаа тэр бүх цогцоороо орж ирж сонсогдсон” гэдэг.   Жич: Ж.Дорждагвын ая, С.Баатарсүхийн найруулга [[Соёл-Эрдэнэ (гитарын гоцлол)|"Соёл-Эрдэнэ" гитарын гоцлол]] нь [[Өглөөний наран (гитарын гоцлол)|"Өглөөний наран" гитарын гоцлолын]] дараа гарч ирсэн манай хоёр дахь гитарын гоцлол юм. МҮОНРТ-ийн эфирт цаг агаарын мэдээ гарах бүрт эгшиглэдэг С.Баатарсүхийн "Цэнхэр залаа" цахилгаан хөгжимтэй ятгын гоцлол аялгуу 1972 оны 4-р сарын 23-нд Монголын Радиод бичигдэж Радиогийн Алтан фондод авагдсан. ''Энэ тухай зохиогчийн дурсамжаас:'' Радиогийн цахилгаан хөгжмийн манай чуулга ([[Монгол Улсын Филармони|Төрийн Соёрхолт “Баянмонгол” чуулга]]) “Цэнхэр залаа”-г 1969 онд анх гитарын гоцлол болгож тоглосноосоо хойш 3 жилийн дараа Монголын Радиогийн Хөгжмийн Редакцийн хариуцлагатай редактор, Радиогийн цахилгаан хөгжмийн чуулгыг үндэслэн байгуулагч, тус чуулгын урансайхны удирдагч, удирдаач, хөгжмийн зохиолч УГЗ [[Төмөрийн Чимэддорж]] багшийнхаа даалгавраар 1972 онд Радиод ятгатай бичүүлсэн. Радиогийн тэр эх бичлэг одоо МҮОНРТ-ийн цаг агаарын мэдээгээр явдаг. Радиогийн цахилгаан хөгжмийн чуулга бүрэн бүрэлдхүүнээрээ [[Монгол Улсын Филармони|Улсын Филармонид]] шилжиж очихоос өмнө, гадаад оронд айлчлан тоглохоор Радиогийн манай чуулга, “Соёл-Эрдэнэ” чуулгын хэд хэдэн удаа хамтарч бэлдсэн тоглолт цуцлагдсан тухай шийдвэр гарсныг дуулгадаг өдрөө Чимэддорж багш "Баатарсүхээ, миний хүү 'Цэнхэр залаа'-гаа Радиод ятгатай бас бичүүлчихээрэй" гэсэн. Би "Соёл-Эрдэнэ" дээр явж очоод Б.Наранбаатар, Б.Эрдэнэхуяг хоёрт хэлэхэд тэр хоёр маань хүрч ирээд "Цэнхэр залаа"-г ятгаар тоглоод өгсөн. Чимэддорж багш [[Соёл-Эрдэнэ хамтлаг|“Соёл-Эрдэнэ” чуулгыг]] 1970 онд анх байгуулагдахад Радиогийн чуулга тоглодог гитарын гоцлолуудыг тэднээр тоглуулж сургахаар намайг томилсон. Чимэддорж багшид Соёлын сайдаас тийм үүрэг өгсөн гэдэг. Би ажлынхаа хажуугаар зав чөлөө гаргаж ихэвчлэн орой үдшийн цагаар тэдэн дээр очиж жил тойроод 1971 онд тэдний нээлтийн тоглолтыг үзсэн санадаг. Радиогийн чуулга тоглосон гитарын гоцлолуудын хөгжмийн анхны бүтэц, зохиомж, найруулга, дуугаралт, аранжировка ямар нэг өөрчлөлтгүйгээр “Соёл-Эрдэнэ”-ийн урын санд орсон. Харин “Цэнхэр залаа”-г тэд гитараар биш ятгаар гоцлох санал тавьж ятга гитар шиг өнгө шууд сольж болдоггүй болохоор хоёр өөр хөгтэй ятгаар хоёр хүн тоглосон. Би бол гитар дээр хийдэг глисинацийг (гулсалтыг) ятган дээр яаж гаргах вэ гэдэг дээр голлож ажилласан. Тэд “Цэнхэр залаа”-г гитарын школоор нь ятгаар маш сайн тоглосон.     1972 онд Б.Наранбаатар, Б.Эрдэнэхуяг хоёр Радио дээр хүрч ирж “Цэнхэр залаа”-г ятгаар тоглож өгөхөд Радиогийн манай чуулга цахилгаан хөгжмөө тоглосон. Органыг [[Мөнгөн шөнө (дуу)|"Мөнгөн шөнө"]]-ийн [[Лунжгайн Батаа|Л.Батаа]] тоглосон. Бөмбөрийг [[Бямбаагийн Нямбаяр|Б.Нямбаяр]], би ритм гитараа, Сергей ([[Лувсанчойдорын Сэргэлэн|Л.Сэргэлэн]]) басс тоглосон. "Цэнхэр залаа" Радиод ятгатай урт, богино хоёр янзаар бичигдсэн. Богины нь “Цэнхэр залаа” гитарын гоцлолтойгоо ижил өнгөн (до/ре) дээр, ижил найруулгатай (127 такт, 2’46”/2’49”) тоглож бичүүлсэн. Урты нь Радиогийн ажилтан Жамбалсүрэн гуайн найруулгаар органтай дунд хэсгийг нь хоёр удаа (197 такт, өнгө до/ре, 4’14”/4’16”) тоглож бичүүлсэн. Жич: Хоёр өөр чуулгын хөгжимчид хамтарч "Цэнхэр залаа"-г тоглосон болохоор Радиогийн чуулга ("Баянмонгол" чуулга) дангаараа “Цэнхэр залаа”-г тоглодог хурд өөрчлөгдөж аажуу (127 такт: 2'39" -> 2'46") болсон. ''Ятга хөгжимчдийн дурсамжаас:'' 2011 оны 10 сард ''Б.Эрдэнэхуяг'' сэтгүүлч Х.Уянгын - Цаг агаарын мэдээний ард явдаг “Цэнхэр залаа” аялгууг та тоглосон гэдэг, тйим үү? гэсэн асуултад - “Цэнхэр залаа”-г урлагийн гавъяат зүтгэлтэн С.Баатарсүх зохиосон юм. Анх гитарын гоцлол байсан. “Соёл-Эрдэнэ”-ийг байгуулж байх үед С.Баатарсүх “Цэнхэр залаа”-г ятгаар тоглож өгөөч гэж Б.Наранбаатар бид хоёр дээр ирсэн юм. Тэгээд бид хоёр тоглосон. Ятга шууд өнгө сольж болдоггүй болохоор хэсэг хэсгээр нь ээлжилж тоглосон гэжээ. 2019 оны 11 сард ''Б.Наранбаатар,'' сэтгүүлч Ж.Батсайханыг - Алдарт "Цэнхэр залаа"-г танаас салгах аргагүй. Монголын үндэсний телевизээр өдөр бүр эгшиглэж, цаг агаарын мэдээний сүлд дуу болсоор олон жил боллоо шүү... хэмээхэд - "Цэнхэр залаа"-г манай С.Баатарсүх анх гитарт зориулж бичсэн байсан юм. Үүнийг би ятганд зориулан найруулж, хөгжимдсөн нь одоо хүртэл Монголын ард түмний сонорыг мялаасаар байгаад үнэхээр баяртай явдаг шүү гэжээ. Жич: Анх гитар хөгжмөөр гоцолж тоглосон бүтээлийг ятга хөгжмөөр гоцолж тоглохыг "ятганд зориулан найруулж, хөгжимдөх" гэнэ. Энэ нь хөгжмийн салбарын мэргэжлийн хэллэг бөгөөд "найруулга" гэдэг үгийг энэ салбарт хэд хэдэн янзаар хэрэглэдэг. Хөгжимд найруулж (өөр төрлийн хөгжмийн зэмсгээр) тоглох, хөгжмийн найруулга хийж (шинэ ая зохиож, импровизаци хийж) тоглох гэсэн хоёр хэлбэр бас бий. == ''<small>Сонсох</small>'' == 1.  Зохиогчийн 1969 оны 127 такт анхны хувилбар: *МУ-ын Филармони Монголын хөгжмийн зохиолчдын шилдэг уран бүтээлээс толилуулах "МОНГОЛ УРАН БҮТЭЭЛ" зорилтот төсөл - 2015 он, МУУГЗ С.Баатарсүх "Цэнхэр залаа", гоцлооч П.Дэлгэрцэцэг ("Баянмонгол" чуулга, удирдаач МУУГЗ Б.Ганбат) *#'Tsenher zalaa' Gotslooch Delgertsetseg /[[Монгол Улсын Филармони|Bayanmongol jazz big band]]/, 2015-03-20, [https://www.youtube.com/watch?v=bBF9pw7s26g] [0:06-2:44, (2'39", өнгө - до/ре)] *#Дэлгэрцэцэг - "Цэнхэр залаа" ятгын гоцлол, 2015-03-24, [https://www.facebook.com/watch/?v=787257624656578] [0:06-2:44, (2'39", өнгө - до/ре)] *"Учралын уянга" телекино концерт, 1978 он, [https://www.youtube.com/watch?v=mFOG17pW10o] [21:28 - 24:04, (2'37", өнгө - до диез / ре диез)] 2.  Радиогийн ажилтан Жамбалсүрэнгийн 1972 оны 197 такт найруулга: *МҮОНРТ-ийн цаг агаарын мэдээ * 1998 он, С.Баатарсүхийн "Цэнхэр залаа" хуурцаг * 2016 он, С.Баатарсүхийн "Цэнхэр залаа" цомог 3.  Зохиогчийн 2011 оны 101 такт гурав дахь хувилбар: * Цэнхэр залаа - С. Баатарсүх ятгач Б. Жаргалмаа 2018 он [https://www.youtube.com/watch?v=qptSr3p6wNM] r0dbegctf3u82emdlbtxil98xezo256 Ван И 0 116620 707205 700686 2022-08-03T16:07:37Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Файл:Wang Yi Japan 2019.jpg|thumb|БНХАУ-ын Гадаад хэргийн сайд Ван И]] '''Ван И''' (хятад. хялбар. 王毅, пиньинь ''Wáng Yì'', 1953 оны 10 дугаар сарын 19-нд [[Бээжин]] хотод төрсөн) - [[БНХАУ]]-ын улс төрийн зүтгэлтэн, 2013 оноос хойш БНХАУ-ын Гадаад хэргийн сайд. 2018 оноос БНХАУ-ын Төрийн Зөвлөлийн гишүүн. 2007 оноос [[Хятадын Коммунист Нам]]ын Төв хорооны 17-19 дугаар хурлын гишүүн. ==Намтар== Дунд сургуулиа 1969 оны 9 дүгээр сард дүүргээд 8 жил [[Хармөрөн муж]]ид барилгын байгууллагад томилогдсон. 1969-1977 онд байлдагч цэрэг, ротын холбоочин, Хармөрөний барилгын цэргийн ангийн үзэл суртлын орлогч дарга. 1977-1978 онд Шуудан холбооны яамны дэргэдэх Эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгийн ажилчин. 1978-1982 онд Бээжингийн Хоёрдугаар Гадаад хэлний дээд сургуулийн Ази, Африкийн хэлний ангийг япон хэлээр сурч төгссөн. Эдийн засгийн ухааны магистр. 1982-1989 онд ГХЯ-нд референт, атташе, Азийн газрын орлогч дарга, даргаар ажилласан. 1989-1994 онуудад Япон дахь БНХАУ-ын ЭСЯ-ны зөвлөх, Элчин зөвлөх, 1994-1995 онд ГХЯ-ын Азийн газрын орлогч дарга, 1995-1998 онд ГХЯ-ны Азийн газрын дарга 1997-1998 онд АНУ-ын Жоржтауны Их сургуульд уригдсан зочин багш. 1999 онд Хятадын Гадаад харилцааны сургуульд мэргэжил дээшлүүлсэн. 1998-2001 онд Гадаад хэргийн сайдын туслах бөгөөд ГХЯ-ын Бодлогын дүгнэлтийн газрын захирал. 2001 онд БНХАУ-ын Гадаад хэргийн (Хятадын түүхэнд хамгийн залуу) дэд сайд. 2004 оны 9 дүгээр сараас 2007 оны 9 дүгээр сарын хооронд Япон дахь Элчин сайд, 2007-2008 онд Гадаад хэргийн нэгдүгээр орлогч сайд, 2008 оны 6 дугааар сараас 2013 он хүртэл ХКН-ын болон Төрийн Зөвлөлийн дэргэдэх Тайванийн асуудал эрхэлсэн газрын дарга, 2013 оны 3 дугаар сарын 16-нд БНХАУ-ын Гадаад хэргийн сайдаар томилогдсон. 2018 оны 3 дугаар сараас БНХАУ-ын Төрийн Зөвлөлийн гишүүн. ==Гэр бүл== Эхнэр нь [[Жоу Эньлай]]н нарийн бичгийн даргын охин Цянь Цядун, нэг охинтой. == Монголд ирж байсан == БНХАУ-ын Гадаад хэргийн сайдын хувиар 2018 оны наймдугаар сард, 2020 оны намар, 2022 оны 8-р сард манай улсад албан ёсны айлчлал хийж байсан. Түүнээс өмнө дэд сайд, сайд хийж байхдаа  2003, 2014 онд төрийн айлчлалд багтаж Монголд ирж байсан байна. . [[Ангилал:БНХАУ-ын гадаад хэргийн сайд]] [[Ангилал:Япон дахь Хятадын элчин сайд]] [[Ангилал:Хятадын дипломатч]] [[Ангилал:Бээжингийн хүн]] [[Ангилал:1953 онд төрсөн]] oreusnw29utr0he0mqvtt1tdbctv6n1 Цай Инвэнь 0 116792 707202 699139 2022-08-03T15:03:26Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Файл:Tsai-ing-wen-voa-crop.png|thumb|Ерөнхийлөгч хатагтай '''Цай Инвэнь''']] '''Цай Инвэ́нь''' ({{zh|t=蔡英文|p=Cài Yīngwén}}; тайвань. Chhoà Eng-bûn; англи. Tsai Ing-wen; [[Тайвань|Бүгд Найрамдах Хятад Улс]]ын [[Тайбэй]]д 1956 оны 8 дугаар сарын 31-нд төрсөн) - Тайванийн улс төрийн зүтгэлтэн, 2008 оны 5 дугаар сарын 20-ноос Ардчилсан дэвшилт намын дарга (АДН). 2016 оны 5 дугаар сарын 20-ноос Бүгд Найрамдах Хятад Улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдон ажиллаж байна. == Намтар == 1978 онд [[Тайванийн Үндэсний Их Сургууль|Тайванийн Үндэсний Их Сургуул]]<nowiki/>ийн Хууль зүйн коллежийг төгсөж бакалавр болсон байна. 1980 онд Корнеллийн их сургуулийн Хуулийн сургуульд магистрын зэрэг хамгаалсан. 1984 онд Лондоны Эдийн засгийн сургуульд хуулийн чиглэлээр Докторын зэрэг хамгаалсан. Лондоноос буцаж ирээд Тайбэйн хэд хэдэн их сургуульд хуулийн багшаар ажилласан. 1990-ээд онд тэрээр Тайванийг ДХБ (WTO)-д элсүүлэх хэлэлцээнд оролцож байжээ. Ерөнхийлөгч [[Ли Дэнхуэй]]<nowiki/>н үед (1996-2000) Тайванийн Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлд аюулгүй байдлын зөвлөхөөр ажиллаж байсан. 2000 оны 5 дугаар сараас 2004 оны 5 дугаар сар хүртэл эх газрын Хятадтай харилцах Засгийн газрын сайдаар ажилласан. 2004 онд тэрээр Ардчилсан дэвшилт намд элссэн. 2004 оны 12 дугаар сараас 2006 оны 1 дүгээр сар сар хүртэл Хууль тогтоох юанийн (парламент) гишүүн. [[Файл:President Tsai Ing-wen 20201203 02.jpg|thumb|Цай Инвень]] 2006 оны 1 дүгээр сард тэрбээр БНХУ-ын Ерөнхий сайдын орлогчоор томилогдоод, 2007 оны 5 дугаар сард Ерөнхий сайд Су Жэнчаны танхимтай хамт огцорчээ. 2008 оны 5 дугаар сарын 20-нд АДН-ын даргаар сонгогдов. Тэрбээр 2012 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд АДН-аас нэр дэвшсэн боловч 45.6 хувийн санал авснаар ялагдаж, намын даргаасаа огцорчээ. 2014 оны 5 дугаар сард тэрбээр намын даргаар дахин сонгогдов. Улмаар 2016 онд Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялалт байгуулж, Бүгд Найрамдах Хятад Улсын (Тайвань) Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон анхны эмэгтэй болсон. 2020 онд тэрбээр сонгогчдын 57.13 хувийн дэмжлэгтэйгээр буюу 8 сая 170 мянган хүний санал авч Тайванийн Ерөнхийлөгчөөр дахин улиран сонгогдосон байна. == Тайвань, БНХАУ-ын харилцааны талаар == Арлын тусгаар тогтнол, Тайвань Бүгд найрамдах улсыг тунхаглахыг дэмждэг. Цай Инвэнь одоогийн БНХАУ-тай ойртож байгаа бодлогыг хатуу шүүмжилжилдэг байна. Үүний зэрэгцээ, эдийн засгийн цаашдын хөгжлийн асуудлаар тэрбээр эх газрын Хятад улсын хувьд хоорондоо зөрчилдсөн хоёр зүйлийн талаар ярьдаг. Нэг талаар Цай Инвэнь БНХАУ-тай хамтын ажиллагааны эдийн засгийн тал дээр өнөөгийн байдлыг хэвээр хадгалахыг хүсэж байна. Гэсэн хэдий ч тэрбээр АНУ-ын ивээл дор Номхон далай дамнасан түншлэлд нэгдэх шаардлагатай байгаа тухай бас ярьж байжээ. Тиймээс Номхон далай дамнасан түншлэлд нэгдэх нь Тайванийн хувьд БНХАУ-тай харилцах харилцаа эрс муудна гэсэн үг юм гэдэг байна. == Эрчим хүчний бодлого == Цайн Засаг захиргаа 2025 он гэхэд эрчим хүчний 20%-ийг сэргээгдэх эрчим хүч, нүүрснээс 30%, байгалийн шингэрүүлсэн хийгээр 50% хангах зорилт тавьжээ. Салхины эрчим хүчний төслүүдийг идэвхтэй хэрэгжүүлж байна: салхин цахилгаан станц барьж, орон нутгийн үнэ цэнийн сүлжээг бий болгож, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татаж байна. 5.5 ГВт -ын салхины эрчим хүч бүхий салхин цахилгаан станцууд 2021 онд баригдаж байна. 2035 он гэхэд 15.15 ГВт -ын хүчин чадалтай салхин цахилгаан станц барихаар төлөвлөж байгаа нь Тайванийг [[Япон]], [[Өмнөд Солонгос]]<nowiki/>оос илүү байр суурьтай болгох юм. == Шүүхийн шинэчлэл == Цай Инвэнийн Засаг захиргаа "Шинэ Засаглалын нам"-аас санал болгосон Японы тангарагтны шүүхийн жишигт нийцсэн энгийн шүүгчийн системийг санал болгов. Энгийн, мэргэжлийн бус иргэдээс бүрдсэн шүүгч нарын тухай хуулийг 2020 оны 7 дугаар сарын 22-ны өдөр баталж, мэргэжлийн гурван шүүгч, зургаан энгийн шүүгчийн бүрэлдэхүүнтэй тогтолцоог бий болгосон. Уг хууль 2023 онд хүчин төгөлдөр болно. [[Ангилал:Тайванийн ерөнхийлөгч]] [[Ангилал:Либерал ардчилсан намын дарга]] [[Ангилал:Тайбэйн их сургуулийн багш‎]] [[Ангилал:20-р зууны эрх зүйч]] [[Ангилал:21-р зууны эрх зүйч]] [[Ангилал:Тайваньчууд]] [[Ангилал:1956 онд төрсөн]] o0xbitidw31rh6b4f4511y73dokfdjk Сономын Аварзэд 0 118942 707232 686422 2022-08-04T10:38:19Z 202.55.188.82 wikitext text/x-wiki '''Сономын Аварзэд''' - /1922 онд Монгол Улсын Засагт хаан аймгийн Бишрэлт гүний хошуунд /өнөөгийн Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын Баян-Өндөр хэмээх газар / төрсөн- 1989 онд Улаанбаатар хотод нас барсан/- БНМАУ-ын Гадаад явдлын яамны сайд, дипломатч. 1937-1941 онд ЗХУ-ын Эрхүү хотын зоо-мал эмнэлэгийн техникумд сурсан. 1941-1944 онд Говь-Алтай аймагт малын бага эмч, 1944-1945 онд Мал аж ахуйн Яаманд малын бага эмч, орчуулагч. 1946 онд Маршал Х.Чойбалсангийн тушаалаар ЗХУ-ын Москва хотын Олон улсын харилцааны дээд сургуульд явсан анхны 6 оюутны нэг юм. 1952 онд тус сургуулийг Олон улсын эрх зүйч мэргэжлээр төгссөн байна. 1952 оны зун төгсч ирээд ГЯЯ-ны Ерөнхий нарийн бичгийн даргын туслахаар хагас жил ажилласан. 1953 оны 1 дүгээр сараас 1954 онд Улсын прокурорын орлогч. 1954-1955 онд Засгийн газрын зохион зааварлах хэлтсийн дарга. 1955-1957 онд БНМАУ-ын Сайд Зөвлөлийн орлогч дарга. 1957-1958 онд Гадаад Явдлын Яамны сайд. 1959 оны 2 сараас 1960 оны 7 дугаар сар хүртэл БНУнгар улсад суугаа Элчин сайд, 1960 оноос МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн Товчооны орлогч гишүүнээр 9 сар ажиллаад дахин сонгогдоогүй байна. 1960 оноос 1962 онд Улсын прокурорын газарт хэлтсийн даргаар (Шүүх хяналтын) томилогдон ажиллажээ. 1962 оны намар Намын Төв Хорооны шийдвэрээр ажлаасаа чөлөөлөгдөн МУИС-д багш болохоор очжээ. Түүх-хуулийн факультетын Төр эрхийн тэнхимд хоёр жил орчим 1964 он хүртэл багшилжээ. МУИС-т франц хэлний багш мөн хийсэн. 1965 онд Говь-Алтай аймгийн Цогт сумандаа сум-нэгдлийн дарга хийсэн. 1967  оны хоёрдугаар сараас 9 дүгээр сард БНМАУ-ын ШУА-ийн Мэдээллийн тасгийн эрхлэгчийн үүрэг гүйцэтгэгчээр ажиллажээ. 1967 оны намраас Авто тээврийн 1-р баазад холын тээврийн цистерний жолооч. 1970 оноос Цалин хөлсний улсын хороонд Хууль-эрхийн хэлтсийн зөвлөх, жилийн дараа мөн хэлтсийн даргаар дэвшив. 1977 оны зунаас 1979 он хүртэл Авто тээврийн 22-р баазад жолооч. 1979-1980 онд Геологи уул уурхай яамны Олон улсын геологийн экспедицэд хуулийн зөвлөх-референтээр шилжиж ажиллав. 1980-1985 онд Зөвлөлтийн барилгын 3-р трестийн орос дарга нарын жолооч хийжээ. /1982 онд тэтгэвэрт суусан боловч үргэлжлүүлж ажиллажээ/. 1985-1987 онд Авто тээврийн 37-р баазад жолооч хийж байсан. МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн Товчооны орлогч гишүүн, БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн орлогч дарга, ГЯЯ-ны сайд Содномын Аварзэд Монгол-Зөвлөлтийн хилийн хэлэлцээнд буулт хийгээгүйн улмаас Зөвлөлтийн Элчин сайд В.М.Молотовтой (Цэдэнбалыг 1953 онд загнаад буцааж байсан нөгөө хатаагдсан большевик) халз тулж, ана мана үзэлцэн, олон улсын эрх зүйн үүднээс Молотовын элдэв өнгөлзлөгийг няцааж, түүнээсээ болж Зөвлөлтийн эсрэг үзэлтэн гэж буруутгагдаад алжлаас нь зайлуулж тээврийн жолооч хийсэн. == Гэр бүл == эхнэр- Ламжмаагийн Дугармаа. Алимаа (1956), Цогт (1958), Шихихутаг (1962), Мичидмаа (1965) гэдэг 4 хүүхэдтэй auv2nwipwbw2yapitl8jq71lurlv7lr Лувсанчойдорын Сэргэлэн 0 119346 707229 692603 2022-08-04T08:51:16Z Ma Prem Turiya 61120 wikitext text/x-wiki '''Лувсанчойдорын Сэргэлэн''' (1944-2003) албан ёсны нэр нь Сергей. Монголын орчин цагийн цахилгаан хөгжимтэй эстрад урлагийн түүхийг бичилцсэн анхдагчдын нэг. Улсын төсвийн санхүүжилттэй цахилгаан хөгжмийн манай анхны чуулга, БНМАУ-ын СнЗ-ийн Мэдээлэл Радио Зурагт Радиогийн Улсын Хорооны Хөгжмийн редакцийн дэргэдэх Цахилгаан хөгжмийн чуулга ([[Монгол Улсын Филармони|Төрийн соёрхолт "Баянмонгол" чуулга]])-ын анхны басс гитарчин. Нийслэлийн арван жилийн 3-р дунд сургуулийг төгссөн. Дунд сургуульд байхдаа МХПО-ны хөгжмийн дугуйланд явж баянхуур тоглож байв. Aравдугаар ангиа төгсөөд [[Монгол Улсын Их Сургууль|МУИС]]-ийн барилгын инженерийн ангид элсэн орсон. МУИС-д сурч байхдаа баянхуураас гадна контробасс тоглож байв. Тэрээр шинэ тутам хөгжиж байсан цахилгаан хөгжмийн эхэн үед энэ салбарт өөрийн хүч хөдөлмөр, авъяас чадвараа зориулсан нэгэн. Хожим барилгын мэргэжлээр суралцаж төгсөөд эх орныхоо бүтээн байгуулалтад хувь нэмрээ оруулсан инженер. 1966 оноос МУИС-ийн дэргэд байгуулагдсан "Оюутны цахилгаан гитарын чуулга"-д, 1967 оноос МРЗРУХ-ны Цахилгаан хөгжмийн чуулгад ("Баянмонгол" чуулгад) уригдан ирж 1972 онд МУИС-д үргэлжүүлэн суралцах хүртлээ хөгжим тоглож байв. Тэрээр Монголын цахилгаан хөгжмийн анхны хамтлаг МУИС-ийн "Оюутны цахилгаан гитарын чуулга"-ыг байгуулалцаж, Монголын анхны поп-рок гитарчин [[Самбуугийн Баатарсүх|С.Баатарсүхтэй]] хамт дуучин [[Түнжээгийн Рэнцэнханд|Т.Рэнцэнханд]], Д.Машлай, Д.Цэцгээ, [[Хурлатын Төмөр|Х.Төмөр]] зэрэг дуучдын дууг дагаж хөгжимдөж байжээ. 1969 оны 7-р сарын 10-нд Улсын баяр наадмаар орон даяар телевизээр цацагдсан, МРТУХ-ны Цахилгаан хөгжмийн чуулга ("Баянмонгол" чуулга) хөгжимдөж, тус чуулгын анхны эмэгтэй дуучин [[Лувсангийн Оюунчимэг]] гитартай дуулсан, [[Лувсангийн Дагвадорж|Л.Дагвадоржийн]] шүлэг, [[Гаадангийн Алтанхуяг|Г.Алтанхуягийн]] хөгжим [https://www.youtube.com/watch?v=c9PUxFaYAn8 "Нэгдэлчин түмнээ дуулъя"] дууны уран бүтээлийн эфирын шууд бичлэгээс 25 орчим настай Л.Сэргэлэн басс гитар тоглож байгааг өдгөө харах боломжтой билээ. 1967-гоос 1970-аад оны эхэн үед Монголын Радиод бичигдэж Радиогийн Алтан сан хөмрөгт авагдсан МРЗРУХ-ны Цахилгаан хөгжмийн чуулгын ("Баянмонгол" чуулгын) уран бүтээлээс түүний тоглолтыг өдгөө сонсох боломжтой. == Сонсох == МРЗРУХ-ны Цахилгаан хөгжмийн чуулга ("Баянмонгол" чуулга)-д түүний басс гитар тоглосон уран бүтээлээс сонсох Дуу: * "Нисэгчийн дуу" / "Нисгэгчийн дуу" (шүлэг [[Лувсангийн Дагвадорж|Л.Дагвадорж]], хөгжим [[Товуугийн Насанбуян|Т.Насанбуян]]) * "Мичид шүргэх Алтай" (шүлэг Д.Дамдин, хөгжим Т.Насанбуян) * “Навчин дээрх шүүдэр” (шүлэг Ө.Балчиндорж, хөгжим [[Бизъяагийн Даваа|Б.Даваа]]) * “Амрыг айлтгая” (шүлэг Ц.Ням-Осор, хөгжим Б.Даваа) * "Энэрэлт сайхан харц" (шүлэг Д.Батсүрэн, хөгжим [[Төмөрийн Чимэддорж|Т.Чимэддорж]]) * “Мөнгөн шөнө” (шүлэг [[Санжаажавын Оюун|С.Оюун]], хөгжим [[Лунжгайн Батаа|Л.Батаа]]) * “Хавар болжээ хонгор минь” (шүлэг Ц.Ринчинхорлоо, хөгжим Л.Батаа) * "Намрын дурдатгал" (шүлэг [[Шоовойн Шажинбат|Ш.Шажинбат]], хөгжим [[Тогтохын Уртнасан|Т.Уртнасан]]) * "Хаврын урь" (шүлэг Х.Пэрэнлэй, хөгжим [[Бямбаагийн Нямбаяр|Б.Нямбаяр]]) * [[Нүдэн нуур (дуу)|"Нүдэн нуур"]] (шүлэг Ш.Шажинбат, хөгжим [[Самбуугийн Баатарсүх|С.Баатарсүх]]) Дан хөгжмийн бүтээл: * [[Соёл-Эрдэнэ (гитарын гоцлол)|"Соёл-Эрдэнэ" гитарын гоцлол]] * [[Цэнхэр залаа (ятгын гоцлол)|"Цэнхэр залаа" ятгын гоцлол]] - МҮОНРТ-ийн цаг агаарын мэдээний фооно хөгжим * [[Золжаргал (гитарын гоцлол)|"Золжаргал" гитарын гоцлол]] == Холбоос == Түүний төрсөн дүү Лувсанчойдорын Мөнхцэцэг нь хийл хөгжимчин, МУГЖ (2001) бол дүү Лувсанчойдорын Алтанцэцэг нь МУК-ын хийл хөгжмийн багш, МУГБ (2008) юм. im48s7rq81o1k6zyn543ir3807q7sxa Ганжуур Данжуур 0 119780 707200 707186 2022-08-03T14:25:32Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki '''Ганжуур Данжуур''' гэж Бурхан багшийн их хөлгөн судар буюу суурь онол бүхий нэвтэрхий толь юм. Бурханы шашин бараг 3000 жилийн тэртээгээс, эртний Энэтхэгийн их хаан Шүдходанагийн хөвүүн болон элдэв гайхамшиг үзэгдэл билгийг үзүүлэн мэндэлсэн Сиддихарта хамаг амьтныг зовлон зүдгүүрээс нь ангижруулахын төлөө хэцүү бэрх хатуужлыг үйлдэн бясалгал оюуны хүчээр хэрхэн гэгээрэлд хүрч болдгийг өөрөө биечлэн үзүүлж Бурханы хутгийг олон гэгээрсэн, мөн хамаг амьтанд гэгээрэх боломж буйг баталж тэрээр ном зааж номын хүрдийг гурвантаа эргүүлсэн, гэгээрэхүйд зорин буй хуврагийн аймгийг байгуулсан зэрэг эрдэм үйлсээс улбаалан Бурханы шашин хэмээн нэрлэгдэн өдгөө цаг үед хүрч ирсэн байна. Бурхан багшийн аман зарлигийн чуулганыг '''Ганжуур''' буюу Зарлигийн орчуулга хэмээн нэрлэдэг. Энэрэн нигүүлсэхүй сэтгэлээр суурилж, учир шалтгаан, шүтэн барилдлагын үүднээс юмс үзэгдэл, сансар хорвоогийн мөн чанарыг танин мэдэж гэгээрэх тухай онол сургаалыг Ананд тэргүүтэй шавь нар нь эмхтгэсэн байна. Бурхан багшийн аман зарлиг Ганжуурыг Энэтхэгийн их мэргэд судлан шинжилж зүйл бүрээр тайлбарлан баяжуулсан бүтээлийг '''Данжуур''' буюу Шашдарын орчуулга хэмээн нэрлэдэг. Данжуур нь буддын арван ухааны '''3427''' нэр төрлийн ном зохиолыг багтаасан их хөлгөн судар юм. == Түүхэн уламжлал == Ганжуур, Данжуур нь анх санскрит хэлний өвөг болох эртний [[Пали хэл|Пали хэлээр]] бичигдэн явцын дунд санскрит хэлэнд, түүнээс [[Төвөд|Түвд]], [[Хятад хэл|Хятад]] хэлэнд, улмаар Монгол хэл бичгээр хөрвүүлэгджээ. “Ганжуур”-ыг анх бичиж үлдээсэн Пали хэл нь Бурхан багшийн айлдсан гурван сав аймаг буюу винайн аймаг, судрын аймаг, авидармын аймаг савын ном болон хиндү шашны номууд бичигдэж үлдсэн хамгийн эртний боловсронгуй хэлэнд тооцогддог юм. Пали хэл нь Санскрит хэлтэй шууд хамаарахгүй ч язгуурын хувьд нэг гаралтай, панины хэлэн зүйн тогтоцтой өөр хоорондоо авиа дуудлага, үг, үгсийн аймаг төсөөтэй хэл юм. Бурхан багшийн сургаалыг пали хэлэнд буулгаж үлдээсэн ч түүний тайлбар сэлт ихэнхдээ сонгодог санскрит хэлэнд буулгагдаж байсан. Учир нь пали хэл нь алгуураар санскрит хэлэнд байраа олгож уусан алга болсонд юм. Өдгөө өмнөд азийн улсууд тухайлбал, [[Бенгал]], [[Бангладеш]], [[Лаос]], [[Энэтхэг]]<nowiki/>ийн зарим нэг газар хэрэглэж байгаа Бенгали хэл нь пали хэлнээс үүссэн гэдгийг эрдэмтэд судлан тогтоосон бөгөөд “Ганжуур” нь эхээрээ хадгалагдан шүтээнд залан судлагдаж байна. Ганжуур, Данжуурыг их номч '''Будон Ринчендүв (1290-1364)''' тэргүүтэй эрдэмтэд буддын бүх номлолын шүүн орчуулж эмхтгэсэн байна. Монголчууд Ганжуурыг ХШ зууны эцэс ХҮ зууны эхэн буюу Өлзийт хааны үед монгол хэлнээ орчуулж эхэлжээ. Чингэхдээ [[Лигдэн хаан|Лигдэн хааны]] /1592-1636/ зарлигаар их эрдэмтэн '''Гунгаа Одсэр, Дархан лам Самдан Сэнгэ, Билэгт Эрдэнэ Дай гүүш, Тойн Сандүв''' тэргүүтэн эрдэмтэд удирдан зохион байгуулж 1628-1629 онд “Зарлигийн орчуулга” бүрнээр нь хөрвүүлэн дүүргэсэн байна. Монгол Ганжуурын эхний 25 боть болон түүний тайлбар Монгол Данжуурын эхний 85 боть нь Дандарын аймаг хэмээгддэг бөгөөд энэ нь Хими, Биологи, Математик, Физик, Сансар судлал, Газар зүй, Барилга архитектор ба Дэлхий ертөнцийн зүй тогтол, бодис элементийн шинж чанар, тэдгээрийг урвалд орсноор үүсэх нөхцөл шалтгааныг судалдаг бөгөөд түүнийг сэтгэл оюуны бясалгалтай уялдуулан төгс танин мэддэг нь орчин цагийн шинжлэх ухааны судалгаа шинжилгээтэй яв цав нийцэх аж. Хэрхэн нийцэх тухайд жишээ өгүүлбэл алдарт химич [[Менделевийн үелэх систем]]<nowiki/>ийг хүн болгон мэдэх ба энэ систем үндсэн 108 нүхт хүснэгтээс бүтдэг. Үүний 106 нь буюу 106 бодис нь хүн төрөлхтөнд нээгдсэн байдаг билээ. Тэгэхээр цаашид мөн 2 элемент нээгдэх ёстой гэдгийг шинжлэх ухааны эрдэмтэд нотлон судалдаг. Харин “Ганжуур”-ын тайлбар болох “Данжуур”-ыг II Жанжаа хутагт Ролбийдорж, Ширээт хутагт Лувсанданбийням тэргүүтэй хамаг монголын 200 орчим эрдэмтэн гүүш нар Түвд хэлнээс Монгол хэлэнд 1741-1742 онд орчуулан 1742-1749 онд 226 боть болгон модон бараар Бээжинд барлан хэвлэсэн олон хүний хамтын бүтээл юм. “Монгол шунхан Данжуур” нь гүн ухаан, учир шалтгааны ухаан, анагаах ухаан, урлах ухаан, дуун ухаан зэрэг шинжлэх ухааны олон салбарыг хамарсан 3427 нэр төрлийн ном, зохиолыг багтаасан 107839 хуудастай, 23х72.5см хэмжээтэй их хөлгөн судар юм. Ганжуур, Данжуурыг монгол хэлэнд орчуулах, хэвд сийлэх, бичээч, урчуудын хүнс, ажлын хөлсөнд нийт 41600 гаруй лан мөнгө орсоноос 31200 лан мөнгийг монголын ард түмэн сайн дураар тусалж, бусдыг нь улсын сангаас гаргажээ. Монгол Ганжуур, Данжуурын бүрэн боть [[Монгол улсын Төв номын сан]]<nowiki/>д хадгалагдаж байгаа бөгөөд 1995 онд хосгүй үнэт дурсгалын жагсаалтанд оруулан баталжээ. Монгол Ганжуур, Данжуур нь олон эхтэй тулган нягталж, шүүн тунгааж, нарийн нямбай буулгасан хамгийн алдаа мадаггүй сонгодог бүтээл хэмээн эрдэмтэд үздэг билээ. Тийм ч учраас гадаад дотоодын олон эрдэмтэн судлаачид Монгол Ганжуур, Данжуурыг шимтэн судалж судалгааны эх сурвалжаа болгож байна. == АЧ ХОЛБОГДОЛ == Хүн төрөлхтний оюуны их өв болсон дорнын их нэвтэрхий толь Ганжуур, Данжуурыг нийт монголчуудын хүртээл болгох • Орчин цагийн монгол хэлний үгийн санг баяжуулах • Монголын судлаач, сонирхогчдын судалгааны хэрэглэгдэхүүн болох • Уламжлалт өв соёлыг сэргээн хадгалах, уламжлах, өвлүүлэх • Дэлхийн олон улсын “Монголч эрдэмтэд”-ийн том судлагдахуун болох • Монголын бурхан шашныг дэлхийд монголын онцлогоор таниулах • Монголын ард түмний олон зууны түүхэн оюуны охь манлайллаар үндэсний үзэл, бахархал бий болох зэрэг юм. [[Ангилал:Буддын шашин]] nom7yop7vkfb8f86cwbne4kz0irok9e Монголын нууц товчоо (симфони) 0 120466 707231 703553 2022-08-04T09:16:32Z Ma Prem Turiya 61120 wikitext text/x-wiki "'''Монголын нууц товчоо'''" VII симфонио Монголын анхны поп-рок гитарчин, ТШ, МУУГЗ хөгжмийн зохиолч [[Самбуугийн Баатарсүх]] 2007 онд бичжээ. Тэрээр энэхүү бүтээлээ "Энэ бол яг л миний [[Цэнхэр залаа (ятгын гоцлол)|"Цэнхэр залаа"]] шиг зураглалтайгаа ороод ирсэн хөгжим байгаа юм" гэдэг. Зохиогч "Их хааны болоод монгол эр хүний эрч хүчний тухай ийм хөгжим байгаагүй", "Залуу үе маань [[Монголын Нууц Товчоо|"Монголын нууц товчоо"]]-гоо энэ хөгжмөөс сонсог гэж бодсон" хэмээжээ. == <small>''Симфонийн тухай зохиогчийн дурсамжаас''</small> == Улсаас 1989 онд надад анх 13-р хороололд 2 өрөө байр өгсөн юм. Тэр байранд л юм даг. Би дөнгөж сэрэх л гэж байсан. Унтаа сэрүүний зааг дээр энэ хөгжим зураглалтайгаа ороод ирсэн. Хөгжим дуусмагц босч мотивоо татсан, хар зураг л даа. Мотив татахад 30 орчим минут болсон. Симфони бичих техник ажиллагаа нь харин 14 хоног болсон шиг санаж байна. Тэгж их хурдан бүтсэн симфони байгаа юм, 9-10 минут л дуугардаг. Энэ симфони маань бүтэх хөрс суурь их олон жилийн явцад бүрэлдсэн юм байна гэж би боддог. Хорь хүрээгүй байхдаа нэг шөнө анхны аяа ([[Нүдэн нуур (дуу)|“Нүдэн нуур” дууны]] аяыг) сонссон. Хорьтойдоо гурван ангит анхны хөгжмөө ([[Цэнхэр залаа (гитарын гоцлол)|“Цэнхэр залаа” гитарын гоцлолоо]]) зүүдэндээ сонссон. Алтан үеийн багш нар маань намайг хөгжмийн сургуульд заавал сургах гэж их мэрийсэн. [[Зундуйн Хангал|Хангал]] найз маань ухааруулж, ойлгуулж, ятгаснаар хөгжмийн сургуульд явсан хүн шүү дээ, би чинь. Монголын түүхийн сэдэв надад их ойр сэдэв. Би арван жилийн сургуульд байхдаа [[Цэндийн Дамдинсүрэн|Ц.Дамдинсүрэн]] гуайн хөрвүүлсэн “Монголын нууц товчоо”-г арван хэд уншсан, миний ширээний ном байсан гэж хэлж болно. 1969 онд Алтан ургийн сүүлчийн хошуу ноён [[Наваан-Юндэн|Н.Наваан-Юндэнгийн]] шүлэг, [[Жигзавын Дорждагва|Ж.Дорждагвын]] ая "Соёл-Эрдэнэ" дууг [[Жамцын Бадраа|Ж.Бадраа]] багшийнхаа даалгавраар найруулж [[Соёл-Эрдэнэ (гитарын гоцлол)|гитарын гоцлол]] болгож тоглосны дараахан л “Цэнхэр залаа” зураглалтайгаа зүүдэнд орж ирсэн. 1974 онд [[Эрхүү|Эрхүүгийн]] хэлний бэлтгэлд суух гэж хилийн дээс алхаад л нутгаа, эх орноо санах гэдгийг мэдэрч, ойлгож эхэлсэн дээ. 1975 оноос хөгжмийн боловсрол эзэмшихээр [[Екатеринбург|Свердловскийн]] консерваторт сурч эхэлсэн. Миний анхны магтуу “Миний Монгол” кантат. Энэ хөгжим маань [[Владимир Ильич Ленин|В.И.Лениний]] мэндэлсний 110 жилийн ойд зориулж [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс|Бүх Холбоотын]] хэмжээнд хөгжмийн сургуулийн оюутан залуучуудын дунд зарласан уралдаанд тэргүүн байр эзэлсэн. Жич: "Миний Монгол" кантатыг бичихэд миний мэргэжлийн багш, зохиомжийн багш маань [[:ru:Биберган,_Вадим_Давидович|В.Д.Биберган]] багш байсан. Биберган багш [[Санкт-Петербург|Ленинград]] руу шилжсний дараа тэмцээн болсон. Миний мэргэжлийн багш [[:ru:Кобекин,_Владимир_Александрович|В.А.Кобекин]] багш болсон байсан. Кобекин багш "Миний Монгол" кантатын маань партитурыг тэр тэмцээнд явуулсан нь тэгж амжилт үзүүлсэн байсан. 1979 оны сүүлээр байхаа, [[Москвагийн олимп|Москвагийн зуны ХХII олимпод]] зориулж Бүх Холбоотын хэмжээнд хөгжмийн залуу зохиолчдын дунд уралдаан зарласан. Манай сургуулийн багш нар нэрт хөгжмийн зохиолч [[:ru:Пахмутова,_Александра_Николаевна|А.Н.Пахмутоваг]] урьж сургуулийнхаа оюутнуудад зөвөлгөө өгүүлсэн. Москвагийн олимпод зориулж би "Медвежонок" нэртэй төгөлдөр хуурын бүтээл хийсэн. Тэр олимпын бэлгэ тэмдэг нь "Миша" нэртэй бамбарууш байлаа. Энэ хөгжим маань тэр уралдаанд бас тэргүүн шагнал хүртсэн. Спортын олон төрлөөр хичээллэж үзсэн болохоор спортод би өөрөө их элэгтэй л дээ. Жич: Би багаас хөл бөмбөг, хоккей, бокс, тэшүүр, сагсан бөмбөг зэрэг спортын олон төрлөөр хичээллэж уралдаан тэмцээнд орж байсан. Тэр үед цаг үе нь тийм байсан. Мэргэжлийнхэн арван жилийн сургуулиудаар явж хүүхдүүдийг биеийн тамирын секц дугуйланд сонгож аваад тэмцээн уралдаанд бэлдэж оруулдаг байсан юм. 1970 онд [[Монгол Улсын Их Сургууль|МУИС]]-ийн манай баг Сагсан бөмбөгийн улсын аварга болж, миний хувьд сагсан бөмбөгийн спортын мастерын болзол хангагдсан. 1970 онд бичсэн [[Золжаргал (гитарын гоцлол)|"Золжаргал" гитарын гоцлол]] маань спортод зориулсан миний анхны бүтээл, сагс тоглоход надад төрдөг байсан мэдрэмж. 1982 онд би хөгжмийн сургууль төгсөөд 1985 он хүртэл [[Говь-Алтай аймаг|Говь-Алтай]] аймагт, АДБ-ийн “Алтай” чуулгад уран сайхны удирдагчаар ажилласан маань над шиг хот суурин газар өссөн хүнд бас их том туршлага болсон, хоёр дахь их сургууль болсон гэж боддог. 1987-1989 онд Залуучуудын Соёлын Төвд намайг Залуу Хөгжмийн Зохиолчдын Нэгдлийн эрхлэгч-аргазүйчээр ажиллаж байхад [[Монгол кино үйлдвэр|Монгол Кино Үйлдвэрийн]] киноны хөгжмийн ерөнхий редактор [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] багш намайг дуудаж [[“Мандухай цэцэн хатан” кино|“Мандухай цэцэн хатан”]] түүхэн киноны туслах редактороор ажиллуулсан нь манай алтан үеийн тэр агуу хүнээс суралцах боломж надад олдсон, их юм сурч авсан. 1990 онд Ц.Чимэддоржийн цомнолоор [[Алтан ураг (симфони)|“Алтан ураг” III]] симфонио [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]]-ын [[Иваново|Ивановод]] “Олон улсын Хөгжмийн зохиолчдын урлан”-д [[:ru:Беринский,_Сергей_Самуилович|С.С.Беринскийн]] удирдлагад бичсэн, бас нэг том сургууль болсон. 1991 он гаргаад Б.Дамдинсүрэн багшийн, Монгол Кино Үйлдвэрийн (Монгол кино нэгдэл) киноны хөгжмийн ерөнхий редакторын үүрэгт ажлыг тодорхой шалгуурыг үндэслэн, Соёлын Яам, МХөЗЭХ-ны шийдвэрээр надад хүлээлгэж өгсөн. Кино үйлдвэрт би 1992 он гартал ажилласан, намайг тэнд байхад [[Мөнх тэнгэрийн хүчин дор|“Мөнх тэнгэрийн хүчин дор”]] гурван ангит түүхэн кино бүтэж, хөгжим нь редакторлогдсон. Энэ бас маш том туршлага болсон. 1993 оны хавар, зун МУ-ын шинэ төрийн дуулал зохиох асуудал яригдаж, хөгжмийн уралдаан зарласан, заавал бич гэсэн үүрэг өгөгдсөн гэж ойлгож болно. Тэр уралдаан [[Улсын дуурь бүжгийн эрдмийн театр|Дуурийн театр]] дээр болж, уралдаанд миний бичсэн хөгжим түрүүлж, мөнгөн шагнал олгогдсон. Шалгаруулалтыг нууц нэрэн дор явуулсан. Миний нууц нэр “Болжмор” байсан. Энд нэг юмыг тодруулахад, болжмор их гоё дуутай амьтан, олуулаа жиргэхийг нь сонсохоор хөгжим шиг сонсогддог, оркестр шиг сонсогддог, надад л лав тэгж санагддаг юм. 1997 онд Д.Банзрагчийн цомнол, Б.Баатарын найруулсан “Хүннү” теледуурийн хөгжмийн зохиолчоор ажилласан. Найруулагч Б.Баатар маань энэ бүтээлээрээ “Гоо марал” хүртсэн. 2004 онд [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-ын эрдэмтэн, судлаач [[:en:Jack_Weatherford|Жак Уэтерфордын]] бичсэн [https://book.mn/product/show/21864 “Өнөөгийн ертөнцийг үндэслэгч Чингис хаан”] ном гарч, 2005 онд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|НҮБ]]-ээс "2006 оныг [[Их Монгол Улс]] байгуулагдсны 800 жилийн ойг дэлхий даяар тэмдэглэн өнгөрүүлэх" талаар тусгай тогтоол гаргаж, 2006 онд манайхан бүгд л энэ түүхэн сэдвээр амьсгалж байлаа. 2006 оны энэ түүхэн үйл явдал надад их нөлөөлсөн байх. 2007 он бол миний хувьд, ерөөсөө хөгжмийн зохиолчдын хувьд онцлог жил байсан, Монголын Хөгжмийн Зохиолчдын Холбоо үүсгэн байгуулагдсны 50 жилийн ойн жил байлаа. Намайг мэргэжлийн хөгжмийн зохиолч болгох гэж, надад энэ нарийн мэргэжлийг эзэмшүүлэх гэж мэрийсэн алтан үеийн багш нарыгаа амьд сэрүүн байхад нь амжиж хөдөлмөрөө үнэлүүлж, тэднийгээ баярлуулж чадаагүйдээ харамсаж явдаг байлаа. Тэднийхээ үүсгэн байгуулсан энэ байгууллагын тэгш ойн жил нь ямар нэг юм хийе гэж бодож байсан. Тэгтэл тэр жил нь энэ симфони маань бүтсэнд баярлаж явдаг. Хорь хүрээгүй байхдаа анхны ая, аялгуугаа сонсож, хорин насандаа “Цэнхэр залаа”-г зүүдэндээ үзэж сонссоноос хойш “Монголын нууц товчоо” VII симфонио бичих хүртэл туулсан бүх туршлага он цагийн явцад улам бүр батжиж, надад гүн сууж өгсөн байх. Тэр хөрсөн дээр боловсорсон энэ долдугаар симфони маань 2007 оны тэр нэгэн өглөө надад зураглалтайгаа орж ирж тэгж сонсогдсон байх гэж бодогддог. == <small>''Симфони тоглогдсон тухай''</small> == # Симфони 2007 оны "Алтан намар" сонгодог хөгжмийн наадмаар шалгарч "ОНЫ ШИЛДЭГ" шагнал хүртсэн. # 2008 онд өмнөх оны шилдэг бүтээлийн тоглолтод тоглогдсон. # Монгол туургатан хөгжмийн зохиолчдын "Тэнгэрийн дуудлага" сонгодог хөгжмийн наадам анх 2009 онд Халимаг улсын ерөнхийлөгчийн санаачлага, ивээл дор зохион байгуулагдаж, 2010 онд МУ-ын ерөнхийлөгчийн ивээл дор манай оронд зохиогдоход уг наадмын нээлтэд С.Баатарсүхийн энэхүү симфони эгшиглэжээ. МУ-ын ерөнхийлөгчийг төлөөлж, наадмыг нээж үг хэлсэн ЕТГ-ын дарга Д.Баттулгад С.Баатарсүхийн VII симфонийн эх бичлэгийг МХөЗХ-ны дарга Б.Бямбабаяр тайзнаа гардуулж өгчээ. # 2011 онд Д.Болор захиралтай [[Мобиком|Мобикомын]] хамт олон Мобиком Корпорацийнхаа 15 жилийн ойг тэмдэглэх ажлын хүрээнд С.Эрдэнэболдын санаачилсан эрдэмтэн, зохиолч Жак Уэтерфордын “Өнөөгийн ертөнцийг үндэслэгч Чингис хаан” /Gengis Khan and the Making of the Modern World/ номыг орчуулж цаасан болон аудио ном болгон хэвлүүлэх, хөгжмийн зохиолч С.Баатарсүхийн “Монголын Нууц Товчоо” VII, “Алтан ураг” III симфониудыг тоглуулж бичлэг хийлгэн Алтан фондод үлдээн Монголынхоо түүх, соёлын хөгжилд хувь нэмрээ оруулах төслүүдийг хамтран амжилттай хэрэгжүүлсэн байна. Жич: 2011 он бол Монгол улсын түүхэн 5 их ойн жил - Монголын Тулгар Төр байгуулагдсаны 2220 жил, Их Монгол Гүрэн байгуулагдсаны 805 жил, Тусгаар тогтнолоо сэргээн тогтоосон Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын 100 жил, Ардын хувьсгалын 90 жил, Монгол Улс НҮБ-д гишүүнээр элссэний 50 жилийн ойн жил байв. Мөн АНУ-ын эрдэмтэн, зохиолч Жак Уэтерфордын “Өнөөгийн ертөнцийг үндэслэгч Эзэн Чингис хаан” (''Genghis Khan and the Making of the Modern World'') бүтээл, сонсдог ном Аmazon.com-ын Аудибелын ОНЫ ДЭЛХИЙН ШИЛДЭГ НОМ-оор шалгарсан жил юм. # 2019 онд МХөЗХ-ноос монголын хөгжмийн зохиолчдын бүтээлээр гурван цуврал цомог гаргасны 2-р цомогт түүний энэхүү VII симфони "Нууц товчоо" нэртэйгээр оржээ. == <small>''Сонсох, унших''</small> == 2011 он, Ж.Уэтерфорд, "Өнөөгийн ертөнцийг үндэслэгч эзэн Чингис хаан" сонсдог ном , “SPECIAL DISC”, С.Баатарсүх, "Монголын нууц товчоо" симфони, [[Алтан ураг (симфони)|"Алтан ураг" бэсрэг симфони дуурь]] 2019-09-02, "Хай-Фай Рекордс", МХөЗХ, Монголын хөгжмйин зохиолчдын бүтээлүүд (Цуврал 2), #6 С.Баатарсүх - "Нууц товчоо" симфони, [https://www.google.com/search?q=Mongolian+composers+musician+works+(Album+2)&tbm=isch&source=iu&ictx=1&vet=1&fir=D7U6Iez4Oe7hgM%252CY61p8u1SLLvKtM%252C_%253BArjE-ljkZbf6EM%252C6DB7QtONjo_PcM%252C_%253Bq4Jn-RRSMwXqLM%252CJYX6GVNe5RFo0M%252C_%253BJSzZ0V5JhpwlKM%252Ccpwh547qDY7RHM%252C_%253BZhfyGuyIuXfA8M%252Cm4EMOBevkYgQnM%252C_%253BP5k1raH4iHkitM%252CmSc-tzcX33lO_M%252C_%253BYhm2wzuV-y4VYM%252C-RpB9ZHBRbZtmM%252C_%253BxGCRp-Kd9Q5DVM%252CYXgzRXlZ2fnznM%252C_%253B1iWO396UTNDLvM%252CSRRgTVmpP0ZOtM%252C_%253BWPIOGT8EoqLKTM%252CpmCuoLaM6YVWyM%252C_&usg=AI4_-kSTxgVPCPU-PrV97ALN--WlVYGISg&sa=X&ved=2ahUKEwjL16-5pZr3AhXNGKYKHbwsCjEQ9QF6BAgCEAE#imgrc=D7U6Iez4Oe7hgM Mongolian composers musician works (Album 2)], 2021-02-25, BUSINESS.mn, Д.Болор: Бид Хүн төрөлхтний МАРС гарагийг эзэмших хүсэл тэмүүллийн холбоос байна, [https://business.mn/2021/02/25/bid-hun-turulhtnii-mars-garagiig-ezemshih-husel-temuulliin-holboos-baina/ <nowiki>[1]</nowiki>] 2022-06-22, [https://www.youtube.com/watch?v=KMsW66uZVUA МУ-ын Филармони, Монгол уран бүтээл] [1:07:00-1:14:00] oad0rsjl470khscwudmr2606vp1m2gr Хөвөөт шар хошуу 0 123196 707220 2022-08-04T01:25:43Z 95.111.217.180 Хуудас үүсгэв: "[[Зураг:Xilin Gol mcp.png|thumb|230px|Шилийнгол аймгийн газрын зурагт «10» дугаартай байгаа нь Хөвөөт шар хошуу]] '''Хөвөөт шар хошуу''' ([[Монгол бичиг|монгол бичгээр]] {{MongolUnicode||h}} - ''хөвөө шар хошигу''; [[хятадаар]] 镶黄旗 - ''Xiānghuáng qí'') — [[БНХАУ]]-ын [[Өвөр Монгол]]ын [[Шилийнгол]]..." wikitext text/x-wiki [[Зураг:Xilin Gol mcp.png|thumb|230px|Шилийнгол аймгийн газрын зурагт «10» дугаартай байгаа нь Хөвөөт шар хошуу]] '''Хөвөөт шар хошуу''' ([[Монгол бичиг|монгол бичгээр]] {{MongolUnicode||h}} - ''хөвөө шар хошигу''; [[хятадаар]] 镶黄旗 - ''Xiānghuáng qí'') — [[БНХАУ]]-ын [[Өвөр Монгол]]ын [[Шилийнгол]] аймгийн харъяат [[хошуу]]. Аймгийнхаа [[Сөнөд баруун хошуу]], [[Шулуун хөвөөт цагаан хошуу]] болон Улаанцав хотын [[Дөрвөд хошуу]]. Хошууны 4,960 км<sup>2</sup> газартай энэ нутагт 2010 онд 28,450 хүн оршин сууж байв. Дотроо 5 [[балгас]], 2 [[сум]] болж хуваагддаг. == Гадаад холбоос == * [http://www.nmxhq.gov.cn/ nmxhq.gov.cn] — [http://www.nmxhq.gov.cn/ Хөвөөт шар хошууны засгийн явдлын сүлжээ] [[Ангилал:Өвөр Монголын хошуу]] [[Ангилал:Шилийн гол]] s7ma7uenov28yos7k29b6a3qh3u3t1x Батмөнхийн Батцэцэг 0 123197 707227 2022-08-04T08:19:12Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "'''Батмөнхийн Батцэцэг''' (1973 оны 12 дугаар сарын 09-нд Баянхонгор аймагт төрсөн.) -2021 оноос Монгол улсын Гадаад харилцааны сайд. Монгол Ардын Намын Бага хурлын гишүүн. ==== '''Боловсрол''' ==== 1992 онд Дархан хотын 13 дугаар дунд сургууль төгссөн. 1996 онд МУИС-ийн Олон..." wikitext text/x-wiki '''Батмөнхийн Батцэцэг''' (1973 оны 12 дугаар сарын 09-нд Баянхонгор аймагт төрсөн.) -2021 оноос Монгол улсын Гадаад харилцааны сайд. Монгол Ардын Намын Бага хурлын гишүүн. ==== '''Боловсрол''' ==== 1992 онд Дархан хотын 13 дугаар дунд сургууль төгссөн. 1996 онд МУИС-ийн Олон улсын харилцааны дээд сургууль дүүрэгсэн. 2000 онд Санхүү эдийн засгийн дээд сургууль төгссөн. 2005 онд Голландын Маастрихтийн менежментийн их сургууль суралцсан. Олон улсын харилцааны бакалавр, Бизнесийн удирдлагын магистрын зэрэгтэй ==== Ажлын туршлага ==== 1996-2005 онд “Мөнхийн үсэг” ХХК-ийн Ерөнхий захирал 2005-2007 онд Гадаадын хөрөнгө оруулалт, гадаад худалдааны агентлагийн Гадаад сурталчилгаа хамтын ажиллагааны хэлтсийн дарга 2007-2015 онд “Мөнхийн үсэг групп” ХХК-ийн Удирдах зөвлөлийн дарга 2010-2011 онд Монгол Ардын Намын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын зөвлөх 2011-2012 онд Монгол Ардын Намын Гадаад харилцаа, хамтын ажиллагааны хэлтсийн дарга 2015-2016 онд Монгол Улсын Сангийн сайдын гадаад бодлогын зөвлөх 2016-2020 онд Монгол Улсын Гадаад харилцааны дэд сайд 2021 оны 1-р сараас Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайдаар томилогдон ажиллаж байна. Гадаад хэл: Англи, орос хэлний мэдлэгтэй Гэр бүл: Нөхөр Ганбат аймгийн үндэсний бөхийн начин. 3 хүүхэдтэй. c5amyrgyo4edn3d2ng3qxkg4fni46r9