Википедиа mnwiki https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81 MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Медиа Тусгай Хэлэлцүүлэг Хэрэглэгч Хэрэглэгчийн яриа Wikipedia Wikipedia-н хэлэлцүүлэг Файл Файлын хэлэлцүүлэг МедиаВики МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг Загвар Загварын хэлэлцүүлэг Тусламж Тусламжийн хэлэлцүүлэг Ангилал Ангиллын хэлэлцүүлэг TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 818 707561 703457 2022-08-07T16:00:43Z 192.82.83.145 wikitext text/x-wiki {{coord|47|36|N|101|17|E|display=title}} [[File:Taikhar chuluu.jpg|thumb|right|Тайхар чулуу]] '''Тайхар чулуу''' нь [[Архангай|Архангай аймгийн]] [[Их тамир сум]]ын нутагт [[Тамир гол|Тамирын гол]]ын хөвөөнд орших, бүдүүн ширхэгт боржин чулуун цохио. [[7-р зуун|VII]]–[[9-р зуун|IX зууны]] бичээс дурсгалын зүйл ихтэй. Энэхүү чулуун хөшөөний тухай олон домог, шинжлэх ухааны тайлбарууд байдаг. [[Ангилал:Архангай аймгийн газар зүй]] d930s0ewa5uqeobzce319tke1v7hynk 4 2923 707580 706375 2022-08-08T03:05:24Z BatlaaTs 76767 Архив wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" style="text-align:right; float:right; margin-left:18px;" |- | align="left" | [[File:file.svg|50px]] |- | align="center" | [[Wikipedia:Админ болох хүсэлтүүд/Архив|Архив]] |} Админ болохыг хүсч байвал өөрийн хэрэглэгчийн нэрээ доор байрлуулна уу. Харин Википедиагийн үйл ажиллагаанд 3-аас доошгүй сар оролцож, 100-гаас доошгүй өөрчлөлт хийсэн байхыг зөвлөж байна. Тийм биш бол таны хүсэл биелэхэд их хугацаа шаардагдах, эсвэл эсэргүүцэгдэж магадгүй. Дэлгэрэнгүй мэдээллийг [[Wikipedia:Администраторууд|эндээс]] авна уу. == Хүсэлтүүд == <!--Дээрхийг битгий арилгаарай. Доорхиос эхэлж хүсэлтүүдээ тавина уу---> --[[Хэрэглэгч:Zafinamn|Zafinamn]] Админ болох хүсэлтэй байна. ===[[Хэрэглэгч:Х.Сэргэлэнбат]]=== Админ болох хүсэлтэй байна. ===[[Хэрэглэгч:Гончиглувсангийн Энхбаатар]]=== ===Танилцуулга=== Сайн байна уу? Монголын википедиад өөрийн хувь нэмрээ оруулах хүсэлтэй байна. Та бүхнийг гэдэгт итгэлтэй байна. Хүндэтгэсэн![[Хэрэглэгч:Гончиглувсангийн Энхбаатар]] ====Дэмжихгүй буй==== Админ биш ч гэсэн хувь нэмэр хуудас үүсгэж мэдээлэл нэмж болно [[Хэрэглэгч:Bazraa032]] ===[[Хэрэглэгч:Bazraa032]]=== Сайн байна уу? Монгол википедиад хувь нэмэр оруулан нөхөрлөж 3-аад жил боллоо ингэхэд зарим хуудсын хамгаалах хэрэг гарч байгаа юм гэвч даанч надад админы эрх байхгүй учраас админ болгохын дэмчээч гэж гуйя хүндэтгэсэн [[Хэрэглэгч:Bazraa032]] [[Ангилал:Википедиа:Нэр дэвшигч]] bqrvm6cvqd9826npgf81lfl4ensa2w0 707583 707580 2022-08-08T03:30:13Z BatlaaTs 76767 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" style="text-align:right; float:right; margin-left:18px;" |- | align="left" | [[File:file.svg|50px]] |- | align="center" | [[Wikipedia:Админ болох хүсэлтүүд/Архив|Архив]] |} Админ болохыг хүсч байвал өөрийн хэрэглэгчийн нэрээ доор байрлуулна уу. Харин Википедиагийн үйл ажиллагаанд 3-аас доошгүй сар оролцож, 100-гаас доошгүй өөрчлөлт хийсэн байхыг зөвлөж байна. Тийм биш бол таны хүсэл биелэхэд их хугацаа шаардагдах, эсвэл эсэргүүцэгдэж магадгүй. Дэлгэрэнгүй мэдээллийг [[Wikipedia:Администраторууд|эндээс]] авна уу. == Хүсэлтүүд == <!--Дээрхийг битгий арилгаарай. Доорхиос эхэлж хүсэлтүүдээ тавина уу---> --[[Хэрэглэгч:Zafinamn|Zafinamn]] Админ болох хүсэлтэй байна. ===[[Хэрэглэгч:Х.Сэргэлэнбат]]=== Админ болох хүсэлтэй байна. ===[[Хэрэглэгч:Гончиглувсангийн Энхбаатар]]=== ===Танилцуулга=== Сайн байна уу? Монголын википедиад өөрийн хувь нэмрээ оруулах хүсэлтэй байна. Та бүхнийг гэдэгт итгэлтэй байна. Хүндэтгэсэн![[Хэрэглэгч:Гончиглувсангийн Энхбаатар]] ====Дэмжихгүй буй==== Админ биш ч гэсэн хувь нэмэр хуудас үүсгэж мэдээлэл нэмж болно [[Хэрэглэгч:Bazraa032]] ===[[Хэрэглэгч:Bazraa032]]=== Сайн байна уу? Монгол википедиад хувь нэмэр оруулан нөхөрлөж 3-аад жил боллоо ингэхэд зарим хуудсын хамгаалах хэрэг гарч байгаа юм гэвч даанч надад админы эрх байхгүй учраас админ болгохын дэмчээч гэж гуйя хүндэтгэсэн [[Хэрэглэгч:Bazraa032]] ===[[Хэрэглэгч:BatlaaTs]]=== <div class="metadata" style="background-color:#E8EEF7; margin:0 auto; padding:0 1em; border:1px solid #aaa;"> Сайн байна уу? Энэ жилээс ирэн Монгол Википедиад хувь нэмрээ оруулж эхэллээ. Гэвч зарим чухал үйлдлийг админы эрхтэй гүйцэтгэх боломжтой байгаа тул админ эрх авахыг хүсч байна. Хүндэтгэсэн!</br> Hi! I participate in Mongolian Wikipedia from this year, but some important features can be accesed only by adminship and interface adminship, so I want to receive both of this rights. Thanks [[Хэрэглэгч:BatlaaTs|BatlaaTs]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:BatlaaTs|talk]]) 02:26, 08 Наймдугаар сар 2022 (UTC) ====Дэмжиж буй / Support ==== ====Дэмжихгүй буй / Oppose ==== ==== Асуулт / Questions ==== ==== Дүн / Result ==== {| class="wikitable" style="font-size:95%;white-space:nowrap" ! Нэр дэвшигч !! [[File:Symbol support vote.svg|15px|«Дэмжиж буй» саналын тоо|alt=(+)]] !! [[File:Symbol oppose vote.svg|15px|«Дэмжихгүй буй» саналын тоо|alt=(-)]] !! [[File:Symbol neutral vote.svg|15px|Цагаан саналын тоо|alt=(=)]] !! «Дэмжиж буй» саналын хувь !! Сонгуулийн статус |- |- |BatlaaTs |0 |0 |0 | | |} [[Ангилал:Википедиа:Нэр дэвшигч]] 01xr1rrakx6d2z0xrhbdnk02jt8yl17 0 2967 707555 706982 2022-08-07T15:47:19Z 95.111.217.180 wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Шинжаан - Уйгурын өөртөө засах орон |ямар_янзын_нутаг = [[өөртөө засах орон]] |анхаарах_нэр = {{ug|شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى|''Шинҗаң Уйғур аптоном райони''}}<br>{{хэл-хят1|新疆维吾尔自治区}} — ''Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū'' |image_skyline = |image_caption = |image_map = Xinjiang in China (de-facto).svg |map_caption = |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]]) |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Орны төв |нутгийн_төв = [[Өрөмч]] |газар_нутаг = 1 664 897.17<ref name="新疆">[http://www.gov.cn/test/2013-04/07/content_2371589.htm '''新疆''' — 中国政府网 (Xinjiang — Chinese Government Network)]</ref> km² |газрын_байц = |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 21,813,334 |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = |ард_түмэн = |цугаараа = |даргыг_юу_гэх = |даргын_нэр = |даргыг_юу_гэх1 = |даргын_нэр1 = |түүхэн_он = |түүхэн_үйл = |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = [[НЗНЦ+8]] |utc_offset = |утасны_томъёо = |шуудангийн_томъёо = |автомашин_дугаар = |website = |тэмдэглэл = }} [[Файл:Шиньжаан засаг захиргааны нэгж.jpg|thumb]] '''Шинжаан''' (албан ёсоор '''''Шинжаан Уйгурын өөртөө засах бүс нутаг''''') гэдэг нь албан ёсоор 1949 онд [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын бүрэлдхүүнд багтсан бөгөөд тус улсын баруун хойд талыг эзлэн оршдог том [[өөртөө засах орон]] юм. Газар нутаг-1,6 сая км кв, х ам 19,630 мян, 2005 оны байдлаар Шинжаан-Уйгурт 21 сая хүн амьдарч байна. Хятад улсад нийт 56 үндэстэн, ястан байдгаас 34 нь Шинжаан-Уйгурт амьдарч байна. Хүн амын эзлэх тоогоороо хятад, [[уйгур]], [[хасагууд]] эхний гуравт орно. Мөн энд [[Хотон (үндэстэн)|хотон]], монгол, [[киргиз]], шибэ, [[тажикууд‎|тажик]], [[Узбекчүүд|узбек]], [[манж]], [[дагуур]], [[Татарууд|татар]], [[Оросууд|орос]], [[дунсян]], [[салар]] зэрэг үндэстэн бий. Нийслэл [[Өрөмч]] хот. Баруун хойд, хойд, зүүн хойд талаараа [[Киргиз]], [[Казахстан]], [[Афганистан]], [[Энэтхэг]]ийн ба [[Пакистан]]ы хяналтын [[Ладакх]] муж ([[Кашмир]] нутаг), [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]], [[Монгол]] улстай, дотооддоо [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]], [[Ганьсу]], [[Хөхнуур]] мужтай хиллэнэ. Шинжаан-Уйгурын автономит нутаг засаг захиргааны төв хот нь Өрөмч юм. Өрөмч гэдэг нь [[Тэнгэр уул]]ын мөнх цаст уулнаас эх аван урсдаг голын Монгол нэр юм. Хятадууд хотын нэрийг У-лу-му-чи гэх өөрийн дуудлагад нийцүүлэн өөрчилж англи үсгээр “Urumqi” гэж галиглах болжээ. Харин манайхан түүнийг нь дуурайж Үрүмчи гэж бичдэгээс нэрийн нь утгыг ойлгохоо больсон байна. Өрөмч гэдэг үгийг ойрдоор "үзэсгэлэнтэй бэлчээр" гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. Өрөмч хот нь Шинжаан-Уйгарын нийслэл төдийгүй, нийт Шинжааны улс төр, эдийн засаг, соёл, мэдээлэл, технологийн төв юм. Энэ хот нь шинжааны зам харилцааны гол зангилаа хот бөгөөд мөн Евроазийн эх газрын гүүр болж, хятад улсын баруун талыг гадаадад нээх үүд юм. Өрөмч хот нь [[Еврази]]йн эх газрын хэвлийд орших Тэнгэр уулын хойд бэл, Зүүнгарын хотгорын өмнөд захад оршдог. Далай түвшнээс дээш 680-920 м, эх газрын дундаж дулаан, хагас хуурай уур амьсгалтай, жилийн дундаж дулааны хэм 7.3С, унах хур тунадасны жилийн дундаж нь 236 мм, жилийн дундаж нартай өдөр 2775 цаг, шүүдэр буухгүй хоногийн тоо жилд дундажаар 105-168 хоног, хавар, намрын улирал харьцангуй богино, өвөл зуны улирал харьцангуй урт, дэлхий дээрх далайгаас хамгийн их алслагдсан хот ажээ. Тус хот одоогоор 7 дүүрэг,1 сумтай. Тяньшань (Тэнгэр уул), Шайбик, Шинэши /шинэ хот/, Шуймогоү, Тоүдунхэ, Дуншань, Наньшанькуан. Сумын нэр нь Өрөмч. Мөн улсын зэрэглэлийн 2 нээлттэй бүс байдаг. [[File:ColourfulBeach.jpg|thumb|[[Эрчис]] мөрний цутгалан]] [[File:Xinjiang Space View.jpg|thumb|Сансраас авсан зураг]] Томоохон голууд — [[Тарим]], [[Или мөрөн|Или гол]], [[Эрчис мөрөн]] (эхэн хэсгийг нь буюу Монголоос эх авч Хятадаар дайран урсч Казахстан дахь Зайсан нуурт цутгадаг хэсгийг нь [[Хар Эрчис]] гэж нэрлэдэг). Томоохон нуур — [[Лоб нуур]], [[Баграшкүль]], [[Эв нуур]]. == Түүх == [[File:Tarimbecken 3. Jahrhundert.png|thumb|Таримийн сав газар МЭӨ 3-р зуун]] [[File:BezeklikSogdianMerchants.jpg|thumb|Буддын шашинт Согд-Перс лам нар ба сүсэгтнүүд Зүүн Таримийн хотгор 8-р зуун]] Төв Азийн соёл уламжлал, үндэстнүүдийн түүхэнд гүнзгий мөр үлдээсэн 4000 жилийн түүхтэй эртний маш гайхамшигт соёл иргэншлтэй энэ ард түмний археологийн дурсгалууд [[Берлин]], [[Лондон]], [[Парис]], [[Токио]], [[Санкт-Петербург]], [[Шинэ Дели]] хотуудын музейд халгалагдан байна. 19-р зууны сүүл 20-р зууны эхээр шинжилгээний экспедици Шинжааны торгоны замын бүс нутагт археологийн судалгаа явуулж Европ, Америк, Японы судлаачдын гайхаш шагшралыг төрүүлсэн агуйн сүм хийдүүд, сүмийн үлдэгдэл, ханын чимэг зураг, ном бичгийн дурсгал олж олны хүртээл болгожээ. Эдгээр олдвор болон гар урлалын зүйлс бичиг баримт нь энэ бүс нутагт маш өндөр соёл иргэншил байсныг илтгэж байгаа юм. Энд археологийн судалгаагаар 77 агуйн сүм хийдийг илрүүлсэн ба тэдгээр нь ихэнхи нь тэгш өнцөгт хэлбэртэй бөмбөгөр оройтой ихэвчлэн 4 тасалгаатай, тасалгаа бүр нь бурханы хөрөг зурган чимэглэлтэй ханатай, тааз нь зуу зуун бурханы зурагтай зарим хана нь Будда болон түүнийг хүрээлсэн байгаль, амьтан, эд зүйлс болон Энэтхэг, Перс, Европ архадын зурагтай (зургийн зарим нь энгийн зарим нь үнэхээр шүтээн урлагийн сод бүтээлүүд) байсан байна. Эмнэлэг анагаах ухаан өргөн цар хүрээтэй сайн хөгжсөн байлаа. Сүн улсын сурвалжаас үзвэл хятадын анагаах ухаанаас илүү өндөр хөгжсөн, тэдний маш олон төрлийн эм, эмийн ургамлыг хятадууд мэддэггүй байжээ. <!--Харамсалтай нь гадаадын түүх судлаач тэр дундаа энэ хэсгийн бусад хэл дээрхи материалуудад ташаа зүйл оруулсан нь маш их ажиглагдаж байгааг уншигч та анхаарч өөрийн мэддэг хэл дээрхи хуудсанд залруулга хийж энэхүү хуудсыг өргөжүүлж тусална уу?--> 18-р зуунд Зүүнгар унаснаар Шинжаан манжийн захиргаанд орсон бөгөөд одоо Хятад улс Манж улсын харъяаны бүх нутгийг өөрийн газар хэмээн үзэж байна. Уг шалтгаан нь Хятадын эртний Күнзийн үзэл баримтлалаар хятад хүний (аянчид, элч төлөөлөгч, худалдаачид, цэрэг г.м) хөл хүрсэн газар бүхэн Хятад улсынх байх ёстой гэсэн үзлээс үүдэлтэй юм. 1989 оны 5 дугаар сарын 16-нд ЗХУ-ын Ерөнхийлөгч Михаил Сергеевич Горбачев БНХАУ-д айлчлахад Дэн Сояпин Хаант Оросын үеэс эхлэлтэй 1.5 сая км.кв газар нутгийн маргааны асуудал байгаа талаар дурьдсан бөгөөд ОХУ-ын Амар мөрний сав, Даманийн хойг, мөн хамгийн гол нь Балхаш нуурын дорнод этгээдийн томоохон газар нутгийн талаар дурдсан юм. Энэ бол Чин гүрний төгсгөл үед оросууд Хятадаас хүчээр булаасан нутаг гэж үздэг ажээ. Өнөөдөр энэ нутаг Казахстаны нутаг болжээ. Зарим ард түмний зүйр үгэнд хэдийн урилгагүй зочидийг тэр дундаа ирчихээрээ буцахаа мэддэгүй гийчин хэмээн хятадуудыг егөөддөг болсон байна. === Эрт үе === Эрт дээр цагт энэ нутгаар их торгоны замын чиглэл дайран өнгөрдөг байлаа. 1970-аад оны сүүлчээр Хятадын археологичид дэлхий дахинд Турфаны соёл гэж алдаршсан соёлын асар үнэт олдвор, хэдэн зууны турш хурааж хуримтлуулсан номын санг Таримын саваас нээсэн билээ.Хятадын баруун этгээдийн захын боомт [[Ланжоу]]гаас гараад өмнөх зам нь Уйгарын [[Хотан]], [[Яркенд]]аар дайрч Тэнгэр уулын даваагаар дамжиж өрнө зүгт лалын худалдааны хотуудад хүрдэг. Хойд зам нь Ланжоугаас хойд зүгт эргэж [[Куньлун]]ы хойд сугаар ороож Таримын саваар дайрч гардаг юм. Шинжааны хойд хэсэгт нь [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгарын тал]], өмнөд хэсэгт нь Кашгарын тал, төв хэсэгт нь [[Такла-Макан]]ы элсэн цөл бий. Эдгээр тал газрыг 7000 метрийн өндөр Тэнгэр уул заагладаг. Ил, Эрчис мөрний сав, [[Тарвагатай]]н тал нутгийн сахлаг өвст бэлчээр бол Ойрад, Зүүнгарын хаант улсын гол цөм билээ. ===Тохарын улсууд=== {{гол|Тохар}} ===Хүннү гүрэн (МЭӨ III-МЭ I зуун)=== {{гол|Хүннү улс}} === Сүмбэ улс === {{гол|Сүмбэ улс}} === Нирун улс (330-555)=== {{гол|Нирун улс}} Хүн гүрэн задарсны хойно хэсэг тусгаар оршин байсан тэднийг Нирун улс эрхшээлдээ оруулжээ. Нирун улсын хүч доройтсон үед Тэлэ аймгийн холбоо Монголын тал нутагт ноёрхохын төлөө Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэлдэн 555 онд хийсэн амжилтгүй тулалдаанд дийлдэн захирагджээ ===Эфталит буюу Цагаан хүннү нар=== {{гол|Цагаан хүннү}} ===Бусад улсууд === === Түрэг улс МЭ 555 он === {{гол|Түрэг улс}} [[Түрэг улс|Түрэгийн]] 2-р хаант улс сэргэн мандсанаар [[Тан улс|Тан]] гүрний баруун жигүүрийг тас цохисон билээ. МЭ ҮII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад 745 онд [[Уйгурын хаант улс]]ыг байгуулжээ. Монголын тал нутаг дахь бусад гүрнүүдийг бодвол уйгурууд гадагшаа харьцангуй бага дайн тулаан хийсэн ба хөгжингүй соёлтой, олон хот суурин байгуулсан нүүдэлчин үндэстэн байсан юм. === Тан улс === {{гол|Тан улс}} [[File:Emperor Taizong's campaign against Xiyu states.svg|thumb|Тан улсын Шинжаан дахь улсуудын эсрэг хийсэн дайн]] === Уйгурын хаант улс МЭ 740-840 он === {{гол|Уйгурын хаант улс}} === Караханидын улс, уйгуруудын нүүдэл, тохарчууд түрэгжин ууссан нь=== ===Кидан улс, Хар Кидан, Найманы ханлиг=== {{гол|Кидан улс|Хар Кидан|Найман}} ===Их Монгол Улс, Цагадайн улс, Монгол Улс, Дөрвөн Ойрад (XIII-XVII зуун)=== {{гол|Их Монгол Улс|Цагадайн улс|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрад}} [[Файл:Chagatai Khan.JPG|thumb|left|Цагадай хан]] 1208 онд Монголчуудад цохиулсан Найманы үлдэгдэл Хүчлүг хунтайжийн хамтаар Хар Киданд орогнон байгаад 1211 онд хүчлүг Киданы хааныг алж улсыг нь булааж, Хар Киданыг унагасан авч 1218 онд Монголчууд Хүчлүгийг нэхэн ирж устгаснаар Хараханид Чингис хааны захиргаанд оров. Уйгаруудын байгуулсан эдгээр улсууд урьдын Уйгарын идэрхэг хүчирхэг байсны хэмжээнд хүрээгүй боловч Төв Азийн урлаг, шинжлэх ухаан, худалдаа арилжааг амжилттай хөгжүүлж тод мөрөө үлдээсэн юм. Чингис хааны үеэс Монголчууд энэ нутгийг бусдад алдаагүй юм. Хубилайтай тэрсэлдсэн Өгөдэйн угсааны Хайду, Наян нар чухам энэ нутагт түшиглэн 70 гаруй жил тулалдсан юм. Өгэдэйн угсааныхан Толуйн угсааныхантай тэмцсэн 100 гаруй жилд энэ нутагт Ойрад хэмээх хүчирхэг Монгол аймгийн холбоо бий болж, яваандаа үндэстний шинжийг олсон юм. Хожим Оросын түүхчдийн дэглэсэн Монголын түүхийг уншихад Ойрадууд, Монголчууд огт өөр улс болоод, хоорондоо дайтаж байсан мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг ч үнэндээ Чингис хааны угсааныхны хаан ширээний төлөөх дотоодын тэмцэл байсан юм. тэр ч байтугай Тогоонтөмөрийг Бээжингээс зугтсаны дараа Хорчины заримыг Ойрадууд талдаа татаж, сайн дайчидтай болохыг зорьсноор Хошууд хэмээх аймаг бий болж байлаа.XIҮ зууны үед Цагаадайн улсаас [[Моголистан]] улс тусгаарлаж гарсан байна. Могул гэдэг үг нь “монгол” гэсэн үгнээс гаралтай. [[Моголистан]] улсын хүн амын ихэнх нь түрэг хэлээр ярьдаг уйгарчууд байлаа. Өөрөөр хэлбэл хангууд нь монгол, ард түмэн нь уйгур голдуу байжээ. Энэ улсын нийслэл нь [[Бешбалык]] хот байлаа. Бешбалык хот нь өмнө нь Уйгурын Идигүдийн улсын нийслэл байсан билээ. XҮ зуунд Моголистан [[Дөрвөн Ойрад]], [[Хасагууд|казах]]т шахагдан улсынх нь төв нь Шинжааны өмнөд хэсгийн баянбүрдүүд рүү шахагджээ. ===[[Моголистан]]=== {{гол|Моголистан}} === Зүүнгарын хаант улс === {{гол|Зүүнгарын хаант улс}} Ойрадууд 1449 оноос эхлэн буюу Эсэн тайш хааны үед Тарвагатай болон Эрчис мөрний сав дагуу нутаглаж байсан бөгөөд эл нутаг ньамьдарч байсан бөгөөд Цагадайн удмын Моголистантай харилцаж байсан тэдний харилцаа үе үе зөрчилдөж байсан торгоны замыг хяналтандаа авахын төлөө байсан Ойрадын [[Эрдэнэбаатар хунтайж]] [[Зүүнгарын хаант улс]]ыг байгуулаад, эдийн засгийн сонирхлоор Уйгурыг түшмэг болгохыг эрмэлзэж байв. Төвдтэй харилцах замд байдаг Уйгарууд Зүүнгарыг сөрөх чадалгүй тул ая эвийг хичээж байлаа. Дотоодын зөрчилдөөнөө шийдвэрлэхийн тулд Далай ламаар уламжлуулан [[Галдан бошигт хаан]]аас дэмжлэг авснаар түшмэг улс болжээ. XҮI зуунд Уйгарчууд Мамлакат ба Могул (Могол улс) гэдэг нэртэй Яркенд хотод нийслэлтэй улс байгуулжээ. === Манжийн үе === {{гол|Чин улс}} [[File:Veselovski-1898-Yakub-Bek.jpg|thumb|150px|Цагаан малгайтны Якуб бек.]] Халх Зүүнгар даяар гарсан бослого эмгэнэлтэйгээр дарагдсаны үр дүнд [[Хулж хот|Илий]]н хязгаарын [[Жанжин]]ы газар хэмээн нэг хэсэг нэрлэгдэж байсан ажээ. Энэ нь одоогийн Шинжааны өмнөд хэсгийг захирч байсан уйгарын захирагч асаны ач нар болох цагаан уулын бүлгийн шашны мяндагтан Аппак Хожа ба ах дүү Бурханнэдин, Хожа Жихан нар болон тэдний өрсөлдөгч хар уулын бүлгийн Яхи Хожа нарын тэмцлийн талбар болон хувирчээ. Манжийн цэрэг Ойрадуудыг хядан устгахад тэдэнд багагүй тусламж үзүүлж хядлагад идэвхтэй оролцож түүний төлөө эрх дураараа амьдарна хэмээн тэдний горьдсоноор байдал дээрдсэнгүй. Харин ойрадын харъяанд байснаас дордов. Аппак юу хийснээ ойлгосон боловч хэдийн оройтсон байлаа. 1758 онд Аппак Хожа өөрийгөө Уйгарын дээд захирагч Баатар хаан хэмээн өргөмжлөв. Хэдийгээр нилээд эрх мэдэл олж авсан боловч түүний боловч түүний өрсөлдөгч нар нилээдгүй уйгарууд манж нарын талд ороод амжжээ. Манж нар өмнө зүг шуурхайлан хөдөлж Куча, Сайр хэмээх гол гол хотуудыг ээлж дараалан эзлэн авсаар Аксу, Турфан хотуудын өрсөлдөгч мяндагтан нараа Манжийн жанжин Жаоху-д ах дүү Бурханнэдин, Хож Жихан нар барьж өгөв. тэгээд дарээ жил нь эцсийн түшиц газар Яркенд, Кашгар хотууд унажээ. "Иймэрхүү" гавъяа хүчин чармайлтын шанд ах дүүс бусад удирдагчид,ард түмний нүүрийг харах аргагүй болж Уйгар орноо манжаас тусгаарлах горьдлого нь талаар болжээ. Үр дагавар нь Манж чин улс Туркестаны зүүн бүс нутгийг бүрмөсөн эзлэн авч цэрэг захиргааны "төвшитгөн тохинуулж, элбэн дагуулсан Шинэ Хязгаар буюу Шинжаан" хэмээн [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийг тэтгэсний]] 20 дугаар онд Дайчин гүрний эзэн хааны соёрхсон зарлигаар нэрлэжээ. 1862-1877 онд Манж Чин улсын Шэньси, Ганьсу, [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгар]], [[Кашгар]]ыг хамарсан “цагаан малгайтны бослого” дэгдэж, босогчид үе үе Монголд нэвтрэн. === Дундад иргэн улс === [[Дундад Иргэн Улс]]ын үед Шинжаан урт хугацааны мөргөлдөөнтэй байсан. [[Уйгурууд]] [[Зүүн Туркестан]] улсыг хоёр удаа байгуулсан боловч [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт]]ийн нөлөөн дор алга болжээ. === Орчин үе === 1949 онд БНХАУ байгуулагдахад Хятадын бүрэлдэхүүнд багтаж, цөөнх үндэстний өөртөө засах эрхтэй засаг захиргааны бүс болжээ. == Цөмийн туршилт== Хятад улс 1964 оноос Шинжааны [[Лоб нуур]]ын орчимд өөрийнхөө цөмийн туршилтаа хийх болсон. == Байгаль-цаг уур, газарзүй == [[Файл:Jiaozuo Guozigou.png|thumb|[[Тэнгэр Уул]]]] Ази тивийн хэвлийд орших Шинжаан нутгийн хойноос урагш Алтайн нуруу, Тэнгэр уул, Куньлун нуруу үргэлжилж, төв хэсэгт нь Зунгарын хотгор, Таримын хотгор байдаг. Куньлун гэж Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага гэдэг. Хөхнуур, Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой Куньлун нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд Шинжааны газар зүй, уур амьсгалд багагүй нөлөө үзүүлдэг. Хөх нуур, Хатан голын чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадаг учир Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаанд Хятадын хамгийн том дотоод урсгалт Таримын гол, Или гол, Эрчис мөрөн зэрэг томоохон гол мөрөн, Хятадын хамгийн том цэнгэг устай Бестен нуур, Лоб, Баграшкүль, Эв, Ханас зэрэг том нууртай. Тэнгэр уулаас өмнөх нутгийг “Наньжян” буюу Өмнөд хязгаар, хойших нутгийг “Бэйжян” буюу Хойд хязгаар, Хами, Турфаны хотгор хавийг “Дүнжян” буюу Зүүн хязгаар хэмээн нэрлэнэ. Шинжаан бол бүхэлдээ хөхрөн ногоорч, хоёр их хотгорыг нь дагасан том жижиг олон баян бүрд хэлхсэн сувд шиг гэрэлтсэн, ер бусын үзэсгэлэнт нутаг юм. [[Файл:Bostenlake 20121004 02.jpg|thumb|left|[[Бост нуур]]]] Шинжаан эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай, халуун хүйтний зөрөө маш их. Хятад орон даяар хамгийн хүйтэн болсон нь Шинжааны Алтайн бүсэд, урт хугацааны турш хамгийн халуун болсон тохиолдол Турфанд бүртгэгдсэн юм. Хятадын нийт элсэн цөлийн гуравны хоёр нь Шинжаанд бий. Такалмаканы элсэн цөл 330 мянган ам дөрвөлжин км, хэмжээгээрээ Хятадад хамгийн том, дэлхийд хоёрт ордог элсэн цөл юм. Зунгарын хотгорын Гурвантүнгэдийн цөл 48 мянган ам дөрвөлжин км буюу Хятадад хэмжээгээр хоёрт орно. Шинжааны цөл газрын тос, ашигт малтмал, байгалийн хийгээр баялаг. == Хүн ам зүйн бүтэц == Энд цэвэр манж үндэстэн 50 гаруй мянган хүн байдаг. === Эдийн засаг, аж-ахуй, зам тээвэр === [[Файл:Map of language areas of Xinjiang.png|thumb|Угсаатны бүрэлдэхүүн]] Шинжаан дахь Хятадын армийнхан бүтээн байгуулалтын ажил эрхэлж зам гүүр тавьж, олон зуун мянган га талбайд усан үзмийн тариалан эрхэлж, цөл дундуур 4500 км урт нефьтийн хоолой татаж, өндөр байшингуудыг барьж байна. Бүр мексикийн зах зээлд ихээхэн нэрд гарч, хятадын төрийн өндөрлөгүүд хүртэх дуртай болсон “Sunshine” хэмээх сайхан дарс нэрж экспортлоод эхэлсэн ба Хятадын цэргийнхэн дарсны компаниа иргэний компани болгон хөрөнгийн биржид бүртгүүлсэнд хувьцаа их өсөж байсан түүхтэй.Шинжаан Эв нуур, Лоб нуур, Баграшкүль гэсэн 3 том нууртай. Уур амьсгал нь эх газрын хуурай, эрс тэс юм. Газар зүйн бас нэгэн чухал хүчин зүйлийг байнга мартдаг нь Куньлуний нуруу юм. Энэ нь Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага. Хөх нуур ба Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой энэ нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд мужийн газар зүй, уур амьсгалд маш их нөлөөтэй. Хөх нуур, Хатан голын /шар мөрөн/ чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадгаас Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаан-Уйгарын нутаг бол эртний соёл иргэншлийн өлгий бөгөөд ялангуяа Таримын сав бол эртний соёлын онцгой голомт, өрнө дорнын соёлын солилцооны нэвшилт явагдаж байсан нутаг билээ. Энд мөн дэлхийн хамгийн урт газар доорх суваг бий. Эртний ард түмнүүд зундаа +40С градусаас буудаггүй халуунд тариалан услахын тулд 5500 киломерт урт суваг газар дор байгуулжээ. Тэнгэр уулын мөс хавар хайлахад цөлийн хатсан сайр усаар дүүрч цөлийг ундлаад ууршдаг. Харин энэ чандмань эрдэнийг ууршуулж алдахгүйн тулд усыг газар доорх сувагт шургуулж авдаг байна. Тиймээс Шинжааны хүн ам оршин суудаг баян бүрд, үржил шимт голын сав дагуу олон мянган жилийн түүхтэй асар урт суваг бий болжээ. Эдгээрийг түшиглэн Шинжаан-Уйгарт аялал жуучлалын хэд хэдэн бүс байгуулжээ. == Холбоотой утга == {{commons category|Xinjiang}} * [[Зүүнгар нутаг]] * [[Зүүн Туркестан]] ==Зураг== <gallery> Файл:Karakorum-kirguiz-d01.jpg[[Каракорум]] уулын өндөр уулын зам File:Karakorum-carretera-d08.jpg|Каракорумын хөндий File:Westerner on a camel.jpg|VI-VII зууны үед хамаарах тэмээ унасан Бактри хүний баримал File:BuddhaTumshuqXinjiang5thcentury.jpg|Буддагийн баримал. МЭ V зуун File:Central Asian Buddhist Monks.jpeg|Шиньжааны буддын лам нарын хөрөг (агуйн хадны зураг) зүүн гар талаас хүрэн үс, цэнхэр нүдтэй Индо-ари эсвэл Энэтхэг-Иран Дундад азийн Тохар, баруун гар талаас Азийн Монголжуу төрхийн Төвд эсвэл Хятад байж болох ламын зураг 9-10 дугаар зуун <ref>[http://discovermagazine.com/1994/apr/themummiesofxinj359 The Mummies of Xinjiang] ''DISCOVER Magazine''. April 1, 1994.</ref> Файл:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png|Шинжааны хүн ам 2000 онд Файл:Xinjiang.jpg|Засаг захиргааны нэгж Файл:Hyatad.jpg Файл:Хятадын физик газарзүй.gif|Хятадын физик газарзүй Файл:Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь.jpg|Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь Файл:Хятад-атлас.jpg Файл:Хятадын атлас-орос хэлээр.jpg|Хятадын атлас-орос хэлээр Файл:Xinjiang1.jpg|Шиньжааны зам тээврийн сүлжээ Файл:Urumqi-d02.jpg|[[Өрөмч хот]] Файл:Urumqi.jpg Файл:UrumqiSouthSta.jpg File:Wind farm xinjiang.jpg|Шинжааны салхины эрчим хүчний үүсгүүр </gallery> ==Эшлэл== {{reflist}} {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Шинжаан| ]] [[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]] [[Ангилал:Ойрад]] [[Ангилал:Уйгурууд]] iptx8wufnm3g95777chgqnue9kusarr 707558 707555 2022-08-07T15:52:59Z 95.111.217.180 wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Шинжаан - Уйгурын өөртөө засах орон |ямар_янзын_нутаг = [[өөртөө засах орон]] |анхаарах_нэр = {{ug|شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى|''Шинҗаң Уйғур аптоном райони''}}<br>{{хэл-хят1|新疆维吾尔自治区}} — ''Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū'' |image_skyline = |image_caption = |image_map = Xinjiang in China (de-facto).svg |map_caption = |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]]) |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Орны төв |нутгийн_төв = [[Өрөмч]] |газар_нутаг = 1 664 897.17<ref name="新疆">[http://www.gov.cn/test/2013-04/07/content_2371589.htm '''新疆''' — 中国政府网 (Xinjiang — Chinese Government Network)]</ref> km² |газрын_байц = |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 21,813,334 |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = |ард_түмэн = |цугаараа = |даргыг_юу_гэх = |даргын_нэр = |даргыг_юу_гэх1 = |даргын_нэр1 = |түүхэн_он = |түүхэн_үйл = |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = [[НЗНЦ+8]] |utc_offset = |утасны_томъёо = |шуудангийн_томъёо = |автомашин_дугаар = |website = |тэмдэглэл = }} [[Файл:Шиньжаан засаг захиргааны нэгж.jpg|thumb]] '''Шинжаан''' (албан ёсоор '''''Шинжаан Уйгурын өөртөө засах бүс нутаг''''') гэдэг нь албан ёсоор 1949 онд [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын бүрэлдхүүнд багтсан бөгөөд тус улсын баруун хойд талыг эзлэн оршдог том [[өөртөө засах орон]] юм. Газар нутаг-1,6 сая км кв, х ам 19,630 мян, 2005 оны байдлаар Шинжаан-Уйгурт 21 сая хүн амьдарч байна. Хятад улсад нийт 56 үндэстэн, ястан байдгаас 34 нь Шинжаан-Уйгурт амьдарч байна. Хүн амын эзлэх тоогоороо хятад, [[уйгур]], [[хасагууд]] эхний гуравт орно. Мөн энд [[Хотон (үндэстэн)|хотон]], монгол, [[киргиз]], шибэ, [[тажикууд‎|тажик]], [[Узбекчүүд|узбек]], [[манж]], [[дагуур]], [[Татарууд|татар]], [[Оросууд|орос]], [[дунсян]], [[салар]] зэрэг үндэстэн бий. Нийслэл [[Өрөмч]] хот. Баруун хойд, хойд, зүүн хойд талаараа [[Киргиз]], [[Казахстан]], [[Афганистан]], [[Энэтхэг]]ийн ба [[Пакистан]]ы хяналтын [[Ладакх]] муж ([[Кашмир]] нутаг), [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]], [[Монгол]] улстай, дотооддоо [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]], [[Ганьсу]], [[Хөхнуур]] мужтай хиллэнэ. Шинжаан-Уйгурын автономит нутаг засаг захиргааны төв хот нь Өрөмч юм. Өрөмч гэдэг нь [[Тэнгэр уул]]ын мөнх цаст уулнаас эх аван урсдаг голын Монгол нэр юм. Хятадууд хотын нэрийг У-лу-му-чи гэх өөрийн дуудлагад нийцүүлэн өөрчилж англи үсгээр “Urumqi” гэж галиглах болжээ. Харин манайхан түүнийг нь дуурайж Үрүмчи гэж бичдэгээс нэрийн нь утгыг ойлгохоо больсон байна. Өрөмч гэдэг үгийг ойрдоор "үзэсгэлэнтэй бэлчээр" гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. Өрөмч хот нь Шинжаан-Уйгарын нийслэл төдийгүй, нийт Шинжааны улс төр, эдийн засаг, соёл, мэдээлэл, технологийн төв юм. Энэ хот нь шинжааны зам харилцааны гол зангилаа хот бөгөөд мөн Евроазийн эх газрын гүүр болж, хятад улсын баруун талыг гадаадад нээх үүд юм. Өрөмч хот нь [[Еврази]]йн эх газрын хэвлийд орших Тэнгэр уулын хойд бэл, Зүүнгарын хотгорын өмнөд захад оршдог. Далай түвшнээс дээш 680-920 м, эх газрын дундаж дулаан, хагас хуурай уур амьсгалтай, жилийн дундаж дулааны хэм 7.3С, унах хур тунадасны жилийн дундаж нь 236 мм, жилийн дундаж нартай өдөр 2775 цаг, шүүдэр буухгүй хоногийн тоо жилд дундажаар 105-168 хоног, хавар, намрын улирал харьцангуй богино, өвөл зуны улирал харьцангуй урт, дэлхий дээрх далайгаас хамгийн их алслагдсан хот ажээ. Тус хот одоогоор 7 дүүрэг,1 сумтай. Тяньшань (Тэнгэр уул), Шайбик, Шинэши /шинэ хот/, Шуймогоү, Тоүдунхэ, Дуншань, Наньшанькуан. Сумын нэр нь Өрөмч. Мөн улсын зэрэглэлийн 2 нээлттэй бүс байдаг. [[File:ColourfulBeach.jpg|thumb|[[Эрчис]] мөрний цутгалан]] [[File:Xinjiang Space View.jpg|thumb|Сансраас авсан зураг]] Томоохон голууд — [[Тарим]], [[Или мөрөн|Или гол]], [[Эрчис мөрөн]] (эхэн хэсгийг нь буюу Монголоос эх авч Хятадаар дайран урсч Казахстан дахь Зайсан нуурт цутгадаг хэсгийг нь [[Хар Эрчис]] гэж нэрлэдэг). Томоохон нуур — [[Лоб нуур]], [[Бост нуур]], [[Эв нуур]]. == Түүх == [[File:Tarimbecken 3. Jahrhundert.png|thumb|Таримийн сав газар МЭӨ 3-р зуун]] [[File:BezeklikSogdianMerchants.jpg|thumb|Буддын шашинт Согд-Перс лам нар ба сүсэгтнүүд Зүүн Таримийн хотгор 8-р зуун]] Төв Азийн соёл уламжлал, үндэстнүүдийн түүхэнд гүнзгий мөр үлдээсэн 4000 жилийн түүхтэй эртний маш гайхамшигт соёл иргэншлтэй энэ ард түмний археологийн дурсгалууд [[Берлин]], [[Лондон]], [[Парис]], [[Токио]], [[Санкт-Петербург]], [[Шинэ Дели]] хотуудын музейд халгалагдан байна. 19-р зууны сүүл 20-р зууны эхээр шинжилгээний экспедици Шинжааны торгоны замын бүс нутагт археологийн судалгаа явуулж Европ, Америк, Японы судлаачдын гайхаш шагшралыг төрүүлсэн агуйн сүм хийдүүд, сүмийн үлдэгдэл, ханын чимэг зураг, ном бичгийн дурсгал олж олны хүртээл болгожээ. Эдгээр олдвор болон гар урлалын зүйлс бичиг баримт нь энэ бүс нутагт маш өндөр соёл иргэншил байсныг илтгэж байгаа юм. Энд археологийн судалгаагаар 77 агуйн сүм хийдийг илрүүлсэн ба тэдгээр нь ихэнхи нь тэгш өнцөгт хэлбэртэй бөмбөгөр оройтой ихэвчлэн 4 тасалгаатай, тасалгаа бүр нь бурханы хөрөг зурган чимэглэлтэй ханатай, тааз нь зуу зуун бурханы зурагтай зарим хана нь Будда болон түүнийг хүрээлсэн байгаль, амьтан, эд зүйлс болон Энэтхэг, Перс, Европ архадын зурагтай (зургийн зарим нь энгийн зарим нь үнэхээр шүтээн урлагийн сод бүтээлүүд) байсан байна. Эмнэлэг анагаах ухаан өргөн цар хүрээтэй сайн хөгжсөн байлаа. Сүн улсын сурвалжаас үзвэл хятадын анагаах ухаанаас илүү өндөр хөгжсөн, тэдний маш олон төрлийн эм, эмийн ургамлыг хятадууд мэддэггүй байжээ. <!--Харамсалтай нь гадаадын түүх судлаач тэр дундаа энэ хэсгийн бусад хэл дээрхи материалуудад ташаа зүйл оруулсан нь маш их ажиглагдаж байгааг уншигч та анхаарч өөрийн мэддэг хэл дээрхи хуудсанд залруулга хийж энэхүү хуудсыг өргөжүүлж тусална уу?--> 18-р зуунд Зүүнгар унаснаар Шинжаан манжийн захиргаанд орсон бөгөөд одоо Хятад улс Манж улсын харъяаны бүх нутгийг өөрийн газар хэмээн үзэж байна. Уг шалтгаан нь Хятадын эртний Күнзийн үзэл баримтлалаар хятад хүний (аянчид, элч төлөөлөгч, худалдаачид, цэрэг г.м) хөл хүрсэн газар бүхэн Хятад улсынх байх ёстой гэсэн үзлээс үүдэлтэй юм. 1989 оны 5 дугаар сарын 16-нд ЗХУ-ын Ерөнхийлөгч Михаил Сергеевич Горбачев БНХАУ-д айлчлахад Дэн Сояпин Хаант Оросын үеэс эхлэлтэй 1.5 сая км.кв газар нутгийн маргааны асуудал байгаа талаар дурьдсан бөгөөд ОХУ-ын Амар мөрний сав, Даманийн хойг, мөн хамгийн гол нь Балхаш нуурын дорнод этгээдийн томоохон газар нутгийн талаар дурдсан юм. Энэ бол Чин гүрний төгсгөл үед оросууд Хятадаас хүчээр булаасан нутаг гэж үздэг ажээ. Өнөөдөр энэ нутаг Казахстаны нутаг болжээ. Зарим ард түмний зүйр үгэнд хэдийн урилгагүй зочидийг тэр дундаа ирчихээрээ буцахаа мэддэгүй гийчин хэмээн хятадуудыг егөөддөг болсон байна. === Эрт үе === Эрт дээр цагт энэ нутгаар их торгоны замын чиглэл дайран өнгөрдөг байлаа. 1970-аад оны сүүлчээр Хятадын археологичид дэлхий дахинд Турфаны соёл гэж алдаршсан соёлын асар үнэт олдвор, хэдэн зууны турш хурааж хуримтлуулсан номын санг Таримын саваас нээсэн билээ.Хятадын баруун этгээдийн захын боомт [[Ланжоу]]гаас гараад өмнөх зам нь Уйгарын [[Хотан]], [[Яркенд]]аар дайрч Тэнгэр уулын даваагаар дамжиж өрнө зүгт лалын худалдааны хотуудад хүрдэг. Хойд зам нь Ланжоугаас хойд зүгт эргэж [[Куньлун]]ы хойд сугаар ороож Таримын саваар дайрч гардаг юм. Шинжааны хойд хэсэгт нь [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгарын тал]], өмнөд хэсэгт нь Кашгарын тал, төв хэсэгт нь [[Такла-Макан]]ы элсэн цөл бий. Эдгээр тал газрыг 7000 метрийн өндөр Тэнгэр уул заагладаг. Ил, Эрчис мөрний сав, [[Тарвагатай]]н тал нутгийн сахлаг өвст бэлчээр бол Ойрад, Зүүнгарын хаант улсын гол цөм билээ. ===Тохарын улсууд=== {{гол|Тохар}} ===Хүннү гүрэн (МЭӨ III-МЭ I зуун)=== {{гол|Хүннү улс}} === Сүмбэ улс === {{гол|Сүмбэ улс}} === Нирун улс (330-555)=== {{гол|Нирун улс}} Хүн гүрэн задарсны хойно хэсэг тусгаар оршин байсан тэднийг Нирун улс эрхшээлдээ оруулжээ. Нирун улсын хүч доройтсон үед Тэлэ аймгийн холбоо Монголын тал нутагт ноёрхохын төлөө Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэлдэн 555 онд хийсэн амжилтгүй тулалдаанд дийлдэн захирагджээ ===Эфталит буюу Цагаан хүннү нар=== {{гол|Цагаан хүннү}} ===Бусад улсууд === === Түрэг улс МЭ 555 он === {{гол|Түрэг улс}} [[Түрэг улс|Түрэгийн]] 2-р хаант улс сэргэн мандсанаар [[Тан улс|Тан]] гүрний баруун жигүүрийг тас цохисон билээ. МЭ ҮII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад 745 онд [[Уйгурын хаант улс]]ыг байгуулжээ. Монголын тал нутаг дахь бусад гүрнүүдийг бодвол уйгурууд гадагшаа харьцангуй бага дайн тулаан хийсэн ба хөгжингүй соёлтой, олон хот суурин байгуулсан нүүдэлчин үндэстэн байсан юм. === Тан улс === {{гол|Тан улс}} [[File:Emperor Taizong's campaign against Xiyu states.svg|thumb|Тан улсын Шинжаан дахь улсуудын эсрэг хийсэн дайн]] === Уйгурын хаант улс МЭ 740-840 он === {{гол|Уйгурын хаант улс}} === Караханидын улс, уйгуруудын нүүдэл, тохарчууд түрэгжин ууссан нь=== ===Кидан улс, Хар Кидан, Найманы ханлиг=== {{гол|Кидан улс|Хар Кидан|Найман}} ===Их Монгол Улс, Цагадайн улс, Монгол Улс, Дөрвөн Ойрад (XIII-XVII зуун)=== {{гол|Их Монгол Улс|Цагадайн улс|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрад}} [[Файл:Chagatai Khan.JPG|thumb|left|Цагадай хан]] 1208 онд Монголчуудад цохиулсан Найманы үлдэгдэл Хүчлүг хунтайжийн хамтаар Хар Киданд орогнон байгаад 1211 онд хүчлүг Киданы хааныг алж улсыг нь булааж, Хар Киданыг унагасан авч 1218 онд Монголчууд Хүчлүгийг нэхэн ирж устгаснаар Хараханид Чингис хааны захиргаанд оров. Уйгаруудын байгуулсан эдгээр улсууд урьдын Уйгарын идэрхэг хүчирхэг байсны хэмжээнд хүрээгүй боловч Төв Азийн урлаг, шинжлэх ухаан, худалдаа арилжааг амжилттай хөгжүүлж тод мөрөө үлдээсэн юм. Чингис хааны үеэс Монголчууд энэ нутгийг бусдад алдаагүй юм. Хубилайтай тэрсэлдсэн Өгөдэйн угсааны Хайду, Наян нар чухам энэ нутагт түшиглэн 70 гаруй жил тулалдсан юм. Өгэдэйн угсааныхан Толуйн угсааныхантай тэмцсэн 100 гаруй жилд энэ нутагт Ойрад хэмээх хүчирхэг Монгол аймгийн холбоо бий болж, яваандаа үндэстний шинжийг олсон юм. Хожим Оросын түүхчдийн дэглэсэн Монголын түүхийг уншихад Ойрадууд, Монголчууд огт өөр улс болоод, хоорондоо дайтаж байсан мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг ч үнэндээ Чингис хааны угсааныхны хаан ширээний төлөөх дотоодын тэмцэл байсан юм. тэр ч байтугай Тогоонтөмөрийг Бээжингээс зугтсаны дараа Хорчины заримыг Ойрадууд талдаа татаж, сайн дайчидтай болохыг зорьсноор Хошууд хэмээх аймаг бий болж байлаа.XIҮ зууны үед Цагаадайн улсаас [[Моголистан]] улс тусгаарлаж гарсан байна. Могул гэдэг үг нь “монгол” гэсэн үгнээс гаралтай. [[Моголистан]] улсын хүн амын ихэнх нь түрэг хэлээр ярьдаг уйгарчууд байлаа. Өөрөөр хэлбэл хангууд нь монгол, ард түмэн нь уйгур голдуу байжээ. Энэ улсын нийслэл нь [[Бешбалык]] хот байлаа. Бешбалык хот нь өмнө нь Уйгурын Идигүдийн улсын нийслэл байсан билээ. XҮ зуунд Моголистан [[Дөрвөн Ойрад]], [[Хасагууд|казах]]т шахагдан улсынх нь төв нь Шинжааны өмнөд хэсгийн баянбүрдүүд рүү шахагджээ. ===[[Моголистан]]=== {{гол|Моголистан}} === Зүүнгарын хаант улс === {{гол|Зүүнгарын хаант улс}} Ойрадууд 1449 оноос эхлэн буюу Эсэн тайш хааны үед Тарвагатай болон Эрчис мөрний сав дагуу нутаглаж байсан бөгөөд эл нутаг ньамьдарч байсан бөгөөд Цагадайн удмын Моголистантай харилцаж байсан тэдний харилцаа үе үе зөрчилдөж байсан торгоны замыг хяналтандаа авахын төлөө байсан Ойрадын [[Эрдэнэбаатар хунтайж]] [[Зүүнгарын хаант улс]]ыг байгуулаад, эдийн засгийн сонирхлоор Уйгурыг түшмэг болгохыг эрмэлзэж байв. Төвдтэй харилцах замд байдаг Уйгарууд Зүүнгарыг сөрөх чадалгүй тул ая эвийг хичээж байлаа. Дотоодын зөрчилдөөнөө шийдвэрлэхийн тулд Далай ламаар уламжлуулан [[Галдан бошигт хаан]]аас дэмжлэг авснаар түшмэг улс болжээ. XҮI зуунд Уйгарчууд Мамлакат ба Могул (Могол улс) гэдэг нэртэй Яркенд хотод нийслэлтэй улс байгуулжээ. === Манжийн үе === {{гол|Чин улс}} [[File:Veselovski-1898-Yakub-Bek.jpg|thumb|150px|Цагаан малгайтны Якуб бек.]] Халх Зүүнгар даяар гарсан бослого эмгэнэлтэйгээр дарагдсаны үр дүнд [[Хулж хот|Илий]]н хязгаарын [[Жанжин]]ы газар хэмээн нэг хэсэг нэрлэгдэж байсан ажээ. Энэ нь одоогийн Шинжааны өмнөд хэсгийг захирч байсан уйгарын захирагч асаны ач нар болох цагаан уулын бүлгийн шашны мяндагтан Аппак Хожа ба ах дүү Бурханнэдин, Хожа Жихан нар болон тэдний өрсөлдөгч хар уулын бүлгийн Яхи Хожа нарын тэмцлийн талбар болон хувирчээ. Манжийн цэрэг Ойрадуудыг хядан устгахад тэдэнд багагүй тусламж үзүүлж хядлагад идэвхтэй оролцож түүний төлөө эрх дураараа амьдарна хэмээн тэдний горьдсоноор байдал дээрдсэнгүй. Харин ойрадын харъяанд байснаас дордов. Аппак юу хийснээ ойлгосон боловч хэдийн оройтсон байлаа. 1758 онд Аппак Хожа өөрийгөө Уйгарын дээд захирагч Баатар хаан хэмээн өргөмжлөв. Хэдийгээр нилээд эрх мэдэл олж авсан боловч түүний боловч түүний өрсөлдөгч нар нилээдгүй уйгарууд манж нарын талд ороод амжжээ. Манж нар өмнө зүг шуурхайлан хөдөлж Куча, Сайр хэмээх гол гол хотуудыг ээлж дараалан эзлэн авсаар Аксу, Турфан хотуудын өрсөлдөгч мяндагтан нараа Манжийн жанжин Жаоху-д ах дүү Бурханнэдин, Хож Жихан нар барьж өгөв. тэгээд дарээ жил нь эцсийн түшиц газар Яркенд, Кашгар хотууд унажээ. "Иймэрхүү" гавъяа хүчин чармайлтын шанд ах дүүс бусад удирдагчид,ард түмний нүүрийг харах аргагүй болж Уйгар орноо манжаас тусгаарлах горьдлого нь талаар болжээ. Үр дагавар нь Манж чин улс Туркестаны зүүн бүс нутгийг бүрмөсөн эзлэн авч цэрэг захиргааны "төвшитгөн тохинуулж, элбэн дагуулсан Шинэ Хязгаар буюу Шинжаан" хэмээн [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийг тэтгэсний]] 20 дугаар онд Дайчин гүрний эзэн хааны соёрхсон зарлигаар нэрлэжээ. 1862-1877 онд Манж Чин улсын Шэньси, Ганьсу, [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгар]], [[Кашгар]]ыг хамарсан “цагаан малгайтны бослого” дэгдэж, босогчид үе үе Монголд нэвтрэн. === Дундад иргэн улс === [[Дундад Иргэн Улс]]ын үед Шинжаан урт хугацааны мөргөлдөөнтэй байсан. [[Уйгурууд]] [[Зүүн Туркестан]] улсыг хоёр удаа байгуулсан боловч [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт]]ийн нөлөөн дор алга болжээ. === Орчин үе === 1949 онд БНХАУ байгуулагдахад Хятадын бүрэлдэхүүнд багтаж, цөөнх үндэстний өөртөө засах эрхтэй засаг захиргааны бүс болжээ. == Цөмийн туршилт== Хятад улс 1964 оноос Шинжааны [[Лоб нуур]]ын орчимд өөрийнхөө цөмийн туршилтаа хийх болсон. == Байгаль-цаг уур, газарзүй == [[Файл:Jiaozuo Guozigou.png|thumb|[[Тэнгэр Уул]]]] Ази тивийн хэвлийд орших Шинжаан нутгийн хойноос урагш Алтайн нуруу, Тэнгэр уул, Куньлун нуруу үргэлжилж, төв хэсэгт нь Зунгарын хотгор, Таримын хотгор байдаг. Куньлун гэж Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага гэдэг. Хөхнуур, Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой Куньлун нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд Шинжааны газар зүй, уур амьсгалд багагүй нөлөө үзүүлдэг. Хөх нуур, Хатан голын чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадаг учир Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаанд Хятадын хамгийн том дотоод урсгалт Таримын гол, Или гол, Эрчис мөрөн зэрэг томоохон гол мөрөн, Хятадын хамгийн том цэнгэг устай Бестен нуур, Лоб, Баграшкүль, Эв, Ханас зэрэг том нууртай. Тэнгэр уулаас өмнөх нутгийг “Наньжян” буюу Өмнөд хязгаар, хойших нутгийг “Бэйжян” буюу Хойд хязгаар, Хами, Турфаны хотгор хавийг “Дүнжян” буюу Зүүн хязгаар хэмээн нэрлэнэ. Шинжаан бол бүхэлдээ хөхрөн ногоорч, хоёр их хотгорыг нь дагасан том жижиг олон баян бүрд хэлхсэн сувд шиг гэрэлтсэн, ер бусын үзэсгэлэнт нутаг юм. [[Файл:Bostenlake 20121004 02.jpg|thumb|left|[[Бост нуур]]]] Шинжаан эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай, халуун хүйтний зөрөө маш их. Хятад орон даяар хамгийн хүйтэн болсон нь Шинжааны Алтайн бүсэд, урт хугацааны турш хамгийн халуун болсон тохиолдол Турфанд бүртгэгдсэн юм. Хятадын нийт элсэн цөлийн гуравны хоёр нь Шинжаанд бий. Такалмаканы элсэн цөл 330 мянган ам дөрвөлжин км, хэмжээгээрээ Хятадад хамгийн том, дэлхийд хоёрт ордог элсэн цөл юм. Зунгарын хотгорын Гурвантүнгэдийн цөл 48 мянган ам дөрвөлжин км буюу Хятадад хэмжээгээр хоёрт орно. Шинжааны цөл газрын тос, ашигт малтмал, байгалийн хийгээр баялаг. == Хүн ам зүйн бүтэц == Энд цэвэр манж үндэстэн 50 гаруй мянган хүн байдаг. === Эдийн засаг, аж-ахуй, зам тээвэр === [[Файл:Map of language areas of Xinjiang.png|thumb|Угсаатны бүрэлдэхүүн]] Шинжаан дахь Хятадын армийнхан бүтээн байгуулалтын ажил эрхэлж зам гүүр тавьж, олон зуун мянган га талбайд усан үзмийн тариалан эрхэлж, цөл дундуур 4500 км урт нефьтийн хоолой татаж, өндөр байшингуудыг барьж байна. Бүр мексикийн зах зээлд ихээхэн нэрд гарч, хятадын төрийн өндөрлөгүүд хүртэх дуртай болсон “Sunshine” хэмээх сайхан дарс нэрж экспортлоод эхэлсэн ба Хятадын цэргийнхэн дарсны компаниа иргэний компани болгон хөрөнгийн биржид бүртгүүлсэнд хувьцаа их өсөж байсан түүхтэй.Шинжаан Эв нуур, Лоб нуур, Баграшкүль гэсэн 3 том нууртай. Уур амьсгал нь эх газрын хуурай, эрс тэс юм. Газар зүйн бас нэгэн чухал хүчин зүйлийг байнга мартдаг нь Куньлуний нуруу юм. Энэ нь Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага. Хөх нуур ба Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой энэ нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд мужийн газар зүй, уур амьсгалд маш их нөлөөтэй. Хөх нуур, Хатан голын /шар мөрөн/ чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадгаас Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаан-Уйгарын нутаг бол эртний соёл иргэншлийн өлгий бөгөөд ялангуяа Таримын сав бол эртний соёлын онцгой голомт, өрнө дорнын соёлын солилцооны нэвшилт явагдаж байсан нутаг билээ. Энд мөн дэлхийн хамгийн урт газар доорх суваг бий. Эртний ард түмнүүд зундаа +40С градусаас буудаггүй халуунд тариалан услахын тулд 5500 киломерт урт суваг газар дор байгуулжээ. Тэнгэр уулын мөс хавар хайлахад цөлийн хатсан сайр усаар дүүрч цөлийг ундлаад ууршдаг. Харин энэ чандмань эрдэнийг ууршуулж алдахгүйн тулд усыг газар доорх сувагт шургуулж авдаг байна. Тиймээс Шинжааны хүн ам оршин суудаг баян бүрд, үржил шимт голын сав дагуу олон мянган жилийн түүхтэй асар урт суваг бий болжээ. Эдгээрийг түшиглэн Шинжаан-Уйгарт аялал жуучлалын хэд хэдэн бүс байгуулжээ. == Холбоотой утга == {{commons category|Xinjiang}} * [[Зүүнгар нутаг]] * [[Зүүн Туркестан]] ==Зураг== <gallery> Файл:Karakorum-kirguiz-d01.jpg[[Каракорум]] уулын өндөр уулын зам File:Karakorum-carretera-d08.jpg|Каракорумын хөндий File:Westerner on a camel.jpg|VI-VII зууны үед хамаарах тэмээ унасан Бактри хүний баримал File:BuddhaTumshuqXinjiang5thcentury.jpg|Буддагийн баримал. МЭ V зуун File:Central Asian Buddhist Monks.jpeg|Шиньжааны буддын лам нарын хөрөг (агуйн хадны зураг) зүүн гар талаас хүрэн үс, цэнхэр нүдтэй Индо-ари эсвэл Энэтхэг-Иран Дундад азийн Тохар, баруун гар талаас Азийн Монголжуу төрхийн Төвд эсвэл Хятад байж болох ламын зураг 9-10 дугаар зуун <ref>[http://discovermagazine.com/1994/apr/themummiesofxinj359 The Mummies of Xinjiang] ''DISCOVER Magazine''. April 1, 1994.</ref> Файл:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png|Шинжааны хүн ам 2000 онд Файл:Xinjiang.jpg|Засаг захиргааны нэгж Файл:Hyatad.jpg Файл:Хятадын физик газарзүй.gif|Хятадын физик газарзүй Файл:Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь.jpg|Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь Файл:Хятад-атлас.jpg Файл:Хятадын атлас-орос хэлээр.jpg|Хятадын атлас-орос хэлээр Файл:Xinjiang1.jpg|Шиньжааны зам тээврийн сүлжээ Файл:Urumqi-d02.jpg|[[Өрөмч хот]] Файл:Urumqi.jpg Файл:UrumqiSouthSta.jpg File:Wind farm xinjiang.jpg|Шинжааны салхины эрчим хүчний үүсгүүр </gallery> ==Эшлэл== {{reflist}} {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Шинжаан| ]] [[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]] [[Ангилал:Ойрад]] [[Ангилал:Уйгурууд]] ptza943pzz3lqddw6ptcrkamc5m0d93 707574 707558 2022-08-07T23:48:08Z 95.111.217.180 /* Манжийн үе */ wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Шинжаан - Уйгурын өөртөө засах орон |ямар_янзын_нутаг = [[өөртөө засах орон]] |анхаарах_нэр = {{ug|شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى|''Шинҗаң Уйғур аптоном райони''}}<br>{{хэл-хят1|新疆维吾尔自治区}} — ''Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū'' |image_skyline = |image_caption = |image_map = Xinjiang in China (de-facto).svg |map_caption = |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]]) |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Орны төв |нутгийн_төв = [[Өрөмч]] |газар_нутаг = 1 664 897.17<ref name="新疆">[http://www.gov.cn/test/2013-04/07/content_2371589.htm '''新疆''' — 中国政府网 (Xinjiang — Chinese Government Network)]</ref> km² |газрын_байц = |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 21,813,334 |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = |ард_түмэн = |цугаараа = |даргыг_юу_гэх = |даргын_нэр = |даргыг_юу_гэх1 = |даргын_нэр1 = |түүхэн_он = |түүхэн_үйл = |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = [[НЗНЦ+8]] |utc_offset = |утасны_томъёо = |шуудангийн_томъёо = |автомашин_дугаар = |website = |тэмдэглэл = }} [[Файл:Шиньжаан засаг захиргааны нэгж.jpg|thumb]] '''Шинжаан''' (албан ёсоор '''''Шинжаан Уйгурын өөртөө засах бүс нутаг''''') гэдэг нь албан ёсоор 1949 онд [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын бүрэлдхүүнд багтсан бөгөөд тус улсын баруун хойд талыг эзлэн оршдог том [[өөртөө засах орон]] юм. Газар нутаг-1,6 сая км кв, х ам 19,630 мян, 2005 оны байдлаар Шинжаан-Уйгурт 21 сая хүн амьдарч байна. Хятад улсад нийт 56 үндэстэн, ястан байдгаас 34 нь Шинжаан-Уйгурт амьдарч байна. Хүн амын эзлэх тоогоороо хятад, [[уйгур]], [[хасагууд]] эхний гуравт орно. Мөн энд [[Хотон (үндэстэн)|хотон]], монгол, [[киргиз]], шибэ, [[тажикууд‎|тажик]], [[Узбекчүүд|узбек]], [[манж]], [[дагуур]], [[Татарууд|татар]], [[Оросууд|орос]], [[дунсян]], [[салар]] зэрэг үндэстэн бий. Нийслэл [[Өрөмч]] хот. Баруун хойд, хойд, зүүн хойд талаараа [[Киргиз]], [[Казахстан]], [[Афганистан]], [[Энэтхэг]]ийн ба [[Пакистан]]ы хяналтын [[Ладакх]] муж ([[Кашмир]] нутаг), [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]], [[Монгол]] улстай, дотооддоо [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]], [[Ганьсу]], [[Хөхнуур]] мужтай хиллэнэ. Шинжаан-Уйгурын автономит нутаг засаг захиргааны төв хот нь Өрөмч юм. Өрөмч гэдэг нь [[Тэнгэр уул]]ын мөнх цаст уулнаас эх аван урсдаг голын Монгол нэр юм. Хятадууд хотын нэрийг У-лу-му-чи гэх өөрийн дуудлагад нийцүүлэн өөрчилж англи үсгээр “Urumqi” гэж галиглах болжээ. Харин манайхан түүнийг нь дуурайж Үрүмчи гэж бичдэгээс нэрийн нь утгыг ойлгохоо больсон байна. Өрөмч гэдэг үгийг ойрдоор "үзэсгэлэнтэй бэлчээр" гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. Өрөмч хот нь Шинжаан-Уйгарын нийслэл төдийгүй, нийт Шинжааны улс төр, эдийн засаг, соёл, мэдээлэл, технологийн төв юм. Энэ хот нь шинжааны зам харилцааны гол зангилаа хот бөгөөд мөн Евроазийн эх газрын гүүр болж, хятад улсын баруун талыг гадаадад нээх үүд юм. Өрөмч хот нь [[Еврази]]йн эх газрын хэвлийд орших Тэнгэр уулын хойд бэл, Зүүнгарын хотгорын өмнөд захад оршдог. Далай түвшнээс дээш 680-920 м, эх газрын дундаж дулаан, хагас хуурай уур амьсгалтай, жилийн дундаж дулааны хэм 7.3С, унах хур тунадасны жилийн дундаж нь 236 мм, жилийн дундаж нартай өдөр 2775 цаг, шүүдэр буухгүй хоногийн тоо жилд дундажаар 105-168 хоног, хавар, намрын улирал харьцангуй богино, өвөл зуны улирал харьцангуй урт, дэлхий дээрх далайгаас хамгийн их алслагдсан хот ажээ. Тус хот одоогоор 7 дүүрэг,1 сумтай. Тяньшань (Тэнгэр уул), Шайбик, Шинэши /шинэ хот/, Шуймогоү, Тоүдунхэ, Дуншань, Наньшанькуан. Сумын нэр нь Өрөмч. Мөн улсын зэрэглэлийн 2 нээлттэй бүс байдаг. [[File:ColourfulBeach.jpg|thumb|[[Эрчис]] мөрний цутгалан]] [[File:Xinjiang Space View.jpg|thumb|Сансраас авсан зураг]] Томоохон голууд — [[Тарим]], [[Или мөрөн|Или гол]], [[Эрчис мөрөн]] (эхэн хэсгийг нь буюу Монголоос эх авч Хятадаар дайран урсч Казахстан дахь Зайсан нуурт цутгадаг хэсгийг нь [[Хар Эрчис]] гэж нэрлэдэг). Томоохон нуур — [[Лоб нуур]], [[Бост нуур]], [[Эв нуур]]. == Түүх == [[File:Tarimbecken 3. Jahrhundert.png|thumb|Таримийн сав газар МЭӨ 3-р зуун]] [[File:BezeklikSogdianMerchants.jpg|thumb|Буддын шашинт Согд-Перс лам нар ба сүсэгтнүүд Зүүн Таримийн хотгор 8-р зуун]] Төв Азийн соёл уламжлал, үндэстнүүдийн түүхэнд гүнзгий мөр үлдээсэн 4000 жилийн түүхтэй эртний маш гайхамшигт соёл иргэншлтэй энэ ард түмний археологийн дурсгалууд [[Берлин]], [[Лондон]], [[Парис]], [[Токио]], [[Санкт-Петербург]], [[Шинэ Дели]] хотуудын музейд халгалагдан байна. 19-р зууны сүүл 20-р зууны эхээр шинжилгээний экспедици Шинжааны торгоны замын бүс нутагт археологийн судалгаа явуулж Европ, Америк, Японы судлаачдын гайхаш шагшралыг төрүүлсэн агуйн сүм хийдүүд, сүмийн үлдэгдэл, ханын чимэг зураг, ном бичгийн дурсгал олж олны хүртээл болгожээ. Эдгээр олдвор болон гар урлалын зүйлс бичиг баримт нь энэ бүс нутагт маш өндөр соёл иргэншил байсныг илтгэж байгаа юм. Энд археологийн судалгаагаар 77 агуйн сүм хийдийг илрүүлсэн ба тэдгээр нь ихэнхи нь тэгш өнцөгт хэлбэртэй бөмбөгөр оройтой ихэвчлэн 4 тасалгаатай, тасалгаа бүр нь бурханы хөрөг зурган чимэглэлтэй ханатай, тааз нь зуу зуун бурханы зурагтай зарим хана нь Будда болон түүнийг хүрээлсэн байгаль, амьтан, эд зүйлс болон Энэтхэг, Перс, Европ архадын зурагтай (зургийн зарим нь энгийн зарим нь үнэхээр шүтээн урлагийн сод бүтээлүүд) байсан байна. Эмнэлэг анагаах ухаан өргөн цар хүрээтэй сайн хөгжсөн байлаа. Сүн улсын сурвалжаас үзвэл хятадын анагаах ухаанаас илүү өндөр хөгжсөн, тэдний маш олон төрлийн эм, эмийн ургамлыг хятадууд мэддэггүй байжээ. <!--Харамсалтай нь гадаадын түүх судлаач тэр дундаа энэ хэсгийн бусад хэл дээрхи материалуудад ташаа зүйл оруулсан нь маш их ажиглагдаж байгааг уншигч та анхаарч өөрийн мэддэг хэл дээрхи хуудсанд залруулга хийж энэхүү хуудсыг өргөжүүлж тусална уу?--> 18-р зуунд Зүүнгар унаснаар Шинжаан манжийн захиргаанд орсон бөгөөд одоо Хятад улс Манж улсын харъяаны бүх нутгийг өөрийн газар хэмээн үзэж байна. Уг шалтгаан нь Хятадын эртний Күнзийн үзэл баримтлалаар хятад хүний (аянчид, элч төлөөлөгч, худалдаачид, цэрэг г.м) хөл хүрсэн газар бүхэн Хятад улсынх байх ёстой гэсэн үзлээс үүдэлтэй юм. 1989 оны 5 дугаар сарын 16-нд ЗХУ-ын Ерөнхийлөгч Михаил Сергеевич Горбачев БНХАУ-д айлчлахад Дэн Сояпин Хаант Оросын үеэс эхлэлтэй 1.5 сая км.кв газар нутгийн маргааны асуудал байгаа талаар дурьдсан бөгөөд ОХУ-ын Амар мөрний сав, Даманийн хойг, мөн хамгийн гол нь Балхаш нуурын дорнод этгээдийн томоохон газар нутгийн талаар дурдсан юм. Энэ бол Чин гүрний төгсгөл үед оросууд Хятадаас хүчээр булаасан нутаг гэж үздэг ажээ. Өнөөдөр энэ нутаг Казахстаны нутаг болжээ. Зарим ард түмний зүйр үгэнд хэдийн урилгагүй зочидийг тэр дундаа ирчихээрээ буцахаа мэддэгүй гийчин хэмээн хятадуудыг егөөддөг болсон байна. === Эрт үе === Эрт дээр цагт энэ нутгаар их торгоны замын чиглэл дайран өнгөрдөг байлаа. 1970-аад оны сүүлчээр Хятадын археологичид дэлхий дахинд Турфаны соёл гэж алдаршсан соёлын асар үнэт олдвор, хэдэн зууны турш хурааж хуримтлуулсан номын санг Таримын саваас нээсэн билээ.Хятадын баруун этгээдийн захын боомт [[Ланжоу]]гаас гараад өмнөх зам нь Уйгарын [[Хотан]], [[Яркенд]]аар дайрч Тэнгэр уулын даваагаар дамжиж өрнө зүгт лалын худалдааны хотуудад хүрдэг. Хойд зам нь Ланжоугаас хойд зүгт эргэж [[Куньлун]]ы хойд сугаар ороож Таримын саваар дайрч гардаг юм. Шинжааны хойд хэсэгт нь [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгарын тал]], өмнөд хэсэгт нь Кашгарын тал, төв хэсэгт нь [[Такла-Макан]]ы элсэн цөл бий. Эдгээр тал газрыг 7000 метрийн өндөр Тэнгэр уул заагладаг. Ил, Эрчис мөрний сав, [[Тарвагатай]]н тал нутгийн сахлаг өвст бэлчээр бол Ойрад, Зүүнгарын хаант улсын гол цөм билээ. ===Тохарын улсууд=== {{гол|Тохар}} ===Хүннү гүрэн (МЭӨ III-МЭ I зуун)=== {{гол|Хүннү улс}} === Сүмбэ улс === {{гол|Сүмбэ улс}} === Нирун улс (330-555)=== {{гол|Нирун улс}} Хүн гүрэн задарсны хойно хэсэг тусгаар оршин байсан тэднийг Нирун улс эрхшээлдээ оруулжээ. Нирун улсын хүч доройтсон үед Тэлэ аймгийн холбоо Монголын тал нутагт ноёрхохын төлөө Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэлдэн 555 онд хийсэн амжилтгүй тулалдаанд дийлдэн захирагджээ ===Эфталит буюу Цагаан хүннү нар=== {{гол|Цагаан хүннү}} ===Бусад улсууд === === Түрэг улс МЭ 555 он === {{гол|Түрэг улс}} [[Түрэг улс|Түрэгийн]] 2-р хаант улс сэргэн мандсанаар [[Тан улс|Тан]] гүрний баруун жигүүрийг тас цохисон билээ. МЭ ҮII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад 745 онд [[Уйгурын хаант улс]]ыг байгуулжээ. Монголын тал нутаг дахь бусад гүрнүүдийг бодвол уйгурууд гадагшаа харьцангуй бага дайн тулаан хийсэн ба хөгжингүй соёлтой, олон хот суурин байгуулсан нүүдэлчин үндэстэн байсан юм. === Тан улс === {{гол|Тан улс}} [[File:Emperor Taizong's campaign against Xiyu states.svg|thumb|Тан улсын Шинжаан дахь улсуудын эсрэг хийсэн дайн]] === Уйгурын хаант улс МЭ 740-840 он === {{гол|Уйгурын хаант улс}} === Караханидын улс, уйгуруудын нүүдэл, тохарчууд түрэгжин ууссан нь=== ===Кидан улс, Хар Кидан, Найманы ханлиг=== {{гол|Кидан улс|Хар Кидан|Найман}} ===Их Монгол Улс, Цагадайн улс, Монгол Улс, Дөрвөн Ойрад (XIII-XVII зуун)=== {{гол|Их Монгол Улс|Цагадайн улс|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрад}} [[Файл:Chagatai Khan.JPG|thumb|left|Цагадай хан]] 1208 онд Монголчуудад цохиулсан Найманы үлдэгдэл Хүчлүг хунтайжийн хамтаар Хар Киданд орогнон байгаад 1211 онд хүчлүг Киданы хааныг алж улсыг нь булааж, Хар Киданыг унагасан авч 1218 онд Монголчууд Хүчлүгийг нэхэн ирж устгаснаар Хараханид Чингис хааны захиргаанд оров. Уйгаруудын байгуулсан эдгээр улсууд урьдын Уйгарын идэрхэг хүчирхэг байсны хэмжээнд хүрээгүй боловч Төв Азийн урлаг, шинжлэх ухаан, худалдаа арилжааг амжилттай хөгжүүлж тод мөрөө үлдээсэн юм. Чингис хааны үеэс Монголчууд энэ нутгийг бусдад алдаагүй юм. Хубилайтай тэрсэлдсэн Өгөдэйн угсааны Хайду, Наян нар чухам энэ нутагт түшиглэн 70 гаруй жил тулалдсан юм. Өгэдэйн угсааныхан Толуйн угсааныхантай тэмцсэн 100 гаруй жилд энэ нутагт Ойрад хэмээх хүчирхэг Монгол аймгийн холбоо бий болж, яваандаа үндэстний шинжийг олсон юм. Хожим Оросын түүхчдийн дэглэсэн Монголын түүхийг уншихад Ойрадууд, Монголчууд огт өөр улс болоод, хоорондоо дайтаж байсан мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг ч үнэндээ Чингис хааны угсааныхны хаан ширээний төлөөх дотоодын тэмцэл байсан юм. тэр ч байтугай Тогоонтөмөрийг Бээжингээс зугтсаны дараа Хорчины заримыг Ойрадууд талдаа татаж, сайн дайчидтай болохыг зорьсноор Хошууд хэмээх аймаг бий болж байлаа.XIҮ зууны үед Цагаадайн улсаас [[Моголистан]] улс тусгаарлаж гарсан байна. Могул гэдэг үг нь “монгол” гэсэн үгнээс гаралтай. [[Моголистан]] улсын хүн амын ихэнх нь түрэг хэлээр ярьдаг уйгарчууд байлаа. Өөрөөр хэлбэл хангууд нь монгол, ард түмэн нь уйгур голдуу байжээ. Энэ улсын нийслэл нь [[Бешбалык]] хот байлаа. Бешбалык хот нь өмнө нь Уйгурын Идигүдийн улсын нийслэл байсан билээ. XҮ зуунд Моголистан [[Дөрвөн Ойрад]], [[Хасагууд|казах]]т шахагдан улсынх нь төв нь Шинжааны өмнөд хэсгийн баянбүрдүүд рүү шахагджээ. ===[[Моголистан]]=== {{гол|Моголистан}} === Зүүнгарын хаант улс === {{гол|Зүүнгарын хаант улс}} Ойрадууд 1449 оноос эхлэн буюу Эсэн тайш хааны үед Тарвагатай болон Эрчис мөрний сав дагуу нутаглаж байсан бөгөөд эл нутаг ньамьдарч байсан бөгөөд Цагадайн удмын Моголистантай харилцаж байсан тэдний харилцаа үе үе зөрчилдөж байсан торгоны замыг хяналтандаа авахын төлөө байсан Ойрадын [[Эрдэнэбаатар хунтайж]] [[Зүүнгарын хаант улс]]ыг байгуулаад, эдийн засгийн сонирхлоор Уйгурыг түшмэг болгохыг эрмэлзэж байв. Төвдтэй харилцах замд байдаг Уйгарууд Зүүнгарыг сөрөх чадалгүй тул ая эвийг хичээж байлаа. Дотоодын зөрчилдөөнөө шийдвэрлэхийн тулд Далай ламаар уламжлуулан [[Галдан бошигт хаан]]аас дэмжлэг авснаар түшмэг улс болжээ. XҮI зуунд Уйгарчууд Мамлакат ба Могул (Могол улс) гэдэг нэртэй Яркенд хотод нийслэлтэй улс байгуулжээ. === Манжийн үе === {{гол|Чин улс}} [[File:Veselovski-1898-Yakub-Bek.jpg|thumb|150px|Цагаан малгайтны Якуб бек.]] Халх Зүүнгар даяар гарсан бослого эмгэнэлтэйгээр дарагдсаны үр дүнд [[Хулж хот|Илий]]н хязгаарын [[Жанжин]]ы газар хэмээн нэг хэсэг нэрлэгдэж байсан ажээ. Энэ нь одоогийн Шинжааны өмнөд хэсгийг захирч байсан уйгарын захирагч асаны ач нар болох цагаан уулын бүлгийн шашны мяндагтан Аппак Хожа ба ах дүү Бурханнэдин, Хожа Жихан нар болон тэдний өрсөлдөгч хар уулын бүлгийн Яхи Хожа нарын тэмцлийн талбар болон хувирчээ. Манжийн цэрэг Ойрадуудыг хядан устгахад тэдэнд багагүй тусламж үзүүлж хядлагад идэвхтэй оролцож түүний төлөө эрх дураараа амьдарна хэмээн тэдний горьдсоноор байдал дээрдсэнгүй. Харин ойрадын харъяанд байснаас дордов. Аппак юу хийснээ ойлгосон боловч хэдийн оройтсон байлаа. 1758 онд Аппак Хожа өөрийгөө Уйгарын дээд захирагч Баатар хаан хэмээн өргөмжлөв. Хэдийгээр нилээд эрх мэдэл олж авсан боловч түүний боловч түүний өрсөлдөгч нар нилээдгүй уйгарууд манж нарын талд ороод амжжээ. Манж нар өмнө зүг шуурхайлан хөдөлж Куча, Сайр хэмээх гол гол хотуудыг ээлж дараалан эзлэн авсаар Аксу, Турфан хотуудын өрсөлдөгч мяндагтан нараа Манжийн жанжин Жаоху-д ах дүү Бурханнэдин, Хож Жихан нар барьж өгөв. тэгээд дарээ жил нь эцсийн түшиц газар Яркенд, Кашгар хотууд унажээ. “Иймэрхүү" гавъяа хүчин чармайлтын шанд ах дүүс бусад удирдагчид, ард түмний нүүрийг харах аргагүй болж Уйгар орноо манжаас тусгаарлах горьдлого нь талаар болжээ. Үр дагавар нь Манж чин улс Туркестаны зүүн бүс нутгийг бүрмөсөн эзлэн авч цэрэг захиргааны” төвшитгөн тохинуулж, элбэн дагуулсан Шинэ Хязгаар буюу Шинжаан" хэмээн [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийг тэтгэсний]] 20 дугаар онд Дайчин гүрний эзэн хааны соёрхсон зарлигаар нэрлэжээ. 1862-1877 онд Манж Чин улсын Шэньси, Ганьсу, [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгар]], [[Кашгар]]ыг хамарсан “цагаан малгайтны бослого” дэгдэж, босогчид үе үе Монголд нэвтрэн. === Дундад иргэн улс === [[Дундад Иргэн Улс]]ын үед Шинжаан урт хугацааны мөргөлдөөнтэй байсан. [[Уйгурууд]] [[Зүүн Туркестан]] улсыг хоёр удаа байгуулсан боловч [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт]]ийн нөлөөн дор алга болжээ. === Орчин үе === 1949 онд БНХАУ байгуулагдахад Хятадын бүрэлдэхүүнд багтаж, цөөнх үндэстний өөртөө засах эрхтэй засаг захиргааны бүс болжээ. == Цөмийн туршилт== Хятад улс 1964 оноос Шинжааны [[Лоб нуур]]ын орчимд өөрийнхөө цөмийн туршилтаа хийх болсон. == Байгаль-цаг уур, газарзүй == [[Файл:Jiaozuo Guozigou.png|thumb|[[Тэнгэр Уул]]]] Ази тивийн хэвлийд орших Шинжаан нутгийн хойноос урагш Алтайн нуруу, Тэнгэр уул, Куньлун нуруу үргэлжилж, төв хэсэгт нь Зунгарын хотгор, Таримын хотгор байдаг. Куньлун гэж Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага гэдэг. Хөхнуур, Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой Куньлун нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд Шинжааны газар зүй, уур амьсгалд багагүй нөлөө үзүүлдэг. Хөх нуур, Хатан голын чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадаг учир Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаанд Хятадын хамгийн том дотоод урсгалт Таримын гол, Или гол, Эрчис мөрөн зэрэг томоохон гол мөрөн, Хятадын хамгийн том цэнгэг устай Бестен нуур, Лоб, Баграшкүль, Эв, Ханас зэрэг том нууртай. Тэнгэр уулаас өмнөх нутгийг “Наньжян” буюу Өмнөд хязгаар, хойших нутгийг “Бэйжян” буюу Хойд хязгаар, Хами, Турфаны хотгор хавийг “Дүнжян” буюу Зүүн хязгаар хэмээн нэрлэнэ. Шинжаан бол бүхэлдээ хөхрөн ногоорч, хоёр их хотгорыг нь дагасан том жижиг олон баян бүрд хэлхсэн сувд шиг гэрэлтсэн, ер бусын үзэсгэлэнт нутаг юм. [[Файл:Bostenlake 20121004 02.jpg|thumb|left|[[Бост нуур]]]] Шинжаан эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай, халуун хүйтний зөрөө маш их. Хятад орон даяар хамгийн хүйтэн болсон нь Шинжааны Алтайн бүсэд, урт хугацааны турш хамгийн халуун болсон тохиолдол Турфанд бүртгэгдсэн юм. Хятадын нийт элсэн цөлийн гуравны хоёр нь Шинжаанд бий. Такалмаканы элсэн цөл 330 мянган ам дөрвөлжин км, хэмжээгээрээ Хятадад хамгийн том, дэлхийд хоёрт ордог элсэн цөл юм. Зунгарын хотгорын Гурвантүнгэдийн цөл 48 мянган ам дөрвөлжин км буюу Хятадад хэмжээгээр хоёрт орно. Шинжааны цөл газрын тос, ашигт малтмал, байгалийн хийгээр баялаг. == Хүн ам зүйн бүтэц == Энд цэвэр манж үндэстэн 50 гаруй мянган хүн байдаг. === Эдийн засаг, аж-ахуй, зам тээвэр === [[Файл:Map of language areas of Xinjiang.png|thumb|Угсаатны бүрэлдэхүүн]] Шинжаан дахь Хятадын армийнхан бүтээн байгуулалтын ажил эрхэлж зам гүүр тавьж, олон зуун мянган га талбайд усан үзмийн тариалан эрхэлж, цөл дундуур 4500 км урт нефьтийн хоолой татаж, өндөр байшингуудыг барьж байна. Бүр мексикийн зах зээлд ихээхэн нэрд гарч, хятадын төрийн өндөрлөгүүд хүртэх дуртай болсон “Sunshine” хэмээх сайхан дарс нэрж экспортлоод эхэлсэн ба Хятадын цэргийнхэн дарсны компаниа иргэний компани болгон хөрөнгийн биржид бүртгүүлсэнд хувьцаа их өсөж байсан түүхтэй.Шинжаан Эв нуур, Лоб нуур, Баграшкүль гэсэн 3 том нууртай. Уур амьсгал нь эх газрын хуурай, эрс тэс юм. Газар зүйн бас нэгэн чухал хүчин зүйлийг байнга мартдаг нь Куньлуний нуруу юм. Энэ нь Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага. Хөх нуур ба Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой энэ нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд мужийн газар зүй, уур амьсгалд маш их нөлөөтэй. Хөх нуур, Хатан голын /шар мөрөн/ чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадгаас Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаан-Уйгарын нутаг бол эртний соёл иргэншлийн өлгий бөгөөд ялангуяа Таримын сав бол эртний соёлын онцгой голомт, өрнө дорнын соёлын солилцооны нэвшилт явагдаж байсан нутаг билээ. Энд мөн дэлхийн хамгийн урт газар доорх суваг бий. Эртний ард түмнүүд зундаа +40С градусаас буудаггүй халуунд тариалан услахын тулд 5500 киломерт урт суваг газар дор байгуулжээ. Тэнгэр уулын мөс хавар хайлахад цөлийн хатсан сайр усаар дүүрч цөлийг ундлаад ууршдаг. Харин энэ чандмань эрдэнийг ууршуулж алдахгүйн тулд усыг газар доорх сувагт шургуулж авдаг байна. Тиймээс Шинжааны хүн ам оршин суудаг баян бүрд, үржил шимт голын сав дагуу олон мянган жилийн түүхтэй асар урт суваг бий болжээ. Эдгээрийг түшиглэн Шинжаан-Уйгарт аялал жуучлалын хэд хэдэн бүс байгуулжээ. == Холбоотой утга == {{commons category|Xinjiang}} * [[Зүүнгар нутаг]] * [[Зүүн Туркестан]] ==Зураг== <gallery> Файл:Karakorum-kirguiz-d01.jpg[[Каракорум]] уулын өндөр уулын зам File:Karakorum-carretera-d08.jpg|Каракорумын хөндий File:Westerner on a camel.jpg|VI-VII зууны үед хамаарах тэмээ унасан Бактри хүний баримал File:BuddhaTumshuqXinjiang5thcentury.jpg|Буддагийн баримал. МЭ V зуун File:Central Asian Buddhist Monks.jpeg|Шиньжааны буддын лам нарын хөрөг (агуйн хадны зураг) зүүн гар талаас хүрэн үс, цэнхэр нүдтэй Индо-ари эсвэл Энэтхэг-Иран Дундад азийн Тохар, баруун гар талаас Азийн Монголжуу төрхийн Төвд эсвэл Хятад байж болох ламын зураг 9-10 дугаар зуун <ref>[http://discovermagazine.com/1994/apr/themummiesofxinj359 The Mummies of Xinjiang] ''DISCOVER Magazine''. April 1, 1994.</ref> Файл:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png|Шинжааны хүн ам 2000 онд Файл:Xinjiang.jpg|Засаг захиргааны нэгж Файл:Hyatad.jpg Файл:Хятадын физик газарзүй.gif|Хятадын физик газарзүй Файл:Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь.jpg|Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь Файл:Хятад-атлас.jpg Файл:Хятадын атлас-орос хэлээр.jpg|Хятадын атлас-орос хэлээр Файл:Xinjiang1.jpg|Шиньжааны зам тээврийн сүлжээ Файл:Urumqi-d02.jpg|[[Өрөмч хот]] Файл:Urumqi.jpg Файл:UrumqiSouthSta.jpg File:Wind farm xinjiang.jpg|Шинжааны салхины эрчим хүчний үүсгүүр </gallery> ==Эшлэл== {{reflist}} {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Шинжаан| ]] [[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]] [[Ангилал:Ойрад]] [[Ангилал:Уйгурууд]] sm77p5pdpilzho9qyls2fekeiojpfqc 0 4649 707576 707179 2022-08-08T00:07:25Z 95.111.217.180 /* Чин гүрний алтан эрин */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг нэрлэж байв. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн хаан урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхачи баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хун тайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгэ]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүү Фүлин<nowiki/>г өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов.<ref>[http://m.anews.mn/?nid=21002 Манжийн төрийг залуурдаж явсан монгол гүнж Амирлангуйн түүх]</ref> Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[Ү Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. Ү жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд [[Чунжэнь|Чунжэн]] хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Эеэр засагч хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч Ү Сангуйн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Эеэр засагч хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Эеэр засагч хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Энх амгалангийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Эеэр засагч хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юньнан, Гуйжоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[Ү Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан]] хаан өөд болж түүний 4 дөх хүү ''Юн чин ван'' Юнжэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юнжэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв. Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Найралт төв хаан өөд болж түүний хүү ''Бао [[чин ван]]'' Хунли 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэн хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ. 1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба [[Монгол нутаг|Монгол]]ыг гадаад монголын 4 аймаг (Сэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, [[Тагнын Урианхайн хязгаар|Тагнын Урианхайн]] (5 хошуу болон Хөвсгөлийн овог), Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаанцав, Их зуу 6 чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, [[Уйгурууд|Уйгар]]ыг Шинжааны урд 6 хот, Түвдийн Хашаг,<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_fyvrpygvg1 Монголчууд ихэд нөлөө үзүүлсэн Түвдийн түүх]</ref> хятадийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Юньян буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Цыши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цышигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цышигийн зээ дүү болох Зайтянь буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Цыши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Сюцюань]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1856-1873 оны [[Юньнань|Юньнан]]д гарсан [[Хмонг ястан|Мяо хүмүүс]]ийн болон [[Хотон (үндэстэн)|Хотон]] Пантайгийн эсэргүүцэл, 1862-1877 оны лалын шашинтнууд “[[Цагаан малгайтны бослого|Цагаан малгайтны]]”<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_00z6+fcj7z Ардын дуу "Гоолингоо"-гийн үнэн түүх ийм ажээ] Tolgoilogch.</ref> бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “[[Ихэтуанийн бослого|Боксчдын бослого]]” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Цыши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр ''Чунь чин ван'' буюу [[Зайфөн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфөн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. [[Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал|Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчи]]д Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд [[Сунь Ятсен|Сүнь Ятсэн]]<nowiki/>ээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сунь Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сунь Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ".</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол|Дотоод Монгол]]<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/126 Манж нар Өвөр 49 хошууг “Дотоод засаг” гэдэг нэр томьёогоор илэрхийлдэг байснаа XIX зууны эхнээс “Дотоод засаг”-ийг “Дотоод Монгол” гэдэг нэр томьёогоор илэрхийлэх болов. Энэ үеэс эхлэн энэхүү “Дотоод Монгол” хэмээгч нь монголчуудын өөр зуураа хэрэглэдэг “Өвөр Монгол” гэдэг ойлголттой агуулгын хувьд бараг нийцэх болжээ. Тиймээс “Өвөр Монгол буюу Дотоод Монгол”, “Ар Монгол буюу Гадаад Монгол” хэмээн ямарваа нэгэн ялгаваргүйгээр хэрэглэх болсон бололтой.] Ц.Цэрэндорж, Монголын түүх</ref> - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, [[Хөхнуур]], [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд. # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #Жили, одоогийн [[Хэбэй]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж Энх Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]”-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт Манжийн хянан цагдах дэглэм тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв.<ref name=":2"/> Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. Тэнгэрийн тэтгэсэн хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref name=":2">[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == {{Гол|Дайчин гүрний зоос}} [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг.<ref name=":1">[http://mn.cctv.com/2017/08/04/ARTIcgHxUtS6d1AISNMDDjQY170804.shtml Чин улсын түүхээс] Гүнтөмөр 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 18</ref> Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нианы бослого ар араасаа гарч байв.<ref name=":1"/> == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хун тайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүлин (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Шуани (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Юнжэн (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хунли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Юньян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Мяньнин (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | Ижу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зайчунь (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтянь (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] 0e8666mclc6vd2uxan5xfbz2172fzd9 10 5051 707540 614956 2022-08-07T14:39:45Z BatlaaTs 76767 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#invoke:lang|lang_xx_inherit |code=en |link=no }}</includeonly><noinclude> {{Documentation}} <!-- place category and language links on the /doc sub-page --> [[Ангилал:Загвар:Гадаад хэлний загвар|en]] [[Ангилал:Загвар:TemplateData|en]] </noinclude> 462sognxhdoiowi9ehig4yvv8695y5m 707543 707540 2022-08-07T14:46:05Z BatlaaTs 76767 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#invoke:lang|lang_xx_inherit |code=en |link=yes }}</includeonly><noinclude> {{Documentation}} <!-- place category and language links on the /doc sub-page --> [[Ангилал:Загвар:Гадаад хэлний загвар|en]] [[Ангилал:Загвар:TemplateData|en]] </noinclude> 5oqlot35x35l3cbg2xl044rpu8rdg3v 707545 707543 2022-08-07T14:48:38Z BatlaaTs 76767 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#invoke:lang|lang_xx_inherit |code=en |link=no }}</includeonly><noinclude> {{Documentation}} <!-- place category and language links on the /doc sub-page --> [[Ангилал:Загвар:Гадаад хэлний загвар|en]] [[Ангилал:Загвар:TemplateData|en]] </noinclude> 462sognxhdoiowi9ehig4yvv8695y5m 707546 707545 2022-08-07T14:48:55Z BatlaaTs 76767 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#invoke:lang|lang_xx_inherit |code=en |link=yes }}</includeonly><noinclude> {{Documentation}} <!-- place category and language links on the /doc sub-page --> [[Ангилал:Загвар:Гадаад хэлний загвар|en]] [[Ангилал:Загвар:TemplateData|en]] </noinclude> 5oqlot35x35l3cbg2xl044rpu8rdg3v 0 5881 707590 619483 2022-08-08T06:47:43Z BatlaaTs 76767 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Лондон | official_name = London <!-- NOTE: DO NOT add or change images without consensus. -->| image_skyline = <div style="display:inline-block;"><imagemap> File:London Montage L.jpg|275px|center|alt=London montage. Clicking on an image in the picture causes the browser to load the appropriate article. rect 217 123 282 330 [[Хероны цамхаг]] rect 322 123 380 330 [[Тауэр 42]] rect 441 154 498 330 [[Гэгээн Мэри Экс 30]] rect 505 87 572 330 [[Лиденхоллын барилга]] rect 638 208 699 251 [[Виллисийн барилга (Лондон)|Виллисийн барилга]] rect 596 251 715 332 [[Ллойдын барилга]] rect 740 217 851 275 [[Канарын боомтод]] rect 888 168 940 330 [[Фенчерч гудамж 20]] rect 0 330 1200 450 [[Лондонгийн Сити]] rect 0 460 330 1420 [[Лондоны метро]] rect 330 460 622 1420 [[Биг Бэн|Элизабетын цамхаг]] rect 632 460 1200 951 [[Трафальгарын талбай]] rect 632 961 1200 1420 [[Лондонгийн нүд]] rect 0 1429 1200 1765 [[Тауэр гүүр]] rect 0 1765 1200 1809 [[Темза гол]] </imagemap></div> | settlement_type = [[Нийслэл]] | image_caption = '''Цагийн зүгийн дагуу''': Урд талдаа [[Канарын боомт]]той [[Лондонгийн Сити]]; [[Трафальгарын талбай]]; [[Лондонгийн нүд]]; [[Тауэр гүүр]]; ба [[Биг Бэн|Элизабетын цамхагийн]] өмнөх [[Лондоны метроны]] тэмдэг <!-- maps and coordinates -->| pushpin_map_caption = Лондон хотын байршил | pushpin_relief = 1 | pushpin_map = UK | coordinates = {{coord|51|30|26|N|0|7|39|W|region:GB-ENG|display=inline,title}} | subdivision_type = [[Дэлхийн улс орны нэрс|Тусгаар улс]] | subdivision_name = Нэгдсэн Хаант Улс | subdivision_type1 = {{nowrap|[[Нэгдсэн Хаант Улсын орнууд|Орон]]}} | subdivision_type2 = [[Английн муж|Муж]] | subdivision_type3 = [[Английн нутаг|Нутаг]] | subdivision_name1 = Англи | subdivision_name2 = [[Их Лондон|Лондон]] | subdivision_name3 = [[Их&nbsp;Лондон]]<br />[[Лондонгийн Сити]] | established_title = [[Ромын эзэнт гүрэн|Ромчууд]] суурьшсан | established_date = МЭӨ {{start date and age|47}}<ref name="auto1">[http://archaeologydataservice.ac.uk/archives/view/no1poultry_molas_2007/ Number 1 Poultry (ONE 94), Museum of London Archaeology, 2013]. Archaeology Data Service, The University of York.</ref> <br />''[[Лондиниум]] нэрээр'' | parts_type = [[Английн дүүрэг|Дүүрэг]] | parts = Лондонгийн Сити ба [[Лондонгийн дүүрэг#Жагсаалт|32&nbsp;дүүрэг]] | government_type = [[Англи ба Уэльсын шууд сонгогдсон хотын дарга|Гүйцэтгэх засаглал]] ба [[зөвлөлдөх ассемблей]] | governing_body = [[Их Лондоны Захиргаа]]<br />'''• '''[[Лондоны хотын дарга|Хотын дарга]] [[Садик Хан]] ([[Лейбор Нам (НХУ)|Л]])<!-- Please do not change this until the mayoral election results have officially been announced and the new mayor installed, which happens on the SECOND day after the election results --><br />'''• '''[[Лондоны Ассемблей]] | total_type = Нийт<ref group=upper-alpha name=total/> | area_footnotes = | area_total_km2 = 1572 | area_metro_km2 = 8382 | area_urban_km2 = 1737.9 | area_blank1_title = [[Лондонгийн Сити]] | area_blank1_km2 = 2.90 | area_blank2_title = [[Их Лондон]] | area_blank2_km2 = 1569 | elevation_footnotes = <ref name = Elevation> {{Cite web |url=https://www.metoffice.gov.uk/public/weather/forecast/map/gcpvj0v07 |title=London weather map |publisher=The Met Office |access-date=26 August 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180803055103/https://www.metoffice.gov.uk/public/weather/forecast/map/gcpvj0v07 |url-status=live |archive-date=3 August 2018}}</ref> | elevation_m = 11 | population_total = 9,002,488<ref>{{Cite web |title=Estimates of the population for the UK, England and Wales, Scotland and Northern Ireland |website=ons.gov.uk |url=https://www.ons.gov.uk/peoplepopulationandcommunity/populationandmigration/populationestimates/datasets/populationestimatesforukenglandandwalesscotlandandnorthernireland |publisher=[[Office for National Statistics]] }}</ref> | population_as_of = 2021 | population_footnotes = <ref name="ons-pop-estimates"/> | population_density_km2 = 5,666 | population_blank1_title = [[Лондонгийн Сити]] | population_blank1 = 8,706 ([[Нэгдсэн Хаант Улсын хотын жагсаалт|67-р]]) | population_blank2_title = [[Их Лондон]] | population_blank2 = 9,425,622 | population_urban = 9,950,000 | population_metro = 14,257,962<ref name="appsso.eurostat.ec.europa.eu show">{{Cite web |url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=met_pjanaggr3&lang=en |title=Metropolitan Area Populations |publisher=Eurostat |date=18 June 2019 |access-date=4 December 2019}}</ref> ([[Нэгдсэн Хаант Улсын хотын бүсийн жагсаалт|1-р]]) | population_demonyms = Лондончууд | demographics_type1 = GVA {{nobold|(2020)}} | demographics1_footnotes = <ref>{{Cite web |url= https://www.ons.gov.uk/economy/grossdomesticproductgdp/bulletins/regionaleconomicactivitybygrossdomesticproductuk/1998to2020 |title= Regional economic activity by gross domestic product, UK: 1998 to 2020 |first=Trevor |last=Fenton |website=ons.gov.uk}}</ref> | demographics1_title1 = Нийт | demographics1_info1 = [[Фунт стерлинг|£]]504&nbsp;тэрбум<br/>(€566 тэрбум) | demographics1_title2 = Нэг хүнд ноогдох | demographics1_info2 = £55,974<br/>(€62,913) | blank3_name = [[Хүний хөгжлийн илтгэцүүр|ХХИ]] (2019) | blank3_info = 0.976<ref>{{Cite web |last1=Sub-national HDI |title=Area Database – Global Data Lab |url=https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/ |website=hdi.globaldatalab.org}}</ref> – <span style="color:#090;">very high</span> | postal_code_type = [[Нэгдсэн Хаант Улсын шуудангийн код|Шуудангийн код]] | postal_code = {{collapsible list |titlestyle = background:transparent;text-align:left;font-weight:normal; |title = 22 areas |{{postcode|E}}, {{postcode|EC}}, {{postcode|N}}, {{postcode|NW}}, {{postcode|SE}}, {{postcode|SW}}, {{postcode|W}}, {{postcode|WC}}, {{postcode|BR}}, {{postcode|CM}}, {{postcode|CR}}, {{postcode|DA}}, {{postcode|EN}}, {{postcode|HA}}, {{postcode|IG}}, {{postcode|KT}}, {{postcode|RM}}, {{postcode|SM}},{{postcode|UB}}, {{postcode|WD}}, {{postcode|TN}}, {{postcode|TW}} }} | area_codes = {{collapsible list |titlestyle = background:transparent;text-align:left;font-weight:normal; |title = [[Лондонгийн утасны станцуудын жагсаалт|9 бүсийн дугаар]] |020, 01322, 01689, 01708, 01737, 01895, 01923, 01959, 01992 }} | leader_title = Лондонгийн Ассемблей | leader_name = [[Лондонгийн Ассемблейн тойрог|14 тойрог]] | leader_title1 = [[Нэгдсэн Хаант Улсын парламент|НХУ Парламент]] | leader_name1 = [[Лондон хотын парламентын тойргийн жагсаалт|73 тойрог]] | timezone = [[Гринвичийн стандарт цаг]] | utc_offset = ±00:00{{!}}UTC | timezone_DST = [[Британийн зуны цаг]] | utc_offset_DST = +1 | blank_name_sec1 = Төсөл | blank_info_sec1 = £19.376&nbsp;тэрбум <br/>($25 тэрбум)<ref>{{Cite web|title=The Greater London Authority Consolidated Budget and Component Budgets for 2021–22|url=https://www.london.gov.uk/sites/default/files/mayors_final_budget_2021-22.pdf}}</ref> | blank2_name_sec2 = Цагдаа | blank2_info_sec2 = [[Нийслэлийн цагдаагийн газар (Лондон)|Нийслэлийн]] (Их Лондон '''нутаг''') <br/> [[Лондонгийн Ситигийн цагдаа|Лондонгийн Сити]] ([[Лондонгийн Сити]]) | blank4_name_sec2 = Гал команд | blank4_info_sec2 = [[Лондонгийн гал түймрийн бригад|Лондон]] | blank3_name_sec2 = Түргэн тусламж | blank3_info_sec2 = [[Лондонгийн түргэн тусламжийн үйлчилгээ|Лондон]] | blank3_name_sec1 = [[Олон улсын нисэх онгоцны буудал]] | blank3_info_sec1 = Лондон дотор:<br>[[Heathrow Airport|Heathrow]] ([[International Air Transport Association airport code|LHR]])<br /> [[London City Airport|City]] ([[International Air Transport Association airport code|LCY]])<br />Лондоны гадаа:<br>[[Gatwick Airport|Gatwick]] ([[International Air Transport Association airport code|LGW]])<br />[[Stansted Airport|Stansted]] ([[International Air Transport Association airport code|STN]])<br />[[Luton Airport|Luton]] ([[International Air Transport Association airport code|LTN]])<br />[[London Southend Airport|Southend]] ([[International Air Transport Association airport code|SEN]]) | blank4_name_sec1 = [[Метро|Түргэн тээврийн систем]] | blank4_info_sec1 = [[Лондоны метро]] | blank6_name_sec2 = [[GeoTLD]] | blank6_info_sec2 = [[.london]] | website = [https://www.london.gov.uk/ www.london.gov.uk] }} '''Лондон''' нь [[Их Британи]]йн нийслэл, дэлхийн зүг зүгийн жуулчдыг татдаг алдартай, түүхт [[хот]]. [[Их Лондонгийн Удирдлагын тухай хууль]] 1999 онд батлагдаж, [[Лондонгийн Захирагч]] болон [[Чуулган]]ы эрх зүйн хэм хэмжээг шинэчлэн тогтоосон бөгөөд 2000 оны 7 дугаар сараас хүчин төгөлдөр болсон байна. Лондон хот түүхэндээ 1191 оноос Лорд [[Мэр]]тэй байжээ. Одоогийн Лондонгийн Захирагчийн үүрэг бол нийслэлийг хэтийн чиглэл хандлагатай хөгжүүлэх явдал юм байна. Цагдаа, гал түймэр, болон түргэн тусламжийн алба, төлөвлөлт, тогтвортой хөгжил болон байгаль орчныг хамгаалах, соёл, боловсрол, эрүүл мэнд зэрэг олон тулгамдсан асуудлуудыг зохицуулах үүргийг Захирагч хүлээдэг. [[Их Лондонгийн Зөвлөл]] нь анх 1986 онд бий болсон бөгөөд эрх зүйн шинэ зохицуулалтын дагуу Чуулган болж өөрчлөгдөн, Лондонгийн Захирагчийн сонгуультай нэг өдөр зэрэг явагддаг сонгуулиар Лондонгийн Чуулганы 25 гишүүн сонгогддог байна. Лондон бол хөгжингүй орнууд дахь хамгийн их барилгажсан, [[Европын Холбоо]]ны хамгийн шигүү суурьшилтай, хамгийн том хотуудын нэг юм. Лондон долоон сая байнгын оршин суугчидтай. Британийн хүн амын 12 хувь нь оршин суудаг хэдий боловч хүн амын өсөлтийн 70 хувийг Лондон хангаж байдаг онцлогтой. Учир нь Лондон Британийн дундаж наслалттай харьцуулахад харьцангуй залуу хот ажээ. Лондон бол Англи болон Нэгдсэн Вант хоёр улсын нийслэл хот юм. Хотыг эрт цагт Ромчууд олсон түүхтэй бөгөөд Лондон гэж нэрлэжээ. Анх 2 мянган жилийн өмнө үүсэн бий болжээ. Лондон хотын төв хэсэгт дундад зууны үеэс хадгалагдаж ирсэн нэг милл орчим талбайтай эртний Лондон хот байдаг. Хэдий тийм боловч XIX зууны сүүл үеэс Лондон гэдэг нэр дэлхий дахинаа алдаршжээ. Өнөө үед хотын хурал болон хотын даргыг өөрсдөө сонгодог удирдлагын хэлбэртэй, муж болтлоо хүрээгээ тэлсэн агуу Лондон болжээ. Лондон бол дэлхийн эдийн засаг, санхүүгийн томоохон төвүүдийн нэг болсон үндэсний хот юм. Хотын төвд Нэгдсэн вант улсын шилдэг 100 компанийн талаас илүү, Европын хамгийн том 500 компанийн 100 –гаас илүү компаниудын оффис нь байрладаг. Лондон хот нь дэлхийн нийгэм улс төр, шоу цэнгээн, мэдээлэл, хэв загвар, соёл урлагт өөрийн хувь нэмрээрээ нөлөөлж байдаг. Аялал жуулчлал нь үндсэндээ орон нутгийн болон гадаадын жуулчдаас бүрддэг. Лондон хотод 1908 болон 1948 оны Зуны олимпийг зохион байгуулсан бөгөөд одоо 2012 оны зуны олимпийг зохион байгуулахаар бэлтгэж байна. Дэлхийн түүх дурсгалын өвийн санд Лондонгийн цамхаг, Greenwich түүхийн дурсгалт суурин, Royal Botanic Kew цэцэрлэгт хүрээлэн, Westminster, Westminster Abbey ордон ба St. Margaret сүмээрээ бүртгэгдсэн байдаг. Лондонд гадаадын 300 гаруй хэлээр ярьдаг, хэл соёл, шашин шүтлэг өөр өөр хүмүүсийн амьдардаг. 2007 оны долдугаар сарын албан ёсны мэдээгээр 7,556,900 гадаадын хүн амьдарч байсан. == Орон нутгийн засаг захиргаа == Үндсэн сэдэв: Лондонгийн орон нутгийн засаг захиргаа болон түүний түүх Лондонгийн захиргаа нь хотын түвшин, стратеги шат болон орон нутгийн шатлал гэсэн 2 хэсэгт хуваагддаг. Хотын доторх орон нутгийн засаг захиргаа нь 33 жижиг эрх бүхий байгууллагатай ба хотын засаг захиргааг Лондон хотын төв захиргаа (GLA)-ээр удирдагддаг. Лондон хотын төв захиргаа (GLA) 2 хэсгээс сонгогдон бүрддэг; Лондон хотын эрх мэдэл бүхий захирагч болон түүний төсвийг жил бүр хэлэлцэж саналаа өгдөг. Мөн гаргасан шийдвэрт нь хяналт тавьж байдаг газар нь Лондон хотын Ассамблэй юм. 1986 онд хэмжээгээр бага Лондон хотын зөвлөл (GLC) татан буугдаж 2000 онд Лондон хотын төв захиргаа (GLA) болон шинээр байгуулагдсан. Лондон хотын төв захиргаа болон Лондон хотын захирагч хотын захиргааны байшинд байрладаг ба одоогийн захирагч нь Борис Жонсон юм. Захирагчийн стратегийн төлөвлөгөө болох Лондон хотын төлөвлөгөөг 2010 онд нийтэд түгээхээс өмнө 2009 оны дунд үеэс эхлэн бэлдэж эхэлдэг. Тэрээр Лондон хотыг 2031 он гэхэд 7.56 саяаас 9.11 сая хүн амтай хот болох талаар 2009 оны 8 сард мэдэгдэл хийсэн байна. Лондон доторх орон нутгийн 33 эрх бүхий байгууллагууд нь Лондон корпораци болон бага Лондонгийн 32 зөвлөлтэй юм. Тэдгээр нь хог хаягдлыг зайлуулах, тухайн газрын зам, нийгмийн үйлчилгээ, сургууль, орон нутгийн төлөвлөгөө зэрэг асуудлыг Лондон хотын төв захиргаагаар бус өөрсдөө хариуцан ажилладаг. Хотын цагдаагийн үйлчилгээ нь хотын цагдаагийн газраар удирдагддаг ба Лондонгийн төвөөс нийт Лондонгийн асуудлыг удирддаг юм. Лондонгийн төв захиргаа нь өөрийн цагдаагийн хүч болох-Лондонгийн цагдаагийн газартай байдаг. Их Британий тээврийн цагдаагийн газар нь нийслэл хотын төмөр зам болон метро дотор цагдаагийн үйлчилгээг үзүүлэх үүрэгтэй. Лондонгийн гал түймэртэй тэмцэх газар нь нийт Лондонд үйлчилгээгээ үзүүлдэг. 5800 гал түймэртэй тэмцэгч ажилтан, албан хаагчтай нийт 7000 орчим ажилтантай дэлхийд 3-т орох том хэмжээний гал түймэртэй тэмцэх байгууллага болох Лондонгийн гал түймэр, түргэн тусласжийн асуудал эрхлэх байгууллагаар удирдуулдаг. Үндэсний эрүүл мэндийн түргэн тусламжийн үйлчилгээ нь дэлхийд том хэмжээнд тооцогдох үнэ төлбөргүй үйлчилгээ үзүүлдэг NHC Лондон хотын түргэн тусламжийн газраар хангагддаг. Хатан хааны эргийн харуулын алба болон хааны үндэсний аврах иститут ТАМЭС голыг хянаж ажилладаг. Аврах үйлчилгээ нь гэнэтийн аюулт байдлын хор уршигаас сэргийлж ТАМЭС голд зориулж байгуулагдсан. == Үндэсний засаглал == Лондон бол чухал хот учир нь Westminster ордныг тойроод Нэгдсэн Вант улсын засгийн газрын ордон байдаг. Олон Засгийн газрын агентлагууд Парламенттай адил Whitehall-н дагуу 10 Downing гудамжинд Ерөнхий сайдын ордонд байрладаг. Их Британийн парламент нь “Парламентын эх” гэж нэрлэгдэн олон улсад нэр хүндтэй байдаг. Учир нь бусад парламентын системийн загвар болж байдаг ба бусад олон парламентүүд Их Британийн парламентын баримтыг хэрэглэдэг. == Газар зүй == === Газар зүйн байршил === Баруун болон төв Лондон SPOT гэдэг дагуул хотоос сайн харагддаг. Лондонгийн газар зүйн байдлыг авто замын дугаар, хуулийн хэлэлцүүлэг, үе мөчлөг тодорхойлж болно. Лондонгийн төв нь хуучин буюу эртний жижиг Лондон бөгөөд энэ нь 1 милл кв талбай эсвэл хот гэж нэрлэгдэж заншсан юм. Лондон хотын газар нутаг Виктор хааны үе мөн Дэлхийн дайны үеүдэд ихээр тэлсэн. Гэвч 1940 оноос энэ байдал бүрэн зогссон. Учир нь дэлхийн II дайн буюу Ногоон бүсийн хууль үйлчилж байв. Английн Лондон муж нь дэлхий нийтэд Дэлхийн дайны үед Ногоон бүстнүүдээр удирдуулж байсан Их Лондон гэдгээрээ алдартай. Мөн Их Лондон гэж нэрлэгддэг, ба Дэлхийн II дайн ба Ногоон бүсийг удирдсан газар юм. Их Лондонгийн Урбаны дүүрэг нь хотын хүн амын энгийн бүдүүлэг амьдралын нүүр царай юм. Энэ нь Лондонгийн алсын томоохон дүүргүүдийн нэг юм. Лондон хот бол 607 милл /1570 км кв/ газар нутагтай. Thames гол нь баруун урьдаас зүүн тийш хотыг хөндлөн дайрч урсдаг. Thames гол нь Parliament, Addington буюу Primrose нуруудын хооронд урсдаг. Өмнө нь Thames гол маш гүн бөгөөд одоо байгаа үеэсээ 5 дахин их устай мөрөн байсан гэдэг. Викториягийн үеэс голын түвшин багасаж, бага, жижиг салаанууд нь ширгэж алга болсон. Сүүлийн үед жил ирэх тусам далайн түрлэг ихсэж, Thames голын түвшин аажим аажмаар нэмэгдэж байна. Үүний улмаас уулын ус буух үеэр үер болох магадлал ихтэй болсон. Энэхүү үерийн аюулаас урьдчилан сэргийлж 1974 онд Woolwich болон Barrier орчмын Thames голын дээгүүр хөндлөн далан барьж эхэлсэн ба энэ нь 2030-аад оны үед ашиглалтанд орох ба зураг төсөл инженерийн ажлууд хийгдэхээр шийдэгдсэн байна. === Уур амьсгал === {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = | DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/010/c00032.htm ''World Weather Information Service''] 2010-04-29, Агаарын чийгшилт болон нартай байх хугацаа: [http://wetterkontor.de/de/klima/klima2.asp?land=gb&stat=03772 wetterkontor.de] | Überschrift = | Ort = Лондон <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = 7.2 | hmfeb = 7.6 | hmmär = 10.3 | hmapr = 13.0 | hmmai = 17.0 | hmjun = 20.3 | hmjul = 22.3 | hmaug = 21.9 | hmsep = 19.1 | hmokt = 15.2 | hmnov = 10.4 | hmdez = 8.2 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = 2.4 | lmfeb = 2.5 | lmmär = 3.8 | lmapr = 5.6 | lmmai = 8.7 | lmjun = 11.6 | lmjul = 13.7 | lmaug = 13.4 | lmsep = 11.4 | lmokt = 8.9 | lmnov = 5.1 | lmdez = 3.4 <!-- durchschnittliche Temperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | avjan = | avfeb = | avmär = | avapr = | avmai = | avjun = | avjul = | avaug = | avsep = | avokt = | avnov = | avdez = <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 53 | nbfeb = 36 | nbmär = 48 | nbapr = 47 | nbmai = 51 | nbjun = 50 | nbjul = 48 | nbaug = 54 | nbsep = 53 | nbokt = 57 | nbnov = 57 | nbdez = 57 <!-- durchschnittliche Anzahl täglicher Sonnenstunden für den jeweiligen Monat in h/d --> | shjan = 1.5 | shfeb = 2.2 | shmär = 3.5 | shapr = 5.2 | shmai = 6.5 | shjun = 6.8 | shjul = 6.4 | shaug = 6.0 | shsep = 4.8 | shokt = 3.1 | shnov = 1.8 | shdez = 1.3 <!-- durchschnittliche Wassertemperatur (Meere. Seen u.ä.) für den jeweiligen Monat in °C --> | wtjan = | wtfeb = | wtmär = | wtapr = | wtmai = | wtjun = | wtjul = | wtaug = | wtsep = | wtokt = | wtnov = | wtdez = <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 14.8 | rdfeb = 10.8 | rdmär = 13.4 | rdapr = 12.7 | rdmai = 12.5 | rdjun = 10.5 | rdjul = 10.1 | rdaug = 10.9 | rdsep = 10.5 | rdokt = 11.6 | rdnov = 14.0 | rddez = 13.2 <!-- durchschnittliche Luftfeuchtigkeit für den jeweiligen Monat in % --> | lfjan = 88 | lffeb = 84 | lfmär = 79 | lfapr = 73 | lfmai = 72 | lfjun = 70 | lfjul = 72 | lfaug = 75 | lfsep = 80 | lfokt = 85 | lfnov = 88 | lfdez = 89 }} == Боловсрол == Лондон дахь боловсролын систем Royal Holloway бол Лондонгийн дээд боловсролын институтын холбоо бөгөөд Лондонгийн их сургуулийн нэгэн салбар юм. Дээд сургууль болон коллеж, шинжлэх ухаан хөгжлийн төв болох Лондон хотод 378000 оюутан суралцдаг. Лондон дахь ихэнх бага болон дунд сургуулиуд нь Английн боловсролын системийн дагуу үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Лондонгийн их сургуулиуд нь европ болон Нэгдсэн Вант улсын хамгийн том заах арга зүйн сургууль бөгөөд 125000 оюутан суралцдаг. Мөн энэ сургуулийн харьяанд 20 коллеж байдаг. Коллежууд нь өөрийн удирдлагатай, мөн өөр өөрийн гэсэн дүрэм журамтай бөгөөд эдгээр коллежуудыг төгсөгчид нь Лондонгийн их сургуулийн гэрчилгээтэй төгсдөг. Үүнээс нэрлэх юм бол Royal Holloway, Birkbeck, UCL,[208] King's, Goldsmiths, Queen Mary[209] бөгөөд мөн тусгай мэргэжлийн институтууд болох London School of Economics,[210] SOAS,[211] Royal Academy of Music,[212] Courtauld Institute of Art ба Institute of Education нар болно. [213] Imperial College London болон University College London Times Higher Education сэтгүүлээс зарласан 2008 оны дэлхийн шилдэг 10 их дээд сургуулиудын 6 болон 7 дугаар байруудыг эзэлж байсан. Мөн түүнчлэн Лондонгийн эдийн засгийн дээд сургууль нь дэлхийн нийгэм шинжлэх ухааны удирдлагын институт заах болон судалгаа шинжилгээний төвүүдтэй. Соёл урлагийн сургуулиудын тэргүүн байранд Royal College of Music, Royal College of Art, ба Guildhall School of Music and Drama ордог. Senate House нь Лондонгийн их сургуулийн нэг салбар юм. Лондонгийн бусад их сургуулиуд болох Brunel University, City University, London Metropolitan University, Middlesex University, University of East London, University of the Arts London, University of Westminster, Kingston University ба London South Bank University Лондонгийн их сургуулийн харьяа биш бөгөөд гэвч аливаа тэргүүлэгчид болон олон улсын бусад суралцагчид Лондонгийн их сургуулийг сонгодог. 1992 оноос зарим техникийн их сургуулиуд нэгдэж зарим нь бүүр эрт үйл ажиллагаагаа эхэлж байсан. Imperial College London 2007 онд Лондонгийн Их сургуулиас гарч бие даасан сургууль болсон. 2003 онд University of North London ба London Guildhall University сургуулиуд нэгдсэн. London Metropolitan University нь нийслэл хотын бие даасан хамгийн том сургууль ба энэ сургуульд 155 орны 34,000 оюутнууд суралцдаг. Лондон бол London Business School ба Cass Business School бизнесийн сургуулиуд нь бизнесийн боловсролын сургалтаараа дэлхийд тэргүүлдэг. Мөн үүн дээр тэргүүний Schiller International University, Richmond University ба Regent's College сургуулиуд байдаг. == Уран барилга == == Дүүргүүд == Лондонгийн газруудын жагсаалтад төв Лондон, дотоод болон гадаад Лондон багтана. Лондонгийн газар нутгийг олон удаа (e.g. Bloomsbury, Knightsbridge, Mayfair, Whitechapel, Fitzrovia) гэх мэт дүүргүүдэд хувааж байсан. Тосгоны нэрийг сүмийн харъяат нутгууд болон хот, дүүргүүдийн албан ёсны бус нэр өгч байсан. Орон нутагт иймэрхүү нэрүүд нь өөр өөрийн гэсэн өвөрмөц шинж чанарыг үлдээн уламжлагдан үлдсэн байдаг. Гэвч ихэнх нэр нь орчин үед албан ёсных биш болсон юм. Хэдий тийм боловч 1965 оноос эртний Лондон хот нь 32 жижиг дүүрэг болон хуваагдаж, төрөл бүрийн эдийн засаг, санхүүгээр ноёрхох болсон. Дэлхийн гурван том эдийн засгийн төвийн нэг нь Лондон хотод байдаг. Үүнд Зээлийн банк, Олон Улсын бондын байгууллага мөн гадаадын арилжаа, менежмент, гадаадын үнэт цаасны худалдааны сангууд багтана. Гол тэргүүлэх эдийн засгийн төв нь металлын арилжаа. Үүний хамгийн том нь алтны зах зээл юм. Мөн эвдэрсэн усан онгоцны зах, гадаадын банк, хөрөнгө оруулалт хийсэн байшин бусад төвүүд орно. Хот нь өөрийн гэсэн бие даасан статустай. Лондонгийн шинэ эдийн засаг нь хотыг зүүн зүгийн газар нутгийг арилжааны төвд Canary Wharf гэдэг цогцолбор ноёрхдог. Бусад бизнесүүд нь City of Westminster, UK's national government, хотод байралдаг. Хаант улсын Засгийн газар нь Westminster Abbey-д байдаг. Лондонгийн баруун хэсэгт зугаа цэнгэлийн газар, дэлгүүр дүүрэн байдаг. Oxford гудамж, Leicester талбай, Covent цэцэрлэг, Piccadilly цирк байдаг. Баруун Лондонд их тансаг, мөн үнэтэй, хувийн газрууд байдаг. Жишээ нь: 10 сая фунт стерлингийн үнэтэй Notting Hill, Knightsbridge болон Chelsea нэртэй үл хөдлөх хөрөнгүүд байдаг. Төв Лондонд байдаг Royal Borough of Kensington болон Chelsea хөрөнгүүдийн дундаж үнэ нь 894,000 фунт стерлинг байдаг. Лондонгийн зүүн муж нь Зүүн Лондон ба Зүүн дагавар хотуудаас бүрддэг. Зүүн дагавар хот нь гадаадын цагаачид амьдардаг хамгийн ядуу дүүрэг болох Лондон усан онгоцны зогсоол юм. Зүүн Лондонгоос эртний үйлдвэрийн хөгжлийг харж болох бөгөөд одоо 2012 оны Олимпийг зохион байгуулах болсонтой холбогдуулан London Riverside ба Lower Lea Valley хэсгүүд ордог Thames Gateway -ийг дахин сэргээн босгон хөгжүүлж байна. == Цэцэрлэгт хүрээлэнгүүд == Төв Лондонгийн хамгийн том цэцэрлэгт хүрээлэнгүүд болох Royal Parks мөн зэрэгцээ орших Kensington Gardens паркууд нь төв Лондонгийн баруун захад, Regent's Park нь хойд захад нь байрладаг. Эдгээр паркуудад Лондонгийн амьтны хүрээлэн, дэлхийн эртний шинжлэх ухааны хүрээлэн, мөн үүний зэрэгцээ жуулчдын сонирхол татах Madame Tussauds музей байдаг. Мөн Төв Лондонгийн ойролцоо Green Park , St. James's Park нэртэй жижиг паркууд байдаг. Hyde Park нь спортын тоглолтууд болон зарим үед задгай талбайн тоглолтууд болдгоороо онцлог. Дээрх том паркууд нь хотын төвөөс гадагшаа чиглэлээр дугаарлагдсан байдаг. Үүнд Royal Parks зүүн урагшаа, Bushy Park, Richmond Park паркууд нь баруун урагшаа, Victoria Park, East London хотын төвөөс зүүн тийш чиглэлээр дугаарлагдсан байдаг. Хойд зүгт байрладаг Regent's Park нь цэнгэг агаар, зугаалах газраараа онцлог байдаг. Хойд Лондонгийн Hampstead Heath паркад 3,2 км кв талбай бүхий байгалийн төрхөө хадгалсан чөлөөт газар байдаг. Түүхийн дурсгалт Kenwood House –д зуны саруудад нууран дээр болдог сонгодог хөгжмийн тоглолт болж долоо хоног бүрийн сүүлээр тайз засал, галт наадам, хөгжмөөрөө мянга мянган хүний сонирхлыг татаж байдаг. Аялал жуулчлалд 2003 оны Лондонгийн хувийн үйлдвэрийн 350,000 ажилчдын бүтэн цагаар ажилласантай тэнцүү хэмжээний буюу жилд ойролцоогоор 15 тэрбум паундын зардал гаргадаг. 2007 оны 10 дугаар сард Лондон нь дэлхийн хамгийн алдартай 150 хотыг тэргүүлж 2006 онд 15,6 сая жуулчдын сонирхлыг татаж чадсан. Лондонгийн дараа Бангконг (10.35 сая) 2 дугаар байранд, Парис хот (дөнгөж 9.7 сая)-аар 3 дугаар байранд шалгарчээ. Нэгдсэн Вант улсын хоёр дахь том боомт нь жилд 53 сая тонн ачааг зөөж тээвэрлэдэг. == Тээвэр == === Лондонгийн тээвэр ба явганаар болон дугуйгаар явах асуудал === Тээвэр бол Лондон хотын захирагчийн албаар удирдуулдаг 4 газрын нэг боловч захирагчийн санхүүгийн хяналт нь хязгаартай учраас төмөр замын сүлжээг бүрэн хянаж чаддаггүй. 2007 оны 11 дүгээр сард тэрээр Хойд чиглэлийн метроны замыг Лондонгийн газар дээрх төмөр замын сүлжээний адил хэд хэдэн шинэ өөр чиглэлүүдийг барих боломжийг судалсан. Нийтийн тээврийн сүлжээ нь дэлхий дээрх хамгийн өргөн уудам газрыг хамарсан сүлжээний нэг ба Лондонгийн тээврийн газраар удирдуулдаг. Энэ нь олимпод зориулж 7 тэрбум фунт стерлингийн (10 тэрбум евро) хөгжлийн төлөвлөгөөг багтаасан, замыг хаягжуулах хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөр, замын бөглөрлийн асуудал, бусад асуудлын нүүр царай нь болж байна. Лондон нь хамгийн сайн нийтийн тээвэртэй хотод тооцогддог. Дугуй унах явдал нь Лондонгийн оршин суугчдад ихэд дэлгэрч байгаа. Лондонгийн дугуйгаар зорчих компанит ажилд хамгийн сайн бэлтгэж байна. === Төмөр зам === Дэлхийн хамгийн анхны метро болох Лондонгийн метроны Paddington-ы буудал Метро нь st.Pancras International зогсоолоос хөдөлж шууд Pairs болон Liverpool зогсоол руу очдог. Нийтийн тээврийн сүлжээний гол хэсэг нь 11 чиглэлээс бүрдсэн Лондонгийн метро юм. Энэ нь 1863 оноос үйл ажиллагаагаа эхэлсэн бөгөөд дэлхийн хамгийн анхны, хамгийн үнэтэй, хамгийн урт метроны нэг юм. Энэ метро 1890 оноос дэлхийн хамгийн анхны газар доорх цахилгаан зам болох City & South London Railway юм. Метрогоор өдөрт 3 сая гаруй, жилд 1 тэрбум хүн зорчдог. Энэ нь Лондонд жилд 244 милл газарт ойролцоогоор 1,1 тэрбум хүнийг зөөвөрлөдөг гэсэн үг юм. Хотын хамгийн анхны метро нь 1863 онд нээгдсэн бөгөөд өнөөгийн байдлаар энэ нь 500 вагон бүхий 275 зогсоолтой болтлоо өргөжсөн байна. Метроны хамгийн ачаалалтай зогсоол болох Waterloo зогсоол нь өглөө ид ачааллын үед 46,000 зорчигчдод үйлчилдэг. Метро нь нийтдээ 412 цахилгаан шат ба 112 лифтийг замын бөглөрлөөс хамгаалж байдаг. === Авто зам === Төв Лондонтой холбогдсон хотын захад байдаг нийтийн эзэмшлийн газар руу явдаг замаар ихэнхдээ машин болон нийтийн тээврийн хэрэгслүүд явдаг. Хотын төвийн зам ба хотын өмнөд болон хойд зах руу явдаг замууд нь шулуун ба тойрог хэлбэрээр байдаг бөгөөд уулзварууд нь тойрог хэлбэрээр огтолцдог. М25 дугаартай зам нь хамгийн урт шулуун зам бөгөөд энэ нь 121,5 милл буюу 195.5 км юм. Хотын шулуун замын сүлжээний дэлгэрэнгүй бүдүүвч зургийг анх 1960 онд бэлтгэсэн бөгөөд энэ ажил 1970 оноос тасалдсан. 2003 онд хотын төвийн замын хөдөлгөөний багтаамж буурч бөглөрөл үүсч байгаатай танилцаж, хянаж байсан. Цөөн жишээ дурьдахад жолооч нар төв Лондонгийн хамгийн их түгжрэлтэй замуудаар явахдаа өдөрт 8 паунд төлөхийг шаарддаг болсон. Хотын байнга түгжрэл үүсдэг дүүрэгт оршин суудаг жолооч нарт машинаа тавиад нийтийн тээврээр явах нь хямд төсөр болсон. М25 дугаартай зам нь хамгийн их ачаалалтай хотоос гардаг шулуун зам ба Лондон бол замын засрашгүй түгжрэлтэй хот юм. Машины дундаж хурд нь цагт 10,6 км/цаг байдаг. == Хөгжим == Лондон бол сонгодог ба ардын урлаг, урлагийн хамтлаг, мэргэжлийн хөгжимчид болон хөгжмийн мэргэжилтнүүд бэлтгэх EMI гэх мэт хөгжмийн компаниудын гол төв нь юм. Лондон бол Barbican Arts Centre, Cadogan Hall, Royal Albert Hall зэрэг олон найрал хөгжим, хамтлагуудын гол гэр нь юм. Лондонд Royal Opera House ба Coliseum Theatre гэдэг дуурийн хоёр театр байдаг. Лондон бол Royal Opera ордонд байдаг Нэгдсэн Вант улсын хамгийн том орган хөгжмийн гэр нь юм. Бусад гол хөгжмийн зэмсгүүд нь үндсэн болон чогчин дуган сүмүүдэд байрладаг. == Спорт == Wembley цэнгэлдэх хүрээлэн бол [[Англи]]йн хөлбөмбөгийн гал голомт ба дэлхийн хамгийн үнэтэй цэнгэлдэх хүрээлэн бөгөөд Wimbledon-ны аварга шалгаруулах болон Grand Slam-ын теннисний тэмцээн зохион байгуулагддаг. Лондон Зуны олимпийг 1908 ба 1948 онуудад 2 удаа зохион байгуулсан. 2005 оны долдугаар сард 2012 оны наадмыг зохион байгуулахаар сонгогдсон ба дэлхийд Зуны олимпийг 3 дахь удаагаа зохиож байгаа анхны хот юм. Мөн Лондон 1934 онд British Empire Games зохион байгуулсан. Лондонд спортын ихэнх хүн нь хөлбөмбөг тоглодог. Лондон бол гучин хөл бөмөбгийн клүб холбоотой ба үүнд Arsenal, Chelsea, Fulham, Tottenham Hotspur ба West Ham United таван клүб тэргүүлдэг. Мөн Лондон Guinness Premiership дөрвөн регби эвлэл багууд (London Irish, Saracens, Wasps ба Harlequins) байдаг ч, одоо Лондонд зөвхөн Harlequins тоглодог (одоо Их Лондонгоос гурван баг тоглож байгаа ч М25-д Saracens still багтсан.) Лондонд хоёр мэргэжлийн rugby league клүб байдаг Harlequins Rugby League. == Цахим холбоос == {{commons|London|Лондон}} * [http://www.london.gov.uk/ Лондоны мэйр, Лондоны ассемблей, Их Лондоны захиргаа] - Хотын засгийн газрын албан ёсны сайт * [http://www.tfl.gov.uk/ Лондоны тээвэр] * [http://www.bbc.co.uk/london/ BBC Лондон] * [http://www.statistics.gov.uk/focuson/london/ Лондоны статистик] [[Ангилал:Лондон| ]] [[Ангилал:Английн суурин]] [[Ангилал:Далайн боомттой суурин]] [[Ангилал:Европын нийслэл]] [[Ангилал:Саятан хот]] [[Ангилал:Их Британийн их сургуулийн хот]] 9v85ylezcpu9cvk06mpexpmnfapcxi0 0 8447 707587 701616 2022-08-08T05:18:06Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Зураг:AbaqaOnHorseArghunStandingGhazanAsAChild.jpg|thumb|'''Аргун''' өөрийн хүү [[Газан]]ыг тэврэн эзэн хааны шүхэр дор зогсож байна. Хажууд нь Аргуны эцэг [[Абаха]] морьтой байна. [[Рашид ад-Дин]], XIV зууны эхэн үе.]] <!-- Unsourced image removed: [[Image:Ilkhanate_1256–1353.PNG|300px|thumb|Arghun (1258-1291) was the fourth ruler of the Mongol [[Ilkhanate]].{{deletable image-caption|Wednesday, May 07 2008}}]] --> '''Аргун хан''' (1258-1291 оны гуравдугаар сарын 7<ref name=steppes-376>"He died on March 7, 1291." ''Steppes'', p. 376</ref>) [[1284]]-[[1291]] онд [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] нэг хэсэг [[Ил Хаант Улс]]ын дөрөв дэх удирдагч байлаа. Тэрбээр [[Абаха]] ханы хүү бөгөөд Монголын их хаадын нэгэн адил [[Мөнх тэнгэр]]т чин сүжигтэн (хэдийгээр Будда Христ шашныг дэмждэг байсан ч) байлаа. Тэрбээр [[Ариун Газар|Ариун Газрын]] [[Лал]]ын шашинтнуудын эсрэг [[Франц-Монголын эвсэл]] байгуулах бүтэл муутай оролдлого хийн [[Европ]] руу хэд хэдэн удаа элч илгээж байснаараа алдартай. Аргун мөн [[Хубилай хаан]]аас шинэ эхнэр хүсч байжээ. Аргунд залуу гүнж Баяд овгийн [[Хөхөчин]]г хүргэж өгөх даалгаврыг [[Марко Поло]] авч [[Ази]] тивийг хөндлөн туулж Ил Хан улсад хүрсэн байна. Хөхөчинг ирэхээс өмнө Аргун нас барсан тул гүнж Аргуны хүү [[Газан]]тай суужээ. == Намтар == [[Зураг:GhazanBeingBreastfed.jpg|thumb|Аргуны гэргий [[Булуган хатан]] бөгөөд [[Газан]]ыг (энд эх нь хөхүүлж байгаагаар дүрсэлсэн) төрүүлжээ. [[Рашид ад-Дин]], XIV зууны эхэн.]]Аргун [[Абаха]] хан ба түүний Христ шашинт гэргий [[Хаймаш хатан|Хаймаш хатнаас]] төрсөн. Аргун өөрөө олон эхнэртэй байсан бөгөөд хамгийн хайртай эхнэр нь Булуган байлаа. Булуган Аргуны хоёр хүү [[Газан]], [[Өлзийт]] нарыг төрүүлсэн. Хоёр хүү нь хоёулаа Аргуныг залгамжилсан бөгөөд улмаар [[Лал]]ын шашинд орцгоожээ. Аргун Өлзийтийг төрөхөд нь Христ шашны ёсоор угаалга үйлдүүлж, Пап лам [[IV Николас]]ын нэрээр Николас хэмээх нэр өгчээ.<ref>"Arghun had one of his sons baptized, Khordabandah, the future Oljaitu, and in the Pope's honour, went as far as giving him the name Nicholas", ''Histoire de l'Empire Mongol'', Jean-Paul Roux, p.408</ref> [[Домииканы орден|Доминиканы]] миссионер [[Монтекрочегийн Риколдо]] Аргун бол "хамгийн адгийн хорлонтой этгээд, гэлээ ч гэсэн тэр Христүүдийн анд нөхөр билээ" гэж бичиж байв.<ref>Jackson, p.176</ref> Аргуны эмэгтэй дүү нарын нэг Өлжалх Гүржийн ван [[Гүржийн III Вактанг|III Вахтангийн]] гэргий болсон.<ref>Grousset, p.846</ref> Аргун Буддын шашинтан байсан боловч ихэнх Монголчуудын нэгэн адилаар бүх шашин шүтлэгт хүлцэнгүй хандаж, тэр байтугай Лалын шашинтнуудад [[Кораны хууль|Кораны хуулиараа]] хэргээ шүүхийг хүртэл зөвшөөрч байв. Түүний сангийн сайд Саад ад давла еврей гаралтай хүн байлаа. Саад Ил Хан улсын Монгол цэргийн удирдагчдын эрх мэдлээ урвуулан ашиглах явдалтай эрчтэй тэмцэх замаар засгийн газарт дэг журмыг үр дүнтэй сэргээн тогтоожээ.<ref>Mantran, Robert (Fossier, Robert, ed.) "A Turkish or Mongolian Islam" in ''The Cambridge Illustrated History of the Middle Ages: 1250-1520'', p. 298</ref> == Зөрчил мөргөлдөөн == Аргуны хаанчлалын үе харьцангуй тайван байсан бөгөөд бусад Монголчуудтайгаа цөөхөн удаа л зөрчилдөн тулалджээ. Тэрбээр [[Хорасан]]д [[Цагаадайн улс|Цагадайн ханлиг]]ийн эсрэг богино хугацааны дайн хийсэн. 1289-1290 онд тэрбээр [[Ойрад]]ын эмир Наурузын үймээнийг дарж, Наурузыг Трансоксони руу дутаалгаж байв. 1290 онд тэрбээр [[Тулабуга]]гаар удирдуулсан [[Алтан Орд]]ын цэргийг [[Кавказ]]ын хавиас үлдэн хөөсөн юм. Аргуны хаанчлалын хугацаанд Египетийн Мамлюкууд Сирид эрх мэдлээ тасралтгүй бэхжүүлж, Мамлюк Султан [[Калавун]] Загалмайтнуудын нутаг дэвсгэрийг эргүүлэн авсан бөгөөд эдний зарим нь, тухайлбал [[Триполийн ванлиг|Триполи]] Монголчуудын вассал улс байлаа. Мамлюкууд 1285 онд [[Маргат]]ын хойд цайзыг, 1287 онд [[Латтаки]]г эзлэн авч, 1289 онд Триполийг буулган авчээ.<ref>Tyerman, p.817</ref> == Христийн шашинт улсуудтай харилцаж байсан нь == {{main|Франц-Монголын эвсэл}} Аргун нь нийтлэг дайсан [[Египет]]ийн [[Мамлюк]]уудын эсрэг [[Европ]]чуудтай [[Франц-Монголын эвсэл]] байгуулахыг зорьж байсан олон Монгол удирдагчийн нэг байлаа. Аргун тэр ч байтугай [[Иерусалем]]ийг эзлэн авдаг л юм бол угаалга үйлдэнэ гэж амлаж байв. Гэвч XIII зууны эцэс гэхэд Баруун Европ уналтанд орсон загалмайтны аян дайныг сонирхохоо больсон байсан тул Аргуны элч довтолгож байсан нь үр дүнгүй өнгөрч байв.<ref>Prawdin, p. 372. "Argun revived the idea of an alliance with the West, and envoys from the Ilkhans once more visited European courts. He promised the Christians the Holy Land, and declared that as soon as they had conquered Jerusalem he would have himself baptised there. The Pope sent the envoys on to Philip the Fair of France and to Edward I of England. But the mission was fruitless. Western Europe was no longer interested in crusading adventures.</ref> === Пап ламд илгээсэн анхны элч === 1285 онд Аргун Пап лам IV Хонориуст (лат. Honorius PP. IV, итал. Giacomo Savelli; 1210-1287) элчээр захидал өгүүлжээ. Энэхүү захидлын латин орчуулга нь Ватиканд хадгалагддаг.[8][9] Аргуны захидалд түүний гэр бүл Христ шашинтай ямар холбоотойг дурдаж, Лалын шашинтны газар нутгийг хамтын хүчээр эзлэн авахыг санал болгожээ:[10] "Сири, Египет хэмээх Лалын шашинт орнууд та бидний хооронд оршиж байна, бид тэднийг бүслэн, хаах ("estrengebimus") болно. Бид та нарыг Египет рүү цэргээ илгээхийг хүсч элч илгээнэ. Ингэснээр бид нэг талаас нь, та нар нөгөө талаас нь гарамгай дайчдаараа тэднийг эзлэн авч чадна. Үүнийг хэзээ гүйцэлдүүлэхийг найдвартай элч ирүүлж бидэнд мэдэгдэнэ үү. Бид Ертөнцийн Эзэн, Пап лам, Их Хааны тусламжтай Сарацинчуудыг үлдэн хөөнө." —Аргунаас Ватиканы IV Хонориуст явуулсан захидлаас.<ref name=runciman-398>Runciman, p.398</ref><ref>"This Arghon loved the Christians very much, and several times asked to the Pope and the king of France how they could together destroy all the Sarazins" - Le Templier de Tyr - French original:"Cestu Argon ama mout les crestiens et plusors fois manda au pape et au roy de France trayter coment yaus et luy puissent de tout les Sarazins destruire" [http://www.fordham.edu/halsall/basis/GuillaumeTyr5.html Guillame de Tyr (William of Tyre) "Historia rerum in partibus transmarinis gestarum" #591] <!--Recommend moving this to Wikiquote --> </ref> Аргуны захидалд түүний гэр бүл Христ шашинтай ямар холбоотойг дурдаж, Лалын шашинтны газар нутгийг хамтын хүчээр эзлэн авахыг санал болгожээ:<ref>''The Crusades Through Arab Eyes'' p. 254: Arghun, grandon of Hulagu, "had resurrected the most cherished dream of his predecessors: to form an alliance with the Occidentals and thus to trap the Mamluk sultanate in a pincer movement. Regular contacts were established between Tabriz and Rome with a view to organizing a joint expedition, or at least a concerted one."</ref> === Филип болон Эдвард вангуудад илгээсэн захидлууд === [[Зураг:VoyagesOfRabbanBarSauma.jpg|thumb|Аргуны элч [[Раббан Бар Саума]] [[Марко Поло]]г [[Ази]]ас Европт эргэн ирэхээс хавьгүй өмнө дорно зүгийн [[Бээжин]] хотоос өрнө зүгийн [[Ром]], [[Парис]], [[Бордо]] хүртэл аялж, тухайн үеийн гол удирдагчидтай уулзжээ.]] Захидалдаа хариу аваагүй Аргун 1287 онд Европын удирдагчид руу Нестор шашинт Онгууд лам [[Раббан Бар Саума]]ар толгойлуулсан элч төлөөлөгчдийг илгээлээ. Эдгээр элч төлөөлөгч [[Ойрх Дорнод]] дахь Лалын шашинтнуудтай тулалдаж, Иерусалем хотыг эзлэн авах цэргийн эвсэл байгуулах зорилготой байв.<ref name=runciman-398/> Аргун захидалдаа нааштай боловч бүрхэг хариу авчээ. Саума 1288 онд Пап лам [[IV Николас]], [[Английн I Эдвард]], Францын [[IV Филип|Гоо Филип]] нарын нааштай хариу захидлуудыг аван буцсан. {{quote|"Аргун ханы бичгийг сийрүүлбэл: «Мөнх тэнгэрийн хүчинд хааны сууд Аргун үг ману …Франса … ноднин чи Мар бар … Саума Сагура… тэргүүтэн элчингээр өчиж илгээсэн. “Ил хааны цэргүүд Мисирийн зүг морилбоос бид бэр эндээсээ морилж хамсъя ” хэмээн өчиж илгээснийг чинь зөвшөөрч Тэнгэрийг залбирч барс жил өвлийн эцэс сард морилж хаврын тэргүүн сарын арван тавнаа Дамаскад бууя хэмээвэй. Эдүгээ үнэн үгэндээ хүрч цэргүүдээ болзолдоо илгээж Тэнгэрт мөр өгөгдөж тэд иргэнийг авбаас Иерусалимыг танд өгье. Хэн болзол хожимдож цэргүүдээ нэмэгүүлбээс юу зохих, хойно нь гэнэвээс юун тус. Бас аль бэр хэлэн нэмэн элчингээрээ жигүүр агуулган франц газрын тансаг ууд шунхууд элдэв өнгөтөн хөрс өгч илгээвээс, хэрэв соёрхвоос Тэнгэрийн хүчин хааны суу мэдтүгэй хэмээн Мүскерил хорчийг илгээв. Бичиг минь үхэр жил зуны тэргүүн сарын зургааны хуучдаар Хөндлөнд бүхүйд бичив» гэсэн байдаг. Мар бар Саума (Rabban Bar Sauma 1225－1294) бол Несториан шашны өндөр албан тушаалтай лам хүн байв. Түүнийг зарим нь Уйгар, зарим нь Онгуд аймгийн хүн хэмээн тэмдэглэж иржээ. Тэрээр Хубилай хааны зарлигаар Ил ба Христосын шашинт улс оронд айлчлах элчээр томилогдон 1276 онд Бээжингээс мордон Ил хант улсад ирж тэндээс Аргун ханы бичгийг авч Ромын Пап ба Францын хаан гоо Филипп, Английн хаан Эдуард I нартай тус тус уулзан элчийн үүрэг гүйцэтгэж явсан түүхтэй. Мисир бол одоогийн Египет. Тухайн үед Египет нь Мамлюки ( Mamluk 1250－1517）-ийн эзэмшилд байж, Ил хант улсын гол дайсан болж байв. Дамаск бол одоогийн Сирийн нийслэл. Иерусалим бол одоогийн Иерусалим бөгөөд эртнээс олон шашны зөрчил тэмцлийн төв болсоор ирсэн ба Монголчууд бас тухайн үед татагдан оролцож байжээ. Франса нь одоогийн Франц болохыг тус тус заажээ. Тус бичгийг орчин цагийн Монгол хэлэнд утгачлан буулгавал: «Мөнх тэнгэрийн хүчинд ивээгдэн хааны суугаар тэтгүүлсэн Аргун ханы үг: Францын хаан танаа … Раббан Саумагаар ахлуулсан элчийг илгээн уулзуулах үед “Ил хан цэрэг хөдөлгөөн дайнд мордвол бид эндээс мордож хамсан байлдъя” хэмээн өгүүлснийг чинь зөвшөөрч “Тэнгэрийг залбирч барс жилийн өвлийн эцэс сард морилж, хаврын тэргүүн сарын арван таванд Дамаскад бууя” хэмээн тохиролцон билээ. Одоо Францын хаан та болзсон ёсоор цэргээ илгээж, бид тэнгэрт ивээгдэн мөр өгөгдөж Мамлюкуудыг эзэлж авбал танд хариу болгон Иерусалимыг бэлэглэе. Болзооноос хожигдож цэргээ нэмж ирүүлбэл хэн ч юу ч хожихгүй, хэргийн хойно гэмшивч тус нэмэр болохгүй. Бас хэн нэгээр үг бариулж элчин болгон Франц орны тансаг зүйлс , шунх, элдэв өнгөт хөрс зэргийг өгч ирүүлбэл хариу соёрхлыг Тэнгэрийн хүч, хааны суу мэдтүгэй хэмээн Мүскерил хорчийг илгээлээ. Тус бичгийг үхэр жилийн зуны тэргүүн сарын зургаанд Хөндлөнд байхад бичив» болно. "|Аргунаас Францын хаан гоо Филипп-д явуулсан захидлаас<ref>" Г.Гэрэлбаатар "Аргун ханы Мөнх тэнгэрийн шашин" эрдэм шинжилгээний өгүүлэл </ref>}} === Гуравдахь удаагийн илгээлт === [[Зураг:ArghunLetterToPhilippeLeBelExtract1289.jpg|thumb|1289 онд Аргунаас [[IV Филип|Гоо Филип]]эд явуулсан захидал. Энэ захидал [[Уйгур бичиг|Уйгур бичгээр]] бичигдсэн бөгөөд танилцуулга хэсэгтэй юм. Энэ захидлыг Францын ванд [[Гизолфегийн Бускарел]] дамжуулан өгчээ. Тамга нь хятад бичгээр бичигдсэн Их Хааны тамга юм. Тамган дээр: "Төр улсыг баригч, түмэн олныг түвшрүүлэгчийн тамга" гэсэн бичиг байна. Цаасыг нь [[Солонгос]]т гар аргаар үйлджээ. 182x25 см. [[French National Archives]].<ref>''Grands Documents de l'Histoire de France'', Archives Nationales de France, p.38, 2007.</ref>]]1289 онд Аргун Европ руу гурав дахь удаагаа элч илгээхдээ Персэд суурьшсан Генуягийн иргэн [[Гизолфегийн Бускарел]]ийг илгээжээ. Түүний гол зорилго нь загалмайтан, монголчууд нэгдэж ажиллагаа явуулах өдрийг товлоход оршиж байв. Загалмайтнууд Сэн-Жан-д'Акрт буунгуут Аргун цэргээ хөдөлгөжээ. Бускарел Ромд 1289 оны 7-р сарын 15-наас 9-р сарын 30 хүртэл, Парист 1289 оны 11-12-р сард тус тус байв. Тэрээр Аргуны захидлыг Филип лө Бэлд гардуулжээ. Тус захидлаар Филипийн захидал болон амлалтад хариу өгч, Иерусалимыг шагнал болгон өгөхөөр санал болгож, довтолгоог 1290 оны өвлөөс 1291 оны хавар хүртэл өөрчлөн товлохоор оролдсон:<ref>Runciman, p.401</ref> Бускарелло Монголын хаан загалмайтнуудад шаардлагатай бүх хангамжийн зүйлсийг, үүний дотор 30.000 адуу бэлдэнэ гэдгийг дуулгажээ.<ref>Jean Richard, p.468</ref> Дараа нь Бускарел Англи руу Аргуны захидлыг [[Английн I Эдвард|I Эдвардад]] өргөн барив. Тэрээр Лондонд 1290.01.15-д ирэв. Энэ захидалд Эдвардын өгсөн хариу сайтар хадгалагдсан байдаг. Тэрээр төлөвлөгөөг маш сонирхсон боловч яг хэрэгжүүлэх тал дээр зайлсхийсэн хариу өгч, Пап лам руу булзааруулжээ.<ref>"Histoire des Croisades III", p.713, Rene Grousset.</ref> 1290 оны 5 сарын 14 буюу монгол тооллоор барс жилийн зуны тэргүүн сарын шинийн таванд Ил хан Аргунаас Пап IV Николаст илгээсэн албан бичгийг Монгол бичгээр бичиж дээр нь “төр улсыг баригч, түмэн олныг төвшитгүүлэгчийн тамга” гэсэн тамга даржээ. Бичгийн агуулга нь: {{quote|<< ... бусад аливаа иргэн өөрийн ном бичгээр залбиран... ард худал... залбиран буй. Машиахын ном, тэнгэр тайгч үнэн үнэн буй. Эдүгээ “Ил хан Машиахын ном дор ортугай” хэмээж илгээжээ чи. Сайн эцэг минь Машиахын ном үнэн тул, сайн эмээгээ шилам дор буй бөлгөө хэмээн та Христос иргэн дор ад бүү хүртүгэй хэмээж хэдэнтээ дуулган элчин илгээгээд өгүүлжүхүй, элч авай зэ. Шилам дор ортугай хэмээхүй чинь зөв ба Чингис хааны ургууд өөрийн монголчууд дураар аж. Шиламд орвоос ба эсвээсээр ганц Мөнх тэнгэр мэд хэмээж. Эд шиламд орогсод таны мэтэс магад үнэн сэтгэлтэн ариун ард Мөнх тэнгэрийн, Машиахын ном зарлигийг бус үл болгон буй за. Бусад иргэн Мөнх тэнгэрийг умартаж бус болгож худал хулгай үйл үйлдэх үлхүү олон буй. Эдүгээ манийг шилам дор эс оржээ хэмээн муулан ба сэтгэн ахуу чи. Ганц Мөнх тэнгэрт залбирваас зүгээр сэтгэж аваас шиламд орсон мэт үлхүү буй. Бичиг минь барс жилийн зуны тэргүүн сарын таван шинэдэд Ормойд бүхүй дор бичвэй >> гэжээ. Машиах(Messiah) гэдэг нь энд Христосын шашин гэдэг утгаар оржээ. Исүсийг зөнч, аврагч буюу Машиах ч гэдэг. Шилам бол Христосын шашинд орох усан угаалгын зан үйл буюу баптисм (baptism) -ыг нэрлэсэн Сийр үг. Орчин цагийн Монгол хэлэнд утгачлан буулгавал: ….. Ил хан улс бол иргэд өөр өөрийн ном бичгээр залбиран явдаг шашин шүтлэг чөлөөтэй улс оронд тооцогдоно. Үүний дотор гаж шашин, хуурамч сүсэгтэн байдгийг үгүйсгэхгүй. Харин Машиахын ном хэмээх Христос, тэнгэр тайгч Мөнх тэнгэрийн шашин хоёр бол хамгийн үнэн бөгөөд зөв шүтлэг бишрэл юм. Пап IV Николасээс Аргун ханд “ Чиний сайн эцэг чинь Христосын шашныг үнэн гэдэг байсан, чиний сайн эмээ чинь Исүст итгэгч хүн байсан тул чи Христосын шашныг шүтдэг иргэдийг ад бүү үзэгтүн” хэмээн удаа дараа захиа бичин элчин илгээн хэлүүлж Аргун ханыг бас Христосын шашинд ортугай хэмээн шаардсан байна. Пап IV Николасээс Христосын шашинд ор гэдгийг Аргун хан буруу гэхгүй. Чингис хааны ургуудыг багтаасан өөрийн Монголчууд бол их дур зоригийн үзэлтэй хүмүүс байдаг. Христосыг шүтсэн хүн ч байх ба ганц Мөнх тэнгэр мэд хэмээн үндэсний шашнаа шүтэж буй хүмүүс ч буй. Эдгээр Христосын шашин шүтэж байгаа иргэд нь Пап IV Николас мэт үнэн сэтгэлтэй ариун ард болох бөгөөд хамгийн гол нь Мөнх тэнгэрийн ба Христосын ном зарлигийн аль алийг нь үгүйсгэдэггүй бүгдийг мөрдөн дагадаг өвөрмөц онцлогтой сонин хүмүүс юм. Өөрөөр хэлбэл Монголчууд Христосын шашинд орсон ч тэдний зүрх сэтгэлд нь Мөнх тэнгэр нь байдаг. Харин бусад иргэдийн хувьд Мөнх тэнгэрийг мартаж үгүйсгэн худал хулгайн явдлыг үлэмж их үйлдэж байна. Эдүгээ Пап чи биднийг Христосын шашныг шүтээгүй хэмээн муулан сэтгэж байгаа бололтой. Харамсалтай нь бид Христосын шашинд орох чин хүсэл алга. Ганц Мөнх тэнгэрт залбирах буюу зүгээр түүнийг сэтгэж байвч Христосыг шүтсэнээс илүү их ач тустай байх болно. Энэхүү захидлыг монгол тооллоор барс жилийн зуны тэргүүн сарын шинийн таванд Ормойд байхад бичжээ. "|Аргунаас Францын хаан гоо Филипп-д явуулсан захидлаас<ref>" Г.Гэрэлбаатар "Аргун ханы Мөнх тэнгэрийн шашин" эрдэм шинжилгээний өгүүлэл </ref>}} ==== Дайралтын тэнгисийн хүчинг бүрдүүлсэн нь ==== 1290 онд Аргун Багдадад хөлөг онгоц барих хөтөлбөр эхлүүлж, Мамлюкийн Улаан тэнгис дэх арилжаа худалдаанд саад учруулахыг зорьж байв. [[Бүгд Найрамдах Генуя Улс|Генуячууд]] хөлөг онгоц барихад туслах зорилгоор 800 мужаан, далайчнаас бүрдсэн баг илгээв. Мөн [[арбалетчдын]] нэг баг илгээсэн. Гэвч Генуягийн засгийн газар эцэстээ тус төлөвлөгөөг татгалзаж, Персийн булангийн Басра боомтод Генуячуудын дунд тулалдаан зөрчил гарснаар энэ ажиллагаа бүтэлгүй болжээ.<ref>"Only a contingent of 800 Genoese arrived, whom he (Arghun) employed in 1290 in building shipd at Baghdad, with a view to harassing Egyptian commerce at the southern approaches to the Red Sea", p.169, Peter Jackson, ''The Mongols and the West''</ref><ref>Jean Richard, p.468</ref> === Дөрөв дэх илгээлт === Аргун 1290 онд Европын хаад руу Андрей Заган (Цагаан)-аар тэргүүтэй, Гизолфегийн Бускарел, Сахадин нэр нэгэн христ шүтлэгтнээс бүрдсэн элч илгээю.<ref>Runciman, p.402</ref> 1291 онд [[Пап лам IV Николас]] шинэ загалмайтны аян дайн зарлаж, Аргун, Армений [[II Хэтум]], жакобит, этиоп, гүржүүдтэй хэлэлцээр хийв. 1291.01.05-д Николас бүх христ шашинтанд хандан Ариун газрыг аврах мөргөл үйлдэж, Английн I Эдвардын араас загалмайтны аян дайнд мордохыг христ шашинтнуудад уриалж эхлэв.<ref>Dailliez, p.324-325</ref> Гэвч эдгээр хүчин чармайлт дэндүү бага, дэндүү хожимдсон ажил болсон. 1291.05.18-д мамлюкууд Сэн-Жан-д'Акрыг эзэлжээ. 1291 оны 8-р сард Николас Аргунд захидал бичиж, түүнд I Эдвардын Ариун газрыг эргүүлэн авах загалмайтны дайнд мордох гэж буй төлөвлөгөөг мэдээлж, загалмайтнууд зөвхөн монголчуудын "хүчирхэг гар"-ын тусламжтай амжилт олно гэж мэдэгджээ.<ref>Schein, p.809</ref> Николас загалмайтны үргэлж хийдэг заншлын дагуу Аргуныг угаалга үйлдэн, мамлюкуудын эсрэг цэргээ хөдөлгөхийг хүсчээ.<ref>Jackson, p.169</ref> Гэвч Аргун өөрөө 1291.03.10-д нас барсан байсан бөгөөд IV Николас өөрөө 1292 оны 3-р сард мөн нас барснаар тэдний хамтын ажиллагаа явуулах оролдлого эцэс болжээ.<ref>Runciman, p.412</ref> I Эдвард Аргуны залгамжлагч [[Гайхату]]д 1292 онд [[Жөффри дө Лангли]]йг элчээр илгээсэн боловч зөвхөн Аргуны хүү Газаны үед л харилцаа сэргэжээ. == Нас барсан нь == Аргун 1291.03.07-д нас барж<ref name=steppes-376/>, түүний дүү [[Гайхату]] залгамжлав. Аргун хан нь буддист биш байсан ч лам нарыг хүндэтгэн харилцаж байсан тухай Рашад-ад-Диний “Судрын чуулган”-д тэмдэглэжээ. Гэтэл эдгээр лам нар нь эцэстээ түүний амь насыг хөнөөсөн байна. Түүний бичсэнээр Аргун хан нь Энэтхэгээс ирсэн нэгэн ламын бэлдэж өгсөн үхүүлэхгүй урт наслуулах эмийг наян өдөр ууж, дөчин өдөр мацаг бариад хүндээр өвчилж түүний улмаас мөнх бусыг үзүүлжээ. Тус эмийн найрлага, гол бүрэлдэхүүн нь хөхүүр, мөнгөн ус хоёр байжээ. Харин асрахын хүчээр арай гайгүй болж байтал бас нэг өдөр дахиад нэг лам гэнэт дайрч орж ирээд Аргун ханд хүний цус орсон архи гурван хундага уулгажээ. Үүнээс болж ханы бие улам муудаж янз бүрийн арга чарга хийсэн боловч тус бололгүй хэдэн сарын дараа идэр залуу үедээ тэнгэрт хальсан юм. XIII зуунд Өрнөдөд Монгол нэр моодонд орж, Италид төрсөн олон хүүхэд Монгол хаадын нэрээр нэрлэгдэж байв. Тухайлбал: ''Can Grande'' ("Их хаан"), ''Alaone'' ([[Хулагу]]), ''Argone'' (Аргун), ''Cassano'' ([[Газан]]).<ref>Peter Jackson, ''The Mongols and the West'', p.315</ref> == Марко Поло == Аргун [[Марко Поло]]д 23 жилийн дараа Венецдээ эргэн очих боломжийг бүрдүүлжээ. Аргун хайртай Баяд овгийн хатан Болганагаа алдсаныхаа дараа Хубилай хаанаас Болганы хамаатнаас шинэ бэр буулгаж өгөхийг хүсжээ. Ингээд 17 настай Хөхөчинг Аргуны хатан болгохоор сонгон, Марко Полод түүнийг далай тэнгис, хуурай газраа бараа болон аваачиж, өгөх даалгавар өгчээ. Ийнхүү Монголын хөлөг онгоц Энэтхэгийн далайгаар Персийг зорин хөдөлсөн байна. Энэ аялал хоёр жил үргэлжилж, энэ хооронд Аргун нас барсан тул Хөхөчин Аргуны хүү Газантай суужээ. == Тэмдэглэл == {{reflist|2}} == Лавлах материал == * [[Guillaume de Tyr]] (circa 1300). ''History of Deeds Done Beyond the Sea'', [http://www.fordham.edu/halsall/basis/GuillaumeTyr1.html Online] (Original French). * "The Monks of Kublai Khan Emperor of China", Sir E. A. Wallis Budge. [http://www.aina.org/books/mokk/mokk.htm Online] * {{cite book|title=Les Templiers|author=[[Laurent Dailliez|Dailliez, Laurent]]|language=French|publisher=Editions Perrin|date=1972|isbn=2-262-02006-X}} * Foltz, Richard (2000). "Religions of the Silk Road : overland trade and cultural exchange from antiquity to the fifteenth century". New York: St. Martin's Griffin. ISBN 0-312-23338-8. * {{cite book|title=Histoire des Croisades III, 1188-1291|author=Grousset, René|language=French|publisher=Editions Perrin|date=1935|isbn=2-262-02569-X}} * Grousset, Rene, ''The Empire of the Steppes: a History of Central Asia'', Naomi Walford, (tr.), New Brunswick, NJ: Rutgers University Press, 1970. * {{cite book|author=Jackson, Peter|title=The Mongols and the West: 1221-1410|date=2005|publisher=Longman|isbn=978-0582368965}} * {{cite book|author=Lebédel, Claude|title=Les Croisades, origines et conséquences|publisher=Editions Ouest-France|language=French|date=2006|isbn=2737341361}} * {{cite book|author=Maalouf, Amin|title=[[The Crusades Through Arab Eyes]]|publisher=New York: Schocken Books|date=1984|isbn=0-8052-0898-4}} * {{cite book|author=Prawdin, Michael (pseudonym for Charol, Michael)|date=1940/1961|publisher=Collier-Macmillan Canada|title=Mongol Empire|isbn=1412805198}} * {{cite book|author=Richard, Jean|title=Histoire des Croisades|date=1996|publisher=Fayard|isbn=2-213-59787-1}} * {{cite book|title=A history of the Crusades 3|author=[[Steven Runciman|Runciman, Steven]]|publisher=Penguin Books|isbn=9780140137057|date=1987 (first published in 1952-1954)}} * {{cite journal|title=Gesta Dei per Mongolos 1300. The Genesis of a Non-Event|author=Schein, Sylvia|journal=The English Historical Review|volume=94|issue=373|date=October 1979|pages=805–819|url=http://links.jstor.org/sici?sici=0013-8266(197910)94:373%3C805:GDPM1T%3E2.0.CO;2-8|month=Oct|year=1979|doi=10.1093/ehr/XCIV.CCCLXXIII.805}} * {{cite book|author=Tyerman, Christopher|date=2006|title=God's War: A New History of the Crusades|publisher=Harvard University Press|isbn=0674023870}} == Цахим холбоос == * [http://www.electroauthor.com/marcotte_genealogy/Khan.htm Хааны угийн бичиг] * [http://www.ucalgary.ca/applied_history/tutor/islam/mongols/ilkhanate.html 1600 оноос өмнөх Лалын ертөнц: Монголын байлдан дагуулал (Илхаант улс)] {{s-start}} {{Залгамжлал| өмнө=[[Тэгүдэр]]| албан_тушаал=[[Ил Хан]]ы хаан | он=1284–1291| дараа=[[Гайхату]] }} {{end}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Ил хан]] [[Ангилал:13-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Перс]] [[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1291 онд өнгөрсөн]] jfip65ntrdpzqymne267emkkcvl6o9c 0 15670 707602 696070 2022-08-08T10:42:10Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Ерөнхийлөгч | нэр = Леонид Данилович Кучма | нэр нутгийн хэлээр = Леонід Данилович Кучма | зураг =Leonid Kuchma.jpg | зургийн хэмжээ =200px | тайлбар = | улс = {{UKR}} | дугаар = 2 | албан тушаал = [[Украйны ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]] | эхэлсэн огноо = 1994 оны 7 сарын 19 | дууссан огноо = 2005 оны 1 сарын 23 | дэд ерөнхийлөгч = | төрийн тэргүүн = | улс2 = | дугаар2 = 3 | албан тушаал2 = [[Украйны ерөнхий сайд|Ерөнхий сайд]] | эхэлсэн огноо2 = 1992 оны 10 сарын 13 | дууссан огноо2 = 1993 оны 9 сарын 22 | дэд ерөнхийлөгч2 = | төрийн тэргүүн2 = [[Леонид Кравчук]] | төрсөн огноо = 1938 оны 8 сарын 9 | төрсөн газар = Чайкине, [[Чернигив муж]], [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Украйн Улс|ЗСБНУкрайн Улс]], [[ЗХУ]] | нас барсан огноо = | нас барсан газар = | хань = Людмила Туманова | нам = нам бус | гарын үсэг = Leonid Kuchma Signature 1996.png }} '''Леонид Данилович Кучма''' ({{lang-uk|Леонід Данилович Кучма}}, 1938 оны 8 сарын 9-нд төрсөн) нь тусгаар тогтносон [[Украйн]] улсын хоёр дахь [[Украйны ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]] бөгөөд 1994 оны 7 сарын 19-нөөс 2005 оны 1 сарын 23-ныг хүртэл ажилласан. Кучма [[1994 оны Украйны ерөнхийлөгчийн сонгууль|1994 оны ерөнхийлөгчийн сонгуульд]] тэр үеийн ерөнхийлөгч [[Леонид Кравчук]]ийг ялж сонгогдсон бөгөөд [[1999 оны Украйны ерөнхийлөгчийн сонгууль|1999]] онд 5 жилийн хугацаатай улиран сонгогдсон цорын ганц Ерөнхийлөгч бөгөөд 2005 онд [[Виктор Ющенко]]г тангараг өргөх хүртэл уг албаа хашжээ. 1992-1993 онд Украины 2 дахь Ерөнхий сайд байсан. == Намтар == 1938 оны 8-р сарын 9-нд Украины Чернигов мужийн Чайкино тосгонд ойчны гэр бүлд төрсөн. Эцэг - Даниил Прокофьевич Кучма (1901-1942), Новгород-Северскийн ойн аж ахуйн ойн ажилчнаар ажиллаж байсан. Дайны үеэр тэрээр ахлах түрүүч байсан бөгөөд 1941 оны 10-р сард Волховын зүүн эрэгт бүслэгдсэн байв. Тэрээр 1942 оны 2-р сарын 7-нд Новгород мужийн Новоселицы тосгоны 756-р армийн эмнэлэгт Зөвлөлтийн цэргүүд Волхов голыг гатлах үеэр хүлээн авсан уушгины хатгалгаа өвчнөөр нас баржээ. Эх - Прасковья Трофимовна Кучма (1906-1986 оны 8-р сарын 8, Днепропетровск) нэгдэлд ажиллаж, гурван хүүхэд өсгөсөн. Тэрээр Чернигов мужийн Семёновский дүүргийн Костобобровскийн дунд сургуульд суралцсан. 1960 онд Днепропетровскийн Улсын Их Сургуулийн Физик технологийн факультетийг механик инженер мэргэжлээр төгссөн. Техникийн шинжлэх ухааны дэд эрдэмтэн, их сургуулийн профессор. Түүнийг төрийн эрхэнд байсан үе нь авлига газар авч, хэвлэлийн эрх чөлөөг боогдуулсан үе байсан гэгддэг. Түүний засаглалын үед [[Орос-Украйны харилцаа|Украйн-Оросын хамтын ажиллагаа]] хэвийн явагдаж байжээ<ref>Robert S. Kravchuk, "Kuchma as Economic Reformer," ''Problems of Post-Communism'' Vol. 52#5 September-October 2005, pp 48-58</ref>. == Эшлэл == {{Reflist}} == Цахим холбоос == {{commonscat|Leonid Kuchma|Леонид Кучма}} {{s-start}} {{Залгамжлал | албан_тушаал=[[Украины ерөнхий сайд]] | өмнө=[[Валентин Симоненко]] | дараа=[[Юхим Звягильский]] | он=1992–1993}} {{Залгамжлал | албан_тушаал=[[Украины ерөнхийлөгч]] | өмнө=[[Леонид Кравчук]] | дараа=[[Виктор Ющенко]] | он=1994–2005}} {{end}} {{DEFAULTSORT:Кучма, Леонид}} [[Ангилал:Украины ерөнхийлөгч]] [[Ангилал:Украины ерөнхий сайд]] [[Ангилал:Лениний нэрэмжит шагналтан]] [[Ангилал:Оросын аугаа эх орны гавьяаны одон шагналтан]] [[Ангилал:Австрийн Бүгд Найрамдах Улсын төлөөх гавьяаны Их-Од хүндэт тэмдгийн шагналтан]] [[Ангилал:Италийн Бүгд Найрамдах Улсын Гавьяаны одон шагналтан (их загалмай одонгийн гинжтэй)]] [[Ангилал:Финландын Цагаан Сарнай одон шагналтан (их загалмай одонгийн гинжтэй)]] [[Ангилал:Инфант Дом Энрике гинжит одон шагналтан]] [[Ангилал:Их Витаутасын одон шагналтан (их загалмай)]] [[Ангилал:Литвын их ван Гедиминасын одон шагналтан (иx загалмай)]] [[Ангилал:Ереваны хүндэт иргэн]] [[Ангилал:Литвын их сургуулийн хүндэт доктор]] [[Ангилал:20-р зууны улс төрч]] [[Ангилал:21-р зууны улс төрч]] [[Ангилал:Украины Дээд Зөвлөлийн гишүүн]] [[Ангилал:Украинчууд]] [[Ангилал:1938 онд төрсөн]] krm2qgzantcigu4ul2aqsw0lkj0aopn 0 16367 707584 660310 2022-08-08T03:55:38Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[File:Hamlet.jpg|thumb|upright]] '''Данийн хунтайж Гамлетын эмгэнэлт жүжиг''' ([[Англи хэл|Англи]]: ''The Tragedy of Hamlet, Prince of Denmark''), товчоор '''Гамлет''' нь английн нэрт зохиолч [[Уильям Шекспир]]ийн зохиосон [[эмгэнэлт жүжиг]] юм. Шекспир энэ зохиолдоо тухайн үеийн [[Англи]]йн нийгэм дахь амьдралыг дүрсэлж энэ үеийн Английн хамаг бузар булхай болгоныг нэг дор үзүүлсэн. Энэ жүжигт гол дүр Гамлет, түүний авга ах Клауд, эх Гертруд, хайрт бүсгүй Офелиа болон ядуу оюутан Гораций, Лаэрт нарын үйл явдал гардаг. Жүжигт гарах үйл яв­дал: Данийн хааны ордны ор­чим, өөд болоод удаагүй байгаа хаантай тун адил­хан нэгэн этгээд олон цэ­рэг­тэй учирсан тухай яриа хан хүү Гамлетийн чихэнд хүрнэ. Хан хүү эцгийнхээ сүнс гэмээр тэр этгээдтэй учирахыг хүснэ. Учиртал аав-сүнс нь байх бөгөөд хан хүүд “Өнөөгийн хан буюу Гамлетийн авга ахын гарт үрэгдсэнээ ярьж, өш хонзон ав” гэж даалгана. Үүнийг сонсоод мэгдэж, цо­чирдон хэрхэхээ мэдэх­гүй болсон Гамлет галзуу хүн болж хувирна. Ингэх зуураа авга Клавдийгийн гэмт явдлыг хөдөлшгүй нот­лох баримт хайж эхэл­нэ. Харин авга ах нь хар цо­хин, Гамлетийг ухаан самуурсанд үл итгэн, тур­шуул явуулна. Үүнийг мэд­сэн Гамлет асууж танд­сан яриа хөөрөөнд нь бүр ч солиотой хариулан цаг хожсоор байна. Энэ үед Эльсинор хотод нүүд­лийн театр ирэхэд Гамлет “Гонзагог хороосон нь” хэмээх жүжиг тоглож өгө­хийг хүснэ. Хүсээд зогсох­гүй зохиолд эцэг сүнсний ярьж өгсөнийг нэмж би­чиж өгнө Хан-авга нь жүжгийг ан­хааралтай үзэж байгаад аллагын дараа босож явна. Тэрээр Гам­летыг хажуу­даа байл­гах аюултай бол­лоо гэж санаад Англи руу явуулах бөгөөд очмогц баривчлан хороох тухай захиа дайл­га­на. Угсаа зал­гах хан хүү Гамлет зам зуураа тэр за­хиаг олж үзэн, өөрчлөн би­чин амь гарч улмаар бу­цаж ирнэ. Хан авга нь Лаэртыг ятгаж, өшөө авах санаа авахуулан тэдний дунд тэмцээн зохион байгуулснаар Гамлет хор шингээсэн Лаэртын илдэнд амиа алдана. Хатан ээж Гертруд мөн Гамлетад уулгахаар Клаудын бэлдсэн хортой дарсыг санамсаргүй ууж амьс­гаа ху­раа­х ба Гамлет ав­гыгаа хороож амжина. Хан авга, угсаа залгамж­лах хан хүү Гамлет хоёр бие биеэ хо­роос­ноор Да­нийн хан ши­рээ Норве­гийн эрх баригч Фортин­браст шилжиж бай­гаагаар зохиол өндөр­лө­нө. Жүжигт өгүүлэгддэг үйл явдал товч доо энэ. Гэтэл яагаад 400 гаруй жилийн турш найруулагч, жүжигч­дийн чадал чан­сааг шалга­даг нэгэн хэм­жүүр болон дэл­хийн улс орны тайз, дэл­гэцээр өртөө­лөн дахин давтан шинэ бүтээл төр­сөөр бай­даг юм бол? Үү­ний учрыг хөөх гээд үзье. Үе үеийн судлаачид янз бүрээр бичдэг бай­жээ. Судлаачдаас гадна үе үеийн агуу сэтгэгчид ч үнэ­лэлт дүгнэлт өгсөн байна. Шекспирийн зохио­лын баатрын энэлэл шана­ллын учрыг хүний хувьд сэтгэлийн тэнхээ сул, хувь заяаны эрхээр ногдсон ачааны хүндийг үүрэх тэсвэр тэвчээргүй, эрмэг зоримог алхам хийх чадваргүйтэй холбон тайл­бар­ласан нь их ажээ. Энэ үнэн бол Гамлетийн санаа бодлыг хүчирхийлэн да­ран­гуйлж, хүсэл зоригийг нь мөхөөж, арчаагүй бай­далд оруулсан хүчин зүйл байсан байж таарна. Зо­хиолыг хөөн унших аваас Гамлет харин ч бүр аливаа зүйлд хариу өгөх ялангуяа дотоод сэтгэлийн хувьд шийд­вэр гаргах чадвар өн­дөртэй хүн болох нь то­дор­хой байдаг. Түүнээс гадна зохио­лоос үзэхэд Гамлет харин ч бүр сэтгэлийн их тэнхээ­тэй, эзэмшсэн өн­дөр бо­ловс­рол, хүмүүнлэг энэ­рэн­гүйг дээдэлсэн хү­мүү­­жил нь сонссон муу муу­хайг нягтлан мухар­ла­хыг шаар­даад байгаа нь тодор­хой байна. Чухам ийм л учраас Гамлет хэ­мээх баат­рын дүрийг бү­тээ­хэд амаргүй, олон ян­заар гя­лал­зан харагддаг хэ­мээн судлаачид тодор­хойл­дог ажээ. У.Шекспи­рийн “Гамлет” жүжгийн гол баат­рын талаар нийг­мийн зүтгэлтэн, судлаачид дот­роос санаа бодлоо илэр­хийлж хэлээгүй хүн байх­гүй гэдэг юм байна. Гамлет эрх мэдэл, эд хөрөнгийн эзэн болон суу­сан авга ах-ханыхаа эсрэг хөдлөөгүй гэж үү? Эц­гийн­хээ буртаглагдсан нэр төрийг цэвэрлэх гэж, “бо­лов­сон шорон” гэмээр бу­сармаг орчин, булай явд­лын эсрэг сөрөн өндий­гөө­гүй гэж үү? Хөдлөсөн. Сэтгэлийнхээ гүнд оршин байсан эргэлзээ тээнэгэл­зээг таягдан ялж, үнэнд хүрэх итгэл найдвар байх­гүй байгааг ч умартан тэмцсэн. Гамлетад ямар найд­вар байсан хэрэг вэ? Ердөө л зуун зууныг дамнуулан ирэх цаг үеийнхэнд “бо­лов­сон шорон” гэгч юу болох тухай л хэлж мэдээ­лэх явдал байж! Өөрөөр хэлбэл Гамлет тэмцэж эцсийн дүндээ ялахыг л хүсэж! Өөрөө ялагдвал яах билээ гэж бодож бай­сангүй. Энд, хойч үеийн би­дэнд ч бодох юм байна... Клавдий хан, Гамлетийн эцгийн аминд хүрсэн гэмт хэрэгтэн үхлээ гээд “бо­лов­сон шорон нурах уу... гэтэл эрхэмийн дээд эрхэм сэнтийд ёстой л өнөө чоно борооноор гэгч болон ха­рийн Фортинбрас заларч байна. Нэг янзын шорон нөгөө янзынхаар л солиг­дож байна. Байдал бүр дордсон гэсэн үг. Үүнийг Гамлет харж ухаараагүй байсан гэж үү? Үгүй бололтой. Боловсрол гэгээрлийн хувьд хэнээс ч үл дутах Гамлетийн эргэл­зэж тээнэгэлзэн, аймхай хулч­гар мэт харагдуулаад байсны учир нь Клавдийг хороолоо гээд Данийн там диваажин болж хувирах­гүй, шорон хэвээрээ л хо­цор­но гэдгийг мэдэхийн дээ­дээр мэдэж байсантай холбоотой хэмээн нэлээд судлаачид үздэг ажээ. Тэмцэх л хэрэгтэй, тэгэх­гүйгээр бурангуй, булай дэг ёсноос салахгүй гэд­гийг л номлож байна. Сайн сайхны төлөө, шудрага үнэний ялалтын төлөө тэмцэх ёстой гэсэн өөдрөг үзлийг номлож байна. Ин­гэс­нээрээ жүжгийн гол амин санаа тухайн жүж­гийн тайзнаас халин хү­мүүн төрөлхтний амин хү­сэл тэмүүллийн хязгаарт дүүлэн гарч ирж байна хэмээн судлаачид үздэг юм байна. Ирэх цагийн сайн сайх­ны төлөө ялагдал сөх­рөлөөс айлгүй цээж тэнэ­гэр толгой гэдгэр сөрөн тэмцэгчдийн магтдуу гэж У.Шекспирийн “Гамлет”-ийг зүгээр ч нэг үздэггүй учраас л ийнхүү цаг хуга­цаа, орон зайг даван хүн ар­дын итгэл зүтгэлийн очийг бадраан өртөөлдөг бололтой. Жүжгийн зохиолын товч агуулга энгийн, бай­даг л нэг зүйл санагдаж бай­гаа тухай дээр миний нэгэнтээ хэлснийг уншигч Та санаж байгаа байх. Би тэр хэлснээсээ буцах гэж үүнийг хэлж байгаа юм биш. Ердөө л “агуу юм энгийн байдаг” гэдэг мэр­гэн үгийг л сануулах гэсэн юм. == Гамлет Монголд == Манайд, энэ алдарт жүжиг Д.Нацагдоржийн нэрэмжит УДЭТ-ын тай­зан дээр 1979 онд, өөрөөр хэлбэл өнгөрсөн зуунд урлагийн гавьяат зүтгэлтэн С.Галсанжав найруулан тавьж байжээ. Гамлетийн дүрд Ардын жүжигчин Г.Жамсранжав тоглож байжээ. Дан ганц сайн сай­хан үг ч сонсоогүй бо­лол­той. Тэгэх ч ёстой биз. Эргэж харахаас илүү урагш ширтэж, “хашир ха­ширт хашигдан” биеэ оторлохоос илүү хийж бү­тээхийг шаардаж буй цаг болохоор шинэ үеийн уран бүтээлчид хийх л ёстой. Сонсоход шинээр тү­рэн гарч ирж байгаа най­руулагч Н.Наранбаатар, зураач Т.Ганхуяг, хөгж­мийн зохиолч С.Сансаргэ­рэл­тэх нар энэ жүжгийг урлах ажилд ханцуй шам­лан ороод, жүжигчдээ сон­гон сургуулилаад тун удахгүй үзэгч түмний мэл­мийд толилуулах гэж бай­на хэмээн сонсогдоно. У.Шекспирийн “Гамлет” жүжгийг [[Борис Пастернак]]<nowiki/>ийн орчуулга дээр үндэслэж орос хэлнээс [[Чойжилын Чимид|Чойжи­лын Чимид]] гуайн орчуул­гаар хийж байсан. Харин сүүлд 2016 оны 3-р сард Х.Мэргэний англиас нь шууд орчуулахын зэрэгцээ оростой нь тулгасан. Өөрөөр хэлбэл, англи, орос, монгол хэл дээрх гурван “Гамлет” дотроос шигшсэн орчуулга гэж ойлгож байгаа. Тиймээс үндсэн эх зохиолд нэлээд ойртох гэж хичээсэн, өмнөх орчуулгаас цаг үетэйгээ болон монгол хэллэгтэй уяж өгсөн сайн болсон. Тиймээс Монголын театрын уран бүтээлчид, найруулагч, орчуулагчдын өнөө үеийг харуулсан уран бүтээл болсон юм. Энэ бол шинэ цагийн бас л нэг боломж. Залуус минь хийхтүн. Цаг үеийн шаардлага ч, дууд­лага ч тэр. Харин “яа­рах­гүй л яарах”-аа бүү март! Бас энгийн нь дэн­дүү агууг, шудрага үнэний төлөөх тэмцлийн дэлгэр их санааг энэ цаг үеийн бу­ди­луу нийгэм, заримдаа ч бүр учраа мэдэхгүй болох­доо хүрээд байгаа монгол түмэнд хэрхэн тайлж зу­раг­лахыг тань л хүлээх үл­дэж. Энэ цаг үед “Монгол улс орон орших уу, эс орших уу?” гэсэн асуулт тулгамдаад байна хэмээх улс олон болж. Та бүгдийн бү­тээл нэгэн хариулт бай­га­асай хэмээн борог ор­чуу­лагч би хүсэж байгаа­гаа эцэст нь хэлье. [[Ангилал:Утга зохиолын бүтээл]] [[Ангилал:17-р зууны утга зохиол]] [[Ангилал:Англи хэлээрх утга зохиол]] [[Ангилал:Уильям Шекспирийн бүтээл]] [[Ангилал:Драмын жүжиг]] [[Ангилал:Эмгэнэлт жүжиг]] f7253e6g6pkczpg9utw5y6yplg8lunn 0 16403 707604 702456 2022-08-08T11:56:44Z 66.181.161.85 /* Энэ өдөр төрөгсөд */ wikitext text/x-wiki {{Жилийн өдрүүд|6 сарын}} '''6 сарын 19''' нь [[Григорийн тоолол|Григорийн тооллын]] жилийн 170 дахь ([[өндөр жил]] бол 171 дэх) өдөр юм. Мөн он дуустал 195 өдөр үлдэж байна. == Үйл явдлууд == == Энэ өдөр төрөгсөд == -Батчимэг Есүжин == Энэ өдөр нас барагсад == ---- {{Commonscat|19 June|6 сарын 19}} [[Ангилал:Өдөр|0619]] [[Ангилал:Зургаадугаар сарын өдөр|#19]] 18ud7so21chyndpbg6ncxv1pwoefbr4 0 24602 707570 695411 2022-08-07T23:20:22Z 95.111.217.180 wikitext text/x-wiki {{Ард түмэн |нэр_анги = [[Зураг:Уйг-үн мб.png]]<br>Уйгур үндэстэн |зураг = [[Зураг:Uyghur-hunter-Kashgar.jpg|300px]] |тайлбар = |онцлох_нэрс = уйгур, худам монгол, оросоос → Уйгур<br>кирил монгол эгшиг зохицлоос → Уйгар |нутаг_орон = Дэлхий даяар — '''10.5 сая'''. Үүнээс:<br>{{CHN2}} — 10,069,346 ([[2010]])<br> * [[Шинжаан|Шинжаан - Уйгурын ӨЗО]] — бүгд энд<br> {{KAZ2}} — 223,100 ([[2009]])<br> {{UZB2}} — 55,220 ([[2008]])<br> {{KGZ}} — 49,000 ([[2009]]) |хэл_аялгуу = [[Уйгур хэл]], [[Хятад хэл]] |бичиг_үсэг = [[араб үсэг]]т уйгур бичиг |шүтлэг = Сунни дэгтэй [[Исламын шашин]] |хэл_угсаа = [[Түрэг угсаатан]] |ойр_төрөл = [[Узбек үндэстэн]], [[Хотон (ястан)|Хотон]], [[Салар ястан]] |өвөг_дээдэс = Харлаг, Тохар, эртний Уйгур |дотроо = }} '''Уйгур''' ({{ug|ئۇيغۇر|Uyghur}}; {{zh-s|维吾尔}}; {{zh-t|維吾爾}}; {{zh-p|Wéiwú'ěr}}; {{IPA-ug|ʔʊjˈʁʊː|}}<ref name=MairPrimer>{{cite web | title=A Little Primer of Xinjiang Proper Nouns | last=Mair | first=Victor | authorlink=Victor Mair | work=[[Language Log]] | accessdate=30 July 2009 | date=13 July 2009 | url=http://languagelog.ldc.upenn.edu/nll/?p=1576}}</ref>) нь Зүүн болон [[Төв Ази]]д оршин суудаг, [[Түрэг|түрэг угсааны үндэстэн]] юм. Өнөөдөр уйгурууд ихэвчлэн [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[Шинжаан|Шинжаан-Уйгурын Өөртөө Засах Орон]]д оршин суудаг. Шинжянгийн уйгуруудын 80% нь баруун өмнөд хэсгийн [[Таримын хотгор]]т амьдардаг байна.<ref>Dillon, Michael (2004). ''Xinjiang: China's Muslim far northwest''. Routledge. ISBN 9780415320511. p.24</ref> Хятад дахь, Шинжаанаас гадна уйгуруудын төвлөрсөн газар бол [[Хүнань]] мужийн өмнө-төв хэсэгт орших Таоюань шянь болно.<ref name="english.people.com.cn">{{cite news |title=Ethnic Uygurs in Hunan Live in Harmony with Han Chinese |author= |newspaper=People's Daily|date=29 December 2000|url=http://english.people.com.cn/english/200012/28/eng20001228_59085.html}}</ref> Хятадаас гадна [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Узбекистан]] зэрэг Төв Азийн орнуудад уйгурууд олноор оршин суудаг. Түүнчлэн [[Афганистан]], [[Пакистан]], [[Турк]]т цөөн тоогоор амьдардаг байна.<ref>{{cite web|url=http://www.eastwestcenter.org/fileadmin/stored/pdfs/ps053.pdf |title=Ethno-Diplomacy: The Uyghur Hitch in Sino-Turkish Relations |format=PDF |date= |accessdate=2011-08-28}}</ref> == Нэр == Уйгур гэдэг үгийг уйгурууд  /uː.iˈɡʊər/ гэж дууддаг. Анх англи хэлтнүүдэд /ˈwiːɡər/ гэж хятадын буруу дуудлагаар танигдсан. Сүүлийн жилүүдэд эрдэмтэд болон уйгурууд тэдний нэрний зөв англи дуудлага нь /uː.iˈɡʊər/ байх ёстой гэж онцлох болсон. Мөн латин үсгээр "Uyghur" гэж бичих ёстойг ч сануулсан. Монгол хэлнээ "Уйгур", "Уйгар" гэж хоёр ялгаатай байдлаар дууддаг. Учир нь монгол бичгийн уламжлалаа дагавал "Уйгур" гэх нь зөв боловч кирилл үсэг дэх эгшгийн зохицлоос үүдэж "Уйгар" гэж дууддаг. Мөн бичгийн хэлнээ "Уйгур" гэдэг хувилбарыг түлхүү хэрэглэдэг. Уйгур гэдэг үгний утга нь одоогоор тодорхойгүй. Өвөг Түрэг хэлний сурвалжийг үзвэл ''уяхур''',''''' ==Түүх== {{Гол|Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд}} [[Файл:Manicheans.jpg|thumb|Манихей тахилч нар 8-9-р зууны орчим Таримын сав газар дахь Кочо хотод Согдын гар бичмэл бичдэг]] [[Токуз Огуз|Токуз огузын]] гол аймгуудын нэг. Тэдний угсаа гарвалын тухай домог, түүхүүд хятад, перс хэлний сурвалжид үлдсэн байдаг. Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүхдээ [[Ата малик Жувейни|Жувейн]], уйгурууд [[Хархорум|Хархорумын]] [[Орхон гол|Орхон голын]] хөвөөнд эртнээс нутаглаж [[Буку хан|Буку ханыг]] хүртэл таван зуун оныг үдсэн, [[Туул]], [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн]] завсарт байдаг довноос шидтэй хүүхдүүд төрсөн, тэднийг нэг Буку-г хан сууринд залсан домгийг дурдсан. Ж.Маркварт 1912 онд Уйгурын домгийн Буку-г бодит хүн, Харбалгасын бичээст гардаг хаан мөн гэсэн. П.Пеллио 1930 онд Buku бол Bügü нэрийн хувилбар юм гэжээ. Уйгурын түүхэнд Бөгү (Бёгю) нэртэй хаан тус улсыг 759 оноос эхлэн хорин жил захирсан гэж гардаг. [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] бас Уйгурын түүх бий. Уйгур улсад байдаг нэг том уулын хажууд нэг газар 10, нөгөө газарт 9 гол байдаг. Арван голоор нутаглагчдыг '''Он-уйгур''', есөн голоор нутаглагчдыг '''Токуз-уйгур''' гэдэг, тэдний ураг зуугаад жил хаанчилсан гэжээ. [[Вэй улсын судар|Вэй улсын судрын]] 103-р бүлэгт [[Хүннү|Хүннүгийн]] [[шаньюй]] үзэсгэлэнт хоёр охиноо нутгийнхаа хойд хэсэгт хүн амьтангүй газарт суулгасан. Нэг охин нь чонотой гэрлэж хүү төрүүлсэн ба хожим түүний ураг олширсон. Энэ улсын хүн ард чоно улихтай адил урт үргэлжилсэн дуу дуулах дуртай гэж бий. Зарим нь уйгур хаадын эмэг эх Хүннүгийн шаньюйн охиноос гаралтай гэж ярилцдаг тухай дурджээ. Уйгур аймаг эртнээс [[Токуз Огуз]] аймгууд дунд тэргүүлэх байр суурьтай явж ирсэн. [[Нирун улс|Жужаны]] үед холбогдох эртний хятад бичгийн сурвалжид [[Өндөр тэрэгтэн|өндөр тэрэгтэнд]] '''Юаньхэ''' (Юаньгэ, 袁紇 < *wən-γət) овог байгаа нь Уйгурын тухай анх дурдсан хэрэг. Хятадын [[Сүй улс|Сүй улсын]] (581-618) үед '''Вэйхэ''' (韋紇 < wuj-γət эсвэл *ui-γət) гэж нэрлэх болжээ. [[Тан улс|Тангийн]] үед (618-906) '''Хуйхэ''' (迴紇 < γuɑi-γət) гэж нэрлэх болжээ. Дуло (Туул) голын ард [[Пугу]], [[Тунло]], [[Уйгур|Вэйгэ]] (Уйгур), [[Баегу]], [[Фуло]], [[Мэнчэнь]], [[Туругэ]], [[Сызе]], [[Хунь]], [[Хусэ]] зэрэг овог, аймаг нутагладаг, нийт бараг хоёр түм цэрэгтэй гэж [[Сүй улсын судар|Сүй улсын түүхэнд]] дурдсан байдаг. [[Тан улсын хуучин судар|Тан улсын хуучин сударт]] [[Тан Гаозу|Удэ]] (618-626)-гийн эхэн хүрэхэд [[Сеяньто]], [[Циби]], [[Хуйхэ]], [[Дубо]], [[Гулигань]], [[Доланьгэ]], Пугу, Баегу, Тунло, Хунь, Сызе, Хусэ, [[Кумоси|Си]] (Кумоси), [[Аде]], [[Байси]] аймгууд говийн араар тархжээ гэж тэмдэглэжээ. VIII зууны үеийн уйгурын гэрэлт хөшөөний бичээст '''“Он Уйгур, Секиз Огуз”''' гэж бий. [[Секиз Огуз|Секиз огуз]] гэдэг нь [[Уйгур улс|Уйгурын хожуу хаант улс]] байгуулагдсаны дараа Огузын бүрэлдэхүүнээс уйгурууд тусгаарлаж дангаар Он Уйгур гэж нэрлэгдэх болсонтой холбоотой. Түүх сурвалжид өгүүлснээр Уйгур аймаг 9 овгоос бүрэлдэнэ. Тан улсын хуучин сударт: Уйгурыг [[Тан улс|Тан улсын]] [[Тан Сюаньзун|Кайюаний үед]] (713-741 он) аажмаар хүчирхэгжсэн, [[Өтүкэн уул|Өтүкэн ууланд]] хоргоддог, өмнө зүг Сичэн хүртэл 1700 ли зайтай, [[Сичэн]] бол [[Хань улс|Хань улсын]] үеийн [[Гаоцюэ бэхлэлт]] юм. Уйгурт дараах овгууд байсан гэжээ. Үүнд: # Яглакар(Жалайр), # Утургар, # Күрэбир, # Могэсици, # Ауцзэ, # Хасар/Хазар, # Хувасу, # Ябуткар, # Аябир бий гэжээ. Уйгурын гэрэлт хөшөөдийн бичээсээр Уйгур эртнээс Сэлэнгэ, Орхоны савд, [[Өтүкэн]], Өгрэсийн дунд суусаар ирсэн тухай өгүүлдэг. [[File:Battle at Awabat-chuang.jpg|thumb|left|Дорнод Туркестаны босогчдыг Чин улс цэрэглэн дарж буй нь(1828 он)]] 839 оны үед хурцадсан дотоодын хямралын улмаас Уйгурын сайд Гюелоу (Цзюэлоу) 839 онд [[Шато]] аймгийн цэргийг дагуулж Са тегин хааныг алж Хэса тегинийг хаан болгов. [[Эдиз]] аймгийн эзэн [[Гюйлу мохэ]] (Цзюйлу мохэ) [[Киргиз|Киргизтэй]] нэгдэж 1 буман цэрэг дагуулж Гюелоу, хаан нарыг довтолж алаад ордонг шатаав. Хааны ургийн Пан тегинийг Сачжи сайд авч 15 овог дагуулан Куча руу нүүв. Эзний гол Алаша руу хэсэг уйгур нарыг Яглакар овгийн яззгууртан толгойлж нүүж очжээ. Үлдсэн 13 овог, зуугаад мянган хүн Уцзе (Өгэ) хааныг дагаж [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] ард [[Хөх хот]], [[Цахар]] хавиар суух болжээ. Энэ уйгуруудыг 848 он хүртэл [[Үгэ хаан|Өгэ хаан]] захирч байв. Түүнийг үхсэний дараа эл бүлэг уйгурууд [[Ганьчжоу]] руу зугтаж очжээ. Хожим эдгээр уйгурууд 860-900 оны үед Ганьжоугийн Уйгурын хант улс байгуулж 1028-1036 онд [[Тангуд|Тангудад]] эзлэгдэх хүртэл оршин тогтнож байжээ. 840 оны орчим [[Куча]] руу нүүсэн [[Пан тегин|Пан тегиний]] зуугаад мянган хүнтэй уйгурууд бараг тэр даруй бэсрэг хант улс байгуулжээ. Кучагийн хант улсыг 866 оны орчим Турфан, Бешбалыкт нүүж ирсэн 200-аад мянган хүнтэй Буку Чиний токуз огузууд эзлэн авсан гэдэг.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/797 Уйгур]</ref> Уйгуруудыг [[Хар Хидан]]ууд эзлэн авч, мөн [[Их Монгол Улс]] мандан бадарсны дараа [[Чингис хаан]]д дагаар оржээ. [[Цагаадайн Улс]]ын хожуу үед Уйгур, [[Моголистан]]ын ноёд язгууртнуудыг хамтад нь исламжуулж, улмаар [[Яркендын хант улс]]ыг байгуулжээ. == Орчин үе == [[File:Flag of the First East Turkestan Republic.svg|right|thumb|Зүүн Туркестаны анхны БНУ-ын сүлд, далбаа]] [[File:Uyghur fighters.jpeg|thumb|Уйгурын хувьсгалчид]] [[File:Establishment of the Turkish Islamic Republic of East Turkistan.png|thumb|1933 оны 11 дүгээр сарын 12-нд Кашгар хотод Дорнод Туркестаны анхдугаар Исламын БНУ-ыг тунхаглаж байгаа нь]] [[File:TIRET government officials.png|thumb|ДТБНУ-ын Засгийн газрын бүрэлдхүүн]] [[File:Army officers of the Islamic Republic of East Turkistan.png|thumb|Дорнод Туркестаны армийн офицерууд]] [[File:Ismail Beg.png|thumb|Исмайл бек Аксугийн тулалдааны өмнө]] Уйгуруудын үзэж буйгаар 1949 оны [[Дорнод Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс|Зүүн Туркестаны]] 1,820,000 км2 газраас [[Цинхай]], [[Ганьсу]]д зарим нутаг нь орсон байна.<ref>[http://uyghuramerican.org/about-uyghurs Uyghuramerican.org:About Uyghurs]</ref><ref>[http://www.youtube.com/watch?v=FmKbIjifn6U East Turkistan is a lost Country]</ref> Тэд Ганьсуд 120,000 гаруй км2 газар алдсан гэж үздэг. Одоо [[Шинжаан]] орон 1,664,900 км2 нутагтай. Уйгурууд нь Төв болон Зүүн Азид амьдардаг Туркийн салбар ястан юм. Өнөөдрийн байдлаар, Уйгурууд [[БНХАУ]]-ын [[Шинжаан|Шинжаан Уйгурын Өөртөө Засах Улсад]] голчлон амьдарч байгаа бөгөөд БНХАУ дахь албан ёсны бүртгэлтэй 55 үндэстний цөөнхийн нэг. Царайны хувьд Ислам төрхтэй ч Кавказ болон Монголжуу төрхтэй ястан юм. Шинжаан Уйгурын уйгуруудын 80% орчим нь Шинжааны баруун өмнөд хэсэг [[:en:Tarim_Basin|Tarim Basin]]-д амьдардаг. Шинжааны бүс нутгаас гадна БНХАУ дахь уйгурын өөр нэг томоохон бүлэг нь Хүнань мужийн Таоюань-д оршдог. БНХАУ-аас гадна Казахстан, Киргиз, Узбекистан болон Туркэд тархсанаас гадна цөөн тооны уйгурууд Афганистан, Герман, Бельги, Нидерланд, Норвеги, Швед, ОХУ, Саудын Араб, Австрали, Канад болон АНУ-д байдаг. == Зураг == <center><gallery> Зураг:Hoja-Niyaz.jpg Зураг:Barbier in Kaxgar.jpg Зураг:KashgarNaan.jpg Зураг:Khotan-mercado-d39.jpg Зураг:Khotan-mercado-chicos-d01.jpg File:Khotan-mercado-d09.jpg|[[Хотан]] хотын ням гариг бүр нээгддэг зах Зураг:Khotan-melikawat-chicas-d03.jpg Зураг:Uyghur man.jpg Зураг:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png Зураг:Uyghur protest Berlin, July 2009.jpg Зураг:Kawa manta.jpg File:Flag of Jihad.svg|Дорнод Туркестаны Исламын Жихад хөдөлгөөний сүлд File:Turkistani Patriots.jpg|Дорнод Туркестаны эх орончид Казахстаны ерөнхийлөгч Н.Назарбаевын хамт. зүүн гар талаасаа 2 дахь нь Хуссейн кари Ислами, зүүн гар талаас 4 дэх Абдул Кадир Ахмад, 5 дахь нь Абдул Кадар нар-1994 он File:Hokumet ilani.jpeg|2004 оны 09 сарын 14-ний өдөр Вашингтоны Капитол-Хилл. Уйгурын салан тусгаарлагчид File:İstanbul 5880.jpg|Туркийн болон Дорнод Туркестаны далбааг зэрэгцэн оршихыг бэлгэдэн Истанбул хотод байрлах Дорнод Туркестаны соёлын төвийн гадаа тавьсан нь </gallery></center> == Мөн үзэх == * [[Дэлхийн Уйгуруудын Хуралдай]] ==Ашигласан материал== {{Reflist}} == Цахим холбоос == *[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn "Уйгаруудын тухай"] *[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү "Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар" 2010] {{Түрэг угсаатан}} [[Ангилал:Уйгурууд| ]] [[Ангилал:Шинжаан дахь угсаатан]] [[Ангилал:Хүнань дахь угсаатан]] [[Ангилал:Түрэг хэлт угсаатан]] [[Ангилал:Хятадын ислам]] [[Ангилал:Турк-Хятадын харилцаа]] nnqd2a0ytpgf96uf1uoqx6fwb44q6fs 707571 707570 2022-08-07T23:21:26Z 95.111.217.180 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Ард түмэн |нэр_анги = [[Зураг:Уйг-үн мб.png]]<br>Уйгур үндэстэн |зураг = [[Зураг:Uyghur-hunter-Kashgar.jpg|300px]] |тайлбар = |онцлох_нэрс = уйгур, худам монгол, оросоос → Уйгур<br>кирил монгол эгшиг зохицлоос → Уйгар |нутаг_орон = Дэлхий даяар — '''10.5 сая'''. Үүнээс:<br>{{CHN2}} — 10,069,346 ([[2010]])<br> * [[Шинжаан|Шинжаан - Уйгурын ӨЗО]] — бүгд энд<br> {{KAZ2}} — 223,100 ([[2009]])<br> {{UZB2}} — 55,220 ([[2008]])<br> {{KGZ}} — 49,000 ([[2009]]) |хэл_аялгуу = [[Уйгур хэл]], [[Хятад хэл]] |бичиг_үсэг = [[араб үсэг]]т уйгур бичиг |шүтлэг = Сунни дэгтэй [[Исламын шашин]] |хэл_угсаа = [[Түрэг угсаатан]] |ойр_төрөл = [[Узбек үндэстэн]], [[Хотон (ястан)|Хотон]], [[Салар ястан]] |өвөг_дээдэс = Харлаг, Тохар, эртний Уйгур |дотроо = }} '''Уйгур''' ({{ug|ئۇيغۇر|Uyghur}}; {{zh-s|维吾尔}}; {{zh-t|維吾爾}}; {{zh-p|Wéiwú'ěr}}; {{IPA-ug|ʔʊjˈʁʊː|}}<ref name=MairPrimer>{{cite web | title=A Little Primer of Xinjiang Proper Nouns | last=Mair | first=Victor | authorlink=Victor Mair | work=[[Language Log]] | accessdate=30 July 2009 | date=13 July 2009 | url=http://languagelog.ldc.upenn.edu/nll/?p=1576}}</ref>) нь Зүүн болон [[Төв Ази]]д оршин суудаг, [[Түрэг|түрэг угсааны үндэстэн]] юм. Өнөөдөр уйгурууд ихэвчлэн [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[Шинжаан|Шинжаан-Уйгурын Өөртөө Засах Орон]]д оршин суудаг. Шинжянгийн уйгуруудын 80% нь баруун өмнөд хэсгийн [[Таримын хотгор]]т амьдардаг байна.<ref>Dillon, Michael (2004). ''Xinjiang: China's Muslim far northwest''. Routledge. ISBN 9780415320511. p.24</ref> Хятад дахь, Шинжаанаас гадна уйгуруудын төвлөрсөн газар бол [[Хүнань]] мужийн өмнө-төв хэсэгт орших Таоюань шянь болно.<ref name="english.people.com.cn">{{cite news |title=Ethnic Uygurs in Hunan Live in Harmony with Han Chinese |author= |newspaper=People's Daily|date=29 December 2000|url=http://english.people.com.cn/english/200012/28/eng20001228_59085.html}}</ref> Хятадаас гадна [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Узбекистан]] зэрэг Төв Азийн орнуудад уйгурууд олноор оршин суудаг. Түүнчлэн [[Афганистан]], [[Пакистан]], [[Турк]]т цөөн тоогоор амьдардаг байна.<ref>{{cite web|url=http://www.eastwestcenter.org/fileadmin/stored/pdfs/ps053.pdf |title=Ethno-Diplomacy: The Uyghur Hitch in Sino-Turkish Relations |format=PDF |date= |accessdate=2011-08-28}}</ref> == Нэр == Уйгур гэдэг үгийг уйгурууд  /uː.iˈɡʊər/ гэж дууддаг. Анх англи хэлтнүүдэд /ˈwiːɡər/ гэж хятадын буруу дуудлагаар танигдсан. Сүүлийн жилүүдэд эрдэмтэд болон уйгурууд тэдний нэрний зөв англи дуудлага нь /uː.iˈɡʊər/ байх ёстой гэж онцлох болсон. Мөн латин үсгээр "Uyghur" гэж бичих ёстойг ч сануулсан. Монгол хэлнээ "Уйгур", "Уйгар" гэж хоёр ялгаатай байдлаар дууддаг. Учир нь монгол бичгийн уламжлалаа дагавал "Уйгур" гэх нь зөв боловч кирилл үсэг дэх эгшгийн зохицлоос үүдэж "Уйгар" гэж дууддаг. Мөн бичгийн хэлнээ "Уйгур" гэдэг хувилбарыг түлхүү хэрэглэдэг. Уйгур гэдэг үгний утга нь одоогоор тодорхойгүй. Өвөг Түрэг хэлний сурвалжийг үзвэл ''уяхур''',''''' ==Түүх== {{Гол|Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд}} [[Файл:Manicheans.jpg|thumb|Манихей тахилч нар 8-9-р зууны орчим Таримын сав газар дахь Кочо хотод Согдын гар бичмэл бичдэг]] [[Токуз Огуз|Токуз огузын]] гол аймгуудын нэг. Тэдний угсаа гарвалын тухай домог, түүхүүд хятад, перс хэлний сурвалжид үлдсэн байдаг. Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүхдээ [[Ата малик Жувейни|Жувейн]], уйгурууд [[Хархорум|Хархорумын]] [[Орхон гол|Орхон голын]] хөвөөнд эртнээс нутаглаж [[Буку хан|Буку ханыг]] хүртэл таван зуун оныг үдсэн, [[Туул]], [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн]] завсарт байдаг довноос шидтэй хүүхдүүд төрсөн, тэднийг нэг Буку-г хан сууринд залсан домгийг дурдсан. Ж.Маркварт 1912 онд Уйгурын домгийн Буку-г бодит хүн, Харбалгасын бичээст гардаг хаан мөн гэсэн. П.Пеллио 1930 онд Buku бол Bügü нэрийн хувилбар юм гэжээ. Уйгурын түүхэнд Бөгү (Бёгю) нэртэй хаан тус улсыг 759 оноос эхлэн хорин жил захирсан гэж гардаг. [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] бас Уйгурын түүх бий. Уйгур улсад байдаг нэг том уулын хажууд нэг газар 10, нөгөө газарт 9 гол байдаг. Арван голоор нутаглагчдыг '''Он-уйгур''', есөн голоор нутаглагчдыг '''Токуз-уйгур''' гэдэг, тэдний ураг зуугаад жил хаанчилсан гэжээ. [[Вэй улсын судар|Вэй улсын судрын]] 103-р бүлэгт [[Хүннү|Хүннүгийн]] [[шаньюй]] үзэсгэлэнт хоёр охиноо нутгийнхаа хойд хэсэгт хүн амьтангүй газарт суулгасан. Нэг охин нь чонотой гэрлэж хүү төрүүлсэн ба хожим түүний ураг олширсон. Энэ улсын хүн ард чоно улихтай адил урт үргэлжилсэн дуу дуулах дуртай гэж бий. Зарим нь уйгур хаадын эмэг эх Хүннүгийн шаньюйн охиноос гаралтай гэж ярилцдаг тухай дурджээ. Уйгур аймаг эртнээс [[Токуз Огуз]] аймгууд дунд тэргүүлэх байр суурьтай явж ирсэн. [[Нирун улс|Жужаны]] үед холбогдох эртний хятад бичгийн сурвалжид [[Өндөр тэрэгтэн|өндөр тэрэгтэнд]] '''Юаньхэ''' (Юаньгэ, 袁紇 < *wən-γət) овог байгаа нь Уйгурын тухай анх дурдсан хэрэг. Хятадын [[Сүй улс|Сүй улсын]] (581-618) үед '''Вэйхэ''' (韋紇 < wuj-γət эсвэл *ui-γət) гэж нэрлэх болжээ. [[Тан улс|Тангийн]] үед (618-906) '''Хуйхэ''' (迴紇 < γuɑi-γət) гэж нэрлэх болжээ. Дуло (Туул) голын ард [[Пугу]], [[Тунло]], [[Уйгур|Вэйгэ]] (Уйгур), [[Баегу]], [[Фуло]], [[Мэнчэнь]], [[Туругэ]], [[Сызе]], [[Хунь]], [[Хусэ]] зэрэг овог, аймаг нутагладаг, нийт бараг хоёр түм цэрэгтэй гэж [[Сүй улсын судар|Сүй улсын түүхэнд]] дурдсан байдаг. [[Тан улсын хуучин судар|Тан улсын хуучин сударт]] [[Тан Гаозу|Удэ]] (618-626)-гийн эхэн хүрэхэд [[Сеяньто]], [[Циби]], [[Хуйхэ]], [[Дубо]], [[Гулигань]], [[Доланьгэ]], Пугу, Баегу, Тунло, Хунь, Сызе, Хусэ, [[Кумоси|Си]] (Кумоси), [[Аде]], [[Байси]] аймгууд говийн араар тархжээ гэж тэмдэглэжээ. VIII зууны үеийн уйгурын гэрэлт хөшөөний бичээст '''“Он Уйгур, Секиз Огуз”''' гэж бий. [[Секиз Огуз|Секиз огуз]] гэдэг нь [[Уйгур улс|Уйгурын хожуу хаант улс]] байгуулагдсаны дараа Огузын бүрэлдэхүүнээс уйгурууд тусгаарлаж дангаар Он Уйгур гэж нэрлэгдэх болсонтой холбоотой. Түүх сурвалжид өгүүлснээр Уйгур аймаг 9 овгоос бүрэлдэнэ. Тан улсын хуучин сударт: Уйгурыг [[Тан улс|Тан улсын]] [[Тан Сюаньзун|Кайюаний үед]] (713-741 он) аажмаар хүчирхэгжсэн, [[Өтүкэн уул|Өтүкэн ууланд]] хоргоддог, өмнө зүг Сичэн хүртэл 1700 ли зайтай, [[Сичэн]] бол [[Хань улс|Хань улсын]] үеийн [[Гаоцюэ бэхлэлт]] юм. Уйгурт дараах овгууд байсан гэжээ. Үүнд: # Яглакар(Жалайр), # Утургар, # Күрэбир, # Могэсици, # Ауцзэ, # Хасар/Хазар, # Хувасу, # Ябуткар, # Аябир бий гэжээ. Уйгурын гэрэлт хөшөөдийн бичээсээр Уйгур эртнээс Сэлэнгэ, Орхоны савд, [[Өтүкэн]], Өгрэсийн дунд суусаар ирсэн тухай өгүүлдэг. [[File:Battle at Awabat-chuang.jpg|thumb|left|Дорнод Туркестаны босогчдыг Чин улс цэрэглэн дарж буй нь(1828 он)]] 839 оны үед хурцадсан дотоодын хямралын улмаас Уйгурын сайд Гюелоу (Цзюэлоу) 839 онд [[Шато]] аймгийн цэргийг дагуулж Са тегин хааныг алж Хэса тегинийг хаан болгов. [[Эдиз]] аймгийн эзэн [[Гюйлу мохэ]] (Цзюйлу мохэ) [[Киргиз|Киргизтэй]] нэгдэж 1 буман цэрэг дагуулж Гюелоу, хаан нарыг довтолж алаад ордонг шатаав. Хааны ургийн Пан тегинийг Сачжи сайд авч 15 овог дагуулан Куча руу нүүв. Эзний гол Алаша руу хэсэг уйгур нарыг Яглакар овгийн яззгууртан толгойлж нүүж очжээ. Үлдсэн 13 овог, зуугаад мянган хүн Уцзе (Өгэ) хааныг дагаж [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] ард [[Хөх хот]], [[Цахар]] хавиар суух болжээ. Энэ уйгуруудыг 848 он хүртэл [[Үгэ хаан|Өгэ хаан]] захирч байв. Түүнийг үхсэний дараа эл бүлэг уйгурууд [[Ганьчжоу]] руу зугтаж очжээ. Хожим эдгээр уйгурууд 860-900 оны үед Ганьжоугийн Уйгурын хант улс байгуулж 1028-1036 онд [[Тангуд|Тангудад]] эзлэгдэх хүртэл оршин тогтнож байжээ. 840 оны орчим [[Куча]] руу нүүсэн [[Пан тегин|Пан тегиний]] зуугаад мянган хүнтэй уйгурууд бараг тэр даруй бэсрэг хант улс байгуулжээ. Кучагийн хант улсыг 866 оны орчим Турфан, Бешбалыкт нүүж ирсэн 200-аад мянган хүнтэй Буку Чиний токуз огузууд эзлэн авсан гэдэг.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/797 Уйгур]</ref> Уйгуруудыг [[Хар Хидан]]ууд эзлэн авч, мөн [[Их Монгол Улс]] мандан бадарсны дараа [[Чингис хаан]]д дагаар оржээ. [[Цагаадайн Улс]]ын хожуу үед Уйгур, [[Моголистан]]ын ноёд язгууртнуудыг хамтад нь исламжуулж, улмаар 1514—1705 онд [[Яркендын хант улс]]ыг байгуулжээ. == Орчин үе == [[File:Flag of the First East Turkestan Republic.svg|right|thumb|Зүүн Туркестаны анхны БНУ-ын сүлд, далбаа]] [[File:Uyghur fighters.jpeg|thumb|Уйгурын хувьсгалчид]] [[File:Establishment of the Turkish Islamic Republic of East Turkistan.png|thumb|1933 оны 11 дүгээр сарын 12-нд Кашгар хотод Дорнод Туркестаны анхдугаар Исламын БНУ-ыг тунхаглаж байгаа нь]] [[File:TIRET government officials.png|thumb|ДТБНУ-ын Засгийн газрын бүрэлдхүүн]] [[File:Army officers of the Islamic Republic of East Turkistan.png|thumb|Дорнод Туркестаны армийн офицерууд]] [[File:Ismail Beg.png|thumb|Исмайл бек Аксугийн тулалдааны өмнө]] Уйгуруудын үзэж буйгаар 1949 оны [[Дорнод Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс|Зүүн Туркестаны]] 1,820,000 км2 газраас [[Цинхай]], [[Ганьсу]]д зарим нутаг нь орсон байна.<ref>[http://uyghuramerican.org/about-uyghurs Uyghuramerican.org:About Uyghurs]</ref><ref>[http://www.youtube.com/watch?v=FmKbIjifn6U East Turkistan is a lost Country]</ref> Тэд Ганьсуд 120,000 гаруй км2 газар алдсан гэж үздэг. Одоо [[Шинжаан]] орон 1,664,900 км2 нутагтай. Уйгурууд нь Төв болон Зүүн Азид амьдардаг Туркийн салбар ястан юм. Өнөөдрийн байдлаар, Уйгурууд [[БНХАУ]]-ын [[Шинжаан|Шинжаан Уйгурын Өөртөө Засах Улсад]] голчлон амьдарч байгаа бөгөөд БНХАУ дахь албан ёсны бүртгэлтэй 55 үндэстний цөөнхийн нэг. Царайны хувьд Ислам төрхтэй ч Кавказ болон Монголжуу төрхтэй ястан юм. Шинжаан Уйгурын уйгуруудын 80% орчим нь Шинжааны баруун өмнөд хэсэг [[:en:Tarim_Basin|Tarim Basin]]-д амьдардаг. Шинжааны бүс нутгаас гадна БНХАУ дахь уйгурын өөр нэг томоохон бүлэг нь Хүнань мужийн Таоюань-д оршдог. БНХАУ-аас гадна Казахстан, Киргиз, Узбекистан болон Туркэд тархсанаас гадна цөөн тооны уйгурууд Афганистан, Герман, Бельги, Нидерланд, Норвеги, Швед, ОХУ, Саудын Араб, Австрали, Канад болон АНУ-д байдаг. == Зураг == <center><gallery> Зураг:Hoja-Niyaz.jpg Зураг:Barbier in Kaxgar.jpg Зураг:KashgarNaan.jpg Зураг:Khotan-mercado-d39.jpg Зураг:Khotan-mercado-chicos-d01.jpg File:Khotan-mercado-d09.jpg|[[Хотан]] хотын ням гариг бүр нээгддэг зах Зураг:Khotan-melikawat-chicas-d03.jpg Зураг:Uyghur man.jpg Зураг:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png Зураг:Uyghur protest Berlin, July 2009.jpg Зураг:Kawa manta.jpg File:Flag of Jihad.svg|Дорнод Туркестаны Исламын Жихад хөдөлгөөний сүлд File:Turkistani Patriots.jpg|Дорнод Туркестаны эх орончид Казахстаны ерөнхийлөгч Н.Назарбаевын хамт. зүүн гар талаасаа 2 дахь нь Хуссейн кари Ислами, зүүн гар талаас 4 дэх Абдул Кадир Ахмад, 5 дахь нь Абдул Кадар нар-1994 он File:Hokumet ilani.jpeg|2004 оны 09 сарын 14-ний өдөр Вашингтоны Капитол-Хилл. Уйгурын салан тусгаарлагчид File:İstanbul 5880.jpg|Туркийн болон Дорнод Туркестаны далбааг зэрэгцэн оршихыг бэлгэдэн Истанбул хотод байрлах Дорнод Туркестаны соёлын төвийн гадаа тавьсан нь </gallery></center> == Мөн үзэх == * [[Дэлхийн Уйгуруудын Хуралдай]] ==Ашигласан материал== {{Reflist}} == Цахим холбоос == *[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn "Уйгаруудын тухай"] *[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү "Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар" 2010] {{Түрэг угсаатан}} [[Ангилал:Уйгурууд| ]] [[Ангилал:Шинжаан дахь угсаатан]] [[Ангилал:Хүнань дахь угсаатан]] [[Ангилал:Түрэг хэлт угсаатан]] [[Ангилал:Хятадын ислам]] [[Ангилал:Турк-Хятадын харилцаа]] ih2gx72ovgtojjz987abbbmc90foct7 707572 707571 2022-08-07T23:33:57Z 95.111.217.180 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Ард түмэн |нэр_анги = [[Зураг:Уйг-үн мб.png]]<br>Уйгур үндэстэн |зураг = [[Зураг:Uyghur-hunter-Kashgar.jpg|300px]] |тайлбар = |онцлох_нэрс = уйгур, худам монгол, оросоос → Уйгур<br>кирил монгол эгшиг зохицлоос → Уйгар |нутаг_орон = Дэлхий даяар — '''10.5 сая'''. Үүнээс:<br>{{CHN2}} — 10,069,346 ([[2010]])<br> * [[Шинжаан|Шинжаан - Уйгурын ӨЗО]] — бүгд энд<br> {{KAZ2}} — 223,100 ([[2009]])<br> {{UZB2}} — 55,220 ([[2008]])<br> {{KGZ}} — 49,000 ([[2009]]) |хэл_аялгуу = [[Уйгур хэл]], [[Хятад хэл]] |бичиг_үсэг = [[араб үсэг]]т уйгур бичиг |шүтлэг = Сунни дэгтэй [[Исламын шашин]] |хэл_угсаа = [[Түрэг угсаатан]] |ойр_төрөл = [[Узбек үндэстэн]], [[Хотон (ястан)|Хотон]], [[Салар ястан]] |өвөг_дээдэс = Харлаг, Тохар, эртний Уйгур |дотроо = }} '''Уйгур''' ({{ug|ئۇيغۇر|Uyghur}}; {{zh-s|维吾尔}}; {{zh-t|維吾爾}}; {{zh-p|Wéiwú'ěr}}; {{IPA-ug|ʔʊjˈʁʊː|}}<ref name=MairPrimer>{{cite web | title=A Little Primer of Xinjiang Proper Nouns | last=Mair | first=Victor | authorlink=Victor Mair | work=[[Language Log]] | accessdate=30 July 2009 | date=13 July 2009 | url=http://languagelog.ldc.upenn.edu/nll/?p=1576}}</ref>) нь Зүүн болон [[Төв Ази]]д оршин суудаг, [[Түрэг|түрэг угсааны үндэстэн]] юм. Өнөөдөр уйгурууд ихэвчлэн [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[Шинжаан|Шинжаан-Уйгурын Өөртөө Засах Орон]]д оршин суудаг. Шинжянгийн уйгуруудын 80% нь баруун өмнөд хэсгийн [[Таримын хотгор]]т амьдардаг байна.<ref>Dillon, Michael (2004). ''Xinjiang: China's Muslim far northwest''. Routledge. ISBN 9780415320511. p.24</ref> Хятад дахь, Шинжаанаас гадна уйгуруудын төвлөрсөн газар бол [[Хүнань]] мужийн өмнө-төв хэсэгт орших Таоюань шянь болно.<ref name="english.people.com.cn">{{cite news |title=Ethnic Uygurs in Hunan Live in Harmony with Han Chinese |author= |newspaper=People's Daily|date=29 December 2000|url=http://english.people.com.cn/english/200012/28/eng20001228_59085.html}}</ref> Хятадаас гадна [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Узбекистан]] зэрэг Төв Азийн орнуудад уйгурууд олноор оршин суудаг. Түүнчлэн [[Афганистан]], [[Пакистан]], [[Турк]]т цөөн тоогоор амьдардаг байна.<ref>{{cite web|url=http://www.eastwestcenter.org/fileadmin/stored/pdfs/ps053.pdf |title=Ethno-Diplomacy: The Uyghur Hitch in Sino-Turkish Relations |format=PDF |date= |accessdate=2011-08-28}}</ref> == Нэр == Уйгур гэдэг үгийг уйгурууд  /uː.iˈɡʊər/ гэж дууддаг. Анх англи хэлтнүүдэд /ˈwiːɡər/ гэж хятадын буруу дуудлагаар танигдсан. Сүүлийн жилүүдэд эрдэмтэд болон уйгурууд тэдний нэрний зөв англи дуудлага нь /uː.iˈɡʊər/ байх ёстой гэж онцлох болсон. Мөн латин үсгээр "Uyghur" гэж бичих ёстойг ч сануулсан. Монгол хэлнээ "Уйгур", "Уйгар" гэж хоёр ялгаатай байдлаар дууддаг. Учир нь монгол бичгийн уламжлалаа дагавал "Уйгур" гэх нь зөв боловч кирилл үсэг дэх эгшгийн зохицлоос үүдэж "Уйгар" гэж дууддаг. Мөн бичгийн хэлнээ "Уйгур" гэдэг хувилбарыг түлхүү хэрэглэдэг. Уйгур гэдэг үгний утга нь одоогоор тодорхойгүй. Өвөг Түрэг хэлний сурвалжийг үзвэл ''уяхур''',''''' ==Түүх== {{Гол|Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд}} [[Файл:Manicheans.jpg|thumb|Манихей тахилч нар 8-9-р зууны орчим Таримын сав газар дахь Кочо хотод Согдын гар бичмэл бичдэг]] [[Токуз Огуз|Токуз огузын]] гол аймгуудын нэг. Тэдний угсаа гарвалын тухай домог, түүхүүд хятад, перс хэлний сурвалжид үлдсэн байдаг. Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүхдээ [[Ата малик Жувейни|Жувейн]], уйгурууд [[Хархорум|Хархорумын]] [[Орхон гол|Орхон голын]] хөвөөнд эртнээс нутаглаж [[Буку хан|Буку ханыг]] хүртэл таван зуун оныг үдсэн, [[Туул]], [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн]] завсарт байдаг довноос шидтэй хүүхдүүд төрсөн, тэднийг нэг Буку-г хан сууринд залсан домгийг дурдсан. Ж.Маркварт 1912 онд Уйгурын домгийн Буку-г бодит хүн, Харбалгасын бичээст гардаг хаан мөн гэсэн. П.Пеллио 1930 онд Buku бол Bügü нэрийн хувилбар юм гэжээ. Уйгурын түүхэнд Бөгү (Бёгю) нэртэй хаан тус улсыг 759 оноос эхлэн хорин жил захирсан гэж гардаг. [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] бас Уйгурын түүх бий. Уйгур улсад байдаг нэг том уулын хажууд нэг газар 10, нөгөө газарт 9 гол байдаг. Арван голоор нутаглагчдыг '''Он-уйгур''', есөн голоор нутаглагчдыг '''Токуз-уйгур''' гэдэг, тэдний ураг зуугаад жил хаанчилсан гэжээ. [[Вэй улсын судар|Вэй улсын судрын]] 103-р бүлэгт [[Хүннү|Хүннүгийн]] [[шаньюй]] үзэсгэлэнт хоёр охиноо нутгийнхаа хойд хэсэгт хүн амьтангүй газарт суулгасан. Нэг охин нь чонотой гэрлэж хүү төрүүлсэн ба хожим түүний ураг олширсон. Энэ улсын хүн ард чоно улихтай адил урт үргэлжилсэн дуу дуулах дуртай гэж бий. Зарим нь уйгур хаадын эмэг эх Хүннүгийн шаньюйн охиноос гаралтай гэж ярилцдаг тухай дурджээ. Уйгур аймаг эртнээс [[Токуз Огуз]] аймгууд дунд тэргүүлэх байр суурьтай явж ирсэн. [[Нирун улс|Жужаны]] үед холбогдох эртний хятад бичгийн сурвалжид [[Өндөр тэрэгтэн|өндөр тэрэгтэнд]] '''Юаньхэ''' (Юаньгэ, 袁紇 < *wən-γət) овог байгаа нь Уйгурын тухай анх дурдсан хэрэг. Хятадын [[Сүй улс|Сүй улсын]] (581-618) үед '''Вэйхэ''' (韋紇 < wuj-γət эсвэл *ui-γət) гэж нэрлэх болжээ. [[Тан улс|Тангийн]] үед (618-906) '''Хуйхэ''' (迴紇 < γuɑi-γət) гэж нэрлэх болжээ. Дуло (Туул) голын ард [[Пугу]], [[Тунло]], [[Уйгур|Вэйгэ]] (Уйгур), [[Баегу]], [[Фуло]], [[Мэнчэнь]], [[Туругэ]], [[Сызе]], [[Хунь]], [[Хусэ]] зэрэг овог, аймаг нутагладаг, нийт бараг хоёр түм цэрэгтэй гэж [[Сүй улсын судар|Сүй улсын түүхэнд]] дурдсан байдаг. [[Тан улсын хуучин судар|Тан улсын хуучин сударт]] [[Тан Гаозу|Удэ]] (618-626)-гийн эхэн хүрэхэд [[Сеяньто]], [[Циби]], [[Хуйхэ]], [[Дубо]], [[Гулигань]], [[Доланьгэ]], Пугу, Баегу, Тунло, Хунь, Сызе, Хусэ, [[Кумоси|Си]] (Кумоси), [[Аде]], [[Байси]] аймгууд говийн араар тархжээ гэж тэмдэглэжээ. VIII зууны үеийн уйгурын гэрэлт хөшөөний бичээст '''“Он Уйгур, Секиз Огуз”''' гэж бий. [[Секиз Огуз|Секиз огуз]] гэдэг нь [[Уйгур улс|Уйгурын хожуу хаант улс]] байгуулагдсаны дараа Огузын бүрэлдэхүүнээс уйгурууд тусгаарлаж дангаар Он Уйгур гэж нэрлэгдэх болсонтой холбоотой. Түүх сурвалжид өгүүлснээр Уйгур аймаг 9 овгоос бүрэлдэнэ. Тан улсын хуучин сударт: Уйгурыг [[Тан улс|Тан улсын]] [[Тан Сюаньзун|Кайюаний үед]] (713-741 он) аажмаар хүчирхэгжсэн, [[Өтүкэн уул|Өтүкэн ууланд]] хоргоддог, өмнө зүг Сичэн хүртэл 1700 ли зайтай, [[Сичэн]] бол [[Хань улс|Хань улсын]] үеийн [[Гаоцюэ бэхлэлт]] юм. Уйгурт дараах овгууд байсан гэжээ. Үүнд: # Яглакар(Жалайр), # Утургар, # Күрэбир, # Могэсици, # Ауцзэ, # Хасар/Хазар, # Хувасу, # Ябуткар, # Аябир бий гэжээ. Уйгурын гэрэлт хөшөөдийн бичээсээр Уйгур эртнээс Сэлэнгэ, Орхоны савд, [[Өтүкэн]], Өгрэсийн дунд суусаар ирсэн тухай өгүүлдэг. [[File:Battle at Awabat-chuang.jpg|thumb|left|Дорнод Туркестаны босогчдыг Чин улс цэрэглэн дарж буй нь(1828 он)]] 839 оны үед хурцадсан дотоодын хямралын улмаас Уйгурын сайд Гюелоу (Цзюэлоу) 839 онд [[Шато]] аймгийн цэргийг дагуулж Са тегин хааныг алж Хэса тегинийг хаан болгов. [[Эдиз]] аймгийн эзэн [[Гюйлу мохэ]] (Цзюйлу мохэ) [[Киргиз|Киргизтэй]] нэгдэж 1 буман цэрэг дагуулж Гюелоу, хаан нарыг довтолж алаад ордонг шатаав. Хааны ургийн Пан тегинийг Сачжи сайд авч 15 овог дагуулан Куча руу нүүв. Эзний гол Алаша руу хэсэг уйгур нарыг Яглакар овгийн яззгууртан толгойлж нүүж очжээ. Үлдсэн 13 овог, зуугаад мянган хүн Уцзе (Өгэ) хааныг дагаж [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] ард [[Хөх хот]], [[Цахар]] хавиар суух болжээ. Энэ уйгуруудыг 848 он хүртэл [[Үгэ хаан|Өгэ хаан]] захирч байв. Түүнийг үхсэний дараа эл бүлэг уйгурууд [[Ганьчжоу]] руу зугтаж очжээ. Хожим эдгээр уйгурууд 860-900 оны үед Ганьжоугийн Уйгурын хант улс байгуулж 1028-1036 онд [[Тангуд|Тангудад]] эзлэгдэх хүртэл оршин тогтнож байжээ. 840 оны орчим [[Куча]] руу нүүсэн [[Пан тегин|Пан тегиний]] зуугаад мянган хүнтэй уйгурууд бараг тэр даруй бэсрэг хант улс байгуулжээ. Кучагийн хант улсыг 866 оны орчим Турфан, Бешбалыкт нүүж ирсэн 200-аад мянган хүнтэй Буку Чиний токуз огузууд эзлэн авсан гэдэг.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/797 Уйгур] Монголын түүхийн тайлбар толь</ref> Уйгуруудыг [[Хар Хидан]]ууд эзлэн авч, мөн [[Их Монгол Улс]] мандан бадарсны дараа [[Чингис хаан]]д дагаар оржээ. [[Цагаадайн Улс]]ын хожуу үед Уйгур, [[Моголистан]]ын ноёд язгууртнуудыг хамтад нь исламжуулж, улмаар 1514-1705 онд [[Яркендын хант улс]]ыг байгуулжээ. == Орчин үе == [[File:Flag of the First East Turkestan Republic.svg|right|thumb|Зүүн Туркестаны анхны БНУ-ын сүлд, далбаа]] [[File:Uyghur fighters.jpeg|thumb|Уйгурын хувьсгалчид]] [[File:Establishment of the Turkish Islamic Republic of East Turkistan.png|thumb|1933 оны 11 дүгээр сарын 12-нд Кашгар хотод Дорнод Туркестаны анхдугаар Исламын БНУ-ыг тунхаглаж байгаа нь]] [[File:TIRET government officials.png|thumb|ДТБНУ-ын Засгийн газрын бүрэлдхүүн]] [[File:Army officers of the Islamic Republic of East Turkistan.png|thumb|Дорнод Туркестаны армийн офицерууд]] [[File:Ismail Beg.png|thumb|Исмайл бек Аксугийн тулалдааны өмнө]] Уйгуруудын үзэж буйгаар 1949 оны [[Дорнод Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс|Зүүн Туркестаны]] 1,820,000 км2 газраас [[Цинхай]], [[Ганьсу]]д зарим нутаг нь орсон байна.<ref>[http://uyghuramerican.org/about-uyghurs Uyghuramerican.org:About Uyghurs]</ref><ref>[http://www.youtube.com/watch?v=FmKbIjifn6U East Turkistan is a lost Country]</ref> Тэд Ганьсуд 120,000 гаруй км2 газар алдсан гэж үздэг. Одоо [[Шинжаан]] орон 1,664,900 км2 нутагтай. Уйгурууд нь Төв болон Зүүн Азид амьдардаг Туркийн салбар ястан юм. Өнөөдрийн байдлаар, Уйгурууд [[БНХАУ]]-ын [[Шинжаан|Шинжаан Уйгурын Өөртөө Засах Улсад]] голчлон амьдарч байгаа бөгөөд БНХАУ дахь албан ёсны бүртгэлтэй 55 үндэстний цөөнхийн нэг. Царайны хувьд Ислам төрхтэй ч Кавказ болон Монголжуу төрхтэй ястан юм. Шинжаан Уйгурын уйгуруудын 80% орчим нь Шинжааны баруун өмнөд хэсэг [[:en:Tarim_Basin|Tarim Basin]]-д амьдардаг. Шинжааны бүс нутгаас гадна БНХАУ дахь уйгурын өөр нэг томоохон бүлэг нь Хүнань мужийн Таоюань-д оршдог. БНХАУ-аас гадна Казахстан, Киргиз, Узбекистан болон Туркэд тархсанаас гадна цөөн тооны уйгурууд Афганистан, Герман, Бельги, Нидерланд, Норвеги, Швед, ОХУ, Саудын Араб, Австрали, Канад болон АНУ-д байдаг. == Зураг == <center><gallery> Зураг:Hoja-Niyaz.jpg Зураг:Barbier in Kaxgar.jpg Зураг:KashgarNaan.jpg Зураг:Khotan-mercado-d39.jpg Зураг:Khotan-mercado-chicos-d01.jpg File:Khotan-mercado-d09.jpg|[[Хотан]] хотын ням гариг бүр нээгддэг зах Зураг:Khotan-melikawat-chicas-d03.jpg Зураг:Uyghur man.jpg Зураг:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png Зураг:Uyghur protest Berlin, July 2009.jpg Зураг:Kawa manta.jpg File:Flag of Jihad.svg|Дорнод Туркестаны Исламын Жихад хөдөлгөөний сүлд File:Turkistani Patriots.jpg|Дорнод Туркестаны эх орончид Казахстаны ерөнхийлөгч Н.Назарбаевын хамт. зүүн гар талаасаа 2 дахь нь Хуссейн кари Ислами, зүүн гар талаас 4 дэх Абдул Кадир Ахмад, 5 дахь нь Абдул Кадар нар-1994 он File:Hokumet ilani.jpeg|2004 оны 09 сарын 14-ний өдөр Вашингтоны Капитол-Хилл. Уйгурын салан тусгаарлагчид File:İstanbul 5880.jpg|Туркийн болон Дорнод Туркестаны далбааг зэрэгцэн оршихыг бэлгэдэн Истанбул хотод байрлах Дорнод Туркестаны соёлын төвийн гадаа тавьсан нь </gallery></center> == Мөн үзэх == * [[Дэлхийн Уйгуруудын Хуралдай]] ==Ашигласан материал== {{Reflist}} == Цахим холбоос == *[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn "Уйгаруудын тухай"] *[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү "Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар" 2010] {{Түрэг угсаатан}} [[Ангилал:Уйгурууд| ]] [[Ангилал:Шинжаан дахь угсаатан]] [[Ангилал:Хүнань дахь угсаатан]] [[Ангилал:Түрэг хэлт угсаатан]] [[Ангилал:Хятадын ислам]] [[Ангилал:Турк-Хятадын харилцаа]] k4j4lj2swdi6ne9uvchmx2f7lfvyhqu 707573 707572 2022-08-07T23:42:16Z 95.111.217.180 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Ард түмэн |нэр_анги = [[Зураг:Уйг-үн мб.png]]<br>Уйгур үндэстэн |зураг = [[Зураг:Uyghur-hunter-Kashgar.jpg|300px]] |тайлбар = |онцлох_нэрс = уйгур, худам монгол, оросоос → Уйгур<br>кирил монгол эгшиг зохицлоос → Уйгар |нутаг_орон = Дэлхий даяар — '''10.5 сая'''. Үүнээс:<br>{{CHN2}} — 10,069,346 ([[2010]])<br> * [[Шинжаан|Шинжаан - Уйгурын ӨЗО]] — бүгд энд<br> {{KAZ2}} — 223,100 ([[2009]])<br> {{UZB2}} — 55,220 ([[2008]])<br> {{KGZ}} — 49,000 ([[2009]]) |хэл_аялгуу = [[Уйгур хэл]], [[Хятад хэл]] |бичиг_үсэг = [[араб үсэг]]т уйгур бичиг |шүтлэг = Сунни дэгтэй [[Исламын шашин]] |хэл_угсаа = [[Түрэг угсаатан]] |ойр_төрөл = [[Узбек үндэстэн]], [[Хотон (ястан)|Хотон]], [[Салар ястан]] |өвөг_дээдэс = Харлаг, Тохар, эртний Уйгур |дотроо = }} '''Уйгур''' ({{ug|ئۇيغۇر|Uyghur}}; {{zh-s|维吾尔}}; {{zh-t|維吾爾}}; {{zh-p|Wéiwú'ěr}}; {{IPA-ug|ʔʊjˈʁʊː|}}<ref name=MairPrimer>{{cite web | title=A Little Primer of Xinjiang Proper Nouns | last=Mair | first=Victor | authorlink=Victor Mair | work=[[Language Log]] | accessdate=30 July 2009 | date=13 July 2009 | url=http://languagelog.ldc.upenn.edu/nll/?p=1576}}</ref>) нь Зүүн болон [[Төв Ази]]д оршин суудаг, [[Түрэг|түрэг угсааны үндэстэн]] юм. Өнөөдөр уйгурууд ихэвчлэн [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[Шинжаан|Шинжаан-Уйгурын Өөртөө Засах Орон]]д оршин суудаг. Шинжянгийн уйгуруудын 80% нь баруун өмнөд хэсгийн [[Таримын хотгор]]т амьдардаг байна.<ref>Dillon, Michael (2004). ''Xinjiang: China's Muslim far northwest''. Routledge. ISBN 9780415320511. p.24</ref> Хятад дахь, Шинжаанаас гадна уйгуруудын төвлөрсөн газар бол [[Хүнань]] мужийн өмнө-төв хэсэгт орших Таоюань шянь болно.<ref name="english.people.com.cn">{{cite news |title=Ethnic Uygurs in Hunan Live in Harmony with Han Chinese |author= |newspaper=People's Daily|date=29 December 2000|url=http://english.people.com.cn/english/200012/28/eng20001228_59085.html}}</ref> Хятадаас гадна [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Узбекистан]] зэрэг Төв Азийн орнуудад уйгурууд олноор оршин суудаг. Түүнчлэн [[Афганистан]], [[Пакистан]], [[Турк]]т цөөн тоогоор амьдардаг байна.<ref>{{cite web|url=http://www.eastwestcenter.org/fileadmin/stored/pdfs/ps053.pdf |title=Ethno-Diplomacy: The Uyghur Hitch in Sino-Turkish Relations |format=PDF |date= |accessdate=2011-08-28}}</ref> == Нэр == Уйгур гэдэг үгийг уйгурууд  /uː.iˈɡʊər/ гэж дууддаг. Анх англи хэлтнүүдэд /ˈwiːɡər/ гэж хятадын буруу дуудлагаар танигдсан. Сүүлийн жилүүдэд эрдэмтэд болон уйгурууд тэдний нэрний зөв англи дуудлага нь /uː.iˈɡʊər/ байх ёстой гэж онцлох болсон. Мөн латин үсгээр "Uyghur" гэж бичих ёстойг ч сануулсан. Монгол хэлнээ "Уйгур", "Уйгар" гэж хоёр ялгаатай байдлаар дууддаг. Учир нь монгол бичгийн уламжлалаа дагавал "Уйгур" гэх нь зөв боловч кирилл үсэг дэх эгшгийн зохицлоос үүдэж "Уйгар" гэж дууддаг. Мөн бичгийн хэлнээ "Уйгур" гэдэг хувилбарыг түлхүү хэрэглэдэг. Уйгур гэдэг үгний утга нь одоогоор тодорхойгүй. Өвөг Түрэг хэлний сурвалжийг үзвэл ''уяхур''',''''' ==Түүх== {{Гол|Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд}} [[Файл:Manicheans.jpg|thumb|Манихей тахилч нар 8-9-р зууны орчим Таримын сав газар дахь Кочо хотод Согдын гар бичмэл бичдэг]] [[Токуз Огуз|Токуз огузын]] гол аймгуудын нэг. Тэдний угсаа гарвалын тухай домог, түүхүүд хятад, перс хэлний сурвалжид үлдсэн байдаг. Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүхдээ [[Ата малик Жувейни|Жувейн]], уйгурууд [[Хархорум|Хархорумын]] [[Орхон гол|Орхон голын]] хөвөөнд эртнээс нутаглаж [[Буку хан|Буку ханыг]] хүртэл таван зуун оныг үдсэн, [[Туул]], [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн]] завсарт байдаг довноос шидтэй хүүхдүүд төрсөн, тэднийг нэг Буку-г хан сууринд залсан домгийг дурдсан. Ж.Маркварт 1912 онд Уйгурын домгийн Буку-г бодит хүн, Харбалгасын бичээст гардаг хаан мөн гэсэн. П.Пеллио 1930 онд Buku бол Bügü нэрийн хувилбар юм гэжээ. Уйгурын түүхэнд Бөгү (Бёгю) нэртэй хаан тус улсыг 759 оноос эхлэн хорин жил захирсан гэж гардаг. [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] бас Уйгурын түүх бий. Уйгур улсад байдаг нэг том уулын хажууд нэг газар 10, нөгөө газарт 9 гол байдаг. Арван голоор нутаглагчдыг '''Он-уйгур''', есөн голоор нутаглагчдыг '''Токуз-уйгур''' гэдэг, тэдний ураг зуугаад жил хаанчилсан гэжээ. [[Вэй улсын судар|Вэй улсын судрын]] 103-р бүлэгт [[Хүннү|Хүннүгийн]] [[шаньюй]] үзэсгэлэнт хоёр охиноо нутгийнхаа хойд хэсэгт хүн амьтангүй газарт суулгасан. Нэг охин нь чонотой гэрлэж хүү төрүүлсэн ба хожим түүний ураг олширсон. Энэ улсын хүн ард чоно улихтай адил урт үргэлжилсэн дуу дуулах дуртай гэж бий. Зарим нь уйгур хаадын эмэг эх Хүннүгийн шаньюйн охиноос гаралтай гэж ярилцдаг тухай дурджээ. Уйгур аймаг эртнээс [[Токуз Огуз]] аймгууд дунд тэргүүлэх байр суурьтай явж ирсэн. [[Нирун улс|Жужаны]] үед холбогдох эртний хятад бичгийн сурвалжид [[Өндөр тэрэгтэн|өндөр тэрэгтэнд]] '''Юаньхэ''' (Юаньгэ, 袁紇 < *wən-γət) овог байгаа нь Уйгурын тухай анх дурдсан хэрэг. Хятадын [[Сүй улс|Сүй улсын]] (581-618) үед '''Вэйхэ''' (韋紇 < wuj-γət эсвэл *ui-γət) гэж нэрлэх болжээ. [[Тан улс|Тангийн]] үед (618-906) '''Хуйхэ''' (迴紇 < γuɑi-γət) гэж нэрлэх болжээ. Дуло (Туул) голын ард [[Пугу]], [[Тунло]], [[Уйгур|Вэйгэ]] (Уйгур), [[Баегу]], [[Фуло]], [[Мэнчэнь]], [[Туругэ]], [[Сызе]], [[Хунь]], [[Хусэ]] зэрэг овог, аймаг нутагладаг, нийт бараг хоёр түм цэрэгтэй гэж [[Сүй улсын судар|Сүй улсын түүхэнд]] дурдсан байдаг. [[Тан улсын хуучин судар|Тан улсын хуучин сударт]] [[Тан Гаозу|Удэ]] (618-626)-гийн эхэн хүрэхэд [[Сеяньто]], [[Циби]], [[Хуйхэ]], [[Дубо]], [[Гулигань]], [[Доланьгэ]], Пугу, Баегу, Тунло, Хунь, Сызе, Хусэ, [[Кумоси|Си]] (Кумоси), [[Аде]], [[Байси]] аймгууд говийн араар тархжээ гэж тэмдэглэжээ. VIII зууны үеийн уйгурын гэрэлт хөшөөний бичээст '''“Он Уйгур, Секиз Огуз”''' гэж бий. [[Секиз Огуз|Секиз огуз]] гэдэг нь [[Уйгур улс|Уйгурын хожуу хаант улс]] байгуулагдсаны дараа Огузын бүрэлдэхүүнээс уйгурууд тусгаарлаж дангаар Он Уйгур гэж нэрлэгдэх болсонтой холбоотой. Түүх сурвалжид өгүүлснээр Уйгур аймаг 9 овгоос бүрэлдэнэ. Тан улсын хуучин сударт: Уйгурыг [[Тан улс|Тан улсын]] [[Тан Сюаньзун|Кайюаний үед]] (713-741 он) аажмаар хүчирхэгжсэн, [[Өтүкэн уул|Өтүкэн ууланд]] хоргоддог, өмнө зүг Сичэн хүртэл 1700 ли зайтай, [[Сичэн]] бол [[Хань улс|Хань улсын]] үеийн [[Гаоцюэ бэхлэлт]] юм. Уйгурт дараах овгууд байсан гэжээ. Үүнд: # Яглакар(Жалайр), # Утургар, # Күрэбир, # Могэсици, # Ауцзэ, # Хасар/Хазар, # Хувасу, # Ябуткар, # Аябир бий гэжээ. Уйгурын гэрэлт хөшөөдийн бичээсээр Уйгур эртнээс Сэлэнгэ, Орхоны савд, [[Өтүкэн]], Өгрэсийн дунд суусаар ирсэн тухай өгүүлдэг. [[File:Battle at Awabat-chuang.jpg|thumb|left|Дорнод Туркестаны босогчдыг Чин улс цэрэглэн дарж буй нь (1828 он)]] 839 оны үед хурцадсан дотоодын хямралын улмаас Уйгурын сайд Гюелоу (Цзюэлоу) 839 онд [[Шато]] аймгийн цэргийг дагуулж Са тегин хааныг алж Хэса тегинийг хаан болгов. [[Эдиз]] аймгийн эзэн [[Гюйлу мохэ]] (Цзюйлу мохэ) [[Киргиз|Киргизтэй]] нэгдэж 1 буман цэрэг дагуулж Гюелоу, хаан нарыг довтолж алаад ордонг шатаав. Хааны ургийн Пан тегинийг Сачжи сайд авч 15 овог дагуулан Куча руу нүүв. Эзний гол Алаша руу хэсэг уйгур нарыг Яглакар овгийн яззгууртан толгойлж нүүж очжээ. Үлдсэн 13 овог, зуугаад мянган хүн Уцзе (Өгэ) хааныг дагаж [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] ард [[Хөх хот]], [[Цахар]] хавиар суух болжээ. Энэ уйгуруудыг 848 он хүртэл [[Үгэ хаан|Өгэ хаан]] захирч байв. Түүнийг үхсэний дараа эл бүлэг уйгурууд [[Ганьчжоу]] руу зугтаж очжээ. Хожим эдгээр уйгурууд 860-900 оны үед Ганьжоугийн Уйгурын хант улс байгуулж 1028-1036 онд [[Тангуд|Тангудад]] эзлэгдэх хүртэл оршин тогтнож байжээ. 840 оны орчим [[Куча]] руу нүүсэн [[Пан тегин|Пан тегиний]] зуугаад мянган хүнтэй уйгурууд бараг тэр даруй бэсрэг хант улс байгуулжээ. Кучагийн хант улсыг 866 оны орчим Турфан, Бешбалыкт нүүж ирсэн 200-аад мянган хүнтэй Буку Чиний токуз огузууд эзлэн авсан гэдэг.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/797 Уйгур] Монголын түүхийн тайлбар толь</ref> Уйгуруудыг [[Хар Хидан]]ууд эзлэн авч, мөн [[Их Монгол Улс]] мандан бадарсны дараа [[Чингис хаан]]д дагаар оржээ. [[Цагаадайн Улс]]ын хожуу үед Уйгур, [[Моголистан]]ын ноёд язгууртнуудыг хамтад нь исламжуулж, улмаар 1514-1705 онд [[Яркендын хант улс]]ыг байгуулжээ. Манжийн үед "цагаан малгайтны бослого" дарагдсаны дараа 1884 онд Уйгуруудыг Шинжаан мужид оруулсан оруулсан. == Орчин үе == [[File:Flag of the First East Turkestan Republic.svg|right|thumb|Зүүн Туркестаны анхны БНУ-ын сүлд, далбаа]] [[File:Uyghur fighters.jpeg|thumb|Уйгурын хувьсгалчид]] [[File:Establishment of the Turkish Islamic Republic of East Turkistan.png|thumb|1933 оны 11 дүгээр сарын 12-нд Кашгар хотод Дорнод Туркестаны анхдугаар Исламын БНУ-ыг тунхаглаж байгаа нь]] [[File:TIRET government officials.png|thumb|ДТБНУ-ын Засгийн газрын бүрэлдхүүн]] [[File:Army officers of the Islamic Republic of East Turkistan.png|thumb|Дорнод Туркестаны армийн офицерууд]] [[File:Ismail Beg.png|thumb|Исмайл бек Аксугийн тулалдааны өмнө]] Уйгуруудын үзэж буйгаар 1949 оны [[Дорнод Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс|Зүүн Туркестаны]] 1,820,000 км2 газраас [[Цинхай]], [[Ганьсу]]д зарим нутаг нь орсон байна.<ref>[http://uyghuramerican.org/about-uyghurs Uyghuramerican.org:About Uyghurs]</ref><ref>[http://www.youtube.com/watch?v=FmKbIjifn6U East Turkistan is a lost Country]</ref> Тэд Ганьсуд 120,000 гаруй км2 газар алдсан гэж үздэг. Одоо [[Шинжаан]] орон 1,664,900 км2 нутагтай. Уйгурууд нь Төв болон Зүүн Азид амьдардаг Туркийн салбар ястан юм. Өнөөдрийн байдлаар, Уйгурууд [[БНХАУ]]-ын [[Шинжаан|Шинжаан Уйгурын Өөртөө Засах Улсад]] голчлон амьдарч байгаа бөгөөд БНХАУ дахь албан ёсны бүртгэлтэй 55 үндэстний цөөнхийн нэг. Царайны хувьд Ислам төрхтэй ч Кавказ болон Монголжуу төрхтэй ястан юм. Шинжаан Уйгурын уйгуруудын 80% орчим нь Шинжааны баруун өмнөд хэсэг [[:en:Tarim_Basin|Tarim Basin]]-д амьдардаг. Шинжааны бүс нутгаас гадна БНХАУ дахь уйгурын өөр нэг томоохон бүлэг нь Хүнань мужийн Таоюань-д оршдог. БНХАУ-аас гадна Казахстан, Киргиз, Узбекистан болон Туркэд тархсанаас гадна цөөн тооны уйгурууд Афганистан, Герман, Бельги, Нидерланд, Норвеги, Швед, ОХУ, Саудын Араб, Австрали, Канад болон АНУ-д байдаг. == Зураг == <center><gallery> Зураг:Hoja-Niyaz.jpg Зураг:Barbier in Kaxgar.jpg Зураг:KashgarNaan.jpg Зураг:Khotan-mercado-d39.jpg Зураг:Khotan-mercado-chicos-d01.jpg File:Khotan-mercado-d09.jpg|[[Хотан]] хотын ням гариг бүр нээгддэг зах Зураг:Khotan-melikawat-chicas-d03.jpg Зураг:Uyghur man.jpg Зураг:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png Зураг:Uyghur protest Berlin, July 2009.jpg Зураг:Kawa manta.jpg File:Flag of Jihad.svg|Дорнод Туркестаны Исламын Жихад хөдөлгөөний сүлд File:Turkistani Patriots.jpg|Дорнод Туркестаны эх орончид Казахстаны ерөнхийлөгч Н.Назарбаевын хамт. зүүн гар талаасаа 2 дахь нь Хуссейн кари Ислами, зүүн гар талаас 4 дэх Абдул Кадир Ахмад, 5 дахь нь Абдул Кадар нар-1994 он File:Hokumet ilani.jpeg|2004 оны 09 сарын 14-ний өдөр Вашингтоны Капитол-Хилл. Уйгурын салан тусгаарлагчид File:İstanbul 5880.jpg|Туркийн болон Дорнод Туркестаны далбааг зэрэгцэн оршихыг бэлгэдэн Истанбул хотод байрлах Дорнод Туркестаны соёлын төвийн гадаа тавьсан нь </gallery></center> == Мөн үзэх == * [[Дэлхийн Уйгуруудын Хуралдай]] ==Ашигласан материал== {{Reflist}} == Цахим холбоос == *[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn "Уйгаруудын тухай"] *[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү "Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар" 2010] {{Түрэг угсаатан}} [[Ангилал:Уйгурууд| ]] [[Ангилал:Шинжаан дахь угсаатан]] [[Ангилал:Хүнань дахь угсаатан]] [[Ангилал:Түрэг хэлт угсаатан]] [[Ангилал:Хятадын ислам]] [[Ангилал:Турк-Хятадын харилцаа]] 7ori4vj4bzu7orx1ybx8vx9fbdhwr0a 10 25207 707560 707346 2022-08-07T15:59:14Z 95.111.217.180 wikitext text/x-wiki {{Navbox |name = {{{name|БНХАУ-ын дээд нутаг}}} |title = {{flagicon|CHN}} {{#if:{{{title|}}} | {{{title}}} | [[{{{prefix|}}} {{#if:{{{prefix|}}} |{{#if:{{{suffix|}}} | |the}} }} БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь#Мужын зэрэг (1-р)|Хятадын мужын зэргийн хуваарь{{{suffix|}}}]] }} |state = {{{state<includeonly>|autocollapse</includeonly>}}} |navbar = {{{navbar|Tnavbar}}} |listclass = hlist |image = [[File:China blank province map.svg|150px]] |group1 = [[Муж]] |list1 = * [[{{{prefix|}}} Аньхуй{{{suffix|}}}|Аньхуй]] * [[{{{prefix|}}} Ганьсү{{{suffix|}}}|Ганьсү]] * [[{{{prefix|}}} Гуандун{{{suffix|}}}|Гуандун]] * [[{{{prefix|}}} Гуйжоу{{{suffix|}}}|Гуйжоу]] * [[{{{prefix|}}} Гирин{{{suffix|}}}|Гирин]] * [[{{{prefix|}}} Жөжян{{{suffix|}}}|Жөжян]] * [[{{{prefix|}}} Жянсү{{{suffix|}}}|Жянсү]] * [[{{{prefix|}}} Жянши{{{suffix|}}}|Жянши]] * [[{{{prefix|}}} Ляонин{{{suffix|}}}|Ляонин]] * [[{{{prefix|}}} Сычуань{{{suffix|}}}|Сычуань]] * [[{{{prefix|}}} Фужянь{{{suffix|}}}|Фужянь]] * [[{{{prefix|}}} Хайнань{{{suffix|}}}|Хайнань]] * [[{{{prefix|}}} Хармөрөн{{{suffix|}}}|Хармөрөн]] * [[{{{prefix|}}} Хөхнуур{{{suffix|}}}|Хөхнуур]] * [[{{{prefix|}}} Хүбэй{{{suffix|}}}|Хүбэй]] * [[{{{prefix|}}} Хүнань{{{suffix|}}}|Хүнань]] * [[{{{prefix|}}} Хэбэй{{{suffix|}}}|Хэбэй]] * [[{{{prefix|}}} Хэнань{{{suffix|}}}|Хэнань]] * [[{{{prefix|}}} Шаньдун{{{suffix|}}}|Шаньдун]] * [[{{{prefix|}}} Шаньси{{{suffix|}}}|Шаньси]] * [[{{{prefix|}}} Шэньси{{{suffix|}}}|Шэньси]] * [[{{{prefix|}}} Юньнань{{{suffix|}}}|Юньнань]] |group2 = [[БНХАУ-ын өөртөө засах орон|Өөртөө засах орон]] |list2 = * [[{{{prefix|}}} Гүанши{{{suffix|}}}|Гүанши]] * [[{{{prefix|}}} Өвөр Монгол{{{suffix|}}}|Өвөр Монгол]] * [[{{{prefix|}}} Ниншя - Хотонгийн өөртөө засах орон{{{suffix|}}}|Ниншя]] * [[{{{prefix|}}} Төвөдийн өөртөө засах орон{{{suffix|}}}|Төвөд]] * [[{{{prefix|}}} Шинжаан{{{suffix|}}}|Шинжаан]] |group3 = [[БНХАУ-ын төвөөс захирагддаг хот|Төвөөс захирагддаг хот]] |list3 = * [[{{{prefix|}}} Бээжин{{{suffix|}}}|Бээжин]] * [[{{{prefix|}}} Тяньжинь{{{suffix|}}}|Тяньжинь]] * [[{{{prefix|}}} Чунцин{{{suffix|}}}|Чунцин]] * [[{{{prefix|}}} Шанхай{{{suffix|}}}|Шанхай]] |group4 = [[Тусгай захиргааны бүс (Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс)|Тусгай захиргааны бүс]] |list4 = * [[{{{prefix|}}} Макао{{{suffix|}}}|Макао]] * [[{{{prefix|}}} Хонконг{{{suffix|}}}|Хонконг]] |group5 = [[Хятадын газар нутгийн санаархал|Маргаантай муж]] |list5 = * ''[[{{{prefix|}}} Тайвань Муж, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс{{{suffix|}}}|Тайвань]]{{smallsup|1}}'' |belowstyle = font-size:80%; |below = {{sup|1}} [[Хятад|Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]] нь [[Бүгд Найрамдах Хятад Улсын чөлөөт бүс|Тайванийг]] өөрийн муж гэж [[Тайвань Муж, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс|үздэг]] ч Тайвань нь [[Тайвань|Бүгд Найрамдах Хятад Улсын]] хяналтанд байгаа ([[Тайванийн олон улсын эрх]]ийг үзнэ үү). }}<noinclude><!--Categories--> {{documentation}} [[Ангилал:Загвар:Хөтлөгч мөр Хятадын засаг захиргааны гишүүнчлэл|мужын зэргийн хуваалт]] </noinclude> 4n5gefsv0smnwkihrwfv3y8o551zh9a 0 32354 707601 699051 2022-08-08T10:18:17Z Megzer 20491 /* Хатан */ wikitext text/x-wiki {{Хаан | name = Төр гэрэлт | title = [[Чин улс]]ын [[хаан]] | image = [[Зураг:清 佚名 《清宣宗道光皇帝朝服像》.jpg|230px]] | date of birth = {{Birth date|1782|9|16|df=y}} <br>[[Бээжин]], [[Бор хот]] | date of death= {{Death date and age1|1850|2|25|1782|9|16|df=y}} <br>[[Бээжин]], зуны ордон | reign = 1820.10.03—1850.02.25 <br> (30 жил, 8-р хаан) | predecessor = [[Сайшаалт ерөөлт]] | successor = [[Түгээмэл элбэгт]] | spouse = 11 хатан, 9 татвар | issue = 9 хүү, 10 охин | full name = | titles = Чин улсын хаан | era name = [[манж хэл|манж]]: Доро элдэнгэ <br>[[монгол хэл|монгол]]: Төр гэрэлт <br> [[хятад хэл|хятад]]: Даогуан | royal house =[[Айсингиоро]] | father = [[Сайшаалт ерөөлт]] | mother = Шяошуруй | birth_date =1782 оны сарын 16 | birth_place = [[Хориотой хот]], [[Бээжин]] | death_date = 1850 оны 2 сарын 25 | death_place = [[Зуны ордон]], [[Бээжин]] | place of burial = [[Чингийн баруун бунхан]] }} '''Төр гэрэлт ''' (1782–1850; 68 насалсан) – 1820–1850 онд төр барьсан [[Чин улс]]ын наймдугаар '''[[хаан]]''', [[манж үндэстэн|манж]] хүн байв. == Бага нас == 1782 онд манж Чин улсын нийслэл [[Бээжин]] дэх хааны ордон [[Бор хот]]од хожмын [[Сайшаалт ерөөлт]] хааны хитара овгийн манж хатнаас (хожмоо Шяошуруй хатан) Мяньнин (хожим Миньнин гэсэн) хэмээх хүү төрсөн нь Төр гэрэлт хаан байв. Хааны хоёрдугаар хүү боловч насанд хүрсэн ахмад хүү нь байжээ. Мяньнин 9 настайдаа буга агнаж [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаан өвгөө гайхшруулж, 1813 онд Бор хотод халдсан [[Цагаан лянхуа]] бүлгийн алуурчдыг зогсоож нэр хүндээ өсгөсөн. [[Зураг:《喜溢秋庭图》.jpg|thumb|Гэр бүлийн хамт]] [[Зураг:Emperor_Taou-Kwang_reviewing_his_guards.jpg|thumb|Цэрэг дайчдын хамт]] == Эзэн хаан == Сайшаалт ерөөлт хаан 1820 онд зуурдаар өөд болоход 38 настай Мяньнин агь Төр гэрэлт хаан болсон. Түүний эл нэрийг манжаар ''Доро элдэнгэ'', хятадаар ''Даогуан'' (''Daoguang'') гэдэг. 1850 онд нас бартлаа 30 жил хаанчилсан. 1820 оноос Шиньжянгийн баруун тал руу Кокандын [[Жахангир хожа]] довтолсоор 1826 онд [[Кашгар]], [[Яркенд]], [[Хотан]] хот босогчдын мэдэлд орсон. Дараа жил нь түүнийг урвагч нь барьж Бээжинд хүргэснээр бослогыг дарж авчээ. 1822 онд Шаньдун, 1830-1832 онд Гуандун, Хайнань, 1833 онд Сычуань, Хүбэй, 1835 онд Шаньси мужид бослого дэгдэж байсан бол 1832 оны Хүнаньд гарсан [[яо]] ардын, 1830-1833 оны Тайваний бослогыг дарах гэж зүдэрч байлаа. Төр гэрэлтийн жилүүдэд [[хар тамхи]]наас болж [[Британи|Британийн]] худалдаачидтай зөрчилдөн [[Хар тамхины дайн]] дэгдэж 1842 онд [[Хонконг]]ийн жаахан газрыг алдаж төгссөн ба Энэтхэгээс [[сик]]үүд Төвөдийн баруун тал руу амжилтгүй халдсан. Өрнөдийн шаардлагыг дагасан гэрээ хийгдэж, улсын санхүү хямарчээ. 1850 онд [[Түгээмэл элбэгт]] хаан ор залгасан. == Гэр бүл == * Эцэг — [[Сайшаалт ерөөлт]] хаан — айсингиоро овогт * Эх — Шяошуруй хатан (1760–1797) — хитара овогт === Хатан === * [[Шяомучөн]] их хатан (?–1808) — ниохуру овогт * [[Шяошэньчөн]] их хатан (?–1833) — тунгия овогт * [[Шяочуаньчөн]] их хатан (1808–1840) — ниохуру овогт * [[Шяожинчөн]] их хатан (1812–1855) — боржигин овогт * Жуаншунь хатан (?–1867) — уяа овогт * Тун хатан (?–1877) — сумуру овогтой гэх мэт. === Хүүхэд === ;Агь # Ивэй (1808–1831, 23 насалсан) — нара овогт Хө хатнаас төрсөн # Икан (1826–1827, 1 насалсан) — Шяожинчөн их хатны хүү # Ичи (1829–1830, 1 насалсан) — Шяожинчөн их хатны хүү # Ичу (1831–1861, 30 насалсан) — Шяочуаньчөн их хатны хүү, хожмын [[Түгээмэл элбэгт]] хаан # Ицон (1831–1889, 58 насалсан) — ниохуру овогт Шян хатнаас төрсөн, хожмын Тун ван # Ишинь (1833–1898, 65 насалсан) — Шяожинчөн их хатны хүү, Гун ван # Ишюань (1840–1891, 51 насалсан) — Жуаншунь эрхэм хатны хүү, Чунь ван. [[Бадаргуулт төр]] хааны эцэг ;Гүнж # Туаньминь улсын гүнж (1813–1819, 6 насласан) # (1825, 1 насласан) # Дуаньшуань улсын гүнж (1825–1835, 10 насласан) # Шоуань улсын гүнж (1826–1860, 34 насласан) # Шоузан дэд зэргийн гүнж (1829–1856, 27 насласан) # Шоуэнь улсын гүнж (1830–1859, 29 насласан) гэх мэт {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Чин улс]]ын [[хаан]] |он=1820—1850 он |өмнө=[[Сайшаалт ерөөлт]] |дараа=[[Түгээмэл элбэгт]] }} {{end}} [[Ангилал:1782 онд төрсөн]] [[Ангилал:1850 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Чин улсын хаан]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] cnhb2ipnj388qbvbqkt2q94k9udnrkn 0 35282 707537 707513 2022-08-07T12:42:15Z 202.126.88.89 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name= Чаби хатан |title=[[Юань улс]]ын [[хатан|их хатан]]<br> (1273—1281 он) |image= [[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|200px]] |royal house=[[хонгирад]] ||successor=[[Намбуй хатан]]|predecessor=[[Хутугтай хатан]]|father=Анчин ноён|children=[[Чингим]], [[Мангала]], [[Номуган]]|dynasty=[[Юань Улс]]}} '''Чаби хатан'''<ref>Ч.Содбилэг тэмдэглэхдээ: "Чаби хатныг монголын түүх бичигт Чамбай, Чамбуй, Чамуй, [Чабуй], Цэвэр хатан гэх зэрэг харилцан адилгүй тэмдэглэдэг". Хятад галиг нэр нь Чаби (察必 ''Chábì'').</ref> (1216–1281) бол Юань улсын [[Хубилай сэцэн хаан]]ы их '''[[хатан]]'''. == Намтар == Чаби хатны төрсөн он тодорхойгүй. [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин, Хубилайн хоёрдугаар хатан байв. 1259 онд [[Мөнх хаан|Мөнх]] хаан нас барахад Чаби хатан [[Хархорум]]д байхдаа [[Аригбөх]]ийн хаан болох гэж буйг Хубилайд нууц элчээр дамжуулан дуулгаж байв. 1260 онд Хубилайг [[Шанду]]д хаан өргөмжлөгдсөний дараа 1262 онд хатанд өргөмжлөв. 1273 онд хааны зарлигаар Чаби хатанд '''Ёсонд бат, богдод таалагдсан, тэнгэрийн санаатай эелдсэн, бичигт мэргэн, гэгээн заяат төрийн их хатан'''<ref>Д.Идэр. Их Юань улсын хатад. УБ., 2016. т.23</ref> ('''贞懿昭圣顺天睿文光应皇后''' - Zhēn yì zhāo shèng shùn tiān ruì wén guāng yīng huánghòu) цол хүртээж, навчит өргөмжлөл, хаш тамга соёрхож, улсын их хатанд өргөмжлөв. Чаби хатан хаанд зөвлөдөг, төрийн нөлөөтэй нэгэн байсан бөгөөд сайд нар хатанд таалагдаж байж алба хашдаг болов. Хатны олон гавъяа зүтгэлээс цөөнийг бичвээс: ''"Монголчуудын малгай урьд саравч гэж байхгүй байв. Хаан бээр нум сум харваж намнахуйд нүд нь гялбах учир түүнийгээ хатанд хэлсэнд хатан дэр даруй, малгайд нь саравч тааруулан оёж өгчээ. Үүнд хаан ихэд баясаж даруй малгайгаа өмсөх болов. Хатан бас нэг зүйлийн хувцас хийв. Тэр нь өмнөө хормойтой атал энгэргүй, ар хормой нь урд хормойгоосоо урт, хоолойвч ханцуйгүй, хоёр шилбэ хадаад нэгийг нь Бига хэмээв. Морин дээрээс харваж намнахад эвтэйхэн тул тэр цагт цөмөөрөө үлгэрлэн хийж өмсөв"'' <ref>Д.Идэр. Их Юань Улсын Хатад. УБ., 2016. т.25-26</ref> гэснээс үзвэл тухайн үеийн монголын дээл хувцас, малгайд өөрчлөлт шинэчлэлт хийжээ. Энд өгүүлэх саравчит малгай нь Юань улсын монгол хаадын хөрөгт зурагдсан малгай юм. 1276 онд Сүн улсын бэлэвсэн хатан Цюань овогт, Ся овогт болон бяцхан хааныг монголчууд олзлоход өрөвдөж, хүний өөрийн гэсэн сэтгэл гаргалгүй туслан тэтгэж байв. Чаби 1281 оны 3-р сард тэнгэрт хальсан ба 1294 онд ач хүү [[Төмөр өлзийт хаан|Төмөр]] нь хаан болж '''"Гэгээн хурц эергүү богд хатан"''' ('''昭睿顺圣皇后'''-Rао Рүй Шэн Хуанху) хэмээн нэхэн өргөмжилжээ. Өвгөдийн сүмд Хубилай хааны тахилгын харшид хөргийг нь байрлуулан тахьсан. == Гэр бүл == Чаби хатан бол [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин. Түүнийг хэдэн хүүхэд төрүүлсэн нь яг таг тодорхойгүй ч, 3-4 хөвгүүн төрүүлсэн гэж түүхчид үздэг. Юань улсын судрын 114-р дэвтэр хатадын шастирт ганц Чингим хунтайжийн нэрийг бичсэн байдаг. Бас [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] Чабун хатан (Хубилайн хүү)], [[Чингим|Жимхим]], [[Мангала|Минхлухан]], [[Номуган|Нумуган]] Хөхэчи гэх дөрвөн хөвгүүн ба 6 охинтой байж магадгүй гэж нэр зааж бичснээр хятад судрын дутууг перс хэлээр бичигдсэн монгол сурвалж бичиг нөхөж өгсөн. == Эшлэл == {{лавлах холбоос}} {{s-start}} {{Залгамжлал |албан_тушаал= [[Монгол хатад|Их Монгол Улсын хатан]] |он= 1260-1273 он |өмнө= [[Тэгүлэн хатан]] |дараа= [[Намбуй хатан]] }} {{Залгамжлал |албан_тушаал= [[Монгол хатад|Юань Улсын их хатан]] |он= 1273-1281 он |өмнө= [[Тэгүлэн хатан]] |дараа= [[Намбуй хатан]] }} {{end}} [[Ангилал:Юань улсын хатан]] [[Ангилал:Хубилай хааны хатан]] [[Ангилал:1227 онд төрсөн]] [[Ангилал:1281 онд өнгөрсөн]] 7pa26eekbwuejz2bjeybi9t6csudt2i 707538 707537 2022-08-07T12:44:24Z 202.126.88.89 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name= Чаби хатан |title=[[Юань улс]]ын [[хатан|их хатан]]<br> (1273—1281 он) |image= [[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|200px]] |royal house=[[хонгирад]] ||successor=[[Намбуй хатан]]|predecessor=[[Хутугтай хатан]]|father=Анчин ноён|children=[[Чингим]], [[Мангала]], [[Номуган]]|dynasty=[[Юань Улс]]}} '''Чаби хатан'''<ref>Ч.Содбилэг тэмдэглэхдээ: "Чаби хатныг монголын түүх бичигт Чамбай, Чамбуй, Чамуй, [Чабуй], Цэвэр хатан гэх зэрэг харилцан адилгүй тэмдэглэдэг". Хятад галиг нэр нь Чаби (察必 ''Chábì'').</ref> (1216–1281) бол Юань улсын [[Хубилай сэцэн хаан]]ы их '''[[хатан]]'''. == Намтар == Чаби хатны төрсөн он тодорхойгүй. [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин, Хубилайн хоёрдугаар хатан байв. 1259 онд [[Мөнх хаан|Мөнх]] хаан нас барахад Чаби хатан [[Хархорум]]д байхдаа [[Аригбөх]]ийн хаан болох гэж буйг Хубилайд нууц элчээр дамжуулан дуулгаж байв. 1260 онд Хубилайг [[Шанду]]д хаан өргөмжлөгдсөний дараа 1262 онд хатанд өргөмжлөв. 1273 онд хааны зарлигаар Чаби хатанд '''Ёсонд бат, богдод таалагдсан, тэнгэрийн санаатай эелдсэн, бичигт мэргэн, гэгээн заяат төрийн их хатан'''<ref>Д.Идэр. Их Юань улсын хатад. УБ., 2016. т.23</ref> ('''贞懿昭圣顺天睿文光应皇后''' - Zhēn yì zhāo shèng shùn tiān ruì wén guāng yīng huánghòu) цол хүртээж, навчит өргөмжлөл, хаш тамга соёрхож, улсын их хатанд өргөмжлөв. Чаби хатан хаанд зөвлөдөг, төрийн нөлөөтэй нэгэн байсан бөгөөд сайд нар хатанд таалагдаж байж алба хашдаг болов. Хатны олон гавъяа зүтгэлээс цөөнийг бичвээс: ''"Монголчуудын малгай урьд саравч гэж байхгүй байв. Хаан бээр нум сум харваж намнахуйд нүд нь гялбах учир түүнийгээ хатанд хэлсэнд хатан дэр даруй, малгайд нь саравч тааруулан оёж өгчээ. Үүнд хаан ихэд баясаж даруй малгайгаа өмсөх болов. Хатан бас нэг зүйлийн хувцас хийв. Тэр нь өмнөө хормойтой атал энгэргүй, ар хормой нь урд хормойгоосоо урт, хоолойвч ханцуйгүй, хоёр шилбэ хадаад нэгийг нь Бига хэмээв. Морин дээрээс харваж намнахад эвтэйхэн тул тэр цагт цөмөөрөө үлгэрлэн хийж өмсөв"'' <ref>Д.Идэр. Их Юань Улсын Хатад. УБ., 2016. т.25-26</ref> гэснээс үзвэл тухайн үеийн монголын дээл хувцас, малгайд өөрчлөлт шинэчлэлт хийжээ. Энд өгүүлэх саравчит малгай нь Юань улсын монгол хаадын хөрөгт зурагдсан малгай юм. 1276 онд Сүн улсын бэлэвсэн хатан Цюань овогт, Ся овогт болон бяцхан хааныг монголчууд олзлоход өрөвдөж, хүний өөрийн гэсэн сэтгэл гаргалгүй туслан тэтгэж байв. Чаби 1281 оны 3-р сард тэнгэрт хальсан ба 1294 онд ач хүү [[Төмөр өлзийт хаан|Төмөр]] нь хаан болж '''"Гэгээн хурц эергүү богд хатан"''' ('''昭睿顺圣皇后'''-Rао Рүй Шэн Хуанху) хэмээн нэхэн өргөмжилжээ. Өвгөдийн сүмд Хубилай хааны тахилгын харшид хөргийг нь байрлуулан тахьсан. == Гэр бүл == Чаби хатан бол [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин. Түүнийг хэдэн хүүхэд төрүүлсэн нь яг таг тодорхойгүй ч, 3-4 хөвгүүн төрүүлсэн гэж түүхчид үздэг. Юань улсын судрын 114-р дэвтэр хатадын шастирт ганц Чингим хунтайжийн нэрийг бичсэн байдаг. Бас [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] Чабун хатан (Хубилайн хүү)], [[Чингим|Жимхим]], [[Мангала|Минхлухан]], [[Номуган|Нумуган]] Хөхэчи гэх дөрвөн хөвгүүн ба 6 охинтой байж магадгүй гэж нэр зааж бичснээр хятад судрын дутууг перс хэлээр бичигдсэн монгол сурвалж бичиг нөхөж өгсөн. == Эшлэл == {{лавлах холбоос}} {{s-start}} {{Залгамжлал |албан_тушаал= [[Монгол хатад|Их Монгол Улсын хатан]] |он= 1260-1273 он |өмнө= [[Хутугтай хатан]] |дараа= [[Намбуй хатан]] }} {{Залгамжлал |албан_тушаал= [[Монгол хатад|Юань Улсын их хатан]] |он= 1273-1281 он |өмнө= Байхгүй |дараа= [[Намбуй хатан]] }} {{end}} [[Ангилал:Юань улсын хатан]] [[Ангилал:Хубилай хааны хатан]] [[Ангилал:1227 онд төрсөн]] [[Ангилал:1281 онд өнгөрсөн]] 3mnvax89x6rku5hyx7sth0g06hm0n5h 707597 707538 2022-08-08T09:24:45Z Megzer 20491 /* Гэр бүл */ Чаби хатныг 6 охинтой байсан гэх эшлэл чинь байхгүй байна. wikitext text/x-wiki {{Хаан |name= Чаби хатан |title=[[Юань улс]]ын [[хатан|их хатан]]<br> (1273—1281 он) |image= [[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|200px]] |royal house=[[хонгирад]] ||successor=[[Намбуй хатан]]|predecessor=[[Хутугтай хатан]]|father=Анчин ноён|children=[[Чингим]], [[Мангала]], [[Номуган]]|dynasty=[[Юань Улс]]}} '''Чаби хатан'''<ref>Ч.Содбилэг тэмдэглэхдээ: "Чаби хатныг монголын түүх бичигт Чамбай, Чамбуй, Чамуй, [Чабуй], Цэвэр хатан гэх зэрэг харилцан адилгүй тэмдэглэдэг". Хятад галиг нэр нь Чаби (察必 ''Chábì'').</ref> (1216–1281) бол Юань улсын [[Хубилай сэцэн хаан]]ы их '''[[хатан]]'''. == Намтар == Чаби хатны төрсөн он тодорхойгүй. [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин, Хубилайн хоёрдугаар хатан байв. 1259 онд [[Мөнх хаан|Мөнх]] хаан нас барахад Чаби хатан [[Хархорум]]д байхдаа [[Аригбөх]]ийн хаан болох гэж буйг Хубилайд нууц элчээр дамжуулан дуулгаж байв. 1260 онд Хубилайг [[Шанду]]д хаан өргөмжлөгдсөний дараа 1262 онд хатанд өргөмжлөв. 1273 онд хааны зарлигаар Чаби хатанд '''Ёсонд бат, богдод таалагдсан, тэнгэрийн санаатай эелдсэн, бичигт мэргэн, гэгээн заяат төрийн их хатан'''<ref>Д.Идэр. Их Юань улсын хатад. УБ., 2016. т.23</ref> ('''贞懿昭圣顺天睿文光应皇后''' - Zhēn yì zhāo shèng shùn tiān ruì wén guāng yīng huánghòu) цол хүртээж, навчит өргөмжлөл, хаш тамга соёрхож, улсын их хатанд өргөмжлөв. Чаби хатан хаанд зөвлөдөг, төрийн нөлөөтэй нэгэн байсан бөгөөд сайд нар хатанд таалагдаж байж алба хашдаг болов. Хатны олон гавъяа зүтгэлээс цөөнийг бичвээс: ''"Монголчуудын малгай урьд саравч гэж байхгүй байв. Хаан бээр нум сум харваж намнахуйд нүд нь гялбах учир түүнийгээ хатанд хэлсэнд хатан дэр даруй, малгайд нь саравч тааруулан оёж өгчээ. Үүнд хаан ихэд баясаж даруй малгайгаа өмсөх болов. Хатан бас нэг зүйлийн хувцас хийв. Тэр нь өмнөө хормойтой атал энгэргүй, ар хормой нь урд хормойгоосоо урт, хоолойвч ханцуйгүй, хоёр шилбэ хадаад нэгийг нь Бига хэмээв. Морин дээрээс харваж намнахад эвтэйхэн тул тэр цагт цөмөөрөө үлгэрлэн хийж өмсөв"'' <ref>Д.Идэр. Их Юань Улсын Хатад. УБ., 2016. т.25-26</ref> гэснээс үзвэл тухайн үеийн монголын дээл хувцас, малгайд өөрчлөлт шинэчлэлт хийжээ. Энд өгүүлэх саравчит малгай нь Юань улсын монгол хаадын хөрөгт зурагдсан малгай юм. 1276 онд Сүн улсын бэлэвсэн хатан Цюань овогт, Ся овогт болон бяцхан хааныг монголчууд олзлоход өрөвдөж, хүний өөрийн гэсэн сэтгэл гаргалгүй туслан тэтгэж байв. Чаби 1281 оны 3-р сард тэнгэрт хальсан ба 1294 онд ач хүү [[Төмөр өлзийт хаан|Төмөр]] нь хаан болж '''"Гэгээн хурц эергүү богд хатан"''' ('''昭睿顺圣皇后'''-Rао Рүй Шэн Хуанху) хэмээн нэхэн өргөмжилжээ. Өвгөдийн сүмд Хубилай хааны тахилгын харшид хөргийг нь байрлуулан тахьсан. == Гэр бүл == Чаби хатан бол [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин. Түүнийг хэдэн хүүхэд төрүүлсэн нь яг таг тодорхойгүй ч, 3-4 хөвгүүн төрүүлсэн гэж түүхчид үздэг. Юань улсын судрын 114-р дэвтэр хатадын шастирт ганц Чингим хунтайжийн нэрийг бичсэн байдаг. Бас [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] Чабун хатан [[Дорж (Хубилайн хүү)|Дорж]], [[Чингим|Жимхим]], [[Мангала|Минхлухан]], [[Номуган|Нумуган]] гэх дөрвөн хөвгүүнтэй гэж нэр зааж бичснээр хятад судрын дутууг перс хэлээр бичигдсэн монгол сурвалж бичиг нөхөж өгсөн. == Эшлэл == {{лавлах холбоос}} {{s-start}} {{Залгамжлал |албан_тушаал= [[Монгол хатад|Их Монгол Улсын хатан]] |он= 1260-1273 он |өмнө= [[Хутугтай хатан]] |дараа= [[Намбуй хатан]] }} {{Залгамжлал |албан_тушаал= [[Монгол хатад|Юань Улсын их хатан]] |он= 1273-1281 он |өмнө= Байхгүй |дараа= [[Намбуй хатан]] }} {{end}} [[Ангилал:Юань улсын хатан]] [[Ангилал:Хубилай хааны хатан]] [[Ангилал:1227 онд төрсөн]] [[Ангилал:1281 онд өнгөрсөн]] 4wjg9jfbr3eghkafak05d4i5gaqny4w 0 51882 707563 706041 2022-08-07T16:02:16Z 95.111.217.180 /* БНХАУ-ын санаархаж байгаа газар нутгууд */ wikitext text/x-wiki [[Файл:Чин улс.png|thumb|400px|Чин гүрний хил хязгаарыг БНХАУ-ын харьцуулсан байдал]] [[Хятад|БНХАУ]] нь [[Монгол Улс]], [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Умард Солонгос]], [[Лаос|Лаосаас]] бусад өөрийн хөрш улс орнуудтай хилийн нутаг дэвсгэрийн маргаантай. Хилийн шугам, нутаг дэвсгэрийн маргаантай асуудлаас гадна бусад улс орнуудын газар нутагт шунасан Хятадын газар нутгийн санаархал гэсэн албан бус бодлого байдаг. Хятадууд хил залгаа том жижиг ихэнх улстай газар нутгийн маргаан хийсээр, тэр нь заримдаа хурцдаж, дайн байлдаан хүртэл гаргах шахдаг болсон. БНХАУ-тай хил залгаа улс орнуудын хувьд асар их болгоомжтой хандахгүй бол асуудал хүндэрч болзошгүй гэж эмээдэг ч улсынхаа хил хязгаарын бүрэн бүтэн байдлын төлөө бүгдийг хийж байгаа. Хятадын газар нутгийн санаархалыг ил тодоор нийтэд тунхаглаж байсан хүн нь Мао Зэдун юм. Мао Зэ Дуны өөрийн болгох зорилготой байсан газар нутгийн жагсаалтад Бирм, Лаос, Энэтхэгийн хойд бүс нутаг, Непал, Бутан, Таиланд, Малайз, Сингапур, Киргиз, Монгол, Тайвань, өмнөд Казахстан, Афганистаны Бахдашан суурин, алс дорнодын зүүн өмнөдөөс Охотск хүртэлх нутаг бичигдсэн байсан. == БНХАУ-ын үүсгэж байсан хилийн маргаантай газар нутгууд == == Өнөөдрийн БНХАУ-ын хилийн маргаантай газар нутгууд == ===Тайванийн асуудал === БНХАУ байгуулагдах хүртэл албан ёсоор Хятад улсад багтаж байсан Тайвань арал эдүгээ тус улсын хувьд маргаантай газар нутаг байдаг. 1949 онд БНХАУ байгуулагдахын өмнөхөн коммунистуудад шахагдсан Чан Кай Ши тэргүүтэй Гоминданыхан Тайвань арал руу зугатаж очин БНХУ-г байгуулсан түүхтэй. 1949 оноос хойш Тайваний асуудал БНХАУ-ын хувьд байнгын маргаантай байсаар ирсэн.Тус улс нь 10 гаруй жил Хятадыг НҮБ-д төлөөлж байсан. Эдүгээ харин Тайвань арал эх газрын бүрэн хараат улс хэмээгдэж газрын зураг дээр Хятадтай адил өнгөөр тэмдэглэгдэх болсон. БНХАУ сүүлийн хэдэн жил Тайвань бол Хятадынх гэдгийг дэлхий нийтэд ойлгуулах томоохон шийдвэрүүдийг гаргасаар ирсэн. Тайвань арлынхны хувьд эх газрын Хятадын нэг хэсэг нь Монгол Улс болон Оросын автономит Тува улс мөн хэмээн эдүгээ ч иймэрхүү газрын зураг хэвлэн тараасаар байдаг. === Өмнөд Хятадын тэнгис дэх маргаантай газар нутгууд === Хятадын өмнөд хэсэгт тэнгисийн эрэг дагуу оршдог бүлэг хэдэн арал байдаг.Тэдгээр арал болон ойр орчмынх нь газар нутгийг Өмнөд Хятадын далайн бүс хэмээн хятадууд ярьдаг. Гэвч тухайн бүс нутаг дахь бусад улс орнууд ч өөр өөрсдийн хэлээр тэрхүү нутгийг нэрлэж хилийн маргаанд оролцдог. Энд Вьетнам, Малайз, Бруней, Филиппин гээд Зүүн Өмнөд Азийн хэд хэдэн улсын эрх ашиг огтлолцож байдаг газар болох Спартли арлууд, Параселийн арлууд болон Тонкийн булан оршино. Вьетнам, Хятад хоёр 1979 онд эдгээрээс болоод жижиг хэмжээний дайн хүртэл хийж байсан. Энэхүү газрын ойролцоох усан доор ихээхэн хэмжээний байгалийн хий, газрын тосны нөөц байдаг бол усанд нь их хэмжээний загас агнуурын нөөц бий. Түүхчид, судлаачид ч энд тогтоосон хилийн зурвасын талаарх ойлголтыг нэг мөр болгож чаддаггүй ажээ. Энэ орчмыг аль нэг улс нь өөрийн эзэмшилдээ багтаахын тулд 100 гаруй жилийн турш маргалдсаар байгаа ба сүүлийн хэдэн жил БНХАУ бусдыгаа давамгайлахыг оролдож байна. ====БНХАУ, Вьетнамын маргаантай газар нутгууд ==== Вьетнам, Хятад улсын хооронд Өмнөд Хятадын тэнгисийн Парсел болон Спратлиарлын арлын эзэмшлийн асуудлаар олон жилийн турш маргаантай. БНХАУ сүүлийн жилүүдэд энэ арлуудаас болон Филиппинтэй болон бусад улстай хилийн маргаан өрнүүлсэн. Филиппин улс БНХАУ-ыг НҮБ-д мэдүүлж заргалдаад байгаа юм. Эдийн засгийн хувьд өдөр ирэх бүр хүчирхэгжсээр байгаа Хятад Улс сүүлийн жилүүдэд хилийн маргаан будилааны хэргийг байнга өдүүлж, олон улсыг хамарсан маргаан мэтгэлцээн, тулгаралтыг өрнүүлэх болоод байна. ===Дундад азийн улсуудтай маргаантай газар нутгууд === Хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байгаад тусгаарласан Дундад Азийн орнууд буюу Казахстан, Киргизстан, Тажикстан, Туркменстан, Укбекстан зэрэг улсууд 1991 оноос хойш Хятад улсад зурвас газруудаа алдсан. Казахстан улс маргаантай хэсгийн газраасаа 407 км.кв нутгийг, Киргизстан 12 км.кв нутгаа өгчээ. Харин тусгаар тогтносон даруйдаа иргэний дайнд нэрвэгдэн улс төр, эдийн засгийн хувьд маш хүнд байдалд орсон Тажикстан Маркансу гол, Памирын нуруун дахь Сарыгол уулс орчмын 1358 км. кв нутгийг Хятадуудад өгч, газар нутгийн маргаанаа эцэслэсэн. Хятадууд142 мянган км. кв нутаг дэвсгэртэй тус улсаас 28 мянган км. кв нутгийг нь түүхэн болон бусад нотлох баримтын дагуу өөрийн газар нутаг гээд өгөхийг шаардаж байсан ч хэлэлцээрийн явцад ийнхүү бууруулж авчээ. Эдгээр улс нь БНХАУ-ын Шинжаан Уйгурын автономит улстай хил залгаа оршдог. Түрэг хэлтэй эдгээр улсууд ЗХУ-аас өмнө Зүүн Туркестаны бүрэлдэхүүнд Уйгаруудтай хамт оршин тогтнож ирсэн. Энэ нь л хилийн маргаан үүсэхэд хүргэсэн шалтаг. ====Тажикстан==== {{гол|Хятад Тажикстаны маргаантай газар нутгууд}} Нутаг дэвсгэрийн маргааны түүхэн уг сурвалж нь 19 дүгээр зууны үеэс эхэлдэг. Тухайн үед хүч нь суларсан байсан Манж Чин гүрэн, колончлолоо Ази руу идэвхитэй тэлж байсан Хаант Орос улсуудын ашиг сонирхол энэ бүсэд тулжээ. Хил тогтоолт Хаант Оросын давамгайллаар өндөрлөж Манжийн тал сэтгэл дундуур үлдсэн. Энэ асуудал 100 гаруй жил үргэлжилж ЗХУ-ын үед ч шийдэж чадаагүй юм. Харин 1990-ээд оны үед ЗХУ бутарснаар олон салангид бие даасан улсууд бий болж хилийн маргааныг шийдвэрлэхэд Хятадад илүү хялбар болсон байна. Нөгөө талаас БНХАУ нь өөрийн хамгийн тогтворгүй эмзэг бүс нутаг болох Шинжаантай залгадаг хилийнхээ асуудлыг яаралтай тодорхой болгож авах сонирхолтой байжээ. Иймээс Казахстан, Киргизстан улсуудтай маргааныг шийдвэрлэснийхээ дараа 2011 оны нэгдүгээр сард Тажикстан улстай 1877 оноос хойш тодорхойгүй байсан Памирын уулсын бүс дэх хилийн зурвасыг асуудлыг өрийн асуудалтай уяолуулдан шахалт үзүүлэн тохиролцож чадсан байна. Тохиролцооны дүнд 1358 хавтгай дөрвөлжин км нутаг БНХАУ-ын харъяанд орсон түүхтэй. Тажикстаны гадаад хэргийн сайдын мэдээлснээр энэ нутаг нь Хятадтай маргаантай байсан нийт газрын 5.5 хувь болж байгаа аж. ===БНХАУ, Японы маргаантай газар нутгууд === БНХАУ болон Японы хооронд Өмнөд Хятадын тэнгист байдаг Сэнкаку олтригийн бүлэг арлуудыг тойрсон маргаантай. Хоёр талаасаа үе үе тус арал дээр өөрсдийн улсын туг далбаагаа мандуулснаас болж, хоёр улсад нэгнийгээ эсэргүүцсэн жагсаал цуглаан болж, улангассан зарим нь бусдын эд зүйлс, бизнест хохирол учруулах үйлдлүүд хийсээр ирлээ. Иймэрхүү асуудлаас болоод хоёр улс хоорондоо эсэргүүцлийн ноот бичиг солилцохоос эхлээд заримдаа цэрэг, зэвсэг ч хэрэглэх шахдаг. Энэхүү Япончуудын Сенкакү гэдэг арлыг Америкчууд мэдэлдээ байлгаж байгаад 1971 онд Япончуудад өгсөн. Энэхүү арал нь бүр Японы хувь хүний эзэмшилд байдаг. Гэвч үүнийг нь Хятад хүлээн зөвшөөрөхийг огт хүсдэггүй юм. Эдгээр арлын орчмоос байгалийн хийн орд газар илэрсэн нь асуудлыг улам хурцатгадаг ===БНХАУ, Энэтхэгийн маргаантай газар нутгууд === Хятад, Энэтхэг хоёр улс аль хэдийнээс л хил дагуух газар нутаг дээрээ маргалдсаар ирсэн. Тус хоёр улс газрын нутгийн маргаанаас болж хэд хэдэн удаа зэвсэгт мөргөлдөөнд орж,1961-1962 онд бүр дайн хийгээд авсан. Энэхүү маргааны гол учиг нь Британийн колончлогчдын 1914 оны үед Энэтхэг, Хятадын хил орчимд татсан “Мак Махоны шугам” гэгчээс болдог байна. Хятадууд “Энэ шугамыг татсанаараа энэтхэгчүүд анхнаасаа Хятадын мэдэлд байсан Өмнөд Төвдийн нутгийг авсан” гэж гомдоллодог. Энэхүү шугамын дагуу 700 км үргэлжилдэг нутгийг манайх гэж маргалдсаар ирсэн. Энэ нь 80 мянган км. кв нутаг дэвсгэр гэсэн үг ажээ.ЭнэтхэгийнУттараханд, Ладах, Араначал-Прадеш, Жамму, Кашмир зэрэг мужид Хятадууд үе үе нэвтэрдэг. ===БНХАУ, Бутаны маргаантай газар нутгууд === Хятад, Энэтхэгийн дунд Гималайн уулс дунд оршдог Бутан улс нь газрын нутгийн хувьд жижигхэн. БНХАУ бутанд Хятадын 270 км.кв “нутаг” бий хэмээн шаарддаг байна. Бутан улс газар нутгаар жижиг болохоор ямар ч байсан газраа өгөх эрхгүй гэдэг ажээ. Тиймээс ч тус улс Хятадтай залгадаг хилээ хаан, өмнөд хөрш Энэтхэг улстай бүх талаар хамтран ажиллах бодлого хэрэгжүүлдэг байна. ===БНХАУ, Мьянмарын маргаантай газар нутгууд === БНХАУ-ын дөнгөж байгуулагдсаны дараа Ардын чөлөөлөх арми нь Бирмд үүрлэсэн Гоминданы үлдэгдлийг бут цохихоор тус улсын нутагт цөмрөн ороод буцаж гараагүй байна. Үүнийг Бирмийн эрх баригчид удаа дараа шаардсан боловч цэргээ гаргаагүй учир 1955 онд цэргийн хүчээр хөөн гаргахаар дайн хийжээ. Шинээр байгуулагдсан БНХАУ-ыг олон улсаар хүлээн зөвшөөрүүлөх зорилготой Хятадууд Бирмээс цэргээ гаргаж газар нутгийн шинэ хэлэлцээр байгуулжээ. Түүний дараа Хятад улс Бирмийн Качин хэмээх газрыг Өмнөд Төвдийн нэг хэсэг үзэж маргаан дэгдээж үүнийгээ одоо ч үргэлжлүүлж байна. == БНХАУ-ын санаархаж байгаа газар нутгууд == * Тайваний олон улсын эрх == Мөн үзэх == * [[Зөвлөлт-хятадын хилийн маргаанууд]] * [[Зөвлөлт-Хятадын хилийн дайнууд]] * [[Дорнод хятадын төмөр замын зэвсэгт мөргөлдөөн]] * [[Жаланашколь нуурын Зөвлөлт-Хятадын хилийн зэвсэгт мөргөлдөөн]] == Судалгааны бүтээл == * Бубенин Виталий.Кровавый снег Даманского. События 1966–1969 гг.=2004 он. * Мусалов Андрей.Даманский и Жаланашколь. Советско-китайский вооруженный конфликт 1969 года. 2005 он. * Дзержинцы. Составитель А. Садыков.Издательство "Казахстан". Алма-Ата, 1975г. == Эх сурвалжууд == * [http://www.damanski-zhenbao.ru/index.htm Даманский-Чжэньбао — история пограничных конфликтов в Азиатско-Тихоокеанском регионе] * [http://www.coldwar.ru/conflicts/china/sino-soviet_border_conflict.php Начало и развитие пограничной конфронтации между Советским Союзом и Китаем] * {{cite web|author=Валерий Яременко.|url=http://www.polit.ru/article/2009/03/17/china/|title=Горячий остров. К юбилею советско-китайской войны|work=Полит.ру|date=17.03.2009|archiveurl=http://www.webcitation.org/67Y6WCvly|archivedate=2012-05-10}} * ''Рябушкин Д. С.'' Остров Даманский. 2 марта 1969 года // [http://teacher.syktsu.ru/02/liter/022.htm Вопросы истории. 2004. № 5. С. 148–152]. {{dead link}} * [http://www.tribuna.ru/articles/2009/03/05/article6503/ Остров преткновения (40 лет)] {{dead link |url=http://www.tribuna.ru/articles/2009/03/05/article6503/ |id=20091021052300}} * д/ф [http://rutube.ru/tracks/1335741.html «Остров Даманский. 1969 год»] (2004) * [http://fuyuan.ru/2188/ Китайский музей на острове Даманский, посвященный столкновениям советских и китайских пограничников] * В Омске вспоминают героя советско-китайского конфликта Ивана Стрельникова http://tvoiomsk.ru/item.asp?id=19710 * [http://peacekeeping-centre.in.ua/Museum/China/Book-Damanskiy.htm Конфликт на острове Даманский. Книга памяти] ==Зүүлтүүд== ==Эшлэл== {{Reflist|2}} ==Гадаад холбоос== *[http://www.lib.utexas.edu/maps/middle_east_and_asia/china_ussr_e_88.jpg Map showing some of the disputed areas] *[http://www.damanski-zhenbao.ru/index_en.htm Damanski-Zhenbao website] *[http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB49/ Sino-Soviet Border Conflict, 1969] *[http://www.cna.org/sites/default/files/research/D0022974.A2.pdf The Sino-Soviet Border Conflict - Deterrence, Escalation, and the Threat of Nuclear War in 1969] {{DEFAULTSORT:Хятадын газар нутгийн санаархал}} [[Ангилал:Хятадын түүх]] [[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]] [[Ангилал:Хятадын хилийн мөргөлдөөнүүд]] [[Ангилал:Хятадуудын оролцсон дайн]] [[Ангилал:БНХАУ-ын оролцсон дайн тулаан]] 2r4m7e6c9gu20lit3velttjud1a091l 707564 707563 2022-08-07T16:10:42Z 95.111.217.180 wikitext text/x-wiki [[Файл:Чин улс.png|thumb|400px|Чин гүрний хил хязгаарыг БНХАУ-ын харьцуулсан байдал]] [[Хятад|БНХАУ]] нь [[Монгол Улс]], [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Умард Солонгос]], [[Лаос|Лаосаас]] бусад өөрийн хөрш улс орнуудтай хилийн нутаг дэвсгэрийн маргаантай. Хилийн шугам, нутаг дэвсгэрийн маргаантай асуудлаас гадна бусад улс орнуудын газар нутагт шунасан Хятадын газар нутгийн санаархал гэсэн албан бус бодлого байдаг. Хятадууд хил залгаа том жижиг ихэнх улстай газар нутгийн маргаан хийсээр, тэр нь заримдаа хурцдаж, дайн байлдаан хүртэл гаргах шахдаг болсон. БНХАУ-тай хил залгаа улс орнуудын хувьд асар их болгоомжтой хандахгүй бол асуудал хүндэрч болзошгүй гэж эмээдэг ч улсынхаа хил хязгаарын бүрэн бүтэн байдлын төлөө бүгдийг хийж байгаа. Хятадын газар нутгийн санаархалыг ил тодоор нийтэд тунхаглаж байсан хүн нь Мао Зэдун юм. Мао Зэ Дуны өөрийн болгох зорилготой байсан газар нутгийн жагсаалтад Бирм, Лаос, Энэтхэгийн хойд бүс нутаг, Непал, Бутан, Таиланд, Малайз, Сингапур, Киргиз, Монгол, Тайвань, өмнөд Казахстан, Афганистаны Бахдашан суурин, алс дорнодын зүүн өмнөдөөс Охотск хүртэлх нутаг бичигдсэн байсан. == Шийдвэрлэсэн маргаанууд == ===Дундад азийн улсуудтай маргаантай газар нутгууд === Хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байгаад тусгаарласан Дундад Азийн орнууд буюу Казахстан, Киргизстан, Тажикстан, Туркменстан, Укбекстан зэрэг улсууд 1991 оноос хойш Хятад улсад зурвас газруудаа алдсан. Казахстан улс маргаантай хэсгийн газраасаа 407 км.кв нутгийг, Киргизстан 12 км.кв нутгаа өгчээ. Харин тусгаар тогтносон даруйдаа иргэний дайнд нэрвэгдэн улс төр, эдийн засгийн хувьд маш хүнд байдалд орсон Тажикстан Маркансу гол, Памирын нуруун дахь Сарыгол уулс орчмын 1358 км. кв нутгийг Хятадуудад өгч, газар нутгийн маргаанаа эцэслэсэн. Хятадууд142 мянган км. кв нутаг дэвсгэртэй тус улсаас 28 мянган км. кв нутгийг нь түүхэн болон бусад нотлох баримтын дагуу өөрийн газар нутаг гээд өгөхийг шаардаж байсан ч хэлэлцээрийн явцад ийнхүү бууруулж авчээ. Эдгээр улс нь БНХАУ-ын Шинжаан Уйгурын автономит улстай хил залгаа оршдог. Түрэг хэлтэй эдгээр улсууд ЗХУ-аас өмнө Зүүн Туркестаны бүрэлдэхүүнд Уйгаруудтай хамт оршин тогтнож ирсэн. Энэ нь л хилийн маргаан үүсэхэд хүргэсэн шалтаг. ====Тажикстан==== {{гол|Хятад Тажикстаны маргаантай газар нутгууд}} Нутаг дэвсгэрийн маргааны түүхэн уг сурвалж нь 19 дүгээр зууны үеэс эхэлдэг. Тухайн үед хүч нь суларсан байсан Манж Чин гүрэн, колончлолоо Ази руу идэвхитэй тэлж байсан Хаант Орос улсуудын ашиг сонирхол энэ бүсэд тулжээ. Хил тогтоолт Хаант Оросын давамгайллаар өндөрлөж Манжийн тал сэтгэл дундуур үлдсэн. Энэ асуудал 100 гаруй жил үргэлжилж ЗХУ-ын үед ч шийдэж чадаагүй юм. Харин 1990-ээд оны үед ЗХУ бутарснаар олон салангид бие даасан улсууд бий болж хилийн маргааныг шийдвэрлэхэд Хятадад илүү хялбар болсон байна. Нөгөө талаас БНХАУ нь өөрийн хамгийн тогтворгүй эмзэг бүс нутаг болох Шинжаантай залгадаг хилийнхээ асуудлыг яаралтай тодорхой болгож авах сонирхолтой байжээ. Иймээс Казахстан, Киргизстан улсуудтай маргааныг шийдвэрлэснийхээ дараа 2011 оны нэгдүгээр сард Тажикстан улстай 1877 оноос хойш тодорхойгүй байсан Памирын уулсын бүс дэх хилийн зурвасыг асуудлыг өрийн асуудалтай уяолуулдан шахалт үзүүлэн тохиролцож чадсан байна. Тохиролцооны дүнд 1358 хавтгай дөрвөлжин км нутаг БНХАУ-ын харъяанд орсон түүхтэй. Тажикстаны гадаад хэргийн сайдын мэдээлснээр энэ нутаг нь Хятадтай маргаантай байсан нийт газрын 5.5 хувь болж байгаа аж. ===БНХАУ, Мьянмарын маргаантай газар нутгууд === БНХАУ-ын дөнгөж байгуулагдсаны дараа Ардын чөлөөлөх арми нь Бирмд үүрлэсэн Гоминданы үлдэгдлийг бут цохихоор тус улсын нутагт цөмрөн ороод буцаж гараагүй байна. Үүнийг Бирмийн эрх баригчид удаа дараа шаардсан боловч цэргээ гаргаагүй учир 1955 онд цэргийн хүчээр хөөн гаргахаар дайн хийжээ. Шинээр байгуулагдсан БНХАУ-ыг олон улсаар хүлээн зөвшөөрүүлөх зорилготой Хятадууд Бирмээс цэргээ гаргаж газар нутгийн шинэ хэлэлцээр байгуулжээ. Түүний дараа Хятад улс Бирмийн Качин хэмээх газрыг Өмнөд Төвдийн нэг хэсэг үзэж маргаан дэгдээж үүнийгээ одоо ч үргэлжлүүлж байна. == Өнөөдрийн БНХАУ-ын хилийн маргаантай газар нутгууд == ===Тайванийн асуудал === БНХАУ байгуулагдах хүртэл албан ёсоор Хятад улсад багтаж байсан Тайвань арал эдүгээ тус улсын хувьд маргаантай газар нутаг байдаг. 1949 онд БНХАУ байгуулагдахын өмнөхөн коммунистуудад шахагдсан Чан Кай Ши тэргүүтэй Гоминданыхан Тайвань арал руу зугатаж очин БНХУ-г байгуулсан түүхтэй. 1949 оноос хойш Тайваний асуудал БНХАУ-ын хувьд байнгын маргаантай байсаар ирсэн.Тус улс нь 10 гаруй жил Хятадыг НҮБ-д төлөөлж байсан. Эдүгээ харин Тайвань арал эх газрын бүрэн хараат улс хэмээгдэж газрын зураг дээр Хятадтай адил өнгөөр тэмдэглэгдэх болсон. БНХАУ сүүлийн хэдэн жил Тайвань бол Хятадынх гэдгийг дэлхий нийтэд ойлгуулах томоохон шийдвэрүүдийг гаргасаар ирсэн. Тайвань арлынхны хувьд эх газрын Хятадын нэг хэсэг нь Монгол Улс болон Оросын автономит Тува улс мөн хэмээн эдүгээ ч иймэрхүү газрын зураг хэвлэн тараасаар байдаг. === Өмнөд Хятадын тэнгис дэх маргаантай газар нутгууд === Хятадын өмнөд хэсэгт тэнгисийн эрэг дагуу оршдог бүлэг хэдэн арал байдаг.Тэдгээр арал болон ойр орчмынх нь газар нутгийг Өмнөд Хятадын далайн бүс хэмээн хятадууд ярьдаг. Гэвч тухайн бүс нутаг дахь бусад улс орнууд ч өөр өөрсдийн хэлээр тэрхүү нутгийг нэрлэж хилийн маргаанд оролцдог. Энд Вьетнам, Малайз, Бруней, Филиппин гээд Зүүн Өмнөд Азийн хэд хэдэн улсын эрх ашиг огтлолцож байдаг газар болох Спартли арлууд, Параселийн арлууд болон Тонкийн булан оршино. Вьетнам, Хятад хоёр 1979 онд эдгээрээс болоод жижиг хэмжээний дайн хүртэл хийж байсан. Энэхүү газрын ойролцоох усан доор ихээхэн хэмжээний байгалийн хий, газрын тосны нөөц байдаг бол усанд нь их хэмжээний загас агнуурын нөөц бий. Түүхчид, судлаачид ч энд тогтоосон хилийн зурвасын талаарх ойлголтыг нэг мөр болгож чаддаггүй ажээ. Энэ орчмыг аль нэг улс нь өөрийн эзэмшилдээ багтаахын тулд 100 гаруй жилийн турш маргалдсаар байгаа ба сүүлийн хэдэн жил БНХАУ бусдыгаа давамгайлахыг оролдож байна. ===БНХАУ, Вьетнамын маргаантай газар нутгууд === Вьетнам, Хятад улсын хооронд Өмнөд Хятадын тэнгисийн Парсел болон Спратлиарлын арлын эзэмшлийн асуудлаар олон жилийн турш маргаантай. БНХАУ сүүлийн жилүүдэд энэ арлуудаас болон Филиппинтэй болон бусад улстай хилийн маргаан өрнүүлсэн. Филиппин улс БНХАУ-ыг НҮБ-д мэдүүлж заргалдаад байгаа юм. Эдийн засгийн хувьд өдөр ирэх бүр хүчирхэгжсээр байгаа Хятад Улс сүүлийн жилүүдэд хилийн маргаан будилааны хэргийг байнга өдүүлж, олон улсыг хамарсан маргаан мэтгэлцээн, тулгаралтыг өрнүүлэх болоод байна. ===БНХАУ, Японы маргаантай газар нутгууд === БНХАУ болон Японы хооронд Өмнөд Хятадын тэнгист байдаг Сэнкаку олтригийн бүлэг арлуудыг тойрсон маргаантай. Хоёр талаасаа үе үе тус арал дээр өөрсдийн улсын туг далбаагаа мандуулснаас болж, хоёр улсад нэгнийгээ эсэргүүцсэн жагсаал цуглаан болж, улангассан зарим нь бусдын эд зүйлс, бизнест хохирол учруулах үйлдлүүд хийсээр ирлээ. Иймэрхүү асуудлаас болоод хоёр улс хоорондоо эсэргүүцлийн ноот бичиг солилцохоос эхлээд заримдаа цэрэг, зэвсэг ч хэрэглэх шахдаг. Энэхүү Япончуудын Сенкакү гэдэг арлыг Америкчууд мэдэлдээ байлгаж байгаад 1971 онд Япончуудад өгсөн. Энэхүү арал нь бүр Японы хувь хүний эзэмшилд байдаг. Гэвч үүнийг нь Хятад хүлээн зөвшөөрөхийг огт хүсдэггүй юм. Эдгээр арлын орчмоос байгалийн хийн орд газар илэрсэн нь асуудлыг улам хурцатгадаг ===БНХАУ, Энэтхэгийн маргаантай газар нутгууд === Хятад, Энэтхэг хоёр улс аль хэдийнээс л хил дагуух газар нутаг дээрээ маргалдсаар ирсэн. Тус хоёр улс газрын нутгийн маргаанаас болж хэд хэдэн удаа зэвсэгт мөргөлдөөнд орж,1961-1962 онд бүр дайн хийгээд авсан. Энэхүү маргааны гол учиг нь Британийн колончлогчдын 1914 оны үед Энэтхэг, Хятадын хил орчимд татсан “Мак Махоны шугам” гэгчээс болдог байна. Хятадууд “Энэ шугамыг татсанаараа энэтхэгчүүд анхнаасаа Хятадын мэдэлд байсан Өмнөд Төвдийн нутгийг авсан” гэж гомдоллодог. Энэхүү шугамын дагуу 700 км үргэлжилдэг нутгийг манайх гэж маргалдсаар ирсэн. Энэ нь 80 мянган км. кв нутаг дэвсгэр гэсэн үг ажээ.ЭнэтхэгийнУттараханд, Ладах, Араначал-Прадеш, Жамму, Кашмир зэрэг мужид Хятадууд үе үе нэвтэрдэг. ===БНХАУ, Бутаны маргаантай газар нутгууд === Хятад, Энэтхэгийн дунд Гималайн уулс дунд оршдог Бутан улс нь газрын нутгийн хувьд жижигхэн. БНХАУ бутанд Хятадын 270 км.кв “нутаг” бий хэмээн шаарддаг байна. Бутан улс газар нутгаар жижиг болохоор ямар ч байсан газраа өгөх эрхгүй гэдэг ажээ. Тиймээс ч тус улс Хятадтай залгадаг хилээ хаан, өмнөд хөрш Энэтхэг улстай бүх талаар хамтран ажиллах бодлого хэрэгжүүлдэг байна. == БНХАУ-ын санаархаж байгаа газар нутгууд == * Тайваний олон улсын эрх == Мөн үзэх == * [[Зөвлөлт-хятадын хилийн маргаанууд]] * [[Зөвлөлт-Хятадын хилийн дайнууд]] * [[Дорнод хятадын төмөр замын зэвсэгт мөргөлдөөн]] * [[Жаланашколь нуурын Зөвлөлт-Хятадын хилийн зэвсэгт мөргөлдөөн]] == Судалгааны бүтээл == * Бубенин Виталий.Кровавый снег Даманского. События 1966–1969 гг.=2004 он. * Мусалов Андрей.Даманский и Жаланашколь. Советско-китайский вооруженный конфликт 1969 года. 2005 он. * Дзержинцы. Составитель А. Садыков.Издательство "Казахстан". Алма-Ата, 1975г. == Эх сурвалжууд == * [http://www.damanski-zhenbao.ru/index.htm Даманский-Чжэньбао — история пограничных конфликтов в Азиатско-Тихоокеанском регионе] * [http://www.coldwar.ru/conflicts/china/sino-soviet_border_conflict.php Начало и развитие пограничной конфронтации между Советским Союзом и Китаем] * {{cite web|author=Валерий Яременко.|url=http://www.polit.ru/article/2009/03/17/china/|title=Горячий остров. К юбилею советско-китайской войны|work=Полит.ру|date=17.03.2009|archiveurl=http://www.webcitation.org/67Y6WCvly|archivedate=2012-05-10}} * ''Рябушкин Д. С.'' Остров Даманский. 2 марта 1969 года // [http://teacher.syktsu.ru/02/liter/022.htm Вопросы истории. 2004. № 5. С. 148–152]. {{dead link}} * [http://www.tribuna.ru/articles/2009/03/05/article6503/ Остров преткновения (40 лет)] {{dead link |url=http://www.tribuna.ru/articles/2009/03/05/article6503/ |id=20091021052300}} * д/ф [http://rutube.ru/tracks/1335741.html «Остров Даманский. 1969 год»] (2004) * [http://fuyuan.ru/2188/ Китайский музей на острове Даманский, посвященный столкновениям советских и китайских пограничников] * В Омске вспоминают героя советско-китайского конфликта Ивана Стрельникова http://tvoiomsk.ru/item.asp?id=19710 * [http://peacekeeping-centre.in.ua/Museum/China/Book-Damanskiy.htm Конфликт на острове Даманский. Книга памяти] ==Зүүлтүүд== ==Эшлэл== {{Reflist|2}} ==Гадаад холбоос== *[http://www.lib.utexas.edu/maps/middle_east_and_asia/china_ussr_e_88.jpg Map showing some of the disputed areas] *[http://www.damanski-zhenbao.ru/index_en.htm Damanski-Zhenbao website] *[http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB49/ Sino-Soviet Border Conflict, 1969] *[http://www.cna.org/sites/default/files/research/D0022974.A2.pdf The Sino-Soviet Border Conflict - Deterrence, Escalation, and the Threat of Nuclear War in 1969] {{DEFAULTSORT:Хятадын газар нутгийн санаархал}} [[Ангилал:Хятадын түүх]] [[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]] [[Ангилал:Хятадын хилийн мөргөлдөөнүүд]] [[Ангилал:Хятадуудын оролцсон дайн]] [[Ангилал:БНХАУ-ын оролцсон дайн тулаан]] 8idz37cwfue1rrww2rksbmo557u2zhf 707565 707564 2022-08-07T16:13:24Z 95.111.217.180 /* Өнөөдрийн БНХАУ-ын хилийн маргаантай газар нутгууд */ wikitext text/x-wiki [[Файл:Чин улс.png|thumb|400px|Чин гүрний хил хязгаарыг БНХАУ-ын харьцуулсан байдал]] [[Хятад|БНХАУ]] нь [[Монгол Улс]], [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Умард Солонгос]], [[Лаос|Лаосаас]] бусад өөрийн хөрш улс орнуудтай хилийн нутаг дэвсгэрийн маргаантай. Хилийн шугам, нутаг дэвсгэрийн маргаантай асуудлаас гадна бусад улс орнуудын газар нутагт шунасан Хятадын газар нутгийн санаархал гэсэн албан бус бодлого байдаг. Хятадууд хил залгаа том жижиг ихэнх улстай газар нутгийн маргаан хийсээр, тэр нь заримдаа хурцдаж, дайн байлдаан хүртэл гаргах шахдаг болсон. БНХАУ-тай хил залгаа улс орнуудын хувьд асар их болгоомжтой хандахгүй бол асуудал хүндэрч болзошгүй гэж эмээдэг ч улсынхаа хил хязгаарын бүрэн бүтэн байдлын төлөө бүгдийг хийж байгаа. Хятадын газар нутгийн санаархалыг ил тодоор нийтэд тунхаглаж байсан хүн нь Мао Зэдун юм. Мао Зэ Дуны өөрийн болгох зорилготой байсан газар нутгийн жагсаалтад Бирм, Лаос, Энэтхэгийн хойд бүс нутаг, Непал, Бутан, Таиланд, Малайз, Сингапур, Киргиз, Монгол, Тайвань, өмнөд Казахстан, Афганистаны Бахдашан суурин, алс дорнодын зүүн өмнөдөөс Охотск хүртэлх нутаг бичигдсэн байсан. == Шийдвэрлэсэн маргаанууд == ===Дундад азийн улсуудтай маргаантай газар нутгууд === Хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байгаад тусгаарласан Дундад Азийн орнууд буюу Казахстан, Киргизстан, Тажикстан, Туркменстан, Укбекстан зэрэг улсууд 1991 оноос хойш Хятад улсад зурвас газруудаа алдсан. Казахстан улс маргаантай хэсгийн газраасаа 407 км.кв нутгийг, Киргизстан 12 км.кв нутгаа өгчээ. Харин тусгаар тогтносон даруйдаа иргэний дайнд нэрвэгдэн улс төр, эдийн засгийн хувьд маш хүнд байдалд орсон Тажикстан Маркансу гол, Памирын нуруун дахь Сарыгол уулс орчмын 1358 км. кв нутгийг Хятадуудад өгч, газар нутгийн маргаанаа эцэслэсэн. Хятадууд142 мянган км. кв нутаг дэвсгэртэй тус улсаас 28 мянган км. кв нутгийг нь түүхэн болон бусад нотлох баримтын дагуу өөрийн газар нутаг гээд өгөхийг шаардаж байсан ч хэлэлцээрийн явцад ийнхүү бууруулж авчээ. Эдгээр улс нь БНХАУ-ын Шинжаан Уйгурын автономит улстай хил залгаа оршдог. Түрэг хэлтэй эдгээр улсууд ЗХУ-аас өмнө Зүүн Туркестаны бүрэлдэхүүнд Уйгаруудтай хамт оршин тогтнож ирсэн. Энэ нь л хилийн маргаан үүсэхэд хүргэсэн шалтаг. ====Тажикстан==== {{гол|Хятад Тажикстаны маргаантай газар нутгууд}} Нутаг дэвсгэрийн маргааны түүхэн уг сурвалж нь 19 дүгээр зууны үеэс эхэлдэг. Тухайн үед хүч нь суларсан байсан Манж Чин гүрэн, колончлолоо Ази руу идэвхитэй тэлж байсан Хаант Орос улсуудын ашиг сонирхол энэ бүсэд тулжээ. Хил тогтоолт Хаант Оросын давамгайллаар өндөрлөж Манжийн тал сэтгэл дундуур үлдсэн. Энэ асуудал 100 гаруй жил үргэлжилж ЗХУ-ын үед ч шийдэж чадаагүй юм. Харин 1990-ээд оны үед ЗХУ бутарснаар олон салангид бие даасан улсууд бий болж хилийн маргааныг шийдвэрлэхэд Хятадад илүү хялбар болсон байна. Нөгөө талаас БНХАУ нь өөрийн хамгийн тогтворгүй эмзэг бүс нутаг болох Шинжаантай залгадаг хилийнхээ асуудлыг яаралтай тодорхой болгож авах сонирхолтой байжээ. Иймээс Казахстан, Киргизстан улсуудтай маргааныг шийдвэрлэснийхээ дараа 2011 оны нэгдүгээр сард Тажикстан улстай 1877 оноос хойш тодорхойгүй байсан Памирын уулсын бүс дэх хилийн зурвасыг асуудлыг өрийн асуудалтай уяолуулдан шахалт үзүүлэн тохиролцож чадсан байна. Тохиролцооны дүнд 1358 хавтгай дөрвөлжин км нутаг БНХАУ-ын харъяанд орсон түүхтэй. Тажикстаны гадаад хэргийн сайдын мэдээлснээр энэ нутаг нь Хятадтай маргаантай байсан нийт газрын 5.5 хувь болж байгаа аж. ===БНХАУ, Мьянмарын маргаантай газар нутгууд === БНХАУ-ын дөнгөж байгуулагдсаны дараа Ардын чөлөөлөх арми нь Бирмд үүрлэсэн Гоминданы үлдэгдлийг бут цохихоор тус улсын нутагт цөмрөн ороод буцаж гараагүй байна. Үүнийг Бирмийн эрх баригчид удаа дараа шаардсан боловч цэргээ гаргаагүй учир 1955 онд цэргийн хүчээр хөөн гаргахаар дайн хийжээ. Шинээр байгуулагдсан БНХАУ-ыг олон улсаар хүлээн зөвшөөрүүлөх зорилготой Хятадууд Бирмээс цэргээ гаргаж газар нутгийн шинэ хэлэлцээр байгуулжээ. Түүний дараа Хятад улс Бирмийн Качин хэмээх газрыг Өмнөд Төвдийн нэг хэсэг үзэж маргаан дэгдээж үүнийгээ одоо ч үргэлжлүүлж байна. == Өнөөдрийн БНХАУ-ын хилийн маргаантай газар нутгууд == [[Файл:Territory dispute of China 2020.png|thumb|2020 онд Хятадын газар нутгийн маргаан.]] ===Тайванийн асуудал === БНХАУ байгуулагдах хүртэл албан ёсоор Хятад улсад багтаж байсан Тайвань арал эдүгээ тус улсын хувьд маргаантай газар нутаг байдаг. 1949 онд БНХАУ байгуулагдахын өмнөхөн коммунистуудад шахагдсан Чан Кай Ши тэргүүтэй Гоминданыхан Тайвань арал руу зугатаж очин БНХУ-г байгуулсан түүхтэй. 1949 оноос хойш Тайваний асуудал БНХАУ-ын хувьд байнгын маргаантай байсаар ирсэн.Тус улс нь 10 гаруй жил Хятадыг НҮБ-д төлөөлж байсан. Эдүгээ харин Тайвань арал эх газрын бүрэн хараат улс хэмээгдэж газрын зураг дээр Хятадтай адил өнгөөр тэмдэглэгдэх болсон. БНХАУ сүүлийн хэдэн жил Тайвань бол Хятадынх гэдгийг дэлхий нийтэд ойлгуулах томоохон шийдвэрүүдийг гаргасаар ирсэн. Тайвань арлынхны хувьд эх газрын Хятадын нэг хэсэг нь Монгол Улс болон Оросын автономит Тува улс мөн хэмээн эдүгээ ч иймэрхүү газрын зураг хэвлэн тараасаар байдаг. === Өмнөд Хятадын тэнгис дэх маргаантай газар нутгууд === Хятадын өмнөд хэсэгт тэнгисийн эрэг дагуу оршдог бүлэг хэдэн арал байдаг.Тэдгээр арал болон ойр орчмынх нь газар нутгийг Өмнөд Хятадын далайн бүс хэмээн хятадууд ярьдаг. Гэвч тухайн бүс нутаг дахь бусад улс орнууд ч өөр өөрсдийн хэлээр тэрхүү нутгийг нэрлэж хилийн маргаанд оролцдог. Энд Вьетнам, Малайз, Бруней, Филиппин гээд Зүүн Өмнөд Азийн хэд хэдэн улсын эрх ашиг огтлолцож байдаг газар болох Спартли арлууд, Параселийн арлууд болон Тонкийн булан оршино. Вьетнам, Хятад хоёр 1979 онд эдгээрээс болоод жижиг хэмжээний дайн хүртэл хийж байсан. Энэхүү газрын ойролцоох усан доор ихээхэн хэмжээний байгалийн хий, газрын тосны нөөц байдаг бол усанд нь их хэмжээний загас агнуурын нөөц бий. Түүхчид, судлаачид ч энд тогтоосон хилийн зурвасын талаарх ойлголтыг нэг мөр болгож чаддаггүй ажээ. Энэ орчмыг аль нэг улс нь өөрийн эзэмшилдээ багтаахын тулд 100 гаруй жилийн турш маргалдсаар байгаа ба сүүлийн хэдэн жил БНХАУ бусдыгаа давамгайлахыг оролдож байна. ===БНХАУ, Вьетнамын маргаантай газар нутгууд === Вьетнам, Хятад улсын хооронд Өмнөд Хятадын тэнгисийн Парсел болон Спратлиарлын арлын эзэмшлийн асуудлаар олон жилийн турш маргаантай. БНХАУ сүүлийн жилүүдэд энэ арлуудаас болон Филиппинтэй болон бусад улстай хилийн маргаан өрнүүлсэн. Филиппин улс БНХАУ-ыг НҮБ-д мэдүүлж заргалдаад байгаа юм. Эдийн засгийн хувьд өдөр ирэх бүр хүчирхэгжсээр байгаа Хятад Улс сүүлийн жилүүдэд хилийн маргаан будилааны хэргийг байнга өдүүлж, олон улсыг хамарсан маргаан мэтгэлцээн, тулгаралтыг өрнүүлэх болоод байна. ===БНХАУ, Японы маргаантай газар нутгууд === БНХАУ болон Японы хооронд Өмнөд Хятадын тэнгист байдаг Сэнкаку олтригийн бүлэг арлуудыг тойрсон маргаантай. Хоёр талаасаа үе үе тус арал дээр өөрсдийн улсын туг далбаагаа мандуулснаас болж, хоёр улсад нэгнийгээ эсэргүүцсэн жагсаал цуглаан болж, улангассан зарим нь бусдын эд зүйлс, бизнест хохирол учруулах үйлдлүүд хийсээр ирлээ. Иймэрхүү асуудлаас болоод хоёр улс хоорондоо эсэргүүцлийн ноот бичиг солилцохоос эхлээд заримдаа цэрэг, зэвсэг ч хэрэглэх шахдаг. Энэхүү Япончуудын Сенкакү гэдэг арлыг Америкчууд мэдэлдээ байлгаж байгаад 1971 онд Япончуудад өгсөн. Энэхүү арал нь бүр Японы хувь хүний эзэмшилд байдаг. Гэвч үүнийг нь Хятад хүлээн зөвшөөрөхийг огт хүсдэггүй юм. Эдгээр арлын орчмоос байгалийн хийн орд газар илэрсэн нь асуудлыг улам хурцатгадаг ===БНХАУ, Энэтхэгийн маргаантай газар нутгууд === Хятад, Энэтхэг хоёр улс аль хэдийнээс л хил дагуух газар нутаг дээрээ маргалдсаар ирсэн. Тус хоёр улс газрын нутгийн маргаанаас болж хэд хэдэн удаа зэвсэгт мөргөлдөөнд орж,1961-1962 онд бүр дайн хийгээд авсан. Энэхүү маргааны гол учиг нь Британийн колончлогчдын 1914 оны үед Энэтхэг, Хятадын хил орчимд татсан “Мак Махоны шугам” гэгчээс болдог байна. Хятадууд “Энэ шугамыг татсанаараа энэтхэгчүүд анхнаасаа Хятадын мэдэлд байсан Өмнөд Төвдийн нутгийг авсан” гэж гомдоллодог. Энэхүү шугамын дагуу 700 км үргэлжилдэг нутгийг манайх гэж маргалдсаар ирсэн. Энэ нь 80 мянган км. кв нутаг дэвсгэр гэсэн үг ажээ.ЭнэтхэгийнУттараханд, Ладах, Араначал-Прадеш, Жамму, Кашмир зэрэг мужид Хятадууд үе үе нэвтэрдэг. ===БНХАУ, Бутаны маргаантай газар нутгууд === Хятад, Энэтхэгийн дунд Гималайн уулс дунд оршдог Бутан улс нь газрын нутгийн хувьд жижигхэн. БНХАУ бутанд Хятадын 270 км.кв “нутаг” бий хэмээн шаарддаг байна. Бутан улс газар нутгаар жижиг болохоор ямар ч байсан газраа өгөх эрхгүй гэдэг ажээ. Тиймээс ч тус улс Хятадтай залгадаг хилээ хаан, өмнөд хөрш Энэтхэг улстай бүх талаар хамтран ажиллах бодлого хэрэгжүүлдэг байна. == БНХАУ-ын санаархаж байгаа газар нутгууд == * Тайваний олон улсын эрх == Мөн үзэх == * [[Зөвлөлт-хятадын хилийн маргаанууд]] * [[Зөвлөлт-Хятадын хилийн дайнууд]] * [[Дорнод хятадын төмөр замын зэвсэгт мөргөлдөөн]] * [[Жаланашколь нуурын Зөвлөлт-Хятадын хилийн зэвсэгт мөргөлдөөн]] == Судалгааны бүтээл == * Бубенин Виталий.Кровавый снег Даманского. События 1966–1969 гг.=2004 он. * Мусалов Андрей.Даманский и Жаланашколь. Советско-китайский вооруженный конфликт 1969 года. 2005 он. * Дзержинцы. Составитель А. Садыков.Издательство "Казахстан". Алма-Ата, 1975г. == Эх сурвалжууд == * [http://www.damanski-zhenbao.ru/index.htm Даманский-Чжэньбао — история пограничных конфликтов в Азиатско-Тихоокеанском регионе] * [http://www.coldwar.ru/conflicts/china/sino-soviet_border_conflict.php Начало и развитие пограничной конфронтации между Советским Союзом и Китаем] * {{cite web|author=Валерий Яременко.|url=http://www.polit.ru/article/2009/03/17/china/|title=Горячий остров. К юбилею советско-китайской войны|work=Полит.ру|date=17.03.2009|archiveurl=http://www.webcitation.org/67Y6WCvly|archivedate=2012-05-10}} * ''Рябушкин Д. С.'' Остров Даманский. 2 марта 1969 года // [http://teacher.syktsu.ru/02/liter/022.htm Вопросы истории. 2004. № 5. С. 148–152]. {{dead link}} * [http://www.tribuna.ru/articles/2009/03/05/article6503/ Остров преткновения (40 лет)] {{dead link |url=http://www.tribuna.ru/articles/2009/03/05/article6503/ |id=20091021052300}} * д/ф [http://rutube.ru/tracks/1335741.html «Остров Даманский. 1969 год»] (2004) * [http://fuyuan.ru/2188/ Китайский музей на острове Даманский, посвященный столкновениям советских и китайских пограничников] * В Омске вспоминают героя советско-китайского конфликта Ивана Стрельникова http://tvoiomsk.ru/item.asp?id=19710 * [http://peacekeeping-centre.in.ua/Museum/China/Book-Damanskiy.htm Конфликт на острове Даманский. Книга памяти] ==Зүүлтүүд== ==Эшлэл== {{Reflist|2}} ==Гадаад холбоос== *[http://www.lib.utexas.edu/maps/middle_east_and_asia/china_ussr_e_88.jpg Map showing some of the disputed areas] *[http://www.damanski-zhenbao.ru/index_en.htm Damanski-Zhenbao website] *[http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB49/ Sino-Soviet Border Conflict, 1969] *[http://www.cna.org/sites/default/files/research/D0022974.A2.pdf The Sino-Soviet Border Conflict - Deterrence, Escalation, and the Threat of Nuclear War in 1969] {{DEFAULTSORT:Хятадын газар нутгийн санаархал}} [[Ангилал:Хятадын түүх]] [[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]] [[Ангилал:Хятадын хилийн мөргөлдөөнүүд]] [[Ангилал:Хятадуудын оролцсон дайн]] [[Ангилал:БНХАУ-ын оролцсон дайн тулаан]] fjnl0eenstq0n9o1yqv41gicc9x0ufj 707566 707565 2022-08-07T16:14:06Z 95.111.217.180 /* Өнөөдрийн БНХАУ-ын хилийн маргаантай газар нутгууд */ wikitext text/x-wiki [[Файл:Чин улс.png|thumb|400px|Чин гүрний хил хязгаарыг БНХАУ-ын харьцуулсан байдал]] [[Хятад|БНХАУ]] нь [[Монгол Улс]], [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Умард Солонгос]], [[Лаос|Лаосаас]] бусад өөрийн хөрш улс орнуудтай хилийн нутаг дэвсгэрийн маргаантай. Хилийн шугам, нутаг дэвсгэрийн маргаантай асуудлаас гадна бусад улс орнуудын газар нутагт шунасан Хятадын газар нутгийн санаархал гэсэн албан бус бодлого байдаг. Хятадууд хил залгаа том жижиг ихэнх улстай газар нутгийн маргаан хийсээр, тэр нь заримдаа хурцдаж, дайн байлдаан хүртэл гаргах шахдаг болсон. БНХАУ-тай хил залгаа улс орнуудын хувьд асар их болгоомжтой хандахгүй бол асуудал хүндэрч болзошгүй гэж эмээдэг ч улсынхаа хил хязгаарын бүрэн бүтэн байдлын төлөө бүгдийг хийж байгаа. Хятадын газар нутгийн санаархалыг ил тодоор нийтэд тунхаглаж байсан хүн нь Мао Зэдун юм. Мао Зэ Дуны өөрийн болгох зорилготой байсан газар нутгийн жагсаалтад Бирм, Лаос, Энэтхэгийн хойд бүс нутаг, Непал, Бутан, Таиланд, Малайз, Сингапур, Киргиз, Монгол, Тайвань, өмнөд Казахстан, Афганистаны Бахдашан суурин, алс дорнодын зүүн өмнөдөөс Охотск хүртэлх нутаг бичигдсэн байсан. == Шийдвэрлэсэн маргаанууд == ===Дундад азийн улсуудтай маргаантай газар нутгууд === Хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байгаад тусгаарласан Дундад Азийн орнууд буюу Казахстан, Киргизстан, Тажикстан, Туркменстан, Укбекстан зэрэг улсууд 1991 оноос хойш Хятад улсад зурвас газруудаа алдсан. Казахстан улс маргаантай хэсгийн газраасаа 407 км.кв нутгийг, Киргизстан 12 км.кв нутгаа өгчээ. Харин тусгаар тогтносон даруйдаа иргэний дайнд нэрвэгдэн улс төр, эдийн засгийн хувьд маш хүнд байдалд орсон Тажикстан Маркансу гол, Памирын нуруун дахь Сарыгол уулс орчмын 1358 км. кв нутгийг Хятадуудад өгч, газар нутгийн маргаанаа эцэслэсэн. Хятадууд142 мянган км. кв нутаг дэвсгэртэй тус улсаас 28 мянган км. кв нутгийг нь түүхэн болон бусад нотлох баримтын дагуу өөрийн газар нутаг гээд өгөхийг шаардаж байсан ч хэлэлцээрийн явцад ийнхүү бууруулж авчээ. Эдгээр улс нь БНХАУ-ын Шинжаан Уйгурын автономит улстай хил залгаа оршдог. Түрэг хэлтэй эдгээр улсууд ЗХУ-аас өмнө Зүүн Туркестаны бүрэлдэхүүнд Уйгаруудтай хамт оршин тогтнож ирсэн. Энэ нь л хилийн маргаан үүсэхэд хүргэсэн шалтаг. ====Тажикстан==== {{гол|Хятад Тажикстаны маргаантай газар нутгууд}} Нутаг дэвсгэрийн маргааны түүхэн уг сурвалж нь 19 дүгээр зууны үеэс эхэлдэг. Тухайн үед хүч нь суларсан байсан Манж Чин гүрэн, колончлолоо Ази руу идэвхитэй тэлж байсан Хаант Орос улсуудын ашиг сонирхол энэ бүсэд тулжээ. Хил тогтоолт Хаант Оросын давамгайллаар өндөрлөж Манжийн тал сэтгэл дундуур үлдсэн. Энэ асуудал 100 гаруй жил үргэлжилж ЗХУ-ын үед ч шийдэж чадаагүй юм. Харин 1990-ээд оны үед ЗХУ бутарснаар олон салангид бие даасан улсууд бий болж хилийн маргааныг шийдвэрлэхэд Хятадад илүү хялбар болсон байна. Нөгөө талаас БНХАУ нь өөрийн хамгийн тогтворгүй эмзэг бүс нутаг болох Шинжаантай залгадаг хилийнхээ асуудлыг яаралтай тодорхой болгож авах сонирхолтой байжээ. Иймээс Казахстан, Киргизстан улсуудтай маргааныг шийдвэрлэснийхээ дараа 2011 оны нэгдүгээр сард Тажикстан улстай 1877 оноос хойш тодорхойгүй байсан Памирын уулсын бүс дэх хилийн зурвасыг асуудлыг өрийн асуудалтай уяолуулдан шахалт үзүүлэн тохиролцож чадсан байна. Тохиролцооны дүнд 1358 хавтгай дөрвөлжин км нутаг БНХАУ-ын харъяанд орсон түүхтэй. Тажикстаны гадаад хэргийн сайдын мэдээлснээр энэ нутаг нь Хятадтай маргаантай байсан нийт газрын 5.5 хувь болж байгаа аж. ===БНХАУ, Мьянмарын маргаантай газар нутгууд === БНХАУ-ын дөнгөж байгуулагдсаны дараа Ардын чөлөөлөх арми нь Бирмд үүрлэсэн Гоминданы үлдэгдлийг бут цохихоор тус улсын нутагт цөмрөн ороод буцаж гараагүй байна. Үүнийг Бирмийн эрх баригчид удаа дараа шаардсан боловч цэргээ гаргаагүй учир 1955 онд цэргийн хүчээр хөөн гаргахаар дайн хийжээ. Шинээр байгуулагдсан БНХАУ-ыг олон улсаар хүлээн зөвшөөрүүлөх зорилготой Хятадууд Бирмээс цэргээ гаргаж газар нутгийн шинэ хэлэлцээр байгуулжээ. Түүний дараа Хятад улс Бирмийн Качин хэмээх газрыг Өмнөд Төвдийн нэг хэсэг үзэж маргаан дэгдээж үүнийгээ одоо ч үргэлжлүүлж байна. == Өнөөдрийн БНХАУ-ын хилийн маргаантай газар нутгууд == [[Файл:Territory dispute of China 2020.png|thumb|230px|2020 онд Хятадын газар нутгийн маргаан]] ===Тайванийн асуудал === БНХАУ байгуулагдах хүртэл албан ёсоор Хятад улсад багтаж байсан Тайвань арал эдүгээ тус улсын хувьд маргаантай газар нутаг байдаг. 1949 онд БНХАУ байгуулагдахын өмнөхөн коммунистуудад шахагдсан Чан Кай Ши тэргүүтэй Гоминданыхан Тайвань арал руу зугатаж очин БНХУ-г байгуулсан түүхтэй. 1949 оноос хойш Тайваний асуудал БНХАУ-ын хувьд байнгын маргаантай байсаар ирсэн.Тус улс нь 10 гаруй жил Хятадыг НҮБ-д төлөөлж байсан. Эдүгээ харин Тайвань арал эх газрын бүрэн хараат улс хэмээгдэж газрын зураг дээр Хятадтай адил өнгөөр тэмдэглэгдэх болсон. БНХАУ сүүлийн хэдэн жил Тайвань бол Хятадынх гэдгийг дэлхий нийтэд ойлгуулах томоохон шийдвэрүүдийг гаргасаар ирсэн. Тайвань арлынхны хувьд эх газрын Хятадын нэг хэсэг нь Монгол Улс болон Оросын автономит Тува улс мөн хэмээн эдүгээ ч иймэрхүү газрын зураг хэвлэн тараасаар байдаг. === Өмнөд Хятадын тэнгис дэх маргаантай газар нутгууд === Хятадын өмнөд хэсэгт тэнгисийн эрэг дагуу оршдог бүлэг хэдэн арал байдаг.Тэдгээр арал болон ойр орчмынх нь газар нутгийг Өмнөд Хятадын далайн бүс хэмээн хятадууд ярьдаг. Гэвч тухайн бүс нутаг дахь бусад улс орнууд ч өөр өөрсдийн хэлээр тэрхүү нутгийг нэрлэж хилийн маргаанд оролцдог. Энд Вьетнам, Малайз, Бруней, Филиппин гээд Зүүн Өмнөд Азийн хэд хэдэн улсын эрх ашиг огтлолцож байдаг газар болох Спартли арлууд, Параселийн арлууд болон Тонкийн булан оршино. Вьетнам, Хятад хоёр 1979 онд эдгээрээс болоод жижиг хэмжээний дайн хүртэл хийж байсан. Энэхүү газрын ойролцоох усан доор ихээхэн хэмжээний байгалийн хий, газрын тосны нөөц байдаг бол усанд нь их хэмжээний загас агнуурын нөөц бий. Түүхчид, судлаачид ч энд тогтоосон хилийн зурвасын талаарх ойлголтыг нэг мөр болгож чаддаггүй ажээ. Энэ орчмыг аль нэг улс нь өөрийн эзэмшилдээ багтаахын тулд 100 гаруй жилийн турш маргалдсаар байгаа ба сүүлийн хэдэн жил БНХАУ бусдыгаа давамгайлахыг оролдож байна. ===БНХАУ, Вьетнамын маргаантай газар нутгууд === Вьетнам, Хятад улсын хооронд Өмнөд Хятадын тэнгисийн Парсел болон Спратлиарлын арлын эзэмшлийн асуудлаар олон жилийн турш маргаантай. БНХАУ сүүлийн жилүүдэд энэ арлуудаас болон Филиппинтэй болон бусад улстай хилийн маргаан өрнүүлсэн. Филиппин улс БНХАУ-ыг НҮБ-д мэдүүлж заргалдаад байгаа юм. Эдийн засгийн хувьд өдөр ирэх бүр хүчирхэгжсээр байгаа Хятад Улс сүүлийн жилүүдэд хилийн маргаан будилааны хэргийг байнга өдүүлж, олон улсыг хамарсан маргаан мэтгэлцээн, тулгаралтыг өрнүүлэх болоод байна. ===БНХАУ, Японы маргаантай газар нутгууд === БНХАУ болон Японы хооронд Өмнөд Хятадын тэнгист байдаг Сэнкаку олтригийн бүлэг арлуудыг тойрсон маргаантай. Хоёр талаасаа үе үе тус арал дээр өөрсдийн улсын туг далбаагаа мандуулснаас болж, хоёр улсад нэгнийгээ эсэргүүцсэн жагсаал цуглаан болж, улангассан зарим нь бусдын эд зүйлс, бизнест хохирол учруулах үйлдлүүд хийсээр ирлээ. Иймэрхүү асуудлаас болоод хоёр улс хоорондоо эсэргүүцлийн ноот бичиг солилцохоос эхлээд заримдаа цэрэг, зэвсэг ч хэрэглэх шахдаг. Энэхүү Япончуудын Сенкакү гэдэг арлыг Америкчууд мэдэлдээ байлгаж байгаад 1971 онд Япончуудад өгсөн. Энэхүү арал нь бүр Японы хувь хүний эзэмшилд байдаг. Гэвч үүнийг нь Хятад хүлээн зөвшөөрөхийг огт хүсдэггүй юм. Эдгээр арлын орчмоос байгалийн хийн орд газар илэрсэн нь асуудлыг улам хурцатгадаг ===БНХАУ, Энэтхэгийн маргаантай газар нутгууд === Хятад, Энэтхэг хоёр улс аль хэдийнээс л хил дагуух газар нутаг дээрээ маргалдсаар ирсэн. Тус хоёр улс газрын нутгийн маргаанаас болж хэд хэдэн удаа зэвсэгт мөргөлдөөнд орж,1961-1962 онд бүр дайн хийгээд авсан. Энэхүү маргааны гол учиг нь Британийн колончлогчдын 1914 оны үед Энэтхэг, Хятадын хил орчимд татсан “Мак Махоны шугам” гэгчээс болдог байна. Хятадууд “Энэ шугамыг татсанаараа энэтхэгчүүд анхнаасаа Хятадын мэдэлд байсан Өмнөд Төвдийн нутгийг авсан” гэж гомдоллодог. Энэхүү шугамын дагуу 700 км үргэлжилдэг нутгийг манайх гэж маргалдсаар ирсэн. Энэ нь 80 мянган км. кв нутаг дэвсгэр гэсэн үг ажээ.ЭнэтхэгийнУттараханд, Ладах, Араначал-Прадеш, Жамму, Кашмир зэрэг мужид Хятадууд үе үе нэвтэрдэг. ===БНХАУ, Бутаны маргаантай газар нутгууд === Хятад, Энэтхэгийн дунд Гималайн уулс дунд оршдог Бутан улс нь газрын нутгийн хувьд жижигхэн. БНХАУ бутанд Хятадын 270 км.кв “нутаг” бий хэмээн шаарддаг байна. Бутан улс газар нутгаар жижиг болохоор ямар ч байсан газраа өгөх эрхгүй гэдэг ажээ. Тиймээс ч тус улс Хятадтай залгадаг хилээ хаан, өмнөд хөрш Энэтхэг улстай бүх талаар хамтран ажиллах бодлого хэрэгжүүлдэг байна. == БНХАУ-ын санаархаж байгаа газар нутгууд == * Тайваний олон улсын эрх == Мөн үзэх == * [[Зөвлөлт-хятадын хилийн маргаанууд]] * [[Зөвлөлт-Хятадын хилийн дайнууд]] * [[Дорнод хятадын төмөр замын зэвсэгт мөргөлдөөн]] * [[Жаланашколь нуурын Зөвлөлт-Хятадын хилийн зэвсэгт мөргөлдөөн]] == Судалгааны бүтээл == * Бубенин Виталий.Кровавый снег Даманского. События 1966–1969 гг.=2004 он. * Мусалов Андрей.Даманский и Жаланашколь. Советско-китайский вооруженный конфликт 1969 года. 2005 он. * Дзержинцы. Составитель А. Садыков.Издательство "Казахстан". Алма-Ата, 1975г. == Эх сурвалжууд == * [http://www.damanski-zhenbao.ru/index.htm Даманский-Чжэньбао — история пограничных конфликтов в Азиатско-Тихоокеанском регионе] * [http://www.coldwar.ru/conflicts/china/sino-soviet_border_conflict.php Начало и развитие пограничной конфронтации между Советским Союзом и Китаем] * {{cite web|author=Валерий Яременко.|url=http://www.polit.ru/article/2009/03/17/china/|title=Горячий остров. К юбилею советско-китайской войны|work=Полит.ру|date=17.03.2009|archiveurl=http://www.webcitation.org/67Y6WCvly|archivedate=2012-05-10}} * ''Рябушкин Д. С.'' Остров Даманский. 2 марта 1969 года // [http://teacher.syktsu.ru/02/liter/022.htm Вопросы истории. 2004. № 5. С. 148–152]. {{dead link}} * [http://www.tribuna.ru/articles/2009/03/05/article6503/ Остров преткновения (40 лет)] {{dead link |url=http://www.tribuna.ru/articles/2009/03/05/article6503/ |id=20091021052300}} * д/ф [http://rutube.ru/tracks/1335741.html «Остров Даманский. 1969 год»] (2004) * [http://fuyuan.ru/2188/ Китайский музей на острове Даманский, посвященный столкновениям советских и китайских пограничников] * В Омске вспоминают героя советско-китайского конфликта Ивана Стрельникова http://tvoiomsk.ru/item.asp?id=19710 * [http://peacekeeping-centre.in.ua/Museum/China/Book-Damanskiy.htm Конфликт на острове Даманский. Книга памяти] ==Зүүлтүүд== ==Эшлэл== {{Reflist|2}} ==Гадаад холбоос== *[http://www.lib.utexas.edu/maps/middle_east_and_asia/china_ussr_e_88.jpg Map showing some of the disputed areas] *[http://www.damanski-zhenbao.ru/index_en.htm Damanski-Zhenbao website] *[http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB49/ Sino-Soviet Border Conflict, 1969] *[http://www.cna.org/sites/default/files/research/D0022974.A2.pdf The Sino-Soviet Border Conflict - Deterrence, Escalation, and the Threat of Nuclear War in 1969] {{DEFAULTSORT:Хятадын газар нутгийн санаархал}} [[Ангилал:Хятадын түүх]] [[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]] [[Ангилал:Хятадын хилийн мөргөлдөөнүүд]] [[Ангилал:Хятадуудын оролцсон дайн]] [[Ангилал:БНХАУ-ын оролцсон дайн тулаан]] e4aegqumigewdskhjudenqpenyvva0s 707567 707566 2022-08-07T16:14:37Z 95.111.217.180 /* Өнөөдрийн БНХАУ-ын хилийн маргаантай газар нутгууд */ wikitext text/x-wiki [[Файл:Чин улс.png|thumb|400px|Чин гүрний хил хязгаарыг БНХАУ-ын харьцуулсан байдал]] [[Хятад|БНХАУ]] нь [[Монгол Улс]], [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Умард Солонгос]], [[Лаос|Лаосаас]] бусад өөрийн хөрш улс орнуудтай хилийн нутаг дэвсгэрийн маргаантай. Хилийн шугам, нутаг дэвсгэрийн маргаантай асуудлаас гадна бусад улс орнуудын газар нутагт шунасан Хятадын газар нутгийн санаархал гэсэн албан бус бодлого байдаг. Хятадууд хил залгаа том жижиг ихэнх улстай газар нутгийн маргаан хийсээр, тэр нь заримдаа хурцдаж, дайн байлдаан хүртэл гаргах шахдаг болсон. БНХАУ-тай хил залгаа улс орнуудын хувьд асар их болгоомжтой хандахгүй бол асуудал хүндэрч болзошгүй гэж эмээдэг ч улсынхаа хил хязгаарын бүрэн бүтэн байдлын төлөө бүгдийг хийж байгаа. Хятадын газар нутгийн санаархалыг ил тодоор нийтэд тунхаглаж байсан хүн нь Мао Зэдун юм. Мао Зэ Дуны өөрийн болгох зорилготой байсан газар нутгийн жагсаалтад Бирм, Лаос, Энэтхэгийн хойд бүс нутаг, Непал, Бутан, Таиланд, Малайз, Сингапур, Киргиз, Монгол, Тайвань, өмнөд Казахстан, Афганистаны Бахдашан суурин, алс дорнодын зүүн өмнөдөөс Охотск хүртэлх нутаг бичигдсэн байсан. == Шийдвэрлэсэн маргаанууд == ===Дундад азийн улсуудтай маргаантай газар нутгууд === Хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байгаад тусгаарласан Дундад Азийн орнууд буюу Казахстан, Киргизстан, Тажикстан, Туркменстан, Укбекстан зэрэг улсууд 1991 оноос хойш Хятад улсад зурвас газруудаа алдсан. Казахстан улс маргаантай хэсгийн газраасаа 407 км.кв нутгийг, Киргизстан 12 км.кв нутгаа өгчээ. Харин тусгаар тогтносон даруйдаа иргэний дайнд нэрвэгдэн улс төр, эдийн засгийн хувьд маш хүнд байдалд орсон Тажикстан Маркансу гол, Памирын нуруун дахь Сарыгол уулс орчмын 1358 км. кв нутгийг Хятадуудад өгч, газар нутгийн маргаанаа эцэслэсэн. Хятадууд142 мянган км. кв нутаг дэвсгэртэй тус улсаас 28 мянган км. кв нутгийг нь түүхэн болон бусад нотлох баримтын дагуу өөрийн газар нутаг гээд өгөхийг шаардаж байсан ч хэлэлцээрийн явцад ийнхүү бууруулж авчээ. Эдгээр улс нь БНХАУ-ын Шинжаан Уйгурын автономит улстай хил залгаа оршдог. Түрэг хэлтэй эдгээр улсууд ЗХУ-аас өмнө Зүүн Туркестаны бүрэлдэхүүнд Уйгаруудтай хамт оршин тогтнож ирсэн. Энэ нь л хилийн маргаан үүсэхэд хүргэсэн шалтаг. ====Тажикстан==== {{гол|Хятад Тажикстаны маргаантай газар нутгууд}} Нутаг дэвсгэрийн маргааны түүхэн уг сурвалж нь 19 дүгээр зууны үеэс эхэлдэг. Тухайн үед хүч нь суларсан байсан Манж Чин гүрэн, колончлолоо Ази руу идэвхитэй тэлж байсан Хаант Орос улсуудын ашиг сонирхол энэ бүсэд тулжээ. Хил тогтоолт Хаант Оросын давамгайллаар өндөрлөж Манжийн тал сэтгэл дундуур үлдсэн. Энэ асуудал 100 гаруй жил үргэлжилж ЗХУ-ын үед ч шийдэж чадаагүй юм. Харин 1990-ээд оны үед ЗХУ бутарснаар олон салангид бие даасан улсууд бий болж хилийн маргааныг шийдвэрлэхэд Хятадад илүү хялбар болсон байна. Нөгөө талаас БНХАУ нь өөрийн хамгийн тогтворгүй эмзэг бүс нутаг болох Шинжаантай залгадаг хилийнхээ асуудлыг яаралтай тодорхой болгож авах сонирхолтой байжээ. Иймээс Казахстан, Киргизстан улсуудтай маргааныг шийдвэрлэснийхээ дараа 2011 оны нэгдүгээр сард Тажикстан улстай 1877 оноос хойш тодорхойгүй байсан Памирын уулсын бүс дэх хилийн зурвасыг асуудлыг өрийн асуудалтай уяолуулдан шахалт үзүүлэн тохиролцож чадсан байна. Тохиролцооны дүнд 1358 хавтгай дөрвөлжин км нутаг БНХАУ-ын харъяанд орсон түүхтэй. Тажикстаны гадаад хэргийн сайдын мэдээлснээр энэ нутаг нь Хятадтай маргаантай байсан нийт газрын 5.5 хувь болж байгаа аж. ===БНХАУ, Мьянмарын маргаантай газар нутгууд === БНХАУ-ын дөнгөж байгуулагдсаны дараа Ардын чөлөөлөх арми нь Бирмд үүрлэсэн Гоминданы үлдэгдлийг бут цохихоор тус улсын нутагт цөмрөн ороод буцаж гараагүй байна. Үүнийг Бирмийн эрх баригчид удаа дараа шаардсан боловч цэргээ гаргаагүй учир 1955 онд цэргийн хүчээр хөөн гаргахаар дайн хийжээ. Шинээр байгуулагдсан БНХАУ-ыг олон улсаар хүлээн зөвшөөрүүлөх зорилготой Хятадууд Бирмээс цэргээ гаргаж газар нутгийн шинэ хэлэлцээр байгуулжээ. Түүний дараа Хятад улс Бирмийн Качин хэмээх газрыг Өмнөд Төвдийн нэг хэсэг үзэж маргаан дэгдээж үүнийгээ одоо ч үргэлжлүүлж байна. == Өнөөдрийн БНХАУ-ын хилийн маргаантай газар нутгууд == [[Файл:Territory dispute of China 2020.png|thumb|260px|2020 онд Хятадын газар нутгийн маргаан]] ===Тайванийн асуудал === БНХАУ байгуулагдах хүртэл албан ёсоор Хятад улсад багтаж байсан Тайвань арал эдүгээ тус улсын хувьд маргаантай газар нутаг байдаг. 1949 онд БНХАУ байгуулагдахын өмнөхөн коммунистуудад шахагдсан Чан Кай Ши тэргүүтэй Гоминданыхан Тайвань арал руу зугатаж очин БНХУ-г байгуулсан түүхтэй. 1949 оноос хойш Тайваний асуудал БНХАУ-ын хувьд байнгын маргаантай байсаар ирсэн.Тус улс нь 10 гаруй жил Хятадыг НҮБ-д төлөөлж байсан. Эдүгээ харин Тайвань арал эх газрын бүрэн хараат улс хэмээгдэж газрын зураг дээр Хятадтай адил өнгөөр тэмдэглэгдэх болсон. БНХАУ сүүлийн хэдэн жил Тайвань бол Хятадынх гэдгийг дэлхий нийтэд ойлгуулах томоохон шийдвэрүүдийг гаргасаар ирсэн. Тайвань арлынхны хувьд эх газрын Хятадын нэг хэсэг нь Монгол Улс болон Оросын автономит Тува улс мөн хэмээн эдүгээ ч иймэрхүү газрын зураг хэвлэн тараасаар байдаг. === Өмнөд Хятадын тэнгис дэх маргаантай газар нутгууд === Хятадын өмнөд хэсэгт тэнгисийн эрэг дагуу оршдог бүлэг хэдэн арал байдаг.Тэдгээр арал болон ойр орчмынх нь газар нутгийг Өмнөд Хятадын далайн бүс хэмээн хятадууд ярьдаг. Гэвч тухайн бүс нутаг дахь бусад улс орнууд ч өөр өөрсдийн хэлээр тэрхүү нутгийг нэрлэж хилийн маргаанд оролцдог. Энд Вьетнам, Малайз, Бруней, Филиппин гээд Зүүн Өмнөд Азийн хэд хэдэн улсын эрх ашиг огтлолцож байдаг газар болох Спартли арлууд, Параселийн арлууд болон Тонкийн булан оршино. Вьетнам, Хятад хоёр 1979 онд эдгээрээс болоод жижиг хэмжээний дайн хүртэл хийж байсан. Энэхүү газрын ойролцоох усан доор ихээхэн хэмжээний байгалийн хий, газрын тосны нөөц байдаг бол усанд нь их хэмжээний загас агнуурын нөөц бий. Түүхчид, судлаачид ч энд тогтоосон хилийн зурвасын талаарх ойлголтыг нэг мөр болгож чаддаггүй ажээ. Энэ орчмыг аль нэг улс нь өөрийн эзэмшилдээ багтаахын тулд 100 гаруй жилийн турш маргалдсаар байгаа ба сүүлийн хэдэн жил БНХАУ бусдыгаа давамгайлахыг оролдож байна. ===БНХАУ, Вьетнамын маргаантай газар нутгууд === Вьетнам, Хятад улсын хооронд Өмнөд Хятадын тэнгисийн Парсел болон Спратлиарлын арлын эзэмшлийн асуудлаар олон жилийн турш маргаантай. БНХАУ сүүлийн жилүүдэд энэ арлуудаас болон Филиппинтэй болон бусад улстай хилийн маргаан өрнүүлсэн. Филиппин улс БНХАУ-ыг НҮБ-д мэдүүлж заргалдаад байгаа юм. Эдийн засгийн хувьд өдөр ирэх бүр хүчирхэгжсээр байгаа Хятад Улс сүүлийн жилүүдэд хилийн маргаан будилааны хэргийг байнга өдүүлж, олон улсыг хамарсан маргаан мэтгэлцээн, тулгаралтыг өрнүүлэх болоод байна. ===БНХАУ, Японы маргаантай газар нутгууд === БНХАУ болон Японы хооронд Өмнөд Хятадын тэнгист байдаг Сэнкаку олтригийн бүлэг арлуудыг тойрсон маргаантай. Хоёр талаасаа үе үе тус арал дээр өөрсдийн улсын туг далбаагаа мандуулснаас болж, хоёр улсад нэгнийгээ эсэргүүцсэн жагсаал цуглаан болж, улангассан зарим нь бусдын эд зүйлс, бизнест хохирол учруулах үйлдлүүд хийсээр ирлээ. Иймэрхүү асуудлаас болоод хоёр улс хоорондоо эсэргүүцлийн ноот бичиг солилцохоос эхлээд заримдаа цэрэг, зэвсэг ч хэрэглэх шахдаг. Энэхүү Япончуудын Сенкакү гэдэг арлыг Америкчууд мэдэлдээ байлгаж байгаад 1971 онд Япончуудад өгсөн. Энэхүү арал нь бүр Японы хувь хүний эзэмшилд байдаг. Гэвч үүнийг нь Хятад хүлээн зөвшөөрөхийг огт хүсдэггүй юм. Эдгээр арлын орчмоос байгалийн хийн орд газар илэрсэн нь асуудлыг улам хурцатгадаг ===БНХАУ, Энэтхэгийн маргаантай газар нутгууд === Хятад, Энэтхэг хоёр улс аль хэдийнээс л хил дагуух газар нутаг дээрээ маргалдсаар ирсэн. Тус хоёр улс газрын нутгийн маргаанаас болж хэд хэдэн удаа зэвсэгт мөргөлдөөнд орж,1961-1962 онд бүр дайн хийгээд авсан. Энэхүү маргааны гол учиг нь Британийн колончлогчдын 1914 оны үед Энэтхэг, Хятадын хил орчимд татсан “Мак Махоны шугам” гэгчээс болдог байна. Хятадууд “Энэ шугамыг татсанаараа энэтхэгчүүд анхнаасаа Хятадын мэдэлд байсан Өмнөд Төвдийн нутгийг авсан” гэж гомдоллодог. Энэхүү шугамын дагуу 700 км үргэлжилдэг нутгийг манайх гэж маргалдсаар ирсэн. Энэ нь 80 мянган км. кв нутаг дэвсгэр гэсэн үг ажээ.ЭнэтхэгийнУттараханд, Ладах, Араначал-Прадеш, Жамму, Кашмир зэрэг мужид Хятадууд үе үе нэвтэрдэг. ===БНХАУ, Бутаны маргаантай газар нутгууд === Хятад, Энэтхэгийн дунд Гималайн уулс дунд оршдог Бутан улс нь газрын нутгийн хувьд жижигхэн. БНХАУ бутанд Хятадын 270 км.кв “нутаг” бий хэмээн шаарддаг байна. Бутан улс газар нутгаар жижиг болохоор ямар ч байсан газраа өгөх эрхгүй гэдэг ажээ. Тиймээс ч тус улс Хятадтай залгадаг хилээ хаан, өмнөд хөрш Энэтхэг улстай бүх талаар хамтран ажиллах бодлого хэрэгжүүлдэг байна. == БНХАУ-ын санаархаж байгаа газар нутгууд == * Тайваний олон улсын эрх == Мөн үзэх == * [[Зөвлөлт-хятадын хилийн маргаанууд]] * [[Зөвлөлт-Хятадын хилийн дайнууд]] * [[Дорнод хятадын төмөр замын зэвсэгт мөргөлдөөн]] * [[Жаланашколь нуурын Зөвлөлт-Хятадын хилийн зэвсэгт мөргөлдөөн]] == Судалгааны бүтээл == * Бубенин Виталий.Кровавый снег Даманского. События 1966–1969 гг.=2004 он. * Мусалов Андрей.Даманский и Жаланашколь. Советско-китайский вооруженный конфликт 1969 года. 2005 он. * Дзержинцы. Составитель А. Садыков.Издательство "Казахстан". Алма-Ата, 1975г. == Эх сурвалжууд == * [http://www.damanski-zhenbao.ru/index.htm Даманский-Чжэньбао — история пограничных конфликтов в Азиатско-Тихоокеанском регионе] * [http://www.coldwar.ru/conflicts/china/sino-soviet_border_conflict.php Начало и развитие пограничной конфронтации между Советским Союзом и Китаем] * {{cite web|author=Валерий Яременко.|url=http://www.polit.ru/article/2009/03/17/china/|title=Горячий остров. К юбилею советско-китайской войны|work=Полит.ру|date=17.03.2009|archiveurl=http://www.webcitation.org/67Y6WCvly|archivedate=2012-05-10}} * ''Рябушкин Д. С.'' Остров Даманский. 2 марта 1969 года // [http://teacher.syktsu.ru/02/liter/022.htm Вопросы истории. 2004. № 5. С. 148–152]. {{dead link}} * [http://www.tribuna.ru/articles/2009/03/05/article6503/ Остров преткновения (40 лет)] {{dead link |url=http://www.tribuna.ru/articles/2009/03/05/article6503/ |id=20091021052300}} * д/ф [http://rutube.ru/tracks/1335741.html «Остров Даманский. 1969 год»] (2004) * [http://fuyuan.ru/2188/ Китайский музей на острове Даманский, посвященный столкновениям советских и китайских пограничников] * В Омске вспоминают героя советско-китайского конфликта Ивана Стрельникова http://tvoiomsk.ru/item.asp?id=19710 * [http://peacekeeping-centre.in.ua/Museum/China/Book-Damanskiy.htm Конфликт на острове Даманский. Книга памяти] ==Зүүлтүүд== ==Эшлэл== {{Reflist|2}} ==Гадаад холбоос== *[http://www.lib.utexas.edu/maps/middle_east_and_asia/china_ussr_e_88.jpg Map showing some of the disputed areas] *[http://www.damanski-zhenbao.ru/index_en.htm Damanski-Zhenbao website] *[http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB49/ Sino-Soviet Border Conflict, 1969] *[http://www.cna.org/sites/default/files/research/D0022974.A2.pdf The Sino-Soviet Border Conflict - Deterrence, Escalation, and the Threat of Nuclear War in 1969] {{DEFAULTSORT:Хятадын газар нутгийн санаархал}} [[Ангилал:Хятадын түүх]] [[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]] [[Ангилал:Хятадын хилийн мөргөлдөөнүүд]] [[Ангилал:Хятадуудын оролцсон дайн]] [[Ангилал:БНХАУ-ын оролцсон дайн тулаан]] 1m9ywecjs0esm56sttdrlccq4m8tizk 707568 707567 2022-08-07T16:15:45Z 95.111.217.180 /* Тайванийн асуудал */ wikitext text/x-wiki [[Файл:Чин улс.png|thumb|400px|Чин гүрний хил хязгаарыг БНХАУ-ын харьцуулсан байдал]] [[Хятад|БНХАУ]] нь [[Монгол Улс]], [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Умард Солонгос]], [[Лаос|Лаосаас]] бусад өөрийн хөрш улс орнуудтай хилийн нутаг дэвсгэрийн маргаантай. Хилийн шугам, нутаг дэвсгэрийн маргаантай асуудлаас гадна бусад улс орнуудын газар нутагт шунасан Хятадын газар нутгийн санаархал гэсэн албан бус бодлого байдаг. Хятадууд хил залгаа том жижиг ихэнх улстай газар нутгийн маргаан хийсээр, тэр нь заримдаа хурцдаж, дайн байлдаан хүртэл гаргах шахдаг болсон. БНХАУ-тай хил залгаа улс орнуудын хувьд асар их болгоомжтой хандахгүй бол асуудал хүндэрч болзошгүй гэж эмээдэг ч улсынхаа хил хязгаарын бүрэн бүтэн байдлын төлөө бүгдийг хийж байгаа. Хятадын газар нутгийн санаархалыг ил тодоор нийтэд тунхаглаж байсан хүн нь Мао Зэдун юм. Мао Зэ Дуны өөрийн болгох зорилготой байсан газар нутгийн жагсаалтад Бирм, Лаос, Энэтхэгийн хойд бүс нутаг, Непал, Бутан, Таиланд, Малайз, Сингапур, Киргиз, Монгол, Тайвань, өмнөд Казахстан, Афганистаны Бахдашан суурин, алс дорнодын зүүн өмнөдөөс Охотск хүртэлх нутаг бичигдсэн байсан. == Шийдвэрлэсэн маргаанууд == ===Дундад азийн улсуудтай маргаантай газар нутгууд === Хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байгаад тусгаарласан Дундад Азийн орнууд буюу Казахстан, Киргизстан, Тажикстан, Туркменстан, Укбекстан зэрэг улсууд 1991 оноос хойш Хятад улсад зурвас газруудаа алдсан. Казахстан улс маргаантай хэсгийн газраасаа 407 км.кв нутгийг, Киргизстан 12 км.кв нутгаа өгчээ. Харин тусгаар тогтносон даруйдаа иргэний дайнд нэрвэгдэн улс төр, эдийн засгийн хувьд маш хүнд байдалд орсон Тажикстан Маркансу гол, Памирын нуруун дахь Сарыгол уулс орчмын 1358 км. кв нутгийг Хятадуудад өгч, газар нутгийн маргаанаа эцэслэсэн. Хятадууд142 мянган км. кв нутаг дэвсгэртэй тус улсаас 28 мянган км. кв нутгийг нь түүхэн болон бусад нотлох баримтын дагуу өөрийн газар нутаг гээд өгөхийг шаардаж байсан ч хэлэлцээрийн явцад ийнхүү бууруулж авчээ. Эдгээр улс нь БНХАУ-ын Шинжаан Уйгурын автономит улстай хил залгаа оршдог. Түрэг хэлтэй эдгээр улсууд ЗХУ-аас өмнө Зүүн Туркестаны бүрэлдэхүүнд Уйгаруудтай хамт оршин тогтнож ирсэн. Энэ нь л хилийн маргаан үүсэхэд хүргэсэн шалтаг. ====Тажикстан==== {{гол|Хятад Тажикстаны маргаантай газар нутгууд}} Нутаг дэвсгэрийн маргааны түүхэн уг сурвалж нь 19 дүгээр зууны үеэс эхэлдэг. Тухайн үед хүч нь суларсан байсан Манж Чин гүрэн, колончлолоо Ази руу идэвхитэй тэлж байсан Хаант Орос улсуудын ашиг сонирхол энэ бүсэд тулжээ. Хил тогтоолт Хаант Оросын давамгайллаар өндөрлөж Манжийн тал сэтгэл дундуур үлдсэн. Энэ асуудал 100 гаруй жил үргэлжилж ЗХУ-ын үед ч шийдэж чадаагүй юм. Харин 1990-ээд оны үед ЗХУ бутарснаар олон салангид бие даасан улсууд бий болж хилийн маргааныг шийдвэрлэхэд Хятадад илүү хялбар болсон байна. Нөгөө талаас БНХАУ нь өөрийн хамгийн тогтворгүй эмзэг бүс нутаг болох Шинжаантай залгадаг хилийнхээ асуудлыг яаралтай тодорхой болгож авах сонирхолтой байжээ. Иймээс Казахстан, Киргизстан улсуудтай маргааныг шийдвэрлэснийхээ дараа 2011 оны нэгдүгээр сард Тажикстан улстай 1877 оноос хойш тодорхойгүй байсан Памирын уулсын бүс дэх хилийн зурвасыг асуудлыг өрийн асуудалтай уяолуулдан шахалт үзүүлэн тохиролцож чадсан байна. Тохиролцооны дүнд 1358 хавтгай дөрвөлжин км нутаг БНХАУ-ын харъяанд орсон түүхтэй. Тажикстаны гадаад хэргийн сайдын мэдээлснээр энэ нутаг нь Хятадтай маргаантай байсан нийт газрын 5.5 хувь болж байгаа аж. ===БНХАУ, Мьянмарын маргаантай газар нутгууд === БНХАУ-ын дөнгөж байгуулагдсаны дараа Ардын чөлөөлөх арми нь Бирмд үүрлэсэн Гоминданы үлдэгдлийг бут цохихоор тус улсын нутагт цөмрөн ороод буцаж гараагүй байна. Үүнийг Бирмийн эрх баригчид удаа дараа шаардсан боловч цэргээ гаргаагүй учир 1955 онд цэргийн хүчээр хөөн гаргахаар дайн хийжээ. Шинээр байгуулагдсан БНХАУ-ыг олон улсаар хүлээн зөвшөөрүүлөх зорилготой Хятадууд Бирмээс цэргээ гаргаж газар нутгийн шинэ хэлэлцээр байгуулжээ. Түүний дараа Хятад улс Бирмийн Качин хэмээх газрыг Өмнөд Төвдийн нэг хэсэг үзэж маргаан дэгдээж үүнийгээ одоо ч үргэлжлүүлж байна. == Өнөөдрийн БНХАУ-ын хилийн маргаантай газар нутгууд == [[Файл:Territory dispute of China 2020.png|thumb|260px|2020 онд Хятадын газар нутгийн маргаан]] ===Тайванийн асуудал === {{гол|Тайвань}} БНХАУ байгуулагдах хүртэл албан ёсоор Хятад улсад багтаж байсан Тайвань арал эдүгээ тус улсын хувьд маргаантай газар нутаг байдаг. 1949 онд БНХАУ байгуулагдахын өмнөхөн коммунистуудад шахагдсан Чан Кай Ши тэргүүтэй Гоминданыхан Тайвань арал руу зугатаж очин БНХУ-г байгуулсан түүхтэй. 1949 оноос хойш Тайваний асуудал БНХАУ-ын хувьд байнгын маргаантай байсаар ирсэн.Тус улс нь 10 гаруй жил Хятадыг НҮБ-д төлөөлж байсан. Эдүгээ харин Тайвань арал эх газрын бүрэн хараат улс хэмээгдэж газрын зураг дээр Хятадтай адил өнгөөр тэмдэглэгдэх болсон. БНХАУ сүүлийн хэдэн жил Тайвань бол Хятадынх гэдгийг дэлхий нийтэд ойлгуулах томоохон шийдвэрүүдийг гаргасаар ирсэн. Тайвань арлынхны хувьд эх газрын Хятадын нэг хэсэг нь Монгол Улс болон Оросын автономит Тува улс мөн хэмээн эдүгээ ч иймэрхүү газрын зураг хэвлэн тараасаар байдаг. === Өмнөд Хятадын тэнгис дэх маргаантай газар нутгууд === Хятадын өмнөд хэсэгт тэнгисийн эрэг дагуу оршдог бүлэг хэдэн арал байдаг.Тэдгээр арал болон ойр орчмынх нь газар нутгийг Өмнөд Хятадын далайн бүс хэмээн хятадууд ярьдаг. Гэвч тухайн бүс нутаг дахь бусад улс орнууд ч өөр өөрсдийн хэлээр тэрхүү нутгийг нэрлэж хилийн маргаанд оролцдог. Энд Вьетнам, Малайз, Бруней, Филиппин гээд Зүүн Өмнөд Азийн хэд хэдэн улсын эрх ашиг огтлолцож байдаг газар болох Спартли арлууд, Параселийн арлууд болон Тонкийн булан оршино. Вьетнам, Хятад хоёр 1979 онд эдгээрээс болоод жижиг хэмжээний дайн хүртэл хийж байсан. Энэхүү газрын ойролцоох усан доор ихээхэн хэмжээний байгалийн хий, газрын тосны нөөц байдаг бол усанд нь их хэмжээний загас агнуурын нөөц бий. Түүхчид, судлаачид ч энд тогтоосон хилийн зурвасын талаарх ойлголтыг нэг мөр болгож чаддаггүй ажээ. Энэ орчмыг аль нэг улс нь өөрийн эзэмшилдээ багтаахын тулд 100 гаруй жилийн турш маргалдсаар байгаа ба сүүлийн хэдэн жил БНХАУ бусдыгаа давамгайлахыг оролдож байна. ===БНХАУ, Вьетнамын маргаантай газар нутгууд === Вьетнам, Хятад улсын хооронд Өмнөд Хятадын тэнгисийн Парсел болон Спратлиарлын арлын эзэмшлийн асуудлаар олон жилийн турш маргаантай. БНХАУ сүүлийн жилүүдэд энэ арлуудаас болон Филиппинтэй болон бусад улстай хилийн маргаан өрнүүлсэн. Филиппин улс БНХАУ-ыг НҮБ-д мэдүүлж заргалдаад байгаа юм. Эдийн засгийн хувьд өдөр ирэх бүр хүчирхэгжсээр байгаа Хятад Улс сүүлийн жилүүдэд хилийн маргаан будилааны хэргийг байнга өдүүлж, олон улсыг хамарсан маргаан мэтгэлцээн, тулгаралтыг өрнүүлэх болоод байна. ===БНХАУ, Японы маргаантай газар нутгууд === БНХАУ болон Японы хооронд Өмнөд Хятадын тэнгист байдаг Сэнкаку олтригийн бүлэг арлуудыг тойрсон маргаантай. Хоёр талаасаа үе үе тус арал дээр өөрсдийн улсын туг далбаагаа мандуулснаас болж, хоёр улсад нэгнийгээ эсэргүүцсэн жагсаал цуглаан болж, улангассан зарим нь бусдын эд зүйлс, бизнест хохирол учруулах үйлдлүүд хийсээр ирлээ. Иймэрхүү асуудлаас болоод хоёр улс хоорондоо эсэргүүцлийн ноот бичиг солилцохоос эхлээд заримдаа цэрэг, зэвсэг ч хэрэглэх шахдаг. Энэхүү Япончуудын Сенкакү гэдэг арлыг Америкчууд мэдэлдээ байлгаж байгаад 1971 онд Япончуудад өгсөн. Энэхүү арал нь бүр Японы хувь хүний эзэмшилд байдаг. Гэвч үүнийг нь Хятад хүлээн зөвшөөрөхийг огт хүсдэггүй юм. Эдгээр арлын орчмоос байгалийн хийн орд газар илэрсэн нь асуудлыг улам хурцатгадаг ===БНХАУ, Энэтхэгийн маргаантай газар нутгууд === Хятад, Энэтхэг хоёр улс аль хэдийнээс л хил дагуух газар нутаг дээрээ маргалдсаар ирсэн. Тус хоёр улс газрын нутгийн маргаанаас болж хэд хэдэн удаа зэвсэгт мөргөлдөөнд орж,1961-1962 онд бүр дайн хийгээд авсан. Энэхүү маргааны гол учиг нь Британийн колончлогчдын 1914 оны үед Энэтхэг, Хятадын хил орчимд татсан “Мак Махоны шугам” гэгчээс болдог байна. Хятадууд “Энэ шугамыг татсанаараа энэтхэгчүүд анхнаасаа Хятадын мэдэлд байсан Өмнөд Төвдийн нутгийг авсан” гэж гомдоллодог. Энэхүү шугамын дагуу 700 км үргэлжилдэг нутгийг манайх гэж маргалдсаар ирсэн. Энэ нь 80 мянган км. кв нутаг дэвсгэр гэсэн үг ажээ.ЭнэтхэгийнУттараханд, Ладах, Араначал-Прадеш, Жамму, Кашмир зэрэг мужид Хятадууд үе үе нэвтэрдэг. ===БНХАУ, Бутаны маргаантай газар нутгууд === Хятад, Энэтхэгийн дунд Гималайн уулс дунд оршдог Бутан улс нь газрын нутгийн хувьд жижигхэн. БНХАУ бутанд Хятадын 270 км.кв “нутаг” бий хэмээн шаарддаг байна. Бутан улс газар нутгаар жижиг болохоор ямар ч байсан газраа өгөх эрхгүй гэдэг ажээ. Тиймээс ч тус улс Хятадтай залгадаг хилээ хаан, өмнөд хөрш Энэтхэг улстай бүх талаар хамтран ажиллах бодлого хэрэгжүүлдэг байна. == БНХАУ-ын санаархаж байгаа газар нутгууд == * Тайваний олон улсын эрх == Мөн үзэх == * [[Зөвлөлт-хятадын хилийн маргаанууд]] * [[Зөвлөлт-Хятадын хилийн дайнууд]] * [[Дорнод хятадын төмөр замын зэвсэгт мөргөлдөөн]] * [[Жаланашколь нуурын Зөвлөлт-Хятадын хилийн зэвсэгт мөргөлдөөн]] == Судалгааны бүтээл == * Бубенин Виталий.Кровавый снег Даманского. События 1966–1969 гг.=2004 он. * Мусалов Андрей.Даманский и Жаланашколь. Советско-китайский вооруженный конфликт 1969 года. 2005 он. * Дзержинцы. Составитель А. Садыков.Издательство "Казахстан". Алма-Ата, 1975г. == Эх сурвалжууд == * [http://www.damanski-zhenbao.ru/index.htm Даманский-Чжэньбао — история пограничных конфликтов в Азиатско-Тихоокеанском регионе] * [http://www.coldwar.ru/conflicts/china/sino-soviet_border_conflict.php Начало и развитие пограничной конфронтации между Советским Союзом и Китаем] * {{cite web|author=Валерий Яременко.|url=http://www.polit.ru/article/2009/03/17/china/|title=Горячий остров. К юбилею советско-китайской войны|work=Полит.ру|date=17.03.2009|archiveurl=http://www.webcitation.org/67Y6WCvly|archivedate=2012-05-10}} * ''Рябушкин Д. С.'' Остров Даманский. 2 марта 1969 года // [http://teacher.syktsu.ru/02/liter/022.htm Вопросы истории. 2004. № 5. С. 148–152]. {{dead link}} * [http://www.tribuna.ru/articles/2009/03/05/article6503/ Остров преткновения (40 лет)] {{dead link |url=http://www.tribuna.ru/articles/2009/03/05/article6503/ |id=20091021052300}} * д/ф [http://rutube.ru/tracks/1335741.html «Остров Даманский. 1969 год»] (2004) * [http://fuyuan.ru/2188/ Китайский музей на острове Даманский, посвященный столкновениям советских и китайских пограничников] * В Омске вспоминают героя советско-китайского конфликта Ивана Стрельникова http://tvoiomsk.ru/item.asp?id=19710 * [http://peacekeeping-centre.in.ua/Museum/China/Book-Damanskiy.htm Конфликт на острове Даманский. Книга памяти] ==Зүүлтүүд== ==Эшлэл== {{Reflist|2}} ==Гадаад холбоос== *[http://www.lib.utexas.edu/maps/middle_east_and_asia/china_ussr_e_88.jpg Map showing some of the disputed areas] *[http://www.damanski-zhenbao.ru/index_en.htm Damanski-Zhenbao website] *[http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB49/ Sino-Soviet Border Conflict, 1969] *[http://www.cna.org/sites/default/files/research/D0022974.A2.pdf The Sino-Soviet Border Conflict - Deterrence, Escalation, and the Threat of Nuclear War in 1969] {{DEFAULTSORT:Хятадын газар нутгийн санаархал}} [[Ангилал:Хятадын түүх]] [[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]] [[Ангилал:Хятадын хилийн мөргөлдөөнүүд]] [[Ангилал:Хятадуудын оролцсон дайн]] [[Ангилал:БНХАУ-ын оролцсон дайн тулаан]] johm08cxophjn4q2qzflyvaf3j8rss9 10 52452 707569 703796 2022-08-07T22:07:35Z 41.106.3.130 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс албан тушаалтан |name = Содномзундуйн Эрдэнэ |image = Bufo bufo.jpg |office1 = {{MGL}} Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Даатгалын Санг завшигч |birth_date = 1963 он |birth_place = [[Монгол]], [[Улаанбаатар]] |party = [[Ардчилсан Нам]] |children = 13 |alma_mater = [[Отгонтэнгэр ууланд очсон]]<br/>[[Цэргийн Нэгдсэн Сурагч]] Удирдлагын Академи |profession = бүрэн дунд | website= [http://www.melkhii.mn] |office2 = {{MNG|Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын гишүүнцэр}} |office3 =[[Ардчилсан Нам|Ардчилсан Намын хуурамч дарга]] |rank=цэрэг}} '''Содномзундуйн Эрдэнэ''' нь 1963 онд [[Улаанбаатар|Улаанбаатар хот]]<nowiki/>од төрсөн, [[Улс төрч]], амьтан судлаач. n7a6shv7oakvwka6td8ekads5p48kvg 707579 707569 2022-08-08T01:49:14Z Zorigt 49 [[Special:Contributions/41.106.3.130|41.106.3.130]] ([[User talk:41.106.3.130|яриа]])-н хийсэн засваруудыг [[User:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]]-ий хийсэн сүүлийн засварт буцаан шилжүүллээ. wikitext text/x-wiki {{Navigationsleiste |TITEL=2012-2016 оны [[Монгол Улс|Монгол]] [[Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын]] гишүүд |BILD=<br>[[File:Emblem of the State Great Khural of Mongolia.svg|50px|Улсын Их Хурлын сүлд]] |INHALT= '''[[Монгол Ардын Нам]]:&nbsp;''' [[Жамъянсүрэнгийн Батсуурь|Ж.Батсуурь]]&nbsp;&#124; [[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ|Б.Бат-Эрдэнэ]]&nbsp;&#124; [[Сандагийн Бямбацогт|С.Бямбацогт]]&nbsp;&#124; [[Цэдэвийн Дашдорж|Ц.Дашдорж]]&nbsp;&#124; [[Дамдингийн Дэмбэрэл|Д.Дэмбэрэл]]&nbsp;&#124; [[Данзангийн Лүндээжанцан|Д.Лүндээжанцан]]&nbsp;&#124; [[Нямтайширийн Номтойбаяр|Н.Номтойбаяр]]&nbsp;&#124; [[Цэндийн Нямдорж|Ц.Нямдорж]]&nbsp;&#124; [[Ёндонгийн Отгонбаяр|Ё.Отгонбаяр]]&nbsp;&#124; [[Дуламсүрэнгийн Оюунхорол|Д.Оюунхорол]]&nbsp;&#124; [[Даваажанцангийн Сарангэрэл|Д.Сарангэрэл]]&nbsp;&#124; [[Янгугийн Содбаатар|Я.Содбаатар]]&nbsp;&#124; [[Отгонбилэгийн Содбилэг|О.Содбилэг]]&nbsp;&#124; [[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар|Д.Сумъяабазар]]&nbsp;&#124; [[Алмаликын Тлейхан|А.Тлейхан]]&nbsp;&#124; [[Дамдингийн Хаянхярваа|Д.Хаянхярваа]]&nbsp;&#124; [[Чимэдийн Хүрэлбаатар|Ч.Хүрэлбаатар]]&nbsp;&#124; [[Баттогтохын Чойжилсүрэн|Б.Чойжилсүрэн]]&nbsp;&#124; [[Лувсанцэрэнгийн Энх-Амгалан|Л.Энх-Амгалан]]&nbsp;&#124; [[Жадамбын Энхбаяр|Ж.Энхбаяр]]&nbsp;&#124; [[Нямаагийн Энхболд|Н.Энхболд]]&nbsp;&#124; [[Миеэгомбын Энхболд|М.Энхболд]]&nbsp;&#124; [[Өлзийсайханы Энхтүвшин|Ө.Энхтүвшин]]&nbsp;&#124; [[Жаргалтулгын Эрдэнэбат|Ж.Эрдэнэбат]] '''[[Монголын Ардчилсан Нам]]:&nbsp;''' [[Норовын Алтанхуяг|Н.Алтанхуяг]]&nbsp;&#124; [[Ринчиннямын Амаржаргал|Р.Амаржаргал]]&nbsp;&#124; [[Дашжамцын Арвин|Д.Арвин]]&nbsp;&#124; [[Агипарын Бакей|А.Бакей]]&nbsp;&#124; [[Нямжавын Батбаяр|Н.Батбаяр]]&nbsp;&#124; [[Жалбасүрэнгийн Батзандан|Ж.Батзандан]]&nbsp;&#124; [[Халтмаагийн Баттулга|Х.Баттулга]]&nbsp;&#124; [[Гаваагийн Батхүү|Г.Батхүү]]&nbsp;&#124; [[Догсомын Батцогт|Д.Батцогт]]&nbsp;&#124; [[Мигэддоржийн Батчимэг|М.Батчимэг]]&nbsp;&#124; [[Дашдэмбэрэлийн Бат-Эрдэнэ|Д.Бат-Эрдэнэ]]&nbsp;&#124; [[Цэвэлмаагийн Баярсайхан|Ц.Баярсайхан]]&nbsp;&#124; [[Гарьдхүүгийн Баярсайхан|Г.Баярсайхан]]&nbsp;&#124; [[Сангажавын Баярцогт|С.Баярцогт]]&nbsp;&#124; [[Лувсанвандангийн Болд|Л.Болд]]&nbsp;&#124; [[Баярбаатарын Болор|Б.Болор]]&nbsp;&#124; [[Раднаагийн Бурмаа|Р.Бурмаа]]&nbsp;&#124; [[Дашдондогийн Ганбат|Д.Ганбат]]&nbsp;&#124; [[Лувсаннямын Гантөмөр|Л.Гантөмөр]]&nbsp;&#124; [[Даваажавын Ганхуяг|Д.Ганхуяг]]&nbsp;&#124; [[Батхүүгийн Гарамгайбаатар|Б.Гарамгайбаатар]]&nbsp;&#124; [[Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж|Р.Гончигдорж]]&nbsp;&#124; [[Мөнхчулууны Зоригт|М.Зоригт]]&nbsp;&#124; [[Дашзэвэгийн Зоригт|Д.Зоригт]]&nbsp;&#124; [[Батсүхийн Наранхүү|Б.Наранхүү]]&nbsp;&#124; [[Салдангийн Одонтуяа|С.Одонтуяа]]&nbsp;&#124; [[Цэдэвдамбын Оюунгэрэл|Ц.Оюунгэрэл]]&nbsp;&#124; [[Чимэдийн Сайханбилэг|Ч.Сайханбилэг]]&nbsp;&#124; [[Ядамсүрэнгийн Санжмятав|Я.Санжмятав]]&nbsp;&#124; [[Шаравдоржийн Түвдэндорж|Ш.Түвдэндорж]]&nbsp;&#124; [[Хишигдэмбэрэлийн Тэмүүжин|Х.Тэмүүжин]]&nbsp;&#124; [[Зандаахүүгийн Энхболд|З.Энхболд]]&nbsp;&#124; [[Содномзундуйн Эрдэнэ|С.Эрдэнэ]]&nbsp;&#124; [[Дондогдоржийн Эрдэнэбат|Д.Эрдэнэбат]]&nbsp;&#124; [[Лувсангийн Эрдэнэчимэг|Л.Эрдэнэчимэг]] '''[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам (2010)|МАХН]] - [[Монгол Үндэсний Ардчилсан Нам|МҮАН]]-ын [[Шударга Ёс Эвсэл]]:&nbsp;''' [[Зангадын Баянсэлэнгэ|З.Баянсэлэнгэ]]&nbsp;&#124; [[Цэрэндашийн Оюунбаатар|Ц.Оюунбаатар]]&nbsp;&#124; [[Мишигийн Сономпил|М.Сономпил]]&nbsp;&#124; [[Дэндэвийн Тэрбишдагва|Д.Тэрбишдагва]]&nbsp;&#124; [[Чүлтэмийн Улаан|Ч.Улаан]]&nbsp;&#124; [[Гантөмөрийн Уянга|Г.Уянга]]&nbsp;&#124; [[Логийн Цог|Л.Цог]]&nbsp;&#124; [[Цэрэндашийн Цолмон|Ц.Цолмон]] '''[[Иргэний Зориг Ногоон Нам]]:&nbsp;''' [[Самбуугийн Дэмбэрэл|С.Дэмбэрэл]]&nbsp;&#124; [[Санжаасүрэнгийн Оюун|С.Оюун]] '''Бие даагчид:&nbsp;''' [[Хаянгаагийн Болорчулуун|Х.Болорчулуун]]&nbsp;&#124; [[Сайнхүүгийн Ганбаатар|С.Ганбаатар]]&nbsp;&#124; [[Цэрэнпилийн Даваасүрэн|Ц.Даваасүрэн]] }} <noinclude> [[Ангилал:Загвар:Хөтлөгч мөр Монголын улс төр|#2012-2016 оны УИХ-ын гишүүд]] </noinclude> 1qtnik9979346s0vhu6rqc495tpn4gh 0 59323 707598 707525 2022-08-08T09:27:10Z Megzer 20491 Чаби хатныг энэ 6 гүнжтэй хүчээр холбохоо болино уу. wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" !Төрсөн нэр !Эцгийн нэр !Эхийн нэр !Хятад цол !Амьдарсан хугацаа !Нөхөр !Үр хүүхэд !Ах дүүс |- |[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']] ! rowspan="7" |'''[[Чингис хаан]]''' |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Жао гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн''' | | rowspan="7" |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён |- |[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']] |Нэр нь тодорхойгүй |Уйгур гүнж |тодорхойгүй |'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]<nowiki/>ын Идүгүд Баржу арт тегин''' | |- |[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']] | rowspan="4" |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Цэцэхэн гүнж |?-1237 |'''[[Ойрад|Ойрад]]<nowiki/>ын [[Төрөлчи хүргэн]]''' | |- |[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']] |Чан гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Буту хүргэн]]''' | |- |'''[[Түмэлүн]]''' |Юн гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Чигү хүргэн]]''' | |- |[[Алталухан]] | |?-1246 |[[Олхонууд|Олхонуд]]<nowiki/>ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн |[[Чочимтай хүргэн]] |- |[[Толай гүнж|Толай]] |тодорхойгүй | | |[[Хонгирад]]<nowiki/>ын Тогочар хүргэн | |- |'''[[Сорхохан]]''' ![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']] |? |Лу гуо гүнж |тодорхойгүй |'''Нахэ хүргэн''' | |Гүюг хаан, Годан ван, Хаши |- |'''[[Бабахар]]''' ! rowspan="2" |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']] |? |гүнж |? |'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин''' | | rowspan="2" | |- |'''[[Илимиш]]''' |? |гүнж |? |'''Жаожуншянь ван Гүнбух''' | |- |[[Аньту гүнж]] |[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]] |? |Чан гуо гүнж | |[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]] |[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]], Ихирэс хатан |Ширэмүн тайж |- |[[Мөнкада гүнж]]<ref>Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. '''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.</ref> |[[Годан|Годан хан хөвгүүн]] |? |гүнж |1244-? |[[Пагва лам]]<nowiki/>ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]] |[[Дармабал дишири]] | |- |[[Хулуйхан]] |[[Зүчи|Жочи хан]] |? |гүнж |1200?-1260? |Ойрадын [[Иналчи хүргэн]] |Үрэдэй |[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]] |- |[[Есүбух]] ! rowspan="2" |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]''' | rowspan="2" |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']] |Лу гуо гүнж |? |'''Хонгирадын Ожин''' | | rowspan="2" |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан |- |[[Думуган]] |Жао гуо гүнж |? |'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]''' | |- |'''[[Баялун]]''' ! rowspan="3" |'''[[Мөнх хаан]]''' |[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]] |Чан гуо их гүнж |? |'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]''' | | rowspan="3" |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]... |- |'''[[Ширин]]''' | rowspan="2" |'''Огул түтмиш хатан''' |гүнж |? | rowspan="2" |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]''' | |- |[[Бичиха]] |гүнж |? | |- |'''[[Ерөө гүнж]]''' ! rowspan="6" |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']] | |Жао гуо их гүнж |? |'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]''' |[[Кургуз хүргэн|Кургуз]] | rowspan="6" |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]... |- |'''[[Хутулужин бэхи]]''' | |Ци гуо их гүнж |1259-1297 |[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]''' |[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]] |- |'''[[Улужин]]''' | |Чан гуо гүнж | |'''Буха хүргэн''' | |- |'''[[Чалун]]''' | |Чан улсын их эгчмэд гүнж | |'''Төжинхан''' | |- |'''[[Өлзий гүнж]]''' | |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Уручин''' | |- |'''[[Нангиажин]]''' | |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван''' | |- |'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]''' ! rowspan="2" |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан) |? |Жао гуо гүнж | |'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]''' | | |- |'''[[Нангабула]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын лу ван Манзитай''' | | |- |'''[[Илихайяа]]''' ! rowspan="3" |[[Өлзийт Төмөр хаан]] |? |Чан гуо гүнж | |'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]''' |[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']] |'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж''' |- |'''[[Айшир гүнж|Айшир]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн''' | | |- |'''[[Пуна гүнж|Пуна]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал''' | | |- |'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]''' ! rowspan="3" |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]] |? | |? |'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]''' | | rowspan="3" |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]] |- |'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]''' |? |Жао гуо гүнж |? |'''Онгудын Шуань хүргэн''' | |- |[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']] |? |Шоунин гүнж |? |? |[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан<ref>Есөнтөмөр хааны бага хатан</ref> |- |'''[[Сэнгэлажи]]''' ![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] |[[Тажи хатан]] |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]''' |[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']] | |- |'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' ![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']] | |Гүнж | |'''Дөрвөн хүргэн''' | |[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван |- |'''[[Будашини гүнж]]''' ! rowspan="2" |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']] |? |Минхуй И жэн гүнж |1327-1341 |Нөхөрт гараагүй | | rowspan="2" |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]] |- |'''[[Елу гүнж]]''' |? |Чан гуо их гүнж |?-1339 |'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' | |- |'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |1260-1306 |'''[[Цорос|Чорос]]<nowiki/>ын Абтагул''' | | rowspan="2" |Урус ноён, [[Чапар хан]]... |- |'''[[Хутучин чага]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |тодорхойгүй |'''[[Олхонуд]]<nowiki/>ын Төвшин хүргэн'''<ref>Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв</ref> | |} == Холбоотой мэдээлэл == * [[Гүнж|'''Гүнж''']] * [[Боржигин|'''Боржигин''']] == Эшлэл == [[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] <references /> 1vh4qlir0r5bwrc5lttalxz6fgv7pbj 0 69170 707575 706658 2022-08-07T23:54:56Z 95.111.217.180 wikitext text/x-wiki '''Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого'''- 1880 онд [[хятад]] дах “[[Цагаан малгайтны бослого]]”-ыг даруулахаар [[Улиастай]]д цуглуулсан [[Монгол цэргүүд]] [[Онолт]]ын удирдлаган доор [[бослого]] гарган тэмцсэн явдал юм. ==Бослогын үйл явц== [[Манж Чин улс]]ын сүүлийн жилүүдэд хятад болон [[шинжаан]] зэрэг газарт удаа дараа үйл олныг хамарсан бослого, [[хөдөлгөөн]]үүд гарч байсан байна. Эдгээр зэвсэгт бослогуудыг Монголоос татсан цэргийн хүчээр дарж байсан байна. Үүний хамгийн тод жишээ нь [[Тайпингийн бослого|Тайпаны босогчдын]] үндсэн хүчний умар зүгт хйисэн [[давшилт]]ыг [[Сэнгэринчен]] болон [[Ихдамба]] нарын удирдсан монголын цэргийн хүчээр сөрөг довтолгоон хийж зогсоосон бөгөөд улмаар эдгээр монгол цэргийн хүчээр бут цохисон түүхтэй.<ref>[http://www.mongolianshaman.com/node/1782 Цэрэг Онолтын хөдөлгөөн]</ref> Манжийн хааны зарлигийн дагуу 1880 онд Цагаан малгайтны бослого буюу [[Ислам|Лалын шаши]]нт [[Хотон (үндэстэн)|Дунган]] нарын бослогыг дарах зорилгоор [[Улиастайн жанжны газар]]т [[халх]]ын дөрвөн аймгаас цэрэг татан бөөгнөрүүлж байжээ. Улиастай дах монгол цэргийн хуарангийн байдал нэн дорой байсан төдийгүй задгай газар гэр, майханд байрлаж байсан бөгөөд хоол хүнсний хангамж муу байсанаас өвчин гарч байсан байна. Улиастайн цэргүүд ахуй нөхцлийн хүнд байдлаас гадна бослого даруулахаар алс хол явах хүсэлгүй байсан байна. Ийм нөхцөлд 1880 оны 7 дугаар сарын 12-нд [[Сайн ноёны хошуу]]ны харьяат цэрэг Онолтоор удирдуулан Сайн ноён, [[Хэвэй гүн Дарамбазар]]ын хошууны цэргүүд босож манжийн цэргийг хаяж, Манжийн амбанд нутаг орондоо буцаах шаардлага тавьсан байна. Цэрэг Онолт нь тэр жил 30 настай байжээ. Олон тооны монгол цэргүүдийн энэхүү тэмцэлд балмагдсан манж [[амбан]] болон түүний цөөн тооны цэрэг монгол цэргийн өөдөөс эсэргүүцэл үзүүлээгүй бөгөөд тэд нарын таран эрч нь буурахыг хүлээн цаг хожих тактик барьсан байна. Манжийн амбан цэрэг Онолтыг хууран баривчлах зорилгоор цол зэрэг олгон дэвшүүлж байгаа тул Манж амбаны газар түүний ирэхийг урьсан байна. Монгол цэргүүд Онолтыг явуулаагүй бөгөөд нийтээрээ нутаг буцан таран оджээ. Үүний дараа Манж амбан хошуу засаг нарт албан бичиг хүргүүлсэн байна. Уг бичигт цэргийн албыг хаяж явсан цэргүүдийг баривчлан Улиастайн амбаны газар ирүүлэхийг шаардсан байна. Үүний дагуу 1880 оны 10 дугаар сарын 6-нд Онолтыг цэргийн хорооноос мөрдүүлж, зам зуурт нь барьж Улиастайд авчран, хатуу эрүү шүүлт тулган байцааж байгаад, мөн оны 10 дугаар сарын 13-ны өдрийн [[туулай цаг]]т Улиастайн баруун өмнө байх өндөр толгой гэх газарт аваачин [[зарлиг]]ийн [[илд]]ээр цаазалж, монгол цэргүүдийг айлган сүрдүүлэх зорилгоор толгойг нь өндөр шон модонд өлгөж цээрлэл үзүүлжээ. ==Түүхэн уг сурвалжийн бичээс== “…Бадруулт төрийн 6 дугаар оны 8 сарын 21 буюу 1880 оны 9 дүгээр сарын 25-нд Улиастай дахь монгол цэргийн эрдмийг манж жанжин, хэвэй амбаны газраас түшмэл ирж байцаахад, Хөшөөт хэмээх газар суулгасан Сайн ноён Цэрэндондовын хошууны цэрэг Онолтын удирдлагаар цэргийн хүнс хомс учир нутагт буцсугай хэмээн хөдөлжээ. Тийнхүү Онолтын гэгдэх уг хөдөлгөөн нь эхний үедээ шийдвэр нэгтэй байсан хэдий ч, дараа дараачийн өдрүүдээс эхлэн дотроо санал нэгдэхгүй хуваагдаж энэ хооронд Манж цэргийн жанжны газраас Онолтыг бусад хамтран удирдагчидтай нь хамт салган барихаар шийдсэн бөгөөд эхний удаа “жинс хадуулж шагнана” хэмээн цэргийн хорооноос нь дуудахад цэргүүд гаргаж өгсөнгүй. Дараа нь Онолтыг уул нутагт нь буцааж, оронд нь төлөв томоотой цэрэг сольж ирүүлнэ хэмээн хуурахаар шийджээ. …“<ref>http://www.tolgoilogch.mn/_qa3bphzblg</ref> ==Мөн үзэх== ==Эшлэл== {{Reflist}} ==Гадаад холбоос== [[Ангилал:19-р зууны Улиастайн түүх]] [[Ангилал:19-р зууны бослого]] [[Ангилал:Монголын бослого]] [[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Зэвсэгт мөргөлдөөн]] [[Ангилал:Чин улс]] [[Ангилал:1880 он]] [[Ангилал:1880-д он]] 30ws7fm81ggt8qq2kii8isktdrt4eua 0 73302 707594 707527 2022-08-08T09:19:31Z Megzer 20491 wikitext text/x-wiki '''Ерөө гүнж''' бол [[Хубилай хаан]]ы төрсөн охин юм. Түүнийг [[Онгуд]] аймгийн [[Айбуха хүргэн]]д өгчээ. Айбуха хүргэн бол [[Буюуха хүргэн]]ий хүү юм. Ерөө гүнжээс [[Кургуз хүргэн]], Есөнхаймыш, Алиба, Шухунанду нар төржээ. Ерөө гүнжийг нас барсны хойно '''Хааны охин Чи улсын их эгчмэд гүнж''' гэж өргөмжлөөд, мөн дараа нь '''Жао улсын их эгчмэд гүнж''' хэмээн тодотгон цоллосон байна. ==Холбоотой мэдээлэл== * [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]] * [[Айбуха хүргэн]] * [[Кургуз хүргэн]] [[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:14-р зуунд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын гүнж]] tulpwk1j0fb3z8wqjgfhajc8u6xudxz 0 73767 707593 707529 2022-08-08T09:18:57Z Megzer 20491 Чаби хатнаас төрсөнийг батлах нотолгоо хангалтгүй wikitext text/x-wiki '''Улужин''' ([[хятадаар]]:吾魯真; [[пиньинь]]:Wú lǔ zhēn)бол [[Хиад Боржигин]] овгийн [[Хубилай хаан]]ы охин юм. Түүнийг [[Юань улсын судар|Юань улсын судрын]] '''Гүнжийн илтгэл шастир'''т зөвхөн нэр ба богино намтарыг дурдсан байдаг. Улужин гүнжийг [[Ихирэс]] аймгийн [[Буту хүргэн|Буту хүргэний]] жич хүү '''Буха хүргэнд''' өгчээ. Үр хүүхэд гарсан эсэх нь тодорхойгүй. Буха хүргэний өвөг эцэг '''Сурха хүргэн''' бол [[Хүчү|Хүчү хан хөвүүний]] охин [[Аньту гүнж]]тэй, ах Суранха хүргэн нь [[Мангала|Мангала вангийн]] охин [[Нүгүрүн гүнж]]тэй гэрлэсэн. ==Холбоотой мэдээлэл== * [[Хубилай хаан]] * [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын гүнж]] 4sapyf9jcpszg3ubtrs5f12gimtvi5r 0 73771 707591 707530 2022-08-08T09:16:50Z Megzer 20491 [[Special:Contributions/202.126.88.181|202.126.88.181]] ([[User talk:202.126.88.181|Яриа]]) хэрэглэгчийн 707530 засварыг цуцлах wikitext text/x-wiki '''Чалун гүнж''' (хятадаар:茶倫; пиньинь:Chá lún) бол [[Хиад Боржигин]] овгийн [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] охин. Эх нь Чаби хатан. [[Ихирэс]]ийн [[Буту хүргэн]]ий хүү '''Тэлигань хүргэн'''ий хатан. Хожим нь Чалун гүнжийг нас барсны дараа '''Чан улсын их эгчмэд гүнж (昌国大长公主)''' гэж нэхэн өргөмжлөв. Үр хүүхэдгүй. ==Холбоотой өгүүлэл== * [[Хубилай хаан]] * [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын гүнж]] 1yit8vz53gn90uhk8864n5ikgy0unga 707592 707591 2022-08-08T09:17:46Z Megzer 20491 эх сурвалж тодорхойгүй. wikitext text/x-wiki '''Чалун гүнж''' (хятадаар:茶倫; пиньинь:Chá lún) бол [[Хиад Боржигин]] овгийн [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] охин. [[Ихирэс]]ийн [[Буту хүргэн]]ий хүү '''Тэлигань хүргэн'''ий хатан. Хожим нь Чалун гүнжийг нас барсны дараа '''Чан улсын их эгчмэд гүнж (昌国大长公主)''' гэж нэхэн өргөмжлөв. Үр хүүхэдгүй. ==Холбоотой өгүүлэл== * [[Хубилай хаан]] * [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын гүнж]] 1n2uwi4yitb18wqx5m0r4om6nllkm5b 0 73783 707595 707522 2022-08-08T09:20:04Z Megzer 20491 wikitext text/x-wiki '''Нангиажин гүнж''' ([[хятадаар]]:囊家真) бол [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] охин бөгөөд [[Хонгирад]] аймгийн Уручин, Төмөр, Манзитай нартай ээлж дараалан гэрлэж байсан. Анхны нөхөр '''Уручин хүргэн''' нь [[Өлзий гүнж]]ийг өөд болсны дараа түүнийг хатнаа болгов. 1277 онд хан хөвүүдийн бослого гарахад Уручингийн дүү '''Зургаадай ноён''' бослого гаргаж ах Уручин хүргэнийг хөнөөсөн. Зургаадай ноёны цэргийн бослого дарагдсаны дараа Уручингийн дүү '''Төмөр хүргэнд''' очив. 1290 онд Төмөр хүргэн өнгөрсөний дараа Төмөрийн дүү '''Манзитай хүргэнд''' очив. Нангиажин гүнжийг өөд болсны дараа [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт хааны]] зарлигаар Манзитай хүргэнд [[Чингим|Чингим хунтайжийн]] охин [[Нангабула гүнж|Нангабула гүнжтэй]] ураглуулсан. ==Холбоотой өгүүлэл== * [[Хубилай хаан]] * [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:14-р зуунд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын гүнж]] etz3207gvj97b0yvbqdsgnrva68n7jy 0 74064 707596 707518 2022-08-08T09:20:36Z Megzer 20491 wikitext text/x-wiki '''Өлзий гүнж'''<ref>Тухайн цагт Өлзий гэсэн Монгол нэрийг хятад ханзаар 完泽-Wán zé гэж бичдэг нь нэгэнт тогтоогдсон асуудал юм. </ref>([[хятадаар]]:完泽; [[пиньинь]]:Wán zé) бол [[Юань улс]]ын [[Хубилай хаан]]ы охин юм. [[Хонгирад]]ын [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Лу ван]] '''Улужин хүргэн'''ий анхны эхнэр. Өлзий гүнж нь түүнд [[Шилийндалай хатан|Шилийндалай]] нэрт нэгэн охин төрүүлсэн. Энэ охин нь хожим үеэл ах [[Чингим|Чингим тайжийн]] хүү [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт Төмөр хаантай]] гэрлэж, [[Даш хунтайж|Даш]] хэмээх нэг хүү төрүүлжээ. Өлзий гүнжийг өнгөрсөний дараа Улужин хүргэн түүний бас нэг дүү [[Нангиажин|Нангиажин гүнжтэй]] гэрлэсэн. Өлзий гүнжид '''Лу улсын эгчмэд гүнж''' цол хүртээсэн байдаг. ==Гэр бүл== * Эцэг: [[Хубилай хаан]] * Ах: [[Чингим]] [[хунтайж]] * Хүргэн:[[Өлзийт Төмөр хаан]] * Нөхөр:'''Улучин хүргэн''' * Охин:[[Шилийндалай хатан]] * Зээ хүү: [[Даш хунтайж]] ==Холбоотой өгүүлэл== * [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]] * [[Нангиажин|Нангиажин гүнж]] ==Эшлэл== [[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын гүнж]] kcmwk2gulocoao7quhe1m36dsznf6xl 4 77089 707581 638367 2022-08-08T03:05:53Z BatlaaTs 76767 wikitext text/x-wiki ===[[User:Dolugen|Dolugen]] ([[User_talk:Dolugen|ярианы хуудас]])=== ====Танилцуулга==== Hello, I'd like to be an admin. My contribution is focusing on literature, writers' bio, and mongolian history and tradition related articles, so far. If you do think I am a little young to be one, take your time. --[[User:Dolugen|Dolugen]] 02:53, 9 Долоодугаар сар 2007 (UTC) ====Дэмжиж буй==== * Дэмжиж байна.--[[Хэрэглэгч:Губин_Михаил|Gubin]] 17:40, 20 Арваннэгдүгээр сар 2012 (UTC) * Дэмжиж байна.--[[Хэрэглэгч:Esambuu|Esambuu]] 14:21, 11 Тавдугаар сар 2017 (UTC) ====Дэмжихгүй буй==== ===[[User:nnnn|nnnn]]=== Админ болох хүсэлтийг минь хүлээж авна уу!!! [[User:Nnnn|Nnnn]] 10:44, 21 Арваннэгдүгээр сар 2007 (UTC) ====Дэмжиж буй==== * '''Дэмжиж байна'''--[[Хэрэглэгч:Губин Михаил|Gubin]] 14:01, 2 Аравдугаар сар 2012 (UTC) ====Дэмжихгүй буй==== === Админ болох хүсэлт [[User:GenuineMongol|ОригМонгол]] === Монгол Вики-д хийх зүйл их байна. Энэ бүхнийг хийхэд жирийн гишүүний эрх хүрэлцэхгүй хязгаарлагдмал учир зарим зүйлийг оролдолгүй орхисоор ирлээ. Миний оруулсан хувь нэмэр аль хэдийн 600 давсан учир админ болох шаардлагыг хангасан болов уу гэж бодно. Хүсэлтийг маань болгоон соёрхоно уу.--[[User:GenuineMongol|ОригМонгол]] 08:17, 26 Наймдугаар сар 2008 (UTC) ====Дэмжиж буй==== * '''Дэмжиж байна''' --[[User:Chinneeb|<font face="Bookman Old Style" color="#082567" size="2.5"><b>Чинээ</b></font>]] [[User_talk:Chinneeb|<font face="Bookman Old Style" color="#082567" size="2.5"><b>(яриа)</b></font>]] 05:39, 28 Наймдугаар сар 2008 (UTC) * '''Дэмжиж байна''' --[[User:Ganbat|Ganbat]] 06:15, 29 Наймдугаар сар 2008 (UTC) * '''Дэмжиж байна''' --[[User:Bambuush|Bambuush]] 01:52, 30 Наймдугаар сар 2008 (UTC) * '''Дэмжиж байна''' --[[User:Zorigt|Zorigt]] 07:18, 1 Есдүгээр сар 2008 (UTC) ====Дэмжихгүй буй==== === Админ болох хүсэлт [[User:Danzanjamts|Danzanjamts]] === Сайн байна уу? Википедиагийн хүндэт Админуудаа! Монгол Википедиад 2008 оны дунд үест бүртгэгдсэн хэрэглэгч миний бие Википедиадаа өдгөөг хүртэл хувь нэмрээ чадах чинээгээрээ оруулж байгаа бөгөөд ямар нэг байдлаар засвар оруулсан үйлдэл буюу хувь нэмэр 300 давсан байна. Википедиад идэвхтэйгээр оролцож чин сэтгэлээсээ хөгжүүлэхийн төлөө боломжоороо оролцоход АДМИНЫ байр суурь хэрэгтэй байна. Нэвтэрхий толийг баяжуулахыг хүссэн сэдвүүддээрээ болон шинээр үүсгэх сэдэв (хуудас), засвар тэргүүтнийг оруулахад болон хянан засах үйлсэд маань Админы эрхийг олгохыг хүсч байгааг маань болгооно уу! Та бүхнийг хүндэтгэсэн --[[User:Danzanjamts|Danzanjamts]] 15:17, 20 долоодугаар сар 2010 (UTC+8) *Монгол Викид оруулсан даацтай хувь нэмрүүдээ нэрлэ гэвэл ямар ямар өгүүллэгүүдийг нэрлэх вэ? [[Хэрэглэгч:Timur|Төмөр]] 16:06, 1 Наймдугаар сар 2010 (UTC) :Done. --[[Хэрэглэгч:Mav|Mav]] 13:35, 5 Есдүгээр сар 2010 (UTC) ====Дэмжиж буй==== * '''Дэмжиж байна''' --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] 13:31, 14 Долоодугаар сар 2010 (UTC) * '''Дэмжиж байна''' --[[User:Chinneeb|<font color="#000000">chinneeb</font>]]-[[User_talk:Chinneeb|<font color="#000000">яриа</font>]] 18:10, 22 Долоодугаар сар 2010 (UTC) * '''Дэмжиж байна''' ----[[User:GenuineMongol|ОригМонгол]] 00:04, 23 Долоодугаар сар 2010 (UTC) * '''Дэмжиж байна''' --[[Хэрэглэгч:Ganbat|Ганбат]] 02:11, 29 Долоодугаар сар 2010 (UTC) * '''Дэмжиж байна''' -- [[Хэрэглэгч:Timur|Төмөр]] 07:33, 2 Наймдугаар сар 2010 (UTC) ====Дэмжихгүй буй==== ===[[User:Губин Михаил|Губин Михаил]] ([[User_talk:Губин Михаил|ярианы хуудас]])=== ====Танилцуулга==== Сайн байна уу? Тантай уулзсандаа баяртай байна. I'd like to be an admin. I want to help the Mongolian Wikipedia. I write on various topics. I am the administrator of the Buryat Wikipedia. Би монгол хэлний анхан шатны мэдлэгтэй, so, please, write in English. Танд их баярлалаа. --[[Хэрэглэгч:Губин Михаил|Gubin]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Губин Михаил|talk]]) 13:58, 2 Аравдугаар сар 2012 (UTC) ====Дэмжиж буй / Support==== * '''Дэмжиж байна''' --[[Хэрэглэгч:WikiUserFS|WikiUserFS]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:WikiUserFS|talk]]) 14:01, 2 Аравдугаар сар 2012 (UTC) * '''Дэмжиж байна'''--[[Тусгай:Contributions/212.67.71.103|212.67.71.103]] 08:59, 20 Арваннэгдүгээр сар 2012 (UTC) ====Дэмжихгүй буй / Oppose==== * Strongly oppose. This user has systematically violated the rules: [[Хэрэглэгч:Губин_Михаил]] illegally uploads nonfree images (see [[:Файл:Төв цэнгэлдэх хүрээлэн.jpg]] stolen from copyrighted [http://www.panoramio.com/photo/75626877], and [[:Файл:Sally.jpg]] is not [[Хэрэглэгч:Губин_Михаил]] work of art as exists in the Web since 2009 [https://www.google.ru/search?hl=ru&newwindow=1&tbs=sbi:AMhZZivjLo_1UAuqflbN0lN5Mp8PRBK7QkcFdaoj5DUm7ETuOmNpTqi21Y2gbgV2PfebIEz05555fT6BXmedfttOE65hUzTL03LS-1f-N_18kKcfGtyJRnD3W_1bqX4aro9tN2cCEOZHQ1ahW2Wq9BGIAW0iwMqdoFSOd4pttPxFFXjXMihM0044p411iFAkgb9DbkeZyAF8SKCA1cDv42t6Jmtvq1M4dJ2vJTMlf8-nNUcVtXMENpA1ttcMbe3kxmYPxYu0yc94Sz6XT8D8sbIFwOngahJI49XatiBaBZWGrO-8jAKBiq1EoZZv_1Kqzh6cVVpzVzji1zcO4rJwA9JyrzIp2vpQ7Wz-z8Z2A5Kh1n91bst94kYl3MtVFlkt3HLM8MAA7SmoiLSU6f7UiPbQhgDdbCzqRTLGZUxnbLbuHfntBScwryjkm036lyBhWaHHRSYgCnYncs0o8QqJiScOoFeCP1t2f32z2RzODTkCRu_14vc_1eqcHNr7eRBiKqeppuST0YXzCREs_11U-AxQn2H84ReLyWMu4xun0cqM-U2XR1v2khwTTLCCwpoyWn6nfdBExfvEk2NIW6meRWGYw1QdylE7_1bOcyHTpNT1BUZk9G_1QMueC4lv58ing2ztqKQkFvOSYW5nZWd_1ZVbQiZA60K8goFJAK8hIOlBZkz6ZcAzR-qroxeLou0tWan84mGM98NckrV58MVlGKGAmC687F34sOYPVES6uDMc5Cq8RLfvgwKWot3HpusLUa2aFBzpf-7F5QpMh0c6M0s9RlAZtNgywcCnSBxCPIy2YkbBnf6mQVJ_1ZLrk7eQhlFBPo0vrDkl7AEdLRItwCrCQ9SEQZDo6XNUzQCpypGVS5Es04VhNjGfDnwRhZu3gdcN6gJweXNCVgygakoSrejXRBfaTwPbKDT4dgEeaIPIXSFtvZBo0-J9IpjKlkTxpuN2s4aXQphX4w1aHvOuiP8CNT1p5DcrtZbwCw2XwslBN4IsAT-Pa2UTjojGLR9v_1eL5MrqLPjOYnYvlfsbWR52rPvqSVXiTUcDBDC_1jxBeN3jVB15NVjOmaHMjdvggAiC2h04Z7IU-oca3B4pym8MJgSG_1Ip901PzR4eh2IYc3oQRgrzatbwAwYG6RARI-WCveIUk0CAB8zp4XWdaUOxnwsTlHn0sNFD_1a3mxJo3QC4wfDm-4QmvtouyCg4aQ2pg0_1DLRBnqXx4PlgSmv9MHFeuUZUD3cFfQuFxdTyQU1e9jaZhzjgnN8uemFQSR1CXmPSzV39zNI5VcpwWkpM_1e8SpXv8ER4a-dZkYxjwk2RPKKxl56NNRdxFEe-f-RxNXNY&prmd=imvns&ei=h1KSUKuYEs364QTTpoHABQ&start=0&sa=N&biw=1920&bih=1056], [[:Файл:Alors on danse.jpg]] also is non-free). [[Хэрэглэгч:Губин_Михаил]] creates articles violating copyright laws: [[Alors on danse]] contents a complete poem (song text). But this is not a 'mistake', this is [[Хэрэглэгч:Губин_Михаил]] position declared: '''"I think the Mongolian Wikipedia is very small (it is). And the articles in it are even less. Perhaps, on our part would have been better to save kopivio, which makes articles bigger"'''(see [[Хэрэглэгчийн_яриа:Губин_Михаил#Stop_copyright_violation]]). [[Хэрэглэгч:Bogomolov.PL|Bogomolov.PL]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Bogomolov.PL|talk]]) 11:02, 1 Арваннэгдүгээр сар 2012 (UTC) *Oppose. Same reason with above person. --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 02:34, 3 Арваннэгдүгээр сар 2012 (UTC) * Oppose -- This person must learn advanced level of Mongolian otherwise there is no any logical sense of trusting him any Admins duty here in Mongolian WP. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 16:02, 3 Аравдугаар сар 2013 (UTC) === [[Хэрэглэгч:Allbi1000|Allbi1000]] === Сайн байна уу намайг Админ болгооч би xэрэгтэй мэдээлэл нэмж байx болно Америкийн xөгжмийн ертөнц xэсэг дээр [[Хэрэглэгч ]]: Allbi1000 (talk) 23:08 тавдугаар сар 26 (UTC) ====Дэмжиж буй / Support ==== ====Дэмжихгүй / Oppose ==== * '''Дэмжихгүй / Oppose'''. Админ биш ч гэсэн хангалттай хувь нэмэр оруулах боломжтой. --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 03:41, 5 Аравдугаар сар 2013 (UTC) ===Админы болгоно уу — [[Хэрэглэгч:Tsetsee yugi|Tsetsee yugi]] === Админы болгоно уу ᠍᠍[[Хэрэглэгч:Tsetsee yugi|Tsetsee yugi]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Tsetsee yugi|talk]]) 16:21, 30 Наймдугаар сар 2013 (UTC) ====Дэмжиж буй==== * ====Дэмжихгүй буй==== * '''Demjihgui''' -- Yadaj Mongol Wikid 2000 shirheg chuhal medleg teleh oguulluud oruulchihaad Admin boloh huselt gargaval zohistoi baina. Esvel yadaj doloo honogt 10-20 tsagaar zasaltuud hiideg baih heregtei. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 16:42, 3 Аравдугаар сар 2013 (UTC) === Админ болох хүсэлт — [[User:Buuhai|Buuhai]] === Сайн байцгаана уу, 1999 оноос хойш Википедиатай нөхөрлөж байна. Монгол Вики-д хийх зүйл маш их байна. Тэр дундаа зэвсэг техникийн тухай мэдээлэл маш муу байна. Зарим зүйлийг хийх гэхлээр жирийн гишүүний эрх хүрэлцэхгүй байна. Хэрэв хүсэлтийг маань хүлээн авбал илүү их зэвсэг техникийн тухай мэдээлэл оруулах болно. Иймээс та бүхний тус дэмийг хүсч байна --[[Хэрэглэгч:Buuhai|Buuhai]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Buuhai|talk]]) 14:36, 11 Арванхоёрдугаар сар 2013 (UTC) === Админ болох хүсэлт — [[User:MongolWiki|MongolWiki]] === Сайн байцгаана уу, хоёр жилийн турш Википедиатай нөхөрлөж байна. Энэ хугацаанд олон өгүүллийг үүсгэж, засч баяжуулсан билээ. Өдгөө ангилал хэсэгт Энэтхэг-Европ төрөл хэлнээс орчуулсан зарим зүйлийг зохих Монгол нэрээр засч янзалмаар байна. Жишээ гэвэл, "Номнууд" гэж бичсэн олон тооны үгийг "Ном судар" гэх хоршоо үгээр бичих. Админ л халдаж чадах зүйл болохоор миний эрх дутав. Иймээс та бүхний дэмийг хүсч байна. --[[Хэрэглэгч:MongolWiki|MongolWiki]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MongolWiki|talk]]) 14:06, 2 Есдүгээр сар 2013 (UTC) Яаж админ болох вэ. --[[Хэрэглэгч:MongolWiki|MongolWiki]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MongolWiki|talk]]) 15:51, 3 Аравдугаар сар 2013 (UTC) :Саналаа [https://mn.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:%D0%A5%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB/%D0%93%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D0%B0%D0%B4_%D1%85%D1%8D%D0%BB энд] бичээд үзвэл мэддэг хүмүүс нь харж магадгүй.[[Хэрэглэгч:Boldbdd|Boldoo]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Boldbdd|talk]]) 21:04, 2 Хоёрдугаар сар 2014 (UTC) ====Дэмжиж буй / Support ==== * '''Дэмжиж байна''' --[[User:GenuineMongol|ОригМонгол]] 10:18, 18 Есдүгээр сар 2013 (UTC) * '''Demjij baina''' [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 15:59, 3 Аравдугаар сар 2013 (UTC) * '''Дэмжиж байна. Support''' --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 03:39, 5 Аравдугаар сар 2013 (UTC) * '''Дэмжиж байна''' [[Хэрэглэгч:Boldbdd|Boldoo]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Boldbdd|talk]]) 19:09, 27 Аравдугаар сар 2013 (UTC) * '''Дэмжиж байна''' [[Файл:Support.png|80px|none|Дэмжиж байна]] [[Хэрэглэгч:Danzanjamts|Danzanjamts]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Danzanjamts|talk]]) 03:27, 25 Нэгдүгээр сар 2014 (UTC) ====Дэмжихгүй буй==== * === Админ болох хүсэлт — [[Хэрэглэгч:Boldbdd|Boldoo]] === Сайн байцгаана уу. Миний бие анхлан 2010 оны 8-р сараас Википедиад хувь нэмрээ оруулж эхэлсэн бөгөөд 2013 оны зунаас эхлэн идэвхтэй хувь нэмрээ оруулж байна. Цаашдаа үргэлжлүүлэн хувь нэмрээ оруулахыг зорьж байгаа. Ямар нэг сэдэвт баригдалгүй хэрэгтэй гэж бодож буй зүйлсээ оруулах, засахыг хичээдэг. Мөн орох бүртээ сүүлийн өөрчлөлтүүдийг хянаж вандализмд өртсөн нийтлэлүүдийг буцаан засварлаж хэрэглэгчийнхээ эрхийн хүрээнд тэмцэж байна. Хэдийгээр Монгол Википидиад 9 админ байгаа боловч яг идэвхитэй зохион байгуулагч нь 4 л байгаа тул хангалттай олон биш байна гэж бодож байна. Мөн ангилалыг цэгцлэх болон бас бус өөр зүйлүүд дээр энгийн хэрэглэгчийн эрх хүчгүйдэж байгаа учраас цаашдаа админ болж илүү идэвхитэйгээр эх хэлнийхээ Википедиад хувь нэмрээ оруулмаар байна. Тунгаан соёрхоно уу. [[Хэрэглэгч:Boldbdd|Boldoo]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Boldbdd|talk]]) 03:39, 11 Гуравдугаар сар 2014 (UTC) ====Дэмжиж буй / Support ==== * Demjij baina. I support him. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 03:48, 11 Гуравдугаар сар 2014 (UTC) * Дэмжиж байна. Бусад хэрэглэгчид яаралтай дэмжлэг үзүүлж админы тоог нэмэхийг хүсч байна. Идэвхитэй орж байгаа админ цөөхөн байна. [[Хэрэглэгч:Khorichar|Khorichar]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Khorichar|talk]]) 06:12, 14 Хоёрдугаар сар 2015 (UTC) ====Дэмжихгүй байгаа / Oppose==== === Админ болох хүсэлт — [[Хэрэглэгч:Minka1226]] === Ихэнхи хайлтын системээс Англи хэл дээр аливаа зүйлийг хайхад хамгийн түрүүнд Википедиа гарч ирдэг. Харин манай улсын хувьд Википедиа нээгдээд олон жил болж байгаа ч өнөөг хүртэл хайлтын дээд хэсэгт гарч ирэх хүчин чадалгүй байна гэж би хувьдаа дүгнэдэг. Мөн түүнчлэн ихэнхи нийтлэлүүд богино зөвхөн тодорхойлолт өгөх зорилготой толь бичиг шиг болоод байна. Үүнийг засч залруулж эх орныхоо бүх ард түмэнд, шинэ зүйл мэдэхийг хүсч байгаа залуучуудад мэдлэг олгох үүднээс Англи болон Герман хэлнээс өөрийн чадах чинээгээрээ орчуулан оруулахыг хүсэж байгаа тул админ болох хүсэлтийг минь харгалзан үзнэ үү. Баярлалаа.--[[Хэрэглэгч:Minka1226]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Minka1226|talk]]) 21:14, 19 Хоёрдугаар сар 2017 (UTC) === Админ болох хүсэлт — [[Хэрэглэгч:galtbolor]] === Сайн байцгаана уу, 2000 оноос хойш Википедиаг идэвхтэй ашиглаж байна. Монгол Википедиад нэмэх мэдээлэл их бий. Шинжлэх ухааны, түүхийн мэдээлэл нэмж оруулахыг хүсч байна. Зарим чиглэлээр мэдээлэл оруулахад жирийн гишүүний эрх хүрэлцэхгүй байна. Иймээс та бүхний тус дэмийг хүсч байна. Баярлалаа. --Галтболор === Админ болох хүсэлт [[User:Orgio89|Orgio89]] === Сайн байна уу? Википедиагийн хүндэт гишүүд ба админуудаа! Би Википедиад 2009 онд бүртгүүлж орсноос хойш нийт хэдэн арван шинэ өгүүлэл Монголын Википедиад ба гадаад хувилбаруудад оруулсан бөгөөд толин дээрх вандализм сүйтгэлтэй тэмцэж ирсэн болно. 2015-2016 онд Нүүр Хуудасны хэсэгт шинэ мэдээ оруулах ба шинэ зураг нэмэх ажилд бас голчилж ажилласан болно. Мөн Монголын фото зурагнууд ба видеонуудыг оруулж дотоодын ба гадаадын хуудасны мэдээллийг баяжуулахад тодорхой хэмжээгээр ажилласан болно. Цаашид идэвхитэй хувь нэмрээ оруулж Админий түвшинд ажиллаж толийг нарийвчилж баяжуулах төлөвлөгөөтэй байна. Намайг Админд сонгож дэмжихийг та бүхнээс хүсэе! [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 12:36, 10 Нэгдүгээр сар 2018 (UTC) ====Дэмжиж буй==== ====Дэмжихгүй буй==== == Админ болох хүсэлт - [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya]] == ====Танилцуулга==== Сайн байна уу? Монголын википедиад 2014 оны 12 сараас эхлэн өнөөг хүртэл тасралтгүй өөрийн хувь нэмрээ оруулсаар ирлээ. Өөр засаж залруулж сайжруулах ажил их байгаа бөгөөд миний засварлах эрх хязгаарлагдаад байгаа учраас админ болох эрхийг авахад минь дэмжихийг хүсч байна. Та бүхнийг хүндэтгэсэн! [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 13:35, 26 Зургаадугаар сар 2018 (UTC) ====Дэмжиж буй==== * [[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 08:50, 28 Зургаадугаар сар 2018 (UTC) == Админ болох хүсэлт - [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya]] == ====Танилцуулга==== Сайн байна уу? Монголын википедиад 2014 оны 12 сараас эхлэн өнөөг хүртэл тасралтгүй өөрийн хувь нэмрээ оруулсаар ирлээ. Сүүлийн гурван сарын хугацаанд админ эрх авч, чадах хэмжээгээрээ энэ үүргээ гүйцэтгэсэн билээ. Одоо админы эрхээ хугацаагүй болгох зорилготой санал хураалтад орж байгаа юм. Та бүхнийг дэмжинэ гэдэгт итгэлтэй байна. Хүндэтгэсэн! [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 09:11, 10 Аравдугаар сар 2018 (UTC) ====Дэмжиж буй==== * [[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 06:26, 10 Аравдугаар сар 2018 (UTC) * [[Хэрэглэгч:B.munkhbayar|B.munkhbayar]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:B.munkhbayar|talk]]) 2018 оны 10 сарын 11, 01:08 (UTC) * [[Хэрэглэгч:Bazraa032|S.Sumiyabazar]] Засвар сайн хийдэг идэвхтэн хүн учир дэмжиж байна ===[[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya]]=== ====Танилцуулга==== Сайн байна уу? Монголын википедиад 2014 оны 12 сараас эхлэн өнөөг хүртэл тасралтгүй өөрийн хувь нэмрээ оруулсаар ирлээ. Сүүлийн жил гаруйн хугацаанд админ эрх авч, чадах хэмжээгээрээ энэ үүргээ гүйцэтгэсэн гэж бодож байна. Одоо админы эрхээ дахин сунгуулах буюу хугацаагүй болгох зорилготой санал хураалтад орж байгаа юм. Та бүхнийг дэмжинэ гэдэгт итгэлтэй байна. Хүндэтгэсэн! [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 08:02, 19 Зургаадугаар сар 2019 (UTC) == Админ болох хүсэлт - [[Enkhsaihan2005|Enkhsaihan]] == Монгол википедиаг хөгжүүлэхийг эрмэлзэж байна. Орос, монгол, англи хэлтэй. ===[[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E]]=== <div class="metadata" style="background-color:#E8EEF7; margin:0 auto; padding:0 1em; border:1px solid #aaa;"> Сайн байна уу? Монголын википедиад 2014 оны 12 сараас эхлэн өнөөг хүртэл тасралтгүй өөрийн хувь нэмрээ оруулсаар ирсэн бөгөөд 2018 оны зургаадугаар сараас хойш администраторын эрхтэйгээр байгаа. Энэ хугацаанд өөрийн нөөц бололцоог ашиглан өөрийн хувь нэмрээ ба админы үүргээ тодорхой хэмжээнд гүйцэтгэсэн гэж бодож байна. Одоо админы эрхээ дахин сунгуулах буюу хугацаагүй болгох зорилготой санал хураалтад орж байгаа юм. Та бүхнийг саналаа өгч Монгол хэлнийхээ википедиаг бусад хэлний википедиатай адил хэмжээнд хүргэх гэсэн үйлсэд минь өөрийн хувь нэмрээ оруулахад дэмжинэ гэж найдаж байна. Хүндэтгэсэн! [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 06:47, 30 Зургаадугаар сар 2022 (UTC) ====Дэмжиж буй ==== * <del>[[File:Symbol__support_vote.svg|15px]] '''Дэмжиж байна''' ('''Support''') - Монгол агуулгыг баяжуулахад олон жил хувь нэмрээ оруулж яваа хүнээ дэмжинэ. 11:33, 4 Долоодугаар сар 2022 (UTC)<small>unsigned: [https://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikipedia:%D0%90%D0%B4%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%B1%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D1%85_%D1%85%D2%AF%D1%81%D1%8D%D0%BB%D1%82%D2%AF%D2%AF%D0%B4&diff=prev&oldid=704289 added by 43.228.130.27] --[[Хэрэглэгч:Martin Urbanec|Martin Urbanec]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Martin Urbanec|talk]]) 17:57, 10 Долоодугаар сар 2022 (UTC)</small></del>Multiple votes, logged out vote --[[Хэрэглэгч:Martin Urbanec|Martin Urbanec]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Martin Urbanec|talk]]) 17:58, 10 Долоодугаар сар 2022 (UTC) * [[File:Symbol__support_vote.svg|15px]] '''Дэмжиж байна''' ('''Support''') --[[Хэрэглэгч:Holder|Holder]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Holder|talk]]) 10:57, 5 Долоодугаар сар 2022 (UTC) * <del>[[File:Symbol__support_vote.svg|15px]] '''Дэмжиж байна''' ('''Support''') их ажил хийсэн хүн байна шүү, дэмжнэээ. <small>unsigned: [https://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikipedia:%D0%90%D0%B4%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%B1%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D1%85_%D1%85%D2%AF%D1%81%D1%8D%D0%BB%D1%82%D2%AF%D2%AF%D0%B4&diff=prev&oldid=704301 added by 43.228.130.27] --[[Хэрэглэгч:Martin Urbanec|Martin Urbanec]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Martin Urbanec|talk]]) 17:57, 10 Долоодугаар сар 2022 (UTC)</small></del>Multiple votes, logged out vote --[[Хэрэглэгч:Martin Urbanec|Martin Urbanec]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Martin Urbanec|talk]]) 17:58, 10 Долоодугаар сар 2022 (UTC) * <del>[[File:Symbol__support_vote.svg|15px]] '''Дэмжиж байна''' ('''Support''')<small>unsigned: [https://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikipedia:%D0%90%D0%B4%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%B1%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D1%85_%D1%85%D2%AF%D1%81%D1%8D%D0%BB%D1%82%D2%AF%D2%AF%D0%B4&diff=prev&oldid=705171 added by JTumursukh] --[[Хэрэглэгч:Martin Urbanec|Martin Urbanec]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Martin Urbanec|talk]]) 17:59, 10 Долоодугаар сар 2022 (UTC)</small></del>sock --[[Хэрэглэгч:Martin Urbanec|Martin Urbanec]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Martin Urbanec|talk]]) 18:04, 10 Долоодугаар сар 2022 (UTC) * [[File:Symbol__support_vote.svg|15px]] '''Дэмжиж байна''' ('''Support''') - Мөнхзаяагийн бэлтгэсэн нарийн мэргэжлийн олон сайн мэдээллийг үзээд дэмжихээр шийдлээ.<small>unsigned: [https://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikipedia%3A%D0%90%D0%B4%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%B1%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D1%85_%D1%85%D2%AF%D1%81%D1%8D%D0%BB%D1%82%D2%AF%D2%AF%D0%B4&diff=prev&oldid=705219 added by Burenkhuu] --[[Хэрэглэгч:Martin Urbanec|Martin Urbanec]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Martin Urbanec|talk]]) 17:57, 10 Долоодугаар сар 2022 (UTC)</small> * [[File:Symbol__support_vote.svg|15px]] '''Дэмжиж байна''' ('''Support''') - <small>unsigned: [https://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikipedia:%D0%90%D0%B4%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%B1%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D1%85_%D1%85%D2%AF%D1%81%D1%8D%D0%BB%D1%82%D2%AF%D2%AF%D0%B4&diff=next&oldid=705223 added by Naidankhadbaatar] --[[Хэрэглэгч:Martin Urbanec|Martin Urbanec]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Martin Urbanec|talk]]) 18:00, 10 Долоодугаар сар 2022 (UTC)</small> ====Дэмжихгүй буй==== * [[File:Symbol_oppose_vote.svg|15px]] '''Дэмжихгүй байна''' ('''Oppose''') --[[User:Tenuun.B|Tenuun.B]] ([[User talk:Tenuun.B|яриа]]) 21:56, 1 July 2022 (UTC) *[[File:Symbol_oppose_vote.svg|15px]] '''Дэмжихгүй''' ('''Oppose''') [[Монгол үндэстэн]] болон бусад улс үндэстэний нэрийг дураараа өөрчилсөн. Жишээ нь: [[Монголчууд]], [[Оросууд]] ... гэх мэт. Монгол хэлний тайлбар толь бичгүүдэд хүртэл үндэстэн гэдэг үгийг хасдаггүй байхад та дур мэдэн өөрчилсөн. Ийм болгочоод яаж дахиад админ эрхээ сунгуулая, хугацаагүй болгоё гэж хүсч чаддаг байна? Википедиа бол Өөрийн чинь хувийн блог биш шүүдээ --[[Хэрэглэгч:Megzer|Megzer]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Megzer|talk]]) 00:41, 2 Долоодугаар сар 2022 (UTC) :: Зүгээр ээ, энэ таны бодол, эхлээд та Монгол үндэстэн, монголчууд гэдэг 2 үгнийхээ учрыг олчихоод надтай маргалд. Хятад хэлээр аль нэгээр нь хэрэглэдэг байж болно. Гэхдээ миний хийснийг ухаан чинь хүрвэл нэг өдөр ойлгоно. Саналаа өгсөн танд баярлалаа. Хүндэтгэсэн [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 06:47, 2 Долоодугаар сар 2022 (UTC) * <del>[[File:Symbol_oppose_vote.svg|15px]] '''Дэмжихгүй''' --[[Хэрэглэгч:Dashbileg|Dashbileg]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Dashbileg|яриа]]) 20:44, 3 Долоодугаар сар 2022 (UTC)</del>Socking in a RfA --[[Хэрэглэгч:Martin Urbanec|Martin Urbanec]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Martin Urbanec|talk]]) 15:26, 8 Долоодугаар сар 2022 (UTC) * <del>[[File:Symbol_oppose_vote.svg|15px]] '''Дэмжихгүй''' ('''Oppose''') -- Удаан хугацааны турш бүртгэлгүй Википедиад хувь нэмрээ орууллаа. Дэмжихгүй гэдгээ илэрхийлхийн тулд бүртгэл нээв. [[User:Temuulen Batkhuyag|Temuulen Batkhuyag]] ([[User talk:Temuulen Batkhuyag|яриа]]) 15:19, 4 Долоодугаар сар 2022 (UTC)</del>Socking in a RfA --[[Хэрэглэгч:Martin Urbanec|Martin Urbanec]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Martin Urbanec|talk]]) 15:26, 8 Долоодугаар сар 2022 (UTC) * <del>[[File:Symbol_oppose_vote.svg|15px]] '''Дэмжихгүй''' --[[User:BatlaaTs|BatlaaTs]] ([[User talk:BatlaaTs|яриа]]) 09:13, 5 July 2022 (UTC)</del>Socking in a RfA--[[Хэрэглэгч:Martin Urbanec|Martin Urbanec]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Martin Urbanec|talk]]) 15:18, 8 Долоодугаар сар 2022 (UTC) * <del>[[File:Symbol_oppose_vote.svg|15px]] '''Дэмжихгүй байна''' --[[Хэрэглэгч:Shinee R.|Shinee R.]] ([[User talk:Shinee R.|яриа]]) 10:33, 5 July 2022 (UTC)</del>Socking in a RfA--[[Хэрэглэгч:Martin Urbanec|Martin Urbanec]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Martin Urbanec|talk]]) 15:18, 8 Долоодугаар сар 2022 (UTC) * <del>[[File:Symbol_oppose_vote.svg|15px]] '''Дэмжихгүй байна'''('''Oppose''') --[[Хэрэглэгч:Mimashmia|Mimashmia]] ([[User talk:Mimashmia|яриа]]) 19:58, 5 July 2022 (UTC)</del>Socking in a RfA --[[Хэрэглэгч:Martin Urbanec|Martin Urbanec]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Martin Urbanec|talk]]) 15:21, 8 Долоодугаар сар 2022 (UTC) * [[File:Symbol_oppose_vote.svg|15px]] '''Дэмжихгүй байна''' * <del>[[File:Symbol_oppose_vote.svg|15px]] '''Дэмжихгүй байна''' ('''Oppose''') маш муу нэртэй админ тул ийм санал өглөө --[[Хэрэглэгч:Bataa Batsaihan|Bataa Batsaihan]] ([[User talk:Bataa Batsaihan|яриа]]) 14:59, 5 July 2022 (UTC)</del>Socking in a RfA --[[Хэрэглэгч:Martin Urbanec|Martin Urbanec]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Martin Urbanec|talk]]) 15:21, 8 Долоодугаар сар 2022 (UTC) * <del>[[File:Symbol_oppose_vote.svg|15px]] '''Дэмжихгүй байна''' ('''Oppose''') ер нь эрх мэдлээ урвуулан ашигладаг нь илт байдаг --[[Хэрэглэгч:Dorjsuren sisi|Dorjsuren sisi]] ([[User talk:Dorjsuren sisi|яриа]]) 15:23, 5 July 2022 (UTC)</del>Socking in a RfA --[[Хэрэглэгч:Martin Urbanec|Martin Urbanec]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Martin Urbanec|talk]]) 15:21, 8 Долоодугаар сар 2022 (UTC) * [[File:Symbol_oppose_vote.svg|15px]] '''Дэмжихгүй байна''' ('''Strongly oppose''') --[[Хэрэглэгч:Amaraa Amartugs|Amaraa Amartugs]] ([[User talk:Amaraa Amartugs|яриа]]) 15:53, 5 July 2022 (UTC) * [[File:Symbol_oppose_vote.svg|15px]] '''Дэмжихгүй''' --[[Хэрэглэгч:Nanadooo|Nanadooo]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Nanadooo|яриа]]) 14:14, 5 Долоодугаар сар 2022 (UTC) * <del>[[File:Symbol_oppose_vote.svg|15px]] '''Дэмжихгүй байна''' ('''Oppose''') --[[User:347flash|347flash]] ([[User talk:347flash|яриа]]) 16:13, 6 July 2022 (UTC)</del>Socking in a RfA--[[Хэрэглэгч:Martin Urbanec|Martin Urbanec]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Martin Urbanec|talk]]) 15:18, 8 Долоодугаар сар 2022 (UTC) ==== Дүн / Result ==== {| class="wikitable" style="font-size:95%;white-space:nowrap" ! Нэр дэвшигч !! [[File:Symbol support vote.svg|15px|«Дэмжиж буй» саналын тоо|alt=(+)]] !! [[File:Symbol oppose vote.svg|15px|«Дэмжихгүй буй» саналын тоо|alt=(-)]] !! [[File:Symbol neutral vote.svg|15px|Цагаан саналын тоо|alt=(=)]] !! «Дэмжиж буй» саналын хувь !! Сонгуулийн статус |- |- |Munkhzaya.E |3 |5 |0 |37,5 % |[[File:Red x.svg|15px]] '''Туг олгогдсонгүй''' |} == Админы эрхтэй хэрэглэгчдийн жагсаалт == *[[Wikipedia:Администраторуудын жагсаалт]] [[Ангилал:Википедиагийн администратор]] Админ болох хүсэлт Tum113 админ болох хүсэлтэй байна [[Ангилал:Википедиа:Төслийн хэлэлцүүлэг|Админ болох хүсэлтүүд]] 1iulbu9j0yo4lpklaimnqprqszw6kf0 828 113457 707544 696471 2022-08-07T14:48:18Z BatlaaTs 76767 Scribunto text/plain --[=[ Lua support for the {{lang}}, {{lang-xx}}, and {{transl}} templates and replacement of various supporting templates. ]=] require('Module:No globals'); local getArgs = require ('Module:Arguments').getArgs; local unicode = require ("Module:Unicode data"); -- for is_latin() and is_rtl() local yesno = require ('Module:Yesno'); local lang_data = mw.loadData ('Module:Lang/data'); -- language name override and transliteration tool-tip tables local lang_name_table = lang_data.lang_name_table; -- language codes, names, regions, scripts, suppressed scripts local lang_table = lang_data.lang_name_table.lang; local lang_dep_table = lang_data.lang_name_table.lang_dep; local script_table = lang_data.lang_name_table.script; local region_table = lang_data.lang_name_table.region; local variant_table = lang_data.lang_name_table.variant; local suppressed_table = lang_data.lang_name_table.suppressed; local override_table = lang_data.override; local synonym_table = mw.loadData ('Module:Lang/ISO 639 synonyms'); -- ISO 639-2/639-2T code translation to 639-1 code local namespace = mw.title.getCurrentTitle().namespace; -- used for categorization local this_wiki_lang = mw.language.getContentLanguage().code; -- get this wiki's language local initial_style_state; -- set by lang_xx_normal() and lang_xx_italic() local maint_cats = {}; -- maintenance categories go here local maint_msgs = {}; -- and their messages go here --[[--------------------------< I S _ S E T >------------------------------------------------------------------ Returns true if argument is set; false otherwise. Argument is 'set' when it exists (not nil) or when it is not an empty string. ]] local function is_set( var ) return not (var == nil or var == ''); end --[[--------------------------< I N V E R T _ I T A L I C S >------------------------------------------------- This function attempts to invert the italic markup a args.text by adding/removing leading/trailing italic markup in args.text. Like |italic=unset, |italic=invert disables automatic italic markup. Individual leading/trailing apostrophes are converted to their html numeric entity equivalent so that the new italic markup doesn't become bold markup inadvertently. Leading and trailing wiki markup is extracted from args.text into separate table elements. Addition, removal, replacement of wiki markup is handled by a string.gsub() replacement table operating only on these separate elements. In the string.gsub() matching pattern, '.*' matches empty string as well as the three expected wiki markup patterns. This function expects that markup in args.text is complete and correct; if it is not, oddness may result. ]] local function invert_italics (source) local invert_pattern_table = { -- leading/trailing markup add/remove/replace patterns [""]="\'\'", -- empty string becomes italic markup ["\'\'"]="", -- italic markup becomes empty string ["\'\'\'"]="\'\'\'\'\'", -- bold becomes bold italic ["\'\'\'\'\'"]="\'\'\'", -- bold italic become bold }; local seg = {}; source = source:gsub ("%f[\']\'%f[^\']", '&#39;'); -- protect single quote marks from being interpreted as bold markup seg[1] = source:match ('^(\'\'+%f[^\']).+') or ''; -- get leading markup, if any; ignore single quote seg[3] = source:match ('.+(%f[\']\'\'+)$') or ''; -- get trailing markup, if any; ignore single quote if '' ~= seg[1] and '' ~= seg[3] then -- extract the 'text' seg[2] = source:match ('^\'\'+%f[^\'](.+)%f[\']\'\'+$') -- from between leading and trailing markup elseif '' ~= seg[1] then seg[2] = source:match ('^\'\'+%f[^\'](.+)') -- following leading markup elseif '' ~= seg[3] then seg[2] = source:match ('(.+)%f[\']\'\'+$') -- preceding trailing markup else seg[2] = source -- when there is no markup end seg[1] = invert_pattern_table[seg[1]] or seg[1]; -- replace leading markup according to pattern table seg[3] = invert_pattern_table[seg[3]] or seg[3]; -- replace leading markup according to pattern table return table.concat (seg); -- put it all back together and done end --[[--------------------------< V A L I D A T E _ I T A L I C >------------------------------------------------ validates |italic= or |italics= assigned values. When |italic= is set and has an acceptible assigned value, return the matching css font-style property value or, for the special case 'default', return nil. When |italic= is not set, or has an unacceptible assigned value, return nil and a nil error message. When both |italic= and |italics= are set, returns nil and a 'conflicting' error message. The return value nil causes the calling lang, lang_xx, or transl function to set args.italic according to the template's defined default ('inherit' for {{lang}}, 'inherit' or 'italic' for {{lang-xx}} depending on the individual template's requirements, 'italic' for {{transl}}) or to the value appropriate to |script=, if set ({{lang}} and {{lang-xx}} only). Accepted values and the values that this function returns are are: nil - when |italic= absent or not set; returns nil default - for completeness, should rarely if ever be used; returns nil yes - force args.text to be rendered in italic font; returns 'italic' no - force args.text to be rendered in normal font; returns 'normal' unset - disables font control so that font-style applied to text is dictated by markup inside or outside the template; returns 'inherit' invert - disables font control so that font-style applied to text is dictated by markup outside or inverted inside the template; returns 'invert' ]] local function validate_italic (args) local properties = {['yes'] = 'italic', ['no'] = 'normal', ['unset'] = 'inherit', ['invert'] = 'invert', ['default'] = nil}; local count = 0 for _, arg in pairs {'italic', 'italics', 'i'} do if args[arg] then count = count + 1 end end if count > 1 then -- return nil and an error message if more than one is set return nil, 'only one of |italic=, |italics=, or |i= can be specified'; end return properties[args.italic or args.italics or args.i], nil; -- return an appropriate value and a nil error message end --[=[--------------------------< V A L I D A T E _ C A T _ A R G S >---------------------------------------------------------- Default behavior of the {{lang}} and {{lang-xx}} templates is to add categorization when the templates are used in mainspace. This default functionality may be suppressed by setting |nocat=yes or |cat=no. This function selects one of these two parameters to control categorization. Because having two parameters with 'opposite' names and 'opposite' values is confusing, this function accepts only affirmative values for |nocat= and only negative values for |cat=; in both cases the 'other' sense (and non-sense) is not accepted and the parameter is treated as if it were not set in the template. Sets args.nocat to true if categorization is to be turned off; to nil if the default behavior should apply. Accepted values for |nocat= are the text strings: 'yes', 'y', 'true', 't', on, '1' -- [[Module:Yesno]] returns logical true for all of these; false or nil else for |cat= 'no', 'n', 'false', 'f', 'off', '0' -- [[Module:Yesno]] returns logical false for all of these; true or nil else ]=] local function validate_cat_args (args) if not (args.nocat or args.cat) then -- both are nil, so categorize return; end if false == yesno (args.cat) or true == yesno (args.nocat) then args.nocat = true; -- set to true when args.nocat is affirmative; nil else (as if the parameter were not set in the template) else -- args.nocat is the parameter actually used. args.nocat = nil; end end --[[--------------------------< I N _ A R R A Y >-------------------------------------------------------------- Whether needle is in haystack ]] local function in_array ( needle, haystack ) if needle == nil then return false; end for n,v in ipairs( haystack ) do if v == needle then return n; end end return false; end --[[--------------------------< F O R M A T _ I E T F _ T A G >------------------------------------------------ prettify ietf tags to use recommended subtag formats: code: lower case script: sentence case region: upper case variant: lower case private: lower case prefixed with -x- ]] local function format_ietf_tag (code, script, region, variant, private) local out = {}; if is_set (private) then return table.concat ({code:lower(), 'x', private:lower()}, '-'); -- if private, all other tags ignored end table.insert (out, code:lower()); if is_set (script) then script = script:lower():gsub ('^%a', string.upper); table.insert (out, script); end if is_set (region) then table.insert (out, region:upper()); end if is_set (variant) then table.insert (out, variant:lower()); end return table.concat (out, '-'); end --[[--------------------------< G E T _ I E T F _ P A R T S >-------------------------------------------------- extracts and returns IETF language tag parts: primary language subtag (required) - 2 or 3 character IANA language code script subtag - four character IANA script code region subtag - two-letter or three digit IANA region code variant subtag - four digit or 5-8 alnum variant code; only one variant subtag supported private subtag - x- followed by 1-8 alnum private code; only supported with the primary language tag in any one of these forms lang lang-variant lang-script lang-script-variant lang-region lang-region-variant lang-script-region lang-script-region-variant lang-x-private each of lang, script, region, variant, and private, when used, must be valid Languages with both two- and three-character code synonyms are promoted to the two-character synonym because the IANA registry file omits the synonymous three-character code; we cannot depend on browsers understanding the synonymous three-character codes in the lang= attribute. For {{lang-xx}} templates, the parameters |script=, |region=, and |variant= are supported (not supported in {{lang}} because those parameters are superfluous to the IETF subtags in |code=) returns six values; all lower case. Valid parts are returned as themselves; omitted parts are returned as empty strings, invalid parts are returned as nil; the sixth returned item is an error message (if an error detected) or nil. see http://www.rfc-editor.org/rfc/bcp/bcp47.txt section 2.1 ]] local function get_ietf_parts (source, args_script, args_region, args_variant) local code, script, region, variant, private; -- ietf tag parts if not is_set (source) then return nil, nil, nil, nil, nil, 'missing language tag'; end local pattern = { -- table of tables holding acceptibe ietf tag patterns and short names of the ietf part captured by the pattern {'^(%a%a%a?)%-(%a%a%a%a)%-(%a%a)%-(%d%d%d%d)$', 's', 'r', 'v'}, -- 1 - ll-Ssss-RR-variant (where variant is 4 digits) {'^(%a%a%a?)%-(%a%a%a%a)%-(%d%d%d)%-(%d%d%d%d)$', 's', 'r', 'v'}, -- 2 - ll-Ssss-DDD-variant (where region is 3 digits; variant is 4 digits) {'^(%a%a%a?)%-(%a%a%a%a)%-(%a%a)%-(%w%w%w%w%w%w?%w?%w?)$', 's', 'r', 'v'}, -- 3 - ll-Ssss-RR-variant (where variant is 5-8 alnum characters) {'^(%a%a%a?)%-(%a%a%a%a)%-(%d%d%d)%-(%w%w%w%w%w%w?%w?%w?)$', 's', 'r', 'v'}, -- 4 - ll-Ssss-DDD-variant (where region is 3 digits; variant is 5-8 alnum characters) {'^(%a%a%a?)%-(%a%a%a%a)%-(%d%d%d%d)$', 's', 'v'}, -- 5 - ll-Ssss-variant (where variant is 4 digits) {'^(%a%a%a?)%-(%a%a%a%a)%-(%w%w%w%w%w%w?%w?%w?)$', 's', 'v'}, -- 6 - ll-Ssss-variant (where variant is 5-8 alnum characters) {'^(%a%a%a?)%-(%a%a)%-(%d%d%d%d)$', 'r', 'v'}, -- 7 - ll-RR-variant (where variant is 4 digits) {'^(%a%a%a?)%-(%d%d%d)%-(%d%d%d%d)$', 'r', 'v'}, -- 8 - ll-DDD-variant (where region is 3 digits; variant is 4 digits) {'^(%a%a%a?)%-(%a%a)%-(%w%w%w%w%w%w?%w?%w?)$', 'r', 'v'}, -- 9 - ll-RR-variant (where variant is 5-8 alnum characters) {'^(%a%a%a?)%-(%d%d%d)%-(%w%w%w%w%w%w?%w?%w?)$', 'r', 'v'}, -- 10 - ll-DDD-variant (where region is 3 digits; variant is 5-8 alnum characters) {'^(%a%a%a?)%-(%d%d%d%d)$', 'v'}, -- 11 - ll-variant (where variant is 4 digits) {'^(%a%a%a?)%-(%w%w%w%w%w%w?%w?%w?)$', 'v'}, -- 12 - ll-variant (where variant is 5-8 alnum characters) {'^(%a%a%a?)%-(%a%a%a%a)%-(%a%a)$', 's', 'r'}, -- 13 - ll-Ssss-RR {'^(%a%a%a?)%-(%a%a%a%a)%-(%d%d%d)$', 's', 'r'}, -- 14 - ll-Ssss-DDD (region is 3 digits) {'^(%a%a%a?)%-(%a%a%a%a)$', 's'}, -- 15 - ll-Ssss {'^(%a%a%a?)%-(%a%a)$', 'r'}, -- 16 - ll-RR {'^(%a%a%a?)%-(%d%d%d)$', 'r'}, -- 17 - ll-DDD (region is 3 digits) {'^(%a%a%a?)$'}, -- 18 - ll {'^(%a%a%a?)%-x%-(%w%w?%w?%w?%w?%w?%w?%w?)$', 'p'}, -- 19 - ll-x-pppppppp (private is 1-8 alnum characters) } local t = {}; -- table of captures; serves as a translator between captured ietf tag parts and named variables for i, v in ipairs (pattern) do -- spin through the pattern table looking for a match local c1, c2, c3, c4; -- captures in the 'pattern' from the pattern table go here c1, c2, c3, c4 = source:match (pattern[i][1]); -- one or more captures set if source matches pattern[i]) if c1 then -- c1 always set on match code = c1; -- first capture is always code t = { [pattern[i][2] or 'x'] = c2, -- fill the table of captures with the rest of the captures [pattern[i][3] or 'x'] = c3, -- take index names from pattern table and assign sequential captures [pattern[i][4] or 'x'] = c4, -- index name may be nil in pattern[i] table so "or 'x'" spoofs a name for this index in this table }; script = t.s or ''; -- translate table contents to named variables; region = t.r or ''; -- absent table entries are nil so set named ietf parts to empty string for concatenation variant= t.v or ''; private = t.p or ''; break; -- and done end end if not code then return nil, nil, nil, nil, nil, table.concat ({'unrecognized language tag: ', source}); -- don't know what we got but it is malformed end code = code:lower(); -- ensure that we use and return lower case version of this if not (override_table[code] or lang_table[code] or synonym_table[code] or lang_dep_table[code]) then return nil, nil, nil, nil, nil, table.concat ({'unrecognized language code: ', code}); -- invalid language code, don't know about the others (don't care?) end if synonym_table[code] then -- if 639-2/639-2T code has a 639-1 synonym table.insert (maint_cats, table.concat ({'Lang and lang-xx code promoted to ISO 639-1|', code})); table.insert (maint_msgs, table.concat ({'code: ', code, ' promoted to code: ', synonym_table[code]})); code = synonym_table[code]; -- use the synonym end if is_set (script) then if is_set (args_script) then return code, nil, nil, nil, nil, 'redundant script tag'; -- both code with script and |script= not allowed end else script = args_script or ''; -- use args.script if provided end if is_set (script) then script = script:lower(); -- ensure that we use and return lower case version of this if not script_table[script] then return code, nil, nil, nil, nil, table.concat ({'unrecognized script: ', script, ' for code: ', code}); -- language code ok, invalid script, don't know about the others (don't care?) end end if suppressed_table[script] then -- ensure that code-script does not use a suppressed script if in_array (code, suppressed_table[script]) then return code, nil, nil, nil, nil, table.concat ({'script: ', script, ' not supported for code: ', code}); -- language code ok, script is suppressed for this code end end if is_set (region) then if is_set (args_region) then return code, nil, nil, nil, nil, 'redundant region tag'; -- both code with region and |region= not allowed end else region = args_region or ''; -- use args.region if provided end if is_set (region) then region = region:lower(); -- ensure that we use and return lower case version of this if not region_table[region] then return code, script, nil, nil, nil, table.concat ({'unrecognized region: ', region, ' for code: ', code}); end end if is_set (variant) then if is_set (args_variant) then return code, nil, nil, nil, nil, 'redundant variant tag'; -- both code with variant and |variant= not allowed end else variant = args_variant or ''; -- use args.variant if provided end if is_set (variant) then variant = variant:lower(); -- ensure that we use and return lower case version of this if not variant_table[variant] then -- make sure variant is valid return code, script, region, nil, nil, table.concat ({'unrecognized variant: ', variant}); end -- does this duplicate/replace tests in lang() and lang_xx()? if is_set (script) then -- if script set it must be part of the 'prefix' if not in_array (table.concat ({code, '-', script}), variant_table[variant]['prefixes']) then return code, script, region, nil, nil, table.concat ({'unrecognized variant: ', variant, ' for code-script pair: ', code, '-', script}); end elseif is_set (region) then -- if region set, there are some prefixes that require lang code and region (en-CA-newfound) if not in_array (code, variant_table[variant]['prefixes']) then -- first see if lang code is all that's required (en-oxendict though en-GB-oxendict is preferred) if not in_array (table.concat ({code, '-', region}), variant_table[variant]['prefixes']) then -- now try for lang code and region (en-CA-newfound) return code, script, region, nil, nil, table.concat ({'unrecognized variant: ', variant, ' for code-region pair: ', code, '-', region}); end end else if not in_array (code, variant_table[variant]['prefixes']) then return code, script, region, nil, nil, table.concat ({'unrecognized variant: ', variant, ' for code: ', code}); end end end if is_set (private) then private = private:lower(); -- ensure that we use and return lower case version of this if not override_table[table.concat ({code, '-x-', private})] then -- make sure private tag is valid; note that index return code, script, region, nil, nil, table.concat ({'unrecognized private tag: ', private}); end end return code, script, region, variant, private, nil; -- return the good bits; make sure that msg is nil end --[[--------------------------< M A K E _ E R R O R _ M S G >-------------------------------------------------- assembles an error message from template name, message text, help link, and error category. ]] local function make_error_msg (msg, args, template) local out = {}; local category; if 'Transl' == template then category = 'Transl'; else category = 'Lang and lang-xx' end table.insert (out, table.concat ({'[', args.text or 'undefined', '] '})); -- for error messages output args.text if available table.insert (out, table.concat ({'<span style=\"font-size: 100%; font-style: normal;\" class=\"error\">Error: {{', template, '}}: '})); table.insert (out, msg); table.insert (out, table.concat ({' ([[:Category:', category, ' template errors|help]])'})); table.insert (out, '</span>'); if (0 == namespace or 10 == namespace) and not args.nocat then -- categorize in article space (and template space to take care of broken usages) table.insert (out, table.concat ({'[[Category:', category, ' template errors]]'})); end return table.concat (out); end --[=[-------------------------< M A K E _ W I K I L I N K >---------------------------------------------------- Makes a wikilink; when both link and display text is provided, returns a wikilink in the form [[L|D]]; if only link is provided, returns a wikilink in the form [[L]]; if neither are provided or link is omitted, returns an empty string. ]=] local function make_wikilink (link, display) if is_set (link) then if is_set (display) then return table.concat ({'[[', link, '|', display, ']]'}); else return table.concat ({'[[', link, ']]'}); end else return ''; end end --[[--------------------------< D I V _ M A R K U P _ A D D >-------------------------------------------------- adds <i> and </i> tags to list-item text or to implied <p>..</p> text. mixed not supported ]] local function div_markup_add (text, style) local implied_p = {}; if text:find ('^\n[%*:;#]') then -- look for list markup; list markup must begin at start of text if 'italic' == style then return mw.ustring.gsub (text, '(\n[%*:;#]+)([^\n]+)', '%1<i>%2</i>'); -- insert italic markup at each list item else return text; end end if text:find ('\n+') then -- look for any number of \n characters in text text = text:gsub ('([^\n])\n([^\n])', '%1 %2'); -- replace single newline characters with a space character which mimics mediawiki if 'italic' == style then text = text:gsub('[^\n]+', '<p><i>%1</i></p>'); -- insert p and italic markup tags at each impled p (two or more consecutive '\n\n' sequences) else text = text:gsub ('[^\n]+', '<p>%1</p>'); -- insert p markup at each impled p text = text:gsub ('\n', ''); -- strip newline characters end end return text; end --[[--------------------------< M A K E _ T E X T _ H T M L >-------------------------------------------------- Add the html markup to text according to the type of content that it is: <span> or <i> tags for inline content or <div> tags for block content ]] local function make_text_html (code, text, tag, rtl, style, size, language) local html = {}; local style_added = ''; if text:match ('^%*') then table.insert (html, '&#42;'); -- move proto language text prefix outside of italic markup if any; use numeric entity because plain splat confuses MediaWiki text = text:gsub ('^%*', ''); -- remove the splat from the text end if 'span' == tag then -- default html tag for inline content if 'italic' == style then -- but if italic tag = 'i'; -- change to <i> tags end else -- must be div so go text = div_markup_add (text, style); -- handle implied <p>, implied <p> with <i>, and list markup (*;:#) with <i> end table.insert (html, table.concat ({'<', tag})); -- open the <i>, <span>, or <div> html tag table.insert (html, table.concat ({' lang="', code, '\"'})); -- add language attribute if rtl or unicode.is_rtl(text) then table.insert (html, ' dir="rtl"'); -- add direction attribute for right to left languages end if 'normal' == style then -- when |italic=no table.insert (html, ' style=\"font-style: normal;'); -- override external markup, if any style_added = '\"'; -- remember that style attribute added and is not yet closed end if is_set (size) then -- when |size=<something> if is_set (style_added) then table.insert (html, table.concat ({' font-size: ', size, ';'})); -- add when style attribute already inserted else table.insert (html, table.concat ({' style=\"font-size: ', size, ';'})); -- create style attribute style_added = '\"'; -- remember that style attribute added and is not yet closed end end if is_set (language) then table.insert (html, table.concat ({style_added, ' title=\"', language})); --start the title text if language:find ('languages') then table.insert (html, ' collective text'); -- for collective languages else table.insert (html, '-language text'); -- for individual languages end table.insert (html, '\">'); -- close the opening html tag else table.insert (html, table.concat ({style_added, '>'})); -- close the style attribute and close opening html tag end table.insert (html, text); -- insert the text table.insert (html, table.concat ({'</', tag, '>'})); -- close the <i>, <span>, or <div> html tag if rtl then -- legacy; shouldn't be necessary because all of the rtl text is wrapped inside an html tag with dir="rtl" attribute table.insert (html, '&lrm;'); -- make sure the browser knows that we're at the end of the rtl end return table.concat (html); -- put it all together and done end --[=[-------------------------< M A K E _ C A T E G O R Y >---------------------------------------------------- For individual language, <language>, returns: [[Category:Articles containing <language>-language text]] for English: [[Category:Articles containing explicitly cited English-language text]] for ISO 639-2 collective languages (and for 639-1 bh): [[Category:Articles with text in <language> languages]] ]=] local function make_category (code, language_name, nocat, name_get) local cat = {}; local retval; if ((0 ~= namespace) or nocat) and not name_get then -- only categorize in article space return ''; -- return empty string for concatenation end if language_name:find ('languages') then return table.concat ({'[[Category:Articles with text in ', language_name, ']]'}); end table.insert (cat, '[[Category:Articles containing '); if 'en' == code then table.insert (cat, 'explicitly cited ' .. language_name); -- falls back to English if regional name not available else table.insert (cat, language_name); end table.insert (cat, '-language text]]'); return table.concat (cat); end --[[--------------------------< M A K E _ T R A N S L I T >---------------------------------------------------- return translit <i lang=xx-Latn>...</i> where xx is the language code; else return empty string The value |script= is not used in {{transl}} for this purpose; instead it uses |code. Because language scripts are listed in the {{transl}} switches they are included in the data tables. The script parameter is introduced at {{Language with name and transliteration}}. If |script= is set, this function uses it in preference to code. To avoid confusion, in this module and the templates that use it, the transliteration script parameter is renamed to be |translit-script= (in this function, tscript) This function is used by both lang_xx() and transl() lang_xx() always provides code, language_name, and translit; may provide tscript; never provides style transl() always provides language_name, translit, and one of code or tscript, never both; always provides style For {{transl}}, style only applies when a language code is provided ]] local function make_translit (code, language_name, translit, std, tscript, style) local title; local tout = {}; local title_table = lang_data.translit_title_table; -- table of transliteration standards and the language codes and scripts that apply to those standards if is_set (code) then -- when a language code is provided (always with {{lang-xx}} templates, not always with {{transl}}) if not style then -- nil for the default italic style table.insert (tout, "<i lang=\""); -- so use <i> tag else table.insert (tout, table.concat ({'<span style=\"font-style: ', style, '\" lang=\"'})); -- non-standard style, construct a span tag for it end table.insert (tout, code); table.insert (tout, "-Latn\" title=\""); -- transliterations are always Latin script else table.insert (tout, "<span title=\""); -- when no language code: no lang= attribute, not italic ({{transl}} only) end std = std and std:lower(); -- lower case for table indexing if not is_set (std) and not is_set (tscript) then -- when neither standard nor script specified table.insert (tout, language_name); -- write a generic tool tip if not language_name:find ('languages') then -- collective language names (plural 'languages' is part of the name) table.insert (tout, '-language') -- skip this text (individual and macro languages only) end table.insert (tout, ' romanization'); -- finish the tool tip; use romanization when neither script nor standard supplied elseif is_set (std) and is_set (tscript) then -- when both are specified if title_table[std] then -- and if standard is legitimate if title_table[std][tscript] then -- and if script for that standard is legitimate table.insert (tout, table.concat ({title_table[std][tscript:lower()], ' (', script_table[tscript][1], ' script) transliteration'})); -- add the appropriate text to the tool tip else table.insert (tout, title_table[std]['default']); -- use the default if script not in std table; TODO: maint cat? error message because script not found for this standard? end else return ''; -- invalid standard, setup for error message end elseif is_set (std) then -- translit-script not set, use language code if not title_table[std] then return ''; end -- invalid standard, setup for error message if title_table[std][code] then -- if language code is in the table (transl may not provide a language code) -- table.insert (tout, table.concat ({title_table[std][code:lower()], ' (', lang_table[code][1], ' language) transliteration'})); -- add the appropriate text to the tool tip table.insert (tout, table.concat ({title_table[std][code:lower()], ' (', language_name, ' language) transliteration'})); -- add the appropriate text to the tool tip else -- code doesn't match table.insert (tout, title_table[std]['default']); -- so use the standard's default end else -- here if translit-script set but translit-std not set if title_table['no_std'][tscript] then table.insert (tout, title_table['no_std'][tscript]); -- use translit-script if set elseif title_table['no_std'][code] then table.insert (tout, title_table['no_std'][code]); -- use language code else if is_set (tscript) then table.insert (tout, table.concat ({language_name, '-script transliteration'})); -- write a script tool tip elseif is_set (code) then if not language_name:find ('languages') then -- collective language names (plural 'languages' is part of the name) table.insert (tout, '-language') -- skip this text (individual and macro languages only) end table.insert (tout, ' transliteration'); -- finish the tool tip else table.insert (tout, ' transliteration'); -- generic tool tip (can we ever get here?) end end end table.insert (tout, '">'); table.insert (tout, translit); if is_set (code) and not style then -- when a language code is provided (always with {{lang-xx}} templates, not always with {{transl}}) table.insert (tout, "</i>"); -- close the italic tag else table.insert (tout, "</span>"); -- no language code so close the span tag end return table.concat (tout); end --[[--------------------------< V A L I D A T E _ T E X T >---------------------------------------------------- This function checks the content of args.text and returns empty string if nothing is amiss else it returns an error message. The tests are for empty or missing text and for improper or disallowed use of apostrophe markup. Italic rendering is controlled by the |italic= template parameter so italic markup should never appear in args.text either as ''itself'' or as '''''bold italic''''' unless |italic=unset or |italic=invert. ]] local function validate_text (template, args) if not is_set (args.text) then return make_error_msg ('no text', args, template); end if args.text:find ("%f[\']\'\'\'\'%f[^\']") or args.text:find ("\'\'\'\'\'[\']+") then -- because we're looking, look for 4 appostrophes or 6+ appostrophes return make_error_msg ('text has malformed markup', args, template); end local style = args.italic; if ('unset' ~= style) and ('invert' ~=style) then if args.text:find ("%f[\']\'\'%f[^\']") or args.text:find ("%f[\']\'\'\'\'\'%f[^\']") then -- italic but not bold, or bold italic return make_error_msg ('text has italic markup', args, template); end end end --[[--------------------------< R E N D E R _ M A I N T >------------------------------------------------------ render mainenance messages and categories ]] local function render_maint(nocat) local maint = {}; if 0 < #maint_msgs then -- when there are maintenance messages table.insert (maint, table.concat ({'<span class="lang-comment" style="font-style: normal; display: none; color: #33aa33; margin-left: 0.3em;">'})); -- opening <span> tag for _, msg in ipairs (maint_msgs) do table.insert (maint, table.concat ({msg, ' '})); -- add message strings end table.insert (maint, '</span>'); -- close the span end if (0 < #maint_cats) and (0 == namespace) and not nocat then -- when there are maintenance categories; article namespace only for _, cat in ipairs (maint_cats) do table.insert (maint, table.concat ({'[[Category:', cat, ']]'})); -- format and add the categories end end return table.concat (maint); end --[[--------------------------< P R O T O _ P R E F I X >------------------------------------------------------ for proto languages, text is prefixed with a splat. We do that here as a flag for make_text_html() so that a splat will be rendered outside of italic markup (if used). If the first character in text here is already a splat, we do nothing proto_param is boolean or nil; true adds splat prefix regardless of language name; false removes and / or inhibits regardless of language name; nil does nothing; presumes that the value in text is correct but removes extra splac ]] local function proto_prefix (text, language_name, proto_param) if false == proto_param then -- when forced by |proto=no return text:gsub ('^%**', ''); -- return text without splat prefix regardless of language name or existing splat prefix in text elseif (language_name:find ('^Proto%-') or (true == proto_param)) then -- language is a proto or forced by |proto=yes return text:gsub ('^%**', '*'); -- prefix proto-language text with a splat; also removes duplicate prefixing splats end return text:gsub ('^%*+', '*'); -- return text unmolested except multiple splats reduced to one splat end --[[--------------------------< H A S _ P O E M _ T A G >------------------------------------------------------ looks for a poem strip marker in text; returns true when found; false else auto-italic detection disabled when text has poem stripmarker because it is not possible for this code to know the content that will replace the stripmarker. ]] local function has_poem_tag (text) return text:find ('\127[^\127]*UNIQ%-%-poem%-[%a%d]+%-QINU[^\127]*\127') and true or false; end --[[--------------------------< H T M L _ T A G _ S E L E C T >------------------------------------------------ Inspects content of and selectively trims text. Returns text and the name of an appropriate html tag for text. If text contains: \n\n text has implied <p>..</p> tags - trim leading and trailing whitespace and return If text begins with list markup: \n* unordered \n; definition \n: definition \n# ordered trim all leading whitespace except \n and trim all trailing whitespace If text contains <poem>...</poem> stripmarker, return text unmodified and choose <div>..</div> tags because the stripmarker is replaced with text wrapped in <div>..</div> tags. ]] local function html_tag_select (text) local tag; if has_poem_tag (text) then -- contains poem stripmarker (we can't know the content of that) tag = 'div'; -- poem replacement is in div tags so lang must use div tags elseif mw.text.trim (text):find ('\n\n+') then -- contains implied p tags text = mw.text.trim (text); -- trim leading and trailing whitespace characters tag = 'div'; -- must be div because span may not contain p tags (added later by MediaWiki); poem replacement is in div tags elseif text:find ('\n[%*:;%#]') then -- if text has list markup text = text:gsub ('^[\t\r\f ]*', ''):gsub ('%s*$', ''); -- trim all whitespace except leading newline character '\n' tag = 'div'; -- must be div because span may not contain ul, dd, dl, ol tags (added later by MediaWiki) else text = mw.text.trim (text); -- plain text tag = 'span'; -- so span is fine end return text, tag; end --[[--------------------------< V A L I D A T E _ P R O T O >-------------------------------------------------- validates value assigned to |proto=; permitted values are yes and no; yes returns as true, no returns as false, empty string (or parameter omitted) returns as nil; any other value returns as nil with a second return value of true indicating that some other value has been assigned to |proto= ]] local function validate_proto (proto_param) if 'yes' == proto_param then return true; elseif 'no' == proto_param then return false; elseif is_set (proto_param) then return nil, true; -- |proto= something other than 'yes' or 'no' else return nil; -- missing or empty end end --[[--------------------------< L A N G U A G E _ N A M E _ G E T >-------------------------------------------- common function to return language name from the data set according to IETF tag returns language name if found in data tables; nil else ]] local function language_name_get (ietf, code, cat) ietf = ietf:lower(); -- ietf:lower() because format_ietf_tag() returns mixed case local name; -- remains nil if not found if override_table[ietf] then -- look for whole IETF tag in override table name = override_table[ietf][1]; elseif override_table[code] then -- not there so try basic language code name = override_table[code][1]; elseif lang_table[code] then -- shift to iana code/name table name = lang_table[code][1]; -- table entries sometimes have multiple names, always take the first one elseif lang_dep_table[code] then -- if cat then -- table.insert (maint_cats, table.concat ({'Lang and lang-xx using deprecated ISO 639 codes|', code})); -- table.insert (maint_msgs, table.concat ({'code: ', code, ' is deprecated'})); -- end name = lang_dep_table[code][1]; -- table entries sometimes have multiple names, always take the first one end if lang_dep_table[code] and cat then -- because deprecated code may have been overridden to en.wiki preferred name table.insert (maint_cats, table.concat ({'Lang and lang-xx using deprecated ISO 639 codes|', code})); table.insert (maint_msgs, table.concat ({'code: ', code, ' is deprecated'})); end return name; -- name from data tables or nil end --[[--------------------------< _ L A N G >-------------------------------------------------------------------- entry point for {{lang}} there should be no reason to set parameters in the {{lang}} {{#invoke:}} <includeonly>{{#invoke:lang|lang}}</includeonly> parameters are received from the template's frame (parent frame) ]] local function _lang (args) local out = {}; local language_name; -- used to make category names local category_name; -- same as language_name except that it retains any parenthetical disambiguators (if any) from the data set local subtags = {}; -- IETF subtags script, region, variant, and private local code; -- the language code local msg; -- for error messages local tag = 'span'; -- initial value for make_text_html() local template = args.template or 'Lang'; validate_cat_args (args); -- determine if categorization should be suppressed if args[1] and args.code then return make_error_msg ('conflicting: {{{1}}} and |code=', args, template); else args.code = args[1] or args.code; -- prefer args.code end if args[2] and args.text then return make_error_msg ('conflicting: {{{2}}} and |text=', args, template); else args.text = args[2] or args.text; -- prefer args.text end msg = validate_text (template, args); -- ensure that |text= is set if is_set (msg) then -- msg is an already-formatted error message return msg; end args.text, tag = html_tag_select (args.text); -- inspects text; returns appropriate html tag with text trimmed accordingly args.rtl = args.rtl == 'yes'; -- convert to boolean: 'yes' -> true, other values -> false args.proto, msg = validate_proto (args.proto); -- return boolean, or nil, or nil and error message flag if msg then return make_error_msg (table.concat ({'invalid |proto=: ', args.proto}), args, template); end code, subtags.script, subtags.region, subtags.variant, subtags.private, msg = get_ietf_parts (args.code); -- |script=, |region=, |variant= not supported because they should be part of args.code ({{{1}}} in {{lang}}) if msg then return make_error_msg ( msg, args, template); end args.italic, msg = validate_italic (args); if msg then return make_error_msg (msg, args, template); end if nil == args.italic then -- nil when |italic= absent or not set or |italic=default; args.italic controls if ('latn' == subtags.script) or -- script is latn (this_wiki_lang ~= code and not is_set (subtags.script) and not has_poem_tag (args.text) and unicode.is_Latin (args.text)) then -- text not this wiki's language, no script specified and not in poem markup but is wholly latn script (auto-italics) args.italic = 'italic'; -- DEFAULT for {{lang}} templates is upright; but if latn script set for font-style:italic else args.italic = 'inherit'; -- italic not set; script not latn; inherit current style end end if is_set (subtags.script) then -- if script set, override rtl setting if in_array (subtags.script, lang_data.rtl_scripts) then args.rtl = true; -- script is an rtl script else args.rtl = false; -- script is not an rtl script end end args.code = format_ietf_tag (code, subtags.script, subtags.region, subtags.variant, subtags.private); -- format to recommended subtag styles language_name = language_name_get (args.code, code, true); -- get language name; try ietf tag first, then code w/o variant then code w/ variant if 'invert' == args.italic and 'span' == tag then -- invert only supported for in-line content args.text = invert_italics (args.text) end args.text = proto_prefix (args.text, language_name, args.proto); -- prefix proto-language text with a splat table.insert (out, make_text_html (args.code, args.text, tag, args.rtl, args.italic, args.size, language_name)); table.insert (out, make_category (code, language_name, args.nocat)); table.insert (out, render_maint(args.nocat)); -- maintenance messages and categories return table.concat (out); -- put it all together and done end --[[--------------------------< L A N G >---------------------------------------------------------------------- entry point for {{lang}} there should be no reason to set parameters in the {{lang}} {{#invoke:}} <includeonly>{{#invoke:lang|lang}}</includeonly> parameters are received from the template's frame (parent frame) ]] local function lang (frame) local args = getArgs (frame, { -- this code so that we can detect and handle wiki list markup in text valueFunc = function (key, value) if 2 == key or 'text' == key then -- the 'text' parameter; do not trim wite space return value; -- return untrimmed 'text' elseif value then -- all other values: if the value is not nil value = mw.text.trim (value); -- trim whitespace if '' ~= value then -- empty string when value was only whitespace return value; end end return nil; -- value was empty or contained only whitespace end -- end of valueFunc }); return _lang (args); end --[[--------------------------< L A N G _ X X >---------------------------------------------------------------- For the {{lang-xx}} templates, the only parameter required to be set in the template is the language code. All other parameters can, usually should, be written in the template call. For {{lang-xx}} templates for languages that can have multiple writing systems, it may be appropriate to set |script= as well. For each {{lang-xx}} template choose the appropriate entry-point function so that this function knows the default styling that should be applied to text. For normal, upright style: <includeonly>{{#invoke:lang|lang_xx_inherit|code=xx}}</includeonly> For italic style: <includeonly>{{#invoke:lang|lang_xx_italic|code=xx}}</includeonly> All other parameters should be received from the template's frame (parent frame) Supported parameters are: |code = (required) the IANA language code |script = IANA script code; especially for use with languages that use multiple writing systems |region = IANA region code |variant = IANA variant code |text = (required) the displayed text in language specified by code |link = boolean false ('no') does not link code-spcified language name to associated language article |rtl = boolean true ('yes') identifies the language specified by code as a right-to-left language |nocat = boolean true ('yes') inhibits normal categorization; error categories are not affected |cat = boolian false ('no') opposite form of |nocat= |italic = boolean true ('yes') renders displayed text in italic font; boolean false ('no') renders displayed text in normal font; not set renders according to initial_style_state |lit = text that is a literal translation of text |label = 'none' to suppress all labeling (language name, 'translit.', 'lit.') any other text replaces language-name label - automatic wikilinking disabled for those {{lang-xx}} templates that support transliteration (those templates where |text= is not entirely latn script): |translit = text that is a transliteration of text |translit-std = the standard that applies to the transliteration |translit-script = ISO 15924 script name; falls back to code For {{lang-xx}}, the positional parameters are: {{{1}}} text {{{2}}} transliterated text {{{3}}} literal translation text no other positional parameters are allowed ]] local function _lang_xx (args) local out = {}; local language_name; -- used to make display text, article links local category_name; -- same as language_name except that it retains any parenthetical disambiguators (if any) from the data set local subtags = {}; -- IETF subtags script, region, and variant local code; -- the language code local translit_script_name; -- name associated with IANA (ISO 15924) script code local translit; local translit_title; local msg; -- for error messages local tag = 'span'; -- initial value for make_text_html() local template = args.template or 'Lang-xx'; if args[1] and args.text then return make_error_msg ('conflicting: {{{1}}} and |text=', args, template); else args.text = args[1] or args.text; -- prefer args.text end msg = validate_text (template, args); -- ensure that |text= is set, does not contain italic markup and is protected from improper bolding if is_set (msg) then return msg; end args.text, tag = html_tag_select (args.text); -- inspects text; returns appropriate html tag with text trimmed accordingly if args[2] and args.translit then return make_error_msg ('conflicting: {{{2}}} and |translit=', args, template); else args.translit = args[2] or args.translit -- prefer args.translit end if args[3] and (args.translation or args.lit) then return make_error_msg ('conflicting: {{{3}}} and |lit= or |translation=', args, template); elseif args.translation and args.lit then return make_error_msg ('conflicting: |lit= and |translation=', args, template); else args.translation = args[3] or args.translation or args.lit; -- prefer args.translation end if args.links and args.link then return make_error_msg ('conflicting: |links= and |link=', args, template); else args.link = args.link or args.links; -- prefer args.link end validate_cat_args (args); -- determine if categorization should be suppressed args.rtl = args.rtl == 'yes'; -- convert to boolean: 'yes' -> true, other values -> false code, subtags.script, subtags.region, subtags.variant, subtags.private, msg = get_ietf_parts (args.code, args.script, args.region, args.variant); -- private omitted because private if msg then -- if an error detected then there is an error message return make_error_msg (msg, args, template); end args.italic, msg = validate_italic (args); if msg then return make_error_msg (msg, args, template); end if nil == args.italic then -- args.italic controls if is_set (subtags.script) then if 'latn' == subtags.script then args.italic = 'italic'; -- |script=Latn; set for font-style:italic else args.italic = initial_style_state; -- italic not set; script is not latn; set for font-style:<initial_style_state> end else args.italic = initial_style_state; -- here when |italic= and |script= not set; set for font-style:<initial_style_state> end end if is_set (subtags.script) then -- if script set override rtl setting if in_array (subtags.script, lang_data.rtl_scripts) then args.rtl = true; -- script is an rtl script else args.rtl = false; -- script is not an rtl script end end args.proto, msg = validate_proto (args.proto); -- return boolean, or nil, or nil and error message flag if msg then return make_error_msg (table.concat ({'invalid |proto=: ', args.proto}), args, template); end args.code = format_ietf_tag (code, subtags.script, subtags.region, subtags.variant, subtags.private); -- format to recommended subtag styles language_name = language_name_get (args.code, code, true); -- get language name; try ietf tag first, then code w/o variant then code w/ variant category_name = language_name; -- category names retain IANA parenthetical diambiguators (if any) language_name = language_name:gsub ('%s+%b()', ''); -- remove IANA parenthetical disambiguators or qualifiers from names that have them if args.label then if 'none' ~= args.label then table.insert (out, table.concat ({args.label, ': '})); -- custom label end else if 'no' == args.link then table.insert (out, language_name); -- language name without wikilink else if language_name:find ('languages') then table.insert (out, make_wikilink (language_name)); -- collective language name uses simple wikilink elseif lang_data.article_name[code] then table.insert (out, make_wikilink (lang_data.article_name[code][1], language_name)); -- language name with wikilink from override data else table.insert (out, make_wikilink (language_name .. ' хэл', language_name)); -- language name with wikilink end end table.insert (out, ': '); -- separator end if 'invert' == args.italic then args.text = invert_italics (args.text) end args.text = proto_prefix (args.text, language_name, args.proto); -- prefix proto-language text with a splat table.insert (out, make_text_html (args.code, args.text, tag, args.rtl, args.italic, args.size, ('none' == args.label) and language_name or nil)) if is_set (args.translit) and not unicode.is_Latin (args.text) then -- transliteration (not supported in {{lang}}); not supported when args.text is wholly latn text (this is an imperfect test) table.insert (out, ', '); -- comma to separate text from translit if 'none' ~= args.label then table.insert (out, '<small>'); if script_table[args['translit-script']] then -- when |translit-script= is set, try to use the script's name translit_script_name = script_table[args['translit-script'][1]]; else translit_script_name = language_name; -- fall back on language name end translit_title = mw.title.makeTitle (0, table.concat ({'Romanization of ', translit_script_name})); -- make a title object if translit_title.exists and ('no' ~= args.link) then table.insert (out, make_wikilink ('Romanization of ' .. translit_script_name or language_name, 'romanized') .. ':'); -- make a wikilink if there is an article to link to else table.insert (out, 'romanized:'); -- else plain text end table.insert (out, '&nbsp;</small>'); -- close the small tag end translit = make_translit (args.code, language_name, args.translit, args['translit-std'], args['translit-script']) if is_set (translit) then table.insert (out, translit); else return make_error_msg (table.concat ({'invalid translit-std: \'', args['translit-std'] or '[missing]'}), args, template); end end if is_set (args.translation) then -- translation (not supported in {{lang}}) table.insert (out, ', '); if 'none' ~= args.label then table.insert (out, '<small>'); if 'no' == args.link then table.insert (out, '<abbr title="literal translation">lit.</abbr>'); else table.insert (out, make_wikilink ('Literal translation', 'lit.')); end table.insert (out, "&thinsp;</small>"); end table.insert (out, table.concat ({'&#39;', args.translation, '&#39;'})); -- use html entities to avoid wiki markup confusion end table.insert (out, make_category (code, category_name, args.nocat)); table.insert (out, render_maint(args.nocat)); -- maintenance messages and categories return table.concat (out); -- put it all together and done end --[[--------------------------< L A N G _ X X _ A R G S _ G E T >---------------------------------------------- common function to get args table from {{lang-??}} templates returns table of args ]] local function lang_xx_args_get (frame) local args = getArgs(frame, { parentFirst= true, -- parameters in the template override parameters set in the {{#invoke:}} valueFunc = function (key, value) if 1 == key then -- the 'text' parameter; do not trim wite space return value; -- return untrimmed 'text' elseif value then -- all other values: if the value is not nil value = mw.text.trim (value); -- trim whitespace if '' ~= value then -- empty string when value was only whitespace return value; end end return nil; -- value was empty or contained only whitespace end -- end of valueFunc }); return args; end --[[--------------------------< L A N G _ X X _ I T A L I C >-------------------------------------------------- Entry point for those {{lang-xx}} templates that call lang_xx_italic(). Sets the initial style state to italic. ]] local function lang_xx_italic (frame) local args = lang_xx_args_get (frame); initial_style_state = 'italic'; return _lang_xx (args); end --[[--------------------------< _ L A N G _ X X _ I T A L I C >------------------------------------------------ Entry point ffrom another module. Sets the initial style state to italic. ]] local function _lang_xx_italic (args) initial_style_state = 'italic'; return _lang_xx (args); end --[[--------------------------< L A N G _ X X _ I N H E R I T >------------------------------------------------ Entry point for those {{lang-xx}} templates that call lang_xx_inherit(). Sets the initial style state to inherit. ]] local function lang_xx_inherit (frame) local args = lang_xx_args_get (frame); initial_style_state = 'inherit'; return _lang_xx (args); end --[[--------------------------< _ L A N G _ X X _ I N H E R I T >---------------------------------------------- Entry point from another module. Sets the initial style state to inherit. ]] local function _lang_xx_inherit (args) initial_style_state = 'inherit'; return _lang_xx (args); end --[[--------------------------< _ I S _ I E T F _ T A G >------------------------------------------------------ Returns true when a language name associated with IETF language tag exists; nil else. IETF language tag must be valid. All code combinations supported by {{lang}} and the {{lang-xx}} templates are supported by this function. Module entry point from another module ]] local function _is_ietf_tag (tag) -- entry point when this module is require()d into another local c, s, r, v, p, err; -- code, script, region, variant, private, error message c, s, r, v, p, err = get_ietf_parts (tag); -- disassemble tag into constituent part and validate return ((c and not err) and true) or nil; -- return true when code portion has a value without error message; nil else end --[[--------------------------< I S _ I E T F _ T A G >-------------------------------------------------------- Module entry point from an {{#invoke:}} ]] local function is_ietf_tag (frame) return _is_ietf_tag (getArgs (frame)[1]); -- args[1] is the ietf language tag to be tested; also get parent frame end --[[--------------------------< I S _ I E T F _ T A G _ F R A M E >-------------------------------------------- Module entry point from an {{#invoke:}}; same as is_ietf_tag() except does not get parameters from the parent (template) frame. This function not useful when called by {{lang|fn=is_ietf_tag_frame|<tag>}} because <tag> is in the parent frame. ]] local function is_ietf_tag_frame (frame) return _is_ietf_tag (getArgs (frame, {frameOnly = true,})[1]); -- args[1] is the ietf language tag to be tested; do not get parent frame end --[[--------------------------< _ N A M E _ F R O M _ T A G >-------------------------------------------------- Returns language name associated with IETF language tag if valid; error message else. All code combinations supported by {{lang}} and the {{lang-xx}} templates are supported by this function. Set invoke's |link= parameter to yes to get wikilinked version of the language name. Module entry point from another module ]] local function _name_from_tag (args) local subtags = {}; -- IETF subtags script, region, variant, and private local raw_code = args[1]; -- save a copy of the input IETF subtag local link = 'yes' == args['link']; -- make a boolean local label = args.label; local code; -- the language code local msg; -- gets an error message if IETF language tag is malformed or invalid local language_name = ''; code, subtags.script, subtags.region, subtags.variant, subtags.private, msg = get_ietf_parts (raw_code); if msg then local template = (args['template'] and table.concat ({'{{', args['template'], '}}: '})) or ''; -- make template name (if provided by the template) return table.concat ({'<span style=\"font-size: 100%; font-style: normal;\" class=\"error\">Error: ', template, msg, '</span>'}); end raw_code = format_ietf_tag (code, subtags.script, subtags.region, subtags.variant, subtags.private); -- format to recommended subtag styles; private omitted because private language_name = language_name_get (raw_code, code); -- get language name; try ietf tag first, then code w/o variant then code w/ variant language_name = language_name:gsub ('%s+%b()', ''); -- remove IANA parenthetical disambiguators or qualifiers from names that have them if link then -- when |link=yes, wikilink the language name if language_name:find ('languages') then language_name = make_wikilink (language_name, label); -- collective language name uses simple wikilink elseif lang_data.article_name[code] then language_name = make_wikilink (lang_data.article_name[code][1], label or language_name); -- language name with wikilink from override data else language_name = make_wikilink (language_name .. ' хэл', label or language_name); -- language name with wikilink end end return language_name; end --[[--------------------------< N A M E _ F R O M _ T A G >---------------------------------------------------- Module entry point from an {{#invoke:}} ]] local function name_from_tag (frame) -- entry point from an {{#invoke:Lang|name_from_tag|<ietf tag>|link=<yes>|template=<template name>}} return _name_from_tag (getArgs(frame)) -- pass-on the args table, nothing else; getArgs() so we also get parent frame end --[[--------------------------< _ T A G _ F R O M _ N A M E >-------------------------------------------------- Returns the ietf language tag associated with the language name. Spelling of language name must be correct according to the spelling in the source tables. When a standard language name has a parenthetical disambiguator, that disambiguator must be omitted (they are not present in the data name-to-tag tables). Module entry point from another module ]] local function _tag_from_name (args) -- entry point from another module local msg; if args[1] and '' ~= args[1] then local data = mw.loadData ('Module:Lang/tag from name'); -- get the reversed data tables TODO: change when going live local lang = args[1]:lower(); -- allow any-case for the language name (speeling must till be correct) local tag = data.rev_override_table[lang] or data.rev_lang_table[lang] or data.rev_lang_dep_table[lang]; -- get the code; look first in the override then in the standard if tag then return tag, true; -- language name found so return tag and done; second return used by is_lang_name() else msg = 'language: ' .. args[1] .. ' not found' -- language name not found, error message end else msg = 'missing language name' -- language name not provided, error message end local template = ''; if args.template and '' ~= args.template then template = table.concat ({'{{', args['template'], '}}: '}); -- make template name (if provided by the template) end return table.concat ({'<span style=\"font-size: 100%; font-style: normal;\" class=\"error\">Error: ', template, msg, '</span>'}); end --[[--------------------------< T A G _ F R O M _ N A M E >---------------------------------------------------- Module entry point from an {{#invoke:}} ]] local function tag_from_name (frame) -- entry point from an {{#invoke:Lang|tag_from_name|<language name>|link=<yes>|template=<template name>}} local result, _ = _tag_from_name (getArgs(frame)) -- pass-on the args table, nothing else; getArgs() so we also get parent frame; supress second return used by is_lang_name() return result; end --[[--------------------------< I S _ L A N G _ N A M E >------------------------------------------------------ Module entry point from an {{#invoke:}} ]] local function is_lang_name (frame) local _, result = _tag_from_name (getArgs(frame)) -- pass-on the args table, nothing else; getArgs() so we also get parent frame; supress second return used by tag_from_name() return result and true or nil; end --[[--------------------------< _ T R A N S L >---------------------------------------------------------------- Module entry point from another module ]] local function _transl (args) local title_table = lang_data.translit_title_table; -- table of transliteration standards and the language codes and scripts that apply to those standards local language_name; -- language name that matches language code; used for tool tip local translit; -- transliterated text to display local script; -- IANA script local msg; -- for when called functions return an error message if is_set (args[3]) then -- [3] set when {{transl|code|standard|text}} args.text = args[3]; -- get the transliterated text args.translit_std = args[2] and args[2]:lower(); -- get the standard; lower case for table indexing if not title_table[args.translit_std] then return make_error_msg (table.concat ({'unrecognized transliteration standard: ', args.translit_std}), args, 'Transl'); end else if is_set (args[2]) then -- [2] set when {{transl|code|text}} args.text = args[2]; -- get the transliterated text else if args[1] and args[1]:match ('^%a%a%a?%a?$') then -- args[2] missing; is args[1] a code or its it the transliterated text? return make_error_msg ('no text', args, 'Transl'); -- args[1] is a code so we're missing text else args.text = args[1]; -- args[1] is not a code so we're missing that; assign args.text for error message return make_error_msg ('missing language / script code', args, 'Transl'); end end end if is_set (args[1]) then -- IANA language code used for html lang= attribute; or ISO 15924 script code if args[1]:match ('^%a%a%a?%a?$') then -- args[1] has correct form? args.code = args[1]:lower(); -- use the language/script code; only (2, 3, or 4 alpha characters); lower case because table indexes are lower case else return make_error_msg (table.concat ({'unrecognized language / script code: ', args[1]}), args, 'Transl'); -- invalid language / script code end else return make_error_msg ('missing language / script code', args, 'Transl'); -- missing language / script code so quit end args.italic, msg = validate_italic (args); if msg then return make_error_msg (msg, args, 'Transl'); end if 'italic' == args.italic then -- 'italic' when |italic=yes; because that is same as absent or not set and |italic=default args.italic = nil; -- set to nil; end if override_table[args.code] then -- is code a language code defined in the override table? language_name = override_table[args.code][1]; elseif lang_table[args.code] then -- is code a language code defined in the standard language code tables? language_name = lang_table[args.code][1]; elseif lang_dep_table[args.code] then -- is code a language code defined in the deprecated language code tables? language_name = lang_dep_table[args.code][1]; elseif script_table[args.code] then -- if here, code is not a language code; is it a script code? language_name = script_table[args.code][1]; script = args.code; -- code was an ISO 15924 script so use that instead args.code = ''; -- unset because not a language code else return make_error_msg (table.concat ({'unrecognized language / script code: ', args.code}), args, 'Transl'); -- invalid language / script code end -- here only when all parameters passed to make_translit() are valid return make_translit (args.code, language_name, args.text, args.translit_std, script, args.italic); end --[[--------------------------< T R A N S L >------------------------------------------------------------------ Module entry point from an {{#invoke:}} ]] local function transl (frame) return _transl (getArgs(frame)); end --[[--------------------------< C A T E G O R Y _ F R O M _ T A G >-------------------------------------------- Returns category name associated with IETF language tag if valid; error message else All code combinations supported by {{lang}} and the {{lang-xx}} templates are supported by this function. Module entry point from another module ]] local function _category_from_tag (args) local subtags = {}; -- IETF subtags script, region, variant, and private local raw_code = args[1]; -- save a copy of the input IETF subtag local link = 'yes' == args['link']; -- make a boolean local label = args.label; local code; -- the language code local msg; -- gets an error message if IETF language tag is malformed or invalid local category_name = ''; code, subtags.script, subtags.region, subtags.variant, subtags.private, msg = get_ietf_parts (raw_code); if msg then local template = (args['template'] and table.concat ({'{{', args['template'], '}}: '})) or ''; -- make template name (if provided by the template) return table.concat ({'<span style=\"font-size: 100%; font-style: normal;\" class=\"error\">Error: ', template, msg, '</span>'}); end raw_code = format_ietf_tag (code, subtags.script, subtags.region, subtags.variant, subtags.private); -- format to recommended subtag styles; private omitted because private category_name = language_name_get (raw_code, code); -- get language name; try ietf tag first, then code w/o variant then code w/ variant category_name = make_category (code, category_name, nil, true):gsub ('[%[%]]', ''); return category_name; end --[[--------------------------< C A T E G O R Y _ F R O M _ T A G >-------------------------------------------- Module entry point from an {{#invoke:}} ]] local function category_from_tag (frame) -- entry point from an {{#invoke:Lang|category_from_tag|<ietf tag>|template=<template name>}} return _category_from_tag (getArgs (frame)); -- pass-on the args table, nothing else; getArgs() so we also get parent frame end --[[--------------------------< E X P O R T E D F U N C T I O N S >------------------------------------------ ]] return { category_from_tag = category_from_tag, lang = lang, -- entry point for {{lang}} lang_xx_inherit = lang_xx_inherit, -- entry points for {{lang-??}} lang_xx_italic = lang_xx_italic, is_ietf_tag = is_ietf_tag, is_ietf_tag_frame = is_ietf_tag_frame, is_lang_name = is_lang_name, tag_from_name = tag_from_name, -- returns ietf tag associated with language name name_from_tag = name_from_tag, -- used for template documentation; possible use in ISO 639 name from code templates transl = transl, -- entry point for {{transl}} _category_from_tag = _category_from_tag, -- entry points when this module is require()d into other modules _lang = _lang, _lang_xx_inherit = _lang_xx_inherit, _lang_xx_italic = _lang_xx_italic, _is_ietf_tag = _is_ietf_tag, get_ietf_parts = get_ietf_parts, _tag_from_name = _tag_from_name, _name_from_tag = _name_from_tag, _transl = _transl, }; dl5820vdppp1cf1ccaxccsgpgo5t79p 828 113460 707542 662007 2022-08-07T14:44:25Z BatlaaTs 76767 Scribunto text/plain -- File-Date: 2021-03-05 local active = { ["aa"] = {"Afar"}, ["ab"] = {"Abkhazian"}, ["ae"] = {"Avestan"}, ["af"] = {"Afrikaans"}, ["ak"] = {"Akan"}, ["am"] = {"Amharic"}, ["an"] = {"Aragonese"}, ["ar"] = {"Arabic"}, ["as"] = {"Assamese"}, ["av"] = {"Avaric"}, ["ay"] = {"Aymara"}, ["az"] = {"Azerbaijani"}, ["ba"] = {"Bashkir"}, ["be"] = {"Belarusian"}, ["bg"] = {"Bulgarian"}, ["bh"] = {"Bihari languages"}, ["bi"] = {"Bislama"}, ["bm"] = {"Bambara"}, ["bn"] = {"Bengali", "Bangla"}, ["bo"] = {"Tibetan"}, ["br"] = {"Breton"}, ["bs"] = {"Bosnian"}, ["ca"] = {"Catalan", "Valencian"}, ["ce"] = {"Chechen"}, ["ch"] = {"Chamorro"}, ["co"] = {"Corsican"}, ["cr"] = {"Cree"}, ["cs"] = {"Czech"}, ["cu"] = {"Church Slavic", "Church Slavonic", "Old Bulgarian", "Old Church Slavonic", "Old Slavonic"}, ["cv"] = {"Chuvash"}, ["cy"] = {"Welsh"}, ["da"] = {"Danish"}, ["de"] = {"German"}, ["dv"] = {"Dhivehi", "Divehi", "Maldivian"}, ["dz"] = {"Dzongkha"}, ["ee"] = {"Ewe"}, ["el"] = {"Modern Greek (1453-)"}, ["en"] = {"Англи"}, ["eo"] = {"Esperanto"}, ["es"] = {"Spanish", "Castilian"}, ["et"] = {"Estonian"}, ["eu"] = {"Basque"}, ["fa"] = {"Persian"}, ["ff"] = {"Fulah"}, ["fi"] = {"Finnish"}, ["fj"] = {"Fijian"}, ["fo"] = {"Faroese"}, ["fr"] = {"French"}, ["fy"] = {"Western Frisian"}, ["ga"] = {"Irish"}, ["gd"] = {"Scottish Gaelic", "Gaelic"}, ["gl"] = {"Galician"}, ["gn"] = {"Guarani"}, ["gu"] = {"Gujarati"}, ["gv"] = {"Manx"}, ["ha"] = {"Hausa"}, ["he"] = {"Hebrew"}, ["hi"] = {"Hindi"}, ["ho"] = {"Hiri Motu"}, ["hr"] = {"Croatian"}, ["ht"] = {"Haitian", "Haitian Creole"}, ["hu"] = {"Hungarian"}, ["hy"] = {"Armenian"}, ["hz"] = {"Herero"}, ["ia"] = {"Interlingua (International Auxiliary Language Association)"}, ["id"] = {"Indonesian"}, ["ie"] = {"Interlingue", "Occidental"}, ["ig"] = {"Igbo"}, ["ii"] = {"Sichuan Yi", "Nuosu"}, ["ik"] = {"Inupiaq"}, ["io"] = {"Ido"}, ["is"] = {"Icelandic"}, ["it"] = {"Italian"}, ["iu"] = {"Inuktitut"}, ["ja"] = {"Japanese"}, ["jv"] = {"Javanese"}, ["ka"] = {"Georgian"}, ["kg"] = {"Kongo"}, ["ki"] = {"Kikuyu", "Gikuyu"}, ["kj"] = {"Kuanyama", "Kwanyama"}, ["kk"] = {"Kazakh"}, ["kl"] = {"Kalaallisut", "Greenlandic"}, ["km"] = {"Khmer", "Central Khmer"}, ["kn"] = {"Kannada"}, ["ko"] = {"Korean"}, ["kr"] = {"Kanuri"}, ["ks"] = {"Kashmiri"}, ["ku"] = {"Kurdish"}, ["kv"] = {"Komi"}, ["kw"] = {"Cornish"}, ["ky"] = {"Kirghiz", "Kyrgyz"}, ["la"] = {"Latin"}, ["lb"] = {"Luxembourgish", "Letzeburgesch"}, ["lg"] = {"Ganda", "Luganda"}, ["li"] = {"Limburgan", "Limburger", "Limburgish"}, ["ln"] = {"Lingala"}, ["lo"] = {"Lao"}, ["lt"] = {"Lithuanian"}, ["lu"] = {"Luba-Katanga"}, ["lv"] = {"Latvian"}, ["mg"] = {"Malagasy"}, ["mh"] = {"Marshallese"}, ["mi"] = {"Maori"}, ["mk"] = {"Macedonian"}, ["ml"] = {"Malayalam"}, ["mn"] = {"Mongolian"}, ["mr"] = {"Marathi"}, ["ms"] = {"Malay (macrolanguage)"}, ["mt"] = {"Maltese"}, ["my"] = {"Burmese"}, ["na"] = {"Nauru"}, ["nb"] = {"Norwegian Bokmål"}, ["nd"] = {"North Ndebele"}, ["ne"] = {"Nepali (macrolanguage)"}, ["ng"] = {"Ndonga"}, ["nl"] = {"Dutch", "Flemish"}, ["nn"] = {"Norwegian Nynorsk"}, ["no"] = {"Norwegian"}, ["nr"] = {"South Ndebele"}, ["nv"] = {"Navajo", "Navaho"}, ["ny"] = {"Nyanja", "Chewa", "Chichewa"}, ["oc"] = {"Occitan (post 1500)"}, ["oj"] = {"Ojibwa"}, ["om"] = {"Oromo"}, ["or"] = {"Oriya (macrolanguage)", "Odia (macrolanguage)"}, ["os"] = {"Ossetian", "Ossetic"}, ["pa"] = {"Panjabi", "Punjabi"}, ["pi"] = {"Pali"}, ["pl"] = {"Polish"}, ["ps"] = {"Pushto", "Pashto"}, ["pt"] = {"Portuguese"}, ["qu"] = {"Quechua"}, ["rm"] = {"Romansh"}, ["rn"] = {"Rundi"}, ["ro"] = {"Romanian", "Moldavian", "Moldovan"}, ["ru"] = {"Russian"}, ["rw"] = {"Kinyarwanda"}, ["sa"] = {"Sanskrit"}, ["sc"] = {"Sardinian"}, ["sd"] = {"Sindhi"}, ["se"] = {"Northern Sami"}, ["sg"] = {"Sango"}, ["sh"] = {"Serbo-Croatian"}, ["si"] = {"Sinhala", "Sinhalese"}, ["sk"] = {"Slovak"}, ["sl"] = {"Slovenian"}, ["sm"] = {"Samoan"}, ["sn"] = {"Shona"}, ["so"] = {"Somali"}, ["sq"] = {"Albanian"}, ["sr"] = {"Serbian"}, ["ss"] = {"Swati"}, ["st"] = {"Southern Sotho"}, ["su"] = {"Sundanese"}, ["sv"] = {"Swedish"}, ["sw"] = {"Swahili (macrolanguage)"}, ["ta"] = {"Tamil"}, ["te"] = {"Telugu"}, ["tg"] = {"Tajik"}, ["th"] = {"Thai"}, ["ti"] = {"Tigrinya"}, ["tk"] = {"Turkmen"}, ["tl"] = {"Tagalog"}, ["tn"] = {"Tswana"}, ["to"] = {"Tonga (Tonga Islands)"}, ["tr"] = {"Turkish"}, ["ts"] = {"Tsonga"}, ["tt"] = {"Tatar"}, ["tw"] = {"Twi"}, ["ty"] = {"Tahitian"}, ["ug"] = {"Uighur", "Uyghur"}, ["uk"] = {"Ukrainian"}, ["ur"] = {"Urdu"}, ["uz"] = {"Uzbek"}, ["ve"] = {"Venda"}, ["vi"] = {"Vietnamese"}, ["vo"] = {"Volapük"}, ["wa"] = {"Walloon"}, ["wo"] = {"Wolof"}, ["xh"] = {"Xhosa"}, ["yi"] = {"Yiddish"}, ["yo"] = {"Yoruba"}, ["za"] = {"Zhuang", "Chuang"}, ["zh"] = {"Chinese"}, ["zu"] = {"Zulu"}, ["aaa"] = {"Ghotuo"}, ["aab"] = {"Alumu-Tesu"}, ["aac"] = {"Ari"}, ["aad"] = {"Amal"}, ["aae"] = {"Arbëreshë Albanian"}, ["aaf"] = {"Aranadan"}, ["aag"] = {"Ambrak"}, ["aah"] = {"Abu' Arapesh"}, ["aai"] = {"Arifama-Miniafia"}, ["aak"] = {"Ankave"}, ["aal"] = {"Afade"}, ["aan"] = {"Anambé"}, ["aao"] = {"Algerian Saharan Arabic"}, ["aap"] = {"Pará Arára"}, ["aaq"] = {"Eastern Abnaki"}, ["aas"] = {"Aasáx"}, ["aat"] = {"Arvanitika Albanian"}, ["aau"] = {"Abau"}, ["aav"] = {"Austro-Asiatic languages"}, ["aaw"] = {"Solong"}, ["aax"] = {"Mandobo Atas"}, ["aaz"] = {"Amarasi"}, ["aba"] = {"Abé"}, ["abb"] = {"Bankon"}, ["abc"] = {"Ambala Ayta"}, ["abd"] = {"Manide"}, ["abe"] = {"Western Abnaki"}, ["abf"] = {"Abai Sungai"}, ["abg"] = {"Abaga"}, ["abh"] = {"Tajiki Arabic"}, ["abi"] = {"Abidji"}, ["abj"] = {"Aka-Bea"}, ["abl"] = {"Lampung Nyo"}, ["abm"] = {"Abanyom"}, ["abn"] = {"Abua"}, ["abo"] = {"Abon"}, ["abp"] = {"Abellen Ayta"}, ["abq"] = {"Abaza"}, ["abr"] = {"Abron"}, ["abs"] = {"Ambonese Malay"}, ["abt"] = {"Ambulas"}, ["abu"] = {"Abure"}, ["abv"] = {"Baharna Arabic"}, ["abw"] = {"Pal"}, ["abx"] = {"Inabaknon"}, ["aby"] = {"Aneme Wake"}, ["abz"] = {"Abui"}, ["aca"] = {"Achagua"}, ["acb"] = {"Áncá"}, ["acd"] = {"Gikyode"}, ["ace"] = {"Achinese"}, ["acf"] = {"Saint Lucian Creole French"}, ["ach"] = {"Acoli"}, ["aci"] = {"Aka-Cari"}, ["ack"] = {"Aka-Kora"}, ["acl"] = {"Akar-Bale"}, ["acm"] = {"Mesopotamian Arabic"}, ["acn"] = {"Achang"}, ["acp"] = {"Eastern Acipa"}, ["acq"] = {"Ta'izzi-Adeni Arabic"}, ["acr"] = {"Achi"}, ["acs"] = {"Acroá"}, ["act"] = {"Achterhoeks"}, ["acu"] = {"Achuar-Shiwiar"}, ["acv"] = {"Achumawi"}, ["acw"] = {"Hijazi Arabic"}, ["acx"] = {"Omani Arabic"}, ["acy"] = {"Cypriot Arabic"}, ["acz"] = {"Acheron"}, ["ada"] = {"Adangme"}, ["adb"] = {"Atauran"}, ["add"] = {"Lidzonka", "Dzodinka"}, ["ade"] = {"Adele"}, ["adf"] = {"Dhofari Arabic"}, ["adg"] = {"Andegerebinha"}, ["adh"] = {"Adhola"}, ["adi"] = {"Adi"}, ["adj"] = {"Adioukrou"}, ["adl"] = {"Galo"}, ["adn"] = {"Adang"}, ["ado"] = {"Abu"}, ["adq"] = {"Adangbe"}, ["adr"] = {"Adonara"}, ["ads"] = {"Adamorobe Sign Language"}, ["adt"] = {"Adnyamathanha"}, ["adu"] = {"Aduge"}, ["adw"] = {"Amundava"}, ["adx"] = {"Amdo Tibetan"}, ["ady"] = {"Adyghe", "Adygei"}, ["adz"] = {"Adzera"}, ["aea"] = {"Areba"}, ["aeb"] = {"Tunisian Arabic"}, ["aec"] = {"Saidi Arabic"}, ["aed"] = {"Argentine Sign Language"}, ["aee"] = {"Northeast Pashai", "Northeast Pashayi"}, ["aek"] = {"Haeke"}, ["ael"] = {"Ambele"}, ["aem"] = {"Arem"}, ["aen"] = {"Armenian Sign Language"}, ["aeq"] = {"Aer"}, ["aer"] = {"Eastern Arrernte"}, ["aes"] = {"Alsea"}, ["aeu"] = {"Akeu"}, ["aew"] = {"Ambakich"}, ["aey"] = {"Amele"}, ["aez"] = {"Aeka"}, ["afa"] = {"Afro-Asiatic languages"}, ["afb"] = {"Gulf Arabic"}, ["afd"] = {"Andai"}, ["afe"] = {"Putukwam"}, ["afg"] = {"Afghan Sign Language"}, ["afh"] = {"Afrihili"}, ["afi"] = {"Akrukay", "Chini"}, ["afk"] = {"Nanubae"}, ["afn"] = {"Defaka"}, ["afo"] = {"Eloyi"}, ["afp"] = {"Tapei"}, ["afs"] = {"Afro-Seminole Creole"}, ["aft"] = {"Afitti"}, ["afu"] = {"Awutu"}, ["afz"] = {"Obokuitai"}, ["aga"] = {"Aguano"}, ["agb"] = {"Legbo"}, ["agc"] = {"Agatu"}, ["agd"] = {"Agarabi"}, ["age"] = {"Angal"}, ["agf"] = {"Arguni"}, ["agg"] = {"Angor"}, ["agh"] = {"Ngelima"}, ["agi"] = {"Agariya"}, ["agj"] = {"Argobba"}, ["agk"] = {"Isarog Agta"}, ["agl"] = {"Fembe"}, ["agm"] = {"Angaataha"}, ["agn"] = {"Agutaynen"}, ["ago"] = {"Tainae"}, ["agq"] = {"Aghem"}, ["agr"] = {"Aguaruna"}, ["ags"] = {"Esimbi"}, ["agt"] = {"Central Cagayan Agta"}, ["agu"] = {"Aguacateco"}, ["agv"] = {"Remontado Dumagat"}, ["agw"] = {"Kahua"}, ["agx"] = {"Aghul"}, ["agy"] = {"Southern Alta"}, ["agz"] = {"Mt. Iriga Agta"}, ["aha"] = {"Ahanta"}, ["ahb"] = {"Axamb"}, ["ahg"] = {"Qimant"}, ["ahh"] = {"Aghu"}, ["ahi"] = {"Tiagbamrin Aizi"}, ["ahk"] = {"Akha"}, ["ahl"] = {"Igo"}, ["ahm"] = {"Mobumrin Aizi"}, ["ahn"] = {"Àhàn"}, ["aho"] = {"Ahom"}, ["ahp"] = {"Aproumu Aizi"}, ["ahr"] = {"Ahirani"}, ["ahs"] = {"Ashe"}, ["aht"] = {"Ahtena"}, ["aia"] = {"Arosi"}, ["aib"] = {"Ainu (China)"}, ["aic"] = {"Ainbai"}, ["aid"] = {"Alngith"}, ["aie"] = {"Amara"}, ["aif"] = {"Agi"}, ["aig"] = {"Antigua and Barbuda Creole English"}, ["aih"] = {"Ai-Cham"}, ["aii"] = {"Assyrian Neo-Aramaic"}, ["aij"] = {"Lishanid Noshan"}, ["aik"] = {"Ake"}, ["ail"] = {"Aimele"}, ["aim"] = {"Aimol"}, ["ain"] = {"Ainu (Japan)"}, ["aio"] = {"Aiton"}, ["aip"] = {"Burumakok"}, ["aiq"] = {"Aimaq"}, ["air"] = {"Airoran"}, ["ait"] = {"Arikem"}, ["aiw"] = {"Aari"}, ["aix"] = {"Aighon"}, ["aiy"] = {"Ali"}, ["aja"] = {"Aja (South Sudan)"}, ["ajg"] = {"Aja (Benin)"}, ["aji"] = {"Ajië"}, ["ajn"] = {"Andajin"}, ["ajp"] = {"South Levantine Arabic"}, ["ajt"] = {"Judeo-Tunisian Arabic"}, ["aju"] = {"Judeo-Moroccan Arabic"}, ["ajw"] = {"Ajawa"}, ["ajz"] = {"Amri Karbi"}, ["akb"] = {"Batak Angkola"}, ["akc"] = {"Mpur"}, ["akd"] = {"Ukpet-Ehom"}, ["ake"] = {"Akawaio"}, ["akf"] = {"Akpa"}, ["akg"] = {"Anakalangu"}, ["akh"] = {"Angal Heneng"}, ["aki"] = {"Aiome"}, ["akj"] = {"Aka-Jeru"}, ["akk"] = {"Akkadian"}, ["akl"] = {"Aklanon"}, ["akm"] = {"Aka-Bo"}, ["ako"] = {"Akurio"}, ["akp"] = {"Siwu"}, ["akq"] = {"Ak"}, ["akr"] = {"Araki"}, ["aks"] = {"Akaselem"}, ["akt"] = {"Akolet"}, ["aku"] = {"Akum"}, ["akv"] = {"Akhvakh"}, ["akw"] = {"Akwa"}, ["akx"] = {"Aka-Kede"}, ["aky"] = {"Aka-Kol"}, ["akz"] = {"Alabama"}, ["ala"] = {"Alago"}, ["alc"] = {"Qawasqar"}, ["ald"] = {"Alladian"}, ["ale"] = {"Aleut"}, ["alf"] = {"Alege"}, ["alg"] = {"Algonquian languages"}, ["alh"] = {"Alawa"}, ["ali"] = {"Amaimon"}, ["alj"] = {"Alangan"}, ["alk"] = {"Alak"}, ["all"] = {"Allar"}, ["alm"] = {"Amblong"}, ["aln"] = {"Gheg Albanian"}, ["alo"] = {"Larike-Wakasihu"}, ["alp"] = {"Alune"}, ["alq"] = {"Algonquin"}, ["alr"] = {"Alutor"}, ["als"] = {"Tosk Albanian"}, ["alt"] = {"Southern Altai"}, ["alu"] = {"'Are'are"}, ["alv"] = {"Atlantic-Congo languages"}, ["alw"] = {"Alaba-K’abeena", "Wanbasana"}, ["alx"] = {"Amol"}, ["aly"] = {"Alyawarr"}, ["alz"] = {"Alur"}, ["ama"] = {"Amanayé"}, ["amb"] = {"Ambo"}, ["amc"] = {"Amahuaca"}, ["ame"] = {"Yanesha'"}, ["amf"] = {"Hamer-Banna"}, ["amg"] = {"Amurdak"}, ["ami"] = {"Amis"}, ["amj"] = {"Amdang"}, ["amk"] = {"Ambai"}, ["aml"] = {"War-Jaintia"}, ["amm"] = {"Ama (Papua New Guinea)"}, ["amn"] = {"Amanab"}, ["amo"] = {"Amo"}, ["amp"] = {"Alamblak"}, ["amq"] = {"Amahai"}, ["amr"] = {"Amarakaeri"}, ["ams"] = {"Southern Amami-Oshima"}, ["amt"] = {"Amto"}, ["amu"] = {"Guerrero Amuzgo"}, ["amv"] = {"Ambelau"}, ["amw"] = {"Western Neo-Aramaic"}, ["amx"] = {"Anmatyerre"}, ["amy"] = {"Ami"}, ["amz"] = {"Atampaya"}, ["ana"] = {"Andaqui"}, ["anb"] = {"Andoa"}, ["anc"] = {"Ngas"}, ["and"] = {"Ansus"}, ["ane"] = {"Xârâcùù"}, ["anf"] = {"Animere"}, ["ang"] = {"Old English (ca. 450-1100)"}, ["anh"] = {"Nend"}, ["ani"] = {"Andi"}, ["anj"] = {"Anor"}, ["ank"] = {"Goemai"}, ["anl"] = {"Anu-Hkongso Chin"}, ["anm"] = {"Anal"}, ["ann"] = {"Obolo"}, ["ano"] = {"Andoque"}, ["anp"] = {"Angika"}, ["anq"] = {"Jarawa (India)"}, ["anr"] = {"Andh"}, ["ans"] = {"Anserma"}, ["ant"] = {"Antakarinya", "Antikarinya"}, ["anu"] = {"Anuak"}, ["anv"] = {"Denya"}, ["anw"] = {"Anaang"}, ["anx"] = {"Andra-Hus"}, ["any"] = {"Anyin"}, ["anz"] = {"Anem"}, ["aoa"] = {"Angolar"}, ["aob"] = {"Abom"}, ["aoc"] = {"Pemon"}, ["aod"] = {"Andarum"}, ["aoe"] = {"Angal Enen"}, ["aof"] = {"Bragat"}, ["aog"] = {"Angoram"}, ["aoi"] = {"Anindilyakwa"}, ["aoj"] = {"Mufian"}, ["aok"] = {"Arhö"}, ["aol"] = {"Alor"}, ["aom"] = {"Ömie"}, ["aon"] = {"Bumbita Arapesh"}, ["aor"] = {"Aore"}, ["aos"] = {"Taikat"}, ["aot"] = {"Atong (India)", "A'tong"}, ["aou"] = {"A'ou"}, ["aox"] = {"Atorada"}, ["aoz"] = {"Uab Meto"}, ["apa"] = {"Apache languages"}, ["apb"] = {"Sa'a"}, ["apc"] = {"North Levantine Arabic"}, ["apd"] = {"Sudanese Arabic"}, ["ape"] = {"Bukiyip"}, ["apf"] = {"Pahanan Agta"}, ["apg"] = {"Ampanang"}, ["aph"] = {"Athpariya"}, ["api"] = {"Apiaká"}, ["apj"] = {"Jicarilla Apache"}, ["apk"] = {"Kiowa Apache"}, ["apl"] = {"Lipan Apache"}, ["apm"] = {"Mescalero-Chiricahua Apache"}, ["apn"] = {"Apinayé"}, ["apo"] = {"Ambul"}, ["app"] = {"Apma"}, ["apq"] = {"A-Pucikwar"}, ["apr"] = {"Arop-Lokep"}, ["aps"] = {"Arop-Sissano"}, ["apt"] = {"Apatani"}, ["apu"] = {"Apurinã"}, ["apv"] = {"Alapmunte"}, ["apw"] = {"Western Apache"}, ["apx"] = {"Aputai"}, ["apy"] = {"Apalaí"}, ["apz"] = {"Safeyoka"}, ["aqa"] = {"Alacalufan languages"}, ["aqc"] = {"Archi"}, ["aqd"] = {"Ampari Dogon"}, ["aqg"] = {"Arigidi"}, ["aqk"] = {"Aninka"}, ["aql"] = {"Algic languages"}, ["aqm"] = {"Atohwaim"}, ["aqn"] = {"Northern Alta"}, ["aqp"] = {"Atakapa"}, ["aqr"] = {"Arhâ"}, ["aqt"] = {"Angaité"}, ["aqz"] = {"Akuntsu"}, ["arb"] = {"Standard Arabic"}, ["arc"] = {"Official Aramaic (700-300 BCE)", "Imperial Aramaic (700-300 BCE)"}, ["ard"] = {"Arabana"}, ["are"] = {"Western Arrarnta"}, ["arh"] = {"Arhuaco"}, ["ari"] = {"Arikara"}, ["arj"] = {"Arapaso"}, ["ark"] = {"Arikapú"}, ["arl"] = {"Arabela"}, ["arn"] = {"Mapudungun", "Mapuche"}, ["aro"] = {"Araona"}, ["arp"] = {"Arapaho"}, ["arq"] = {"Algerian Arabic"}, ["arr"] = {"Karo (Brazil)"}, ["ars"] = {"Najdi Arabic"}, ["art"] = {"Artificial languages"}, ["aru"] = {"Aruá (Amazonas State)", "Arawá"}, ["arv"] = {"Arbore"}, ["arw"] = {"Arawak"}, ["arx"] = {"Aruá (Rodonia State)"}, ["ary"] = {"Moroccan Arabic"}, ["arz"] = {"Egyptian Arabic"}, ["asa"] = {"Asu (Tanzania)"}, ["asb"] = {"Assiniboine"}, ["asc"] = {"Casuarina Coast Asmat"}, ["ase"] = {"American Sign Language"}, ["asf"] = {"Auslan", "Australian Sign Language"}, ["asg"] = {"Cishingini"}, ["ash"] = {"Abishira"}, ["asi"] = {"Buruwai"}, ["asj"] = {"Sari"}, ["ask"] = {"Ashkun"}, ["asl"] = {"Asilulu"}, ["asn"] = {"Xingú Asuriní"}, ["aso"] = {"Dano"}, ["asp"] = {"Algerian Sign Language"}, ["asq"] = {"Austrian Sign Language"}, ["asr"] = {"Asuri"}, ["ass"] = {"Ipulo"}, ["ast"] = {"Asturian", "Asturleonese", "Bable", "Leonese"}, ["asu"] = {"Tocantins Asurini"}, ["asv"] = {"Asoa"}, ["asw"] = {"Australian Aborigines Sign Language"}, ["asx"] = {"Muratayak"}, ["asy"] = {"Yaosakor Asmat"}, ["asz"] = {"As"}, ["ata"] = {"Pele-Ata"}, ["atb"] = {"Zaiwa"}, ["atc"] = {"Atsahuaca"}, ["atd"] = {"Ata Manobo"}, ["ate"] = {"Atemble"}, ["atg"] = {"Ivbie North-Okpela-Arhe"}, ["ath"] = {"Athapascan languages"}, ["ati"] = {"Attié"}, ["atj"] = {"Atikamekw"}, ["atk"] = {"Ati"}, ["atl"] = {"Mt. Iraya Agta"}, ["atm"] = {"Ata"}, ["atn"] = {"Ashtiani"}, ["ato"] = {"Atong (Cameroon)"}, ["atp"] = {"Pudtol Atta"}, ["atq"] = {"Aralle-Tabulahan"}, ["atr"] = {"Waimiri-Atroari"}, ["ats"] = {"Gros Ventre"}, ["att"] = {"Pamplona Atta"}, ["atu"] = {"Reel"}, ["atv"] = {"Northern Altai"}, ["atw"] = {"Atsugewi"}, ["atx"] = {"Arutani"}, ["aty"] = {"Aneityum"}, ["atz"] = {"Arta"}, ["aua"] = {"Asumboa"}, ["aub"] = {"Alugu"}, ["auc"] = {"Waorani"}, ["aud"] = {"Anuta"}, ["auf"] = {"Arauan languages"}, ["aug"] = {"Aguna"}, ["auh"] = {"Aushi"}, ["aui"] = {"Anuki"}, ["auj"] = {"Awjilah"}, ["auk"] = {"Heyo"}, ["aul"] = {"Aulua"}, ["aum"] = {"Asu (Nigeria)"}, ["aun"] = {"Molmo One"}, ["auo"] = {"Auyokawa"}, ["aup"] = {"Makayam"}, ["auq"] = {"Anus", "Korur"}, ["aur"] = {"Aruek"}, ["aus"] = {"Australian languages"}, ["aut"] = {"Austral"}, ["auu"] = {"Auye"}, ["auw"] = {"Awyi"}, ["aux"] = {"Aurá"}, ["auy"] = {"Awiyaana"}, ["auz"] = {"Uzbeki Arabic"}, ["avb"] = {"Avau"}, ["avd"] = {"Alviri-Vidari"}, ["avi"] = {"Avikam"}, ["avk"] = {"Kotava"}, ["avl"] = {"Eastern Egyptian Bedawi Arabic"}, ["avm"] = {"Angkamuthi"}, ["avn"] = {"Avatime"}, ["avo"] = {"Agavotaguerra"}, ["avs"] = {"Aushiri"}, ["avt"] = {"Au"}, ["avu"] = {"Avokaya"}, ["avv"] = {"Avá-Canoeiro"}, ["awa"] = {"Awadhi"}, ["awb"] = {"Awa (Papua New Guinea)"}, ["awc"] = {"Cicipu"}, ["awd"] = {"Arawakan languages"}, ["awe"] = {"Awetí"}, ["awg"] = {"Anguthimri"}, ["awh"] = {"Awbono"}, ["awi"] = {"Aekyom"}, ["awk"] = {"Awabakal"}, ["awm"] = {"Arawum"}, ["awn"] = {"Awngi"}, ["awo"] = {"Awak"}, ["awr"] = {"Awera"}, ["aws"] = {"South Awyu"}, ["awt"] = {"Araweté"}, ["awu"] = {"Central Awyu"}, ["awv"] = {"Jair Awyu"}, ["aww"] = {"Awun"}, ["awx"] = {"Awara"}, ["awy"] = {"Edera Awyu"}, ["axb"] = {"Abipon"}, ["axe"] = {"Ayerrerenge"}, ["axg"] = {"Mato Grosso Arára"}, ["axk"] = {"Yaka (Central African Republic)"}, ["axl"] = {"Lower Southern Aranda"}, ["axm"] = {"Middle Armenian"}, ["axx"] = {"Xârâgurè"}, ["aya"] = {"Awar"}, ["ayb"] = {"Ayizo Gbe"}, ["ayc"] = {"Southern Aymara"}, ["ayd"] = {"Ayabadhu"}, ["aye"] = {"Ayere"}, ["ayg"] = {"Ginyanga"}, ["ayh"] = {"Hadrami Arabic"}, ["ayi"] = {"Leyigha"}, ["ayk"] = {"Akuku"}, ["ayl"] = {"Libyan Arabic"}, ["ayn"] = {"Sanaani Arabic"}, ["ayo"] = {"Ayoreo"}, ["ayp"] = {"North Mesopotamian Arabic"}, ["ayq"] = {"Ayi (Papua New Guinea)"}, ["ayr"] = {"Central Aymara"}, ["ays"] = {"Sorsogon Ayta"}, ["ayt"] = {"Magbukun Ayta"}, ["ayu"] = {"Ayu"}, ["ayz"] = {"Mai Brat"}, ["aza"] = {"Azha"}, ["azb"] = {"South Azerbaijani"}, ["azc"] = {"Uto-Aztecan languages"}, ["azd"] = {"Eastern Durango Nahuatl"}, ["azg"] = {"San Pedro Amuzgos Amuzgo"}, ["azj"] = {"North Azerbaijani"}, ["azm"] = {"Ipalapa Amuzgo"}, ["azn"] = {"Western Durango Nahuatl"}, ["azo"] = {"Awing"}, ["azt"] = {"Faire Atta"}, ["azz"] = {"Highland Puebla Nahuatl"}, ["baa"] = {"Babatana"}, ["bab"] = {"Bainouk-Gunyuño"}, ["bac"] = {"Badui"}, ["bad"] = {"Banda languages"}, ["bae"] = {"Baré"}, ["baf"] = {"Nubaca"}, ["bag"] = {"Tuki"}, ["bah"] = {"Bahamas Creole English"}, ["bai"] = {"Bamileke languages"}, ["baj"] = {"Barakai"}, ["bal"] = {"Baluchi"}, ["ban"] = {"Balinese"}, ["bao"] = {"Waimaha"}, ["bap"] = {"Bantawa"}, ["bar"] = {"Bavarian"}, ["bas"] = {"Basa (Cameroon)"}, ["bat"] = {"Baltic languages"}, ["bau"] = {"Bada (Nigeria)"}, ["bav"] = {"Vengo"}, ["baw"] = {"Bambili-Bambui"}, ["bax"] = {"Bamun"}, ["bay"] = {"Batuley"}, ["bba"] = {"Baatonum"}, ["bbb"] = {"Barai"}, ["bbc"] = {"Batak Toba"}, ["bbd"] = {"Bau"}, ["bbe"] = {"Bangba"}, ["bbf"] = {"Baibai"}, ["bbg"] = {"Barama"}, ["bbh"] = {"Bugan"}, ["bbi"] = {"Barombi"}, ["bbj"] = {"Ghomálá'"}, ["bbk"] = {"Babanki"}, ["bbl"] = {"Bats"}, ["bbm"] = {"Babango"}, ["bbn"] = {"Uneapa"}, ["bbo"] = {"Northern Bobo Madaré", "Konabéré"}, ["bbp"] = {"West Central Banda"}, ["bbq"] = {"Bamali"}, ["bbr"] = {"Girawa"}, ["bbs"] = {"Bakpinka"}, ["bbt"] = {"Mburku"}, ["bbu"] = {"Kulung (Nigeria)"}, ["bbv"] = {"Karnai"}, ["bbw"] = {"Baba"}, ["bbx"] = {"Bubia"}, ["bby"] = {"Befang"}, ["bca"] = {"Central Bai"}, ["bcb"] = {"Bainouk-Samik"}, ["bcc"] = {"Southern Balochi"}, ["bcd"] = {"North Babar"}, ["bce"] = {"Bamenyam"}, ["bcf"] = {"Bamu"}, ["bcg"] = {"Baga Pokur"}, ["bch"] = {"Bariai"}, ["bci"] = {"Baoulé"}, ["bcj"] = {"Bardi"}, ["bck"] = {"Bunuba"}, ["bcl"] = {"Central Bikol"}, ["bcm"] = {"Bannoni"}, ["bcn"] = {"Bali (Nigeria)"}, ["bco"] = {"Kaluli"}, ["bcp"] = {"Bali (Democratic Republic of Congo)"}, ["bcq"] = {"Bench"}, ["bcr"] = {"Babine"}, ["bcs"] = {"Kohumono"}, ["bct"] = {"Bendi"}, ["bcu"] = {"Awad Bing"}, ["bcv"] = {"Shoo-Minda-Nye"}, ["bcw"] = {"Bana"}, ["bcy"] = {"Bacama"}, ["bcz"] = {"Bainouk-Gunyaamolo"}, ["bda"] = {"Bayot"}, ["bdb"] = {"Basap"}, ["bdc"] = {"Emberá-Baudó"}, ["bdd"] = {"Bunama"}, ["bde"] = {"Bade"}, ["bdf"] = {"Biage"}, ["bdg"] = {"Bonggi"}, ["bdh"] = {"Baka (South Sudan)"}, ["bdi"] = {"Burun"}, ["bdj"] = {"Bai (South Sudan)", "Bai"}, ["bdk"] = {"Budukh"}, ["bdl"] = {"Indonesian Bajau"}, ["bdm"] = {"Buduma"}, ["bdn"] = {"Baldemu"}, ["bdo"] = {"Morom"}, ["bdp"] = {"Bende"}, ["bdq"] = {"Bahnar"}, ["bdr"] = {"West Coast Bajau"}, ["bds"] = {"Burunge"}, ["bdt"] = {"Bokoto"}, ["bdu"] = {"Oroko"}, ["bdv"] = {"Bodo Parja"}, ["bdw"] = {"Baham"}, ["bdx"] = {"Budong-Budong"}, ["bdy"] = {"Bandjalang"}, ["bdz"] = {"Badeshi"}, ["bea"] = {"Beaver"}, ["beb"] = {"Bebele"}, ["bec"] = {"Iceve-Maci"}, ["bed"] = {"Bedoanas"}, ["bee"] = {"Byangsi"}, ["bef"] = {"Benabena"}, ["beg"] = {"Belait"}, ["beh"] = {"Biali"}, ["bei"] = {"Bekati'"}, ["bej"] = {"Beja", "Bedawiyet"}, ["bek"] = {"Bebeli"}, ["bem"] = {"Bemba (Zambia)"}, ["beo"] = {"Beami"}, ["bep"] = {"Besoa"}, ["beq"] = {"Beembe"}, ["ber"] = {"Berber languages"}, ["bes"] = {"Besme"}, ["bet"] = {"Guiberoua Béte"}, ["beu"] = {"Blagar"}, ["bev"] = {"Daloa Bété"}, ["bew"] = {"Betawi"}, ["bex"] = {"Jur Modo"}, ["bey"] = {"Beli (Papua New Guinea)"}, ["bez"] = {"Bena (Tanzania)"}, ["bfa"] = {"Bari"}, ["bfb"] = {"Pauri Bareli"}, ["bfc"] = {"Panyi Bai", "Northern Bai"}, ["bfd"] = {"Bafut"}, ["bfe"] = {"Betaf", "Tena"}, ["bff"] = {"Bofi"}, ["bfg"] = {"Busang Kayan"}, ["bfh"] = {"Blafe"}, ["bfi"] = {"British Sign Language"}, ["bfj"] = {"Bafanji"}, ["bfk"] = {"Ban Khor Sign Language"}, ["bfl"] = {"Banda-Ndélé"}, ["bfm"] = {"Mmen"}, ["bfn"] = {"Bunak"}, ["bfo"] = {"Malba Birifor"}, ["bfp"] = {"Beba"}, ["bfq"] = {"Badaga"}, ["bfr"] = {"Bazigar"}, ["bfs"] = {"Southern Bai"}, ["bft"] = {"Balti"}, ["bfu"] = {"Gahri"}, ["bfw"] = {"Bondo"}, ["bfx"] = {"Bantayanon"}, ["bfy"] = {"Bagheli"}, ["bfz"] = {"Mahasu Pahari"}, ["bga"] = {"Gwamhi-Wuri"}, ["bgb"] = {"Bobongko"}, ["bgc"] = {"Haryanvi"}, ["bgd"] = {"Rathwi Bareli"}, ["bge"] = {"Bauria"}, ["bgf"] = {"Bangandu"}, ["bgg"] = {"Bugun"}, ["bgi"] = {"Giangan"}, ["bgj"] = {"Bangolan"}, ["bgk"] = {"Bit", "Buxinhua"}, ["bgl"] = {"Bo (Laos)"}, ["bgn"] = {"Western Balochi"}, ["bgo"] = {"Baga Koga"}, ["bgp"] = {"Eastern Balochi"}, ["bgq"] = {"Bagri"}, ["bgr"] = {"Bawm Chin"}, ["bgs"] = {"Tagabawa"}, ["bgt"] = {"Bughotu"}, ["bgu"] = {"Mbongno"}, ["bgv"] = {"Warkay-Bipim"}, ["bgw"] = {"Bhatri"}, ["bgx"] = {"Balkan Gagauz Turkish"}, ["bgy"] = {"Benggoi"}, ["bgz"] = {"Banggai"}, ["bha"] = {"Bharia"}, ["bhb"] = {"Bhili"}, ["bhc"] = {"Biga"}, ["bhd"] = {"Bhadrawahi"}, ["bhe"] = {"Bhaya"}, ["bhf"] = {"Odiai"}, ["bhg"] = {"Binandere"}, ["bhh"] = {"Bukharic"}, ["bhi"] = {"Bhilali"}, ["bhj"] = {"Bahing"}, ["bhl"] = {"Bimin"}, ["bhm"] = {"Bathari"}, ["bhn"] = {"Bohtan Neo-Aramaic"}, ["bho"] = {"Bhojpuri"}, ["bhp"] = {"Bima"}, ["bhq"] = {"Tukang Besi South"}, ["bhr"] = {"Bara Malagasy"}, ["bhs"] = {"Buwal"}, ["bht"] = {"Bhattiyali"}, ["bhu"] = {"Bhunjia"}, ["bhv"] = {"Bahau"}, ["bhw"] = {"Biak"}, ["bhx"] = {"Bhalay"}, ["bhy"] = {"Bhele"}, ["bhz"] = {"Bada (Indonesia)"}, ["bia"] = {"Badimaya"}, ["bib"] = {"Bissa", "Bisa"}, ["bid"] = {"Bidiyo"}, ["bie"] = {"Bepour"}, ["bif"] = {"Biafada"}, ["big"] = {"Biangai"}, ["bik"] = {"Bikol"}, ["bil"] = {"Bile"}, ["bim"] = {"Bimoba"}, ["bin"] = {"Bini", "Edo"}, ["bio"] = {"Nai"}, ["bip"] = {"Bila"}, ["biq"] = {"Bipi"}, ["bir"] = {"Bisorio"}, ["bit"] = {"Berinomo"}, ["biu"] = {"Biete"}, ["biv"] = {"Southern Birifor"}, ["biw"] = {"Kol (Cameroon)"}, ["bix"] = {"Bijori"}, ["biy"] = {"Birhor"}, ["biz"] = {"Baloi"}, ["bja"] = {"Budza"}, ["bjb"] = {"Banggarla"}, ["bjc"] = {"Bariji"}, ["bje"] = {"Biao-Jiao Mien"}, ["bjf"] = {"Barzani Jewish Neo-Aramaic"}, ["bjg"] = {"Bidyogo"}, ["bjh"] = {"Bahinemo"}, ["bji"] = {"Burji"}, ["bjj"] = {"Kanauji"}, ["bjk"] = {"Barok"}, ["bjl"] = {"Bulu (Papua New Guinea)"}, ["bjm"] = {"Bajelani"}, ["bjn"] = {"Banjar"}, ["bjo"] = {"Mid-Southern Banda"}, ["bjp"] = {"Fanamaket"}, ["bjr"] = {"Binumarien"}, ["bjs"] = {"Bajan"}, ["bjt"] = {"Balanta-Ganja"}, ["bju"] = {"Busuu"}, ["bjv"] = {"Bedjond"}, ["bjw"] = {"Bakwé"}, ["bjx"] = {"Banao Itneg"}, ["bjy"] = {"Bayali"}, ["bjz"] = {"Baruga"}, ["bka"] = {"Kyak"}, ["bkc"] = {"Baka (Cameroon)"}, ["bkd"] = {"Binukid", "Talaandig"}, ["bkf"] = {"Beeke"}, ["bkg"] = {"Buraka"}, ["bkh"] = {"Bakoko"}, ["bki"] = {"Baki"}, ["bkj"] = {"Pande"}, ["bkk"] = {"Brokskat"}, ["bkl"] = {"Berik"}, ["bkm"] = {"Kom (Cameroon)"}, ["bkn"] = {"Bukitan"}, ["bko"] = {"Kwa'"}, ["bkp"] = {"Boko (Democratic Republic of Congo)"}, ["bkq"] = {"Bakairí"}, ["bkr"] = {"Bakumpai"}, ["bks"] = {"Northern Sorsoganon"}, ["bkt"] = {"Boloki"}, ["bku"] = {"Buhid"}, ["bkv"] = {"Bekwarra"}, ["bkw"] = {"Bekwel"}, ["bkx"] = {"Baikeno"}, ["bky"] = {"Bokyi"}, ["bkz"] = {"Bungku"}, ["bla"] = {"Siksika"}, ["blb"] = {"Bilua"}, ["blc"] = {"Bella Coola"}, ["bld"] = {"Bolango"}, ["ble"] = {"Balanta-Kentohe"}, ["blf"] = {"Buol"}, ["blh"] = {"Kuwaa"}, ["bli"] = {"Bolia"}, ["blj"] = {"Bolongan"}, ["blk"] = {"Pa'o Karen", "Pa'O"}, ["bll"] = {"Biloxi"}, ["blm"] = {"Beli (South Sudan)"}, ["bln"] = {"Southern Catanduanes Bikol"}, ["blo"] = {"Anii"}, ["blp"] = {"Blablanga"}, ["blq"] = {"Baluan-Pam"}, ["blr"] = {"Blang"}, ["bls"] = {"Balaesang"}, ["blt"] = {"Tai Dam"}, ["blv"] = {"Kibala", "Bolo"}, ["blw"] = {"Balangao"}, ["blx"] = {"Mag-Indi Ayta"}, ["bly"] = {"Notre"}, ["blz"] = {"Balantak"}, ["bma"] = {"Lame"}, ["bmb"] = {"Bembe"}, ["bmc"] = {"Biem"}, ["bmd"] = {"Baga Manduri"}, ["bme"] = {"Limassa"}, ["bmf"] = {"Bom-Kim"}, ["bmg"] = {"Bamwe"}, ["bmh"] = {"Kein"}, ["bmi"] = {"Bagirmi"}, ["bmj"] = {"Bote-Majhi"}, ["bmk"] = {"Ghayavi"}, ["bml"] = {"Bomboli"}, ["bmm"] = {"Northern Betsimisaraka Malagasy"}, ["bmn"] = {"Bina (Papua New Guinea)"}, ["bmo"] = {"Bambalang"}, ["bmp"] = {"Bulgebi"}, ["bmq"] = {"Bomu"}, ["bmr"] = {"Muinane"}, ["bms"] = {"Bilma Kanuri"}, ["bmt"] = {"Biao Mon"}, ["bmu"] = {"Somba-Siawari"}, ["bmv"] = {"Bum"}, ["bmw"] = {"Bomwali"}, ["bmx"] = {"Baimak"}, ["bmz"] = {"Baramu"}, ["bna"] = {"Bonerate"}, ["bnb"] = {"Bookan"}, ["bnc"] = {"Bontok"}, ["bnd"] = {"Banda (Indonesia)"}, ["bne"] = {"Bintauna"}, ["bnf"] = {"Masiwang"}, ["bng"] = {"Benga"}, ["bni"] = {"Bangi"}, ["bnj"] = {"Eastern Tawbuid"}, ["bnk"] = {"Bierebo"}, ["bnl"] = {"Boon"}, ["bnm"] = {"Batanga"}, ["bnn"] = {"Bunun"}, ["bno"] = {"Bantoanon"}, ["bnp"] = {"Bola"}, ["bnq"] = {"Bantik"}, ["bnr"] = {"Butmas-Tur"}, ["bns"] = {"Bundeli"}, ["bnt"] = {"Bantu languages"}, ["bnu"] = {"Bentong"}, ["bnv"] = {"Bonerif", "Beneraf", "Edwas"}, ["bnw"] = {"Bisis"}, ["bnx"] = {"Bangubangu"}, ["bny"] = {"Bintulu"}, ["bnz"] = {"Beezen"}, ["boa"] = {"Bora"}, ["bob"] = {"Aweer"}, ["boe"] = {"Mundabli"}, ["bof"] = {"Bolon"}, ["bog"] = {"Bamako Sign Language"}, ["boh"] = {"Boma"}, ["boi"] = {"Barbareño"}, ["boj"] = {"Anjam"}, ["bok"] = {"Bonjo"}, ["bol"] = {"Bole"}, ["bom"] = {"Berom"}, ["bon"] = {"Bine"}, ["boo"] = {"Tiemacèwè Bozo"}, ["bop"] = {"Bonkiman"}, ["boq"] = {"Bogaya"}, ["bor"] = {"Borôro"}, ["bot"] = {"Bongo"}, ["bou"] = {"Bondei"}, ["bov"] = {"Tuwuli"}, ["bow"] = {"Rema"}, ["box"] = {"Buamu"}, ["boy"] = {"Bodo (Central African Republic)"}, ["boz"] = {"Tiéyaxo Bozo"}, ["bpa"] = {"Daakaka"}, ["bpd"] = {"Banda-Banda"}, ["bpe"] = {"Bauni"}, ["bpg"] = {"Bonggo"}, ["bph"] = {"Botlikh"}, ["bpi"] = {"Bagupi"}, ["bpj"] = {"Binji"}, ["bpk"] = {"Orowe", "'Ôrôê"}, ["bpl"] = {"Broome Pearling Lugger Pidgin"}, ["bpm"] = {"Biyom"}, ["bpn"] = {"Dzao Min"}, ["bpo"] = {"Anasi"}, ["bpp"] = {"Kaure"}, ["bpq"] = {"Banda Malay"}, ["bpr"] = {"Koronadal Blaan"}, ["bps"] = {"Sarangani Blaan"}, ["bpt"] = {"Barrow Point"}, ["bpu"] = {"Bongu"}, ["bpv"] = {"Bian Marind"}, ["bpw"] = {"Bo (Papua New Guinea)"}, ["bpx"] = {"Palya Bareli"}, ["bpy"] = {"Bishnupriya"}, ["bpz"] = {"Bilba"}, ["bqa"] = {"Tchumbuli"}, ["bqb"] = {"Bagusa"}, ["bqc"] = {"Boko (Benin)", "Boo"}, ["bqd"] = {"Bung"}, ["bqf"] = {"Baga Kaloum"}, ["bqg"] = {"Bago-Kusuntu"}, ["bqh"] = {"Baima"}, ["bqi"] = {"Bakhtiari"}, ["bqj"] = {"Bandial"}, ["bqk"] = {"Banda-Mbrès"}, ["bql"] = {"Bilakura"}, ["bqm"] = {"Wumboko"}, ["bqn"] = {"Bulgarian Sign Language"}, ["bqo"] = {"Balo"}, ["bqp"] = {"Busa"}, ["bqq"] = {"Biritai"}, ["bqr"] = {"Burusu"}, ["bqs"] = {"Bosngun"}, ["bqt"] = {"Bamukumbit"}, ["bqu"] = {"Boguru"}, ["bqv"] = {"Koro Wachi", "Begbere-Ejar"}, ["bqw"] = {"Buru (Nigeria)"}, ["bqx"] = {"Baangi"}, ["bqy"] = {"Bengkala Sign Language"}, ["bqz"] = {"Bakaka"}, ["bra"] = {"Braj"}, ["brb"] = {"Lave"}, ["brc"] = {"Berbice Creole Dutch"}, ["brd"] = {"Baraamu"}, ["brf"] = {"Bira"}, ["brg"] = {"Baure"}, ["brh"] = {"Brahui"}, ["bri"] = {"Mokpwe"}, ["brj"] = {"Bieria"}, ["brk"] = {"Birked"}, ["brl"] = {"Birwa"}, ["brm"] = {"Barambu"}, ["brn"] = {"Boruca"}, ["bro"] = {"Brokkat"}, ["brp"] = {"Barapasi"}, ["brq"] = {"Breri"}, ["brr"] = {"Birao"}, ["brs"] = {"Baras"}, ["brt"] = {"Bitare"}, ["bru"] = {"Eastern Bru"}, ["brv"] = {"Western Bru"}, ["brw"] = {"Bellari"}, ["brx"] = {"Bodo (India)"}, ["bry"] = {"Burui"}, ["brz"] = {"Bilbil"}, ["bsa"] = {"Abinomn"}, ["bsb"] = {"Brunei Bisaya"}, ["bsc"] = {"Bassari", "Oniyan"}, ["bse"] = {"Wushi"}, ["bsf"] = {"Bauchi"}, ["bsg"] = {"Bashkardi"}, ["bsh"] = {"Kati"}, ["bsi"] = {"Bassossi"}, ["bsj"] = {"Bangwinji"}, ["bsk"] = {"Burushaski"}, ["bsl"] = {"Basa-Gumna"}, ["bsm"] = {"Busami"}, ["bsn"] = {"Barasana-Eduria"}, ["bso"] = {"Buso"}, ["bsp"] = {"Baga Sitemu"}, ["bsq"] = {"Bassa"}, ["bsr"] = {"Bassa-Kontagora"}, ["bss"] = {"Akoose"}, ["bst"] = {"Basketo"}, ["bsu"] = {"Bahonsuai"}, ["bsv"] = {"Baga Sobané"}, ["bsw"] = {"Baiso"}, ["bsx"] = {"Yangkam"}, ["bsy"] = {"Sabah Bisaya"}, ["bta"] = {"Bata"}, ["btc"] = {"Bati (Cameroon)"}, ["btd"] = {"Batak Dairi"}, ["bte"] = {"Gamo-Ningi"}, ["btf"] = {"Birgit"}, ["btg"] = {"Gagnoa Bété"}, ["bth"] = {"Biatah Bidayuh"}, ["bti"] = {"Burate"}, ["btj"] = {"Bacanese Malay"}, ["btk"] = {"Batak languages"}, ["btm"] = {"Batak Mandailing"}, ["btn"] = {"Ratagnon"}, ["bto"] = {"Rinconada Bikol"}, ["btp"] = {"Budibud"}, ["btq"] = {"Batek"}, ["btr"] = {"Baetora"}, ["bts"] = {"Batak Simalungun"}, ["btt"] = {"Bete-Bendi"}, ["btu"] = {"Batu"}, ["btv"] = {"Bateri"}, ["btw"] = {"Butuanon"}, ["btx"] = {"Batak Karo"}, ["bty"] = {"Bobot"}, ["btz"] = {"Batak Alas-Kluet"}, ["bua"] = {"Buriat"}, ["bub"] = {"Bua"}, ["buc"] = {"Bushi"}, ["bud"] = {"Ntcham"}, ["bue"] = {"Beothuk"}, ["buf"] = {"Bushoong"}, ["bug"] = {"Buginese"}, ["buh"] = {"Younuo Bunu"}, ["bui"] = {"Bongili"}, ["buj"] = {"Basa-Gurmana"}, ["buk"] = {"Bugawac"}, ["bum"] = {"Bulu (Cameroon)"}, ["bun"] = {"Sherbro"}, ["buo"] = {"Terei"}, ["bup"] = {"Busoa"}, ["buq"] = {"Brem"}, ["bus"] = {"Bokobaru"}, ["but"] = {"Bungain"}, ["buu"] = {"Budu"}, ["buv"] = {"Bun"}, ["buw"] = {"Bubi"}, ["bux"] = {"Boghom"}, ["buy"] = {"Bullom So"}, ["buz"] = {"Bukwen"}, ["bva"] = {"Barein"}, ["bvb"] = {"Bube"}, ["bvc"] = {"Baelelea"}, ["bvd"] = {"Baeggu"}, ["bve"] = {"Berau Malay"}, ["bvf"] = {"Boor"}, ["bvg"] = {"Bonkeng"}, ["bvh"] = {"Bure"}, ["bvi"] = {"Belanda Viri"}, ["bvj"] = {"Baan"}, ["bvk"] = {"Bukat"}, ["bvl"] = {"Bolivian Sign Language"}, ["bvm"] = {"Bamunka"}, ["bvn"] = {"Buna"}, ["bvo"] = {"Bolgo"}, ["bvp"] = {"Bumang"}, ["bvq"] = {"Birri"}, ["bvr"] = {"Burarra"}, ["bvt"] = {"Bati (Indonesia)"}, ["bvu"] = {"Bukit Malay"}, ["bvv"] = {"Baniva"}, ["bvw"] = {"Boga"}, ["bvx"] = {"Dibole"}, ["bvy"] = {"Baybayanon"}, ["bvz"] = {"Bauzi"}, ["bwa"] = {"Bwatoo"}, ["bwb"] = {"Namosi-Naitasiri-Serua"}, ["bwc"] = {"Bwile"}, ["bwd"] = {"Bwaidoka"}, ["bwe"] = {"Bwe Karen"}, ["bwf"] = {"Boselewa"}, ["bwg"] = {"Barwe"}, ["bwh"] = {"Bishuo"}, ["bwi"] = {"Baniwa"}, ["bwj"] = {"Láá Láá Bwamu"}, ["bwk"] = {"Bauwaki"}, ["bwl"] = {"Bwela"}, ["bwm"] = {"Biwat"}, ["bwn"] = {"Wunai Bunu"}, ["bwo"] = {"Boro (Ethiopia)", "Borna (Ethiopia)"}, ["bwp"] = {"Mandobo Bawah"}, ["bwq"] = {"Southern Bobo Madaré"}, ["bwr"] = {"Bura-Pabir"}, ["bws"] = {"Bomboma"}, ["bwt"] = {"Bafaw-Balong"}, ["bwu"] = {"Buli (Ghana)"}, ["bww"] = {"Bwa"}, ["bwx"] = {"Bu-Nao Bunu"}, ["bwy"] = {"Cwi Bwamu"}, ["bwz"] = {"Bwisi"}, ["bxa"] = {"Tairaha"}, ["bxb"] = {"Belanda Bor"}, ["bxc"] = {"Molengue"}, ["bxd"] = {"Pela"}, ["bxe"] = {"Birale"}, ["bxf"] = {"Bilur", "Minigir"}, ["bxg"] = {"Bangala"}, ["bxh"] = {"Buhutu"}, ["bxi"] = {"Pirlatapa"}, ["bxj"] = {"Bayungu"}, ["bxk"] = {"Bukusu", "Lubukusu"}, ["bxl"] = {"Jalkunan"}, ["bxm"] = {"Mongolia Buriat"}, ["bxn"] = {"Burduna"}, ["bxo"] = {"Barikanchi"}, ["bxp"] = {"Bebil"}, ["bxq"] = {"Beele"}, ["bxr"] = {"Russia Buriat"}, ["bxs"] = {"Busam"}, ["bxu"] = {"China Buriat"}, ["bxv"] = {"Berakou"}, ["bxw"] = {"Bankagooma"}, ["bxz"] = {"Binahari"}, ["bya"] = {"Batak"}, ["byb"] = {"Bikya"}, ["byc"] = {"Ubaghara"}, ["byd"] = {"Benyadu'"}, ["bye"] = {"Pouye"}, ["byf"] = {"Bete"}, ["byg"] = {"Baygo"}, ["byh"] = {"Bhujel"}, ["byi"] = {"Buyu"}, ["byj"] = {"Bina (Nigeria)"}, ["byk"] = {"Biao"}, ["byl"] = {"Bayono"}, ["bym"] = {"Bidjara"}, ["byn"] = {"Bilin", "Blin"}, ["byo"] = {"Biyo"}, ["byp"] = {"Bumaji"}, ["byq"] = {"Basay"}, ["byr"] = {"Baruya", "Yipma"}, ["bys"] = {"Burak"}, ["byt"] = {"Berti"}, ["byv"] = {"Medumba"}, ["byw"] = {"Belhariya"}, ["byx"] = {"Qaqet"}, ["byz"] = {"Banaro"}, ["bza"] = {"Bandi"}, ["bzb"] = {"Andio"}, ["bzc"] = {"Southern Betsimisaraka Malagasy"}, ["bzd"] = {"Bribri"}, ["bze"] = {"Jenaama Bozo"}, ["bzf"] = {"Boikin"}, ["bzg"] = {"Babuza"}, ["bzh"] = {"Mapos Buang"}, ["bzi"] = {"Bisu"}, ["bzj"] = {"Belize Kriol English"}, ["bzk"] = {"Nicaragua Creole English"}, ["bzl"] = {"Boano (Sulawesi)"}, ["bzm"] = {"Bolondo"}, ["bzn"] = {"Boano (Maluku)"}, ["bzo"] = {"Bozaba"}, ["bzp"] = {"Kemberano"}, ["bzq"] = {"Buli (Indonesia)"}, ["bzr"] = {"Biri"}, ["bzs"] = {"Brazilian Sign Language"}, ["bzt"] = {"Brithenig"}, ["bzu"] = {"Burmeso"}, ["bzv"] = {"Naami"}, ["bzw"] = {"Basa (Nigeria)"}, ["bzx"] = {"Kɛlɛngaxo Bozo"}, ["bzy"] = {"Obanliku"}, ["bzz"] = {"Evant"}, ["caa"] = {"Chortí"}, ["cab"] = {"Garifuna"}, ["cac"] = {"Chuj"}, ["cad"] = {"Caddo"}, ["cae"] = {"Lehar", "Laalaa"}, ["caf"] = {"Southern Carrier"}, ["cag"] = {"Nivaclé"}, ["cah"] = {"Cahuarano"}, ["cai"] = {"Central American Indian languages"}, ["caj"] = {"Chané"}, ["cak"] = {"Kaqchikel", "Cakchiquel"}, ["cal"] = {"Carolinian"}, ["cam"] = {"Cemuhî"}, ["can"] = {"Chambri"}, ["cao"] = {"Chácobo"}, ["cap"] = {"Chipaya"}, ["caq"] = {"Car Nicobarese"}, ["car"] = {"Galibi Carib"}, ["cas"] = {"Tsimané"}, ["cau"] = {"Caucasian languages"}, ["cav"] = {"Cavineña"}, ["caw"] = {"Callawalla"}, ["cax"] = {"Chiquitano"}, ["cay"] = {"Cayuga"}, ["caz"] = {"Canichana"}, ["cba"] = {"Chibchan languages"}, ["cbb"] = {"Cabiyarí"}, ["cbc"] = {"Carapana"}, ["cbd"] = {"Carijona"}, ["cbg"] = {"Chimila"}, ["cbi"] = {"Chachi"}, ["cbj"] = {"Ede Cabe"}, ["cbk"] = {"Chavacano"}, ["cbl"] = {"Bualkhaw Chin"}, ["cbn"] = {"Nyahkur"}, ["cbo"] = {"Izora"}, ["cbq"] = {"Tsucuba", "Cuba"}, ["cbr"] = {"Cashibo-Cacataibo"}, ["cbs"] = {"Cashinahua"}, ["cbt"] = {"Chayahuita"}, ["cbu"] = {"Candoshi-Shapra"}, ["cbv"] = {"Cacua"}, ["cbw"] = {"Kinabalian"}, ["cby"] = {"Carabayo"}, ["ccc"] = {"Chamicuro"}, ["ccd"] = {"Cafundo Creole"}, ["cce"] = {"Chopi"}, ["ccg"] = {"Samba Daka"}, ["cch"] = {"Atsam"}, ["ccj"] = {"Kasanga"}, ["ccl"] = {"Cutchi-Swahili"}, ["ccm"] = {"Malaccan Creole Malay"}, ["ccn"] = {"North Caucasian languages"}, ["cco"] = {"Comaltepec Chinantec"}, ["ccp"] = {"Chakma"}, ["ccr"] = {"Cacaopera"}, ["ccs"] = {"South Caucasian languages"}, ["cda"] = {"Choni"}, ["cdc"] = {"Chadic languages"}, ["cdd"] = {"Caddoan languages"}, ["cde"] = {"Chenchu"}, ["cdf"] = {"Chiru"}, ["cdh"] = {"Chambeali"}, ["cdi"] = {"Chodri"}, ["cdj"] = {"Churahi"}, ["cdm"] = {"Chepang"}, ["cdn"] = {"Chaudangsi"}, ["cdo"] = {"Min Dong Chinese"}, ["cdr"] = {"Cinda-Regi-Tiyal"}, ["cds"] = {"Chadian Sign Language"}, ["cdy"] = {"Chadong"}, ["cdz"] = {"Koda"}, ["cea"] = {"Lower Chehalis"}, ["ceb"] = {"Cebuano"}, ["ceg"] = {"Chamacoco"}, ["cek"] = {"Eastern Khumi Chin"}, ["cel"] = {"Celtic languages"}, ["cen"] = {"Cen"}, ["cet"] = {"Centúúm"}, ["cey"] = {"Ekai Chin"}, ["cfa"] = {"Dijim-Bwilim"}, ["cfd"] = {"Cara"}, ["cfg"] = {"Como Karim"}, ["cfm"] = {"Falam Chin"}, ["cga"] = {"Changriwa"}, ["cgc"] = {"Kagayanen"}, ["cgg"] = {"Chiga"}, ["cgk"] = {"Chocangacakha"}, ["chb"] = {"Chibcha"}, ["chc"] = {"Catawba"}, ["chd"] = {"Highland Oaxaca Chontal"}, ["chf"] = {"Tabasco Chontal"}, ["chg"] = {"Chagatai"}, ["chh"] = {"Chinook"}, ["chj"] = {"Ojitlán Chinantec"}, ["chk"] = {"Chuukese"}, ["chl"] = {"Cahuilla"}, ["chm"] = {"Mari (Russia)"}, ["chn"] = {"Chinook jargon"}, ["cho"] = {"Choctaw"}, ["chp"] = {"Chipewyan", "Dene Suline"}, ["chq"] = {"Quiotepec Chinantec"}, ["chr"] = {"Cherokee"}, ["cht"] = {"Cholón"}, ["chw"] = {"Chuwabu"}, ["chx"] = {"Chantyal"}, ["chy"] = {"Cheyenne"}, ["chz"] = {"Ozumacín Chinantec"}, ["cia"] = {"Cia-Cia"}, ["cib"] = {"Ci Gbe"}, ["cic"] = {"Chickasaw"}, ["cid"] = {"Chimariko"}, ["cie"] = {"Cineni"}, ["cih"] = {"Chinali"}, ["cik"] = {"Chitkuli Kinnauri"}, ["cim"] = {"Cimbrian"}, ["cin"] = {"Cinta Larga"}, ["cip"] = {"Chiapanec"}, ["cir"] = {"Tiri", "Haméa", "Méa"}, ["ciw"] = {"Chippewa"}, ["ciy"] = {"Chaima"}, ["cja"] = {"Western Cham"}, ["cje"] = {"Chru"}, ["cjh"] = {"Upper Chehalis"}, ["cji"] = {"Chamalal"}, ["cjk"] = {"Chokwe"}, ["cjm"] = {"Eastern Cham"}, ["cjn"] = {"Chenapian"}, ["cjo"] = {"Ashéninka Pajonal"}, ["cjp"] = {"Cabécar"}, ["cjs"] = {"Shor"}, ["cjv"] = {"Chuave"}, ["cjy"] = {"Jinyu Chinese"}, ["ckb"] = {"Central Kurdish"}, ["ckh"] = {"Chak"}, ["ckl"] = {"Cibak"}, ["ckm"] = {"Chakavian"}, ["ckn"] = {"Kaang Chin"}, ["cko"] = {"Anufo"}, ["ckq"] = {"Kajakse"}, ["ckr"] = {"Kairak"}, ["cks"] = {"Tayo"}, ["ckt"] = {"Chukot"}, ["cku"] = {"Koasati"}, ["ckv"] = {"Kavalan"}, ["ckx"] = {"Caka"}, ["cky"] = {"Cakfem-Mushere"}, ["ckz"] = {"Cakchiquel-Quiché Mixed Language"}, ["cla"] = {"Ron"}, ["clc"] = {"Chilcotin"}, ["cld"] = {"Chaldean Neo-Aramaic"}, ["cle"] = {"Lealao Chinantec"}, ["clh"] = {"Chilisso"}, ["cli"] = {"Chakali"}, ["clj"] = {"Laitu Chin"}, ["clk"] = {"Idu-Mishmi"}, ["cll"] = {"Chala"}, ["clm"] = {"Clallam"}, ["clo"] = {"Lowland Oaxaca Chontal"}, ["clt"] = {"Lautu Chin"}, ["clu"] = {"Caluyanun"}, ["clw"] = {"Chulym"}, ["cly"] = {"Eastern Highland Chatino"}, ["cma"] = {"Maa"}, ["cmc"] = {"Chamic languages"}, ["cme"] = {"Cerma"}, ["cmg"] = {"Classical Mongolian"}, ["cmi"] = {"Emberá-Chamí"}, ["cml"] = {"Campalagian"}, ["cmm"] = {"Michigamea"}, ["cmn"] = {"Mandarin Chinese"}, ["cmo"] = {"Central Mnong"}, ["cmr"] = {"Mro-Khimi Chin"}, ["cms"] = {"Messapic"}, ["cmt"] = {"Camtho"}, ["cna"] = {"Changthang"}, ["cnb"] = {"Chinbon Chin"}, ["cnc"] = {"Côông"}, ["cng"] = {"Northern Qiang"}, ["cnh"] = {"Hakha Chin", "Haka Chin"}, ["cni"] = {"Asháninka"}, ["cnk"] = {"Khumi Chin"}, ["cnl"] = {"Lalana Chinantec"}, ["cno"] = {"Con"}, ["cnp"] = {"Northern Ping Chinese", "Northern Pinghua"}, ["cnr"] = {"Montenegrin"}, ["cns"] = {"Central Asmat"}, ["cnt"] = {"Tepetotutla Chinantec"}, ["cnu"] = {"Chenoua"}, ["cnw"] = {"Ngawn Chin"}, ["cnx"] = {"Middle Cornish"}, ["coa"] = {"Cocos Islands Malay"}, ["cob"] = {"Chicomuceltec"}, ["coc"] = {"Cocopa"}, ["cod"] = {"Cocama-Cocamilla"}, ["coe"] = {"Koreguaje"}, ["cof"] = {"Colorado"}, ["cog"] = {"Chong"}, ["coh"] = {"Chonyi-Dzihana-Kauma", "Chichonyi-Chidzihana-Chikauma"}, ["coj"] = {"Cochimi"}, ["cok"] = {"Santa Teresa Cora"}, ["col"] = {"Columbia-Wenatchi"}, ["com"] = {"Comanche"}, ["con"] = {"Cofán"}, ["coo"] = {"Comox"}, ["cop"] = {"Coptic"}, ["coq"] = {"Coquille"}, ["cot"] = {"Caquinte"}, ["cou"] = {"Wamey"}, ["cov"] = {"Cao Miao"}, ["cow"] = {"Cowlitz"}, ["cox"] = {"Nanti"}, ["coz"] = {"Chochotec"}, ["cpa"] = {"Palantla Chinantec"}, ["cpb"] = {"Ucayali-Yurúa Ashéninka"}, ["cpc"] = {"Ajyíninka Apurucayali"}, ["cpe"] = {"English-based creoles and pidgins"}, ["cpf"] = {"French-based creoles and pidgins"}, ["cpg"] = {"Cappadocian Greek"}, ["cpi"] = {"Chinese Pidgin English"}, ["cpn"] = {"Cherepon"}, ["cpo"] = {"Kpeego"}, ["cpp"] = {"Portuguese-based creoles and pidgins"}, ["cps"] = {"Capiznon"}, ["cpu"] = {"Pichis Ashéninka"}, ["cpx"] = {"Pu-Xian Chinese"}, ["cpy"] = {"South Ucayali Ashéninka"}, ["cqd"] = {"Chuanqiandian Cluster Miao"}, ["cra"] = {"Chara"}, ["crb"] = {"Island Carib"}, ["crc"] = {"Lonwolwol"}, ["crd"] = {"Coeur d'Alene"}, ["crf"] = {"Caramanta"}, ["crg"] = {"Michif"}, ["crh"] = {"Crimean Tatar", "Crimean Turkish"}, ["cri"] = {"Sãotomense"}, ["crj"] = {"Southern East Cree"}, ["crk"] = {"Plains Cree"}, ["crl"] = {"Northern East Cree"}, ["crm"] = {"Moose Cree"}, ["crn"] = {"El Nayar Cora"}, ["cro"] = {"Crow"}, ["crp"] = {"Creoles and pidgins"}, ["crq"] = {"Iyo'wujwa Chorote"}, ["crr"] = {"Carolina Algonquian"}, ["crs"] = {"Seselwa Creole French"}, ["crt"] = {"Iyojwa'ja Chorote"}, ["crv"] = {"Chaura"}, ["crw"] = {"Chrau"}, ["crx"] = {"Carrier"}, ["cry"] = {"Cori"}, ["crz"] = {"Cruzeño"}, ["csa"] = {"Chiltepec Chinantec"}, ["csb"] = {"Kashubian"}, ["csc"] = {"Catalan Sign Language", "Lengua de señas catalana", "Llengua de Signes Catalana"}, ["csd"] = {"Chiangmai Sign Language"}, ["cse"] = {"Czech Sign Language"}, ["csf"] = {"Cuba Sign Language"}, ["csg"] = {"Chilean Sign Language"}, ["csh"] = {"Asho Chin"}, ["csi"] = {"Coast Miwok"}, ["csj"] = {"Songlai Chin"}, ["csk"] = {"Jola-Kasa"}, ["csl"] = {"Chinese Sign Language"}, ["csm"] = {"Central Sierra Miwok"}, ["csn"] = {"Colombian Sign Language"}, ["cso"] = {"Sochiapam Chinantec", "Sochiapan Chinantec"}, ["csp"] = {"Southern Ping Chinese", "Southern Pinghua"}, ["csq"] = {"Croatia Sign Language"}, ["csr"] = {"Costa Rican Sign Language"}, ["css"] = {"Southern Ohlone"}, ["cst"] = {"Northern Ohlone"}, ["csu"] = {"Central Sudanic languages"}, ["csv"] = {"Sumtu Chin"}, ["csw"] = {"Swampy Cree"}, ["csx"] = {"Cambodian Sign Language"}, ["csy"] = {"Siyin Chin"}, ["csz"] = {"Coos"}, ["cta"] = {"Tataltepec Chatino"}, ["ctc"] = {"Chetco"}, ["ctd"] = {"Tedim Chin"}, ["cte"] = {"Tepinapa Chinantec"}, ["ctg"] = {"Chittagonian"}, ["cth"] = {"Thaiphum Chin"}, ["ctl"] = {"Tlacoatzintepec Chinantec"}, ["ctm"] = {"Chitimacha"}, ["ctn"] = {"Chhintange"}, ["cto"] = {"Emberá-Catío"}, ["ctp"] = {"Western Highland Chatino"}, ["cts"] = {"Northern Catanduanes Bikol"}, ["ctt"] = {"Wayanad Chetti"}, ["ctu"] = {"Chol"}, ["cty"] = {"Moundadan Chetty"}, ["ctz"] = {"Zacatepec Chatino"}, ["cua"] = {"Cua"}, ["cub"] = {"Cubeo"}, ["cuc"] = {"Usila Chinantec"}, ["cug"] = {"Chungmboko", "Cung"}, ["cuh"] = {"Chuka", "Gichuka"}, ["cui"] = {"Cuiba"}, ["cuj"] = {"Mashco Piro"}, ["cuk"] = {"San Blas Kuna"}, ["cul"] = {"Culina", "Kulina"}, ["cuo"] = {"Cumanagoto"}, ["cup"] = {"Cupeño"}, ["cuq"] = {"Cun"}, ["cur"] = {"Chhulung"}, ["cus"] = {"Cushitic languages"}, ["cut"] = {"Teutila Cuicatec"}, ["cuu"] = {"Tai Ya"}, ["cuv"] = {"Cuvok"}, ["cuw"] = {"Chukwa"}, ["cux"] = {"Tepeuxila Cuicatec"}, ["cuy"] = {"Cuitlatec"}, ["cvg"] = {"Chug"}, ["cvn"] = {"Valle Nacional Chinantec"}, ["cwa"] = {"Kabwa"}, ["cwb"] = {"Maindo"}, ["cwd"] = {"Woods Cree"}, ["cwe"] = {"Kwere"}, ["cwg"] = {"Chewong", "Cheq Wong"}, ["cwt"] = {"Kuwaataay"}, ["cya"] = {"Nopala Chatino"}, ["cyb"] = {"Cayubaba"}, ["cyo"] = {"Cuyonon"}, ["czh"] = {"Huizhou Chinese"}, ["czk"] = {"Knaanic"}, ["czn"] = {"Zenzontepec Chatino"}, ["czo"] = {"Min Zhong Chinese"}, ["czt"] = {"Zotung Chin"}, ["daa"] = {"Dangaléat"}, ["dac"] = {"Dambi"}, ["dad"] = {"Marik"}, ["dae"] = {"Duupa"}, ["dag"] = {"Dagbani"}, ["dah"] = {"Gwahatike"}, ["dai"] = {"Day"}, ["daj"] = {"Dar Fur Daju"}, ["dak"] = {"Dakota"}, ["dal"] = {"Dahalo"}, ["dam"] = {"Damakawa"}, ["dao"] = {"Daai Chin"}, ["daq"] = {"Dandami Maria"}, ["dar"] = {"Dargwa"}, ["das"] = {"Daho-Doo"}, ["dau"] = {"Dar Sila Daju"}, ["dav"] = {"Taita", "Dawida"}, ["daw"] = {"Davawenyo"}, ["dax"] = {"Dayi"}, ["day"] = {"Land Dayak languages"}, ["daz"] = {"Dao"}, ["dba"] = {"Bangime"}, ["dbb"] = {"Deno"}, ["dbd"] = {"Dadiya"}, ["dbe"] = {"Dabe"}, ["dbf"] = {"Edopi"}, ["dbg"] = {"Dogul Dom Dogon"}, ["dbi"] = {"Doka"}, ["dbj"] = {"Ida'an"}, ["dbl"] = {"Dyirbal"}, ["dbm"] = {"Duguri"}, ["dbn"] = {"Duriankere"}, ["dbo"] = {"Dulbu"}, ["dbp"] = {"Duwai"}, ["dbq"] = {"Daba"}, ["dbr"] = {"Dabarre"}, ["dbt"] = {"Ben Tey Dogon"}, ["dbu"] = {"Bondum Dom Dogon"}, ["dbv"] = {"Dungu"}, ["dbw"] = {"Bankan Tey Dogon"}, ["dby"] = {"Dibiyaso"}, ["dcc"] = {"Deccan"}, ["dcr"] = {"Negerhollands"}, ["dda"] = {"Dadi Dadi"}, ["ddd"] = {"Dongotono"}, ["dde"] = {"Doondo"}, ["ddg"] = {"Fataluku"}, ["ddi"] = {"West Goodenough"}, ["ddj"] = {"Jaru"}, ["ddn"] = {"Dendi (Benin)"}, ["ddo"] = {"Dido"}, ["ddr"] = {"Dhudhuroa"}, ["dds"] = {"Donno So Dogon"}, ["ddw"] = {"Dawera-Daweloor"}, ["dec"] = {"Dagik"}, ["ded"] = {"Dedua"}, ["dee"] = {"Dewoin"}, ["def"] = {"Dezfuli"}, ["deg"] = {"Degema"}, ["deh"] = {"Dehwari"}, ["dei"] = {"Demisa"}, ["dek"] = {"Dek"}, ["del"] = {"Delaware"}, ["dem"] = {"Dem"}, ["den"] = {"Slave (Athapascan)"}, ["dep"] = {"Pidgin Delaware"}, ["deq"] = {"Dendi (Central African Republic)"}, ["der"] = {"Deori"}, ["des"] = {"Desano"}, ["dev"] = {"Domung"}, ["dez"] = {"Dengese"}, ["dga"] = {"Southern Dagaare"}, ["dgb"] = {"Bunoge Dogon"}, ["dgc"] = {"Casiguran Dumagat Agta"}, ["dgd"] = {"Dagaari Dioula"}, ["dge"] = {"Degenan"}, ["dgg"] = {"Doga"}, ["dgh"] = {"Dghwede"}, ["dgi"] = {"Northern Dagara"}, ["dgk"] = {"Dagba"}, ["dgl"] = {"Andaandi", "Dongolawi"}, ["dgn"] = {"Dagoman"}, ["dgo"] = {"Dogri (individual language)"}, ["dgr"] = {"Dogrib", "Tłı̨chǫ"}, ["dgs"] = {"Dogoso"}, ["dgt"] = {"Ndra'ngith"}, ["dgw"] = {"Daungwurrung"}, ["dgx"] = {"Doghoro"}, ["dgz"] = {"Daga"}, ["dhd"] = {"Dhundari"}, ["dhg"] = {"Dhangu-Djangu", "Dhangu", "Djangu"}, ["dhi"] = {"Dhimal"}, ["dhl"] = {"Dhalandji"}, ["dhm"] = {"Zemba"}, ["dhn"] = {"Dhanki"}, ["dho"] = {"Dhodia"}, ["dhr"] = {"Dhargari"}, ["dhs"] = {"Dhaiso"}, ["dhu"] = {"Dhurga"}, ["dhv"] = {"Dehu", "Drehu"}, ["dhw"] = {"Dhanwar (Nepal)"}, ["dhx"] = {"Dhungaloo"}, ["dia"] = {"Dia"}, ["dib"] = {"South Central Dinka"}, ["dic"] = {"Lakota Dida"}, ["did"] = {"Didinga"}, ["dif"] = {"Dieri", "Diyari"}, ["dig"] = {"Digo", "Chidigo"}, ["dih"] = {"Kumiai"}, ["dii"] = {"Dimbong"}, ["dij"] = {"Dai"}, ["dik"] = {"Southwestern Dinka"}, ["dil"] = {"Dilling"}, ["dim"] = {"Dime"}, ["din"] = {"Dinka"}, ["dio"] = {"Dibo"}, ["dip"] = {"Northeastern Dinka"}, ["diq"] = {"Dimli (individual language)"}, ["dir"] = {"Dirim"}, ["dis"] = {"Dimasa"}, ["diu"] = {"Diriku"}, ["diw"] = {"Northwestern Dinka"}, ["dix"] = {"Dixon Reef"}, ["diy"] = {"Diuwe"}, ["diz"] = {"Ding"}, ["dja"] = {"Djadjawurrung"}, ["djb"] = {"Djinba"}, ["djc"] = {"Dar Daju Daju"}, ["djd"] = {"Djamindjung", "Ngaliwurru"}, ["dje"] = {"Zarma"}, ["djf"] = {"Djangun"}, ["dji"] = {"Djinang"}, ["djj"] = {"Djeebbana"}, ["djk"] = {"Eastern Maroon Creole", "Businenge Tongo", "Nenge"}, ["djm"] = {"Jamsay Dogon"}, ["djn"] = {"Jawoyn", "Djauan"}, ["djo"] = {"Jangkang"}, ["djr"] = {"Djambarrpuyngu"}, ["dju"] = {"Kapriman"}, ["djw"] = {"Djawi"}, ["dka"] = {"Dakpakha"}, ["dkg"] = {"Kadung"}, ["dkk"] = {"Dakka"}, ["dkr"] = {"Kuijau"}, ["dks"] = {"Southeastern Dinka"}, ["dkx"] = {"Mazagway"}, ["dlg"] = {"Dolgan"}, ["dlk"] = {"Dahalik"}, ["dlm"] = {"Dalmatian"}, ["dln"] = {"Darlong"}, ["dma"] = {"Duma"}, ["dmb"] = {"Mombo Dogon"}, ["dmc"] = {"Gavak"}, ["dmd"] = {"Madhi Madhi"}, ["dme"] = {"Dugwor"}, ["dmf"] = {"Medefaidrin"}, ["dmg"] = {"Upper Kinabatangan"}, ["dmk"] = {"Domaaki"}, ["dml"] = {"Dameli"}, ["dmm"] = {"Dama"}, ["dmn"] = {"Mande languages"}, ["dmo"] = {"Kemedzung"}, ["dmr"] = {"East Damar"}, ["dms"] = {"Dampelas"}, ["dmu"] = {"Dubu", "Tebi"}, ["dmv"] = {"Dumpas"}, ["dmw"] = {"Mudburra"}, ["dmx"] = {"Dema"}, ["dmy"] = {"Demta", "Sowari"}, ["dna"] = {"Upper Grand Valley Dani"}, ["dnd"] = {"Daonda"}, ["dne"] = {"Ndendeule"}, ["dng"] = {"Dungan"}, ["dni"] = {"Lower Grand Valley Dani"}, ["dnj"] = {"Dan"}, ["dnk"] = {"Dengka"}, ["dnn"] = {"Dzùùngoo"}, ["dno"] = {"Ndrulo", "Northern Lendu"}, ["dnr"] = {"Danaru"}, ["dnt"] = {"Mid Grand Valley Dani"}, ["dnu"] = {"Danau"}, ["dnv"] = {"Danu"}, ["dnw"] = {"Western Dani"}, ["dny"] = {"Dení"}, ["doa"] = {"Dom"}, ["dob"] = {"Dobu"}, ["doc"] = {"Northern Dong"}, ["doe"] = {"Doe"}, ["dof"] = {"Domu"}, ["doh"] = {"Dong"}, ["doi"] = {"Dogri (macrolanguage)"}, ["dok"] = {"Dondo"}, ["dol"] = {"Doso"}, ["don"] = {"Toura (Papua New Guinea)"}, ["doo"] = {"Dongo"}, ["dop"] = {"Lukpa"}, ["doq"] = {"Dominican Sign Language"}, ["dor"] = {"Dori'o"}, ["dos"] = {"Dogosé"}, ["dot"] = {"Dass"}, ["dov"] = {"Dombe"}, ["dow"] = {"Doyayo"}, ["dox"] = {"Bussa"}, ["doy"] = {"Dompo"}, ["doz"] = {"Dorze"}, ["dpp"] = {"Papar"}, ["dra"] = {"Dravidian languages"}, ["drb"] = {"Dair"}, ["drc"] = {"Minderico"}, ["drd"] = {"Darmiya"}, ["dre"] = {"Dolpo"}, ["drg"] = {"Rungus"}, ["dri"] = {"C'Lela"}, ["drl"] = {"Paakantyi"}, ["drn"] = {"West Damar"}, ["dro"] = {"Daro-Matu Melanau"}, ["drq"] = {"Dura"}, ["drs"] = {"Gedeo"}, ["drt"] = {"Drents"}, ["dru"] = {"Rukai"}, ["dry"] = {"Darai"}, ["dsb"] = {"Lower Sorbian"}, ["dse"] = {"Dutch Sign Language"}, ["dsh"] = {"Daasanach"}, ["dsi"] = {"Disa"}, ["dsl"] = {"Danish Sign Language"}, ["dsn"] = {"Dusner"}, ["dso"] = {"Desiya"}, ["dsq"] = {"Tadaksahak"}, ["dta"] = {"Daur"}, ["dtb"] = {"Labuk-Kinabatangan Kadazan"}, ["dtd"] = {"Ditidaht"}, ["dth"] = {"Adithinngithigh"}, ["dti"] = {"Ana Tinga Dogon"}, ["dtk"] = {"Tene Kan Dogon"}, ["dtm"] = {"Tomo Kan Dogon"}, ["dtn"] = {"Daatsʼíin"}, ["dto"] = {"Tommo So Dogon"}, ["dtp"] = {"Kadazan Dusun", "Central Dusun"}, ["dtr"] = {"Lotud"}, ["dts"] = {"Toro So Dogon"}, ["dtt"] = {"Toro Tegu Dogon"}, ["dtu"] = {"Tebul Ure Dogon"}, ["dty"] = {"Dotyali"}, ["dua"] = {"Duala"}, ["dub"] = {"Dubli"}, ["duc"] = {"Duna"}, ["due"] = {"Umiray Dumaget Agta"}, ["duf"] = {"Dumbea", "Drubea"}, ["dug"] = {"Duruma", "Chiduruma"}, ["duh"] = {"Dungra Bhil"}, ["dui"] = {"Dumun"}, ["duk"] = {"Uyajitaya"}, ["dul"] = {"Alabat Island Agta"}, ["dum"] = {"Middle Dutch (ca. 1050-1350)"}, ["dun"] = {"Dusun Deyah"}, ["duo"] = {"Dupaninan Agta"}, ["dup"] = {"Duano"}, ["duq"] = {"Dusun Malang"}, ["dur"] = {"Dii"}, ["dus"] = {"Dumi"}, ["duu"] = {"Drung"}, ["duv"] = {"Duvle"}, ["duw"] = {"Dusun Witu"}, ["dux"] = {"Duungooma"}, ["duy"] = {"Dicamay Agta"}, ["duz"] = {"Duli-Gey"}, ["dva"] = {"Duau"}, ["dwa"] = {"Diri"}, ["dwk"] = {"Dawik Kui"}, ["dwr"] = {"Dawro"}, ["dws"] = {"Dutton World Speedwords"}, ["dwu"] = {"Dhuwal"}, ["dww"] = {"Dawawa"}, ["dwy"] = {"Dhuwaya"}, ["dwz"] = {"Dewas Rai"}, ["dya"] = {"Dyan"}, ["dyb"] = {"Dyaberdyaber"}, ["dyd"] = {"Dyugun"}, ["dyg"] = {"Villa Viciosa Agta"}, ["dyi"] = {"Djimini Senoufo"}, ["dym"] = {"Yanda Dom Dogon"}, ["dyn"] = {"Dyangadi", "Dhanggatti"}, ["dyo"] = {"Jola-Fonyi"}, ["dyu"] = {"Dyula"}, ["dyy"] = {"Djabugay", "Dyaabugay"}, ["dza"] = {"Tunzu"}, ["dze"] = {"Djiwarli"}, ["dzg"] = {"Dazaga"}, ["dzl"] = {"Dzalakha"}, ["dzn"] = {"Dzando"}, ["eaa"] = {"Karenggapa"}, ["ebc"] = {"Beginci"}, ["ebg"] = {"Ebughu"}, ["ebk"] = {"Eastern Bontok"}, ["ebo"] = {"Teke-Ebo"}, ["ebr"] = {"Ebrié"}, ["ebu"] = {"Embu", "Kiembu"}, ["ecr"] = {"Eteocretan"}, ["ecs"] = {"Ecuadorian Sign Language"}, ["ecy"] = {"Eteocypriot"}, ["eee"] = {"E"}, ["efa"] = {"Efai"}, ["efe"] = {"Efe"}, ["efi"] = {"Efik"}, ["ega"] = {"Ega"}, ["egl"] = {"Emilian"}, ["ego"] = {"Eggon"}, ["egx"] = {"Egyptian languages"}, ["egy"] = {"Egyptian (Ancient)"}, ["ehs"] = {"Miyakubo Sign Language"}, ["ehu"] = {"Ehueun"}, ["eip"] = {"Eipomek"}, ["eit"] = {"Eitiep"}, ["eiv"] = {"Askopan"}, ["eja"] = {"Ejamat"}, ["eka"] = {"Ekajuk"}, ["eke"] = {"Ekit"}, ["ekg"] = {"Ekari"}, ["eki"] = {"Eki"}, ["ekk"] = {"Standard Estonian"}, ["ekl"] = {"Kol (Bangladesh)", "Kol"}, ["ekm"] = {"Elip"}, ["eko"] = {"Koti"}, ["ekp"] = {"Ekpeye"}, ["ekr"] = {"Yace"}, ["eky"] = {"Eastern Kayah"}, ["ele"] = {"Elepi"}, ["elh"] = {"El Hugeirat"}, ["eli"] = {"Nding"}, ["elk"] = {"Elkei"}, ["elm"] = {"Eleme"}, ["elo"] = {"El Molo"}, ["elu"] = {"Elu"}, ["elx"] = {"Elamite"}, ["ema"] = {"Emai-Iuleha-Ora"}, ["emb"] = {"Embaloh"}, ["eme"] = {"Emerillon"}, ["emg"] = {"Eastern Meohang"}, ["emi"] = {"Mussau-Emira"}, ["emk"] = {"Eastern Maninkakan"}, ["emm"] = {"Mamulique"}, ["emn"] = {"Eman"}, ["emp"] = {"Northern Emberá"}, ["emq"] = {"Eastern Minyag"}, ["ems"] = {"Pacific Gulf Yupik"}, ["emu"] = {"Eastern Muria"}, ["emw"] = {"Emplawas"}, ["emx"] = {"Erromintxela"}, ["emy"] = {"Epigraphic Mayan"}, ["emz"] = {"Mbessa"}, ["ena"] = {"Apali"}, ["enb"] = {"Markweeta"}, ["enc"] = {"En"}, ["end"] = {"Ende"}, ["enf"] = {"Forest Enets"}, ["enh"] = {"Tundra Enets"}, ["enl"] = {"Enlhet"}, ["enm"] = {"Middle English (1100-1500)"}, ["enn"] = {"Engenni"}, ["eno"] = {"Enggano"}, ["enq"] = {"Enga"}, ["enr"] = {"Emumu", "Emem"}, ["enu"] = {"Enu"}, ["env"] = {"Enwan (Edu State)"}, ["enw"] = {"Enwan (Akwa Ibom State)"}, ["enx"] = {"Enxet"}, ["eot"] = {"Beti (Côte d'Ivoire)"}, ["epi"] = {"Epie"}, ["era"] = {"Eravallan"}, ["erg"] = {"Sie"}, ["erh"] = {"Eruwa"}, ["eri"] = {"Ogea"}, ["erk"] = {"South Efate"}, ["ero"] = {"Horpa"}, ["err"] = {"Erre"}, ["ers"] = {"Ersu"}, ["ert"] = {"Eritai"}, ["erw"] = {"Erokwanas"}, ["ese"] = {"Ese Ejja"}, ["esg"] = {"Aheri Gondi"}, ["esh"] = {"Eshtehardi"}, ["esi"] = {"North Alaskan Inupiatun"}, ["esk"] = {"Northwest Alaska Inupiatun"}, ["esl"] = {"Egypt Sign Language"}, ["esm"] = {"Esuma"}, ["esn"] = {"Salvadoran Sign Language"}, ["eso"] = {"Estonian Sign Language"}, ["esq"] = {"Esselen"}, ["ess"] = {"Central Siberian Yupik"}, ["esu"] = {"Central Yupik"}, ["esx"] = {"Eskimo-Aleut languages"}, ["esy"] = {"Eskayan"}, ["etb"] = {"Etebi"}, ["etc"] = {"Etchemin"}, ["eth"] = {"Ethiopian Sign Language"}, ["etn"] = {"Eton (Vanuatu)"}, ["eto"] = {"Eton (Cameroon)"}, ["etr"] = {"Edolo"}, ["ets"] = {"Yekhee"}, ["ett"] = {"Etruscan"}, ["etu"] = {"Ejagham"}, ["etx"] = {"Eten"}, ["etz"] = {"Semimi"}, ["euq"] = {"Basque (family)"}, ["eve"] = {"Even"}, ["evh"] = {"Uvbie"}, ["evn"] = {"Evenki"}, ["ewo"] = {"Ewondo"}, ["ext"] = {"Extremaduran"}, ["eya"] = {"Eyak"}, ["eyo"] = {"Keiyo"}, ["eza"] = {"Ezaa"}, ["eze"] = {"Uzekwe"}, ["faa"] = {"Fasu"}, ["fab"] = {"Fa d'Ambu"}, ["fad"] = {"Wagi"}, ["faf"] = {"Fagani"}, ["fag"] = {"Finongan"}, ["fah"] = {"Baissa Fali"}, ["fai"] = {"Faiwol"}, ["faj"] = {"Faita"}, ["fak"] = {"Fang (Cameroon)"}, ["fal"] = {"South Fali"}, ["fam"] = {"Fam"}, ["fan"] = {"Fang (Equatorial Guinea)"}, ["fap"] = {"Paloor"}, ["far"] = {"Fataleka"}, ["fat"] = {"Fanti"}, ["fau"] = {"Fayu"}, ["fax"] = {"Fala"}, ["fay"] = {"Southwestern Fars"}, ["faz"] = {"Northwestern Fars"}, ["fbl"] = {"West Albay Bikol"}, ["fcs"] = {"Quebec Sign Language"}, ["fer"] = {"Feroge"}, ["ffi"] = {"Foia Foia"}, ["ffm"] = {"Maasina Fulfulde"}, ["fgr"] = {"Fongoro"}, ["fia"] = {"Nobiin"}, ["fie"] = {"Fyer"}, ["fif"] = {"Faifi"}, ["fil"] = {"Filipino", "Pilipino"}, ["fip"] = {"Fipa"}, ["fir"] = {"Firan"}, ["fit"] = {"Tornedalen Finnish"}, ["fiu"] = {"Finno-Ugrian languages"}, ["fiw"] = {"Fiwaga"}, ["fkk"] = {"Kirya-Konzəl"}, ["fkv"] = {"Kven Finnish"}, ["fla"] = {"Kalispel-Pend d'Oreille"}, ["flh"] = {"Foau"}, ["fli"] = {"Fali"}, ["fll"] = {"North Fali"}, ["fln"] = {"Flinders Island"}, ["flr"] = {"Fuliiru"}, ["fly"] = {"Flaaitaal", "Tsotsitaal"}, ["fmp"] = {"Fe'fe'"}, ["fmu"] = {"Far Western Muria"}, ["fnb"] = {"Fanbak"}, ["fng"] = {"Fanagalo"}, ["fni"] = {"Fania"}, ["fod"] = {"Foodo"}, ["foi"] = {"Foi"}, ["fom"] = {"Foma"}, ["fon"] = {"Fon"}, ["for"] = {"Fore"}, ["fos"] = {"Siraya"}, ["fox"] = {"Formosan languages"}, ["fpe"] = {"Fernando Po Creole English"}, ["fqs"] = {"Fas"}, ["frc"] = {"Cajun French"}, ["frd"] = {"Fordata"}, ["frk"] = {"Frankish"}, ["frm"] = {"Middle French (ca. 1400-1600)"}, ["fro"] = {"Old French (842-ca. 1400)"}, ["frp"] = {"Arpitan", "Francoprovençal"}, ["frq"] = {"Forak"}, ["frr"] = {"Northern Frisian"}, ["frs"] = {"Eastern Frisian"}, ["frt"] = {"Fortsenal"}, ["fse"] = {"Finnish Sign Language"}, ["fsl"] = {"French Sign Language"}, ["fss"] = {"Finland-Swedish Sign Language", "finlandssvenskt teckenspråk", "suomenruotsalainen viittomakieli"}, ["fub"] = {"Adamawa Fulfulde"}, ["fuc"] = {"Pulaar"}, ["fud"] = {"East Futuna"}, ["fue"] = {"Borgu Fulfulde"}, ["fuf"] = {"Pular"}, ["fuh"] = {"Western Niger Fulfulde"}, ["fui"] = {"Bagirmi Fulfulde"}, ["fuj"] = {"Ko"}, ["fum"] = {"Fum"}, ["fun"] = {"Fulniô"}, ["fuq"] = {"Central-Eastern Niger Fulfulde"}, ["fur"] = {"Friulian"}, ["fut"] = {"Futuna-Aniwa"}, ["fuu"] = {"Furu"}, ["fuv"] = {"Nigerian Fulfulde"}, ["fuy"] = {"Fuyug"}, ["fvr"] = {"Fur"}, ["fwa"] = {"Fwâi"}, ["fwe"] = {"Fwe"}, ["gaa"] = {"Ga"}, ["gab"] = {"Gabri"}, ["gac"] = {"Mixed Great Andamanese"}, ["gad"] = {"Gaddang"}, ["gae"] = {"Guarequena"}, ["gaf"] = {"Gende"}, ["gag"] = {"Gagauz"}, ["gah"] = {"Alekano"}, ["gai"] = {"Borei"}, ["gaj"] = {"Gadsup"}, ["gak"] = {"Gamkonora"}, ["gal"] = {"Galolen"}, ["gam"] = {"Kandawo"}, ["gan"] = {"Gan Chinese"}, ["gao"] = {"Gants"}, ["gap"] = {"Gal"}, ["gaq"] = {"Gata'"}, ["gar"] = {"Galeya"}, ["gas"] = {"Adiwasi Garasia"}, ["gat"] = {"Kenati"}, ["gau"] = {"Mudhili Gadaba"}, ["gaw"] = {"Nobonob"}, ["gax"] = {"Borana-Arsi-Guji Oromo"}, ["gay"] = {"Gayo"}, ["gaz"] = {"West Central Oromo"}, ["gba"] = {"Gbaya (Central African Republic)"}, ["gbb"] = {"Kaytetye"}, ["gbd"] = {"Karajarri"}, ["gbe"] = {"Niksek"}, ["gbf"] = {"Gaikundi"}, ["gbg"] = {"Gbanziri"}, ["gbh"] = {"Defi Gbe"}, ["gbi"] = {"Galela"}, ["gbj"] = {"Bodo Gadaba"}, ["gbk"] = {"Gaddi"}, ["gbl"] = {"Gamit"}, ["gbm"] = {"Garhwali"}, ["gbn"] = {"Mo'da"}, ["gbo"] = {"Northern Grebo"}, ["gbp"] = {"Gbaya-Bossangoa"}, ["gbq"] = {"Gbaya-Bozoum"}, ["gbr"] = {"Gbagyi"}, ["gbs"] = {"Gbesi Gbe"}, ["gbu"] = {"Gagadu"}, ["gbv"] = {"Gbanu"}, ["gbw"] = {"Gabi-Gabi"}, ["gbx"] = {"Eastern Xwla Gbe"}, ["gby"] = {"Gbari"}, ["gbz"] = {"Zoroastrian Dari"}, ["gcc"] = {"Mali"}, ["gcd"] = {"Ganggalida"}, ["gce"] = {"Galice"}, ["gcf"] = {"Guadeloupean Creole French"}, ["gcl"] = {"Grenadian Creole English"}, ["gcn"] = {"Gaina"}, ["gcr"] = {"Guianese Creole French"}, ["gct"] = {"Colonia Tovar German"}, ["gda"] = {"Gade Lohar"}, ["gdb"] = {"Pottangi Ollar Gadaba"}, ["gdc"] = {"Gugu Badhun"}, ["gdd"] = {"Gedaged"}, ["gde"] = {"Gude"}, ["gdf"] = {"Guduf-Gava"}, ["gdg"] = {"Ga'dang"}, ["gdh"] = {"Gadjerawang", "Gajirrabeng"}, ["gdi"] = {"Gundi"}, ["gdj"] = {"Gurdjar"}, ["gdk"] = {"Gadang"}, ["gdl"] = {"Dirasha"}, ["gdm"] = {"Laal"}, ["gdn"] = {"Umanakaina"}, ["gdo"] = {"Ghodoberi"}, ["gdq"] = {"Mehri"}, ["gdr"] = {"Wipi"}, ["gds"] = {"Ghandruk Sign Language"}, ["gdt"] = {"Kungardutyi"}, ["gdu"] = {"Gudu"}, ["gdx"] = {"Godwari"}, ["gea"] = {"Geruma"}, ["geb"] = {"Kire"}, ["gec"] = {"Gboloo Grebo"}, ["ged"] = {"Gade"}, ["gef"] = {"Gerai"}, ["geg"] = {"Gengle"}, ["geh"] = {"Hutterite German", "Hutterisch"}, ["gei"] = {"Gebe"}, ["gej"] = {"Gen"}, ["gek"] = {"Ywom"}, ["gel"] = {"ut-Ma'in"}, ["gem"] = {"Germanic languages"}, ["geq"] = {"Geme"}, ["ges"] = {"Geser-Gorom"}, ["gev"] = {"Eviya"}, ["gew"] = {"Gera"}, ["gex"] = {"Garre"}, ["gey"] = {"Enya"}, ["gez"] = {"Geez"}, ["gfk"] = {"Patpatar"}, ["gft"] = {"Gafat"}, ["gga"] = {"Gao"}, ["ggb"] = {"Gbii"}, ["ggd"] = {"Gugadj"}, ["gge"] = {"Gurr-goni"}, ["ggg"] = {"Gurgula"}, ["ggk"] = {"Kungarakany"}, ["ggl"] = {"Ganglau"}, ["ggt"] = {"Gitua"}, ["ggu"] = {"Gagu", "Gban"}, ["ggw"] = {"Gogodala"}, ["gha"] = {"Ghadamès"}, ["ghc"] = {"Hiberno-Scottish Gaelic"}, ["ghe"] = {"Southern Ghale"}, ["ghh"] = {"Northern Ghale"}, ["ghk"] = {"Geko Karen"}, ["ghl"] = {"Ghulfan"}, ["ghn"] = {"Ghanongga"}, ["gho"] = {"Ghomara"}, ["ghr"] = {"Ghera"}, ["ghs"] = {"Guhu-Samane"}, ["ght"] = {"Kuke", "Kutang Ghale"}, ["gia"] = {"Kija"}, ["gib"] = {"Gibanawa"}, ["gic"] = {"Gail"}, ["gid"] = {"Gidar"}, ["gie"] = {"Gaɓogbo", "Guébie"}, ["gig"] = {"Goaria"}, ["gih"] = {"Githabul"}, ["gii"] = {"Girirra"}, ["gil"] = {"Gilbertese"}, ["gim"] = {"Gimi (Eastern Highlands)"}, ["gin"] = {"Hinukh"}, ["gip"] = {"Gimi (West New Britain)"}, ["giq"] = {"Green Gelao"}, ["gir"] = {"Red Gelao"}, ["gis"] = {"North Giziga"}, ["git"] = {"Gitxsan"}, ["giu"] = {"Mulao"}, ["giw"] = {"White Gelao"}, ["gix"] = {"Gilima"}, ["giy"] = {"Giyug"}, ["giz"] = {"South Giziga"}, ["gjk"] = {"Kachi Koli"}, ["gjm"] = {"Gunditjmara"}, ["gjn"] = {"Gonja"}, ["gjr"] = {"Gurindji Kriol"}, ["gju"] = {"Gujari"}, ["gka"] = {"Guya"}, ["gkd"] = {"Magɨ (Madang Province)"}, ["gke"] = {"Ndai"}, ["gkn"] = {"Gokana"}, ["gko"] = {"Kok-Nar"}, ["gkp"] = {"Guinea Kpelle"}, ["gku"] = {"ǂUngkue"}, ["glb"] = {"Belning"}, ["glc"] = {"Bon Gula"}, ["gld"] = {"Nanai"}, ["glh"] = {"Northwest Pashai", "Northwest Pashayi"}, ["glj"] = {"Gula Iro"}, ["glk"] = {"Gilaki"}, ["gll"] = {"Garlali"}, ["glo"] = {"Galambu"}, ["glr"] = {"Glaro-Twabo"}, ["glu"] = {"Gula (Chad)"}, ["glw"] = {"Glavda"}, ["gly"] = {"Gule"}, ["gma"] = {"Gambera"}, ["gmb"] = {"Gula'alaa"}, ["gmd"] = {"Mághdì"}, ["gme"] = {"East Germanic languages"}, ["gmg"] = {"Magɨyi"}, ["gmh"] = {"Middle High German (ca. 1050-1500)"}, ["gml"] = {"Middle Low German"}, ["gmm"] = {"Gbaya-Mbodomo"}, ["gmn"] = {"Gimnime"}, ["gmq"] = {"North Germanic languages"}, ["gmr"] = {"Mirning", "Mirniny"}, ["gmu"] = {"Gumalu"}, ["gmv"] = {"Gamo"}, ["gmw"] = {"West Germanic languages"}, ["gmx"] = {"Magoma"}, ["gmy"] = {"Mycenaean Greek"}, ["gmz"] = {"Mgbolizhia"}, ["gna"] = {"Kaansa"}, ["gnb"] = {"Gangte"}, ["gnc"] = {"Guanche"}, ["gnd"] = {"Zulgo-Gemzek"}, ["gne"] = {"Ganang"}, ["gng"] = {"Ngangam"}, ["gnh"] = {"Lere"}, ["gni"] = {"Gooniyandi"}, ["gnj"] = {"Ngen"}, ["gnk"] = {"ǁGana"}, ["gnl"] = {"Gangulu"}, ["gnm"] = {"Ginuman"}, ["gnn"] = {"Gumatj"}, ["gno"] = {"Northern Gondi"}, ["gnq"] = {"Gana"}, ["gnr"] = {"Gureng Gureng"}, ["gnt"] = {"Guntai"}, ["gnu"] = {"Gnau"}, ["gnw"] = {"Western Bolivian Guaraní"}, ["gnz"] = {"Ganzi"}, ["goa"] = {"Guro"}, ["gob"] = {"Playero"}, ["goc"] = {"Gorakor"}, ["god"] = {"Godié"}, ["goe"] = {"Gongduk"}, ["gof"] = {"Gofa"}, ["gog"] = {"Gogo"}, ["goh"] = {"Old High German (ca. 750-1050)"}, ["goi"] = {"Gobasi"}, ["goj"] = {"Gowlan"}, ["gok"] = {"Gowli"}, ["gol"] = {"Gola"}, ["gom"] = {"Goan Konkani"}, ["gon"] = {"Gondi"}, ["goo"] = {"Gone Dau"}, ["gop"] = {"Yeretuar"}, ["goq"] = {"Gorap"}, ["gor"] = {"Gorontalo"}, ["gos"] = {"Gronings"}, ["got"] = {"Gothic"}, ["gou"] = {"Gavar"}, ["gow"] = {"Gorowa"}, ["gox"] = {"Gobu"}, ["goy"] = {"Goundo"}, ["goz"] = {"Gozarkhani"}, ["gpa"] = {"Gupa-Abawa"}, ["gpe"] = {"Ghanaian Pidgin English"}, ["gpn"] = {"Taiap"}, ["gqa"] = {"Ga'anda"}, ["gqi"] = {"Guiqiong"}, ["gqn"] = {"Guana (Brazil)"}, ["gqr"] = {"Gor"}, ["gqu"] = {"Qau"}, ["gra"] = {"Rajput Garasia"}, ["grb"] = {"Grebo"}, ["grc"] = {"Ancient Greek (to 1453)"}, ["grd"] = {"Guruntum-Mbaaru"}, ["grg"] = {"Madi"}, ["grh"] = {"Gbiri-Niragu"}, ["gri"] = {"Ghari"}, ["grj"] = {"Southern Grebo"}, ["grk"] = {"Greek languages"}, ["grm"] = {"Kota Marudu Talantang"}, ["gro"] = {"Groma"}, ["grq"] = {"Gorovu"}, ["grr"] = {"Taznatit"}, ["grs"] = {"Gresi"}, ["grt"] = {"Garo"}, ["gru"] = {"Kistane"}, ["grv"] = {"Central Grebo"}, ["grw"] = {"Gweda"}, ["grx"] = {"Guriaso"}, ["gry"] = {"Barclayville Grebo"}, ["grz"] = {"Guramalum"}, ["gse"] = {"Ghanaian Sign Language"}, ["gsg"] = {"German Sign Language"}, ["gsl"] = {"Gusilay"}, ["gsm"] = {"Guatemalan Sign Language"}, ["gsn"] = {"Nema", "Gusan"}, ["gso"] = {"Southwest Gbaya"}, ["gsp"] = {"Wasembo"}, ["gss"] = {"Greek Sign Language"}, ["gsw"] = {"Swiss German", "Alemannic", "Alsatian"}, ["gta"] = {"Guató"}, ["gtu"] = {"Aghu-Tharnggala"}, ["gua"] = {"Shiki"}, ["gub"] = {"Guajajára"}, ["guc"] = {"Wayuu"}, ["gud"] = {"Yocoboué Dida"}, ["gue"] = {"Gurindji"}, ["guf"] = {"Gupapuyngu"}, ["gug"] = {"Paraguayan Guaraní"}, ["guh"] = {"Guahibo"}, ["gui"] = {"Eastern Bolivian Guaraní"}, ["guk"] = {"Gumuz"}, ["gul"] = {"Sea Island Creole English"}, ["gum"] = {"Guambiano"}, ["gun"] = {"Mbyá Guaraní"}, ["guo"] = {"Guayabero"}, ["gup"] = {"Gunwinggu"}, ["guq"] = {"Aché"}, ["gur"] = {"Farefare"}, ["gus"] = {"Guinean Sign Language"}, ["gut"] = {"Maléku Jaíka"}, ["guu"] = {"Yanomamö"}, ["guw"] = {"Gun"}, ["gux"] = {"Gourmanchéma"}, ["guz"] = {"Gusii", "Ekegusii"}, ["gva"] = {"Guana (Paraguay)"}, ["gvc"] = {"Guanano"}, ["gve"] = {"Duwet"}, ["gvf"] = {"Golin"}, ["gvj"] = {"Guajá"}, ["gvl"] = {"Gulay"}, ["gvm"] = {"Gurmana"}, ["gvn"] = {"Kuku-Yalanji"}, ["gvo"] = {"Gavião Do Jiparaná"}, ["gvp"] = {"Pará Gavião"}, ["gvr"] = {"Gurung"}, ["gvs"] = {"Gumawana"}, ["gvy"] = {"Guyani"}, ["gwa"] = {"Mbato"}, ["gwb"] = {"Gwa"}, ["gwc"] = {"Gawri", "Kalami"}, ["gwd"] = {"Gawwada"}, ["gwe"] = {"Gweno"}, ["gwf"] = {"Gowro"}, ["gwg"] = {"Moo"}, ["gwi"] = {"Gwichʼin"}, ["gwj"] = {"ǀGwi"}, ["gwm"] = {"Awngthim"}, ["gwn"] = {"Gwandara"}, ["gwr"] = {"Gwere"}, ["gwt"] = {"Gawar-Bati"}, ["gwu"] = {"Guwamu"}, ["gww"] = {"Kwini"}, ["gwx"] = {"Gua"}, ["gxx"] = {"Wè Southern"}, ["gya"] = {"Northwest Gbaya"}, ["gyb"] = {"Garus"}, ["gyd"] = {"Kayardild"}, ["gye"] = {"Gyem"}, ["gyf"] = {"Gungabula"}, ["gyg"] = {"Gbayi"}, ["gyi"] = {"Gyele"}, ["gyl"] = {"Gayil"}, ["gym"] = {"Ngäbere"}, ["gyn"] = {"Guyanese Creole English"}, ["gyo"] = {"Gyalsumdo"}, ["gyr"] = {"Guarayu"}, ["gyy"] = {"Gunya"}, ["gyz"] = {"Geji", "Gyaazi"}, ["gza"] = {"Ganza"}, ["gzi"] = {"Gazi"}, ["gzn"] = {"Gane"}, ["haa"] = {"Han"}, ["hab"] = {"Hanoi Sign Language"}, ["hac"] = {"Gurani"}, ["had"] = {"Hatam"}, ["hae"] = {"Eastern Oromo"}, ["haf"] = {"Haiphong Sign Language"}, ["hag"] = {"Hanga"}, ["hah"] = {"Hahon"}, ["hai"] = {"Haida"}, ["haj"] = {"Hajong"}, ["hak"] = {"Hakka Chinese"}, ["hal"] = {"Halang"}, ["ham"] = {"Hewa"}, ["han"] = {"Hangaza"}, ["hao"] = {"Hakö"}, ["hap"] = {"Hupla"}, ["haq"] = {"Ha"}, ["har"] = {"Harari"}, ["has"] = {"Haisla"}, ["hav"] = {"Havu"}, ["haw"] = {"Hawaiian"}, ["hax"] = {"Southern Haida"}, ["hay"] = {"Haya"}, ["haz"] = {"Hazaragi"}, ["hba"] = {"Hamba"}, ["hbb"] = {"Huba"}, ["hbn"] = {"Heiban"}, ["hbo"] = {"Ancient Hebrew"}, ["hbu"] = {"Habu"}, ["hca"] = {"Andaman Creole Hindi"}, ["hch"] = {"Huichol"}, ["hdn"] = {"Northern Haida"}, ["hds"] = {"Honduras Sign Language"}, ["hdy"] = {"Hadiyya"}, ["hea"] = {"Northern Qiandong Miao"}, ["hed"] = {"Herdé"}, ["heg"] = {"Helong"}, ["heh"] = {"Hehe"}, ["hei"] = {"Heiltsuk"}, ["hem"] = {"Hemba"}, ["hgm"] = {"Haiǁom"}, ["hgw"] = {"Haigwai"}, ["hhi"] = {"Hoia Hoia"}, ["hhr"] = {"Kerak"}, ["hhy"] = {"Hoyahoya"}, ["hia"] = {"Lamang"}, ["hib"] = {"Hibito"}, ["hid"] = {"Hidatsa"}, ["hif"] = {"Fiji Hindi"}, ["hig"] = {"Kamwe"}, ["hih"] = {"Pamosu"}, ["hii"] = {"Hinduri"}, ["hij"] = {"Hijuk"}, ["hik"] = {"Seit-Kaitetu"}, ["hil"] = {"Hiligaynon"}, ["him"] = {"Himachali languages", "Western Pahari languages"}, ["hio"] = {"Tsoa"}, ["hir"] = {"Himarimã"}, ["hit"] = {"Hittite"}, ["hiw"] = {"Hiw"}, ["hix"] = {"Hixkaryána"}, ["hji"] = {"Haji"}, ["hka"] = {"Kahe"}, ["hke"] = {"Hunde"}, ["hkh"] = {"Khah", "Poguli"}, ["hkk"] = {"Hunjara-Kaina Ke"}, ["hkn"] = {"Mel-Khaonh"}, ["hks"] = {"Hong Kong Sign Language", "Heung Kong Sau Yue"}, ["hla"] = {"Halia"}, ["hlb"] = {"Halbi"}, ["hld"] = {"Halang Doan"}, ["hle"] = {"Hlersu"}, ["hlt"] = {"Matu Chin"}, ["hlu"] = {"Hieroglyphic Luwian"}, ["hma"] = {"Southern Mashan Hmong", "Southern Mashan Miao"}, ["hmb"] = {"Humburi Senni Songhay"}, ["hmc"] = {"Central Huishui Hmong", "Central Huishui Miao"}, ["hmd"] = {"Large Flowery Miao", "A-hmaos", "Da-Hua Miao"}, ["hme"] = {"Eastern Huishui Hmong", "Eastern Huishui Miao"}, ["hmf"] = {"Hmong Don"}, ["hmg"] = {"Southwestern Guiyang Hmong"}, ["hmh"] = {"Southwestern Huishui Hmong", "Southwestern Huishui Miao"}, ["hmi"] = {"Northern Huishui Hmong", "Northern Huishui Miao"}, ["hmj"] = {"Ge", "Gejia"}, ["hmk"] = {"Maek"}, ["hml"] = {"Luopohe Hmong", "Luopohe Miao"}, ["hmm"] = {"Central Mashan Hmong", "Central Mashan Miao"}, ["hmn"] = {"Hmong", "Mong"}, ["hmp"] = {"Northern Mashan Hmong", "Northern Mashan Miao"}, ["hmq"] = {"Eastern Qiandong Miao"}, ["hmr"] = {"Hmar"}, ["hms"] = {"Southern Qiandong Miao"}, ["hmt"] = {"Hamtai"}, ["hmu"] = {"Hamap"}, ["hmv"] = {"Hmong Dô"}, ["hmw"] = {"Western Mashan Hmong", "Western Mashan Miao"}, ["hmx"] = {"Hmong-Mien languages"}, ["hmy"] = {"Southern Guiyang Hmong", "Southern Guiyang Miao"}, ["hmz"] = {"Hmong Shua", "Sinicized Miao"}, ["hna"] = {"Mina (Cameroon)"}, ["hnd"] = {"Southern Hindko"}, ["hne"] = {"Chhattisgarhi"}, ["hng"] = {"Hungu"}, ["hnh"] = {"ǁAni"}, ["hni"] = {"Hani"}, ["hnj"] = {"Hmong Njua", "Mong Leng", "Mong Njua"}, ["hnn"] = {"Hanunoo"}, ["hno"] = {"Northern Hindko"}, ["hns"] = {"Caribbean Hindustani"}, ["hnu"] = {"Hung"}, ["hoa"] = {"Hoava"}, ["hob"] = {"Mari (Madang Province)"}, ["hoc"] = {"Ho"}, ["hod"] = {"Holma"}, ["hoe"] = {"Horom"}, ["hoh"] = {"Hobyót"}, ["hoi"] = {"Holikachuk"}, ["hoj"] = {"Hadothi", "Haroti"}, ["hok"] = {"Hokan languages"}, ["hol"] = {"Holu"}, ["hom"] = {"Homa"}, ["hoo"] = {"Holoholo"}, ["hop"] = {"Hopi"}, ["hor"] = {"Horo"}, ["hos"] = {"Ho Chi Minh City Sign Language"}, ["hot"] = {"Hote", "Malê"}, ["hov"] = {"Hovongan"}, ["how"] = {"Honi"}, ["hoy"] = {"Holiya"}, ["hoz"] = {"Hozo"}, ["hpo"] = {"Hpon"}, ["hps"] = {"Hawai'i Sign Language (HSL)", "Hawai'i Pidgin Sign Language"}, ["hra"] = {"Hrangkhol"}, ["hrc"] = {"Niwer Mil"}, ["hre"] = {"Hre"}, ["hrk"] = {"Haruku"}, ["hrm"] = {"Horned Miao"}, ["hro"] = {"Haroi"}, ["hrp"] = {"Nhirrpi"}, ["hrt"] = {"Hértevin"}, ["hru"] = {"Hruso"}, ["hrw"] = {"Warwar Feni"}, ["hrx"] = {"Hunsrik"}, ["hrz"] = {"Harzani"}, ["hsb"] = {"Upper Sorbian"}, ["hsh"] = {"Hungarian Sign Language"}, ["hsl"] = {"Hausa Sign Language"}, ["hsn"] = {"Xiang Chinese"}, ["hss"] = {"Harsusi"}, ["hti"] = {"Hoti"}, ["hto"] = {"Minica Huitoto"}, ["hts"] = {"Hadza"}, ["htu"] = {"Hitu"}, ["htx"] = {"Middle Hittite"}, ["hub"] = {"Huambisa"}, ["huc"] = {"ǂHua", "ǂʼAmkhoe"}, ["hud"] = {"Huaulu"}, ["hue"] = {"San Francisco Del Mar Huave"}, ["huf"] = {"Humene"}, ["hug"] = {"Huachipaeri"}, ["huh"] = {"Huilliche"}, ["hui"] = {"Huli"}, ["huj"] = {"Northern Guiyang Hmong", "Northern Guiyang Miao"}, ["huk"] = {"Hulung"}, ["hul"] = {"Hula"}, ["hum"] = {"Hungana"}, ["huo"] = {"Hu"}, ["hup"] = {"Hupa"}, ["huq"] = {"Tsat"}, ["hur"] = {"Halkomelem"}, ["hus"] = {"Huastec"}, ["hut"] = {"Humla"}, ["huu"] = {"Murui Huitoto"}, ["huv"] = {"San Mateo Del Mar Huave"}, ["huw"] = {"Hukumina"}, ["hux"] = {"Nüpode Huitoto"}, ["huy"] = {"Hulaulá"}, ["huz"] = {"Hunzib"}, ["hvc"] = {"Haitian Vodoun Culture Language"}, ["hve"] = {"San Dionisio Del Mar Huave"}, ["hvk"] = {"Haveke"}, ["hvn"] = {"Sabu"}, ["hvv"] = {"Santa María Del Mar Huave"}, ["hwa"] = {"Wané"}, ["hwc"] = {"Hawai'i Creole English", "Hawai'i Pidgin"}, ["hwo"] = {"Hwana"}, ["hya"] = {"Hya"}, ["hyw"] = {"Western Armenian"}, ["hyx"] = {"Armenian (family)"}, ["iai"] = {"Iaai"}, ["ian"] = {"Iatmul"}, ["iar"] = {"Purari"}, ["iba"] = {"Iban"}, ["ibb"] = {"Ibibio"}, ["ibd"] = {"Iwaidja"}, ["ibe"] = {"Akpes"}, ["ibg"] = {"Ibanag"}, ["ibh"] = {"Bih"}, ["ibl"] = {"Ibaloi"}, ["ibm"] = {"Agoi"}, ["ibn"] = {"Ibino"}, ["ibr"] = {"Ibuoro"}, ["ibu"] = {"Ibu"}, ["iby"] = {"Ibani"}, ["ica"] = {"Ede Ica"}, ["ich"] = {"Etkywan"}, ["icl"] = {"Icelandic Sign Language"}, ["icr"] = {"Islander Creole English"}, ["ida"] = {"Idakho-Isukha-Tiriki", "Luidakho-Luisukha-Lutirichi"}, ["idb"] = {"Indo-Portuguese"}, ["idc"] = {"Idon", "Ajiya"}, ["idd"] = {"Ede Idaca"}, ["ide"] = {"Idere"}, ["idi"] = {"Idi"}, ["idr"] = {"Indri"}, ["ids"] = {"Idesa"}, ["idt"] = {"Idaté"}, ["idu"] = {"Idoma"}, ["ifa"] = {"Amganad Ifugao"}, ["ifb"] = {"Batad Ifugao", "Ayangan Ifugao"}, ["ife"] = {"Ifè"}, ["iff"] = {"Ifo"}, ["ifk"] = {"Tuwali Ifugao"}, ["ifm"] = {"Teke-Fuumu"}, ["ifu"] = {"Mayoyao Ifugao"}, ["ify"] = {"Keley-I Kallahan"}, ["igb"] = {"Ebira"}, ["ige"] = {"Igede"}, ["igg"] = {"Igana"}, ["igl"] = {"Igala"}, ["igm"] = {"Kanggape"}, ["ign"] = {"Ignaciano"}, ["igo"] = {"Isebe"}, ["igs"] = {"Interglossa"}, ["igw"] = {"Igwe"}, ["ihb"] = {"Iha Based Pidgin"}, ["ihi"] = {"Ihievbe"}, ["ihp"] = {"Iha"}, ["ihw"] = {"Bidhawal"}, ["iin"] = {"Thiin"}, ["iir"] = {"Indo-Iranian languages"}, ["ijc"] = {"Izon"}, ["ije"] = {"Biseni"}, ["ijj"] = {"Ede Ije"}, ["ijn"] = {"Kalabari"}, ["ijo"] = {"Ijo languages"}, ["ijs"] = {"Southeast Ijo"}, ["ike"] = {"Eastern Canadian Inuktitut"}, ["iki"] = {"Iko"}, ["ikk"] = {"Ika"}, ["ikl"] = {"Ikulu"}, ["iko"] = {"Olulumo-Ikom"}, ["ikp"] = {"Ikpeshi"}, ["ikr"] = {"Ikaranggal"}, ["iks"] = {"Inuit Sign Language"}, ["ikt"] = {"Inuinnaqtun", "Western Canadian Inuktitut"}, ["ikv"] = {"Iku-Gora-Ankwa"}, ["ikw"] = {"Ikwere"}, ["ikx"] = {"Ik"}, ["ikz"] = {"Ikizu"}, ["ila"] = {"Ile Ape"}, ["ilb"] = {"Ila"}, ["ilg"] = {"Garig-Ilgar"}, ["ili"] = {"Ili Turki"}, ["ilk"] = {"Ilongot"}, ["ilm"] = {"Iranun (Malaysia)"}, ["ilo"] = {"Iloko"}, ["ilp"] = {"Iranun (Philippines)"}, ["ils"] = {"International Sign"}, ["ilu"] = {"Ili'uun"}, ["ilv"] = {"Ilue"}, ["ima"] = {"Mala Malasar"}, ["imi"] = {"Anamgura"}, ["iml"] = {"Miluk"}, ["imn"] = {"Imonda"}, ["imo"] = {"Imbongu"}, ["imr"] = {"Imroing"}, ["ims"] = {"Marsian"}, ["imy"] = {"Milyan"}, ["inb"] = {"Inga"}, ["inc"] = {"Indic languages"}, ["ine"] = {"Indo-European languages"}, ["ing"] = {"Degexit'an"}, ["inh"] = {"Ingush"}, ["inj"] = {"Jungle Inga"}, ["inl"] = {"Indonesian Sign Language"}, ["inm"] = {"Minaean"}, ["inn"] = {"Isinai"}, ["ino"] = {"Inoke-Yate"}, ["inp"] = {"Iñapari"}, ["ins"] = {"Indian Sign Language"}, ["int"] = {"Intha"}, ["inz"] = {"Ineseño"}, ["ior"] = {"Inor"}, ["iou"] = {"Tuma-Irumu"}, ["iow"] = {"Iowa-Oto"}, ["ipi"] = {"Ipili"}, ["ipo"] = {"Ipiko"}, ["iqu"] = {"Iquito"}, ["iqw"] = {"Ikwo"}, ["ira"] = {"Iranian languages"}, ["ire"] = {"Iresim"}, ["irh"] = {"Irarutu"}, ["iri"] = {"Rigwe", "Irigwe"}, ["irk"] = {"Iraqw"}, ["irn"] = {"Irántxe"}, ["iro"] = {"Iroquoian languages"}, ["irr"] = {"Ir"}, ["iru"] = {"Irula"}, ["irx"] = {"Kamberau"}, ["iry"] = {"Iraya"}, ["isa"] = {"Isabi"}, ["isc"] = {"Isconahua"}, ["isd"] = {"Isnag"}, ["ise"] = {"Italian Sign Language"}, ["isg"] = {"Irish Sign Language"}, ["ish"] = {"Esan"}, ["isi"] = {"Nkem-Nkum"}, ["isk"] = {"Ishkashimi"}, ["ism"] = {"Masimasi"}, ["isn"] = {"Isanzu"}, ["iso"] = {"Isoko"}, ["isr"] = {"Israeli Sign Language"}, ["ist"] = {"Istriot"}, ["isu"] = {"Isu (Menchum Division)"}, ["itb"] = {"Binongan Itneg"}, ["itc"] = {"Italic languages"}, ["itd"] = {"Southern Tidung"}, ["ite"] = {"Itene"}, ["iti"] = {"Inlaod Itneg"}, ["itk"] = {"Judeo-Italian"}, ["itl"] = {"Itelmen"}, ["itm"] = {"Itu Mbon Uzo"}, ["ito"] = {"Itonama"}, ["itr"] = {"Iteri"}, ["its"] = {"Isekiri"}, ["itt"] = {"Maeng Itneg"}, ["itv"] = {"Itawit"}, ["itw"] = {"Ito"}, ["itx"] = {"Itik"}, ["ity"] = {"Moyadan Itneg"}, ["itz"] = {"Itzá"}, ["ium"] = {"Iu Mien"}, ["ivb"] = {"Ibatan"}, ["ivv"] = {"Ivatan"}, ["iwk"] = {"I-Wak"}, ["iwm"] = {"Iwam"}, ["iwo"] = {"Iwur"}, ["iws"] = {"Sepik Iwam"}, ["ixc"] = {"Ixcatec"}, ["ixl"] = {"Ixil"}, ["iya"] = {"Iyayu"}, ["iyo"] = {"Mesaka"}, ["iyx"] = {"Yaka (Congo)"}, ["izh"] = {"Ingrian"}, ["izr"] = {"Izere"}, ["izz"] = {"Izii"}, ["jaa"] = {"Jamamadí"}, ["jab"] = {"Hyam"}, ["jac"] = {"Popti'", "Jakalteko"}, ["jad"] = {"Jahanka"}, ["jae"] = {"Yabem"}, ["jaf"] = {"Jara"}, ["jah"] = {"Jah Hut"}, ["jaj"] = {"Zazao"}, ["jak"] = {"Jakun"}, ["jal"] = {"Yalahatan"}, ["jam"] = {"Jamaican Creole English"}, ["jan"] = {"Jandai"}, ["jao"] = {"Yanyuwa"}, ["jaq"] = {"Yaqay"}, ["jas"] = {"New Caledonian Javanese"}, ["jat"] = {"Jakati"}, ["jau"] = {"Yaur"}, ["jax"] = {"Jambi Malay"}, ["jay"] = {"Yan-nhangu", "Nhangu"}, ["jaz"] = {"Jawe"}, ["jbe"] = {"Judeo-Berber"}, ["jbi"] = {"Badjiri"}, ["jbj"] = {"Arandai"}, ["jbk"] = {"Barikewa"}, ["jbm"] = {"Bijim"}, ["jbn"] = {"Nafusi"}, ["jbo"] = {"Lojban"}, ["jbr"] = {"Jofotek-Bromnya"}, ["jbt"] = {"Jabutí"}, ["jbu"] = {"Jukun Takum"}, ["jbw"] = {"Yawijibaya"}, ["jcs"] = {"Jamaican Country Sign Language"}, ["jct"] = {"Krymchak"}, ["jda"] = {"Jad"}, ["jdg"] = {"Jadgali"}, ["jdt"] = {"Judeo-Tat"}, ["jeb"] = {"Jebero"}, ["jee"] = {"Jerung"}, ["jeh"] = {"Jeh"}, ["jei"] = {"Yei"}, ["jek"] = {"Jeri Kuo"}, ["jel"] = {"Yelmek"}, ["jen"] = {"Dza"}, ["jer"] = {"Jere"}, ["jet"] = {"Manem"}, ["jeu"] = {"Jonkor Bourmataguil"}, ["jgb"] = {"Ngbee"}, ["jge"] = {"Judeo-Georgian"}, ["jgk"] = {"Gwak"}, ["jgo"] = {"Ngomba"}, ["jhi"] = {"Jehai"}, ["jhs"] = {"Jhankot Sign Language"}, ["jia"] = {"Jina"}, ["jib"] = {"Jibu"}, ["jic"] = {"Tol"}, ["jid"] = {"Bu (Kaduna State)"}, ["jie"] = {"Jilbe"}, ["jig"] = {"Jingulu", "Djingili"}, ["jih"] = {"sTodsde", "Shangzhai"}, ["jii"] = {"Jiiddu"}, ["jil"] = {"Jilim"}, ["jim"] = {"Jimi (Cameroon)"}, ["jio"] = {"Jiamao"}, ["jiq"] = {"Guanyinqiao", "Lavrung"}, ["jit"] = {"Jita"}, ["jiu"] = {"Youle Jinuo"}, ["jiv"] = {"Shuar"}, ["jiy"] = {"Buyuan Jinuo"}, ["jje"] = {"Jejueo"}, ["jjr"] = {"Bankal"}, ["jka"] = {"Kaera"}, ["jkm"] = {"Mobwa Karen"}, ["jko"] = {"Kubo"}, ["jkp"] = {"Paku Karen"}, ["jkr"] = {"Koro (India)"}, ["jks"] = {"Amami Koniya Sign Language"}, ["jku"] = {"Labir"}, ["jle"] = {"Ngile"}, ["jls"] = {"Jamaican Sign Language"}, ["jma"] = {"Dima"}, ["jmb"] = {"Zumbun"}, ["jmc"] = {"Machame"}, ["jmd"] = {"Yamdena"}, ["jmi"] = {"Jimi (Nigeria)"}, ["jml"] = {"Jumli"}, ["jmn"] = {"Makuri Naga"}, ["jmr"] = {"Kamara"}, ["jms"] = {"Mashi (Nigeria)"}, ["jmw"] = {"Mouwase"}, ["jmx"] = {"Western Juxtlahuaca Mixtec"}, ["jna"] = {"Jangshung"}, ["jnd"] = {"Jandavra"}, ["jng"] = {"Yangman"}, ["jni"] = {"Janji"}, ["jnj"] = {"Yemsa"}, ["jnl"] = {"Rawat"}, ["jns"] = {"Jaunsari"}, ["job"] = {"Joba"}, ["jod"] = {"Wojenaka"}, ["jog"] = {"Jogi"}, ["jor"] = {"Jorá"}, ["jos"] = {"Jordanian Sign Language"}, ["jow"] = {"Jowulu"}, ["jpa"] = {"Jewish Palestinian Aramaic"}, ["jpr"] = {"Judeo-Persian"}, ["jpx"] = {"Japanese (family)"}, ["jqr"] = {"Jaqaru"}, ["jra"] = {"Jarai"}, ["jrb"] = {"Judeo-Arabic"}, ["jrr"] = {"Jiru"}, ["jrt"] = {"Jakattoe"}, ["jru"] = {"Japrería"}, ["jsl"] = {"Japanese Sign Language"}, ["jua"] = {"Júma"}, ["jub"] = {"Wannu"}, ["juc"] = {"Jurchen"}, ["jud"] = {"Worodougou"}, ["juh"] = {"Hõne"}, ["jui"] = {"Ngadjuri"}, ["juk"] = {"Wapan"}, ["jul"] = {"Jirel"}, ["jum"] = {"Jumjum"}, ["jun"] = {"Juang"}, ["juo"] = {"Jiba"}, ["jup"] = {"Hupdë"}, ["jur"] = {"Jurúna"}, ["jus"] = {"Jumla Sign Language"}, ["jut"] = {"Jutish"}, ["juu"] = {"Ju"}, ["juw"] = {"Wãpha"}, ["juy"] = {"Juray"}, ["jvd"] = {"Javindo"}, ["jvn"] = {"Caribbean Javanese"}, ["jwi"] = {"Jwira-Pepesa"}, ["jya"] = {"Jiarong"}, ["jye"] = {"Judeo-Yemeni Arabic"}, ["jyy"] = {"Jaya"}, ["kaa"] = {"Kara-Kalpak", "Karakalpak"}, ["kab"] = {"Kabyle"}, ["kac"] = {"Kachin", "Jingpho"}, ["kad"] = {"Adara"}, ["kae"] = {"Ketangalan"}, ["kaf"] = {"Katso"}, ["kag"] = {"Kajaman"}, ["kah"] = {"Kara (Central African Republic)"}, ["kai"] = {"Karekare"}, ["kaj"] = {"Jju"}, ["kak"] = {"Kalanguya", "Kayapa Kallahan"}, ["kam"] = {"Kamba (Kenya)"}, ["kao"] = {"Xaasongaxango"}, ["kap"] = {"Bezhta"}, ["kaq"] = {"Capanahua"}, ["kar"] = {"Karen languages"}, ["kav"] = {"Katukína"}, ["kaw"] = {"Kawi"}, ["kax"] = {"Kao"}, ["kay"] = {"Kamayurá"}, ["kba"] = {"Kalarko"}, ["kbb"] = {"Kaxuiâna"}, ["kbc"] = {"Kadiwéu"}, ["kbd"] = {"Kabardian"}, ["kbe"] = {"Kanju"}, ["kbg"] = {"Khamba"}, ["kbh"] = {"Camsá"}, ["kbi"] = {"Kaptiau"}, ["kbj"] = {"Kari"}, ["kbk"] = {"Grass Koiari"}, ["kbl"] = {"Kanembu"}, ["kbm"] = {"Iwal"}, ["kbn"] = {"Kare (Central African Republic)"}, ["kbo"] = {"Keliko"}, ["kbp"] = {"Kabiyè"}, ["kbq"] = {"Kamano"}, ["kbr"] = {"Kafa"}, ["kbs"] = {"Kande"}, ["kbt"] = {"Abadi"}, ["kbu"] = {"Kabutra"}, ["kbv"] = {"Dera (Indonesia)"}, ["kbw"] = {"Kaiep"}, ["kbx"] = {"Ap Ma"}, ["kby"] = {"Manga Kanuri"}, ["kbz"] = {"Duhwa"}, ["kca"] = {"Khanty"}, ["kcb"] = {"Kawacha"}, ["kcc"] = {"Lubila"}, ["kcd"] = {"Ngkâlmpw Kanum"}, ["kce"] = {"Kaivi"}, ["kcf"] = {"Ukaan"}, ["kcg"] = {"Tyap"}, ["kch"] = {"Vono"}, ["kci"] = {"Kamantan"}, ["kcj"] = {"Kobiana"}, ["kck"] = {"Kalanga"}, ["kcl"] = {"Kela (Papua New Guinea)", "Kala"}, ["kcm"] = {"Gula (Central African Republic)"}, ["kcn"] = {"Nubi"}, ["kco"] = {"Kinalakna"}, ["kcp"] = {"Kanga"}, ["kcq"] = {"Kamo"}, ["kcr"] = {"Katla"}, ["kcs"] = {"Koenoem"}, ["kct"] = {"Kaian"}, ["kcu"] = {"Kami (Tanzania)"}, ["kcv"] = {"Kete"}, ["kcw"] = {"Kabwari"}, ["kcx"] = {"Kachama-Ganjule"}, ["kcy"] = {"Korandje"}, ["kcz"] = {"Konongo"}, ["kda"] = {"Worimi"}, ["kdc"] = {"Kutu"}, ["kdd"] = {"Yankunytjatjara"}, ["kde"] = {"Makonde"}, ["kdf"] = {"Mamusi"}, ["kdg"] = {"Seba"}, ["kdh"] = {"Tem"}, ["kdi"] = {"Kumam"}, ["kdj"] = {"Karamojong"}, ["kdk"] = {"Numèè", "Kwényi"}, ["kdl"] = {"Tsikimba"}, ["kdm"] = {"Kagoma"}, ["kdn"] = {"Kunda"}, ["kdo"] = {"Kordofanian languages"}, ["kdp"] = {"Kaningdon-Nindem"}, ["kdq"] = {"Koch"}, ["kdr"] = {"Karaim"}, ["kdt"] = {"Kuy"}, ["kdu"] = {"Kadaru"}, ["kdw"] = {"Koneraw"}, ["kdx"] = {"Kam"}, ["kdy"] = {"Keder", "Keijar"}, ["kdz"] = {"Kwaja"}, ["kea"] = {"Kabuverdianu"}, ["keb"] = {"Kélé"}, ["kec"] = {"Keiga"}, ["ked"] = {"Kerewe"}, ["kee"] = {"Eastern Keres"}, ["kef"] = {"Kpessi"}, ["keg"] = {"Tese"}, ["keh"] = {"Keak"}, ["kei"] = {"Kei"}, ["kej"] = {"Kadar"}, ["kek"] = {"Kekchí"}, ["kel"] = {"Kela (Democratic Republic of Congo)"}, ["kem"] = {"Kemak"}, ["ken"] = {"Kenyang"}, ["keo"] = {"Kakwa"}, ["kep"] = {"Kaikadi"}, ["keq"] = {"Kamar"}, ["ker"] = {"Kera"}, ["kes"] = {"Kugbo"}, ["ket"] = {"Ket"}, ["keu"] = {"Akebu"}, ["kev"] = {"Kanikkaran"}, ["kew"] = {"West Kewa"}, ["kex"] = {"Kukna"}, ["key"] = {"Kupia"}, ["kez"] = {"Kukele"}, ["kfa"] = {"Kodava"}, ["kfb"] = {"Northwestern Kolami"}, ["kfc"] = {"Konda-Dora"}, ["kfd"] = {"Korra Koraga"}, ["kfe"] = {"Kota (India)"}, ["kff"] = {"Koya"}, ["kfg"] = {"Kudiya"}, ["kfh"] = {"Kurichiya"}, ["kfi"] = {"Kannada Kurumba"}, ["kfj"] = {"Kemiehua"}, ["kfk"] = {"Kinnauri"}, ["kfl"] = {"Kung"}, ["kfm"] = {"Khunsari"}, ["kfn"] = {"Kuk"}, ["kfo"] = {"Koro (Côte d'Ivoire)"}, ["kfp"] = {"Korwa"}, ["kfq"] = {"Korku"}, ["kfr"] = {"Kachhi", "Kutchi"}, ["kfs"] = {"Bilaspuri"}, ["kft"] = {"Kanjari"}, ["kfu"] = {"Katkari"}, ["kfv"] = {"Kurmukar"}, ["kfw"] = {"Kharam Naga"}, ["kfx"] = {"Kullu Pahari"}, ["kfy"] = {"Kumaoni"}, ["kfz"] = {"Koromfé"}, ["kga"] = {"Koyaga"}, ["kgb"] = {"Kawe"}, ["kge"] = {"Komering"}, ["kgf"] = {"Kube"}, ["kgg"] = {"Kusunda"}, ["kgi"] = {"Selangor Sign Language"}, ["kgj"] = {"Gamale Kham"}, ["kgk"] = {"Kaiwá"}, ["kgl"] = {"Kunggari"}, ["kgm"] = {"Karipúna"}, ["kgn"] = {"Karingani"}, ["kgo"] = {"Krongo"}, ["kgp"] = {"Kaingang"}, ["kgq"] = {"Kamoro"}, ["kgr"] = {"Abun"}, ["kgs"] = {"Kumbainggar"}, ["kgt"] = {"Somyev"}, ["kgu"] = {"Kobol"}, ["kgv"] = {"Karas"}, ["kgw"] = {"Karon Dori"}, ["kgx"] = {"Kamaru"}, ["kgy"] = {"Kyerung"}, ["kha"] = {"Khasi"}, ["khb"] = {"Lü"}, ["khc"] = {"Tukang Besi North"}, ["khd"] = {"Bädi Kanum"}, ["khe"] = {"Korowai"}, ["khf"] = {"Khuen"}, ["khg"] = {"Khams Tibetan"}, ["khh"] = {"Kehu"}, ["khi"] = {"Khoisan languages"}, ["khj"] = {"Kuturmi"}, ["khk"] = {"Halh Mongolian"}, ["khl"] = {"Lusi"}, ["khn"] = {"Khandesi"}, ["kho"] = {"Khotanese", "Sakan"}, ["khp"] = {"Kapori", "Kapauri"}, ["khq"] = {"Koyra Chiini Songhay"}, ["khr"] = {"Kharia"}, ["khs"] = {"Kasua"}, ["kht"] = {"Khamti"}, ["khu"] = {"Nkhumbi"}, ["khv"] = {"Khvarshi"}, ["khw"] = {"Khowar"}, ["khx"] = {"Kanu"}, ["khy"] = {"Kele (Democratic Republic of Congo)"}, ["khz"] = {"Keapara"}, ["kia"] = {"Kim"}, ["kib"] = {"Koalib"}, ["kic"] = {"Kickapoo"}, ["kid"] = {"Koshin"}, ["kie"] = {"Kibet"}, ["kif"] = {"Eastern Parbate Kham"}, ["kig"] = {"Kimaama", "Kimaghima"}, ["kih"] = {"Kilmeri"}, ["kii"] = {"Kitsai"}, ["kij"] = {"Kilivila"}, ["kil"] = {"Kariya"}, ["kim"] = {"Karagas"}, ["kio"] = {"Kiowa"}, ["kip"] = {"Sheshi Kham"}, ["kiq"] = {"Kosadle", "Kosare"}, ["kis"] = {"Kis"}, ["kit"] = {"Agob"}, ["kiu"] = {"Kirmanjki (individual language)"}, ["kiv"] = {"Kimbu"}, ["kiw"] = {"Northeast Kiwai"}, ["kix"] = {"Khiamniungan Naga"}, ["kiy"] = {"Kirikiri"}, ["kiz"] = {"Kisi"}, ["kja"] = {"Mlap"}, ["kjb"] = {"Q'anjob'al", "Kanjobal"}, ["kjc"] = {"Coastal Konjo"}, ["kjd"] = {"Southern Kiwai"}, ["kje"] = {"Kisar"}, ["kjg"] = {"Khmu"}, ["kjh"] = {"Khakas"}, ["kji"] = {"Zabana"}, ["kjj"] = {"Khinalugh"}, ["kjk"] = {"Highland Konjo"}, ["kjl"] = {"Western Parbate Kham"}, ["kjm"] = {"Kháng"}, ["kjn"] = {"Kunjen"}, ["kjo"] = {"Harijan Kinnauri"}, ["kjp"] = {"Pwo Eastern Karen"}, ["kjq"] = {"Western Keres"}, ["kjr"] = {"Kurudu"}, ["kjs"] = {"East Kewa"}, ["kjt"] = {"Phrae Pwo Karen"}, ["kju"] = {"Kashaya"}, ["kjv"] = {"Kaikavian Literary Language"}, ["kjx"] = {"Ramopa"}, ["kjy"] = {"Erave"}, ["kjz"] = {"Bumthangkha"}, ["kka"] = {"Kakanda"}, ["kkb"] = {"Kwerisa"}, ["kkc"] = {"Odoodee"}, ["kkd"] = {"Kinuku"}, ["kke"] = {"Kakabe"}, ["kkf"] = {"Kalaktang Monpa"}, ["kkg"] = {"Mabaka Valley Kalinga"}, ["kkh"] = {"Khün"}, ["kki"] = {"Kagulu"}, ["kkj"] = {"Kako"}, ["kkk"] = {"Kokota"}, ["kkl"] = {"Kosarek Yale"}, ["kkm"] = {"Kiong"}, ["kkn"] = {"Kon Keu"}, ["kko"] = {"Karko"}, ["kkp"] = {"Gugubera", "Koko-Bera"}, ["kkq"] = {"Kaeku"}, ["kkr"] = {"Kir-Balar"}, ["kks"] = {"Giiwo"}, ["kkt"] = {"Koi"}, ["kku"] = {"Tumi"}, ["kkv"] = {"Kangean"}, ["kkw"] = {"Teke-Kukuya"}, ["kkx"] = {"Kohin"}, ["kky"] = {"Guugu Yimidhirr", "Guguyimidjir"}, ["kkz"] = {"Kaska"}, ["kla"] = {"Klamath-Modoc"}, ["klb"] = {"Kiliwa"}, ["klc"] = {"Kolbila"}, ["kld"] = {"Gamilaraay"}, ["kle"] = {"Kulung (Nepal)"}, ["klf"] = {"Kendeje"}, ["klg"] = {"Tagakaulo"}, ["klh"] = {"Weliki"}, ["kli"] = {"Kalumpang"}, ["klj"] = {"Khalaj"}, ["klk"] = {"Kono (Nigeria)"}, ["kll"] = {"Kagan Kalagan"}, ["klm"] = {"Migum"}, ["kln"] = {"Kalenjin"}, ["klo"] = {"Kapya"}, ["klp"] = {"Kamasa"}, ["klq"] = {"Rumu"}, ["klr"] = {"Khaling"}, ["kls"] = {"Kalasha"}, ["klt"] = {"Nukna"}, ["klu"] = {"Klao"}, ["klv"] = {"Maskelynes"}, ["klw"] = {"Tado", "Lindu"}, ["klx"] = {"Koluwawa"}, ["kly"] = {"Kalao"}, ["klz"] = {"Kabola"}, ["kma"] = {"Konni"}, ["kmb"] = {"Kimbundu"}, ["kmc"] = {"Southern Dong"}, ["kmd"] = {"Majukayang Kalinga"}, ["kme"] = {"Bakole"}, ["kmf"] = {"Kare (Papua New Guinea)"}, ["kmg"] = {"Kâte"}, ["kmh"] = {"Kalam"}, ["kmi"] = {"Kami (Nigeria)"}, ["kmj"] = {"Kumarbhag Paharia"}, ["kmk"] = {"Limos Kalinga"}, ["kml"] = {"Tanudan Kalinga"}, ["kmm"] = {"Kom (India)"}, ["kmn"] = {"Awtuw"}, ["kmo"] = {"Kwoma"}, ["kmp"] = {"Gimme"}, ["kmq"] = {"Kwama"}, ["kmr"] = {"Northern Kurdish"}, ["kms"] = {"Kamasau"}, ["kmt"] = {"Kemtuik"}, ["kmu"] = {"Kanite"}, ["kmv"] = {"Karipúna Creole French"}, ["kmw"] = {"Komo (Democratic Republic of Congo)"}, ["kmx"] = {"Waboda"}, ["kmy"] = {"Koma"}, ["kmz"] = {"Khorasani Turkish"}, ["kna"] = {"Dera (Nigeria)"}, ["knb"] = {"Lubuagan Kalinga"}, ["knc"] = {"Central Kanuri"}, ["knd"] = {"Konda"}, ["kne"] = {"Kankanaey"}, ["knf"] = {"Mankanya"}, ["kng"] = {"Koongo"}, ["kni"] = {"Kanufi"}, ["knj"] = {"Western Kanjobal"}, ["knk"] = {"Kuranko"}, ["knl"] = {"Keninjal"}, ["knm"] = {"Kanamarí"}, ["knn"] = {"Konkani (individual language)"}, ["kno"] = {"Kono (Sierra Leone)"}, ["knp"] = {"Kwanja"}, ["knq"] = {"Kintaq"}, ["knr"] = {"Kaningra"}, ["kns"] = {"Kensiu"}, ["knt"] = {"Panoan Katukína"}, ["knu"] = {"Kono (Guinea)"}, ["knv"] = {"Tabo"}, ["knw"] = {"Kung-Ekoka"}, ["knx"] = {"Kendayan", "Salako"}, ["kny"] = {"Kanyok"}, ["knz"] = {"Kalamsé"}, ["koa"] = {"Konomala"}, ["koc"] = {"Kpati"}, ["kod"] = {"Kodi"}, ["koe"] = {"Kacipo-Bale Suri"}, ["kof"] = {"Kubi"}, ["kog"] = {"Cogui", "Kogi"}, ["koh"] = {"Koyo"}, ["koi"] = {"Komi-Permyak"}, ["kok"] = {"Konkani (macrolanguage)"}, ["kol"] = {"Kol (Papua New Guinea)"}, ["koo"] = {"Konzo"}, ["kop"] = {"Waube"}, ["koq"] = {"Kota (Gabon)"}, ["kos"] = {"Kosraean"}, ["kot"] = {"Lagwan"}, ["kou"] = {"Koke"}, ["kov"] = {"Kudu-Camo"}, ["kow"] = {"Kugama"}, ["koy"] = {"Koyukon"}, ["koz"] = {"Korak"}, ["kpa"] = {"Kutto"}, ["kpb"] = {"Mullu Kurumba"}, ["kpc"] = {"Curripaco"}, ["kpd"] = {"Koba"}, ["kpe"] = {"Kpelle"}, ["kpf"] = {"Komba"}, ["kpg"] = {"Kapingamarangi"}, ["kph"] = {"Kplang"}, ["kpi"] = {"Kofei"}, ["kpj"] = {"Karajá"}, ["kpk"] = {"Kpan"}, ["kpl"] = {"Kpala"}, ["kpm"] = {"Koho"}, ["kpn"] = {"Kepkiriwát"}, ["kpo"] = {"Ikposo"}, ["kpq"] = {"Korupun-Sela"}, ["kpr"] = {"Korafe-Yegha"}, ["kps"] = {"Tehit"}, ["kpt"] = {"Karata"}, ["kpu"] = {"Kafoa"}, ["kpv"] = {"Komi-Zyrian"}, ["kpw"] = {"Kobon"}, ["kpx"] = {"Mountain Koiali"}, ["kpy"] = {"Koryak"}, ["kpz"] = {"Kupsabiny"}, ["kqa"] = {"Mum"}, ["kqb"] = {"Kovai"}, ["kqc"] = {"Doromu-Koki"}, ["kqd"] = {"Koy Sanjaq Surat"}, ["kqe"] = {"Kalagan"}, ["kqf"] = {"Kakabai"}, ["kqg"] = {"Khe"}, ["kqh"] = {"Kisankasa"}, ["kqi"] = {"Koitabu"}, ["kqj"] = {"Koromira"}, ["kqk"] = {"Kotafon Gbe"}, ["kql"] = {"Kyenele"}, ["kqm"] = {"Khisa"}, ["kqn"] = {"Kaonde"}, ["kqo"] = {"Eastern Krahn"}, ["kqp"] = {"Kimré"}, ["kqq"] = {"Krenak"}, ["kqr"] = {"Kimaragang"}, ["kqs"] = {"Northern Kissi"}, ["kqt"] = {"Klias River Kadazan"}, ["kqu"] = {"Seroa"}, ["kqv"] = {"Okolod"}, ["kqw"] = {"Kandas"}, ["kqx"] = {"Mser"}, ["kqy"] = {"Koorete"}, ["kqz"] = {"Korana"}, ["kra"] = {"Kumhali"}, ["krb"] = {"Karkin"}, ["krc"] = {"Karachay-Balkar"}, ["krd"] = {"Kairui-Midiki"}, ["kre"] = {"Panará"}, ["krf"] = {"Koro (Vanuatu)"}, ["krh"] = {"Kurama"}, ["kri"] = {"Krio"}, ["krj"] = {"Kinaray-A"}, ["krk"] = {"Kerek"}, ["krl"] = {"Karelian"}, ["krn"] = {"Sapo"}, ["kro"] = {"Kru languages"}, ["krp"] = {"Korop"}, ["krr"] = {"Krung"}, ["krs"] = {"Gbaya (Sudan)"}, ["krt"] = {"Tumari Kanuri"}, ["kru"] = {"Kurukh"}, ["krv"] = {"Kavet"}, ["krw"] = {"Western Krahn"}, ["krx"] = {"Karon"}, ["kry"] = {"Kryts"}, ["krz"] = {"Sota Kanum"}, ["ksa"] = {"Shuwa-Zamani"}, ["ksb"] = {"Shambala"}, ["ksc"] = {"Southern Kalinga"}, ["ksd"] = {"Kuanua"}, ["kse"] = {"Kuni"}, ["ksf"] = {"Bafia"}, ["ksg"] = {"Kusaghe"}, ["ksh"] = {"Kölsch"}, ["ksi"] = {"Krisa", "I'saka"}, ["ksj"] = {"Uare"}, ["ksk"] = {"Kansa"}, ["ksl"] = {"Kumalu"}, ["ksm"] = {"Kumba"}, ["ksn"] = {"Kasiguranin"}, ["kso"] = {"Kofa"}, ["ksp"] = {"Kaba"}, ["ksq"] = {"Kwaami"}, ["ksr"] = {"Borong"}, ["kss"] = {"Southern Kisi"}, ["kst"] = {"Winyé"}, ["ksu"] = {"Khamyang"}, ["ksv"] = {"Kusu"}, ["ksw"] = {"S'gaw Karen"}, ["ksx"] = {"Kedang"}, ["ksy"] = {"Kharia Thar"}, ["ksz"] = {"Kodaku"}, ["kta"] = {"Katua"}, ["ktb"] = {"Kambaata"}, ["ktc"] = {"Kholok"}, ["ktd"] = {"Kokata", "Kukatha"}, ["kte"] = {"Nubri"}, ["ktf"] = {"Kwami"}, ["ktg"] = {"Kalkutung"}, ["kth"] = {"Karanga"}, ["kti"] = {"North Muyu"}, ["ktj"] = {"Plapo Krumen"}, ["ktk"] = {"Kaniet"}, ["ktl"] = {"Koroshi"}, ["ktm"] = {"Kurti"}, ["ktn"] = {"Karitiâna"}, ["kto"] = {"Kuot"}, ["ktp"] = {"Kaduo"}, ["ktq"] = {"Katabaga"}, ["kts"] = {"South Muyu"}, ["ktt"] = {"Ketum"}, ["ktu"] = {"Kituba (Democratic Republic of Congo)"}, ["ktv"] = {"Eastern Katu"}, ["ktw"] = {"Kato"}, ["ktx"] = {"Kaxararí"}, ["kty"] = {"Kango (Bas-Uélé District)"}, ["ktz"] = {"Juǀʼhoan", "Juǀʼhoansi"}, ["kub"] = {"Kutep"}, ["kuc"] = {"Kwinsu"}, ["kud"] = {"'Auhelawa"}, ["kue"] = {"Kuman (Papua New Guinea)"}, ["kuf"] = {"Western Katu"}, ["kug"] = {"Kupa"}, ["kuh"] = {"Kushi"}, ["kui"] = {"Kuikúro-Kalapálo", "Kalapalo"}, ["kuj"] = {"Kuria"}, ["kuk"] = {"Kepo'"}, ["kul"] = {"Kulere"}, ["kum"] = {"Kumyk"}, ["kun"] = {"Kunama"}, ["kuo"] = {"Kumukio"}, ["kup"] = {"Kunimaipa"}, ["kuq"] = {"Karipuna"}, ["kus"] = {"Kusaal"}, ["kut"] = {"Kutenai"}, ["kuu"] = {"Upper Kuskokwim"}, ["kuv"] = {"Kur"}, ["kuw"] = {"Kpagua"}, ["kux"] = {"Kukatja"}, ["kuy"] = {"Kuuku-Ya'u"}, ["kuz"] = {"Kunza"}, ["kva"] = {"Bagvalal"}, ["kvb"] = {"Kubu"}, ["kvc"] = {"Kove"}, ["kvd"] = {"Kui (Indonesia)"}, ["kve"] = {"Kalabakan"}, ["kvf"] = {"Kabalai"}, ["kvg"] = {"Kuni-Boazi"}, ["kvh"] = {"Komodo"}, ["kvi"] = {"Kwang"}, ["kvj"] = {"Psikye"}, ["kvk"] = {"Korean Sign Language"}, ["kvl"] = {"Kayaw"}, ["kvm"] = {"Kendem"}, ["kvn"] = {"Border Kuna"}, ["kvo"] = {"Dobel"}, ["kvp"] = {"Kompane"}, ["kvq"] = {"Geba Karen"}, ["kvr"] = {"Kerinci"}, ["kvt"] = {"Lahta Karen", "Lahta"}, ["kvu"] = {"Yinbaw Karen"}, ["kvv"] = {"Kola"}, ["kvw"] = {"Wersing"}, ["kvx"] = {"Parkari Koli"}, ["kvy"] = {"Yintale Karen", "Yintale"}, ["kvz"] = {"Tsakwambo", "Tsaukambo"}, ["kwa"] = {"Dâw"}, ["kwb"] = {"Kwa"}, ["kwc"] = {"Likwala"}, ["kwd"] = {"Kwaio"}, ["kwe"] = {"Kwerba"}, ["kwf"] = {"Kwara'ae"}, ["kwg"] = {"Sara Kaba Deme"}, ["kwh"] = {"Kowiai"}, ["kwi"] = {"Awa-Cuaiquer"}, ["kwj"] = {"Kwanga"}, ["kwk"] = {"Kwakiutl"}, ["kwl"] = {"Kofyar"}, ["kwm"] = {"Kwambi"}, ["kwn"] = {"Kwangali"}, ["kwo"] = {"Kwomtari"}, ["kwp"] = {"Kodia"}, ["kwr"] = {"Kwer"}, ["kws"] = {"Kwese"}, ["kwt"] = {"Kwesten"}, ["kwu"] = {"Kwakum"}, ["kwv"] = {"Sara Kaba Náà"}, ["kww"] = {"Kwinti"}, ["kwx"] = {"Khirwar"}, ["kwy"] = {"San Salvador Kongo"}, ["kwz"] = {"Kwadi"}, ["kxa"] = {"Kairiru"}, ["kxb"] = {"Krobu"}, ["kxc"] = {"Konso", "Khonso"}, ["kxd"] = {"Brunei"}, ["kxf"] = {"Manumanaw Karen", "Manumanaw"}, ["kxh"] = {"Karo (Ethiopia)"}, ["kxi"] = {"Keningau Murut"}, ["kxj"] = {"Kulfa"}, ["kxk"] = {"Zayein Karen"}, ["kxm"] = {"Northern Khmer"}, ["kxn"] = {"Kanowit-Tanjong Melanau"}, ["kxo"] = {"Kanoé"}, ["kxp"] = {"Wadiyara Koli"}, ["kxq"] = {"Smärky Kanum"}, ["kxr"] = {"Koro (Papua New Guinea)"}, ["kxs"] = {"Kangjia"}, ["kxt"] = {"Koiwat"}, ["kxv"] = {"Kuvi"}, ["kxw"] = {"Konai"}, ["kxx"] = {"Likuba"}, ["kxy"] = {"Kayong"}, ["kxz"] = {"Kerewo"}, ["kya"] = {"Kwaya"}, ["kyb"] = {"Butbut Kalinga"}, ["kyc"] = {"Kyaka"}, ["kyd"] = {"Karey"}, ["kye"] = {"Krache"}, ["kyf"] = {"Kouya"}, ["kyg"] = {"Keyagana"}, ["kyh"] = {"Karok"}, ["kyi"] = {"Kiput"}, ["kyj"] = {"Karao"}, ["kyk"] = {"Kamayo"}, ["kyl"] = {"Kalapuya"}, ["kym"] = {"Kpatili"}, ["kyn"] = {"Northern Binukidnon"}, ["kyo"] = {"Kelon"}, ["kyp"] = {"Kang"}, ["kyq"] = {"Kenga"}, ["kyr"] = {"Kuruáya"}, ["kys"] = {"Baram Kayan"}, ["kyt"] = {"Kayagar"}, ["kyu"] = {"Western Kayah"}, ["kyv"] = {"Kayort"}, ["kyw"] = {"Kudmali"}, ["kyx"] = {"Rapoisi"}, ["kyy"] = {"Kambaira"}, ["kyz"] = {"Kayabí"}, ["kza"] = {"Western Karaboro"}, ["kzb"] = {"Kaibobo"}, ["kzc"] = {"Bondoukou Kulango"}, ["kzd"] = {"Kadai"}, ["kze"] = {"Kosena"}, ["kzf"] = {"Da'a Kaili"}, ["kzg"] = {"Kikai"}, ["kzi"] = {"Kelabit"}, ["kzk"] = {"Kazukuru"}, ["kzl"] = {"Kayeli"}, ["kzm"] = {"Kais"}, ["kzn"] = {"Kokola"}, ["kzo"] = {"Kaningi"}, ["kzp"] = {"Kaidipang"}, ["kzq"] = {"Kaike"}, ["kzr"] = {"Karang"}, ["kzs"] = {"Sugut Dusun"}, ["kzu"] = {"Kayupulau"}, ["kzv"] = {"Komyandaret"}, ["kzw"] = {"Karirí-Xocó"}, ["kzx"] = {"Kamarian"}, ["kzy"] = {"Kango (Tshopo District)"}, ["kzz"] = {"Kalabra"}, ["laa"] = {"Southern Subanen"}, ["lab"] = {"Linear A"}, ["lac"] = {"Lacandon"}, ["lad"] = {"Ladino"}, ["lae"] = {"Pattani"}, ["laf"] = {"Lafofa"}, ["lag"] = {"Langi"}, ["lah"] = {"Lahnda"}, ["lai"] = {"Lambya"}, ["laj"] = {"Lango (Uganda)"}, ["lak"] = {"Laka (Nigeria)"}, ["lal"] = {"Lalia"}, ["lam"] = {"Lamba"}, ["lan"] = {"Laru"}, ["lap"] = {"Laka (Chad)"}, ["laq"] = {"Qabiao"}, ["lar"] = {"Larteh"}, ["las"] = {"Lama (Togo)"}, ["lau"] = {"Laba"}, ["law"] = {"Lauje"}, ["lax"] = {"Tiwa"}, ["lay"] = {"Lama Bai"}, ["laz"] = {"Aribwatsa"}, ["lbb"] = {"Label"}, ["lbc"] = {"Lakkia"}, ["lbe"] = {"Lak"}, ["lbf"] = {"Tinani"}, ["lbg"] = {"Laopang"}, ["lbi"] = {"La'bi"}, ["lbj"] = {"Ladakhi"}, ["lbk"] = {"Central Bontok"}, ["lbl"] = {"Libon Bikol"}, ["lbm"] = {"Lodhi"}, ["lbn"] = {"Rmeet"}, ["lbo"] = {"Laven"}, ["lbq"] = {"Wampar"}, ["lbr"] = {"Lohorung"}, ["lbs"] = {"Libyan Sign Language"}, ["lbt"] = {"Lachi"}, ["lbu"] = {"Labu"}, ["lbv"] = {"Lavatbura-Lamusong"}, ["lbw"] = {"Tolaki"}, ["lbx"] = {"Lawangan"}, ["lby"] = {"Lamalama", "Lamu-Lamu"}, ["lbz"] = {"Lardil"}, ["lcc"] = {"Legenyem"}, ["lcd"] = {"Lola"}, ["lce"] = {"Loncong", "Sekak"}, ["lcf"] = {"Lubu"}, ["lch"] = {"Luchazi"}, ["lcl"] = {"Lisela"}, ["lcm"] = {"Tungag"}, ["lcp"] = {"Western Lawa"}, ["lcq"] = {"Luhu"}, ["lcs"] = {"Lisabata-Nuniali"}, ["lda"] = {"Kla-Dan"}, ["ldb"] = {"Dũya"}, ["ldd"] = {"Luri"}, ["ldg"] = {"Lenyima"}, ["ldh"] = {"Lamja-Dengsa-Tola"}, ["ldi"] = {"Laari"}, ["ldj"] = {"Lemoro"}, ["ldk"] = {"Leelau"}, ["ldl"] = {"Kaan"}, ["ldm"] = {"Landoma"}, ["ldn"] = {"Láadan"}, ["ldo"] = {"Loo"}, ["ldp"] = {"Tso"}, ["ldq"] = {"Lufu"}, ["lea"] = {"Lega-Shabunda"}, ["leb"] = {"Lala-Bisa"}, ["lec"] = {"Leco"}, ["led"] = {"Lendu"}, ["lee"] = {"Lyélé"}, ["lef"] = {"Lelemi"}, ["leh"] = {"Lenje"}, ["lei"] = {"Lemio"}, ["lej"] = {"Lengola"}, ["lek"] = {"Leipon"}, ["lel"] = {"Lele (Democratic Republic of Congo)"}, ["lem"] = {"Nomaande"}, ["len"] = {"Lenca"}, ["leo"] = {"Leti (Cameroon)"}, ["lep"] = {"Lepcha"}, ["leq"] = {"Lembena"}, ["ler"] = {"Lenkau"}, ["les"] = {"Lese"}, ["let"] = {"Lesing-Gelimi", "Amio-Gelimi"}, ["leu"] = {"Kara (Papua New Guinea)"}, ["lev"] = {"Lamma"}, ["lew"] = {"Ledo Kaili"}, ["lex"] = {"Luang"}, ["ley"] = {"Lemolang"}, ["lez"] = {"Lezghian"}, ["lfa"] = {"Lefa"}, ["lfn"] = {"Lingua Franca Nova"}, ["lga"] = {"Lungga"}, ["lgb"] = {"Laghu"}, ["lgg"] = {"Lugbara"}, ["lgh"] = {"Laghuu"}, ["lgi"] = {"Lengilu"}, ["lgk"] = {"Lingarak", "Neverver"}, ["lgl"] = {"Wala"}, ["lgm"] = {"Lega-Mwenga"}, ["lgn"] = {"T'apo", "Opuuo"}, ["lgq"] = {"Logba"}, ["lgr"] = {"Lengo"}, ["lgt"] = {"Pahi"}, ["lgu"] = {"Longgu"}, ["lgz"] = {"Ligenza"}, ["lha"] = {"Laha (Viet Nam)"}, ["lhh"] = {"Laha (Indonesia)"}, ["lhi"] = {"Lahu Shi"}, ["lhl"] = {"Lahul Lohar"}, ["lhm"] = {"Lhomi"}, ["lhn"] = {"Lahanan"}, ["lhp"] = {"Lhokpu"}, ["lhs"] = {"Mlahsö"}, ["lht"] = {"Lo-Toga"}, ["lhu"] = {"Lahu"}, ["lia"] = {"West-Central Limba"}, ["lib"] = {"Likum"}, ["lic"] = {"Hlai"}, ["lid"] = {"Nyindrou"}, ["lie"] = {"Likila"}, ["lif"] = {"Limbu"}, ["lig"] = {"Ligbi"}, ["lih"] = {"Lihir"}, ["lij"] = {"Ligurian"}, ["lik"] = {"Lika"}, ["lil"] = {"Lillooet"}, ["lio"] = {"Liki"}, ["lip"] = {"Sekpele"}, ["liq"] = {"Libido"}, ["lir"] = {"Liberian English"}, ["lis"] = {"Lisu"}, ["liu"] = {"Logorik"}, ["liv"] = {"Liv"}, ["liw"] = {"Col"}, ["lix"] = {"Liabuku"}, ["liy"] = {"Banda-Bambari"}, ["liz"] = {"Libinza"}, ["lja"] = {"Golpa"}, ["lje"] = {"Rampi"}, ["lji"] = {"Laiyolo"}, ["ljl"] = {"Li'o"}, ["ljp"] = {"Lampung Api"}, ["ljw"] = {"Yirandali"}, ["ljx"] = {"Yuru"}, ["lka"] = {"Lakalei"}, ["lkb"] = {"Kabras", "Lukabaras"}, ["lkc"] = {"Kucong"}, ["lkd"] = {"Lakondê"}, ["lke"] = {"Kenyi"}, ["lkh"] = {"Lakha"}, ["lki"] = {"Laki"}, ["lkj"] = {"Remun"}, ["lkl"] = {"Laeko-Libuat"}, ["lkm"] = {"Kalaamaya"}, ["lkn"] = {"Lakon", "Vure"}, ["lko"] = {"Khayo", "Olukhayo"}, ["lkr"] = {"Päri"}, ["lks"] = {"Kisa", "Olushisa"}, ["lkt"] = {"Lakota"}, ["lku"] = {"Kungkari"}, ["lky"] = {"Lokoya"}, ["lla"] = {"Lala-Roba"}, ["llb"] = {"Lolo"}, ["llc"] = {"Lele (Guinea)"}, ["lld"] = {"Ladin"}, ["lle"] = {"Lele (Papua New Guinea)"}, ["llf"] = {"Hermit"}, ["llg"] = {"Lole"}, ["llh"] = {"Lamu"}, ["lli"] = {"Teke-Laali"}, ["llj"] = {"Ladji Ladji"}, ["llk"] = {"Lelak"}, ["lll"] = {"Lilau"}, ["llm"] = {"Lasalimu"}, ["lln"] = {"Lele (Chad)"}, ["llp"] = {"North Efate"}, ["llq"] = {"Lolak"}, ["lls"] = {"Lithuanian Sign Language"}, ["llu"] = {"Lau"}, ["llx"] = {"Lauan"}, ["lma"] = {"East Limba"}, ["lmb"] = {"Merei"}, ["lmc"] = {"Limilngan"}, ["lmd"] = {"Lumun"}, ["lme"] = {"Pévé"}, ["lmf"] = {"South Lembata"}, ["lmg"] = {"Lamogai"}, ["lmh"] = {"Lambichhong"}, ["lmi"] = {"Lombi"}, ["lmj"] = {"West Lembata"}, ["lmk"] = {"Lamkang"}, ["lml"] = {"Hano"}, ["lmn"] = {"Lambadi"}, ["lmo"] = {"Lombard"}, ["lmp"] = {"Limbum"}, ["lmq"] = {"Lamatuka"}, ["lmr"] = {"Lamalera"}, ["lmu"] = {"Lamenu"}, ["lmv"] = {"Lomaiviti"}, ["lmw"] = {"Lake Miwok"}, ["lmx"] = {"Laimbue"}, ["lmy"] = {"Lamboya"}, ["lna"] = {"Langbashe"}, ["lnb"] = {"Mbalanhu"}, ["lnd"] = {"Lundayeh", "Lun Bawang"}, ["lng"] = {"Langobardic"}, ["lnh"] = {"Lanoh"}, ["lni"] = {"Daantanai'"}, ["lnj"] = {"Leningitij"}, ["lnl"] = {"South Central Banda"}, ["lnm"] = {"Langam"}, ["lnn"] = {"Lorediakarkar"}, ["lno"] = {"Lango (South Sudan)"}, ["lns"] = {"Lamnso'"}, ["lnu"] = {"Longuda"}, ["lnw"] = {"Lanima"}, ["lnz"] = {"Lonzo"}, ["loa"] = {"Loloda"}, ["lob"] = {"Lobi"}, ["loc"] = {"Inonhan"}, ["loe"] = {"Saluan"}, ["lof"] = {"Logol"}, ["log"] = {"Logo"}, ["loh"] = {"Narim"}, ["loi"] = {"Loma (Côte d'Ivoire)"}, ["loj"] = {"Lou"}, ["lok"] = {"Loko"}, ["lol"] = {"Mongo"}, ["lom"] = {"Loma (Liberia)"}, ["lon"] = {"Malawi Lomwe"}, ["loo"] = {"Lombo"}, ["lop"] = {"Lopa"}, ["loq"] = {"Lobala"}, ["lor"] = {"Téén"}, ["los"] = {"Loniu"}, ["lot"] = {"Otuho"}, ["lou"] = {"Louisiana Creole"}, ["lov"] = {"Lopi"}, ["low"] = {"Tampias Lobu"}, ["lox"] = {"Loun"}, ["loy"] = {"Loke"}, ["loz"] = {"Lozi"}, ["lpa"] = {"Lelepa"}, ["lpe"] = {"Lepki"}, ["lpn"] = {"Long Phuri Naga"}, ["lpo"] = {"Lipo"}, ["lpx"] = {"Lopit"}, ["lra"] = {"Rara Bakati'"}, ["lrc"] = {"Northern Luri"}, ["lre"] = {"Laurentian"}, ["lrg"] = {"Laragia"}, ["lri"] = {"Marachi", "Olumarachi"}, ["lrk"] = {"Loarki"}, ["lrl"] = {"Lari"}, ["lrm"] = {"Marama", "Olumarama"}, ["lrn"] = {"Lorang"}, ["lro"] = {"Laro"}, ["lrr"] = {"Southern Yamphu"}, ["lrt"] = {"Larantuka Malay"}, ["lrv"] = {"Larevat"}, ["lrz"] = {"Lemerig"}, ["lsa"] = {"Lasgerdi"}, ["lsb"] = {"Burundian Sign Language", "Langue des Signes Burundaise"}, ["lsd"] = {"Lishana Deni"}, ["lse"] = {"Lusengo"}, ["lsh"] = {"Lish"}, ["lsi"] = {"Lashi"}, ["lsl"] = {"Latvian Sign Language"}, ["lsm"] = {"Saamia", "Olusamia"}, ["lsn"] = {"Tibetan Sign Language"}, ["lso"] = {"Laos Sign Language"}, ["lsp"] = {"Panamanian Sign Language", "Lengua de Señas Panameñas"}, ["lsr"] = {"Aruop"}, ["lss"] = {"Lasi"}, ["lst"] = {"Trinidad and Tobago Sign Language"}, ["lsv"] = {"Sivia Sign Language"}, ["lsy"] = {"Mauritian Sign Language"}, ["ltc"] = {"Late Middle Chinese"}, ["ltg"] = {"Latgalian"}, ["lth"] = {"Thur"}, ["lti"] = {"Leti (Indonesia)"}, ["ltn"] = {"Latundê"}, ["lto"] = {"Tsotso", "Olutsotso"}, ["lts"] = {"Tachoni", "Lutachoni"}, ["ltu"] = {"Latu"}, ["lua"] = {"Luba-Lulua"}, ["luc"] = {"Aringa"}, ["lud"] = {"Ludian"}, ["lue"] = {"Luvale"}, ["luf"] = {"Laua"}, ["lui"] = {"Luiseno"}, ["luj"] = {"Luna"}, ["luk"] = {"Lunanakha"}, ["lul"] = {"Olu'bo"}, ["lum"] = {"Luimbi"}, ["lun"] = {"Lunda"}, ["luo"] = {"Luo (Kenya and Tanzania)", "Dholuo"}, ["lup"] = {"Lumbu"}, ["luq"] = {"Lucumi"}, ["lur"] = {"Laura"}, ["lus"] = {"Lushai"}, ["lut"] = {"Lushootseed"}, ["luu"] = {"Lumba-Yakkha"}, ["luv"] = {"Luwati"}, ["luw"] = {"Luo (Cameroon)"}, ["luy"] = {"Luyia", "Oluluyia"}, ["luz"] = {"Southern Luri"}, ["lva"] = {"Maku'a"}, ["lvi"] = {"Lavi"}, ["lvk"] = {"Lavukaleve"}, ["lvs"] = {"Standard Latvian"}, ["lvu"] = {"Levuka"}, ["lwa"] = {"Lwalu"}, ["lwe"] = {"Lewo Eleng"}, ["lwg"] = {"Wanga", "Oluwanga"}, ["lwh"] = {"White Lachi"}, ["lwl"] = {"Eastern Lawa"}, ["lwm"] = {"Laomian"}, ["lwo"] = {"Luwo"}, ["lws"] = {"Malawian Sign Language"}, ["lwt"] = {"Lewotobi"}, ["lwu"] = {"Lawu"}, ["lww"] = {"Lewo"}, ["lxm"] = {"Lakurumau"}, ["lya"] = {"Layakha"}, ["lyg"] = {"Lyngngam"}, ["lyn"] = {"Luyana"}, ["lzh"] = {"Literary Chinese"}, ["lzl"] = {"Litzlitz"}, ["lzn"] = {"Leinong Naga"}, ["lzz"] = {"Laz"}, ["maa"] = {"San Jerónimo Tecóatl Mazatec"}, ["mab"] = {"Yutanduchi Mixtec"}, ["mad"] = {"Madurese"}, ["mae"] = {"Bo-Rukul"}, ["maf"] = {"Mafa"}, ["mag"] = {"Magahi"}, ["mai"] = {"Maithili"}, ["maj"] = {"Jalapa De Díaz Mazatec"}, ["mak"] = {"Makasar"}, ["mam"] = {"Mam"}, ["man"] = {"Mandingo", "Manding"}, ["map"] = {"Austronesian languages"}, ["maq"] = {"Chiquihuitlán Mazatec"}, ["mas"] = {"Masai"}, ["mat"] = {"San Francisco Matlatzinca"}, ["mau"] = {"Huautla Mazatec"}, ["mav"] = {"Sateré-Mawé"}, ["maw"] = {"Mampruli"}, ["max"] = {"North Moluccan Malay"}, ["maz"] = {"Central Mazahua"}, ["mba"] = {"Higaonon"}, ["mbb"] = {"Western Bukidnon Manobo"}, ["mbc"] = {"Macushi"}, ["mbd"] = {"Dibabawon Manobo"}, ["mbe"] = {"Molale"}, ["mbf"] = {"Baba Malay"}, ["mbh"] = {"Mangseng"}, ["mbi"] = {"Ilianen Manobo"}, ["mbj"] = {"Nadëb"}, ["mbk"] = {"Malol"}, ["mbl"] = {"Maxakalí"}, ["mbm"] = {"Ombamba"}, ["mbn"] = {"Macaguán"}, ["mbo"] = {"Mbo (Cameroon)"}, ["mbp"] = {"Malayo"}, ["mbq"] = {"Maisin"}, ["mbr"] = {"Nukak Makú"}, ["mbs"] = {"Sarangani Manobo"}, ["mbt"] = {"Matigsalug Manobo"}, ["mbu"] = {"Mbula-Bwazza"}, ["mbv"] = {"Mbulungish"}, ["mbw"] = {"Maring"}, ["mbx"] = {"Mari (East Sepik Province)"}, ["mby"] = {"Memoni"}, ["mbz"] = {"Amoltepec Mixtec"}, ["mca"] = {"Maca"}, ["mcb"] = {"Machiguenga"}, ["mcc"] = {"Bitur"}, ["mcd"] = {"Sharanahua"}, ["mce"] = {"Itundujia Mixtec"}, ["mcf"] = {"Matsés"}, ["mcg"] = {"Mapoyo"}, ["mch"] = {"Maquiritari"}, ["mci"] = {"Mese"}, ["mcj"] = {"Mvanip"}, ["mck"] = {"Mbunda"}, ["mcl"] = {"Macaguaje"}, ["mcm"] = {"Malaccan Creole Portuguese"}, ["mcn"] = {"Masana"}, ["mco"] = {"Coatlán Mixe"}, ["mcp"] = {"Makaa"}, ["mcq"] = {"Ese"}, ["mcr"] = {"Menya"}, ["mcs"] = {"Mambai"}, ["mct"] = {"Mengisa"}, ["mcu"] = {"Cameroon Mambila"}, ["mcv"] = {"Minanibai"}, ["mcw"] = {"Mawa (Chad)"}, ["mcx"] = {"Mpiemo"}, ["mcy"] = {"South Watut"}, ["mcz"] = {"Mawan"}, ["mda"] = {"Mada (Nigeria)"}, ["mdb"] = {"Morigi"}, ["mdc"] = {"Male (Papua New Guinea)"}, ["mdd"] = {"Mbum"}, ["mde"] = {"Maba (Chad)"}, ["mdf"] = {"Moksha"}, ["mdg"] = {"Massalat"}, ["mdh"] = {"Maguindanaon"}, ["mdi"] = {"Mamvu"}, ["mdj"] = {"Mangbetu"}, ["mdk"] = {"Mangbutu"}, ["mdl"] = {"Maltese Sign Language"}, ["mdm"] = {"Mayogo"}, ["mdn"] = {"Mbati"}, ["mdp"] = {"Mbala"}, ["mdq"] = {"Mbole"}, ["mdr"] = {"Mandar"}, ["mds"] = {"Maria (Papua New Guinea)"}, ["mdt"] = {"Mbere"}, ["mdu"] = {"Mboko"}, ["mdv"] = {"Santa Lucía Monteverde Mixtec"}, ["mdw"] = {"Mbosi"}, ["mdx"] = {"Dizin"}, ["mdy"] = {"Male (Ethiopia)"}, ["mdz"] = {"Suruí Do Pará"}, ["mea"] = {"Menka"}, ["meb"] = {"Ikobi"}, ["mec"] = {"Marra"}, ["med"] = {"Melpa"}, ["mee"] = {"Mengen"}, ["mef"] = {"Megam"}, ["meh"] = {"Southwestern Tlaxiaco Mixtec"}, ["mei"] = {"Midob"}, ["mej"] = {"Meyah"}, ["mek"] = {"Mekeo"}, ["mel"] = {"Central Melanau"}, ["mem"] = {"Mangala"}, ["men"] = {"Mende (Sierra Leone)"}, ["meo"] = {"Kedah Malay"}, ["mep"] = {"Miriwoong"}, ["meq"] = {"Merey"}, ["mer"] = {"Meru"}, ["mes"] = {"Masmaje"}, ["met"] = {"Mato"}, ["meu"] = {"Motu"}, ["mev"] = {"Mano"}, ["mew"] = {"Maaka"}, ["mey"] = {"Hassaniyya"}, ["mez"] = {"Menominee"}, ["mfa"] = {"Pattani Malay"}, ["mfb"] = {"Bangka"}, ["mfc"] = {"Mba"}, ["mfd"] = {"Mendankwe-Nkwen"}, ["mfe"] = {"Morisyen"}, ["mff"] = {"Naki"}, ["mfg"] = {"Mogofin"}, ["mfh"] = {"Matal"}, ["mfi"] = {"Wandala"}, ["mfj"] = {"Mefele"}, ["mfk"] = {"North Mofu"}, ["mfl"] = {"Putai"}, ["mfm"] = {"Marghi South"}, ["mfn"] = {"Cross River Mbembe"}, ["mfo"] = {"Mbe"}, ["mfp"] = {"Makassar Malay"}, ["mfq"] = {"Moba"}, ["mfr"] = {"Marrithiyel"}, ["mfs"] = {"Mexican Sign Language"}, ["mft"] = {"Mokerang"}, ["mfu"] = {"Mbwela"}, ["mfv"] = {"Mandjak"}, ["mfw"] = {"Mulaha"}, ["mfx"] = {"Melo"}, ["mfy"] = {"Mayo"}, ["mfz"] = {"Mabaan"}, ["mga"] = {"Middle Irish (900-1200)"}, ["mgb"] = {"Mararit"}, ["mgc"] = {"Morokodo"}, ["mgd"] = {"Moru"}, ["mge"] = {"Mango"}, ["mgf"] = {"Maklew"}, ["mgg"] = {"Mpumpong"}, ["mgh"] = {"Makhuwa-Meetto"}, ["mgi"] = {"Lijili"}, ["mgj"] = {"Abureni"}, ["mgk"] = {"Mawes"}, ["mgl"] = {"Maleu-Kilenge"}, ["mgm"] = {"Mambae"}, ["mgn"] = {"Mbangi"}, ["mgo"] = {"Meta'"}, ["mgp"] = {"Eastern Magar"}, ["mgq"] = {"Malila"}, ["mgr"] = {"Mambwe-Lungu"}, ["mgs"] = {"Manda (Tanzania)"}, ["mgt"] = {"Mongol"}, ["mgu"] = {"Mailu"}, ["mgv"] = {"Matengo"}, ["mgw"] = {"Matumbi"}, ["mgy"] = {"Mbunga"}, ["mgz"] = {"Mbugwe"}, ["mha"] = {"Manda (India)"}, ["mhb"] = {"Mahongwe"}, ["mhc"] = {"Mocho"}, ["mhd"] = {"Mbugu"}, ["mhe"] = {"Besisi", "Mah Meri"}, ["mhf"] = {"Mamaa"}, ["mhg"] = {"Margu"}, ["mhi"] = {"Ma'di"}, ["mhj"] = {"Mogholi"}, ["mhk"] = {"Mungaka"}, ["mhl"] = {"Mauwake"}, ["mhm"] = {"Makhuwa-Moniga"}, ["mhn"] = {"Mócheno"}, ["mho"] = {"Mashi (Zambia)"}, ["mhp"] = {"Balinese Malay"}, ["mhq"] = {"Mandan"}, ["mhr"] = {"Eastern Mari"}, ["mhs"] = {"Buru (Indonesia)"}, ["mht"] = {"Mandahuaca"}, ["mhu"] = {"Digaro-Mishmi", "Darang Deng"}, ["mhw"] = {"Mbukushu"}, ["mhx"] = {"Maru", "Lhaovo"}, ["mhy"] = {"Ma'anyan"}, ["mhz"] = {"Mor (Mor Islands)"}, ["mia"] = {"Miami"}, ["mib"] = {"Atatláhuca Mixtec"}, ["mic"] = {"Mi'kmaq", "Micmac"}, ["mid"] = {"Mandaic"}, ["mie"] = {"Ocotepec Mixtec"}, ["mif"] = {"Mofu-Gudur"}, ["mig"] = {"San Miguel El Grande Mixtec"}, ["mih"] = {"Chayuco Mixtec"}, ["mii"] = {"Chigmecatitlán Mixtec"}, ["mij"] = {"Abar", "Mungbam"}, ["mik"] = {"Mikasuki"}, ["mil"] = {"Peñoles Mixtec"}, ["mim"] = {"Alacatlatzala Mixtec"}, ["min"] = {"Minangkabau"}, ["mio"] = {"Pinotepa Nacional Mixtec"}, ["mip"] = {"Apasco-Apoala Mixtec"}, ["miq"] = {"Mískito"}, ["mir"] = {"Isthmus Mixe"}, ["mis"] = {"Uncoded languages"}, ["mit"] = {"Southern Puebla Mixtec"}, ["miu"] = {"Cacaloxtepec Mixtec"}, ["miw"] = {"Akoye"}, ["mix"] = {"Mixtepec Mixtec"}, ["miy"] = {"Ayutla Mixtec"}, ["miz"] = {"Coatzospan Mixtec"}, ["mjb"] = {"Makalero"}, ["mjc"] = {"San Juan Colorado Mixtec"}, ["mjd"] = {"Northwest Maidu"}, ["mje"] = {"Muskum"}, ["mjg"] = {"Tu"}, ["mjh"] = {"Mwera (Nyasa)"}, ["mji"] = {"Kim Mun"}, ["mjj"] = {"Mawak"}, ["mjk"] = {"Matukar"}, ["mjl"] = {"Mandeali"}, ["mjm"] = {"Medebur"}, ["mjn"] = {"Ma (Papua New Guinea)"}, ["mjo"] = {"Malankuravan"}, ["mjp"] = {"Malapandaram"}, ["mjq"] = {"Malaryan"}, ["mjr"] = {"Malavedan"}, ["mjs"] = {"Miship"}, ["mjt"] = {"Sauria Paharia"}, ["mju"] = {"Manna-Dora"}, ["mjv"] = {"Mannan"}, ["mjw"] = {"Karbi"}, ["mjx"] = {"Mahali"}, ["mjy"] = {"Mahican"}, ["mjz"] = {"Majhi"}, ["mka"] = {"Mbre"}, ["mkb"] = {"Mal Paharia"}, ["mkc"] = {"Siliput"}, ["mke"] = {"Mawchi"}, ["mkf"] = {"Miya"}, ["mkg"] = {"Mak (China)"}, ["mkh"] = {"Mon-Khmer languages"}, ["mki"] = {"Dhatki"}, ["mkj"] = {"Mokilese"}, ["mkk"] = {"Byep"}, ["mkl"] = {"Mokole"}, ["mkm"] = {"Moklen"}, ["mkn"] = {"Kupang Malay"}, ["mko"] = {"Mingang Doso"}, ["mkp"] = {"Moikodi"}, ["mkq"] = {"Bay Miwok"}, ["mkr"] = {"Malas"}, ["mks"] = {"Silacayoapan Mixtec"}, ["mkt"] = {"Vamale"}, ["mku"] = {"Konyanka Maninka"}, ["mkv"] = {"Mafea"}, ["mkw"] = {"Kituba (Congo)"}, ["mkx"] = {"Kinamiging Manobo"}, ["mky"] = {"East Makian"}, ["mkz"] = {"Makasae"}, ["mla"] = {"Malo"}, ["mlb"] = {"Mbule"}, ["mlc"] = {"Cao Lan"}, ["mle"] = {"Manambu"}, ["mlf"] = {"Mal"}, ["mlh"] = {"Mape"}, ["mli"] = {"Malimpung"}, ["mlj"] = {"Miltu"}, ["mlk"] = {"Ilwana", "Kiwilwana"}, ["mll"] = {"Malua Bay"}, ["mlm"] = {"Mulam"}, ["mln"] = {"Malango"}, ["mlo"] = {"Mlomp"}, ["mlp"] = {"Bargam"}, ["mlq"] = {"Western Maninkakan"}, ["mlr"] = {"Vame"}, ["mls"] = {"Masalit"}, ["mlu"] = {"To'abaita"}, ["mlv"] = {"Motlav", "Mwotlap"}, ["mlw"] = {"Moloko"}, ["mlx"] = {"Malfaxal", "Naha'ai"}, ["mlz"] = {"Malaynon"}, ["mma"] = {"Mama"}, ["mmb"] = {"Momina"}, ["mmc"] = {"Michoacán Mazahua"}, ["mmd"] = {"Maonan"}, ["mme"] = {"Mae"}, ["mmf"] = {"Mundat"}, ["mmg"] = {"North Ambrym"}, ["mmh"] = {"Mehináku"}, ["mmi"] = {"Musar"}, ["mmj"] = {"Majhwar"}, ["mmk"] = {"Mukha-Dora"}, ["mml"] = {"Man Met"}, ["mmm"] = {"Maii"}, ["mmn"] = {"Mamanwa"}, ["mmo"] = {"Mangga Buang"}, ["mmp"] = {"Siawi"}, ["mmq"] = {"Musak"}, ["mmr"] = {"Western Xiangxi Miao"}, ["mmt"] = {"Malalamai"}, ["mmu"] = {"Mmaala"}, ["mmv"] = {"Miriti"}, ["mmw"] = {"Emae"}, ["mmx"] = {"Madak"}, ["mmy"] = {"Migaama"}, ["mmz"] = {"Mabaale"}, ["mna"] = {"Mbula"}, ["mnb"] = {"Muna"}, ["mnc"] = {"Manchu"}, ["mnd"] = {"Mondé"}, ["mne"] = {"Naba"}, ["mnf"] = {"Mundani"}, ["mng"] = {"Eastern Mnong"}, ["mnh"] = {"Mono (Democratic Republic of Congo)"}, ["mni"] = {"Manipuri"}, ["mnj"] = {"Munji"}, ["mnk"] = {"Mandinka"}, ["mnl"] = {"Tiale"}, ["mnm"] = {"Mapena"}, ["mnn"] = {"Southern Mnong"}, ["mno"] = {"Manobo languages"}, ["mnp"] = {"Min Bei Chinese"}, ["mnq"] = {"Minriq"}, ["mnr"] = {"Mono (USA)"}, ["mns"] = {"Mansi"}, ["mnu"] = {"Mer"}, ["mnv"] = {"Rennell-Bellona"}, ["mnw"] = {"Mon"}, ["mnx"] = {"Manikion"}, ["mny"] = {"Manyawa"}, ["mnz"] = {"Moni"}, ["moa"] = {"Mwan"}, ["moc"] = {"Mocoví"}, ["mod"] = {"Mobilian"}, ["moe"] = {"Innu", "Montagnais"}, ["mog"] = {"Mongondow"}, ["moh"] = {"Mohawk"}, ["moi"] = {"Mboi"}, ["moj"] = {"Monzombo"}, ["mok"] = {"Morori"}, ["mom"] = {"Mangue"}, ["moo"] = {"Monom"}, ["mop"] = {"Mopán Maya"}, ["moq"] = {"Mor (Bomberai Peninsula)"}, ["mor"] = {"Moro"}, ["mos"] = {"Mossi"}, ["mot"] = {"Barí"}, ["mou"] = {"Mogum"}, ["mov"] = {"Mohave"}, ["mow"] = {"Moi (Congo)"}, ["mox"] = {"Molima"}, ["moy"] = {"Shekkacho"}, ["moz"] = {"Mukulu", "Gergiko"}, ["mpa"] = {"Mpoto"}, ["mpb"] = {"Malak Malak", "Mullukmulluk"}, ["mpc"] = {"Mangarrayi"}, ["mpd"] = {"Machinere"}, ["mpe"] = {"Majang"}, ["mpg"] = {"Marba"}, ["mph"] = {"Maung"}, ["mpi"] = {"Mpade"}, ["mpj"] = {"Martu Wangka", "Wangkajunga"}, ["mpk"] = {"Mbara (Chad)"}, ["mpl"] = {"Middle Watut"}, ["mpm"] = {"Yosondúa Mixtec"}, ["mpn"] = {"Mindiri"}, ["mpo"] = {"Miu"}, ["mpp"] = {"Migabac"}, ["mpq"] = {"Matís"}, ["mpr"] = {"Vangunu"}, ["mps"] = {"Dadibi"}, ["mpt"] = {"Mian"}, ["mpu"] = {"Makuráp"}, ["mpv"] = {"Mungkip"}, ["mpw"] = {"Mapidian"}, ["mpx"] = {"Misima-Panaeati"}, ["mpy"] = {"Mapia"}, ["mpz"] = {"Mpi"}, ["mqa"] = {"Maba (Indonesia)"}, ["mqb"] = {"Mbuko"}, ["mqc"] = {"Mangole"}, ["mqe"] = {"Matepi"}, ["mqf"] = {"Momuna"}, ["mqg"] = {"Kota Bangun Kutai Malay"}, ["mqh"] = {"Tlazoyaltepec Mixtec"}, ["mqi"] = {"Mariri"}, ["mqj"] = {"Mamasa"}, ["mqk"] = {"Rajah Kabunsuwan Manobo"}, ["mql"] = {"Mbelime"}, ["mqm"] = {"South Marquesan"}, ["mqn"] = {"Moronene"}, ["mqo"] = {"Modole"}, ["mqp"] = {"Manipa"}, ["mqq"] = {"Minokok"}, ["mqr"] = {"Mander"}, ["mqs"] = {"West Makian"}, ["mqt"] = {"Mok"}, ["mqu"] = {"Mandari"}, ["mqv"] = {"Mosimo"}, ["mqw"] = {"Murupi"}, ["mqx"] = {"Mamuju"}, ["mqy"] = {"Manggarai"}, ["mqz"] = {"Pano"}, ["mra"] = {"Mlabri"}, ["mrb"] = {"Marino"}, ["mrc"] = {"Maricopa"}, ["mrd"] = {"Western Magar"}, ["mre"] = {"Martha's Vineyard Sign Language"}, ["mrf"] = {"Elseng"}, ["mrg"] = {"Mising"}, ["mrh"] = {"Mara Chin"}, ["mrj"] = {"Western Mari"}, ["mrk"] = {"Hmwaveke"}, ["mrl"] = {"Mortlockese"}, ["mrm"] = {"Merlav", "Mwerlap"}, ["mrn"] = {"Cheke Holo"}, ["mro"] = {"Mru"}, ["mrp"] = {"Morouas"}, ["mrq"] = {"North Marquesan"}, ["mrr"] = {"Maria (India)"}, ["mrs"] = {"Maragus"}, ["mrt"] = {"Marghi Central"}, ["mru"] = {"Mono (Cameroon)"}, ["mrv"] = {"Mangareva"}, ["mrw"] = {"Maranao"}, ["mrx"] = {"Maremgi", "Dineor"}, ["mry"] = {"Mandaya"}, ["mrz"] = {"Marind"}, ["msb"] = {"Masbatenyo"}, ["msc"] = {"Sankaran Maninka"}, ["msd"] = {"Yucatec Maya Sign Language"}, ["mse"] = {"Musey"}, ["msf"] = {"Mekwei"}, ["msg"] = {"Moraid"}, ["msh"] = {"Masikoro Malagasy"}, ["msi"] = {"Sabah Malay"}, ["msj"] = {"Ma (Democratic Republic of Congo)"}, ["msk"] = {"Mansaka"}, ["msl"] = {"Molof", "Poule"}, ["msm"] = {"Agusan Manobo"}, ["msn"] = {"Vurës"}, ["mso"] = {"Mombum"}, ["msp"] = {"Maritsauá"}, ["msq"] = {"Caac"}, ["msr"] = {"Mongolian Sign Language"}, ["mss"] = {"West Masela"}, ["msu"] = {"Musom"}, ["msv"] = {"Maslam"}, ["msw"] = {"Mansoanka"}, ["msx"] = {"Moresada"}, ["msy"] = {"Aruamu"}, ["msz"] = {"Momare"}, ["mta"] = {"Cotabato Manobo"}, ["mtb"] = {"Anyin Morofo"}, ["mtc"] = {"Munit"}, ["mtd"] = {"Mualang"}, ["mte"] = {"Mono (Solomon Islands)"}, ["mtf"] = {"Murik (Papua New Guinea)"}, ["mtg"] = {"Una"}, ["mth"] = {"Munggui"}, ["mti"] = {"Maiwa (Papua New Guinea)"}, ["mtj"] = {"Moskona"}, ["mtk"] = {"Mbe'"}, ["mtl"] = {"Montol"}, ["mtm"] = {"Mator"}, ["mtn"] = {"Matagalpa"}, ["mto"] = {"Totontepec Mixe"}, ["mtp"] = {"Wichí Lhamtés Nocten"}, ["mtq"] = {"Muong"}, ["mtr"] = {"Mewari"}, ["mts"] = {"Yora"}, ["mtt"] = {"Mota"}, ["mtu"] = {"Tututepec Mixtec"}, ["mtv"] = {"Asaro'o"}, ["mtw"] = {"Southern Binukidnon"}, ["mtx"] = {"Tidaá Mixtec"}, ["mty"] = {"Nabi"}, ["mua"] = {"Mundang"}, ["mub"] = {"Mubi"}, ["muc"] = {"Ajumbu"}, ["mud"] = {"Mednyj Aleut"}, ["mue"] = {"Media Lengua"}, ["mug"] = {"Musgu"}, ["muh"] = {"Mündü"}, ["mui"] = {"Musi"}, ["muj"] = {"Mabire"}, ["muk"] = {"Mugom"}, ["mul"] = {"Multiple languages"}, ["mum"] = {"Maiwala"}, ["mun"] = {"Munda languages"}, ["muo"] = {"Nyong"}, ["mup"] = {"Malvi"}, ["muq"] = {"Eastern Xiangxi Miao"}, ["mur"] = {"Murle"}, ["mus"] = {"Creek"}, ["mut"] = {"Western Muria"}, ["muu"] = {"Yaaku"}, ["muv"] = {"Muthuvan"}, ["mux"] = {"Bo-Ung"}, ["muy"] = {"Muyang"}, ["muz"] = {"Mursi"}, ["mva"] = {"Manam"}, ["mvb"] = {"Mattole"}, ["mvd"] = {"Mamboru"}, ["mve"] = {"Marwari (Pakistan)"}, ["mvf"] = {"Peripheral Mongolian"}, ["mvg"] = {"Yucuañe Mixtec"}, ["mvh"] = {"Mulgi"}, ["mvi"] = {"Miyako"}, ["mvk"] = {"Mekmek"}, ["mvl"] = {"Mbara (Australia)"}, ["mvn"] = {"Minaveha"}, ["mvo"] = {"Marovo"}, ["mvp"] = {"Duri"}, ["mvq"] = {"Moere"}, ["mvr"] = {"Marau"}, ["mvs"] = {"Massep"}, ["mvt"] = {"Mpotovoro"}, ["mvu"] = {"Marfa"}, ["mvv"] = {"Tagal Murut"}, ["mvw"] = {"Machinga"}, ["mvx"] = {"Meoswar"}, ["mvy"] = {"Indus Kohistani"}, ["mvz"] = {"Mesqan"}, ["mwa"] = {"Mwatebu"}, ["mwb"] = {"Juwal"}, ["mwc"] = {"Are"}, ["mwe"] = {"Mwera (Chimwera)"}, ["mwf"] = {"Murrinh-Patha"}, ["mwg"] = {"Aiklep"}, ["mwh"] = {"Mouk-Aria"}, ["mwi"] = {"Labo", "Ninde"}, ["mwk"] = {"Kita Maninkakan"}, ["mwl"] = {"Mirandese"}, ["mwm"] = {"Sar"}, ["mwn"] = {"Nyamwanga"}, ["mwo"] = {"Central Maewo"}, ["mwp"] = {"Kala Lagaw Ya"}, ["mwq"] = {"Mün Chin"}, ["mwr"] = {"Marwari"}, ["mws"] = {"Mwimbi-Muthambi"}, ["mwt"] = {"Moken"}, ["mwu"] = {"Mittu"}, ["mwv"] = {"Mentawai"}, ["mww"] = {"Hmong Daw"}, ["mwz"] = {"Moingi"}, ["mxa"] = {"Northwest Oaxaca Mixtec"}, ["mxb"] = {"Tezoatlán Mixtec"}, ["mxc"] = {"Manyika"}, ["mxd"] = {"Modang"}, ["mxe"] = {"Mele-Fila"}, ["mxf"] = {"Malgbe"}, ["mxg"] = {"Mbangala"}, ["mxh"] = {"Mvuba"}, ["mxi"] = {"Mozarabic"}, ["mxj"] = {"Miju-Mishmi", "Geman Deng"}, ["mxk"] = {"Monumbo"}, ["mxl"] = {"Maxi Gbe"}, ["mxm"] = {"Meramera"}, ["mxn"] = {"Moi (Indonesia)"}, ["mxo"] = {"Mbowe"}, ["mxp"] = {"Tlahuitoltepec Mixe"}, ["mxq"] = {"Juquila Mixe"}, ["mxr"] = {"Murik (Malaysia)"}, ["mxs"] = {"Huitepec Mixtec"}, ["mxt"] = {"Jamiltepec Mixtec"}, ["mxu"] = {"Mada (Cameroon)"}, ["mxv"] = {"Metlatónoc Mixtec"}, ["mxw"] = {"Namo"}, ["mxx"] = {"Mahou", "Mawukakan"}, ["mxy"] = {"Southeastern Nochixtlán Mixtec"}, ["mxz"] = {"Central Masela"}, ["myb"] = {"Mbay"}, ["myc"] = {"Mayeka"}, ["mye"] = {"Myene"}, ["myf"] = {"Bambassi"}, ["myg"] = {"Manta"}, ["myh"] = {"Makah"}, ["myj"] = {"Mangayat"}, ["myk"] = {"Mamara Senoufo"}, ["myl"] = {"Moma"}, ["mym"] = {"Me'en"}, ["myn"] = {"Mayan languages"}, ["myo"] = {"Anfillo"}, ["myp"] = {"Pirahã"}, ["myr"] = {"Muniche"}, ["mys"] = {"Mesmes"}, ["myu"] = {"Mundurukú"}, ["myv"] = {"Erzya"}, ["myw"] = {"Muyuw"}, ["myx"] = {"Masaaba"}, ["myy"] = {"Macuna"}, ["myz"] = {"Classical Mandaic"}, ["mza"] = {"Santa María Zacatepec Mixtec"}, ["mzb"] = {"Tumzabt"}, ["mzc"] = {"Madagascar Sign Language"}, ["mzd"] = {"Malimba"}, ["mze"] = {"Morawa"}, ["mzg"] = {"Monastic Sign Language"}, ["mzh"] = {"Wichí Lhamtés Güisnay"}, ["mzi"] = {"Ixcatlán Mazatec"}, ["mzj"] = {"Manya"}, ["mzk"] = {"Nigeria Mambila"}, ["mzl"] = {"Mazatlán Mixe"}, ["mzm"] = {"Mumuye"}, ["mzn"] = {"Mazanderani"}, ["mzo"] = {"Matipuhy"}, ["mzp"] = {"Movima"}, ["mzq"] = {"Mori Atas"}, ["mzr"] = {"Marúbo"}, ["mzs"] = {"Macanese"}, ["mzt"] = {"Mintil"}, ["mzu"] = {"Inapang"}, ["mzv"] = {"Manza"}, ["mzw"] = {"Deg"}, ["mzx"] = {"Mawayana"}, ["mzy"] = {"Mozambican Sign Language"}, ["mzz"] = {"Maiadomu"}, ["naa"] = {"Namla"}, ["nab"] = {"Southern Nambikuára"}, ["nac"] = {"Narak"}, ["nae"] = {"Naka'ela"}, ["naf"] = {"Nabak"}, ["nag"] = {"Naga Pidgin"}, ["nah"] = {"Nahuatl languages"}, ["nai"] = {"North American Indian languages"}, ["naj"] = {"Nalu"}, ["nak"] = {"Nakanai"}, ["nal"] = {"Nalik"}, ["nam"] = {"Ngan'gityemerri"}, ["nan"] = {"Min Nan Chinese"}, ["nao"] = {"Naaba"}, ["nap"] = {"Neapolitan"}, ["naq"] = {"Khoekhoe", "Nama (Namibia)"}, ["nar"] = {"Iguta"}, ["nas"] = {"Naasioi"}, ["nat"] = {"Ca̱hungwa̱rya̱", "Hungworo"}, ["naw"] = {"Nawuri"}, ["nax"] = {"Nakwi"}, ["nay"] = {"Ngarrindjeri"}, ["naz"] = {"Coatepec Nahuatl"}, ["nba"] = {"Nyemba"}, ["nbb"] = {"Ndoe"}, ["nbc"] = {"Chang Naga"}, ["nbd"] = {"Ngbinda"}, ["nbe"] = {"Konyak Naga"}, ["nbg"] = {"Nagarchal"}, ["nbh"] = {"Ngamo"}, ["nbi"] = {"Mao Naga"}, ["nbj"] = {"Ngarinyman"}, ["nbk"] = {"Nake"}, ["nbm"] = {"Ngbaka Ma'bo"}, ["nbn"] = {"Kuri"}, ["nbo"] = {"Nkukoli"}, ["nbp"] = {"Nnam"}, ["nbq"] = {"Nggem"}, ["nbr"] = {"Numana"}, ["nbs"] = {"Namibian Sign Language"}, ["nbt"] = {"Na"}, ["nbu"] = {"Rongmei Naga"}, ["nbv"] = {"Ngamambo"}, ["nbw"] = {"Southern Ngbandi"}, ["nby"] = {"Ningera"}, ["nca"] = {"Iyo"}, ["ncb"] = {"Central Nicobarese"}, ["ncc"] = {"Ponam"}, ["ncd"] = {"Nachering"}, ["nce"] = {"Yale"}, ["ncf"] = {"Notsi"}, ["ncg"] = {"Nisga'a"}, ["nch"] = {"Central Huasteca Nahuatl"}, ["nci"] = {"Classical Nahuatl"}, ["ncj"] = {"Northern Puebla Nahuatl"}, ["nck"] = {"Na-kara"}, ["ncl"] = {"Michoacán Nahuatl"}, ["ncm"] = {"Nambo"}, ["ncn"] = {"Nauna"}, ["nco"] = {"Sibe"}, ["ncq"] = {"Northern Katang"}, ["ncr"] = {"Ncane"}, ["ncs"] = {"Nicaraguan Sign Language"}, ["nct"] = {"Chothe Naga"}, ["ncu"] = {"Chumburung"}, ["ncx"] = {"Central Puebla Nahuatl"}, ["ncz"] = {"Natchez"}, ["nda"] = {"Ndasa"}, ["ndb"] = {"Kenswei Nsei"}, ["ndc"] = {"Ndau"}, ["ndd"] = {"Nde-Nsele-Nta"}, ["ndf"] = {"Nadruvian"}, ["ndg"] = {"Ndengereko"}, ["ndh"] = {"Ndali"}, ["ndi"] = {"Samba Leko"}, ["ndj"] = {"Ndamba"}, ["ndk"] = {"Ndaka"}, ["ndl"] = {"Ndolo"}, ["ndm"] = {"Ndam"}, ["ndn"] = {"Ngundi"}, ["ndp"] = {"Ndo"}, ["ndq"] = {"Ndombe"}, ["ndr"] = {"Ndoola"}, ["nds"] = {"Low German", "Low Saxon"}, ["ndt"] = {"Ndunga"}, ["ndu"] = {"Dugun"}, ["ndv"] = {"Ndut"}, ["ndw"] = {"Ndobo"}, ["ndx"] = {"Nduga"}, ["ndy"] = {"Lutos"}, ["ndz"] = {"Ndogo"}, ["nea"] = {"Eastern Ngad'a"}, ["neb"] = {"Toura (Côte d'Ivoire)"}, ["nec"] = {"Nedebang"}, ["ned"] = {"Nde-Gbite"}, ["nee"] = {"Nêlêmwa-Nixumwak"}, ["nef"] = {"Nefamese"}, ["neg"] = {"Negidal"}, ["neh"] = {"Nyenkha"}, ["nei"] = {"Neo-Hittite"}, ["nej"] = {"Neko"}, ["nek"] = {"Neku"}, ["nem"] = {"Nemi"}, ["nen"] = {"Nengone"}, ["neo"] = {"Ná-Meo"}, ["neq"] = {"North Central Mixe"}, ["ner"] = {"Yahadian"}, ["nes"] = {"Bhoti Kinnauri"}, ["net"] = {"Nete"}, ["neu"] = {"Neo"}, ["nev"] = {"Nyaheun"}, ["new"] = {"Newari", "Nepal Bhasa"}, ["nex"] = {"Neme"}, ["ney"] = {"Neyo"}, ["nez"] = {"Nez Perce"}, ["nfa"] = {"Dhao"}, ["nfd"] = {"Ahwai"}, ["nfl"] = {"Ayiwo", "Äiwoo"}, ["nfr"] = {"Nafaanra"}, ["nfu"] = {"Mfumte"}, ["nga"] = {"Ngbaka"}, ["ngb"] = {"Northern Ngbandi"}, ["ngc"] = {"Ngombe (Democratic Republic of Congo)"}, ["ngd"] = {"Ngando (Central African Republic)"}, ["nge"] = {"Ngemba"}, ["ngf"] = {"Trans-New Guinea languages"}, ["ngg"] = {"Ngbaka Manza"}, ["ngh"] = {"Nǁng"}, ["ngi"] = {"Ngizim"}, ["ngj"] = {"Ngie"}, ["ngk"] = {"Dalabon"}, ["ngl"] = {"Lomwe"}, ["ngm"] = {"Ngatik Men's Creole"}, ["ngn"] = {"Ngwo"}, ["ngp"] = {"Ngulu"}, ["ngq"] = {"Ngurimi", "Ngoreme"}, ["ngr"] = {"Engdewu"}, ["ngs"] = {"Gvoko"}, ["ngt"] = {"Kriang", "Ngeq"}, ["ngu"] = {"Guerrero Nahuatl"}, ["ngv"] = {"Nagumi"}, ["ngw"] = {"Ngwaba"}, ["ngx"] = {"Nggwahyi"}, ["ngy"] = {"Tibea"}, ["ngz"] = {"Ngungwel"}, ["nha"] = {"Nhanda"}, ["nhb"] = {"Beng"}, ["nhc"] = {"Tabasco Nahuatl"}, ["nhd"] = {"Chiripá", "Ava Guaraní"}, ["nhe"] = {"Eastern Huasteca Nahuatl"}, ["nhf"] = {"Nhuwala"}, ["nhg"] = {"Tetelcingo Nahuatl"}, ["nhh"] = {"Nahari"}, ["nhi"] = {"Zacatlán-Ahuacatlán-Tepetzintla Nahuatl"}, ["nhk"] = {"Isthmus-Cosoleacaque Nahuatl"}, ["nhm"] = {"Morelos Nahuatl"}, ["nhn"] = {"Central Nahuatl"}, ["nho"] = {"Takuu"}, ["nhp"] = {"Isthmus-Pajapan Nahuatl"}, ["nhq"] = {"Huaxcaleca Nahuatl"}, ["nhr"] = {"Naro"}, ["nht"] = {"Ometepec Nahuatl"}, ["nhu"] = {"Noone"}, ["nhv"] = {"Temascaltepec Nahuatl"}, ["nhw"] = {"Western Huasteca Nahuatl"}, ["nhx"] = {"Isthmus-Mecayapan Nahuatl"}, ["nhy"] = {"Northern Oaxaca Nahuatl"}, ["nhz"] = {"Santa María La Alta Nahuatl"}, ["nia"] = {"Nias"}, ["nib"] = {"Nakame"}, ["nic"] = {"Niger-Kordofanian languages"}, ["nid"] = {"Ngandi"}, ["nie"] = {"Niellim"}, ["nif"] = {"Nek"}, ["nig"] = {"Ngalakgan"}, ["nih"] = {"Nyiha (Tanzania)"}, ["nii"] = {"Nii"}, ["nij"] = {"Ngaju"}, ["nik"] = {"Southern Nicobarese"}, ["nil"] = {"Nila"}, ["nim"] = {"Nilamba"}, ["nin"] = {"Ninzo"}, ["nio"] = {"Nganasan"}, ["niq"] = {"Nandi"}, ["nir"] = {"Nimboran"}, ["nis"] = {"Nimi"}, ["nit"] = {"Southeastern Kolami"}, ["niu"] = {"Niuean"}, ["niv"] = {"Gilyak"}, ["niw"] = {"Nimo"}, ["nix"] = {"Hema"}, ["niy"] = {"Ngiti"}, ["niz"] = {"Ningil"}, ["nja"] = {"Nzanyi"}, ["njb"] = {"Nocte Naga"}, ["njd"] = {"Ndonde Hamba"}, ["njh"] = {"Lotha Naga"}, ["nji"] = {"Gudanji"}, ["njj"] = {"Njen"}, ["njl"] = {"Njalgulgule"}, ["njm"] = {"Angami Naga"}, ["njn"] = {"Liangmai Naga"}, ["njo"] = {"Ao Naga"}, ["njr"] = {"Njerep"}, ["njs"] = {"Nisa"}, ["njt"] = {"Ndyuka-Trio Pidgin"}, ["nju"] = {"Ngadjunmaya"}, ["njx"] = {"Kunyi"}, ["njy"] = {"Njyem"}, ["njz"] = {"Nyishi"}, ["nka"] = {"Nkoya"}, ["nkb"] = {"Khoibu Naga"}, ["nkc"] = {"Nkongho"}, ["nkd"] = {"Koireng"}, ["nke"] = {"Duke"}, ["nkf"] = {"Inpui Naga"}, ["nkg"] = {"Nekgini"}, ["nkh"] = {"Khezha Naga"}, ["nki"] = {"Thangal Naga"}, ["nkj"] = {"Nakai"}, ["nkk"] = {"Nokuku"}, ["nkm"] = {"Namat"}, ["nkn"] = {"Nkangala"}, ["nko"] = {"Nkonya"}, ["nkp"] = {"Niuatoputapu"}, ["nkq"] = {"Nkami"}, ["nkr"] = {"Nukuoro"}, ["nks"] = {"North Asmat"}, ["nkt"] = {"Nyika (Tanzania)"}, ["nku"] = {"Bouna Kulango"}, ["nkv"] = {"Nyika (Malawi and Zambia)"}, ["nkw"] = {"Nkutu"}, ["nkx"] = {"Nkoroo"}, ["nkz"] = {"Nkari"}, ["nla"] = {"Ngombale"}, ["nlc"] = {"Nalca"}, ["nle"] = {"East Nyala"}, ["nlg"] = {"Gela"}, ["nli"] = {"Grangali"}, ["nlj"] = {"Nyali"}, ["nlk"] = {"Ninia Yali"}, ["nll"] = {"Nihali"}, ["nlm"] = {"Mankiyali"}, ["nlo"] = {"Ngul"}, ["nlq"] = {"Lao Naga"}, ["nlu"] = {"Nchumbulu"}, ["nlv"] = {"Orizaba Nahuatl"}, ["nlw"] = {"Walangama"}, ["nlx"] = {"Nahali"}, ["nly"] = {"Nyamal"}, ["nlz"] = {"Nalögo"}, ["nma"] = {"Maram Naga"}, ["nmb"] = {"Big Nambas", "V'ënen Taut"}, ["nmc"] = {"Ngam"}, ["nmd"] = {"Ndumu"}, ["nme"] = {"Mzieme Naga"}, ["nmf"] = {"Tangkhul Naga (India)"}, ["nmg"] = {"Kwasio"}, ["nmh"] = {"Monsang Naga"}, ["nmi"] = {"Nyam"}, ["nmj"] = {"Ngombe (Central African Republic)"}, ["nmk"] = {"Namakura"}, ["nml"] = {"Ndemli"}, ["nmm"] = {"Manangba"}, ["nmn"] = {"ǃXóõ"}, ["nmo"] = {"Moyon Naga"}, ["nmp"] = {"Nimanbur"}, ["nmq"] = {"Nambya"}, ["nmr"] = {"Nimbari"}, ["nms"] = {"Letemboi"}, ["nmt"] = {"Namonuito"}, ["nmu"] = {"Northeast Maidu"}, ["nmv"] = {"Ngamini"}, ["nmw"] = {"Nimoa", "Rifao"}, ["nmx"] = {"Nama (Papua New Guinea)"}, ["nmy"] = {"Namuyi"}, ["nmz"] = {"Nawdm"}, ["nna"] = {"Nyangumarta"}, ["nnb"] = {"Nande"}, ["nnc"] = {"Nancere"}, ["nnd"] = {"West Ambae"}, ["nne"] = {"Ngandyera"}, ["nnf"] = {"Ngaing"}, ["nng"] = {"Maring Naga"}, ["nnh"] = {"Ngiemboon"}, ["nni"] = {"North Nuaulu"}, ["nnj"] = {"Nyangatom"}, ["nnk"] = {"Nankina"}, ["nnl"] = {"Northern Rengma Naga"}, ["nnm"] = {"Namia"}, ["nnn"] = {"Ngete"}, ["nnp"] = {"Wancho Naga"}, ["nnq"] = {"Ngindo"}, ["nnr"] = {"Narungga"}, ["nnt"] = {"Nanticoke"}, ["nnu"] = {"Dwang"}, ["nnv"] = {"Nugunu (Australia)"}, ["nnw"] = {"Southern Nuni"}, ["nny"] = {"Nyangga"}, ["nnz"] = {"Nda'nda'"}, ["noa"] = {"Woun Meu"}, ["noc"] = {"Nuk"}, ["nod"] = {"Northern Thai"}, ["noe"] = {"Nimadi"}, ["nof"] = {"Nomane"}, ["nog"] = {"Nogai"}, ["noh"] = {"Nomu"}, ["noi"] = {"Noiri"}, ["noj"] = {"Nonuya"}, ["nok"] = {"Nooksack"}, ["nol"] = {"Nomlaki"}, ["nom"] = {"Nocamán"}, ["non"] = {"Old Norse"}, ["nop"] = {"Numanggang"}, ["noq"] = {"Ngongo"}, ["nos"] = {"Eastern Nisu"}, ["not"] = {"Nomatsiguenga"}, ["nou"] = {"Ewage-Notu"}, ["nov"] = {"Novial"}, ["now"] = {"Nyambo"}, ["noy"] = {"Noy"}, ["noz"] = {"Nayi"}, ["npa"] = {"Nar Phu"}, ["npb"] = {"Nupbikha"}, ["npg"] = {"Ponyo-Gongwang Naga"}, ["nph"] = {"Phom Naga"}, ["npi"] = {"Nepali (individual language)"}, ["npl"] = {"Southeastern Puebla Nahuatl"}, ["npn"] = {"Mondropolon"}, ["npo"] = {"Pochuri Naga"}, ["nps"] = {"Nipsan"}, ["npu"] = {"Puimei Naga"}, ["npx"] = {"Noipx"}, ["npy"] = {"Napu"}, ["nqg"] = {"Southern Nago"}, ["nqk"] = {"Kura Ede Nago"}, ["nql"] = {"Ngendelengo"}, ["nqm"] = {"Ndom"}, ["nqn"] = {"Nen"}, ["nqo"] = {"N'Ko", "N’Ko"}, ["nqq"] = {"Kyan-Karyaw Naga"}, ["nqt"] = {"Nteng"}, ["nqy"] = {"Akyaung Ari Naga"}, ["nra"] = {"Ngom"}, ["nrb"] = {"Nara"}, ["nrc"] = {"Noric"}, ["nre"] = {"Southern Rengma Naga"}, ["nrf"] = {"Jèrriais", "Guernésiais"}, ["nrg"] = {"Narango"}, ["nri"] = {"Chokri Naga"}, ["nrk"] = {"Ngarla"}, ["nrl"] = {"Ngarluma"}, ["nrm"] = {"Narom"}, ["nrn"] = {"Norn"}, ["nrp"] = {"North Picene"}, ["nrr"] = {"Norra", "Nora"}, ["nrt"] = {"Northern Kalapuya"}, ["nru"] = {"Narua"}, ["nrx"] = {"Ngurmbur"}, ["nrz"] = {"Lala"}, ["nsa"] = {"Sangtam Naga"}, ["nsb"] = {"Lower Nossob"}, ["nsc"] = {"Nshi"}, ["nsd"] = {"Southern Nisu"}, ["nse"] = {"Nsenga"}, ["nsf"] = {"Northwestern Nisu"}, ["nsg"] = {"Ngasa"}, ["nsh"] = {"Ngoshie"}, ["nsi"] = {"Nigerian Sign Language"}, ["nsk"] = {"Naskapi"}, ["nsl"] = {"Norwegian Sign Language"}, ["nsm"] = {"Sumi Naga"}, ["nsn"] = {"Nehan"}, ["nso"] = {"Pedi", "Northern Sotho", "Sepedi"}, ["nsp"] = {"Nepalese Sign Language"}, ["nsq"] = {"Northern Sierra Miwok"}, ["nsr"] = {"Maritime Sign Language"}, ["nss"] = {"Nali"}, ["nst"] = {"Tase Naga"}, ["nsu"] = {"Sierra Negra Nahuatl"}, ["nsv"] = {"Southwestern Nisu"}, ["nsw"] = {"Navut"}, ["nsx"] = {"Nsongo"}, ["nsy"] = {"Nasal"}, ["nsz"] = {"Nisenan"}, ["ntd"] = {"Northern Tidung"}, ["nte"] = {"Nathembo"}, ["ntg"] = {"Ngantangarra"}, ["nti"] = {"Natioro"}, ["ntj"] = {"Ngaanyatjarra"}, ["ntk"] = {"Ikoma-Nata-Isenye"}, ["ntm"] = {"Nateni"}, ["nto"] = {"Ntomba"}, ["ntp"] = {"Northern Tepehuan"}, ["ntr"] = {"Delo"}, ["ntu"] = {"Natügu"}, ["ntw"] = {"Nottoway"}, ["ntx"] = {"Tangkhul Naga (Myanmar)"}, ["nty"] = {"Mantsi"}, ["ntz"] = {"Natanzi"}, ["nua"] = {"Yuanga"}, ["nub"] = {"Nubian languages"}, ["nuc"] = {"Nukuini"}, ["nud"] = {"Ngala"}, ["nue"] = {"Ngundu"}, ["nuf"] = {"Nusu"}, ["nug"] = {"Nungali"}, ["nuh"] = {"Ndunda"}, ["nui"] = {"Ngumbi"}, ["nuj"] = {"Nyole"}, ["nuk"] = {"Nuu-chah-nulth", "Nuuchahnulth"}, ["nul"] = {"Nusa Laut"}, ["num"] = {"Niuafo'ou"}, ["nun"] = {"Anong"}, ["nuo"] = {"Nguôn"}, ["nup"] = {"Nupe-Nupe-Tako"}, ["nuq"] = {"Nukumanu"}, ["nur"] = {"Nukuria"}, ["nus"] = {"Nuer"}, ["nut"] = {"Nung (Viet Nam)"}, ["nuu"] = {"Ngbundu"}, ["nuv"] = {"Northern Nuni"}, ["nuw"] = {"Nguluwan"}, ["nux"] = {"Mehek"}, ["nuy"] = {"Nunggubuyu"}, ["nuz"] = {"Tlamacazapa Nahuatl"}, ["nvh"] = {"Nasarian"}, ["nvm"] = {"Namiae"}, ["nvo"] = {"Nyokon"}, ["nwa"] = {"Nawathinehena"}, ["nwb"] = {"Nyabwa"}, ["nwc"] = {"Classical Newari", "Classical Nepal Bhasa", "Old Newari"}, ["nwe"] = {"Ngwe"}, ["nwg"] = {"Ngayawung"}, ["nwi"] = {"Southwest Tanna"}, ["nwm"] = {"Nyamusa-Molo"}, ["nwo"] = {"Nauo"}, ["nwr"] = {"Nawaru"}, ["nwx"] = {"Middle Newar"}, ["nwy"] = {"Nottoway-Meherrin"}, ["nxa"] = {"Nauete"}, ["nxd"] = {"Ngando (Democratic Republic of Congo)"}, ["nxe"] = {"Nage"}, ["nxg"] = {"Ngad'a"}, ["nxi"] = {"Nindi"}, ["nxk"] = {"Koki Naga"}, ["nxl"] = {"South Nuaulu"}, ["nxm"] = {"Numidian"}, ["nxn"] = {"Ngawun"}, ["nxo"] = {"Ndambomo"}, ["nxq"] = {"Naxi"}, ["nxr"] = {"Ninggerum"}, ["nxx"] = {"Nafri"}, ["nyb"] = {"Nyangbo"}, ["nyc"] = {"Nyanga-li"}, ["nyd"] = {"Nyore", "Olunyole"}, ["nye"] = {"Nyengo"}, ["nyf"] = {"Giryama", "Kigiryama"}, ["nyg"] = {"Nyindu"}, ["nyh"] = {"Nyikina"}, ["nyi"] = {"Ama (Sudan)"}, ["nyj"] = {"Nyanga"}, ["nyk"] = {"Nyaneka"}, ["nyl"] = {"Nyeu"}, ["nym"] = {"Nyamwezi"}, ["nyn"] = {"Nyankole"}, ["nyo"] = {"Nyoro"}, ["nyp"] = {"Nyang'i"}, ["nyq"] = {"Nayini"}, ["nyr"] = {"Nyiha (Malawi)"}, ["nys"] = {"Nyungar"}, ["nyt"] = {"Nyawaygi"}, ["nyu"] = {"Nyungwe"}, ["nyv"] = {"Nyulnyul"}, ["nyw"] = {"Nyaw"}, ["nyx"] = {"Nganyaywana"}, ["nyy"] = {"Nyakyusa-Ngonde"}, ["nza"] = {"Tigon Mbembe"}, ["nzb"] = {"Njebi"}, ["nzd"] = {"Nzadi"}, ["nzi"] = {"Nzima"}, ["nzk"] = {"Nzakara"}, ["nzm"] = {"Zeme Naga"}, ["nzs"] = {"New Zealand Sign Language"}, ["nzu"] = {"Teke-Nzikou"}, ["nzy"] = {"Nzakambay"}, ["nzz"] = {"Nanga Dama Dogon"}, ["oaa"] = {"Orok"}, ["oac"] = {"Oroch"}, ["oar"] = {"Old Aramaic (up to 700 BCE)", "Ancient Aramaic (up to 700 BCE)"}, ["oav"] = {"Old Avar"}, ["obi"] = {"Obispeño"}, ["obk"] = {"Southern Bontok"}, ["obl"] = {"Oblo"}, ["obm"] = {"Moabite"}, ["obo"] = {"Obo Manobo"}, ["obr"] = {"Old Burmese"}, ["obt"] = {"Old Breton"}, ["obu"] = {"Obulom"}, ["oca"] = {"Ocaina"}, ["och"] = {"Old Chinese"}, ["ocm"] = {"Old Cham"}, ["oco"] = {"Old Cornish"}, ["ocu"] = {"Atzingo Matlatzinca"}, ["oda"] = {"Odut"}, ["odk"] = {"Od"}, ["odt"] = {"Old Dutch"}, ["odu"] = {"Odual"}, ["ofo"] = {"Ofo"}, ["ofs"] = {"Old Frisian"}, ["ofu"] = {"Efutop"}, ["ogb"] = {"Ogbia"}, ["ogc"] = {"Ogbah"}, ["oge"] = {"Old Georgian"}, ["ogg"] = {"Ogbogolo"}, ["ogo"] = {"Khana"}, ["ogu"] = {"Ogbronuagum"}, ["oht"] = {"Old Hittite"}, ["ohu"] = {"Old Hungarian"}, ["oia"] = {"Oirata"}, ["oin"] = {"Inebu One"}, ["ojb"] = {"Northwestern Ojibwa"}, ["ojc"] = {"Central Ojibwa"}, ["ojg"] = {"Eastern Ojibwa"}, ["ojp"] = {"Old Japanese"}, ["ojs"] = {"Severn Ojibwa"}, ["ojv"] = {"Ontong Java"}, ["ojw"] = {"Western Ojibwa"}, ["oka"] = {"Okanagan"}, ["okb"] = {"Okobo"}, ["okc"] = {"Kobo"}, ["okd"] = {"Okodia"}, ["oke"] = {"Okpe (Southwestern Edo)"}, ["okg"] = {"Koko Babangk"}, ["okh"] = {"Koresh-e Rostam"}, ["oki"] = {"Okiek"}, ["okj"] = {"Oko-Juwoi"}, ["okk"] = {"Kwamtim One"}, ["okl"] = {"Old Kentish Sign Language"}, ["okm"] = {"Middle Korean (10th-16th cent.)"}, ["okn"] = {"Oki-No-Erabu"}, ["oko"] = {"Old Korean (3rd-9th cent.)"}, ["okr"] = {"Kirike"}, ["oks"] = {"Oko-Eni-Osayen"}, ["oku"] = {"Oku"}, ["okv"] = {"Orokaiva"}, ["okx"] = {"Okpe (Northwestern Edo)"}, ["okz"] = {"Old Khmer"}, ["ola"] = {"Walungge"}, ["old"] = {"Mochi"}, ["ole"] = {"Olekha"}, ["olk"] = {"Olkol"}, ["olm"] = {"Oloma"}, ["olo"] = {"Livvi"}, ["olr"] = {"Olrat"}, ["olt"] = {"Old Lithuanian"}, ["olu"] = {"Kuvale"}, ["oma"] = {"Omaha-Ponca"}, ["omb"] = {"East Ambae"}, ["omc"] = {"Mochica"}, ["omg"] = {"Omagua"}, ["omi"] = {"Omi"}, ["omk"] = {"Omok"}, ["oml"] = {"Ombo"}, ["omn"] = {"Minoan"}, ["omo"] = {"Utarmbung"}, ["omp"] = {"Old Manipuri"}, ["omq"] = {"Oto-Manguean languages"}, ["omr"] = {"Old Marathi"}, ["omt"] = {"Omotik"}, ["omu"] = {"Omurano"}, ["omv"] = {"Omotic languages"}, ["omw"] = {"South Tairora"}, ["omx"] = {"Old Mon"}, ["omy"] = {"Old Malay"}, ["ona"] = {"Ona"}, ["onb"] = {"Lingao"}, ["one"] = {"Oneida"}, ["ong"] = {"Olo"}, ["oni"] = {"Onin"}, ["onj"] = {"Onjob"}, ["onk"] = {"Kabore One"}, ["onn"] = {"Onobasulu"}, ["ono"] = {"Onondaga"}, ["onp"] = {"Sartang"}, ["onr"] = {"Northern One"}, ["ons"] = {"Ono"}, ["ont"] = {"Ontenu"}, ["onu"] = {"Unua"}, ["onw"] = {"Old Nubian"}, ["onx"] = {"Onin Based Pidgin"}, ["ood"] = {"Tohono O'odham"}, ["oog"] = {"Ong"}, ["oon"] = {"Önge"}, ["oor"] = {"Oorlams"}, ["oos"] = {"Old Ossetic"}, ["opa"] = {"Okpamheri"}, ["opk"] = {"Kopkaka"}, ["opm"] = {"Oksapmin"}, ["opo"] = {"Opao"}, ["opt"] = {"Opata"}, ["opy"] = {"Ofayé"}, ["ora"] = {"Oroha"}, ["orc"] = {"Orma"}, ["ore"] = {"Orejón"}, ["org"] = {"Oring"}, ["orh"] = {"Oroqen"}, ["orn"] = {"Orang Kanaq"}, ["oro"] = {"Orokolo"}, ["orr"] = {"Oruma"}, ["ors"] = {"Orang Seletar"}, ["ort"] = {"Adivasi Oriya"}, ["oru"] = {"Ormuri"}, ["orv"] = {"Old Russian"}, ["orw"] = {"Oro Win"}, ["orx"] = {"Oro"}, ["ory"] = {"Odia (individual language)", "Oriya (individual language)"}, ["orz"] = {"Ormu"}, ["osa"] = {"Osage"}, ["osc"] = {"Oscan"}, ["osi"] = {"Osing"}, ["osn"] = {"Old Sundanese"}, ["oso"] = {"Ososo"}, ["osp"] = {"Old Spanish"}, ["ost"] = {"Osatu"}, ["osu"] = {"Southern One"}, ["osx"] = {"Old Saxon"}, ["ota"] = {"Ottoman Turkish (1500-1928)"}, ["otb"] = {"Old Tibetan"}, ["otd"] = {"Ot Danum"}, ["ote"] = {"Mezquital Otomi"}, ["oti"] = {"Oti"}, ["otk"] = {"Old Turkish"}, ["otl"] = {"Tilapa Otomi"}, ["otm"] = {"Eastern Highland Otomi"}, ["otn"] = {"Tenango Otomi"}, ["oto"] = {"Otomian languages"}, ["otq"] = {"Querétaro Otomi"}, ["otr"] = {"Otoro"}, ["ots"] = {"Estado de México Otomi"}, ["ott"] = {"Temoaya Otomi"}, ["otu"] = {"Otuke"}, ["otw"] = {"Ottawa"}, ["otx"] = {"Texcatepec Otomi"}, ["oty"] = {"Old Tamil"}, ["otz"] = {"Ixtenco Otomi"}, ["oua"] = {"Tagargrent"}, ["oub"] = {"Glio-Oubi"}, ["oue"] = {"Oune"}, ["oui"] = {"Old Uighur"}, ["oum"] = {"Ouma"}, ["ovd"] = {"Elfdalian", "Övdalian"}, ["owi"] = {"Owiniga"}, ["owl"] = {"Old Welsh"}, ["oyb"] = {"Oy"}, ["oyd"] = {"Oyda"}, ["oym"] = {"Wayampi"}, ["oyy"] = {"Oya'oya"}, ["ozm"] = {"Koonzime"}, ["paa"] = {"Papuan languages"}, ["pab"] = {"Parecís"}, ["pac"] = {"Pacoh"}, ["pad"] = {"Paumarí"}, ["pae"] = {"Pagibete"}, ["paf"] = {"Paranawát"}, ["pag"] = {"Pangasinan"}, ["pah"] = {"Tenharim"}, ["pai"] = {"Pe"}, ["pak"] = {"Parakanã"}, ["pal"] = {"Pahlavi"}, ["pam"] = {"Pampanga", "Kapampangan"}, ["pao"] = {"Northern Paiute"}, ["pap"] = {"Papiamento"}, ["paq"] = {"Parya"}, ["par"] = {"Panamint", "Timbisha"}, ["pas"] = {"Papasena"}, ["pau"] = {"Palauan"}, ["pav"] = {"Pakaásnovos"}, ["paw"] = {"Pawnee"}, ["pax"] = {"Pankararé"}, ["pay"] = {"Pech"}, ["paz"] = {"Pankararú"}, ["pbb"] = {"Páez"}, ["pbc"] = {"Patamona"}, ["pbe"] = {"Mezontla Popoloca"}, ["pbf"] = {"Coyotepec Popoloca"}, ["pbg"] = {"Paraujano"}, ["pbh"] = {"E'ñapa Woromaipu"}, ["pbi"] = {"Parkwa"}, ["pbl"] = {"Mak (Nigeria)"}, ["pbm"] = {"Puebla Mazatec"}, ["pbn"] = {"Kpasam"}, ["pbo"] = {"Papel"}, ["pbp"] = {"Badyara"}, ["pbr"] = {"Pangwa"}, ["pbs"] = {"Central Pame"}, ["pbt"] = {"Southern Pashto"}, ["pbu"] = {"Northern Pashto"}, ["pbv"] = {"Pnar"}, ["pby"] = {"Pyu (Papua New Guinea)"}, ["pca"] = {"Santa Inés Ahuatempan Popoloca"}, ["pcb"] = {"Pear"}, ["pcc"] = {"Bouyei"}, ["pcd"] = {"Picard"}, ["pce"] = {"Ruching Palaung"}, ["pcf"] = {"Paliyan"}, ["pcg"] = {"Paniya"}, ["pch"] = {"Pardhan"}, ["pci"] = {"Duruwa"}, ["pcj"] = {"Parenga"}, ["pck"] = {"Paite Chin"}, ["pcl"] = {"Pardhi"}, ["pcm"] = {"Nigerian Pidgin"}, ["pcn"] = {"Piti"}, ["pcp"] = {"Pacahuara"}, ["pcw"] = {"Pyapun"}, ["pda"] = {"Anam"}, ["pdc"] = {"Pennsylvania German"}, ["pdi"] = {"Pa Di"}, ["pdn"] = {"Podena", "Fedan"}, ["pdo"] = {"Padoe"}, ["pdt"] = {"Plautdietsch"}, ["pdu"] = {"Kayan"}, ["pea"] = {"Peranakan Indonesian"}, ["peb"] = {"Eastern Pomo"}, ["ped"] = {"Mala (Papua New Guinea)"}, ["pee"] = {"Taje"}, ["pef"] = {"Northeastern Pomo"}, ["peg"] = {"Pengo"}, ["peh"] = {"Bonan"}, ["pei"] = {"Chichimeca-Jonaz"}, ["pej"] = {"Northern Pomo"}, ["pek"] = {"Penchal"}, ["pel"] = {"Pekal"}, ["pem"] = {"Phende"}, ["peo"] = {"Old Persian (ca. 600-400 B.C.)"}, ["pep"] = {"Kunja"}, ["peq"] = {"Southern Pomo"}, ["pes"] = {"Iranian Persian"}, ["pev"] = {"Pémono"}, ["pex"] = {"Petats"}, ["pey"] = {"Petjo"}, ["pez"] = {"Eastern Penan"}, ["pfa"] = {"Pááfang"}, ["pfe"] = {"Pere"}, ["pfl"] = {"Pfaelzisch"}, ["pga"] = {"Sudanese Creole Arabic"}, ["pgd"] = {"Gāndhārī"}, ["pgg"] = {"Pangwali"}, ["pgi"] = {"Pagi"}, ["pgk"] = {"Rerep"}, ["pgl"] = {"Primitive Irish"}, ["pgn"] = {"Paelignian"}, ["pgs"] = {"Pangseng"}, ["pgu"] = {"Pagu"}, ["pgz"] = {"Papua New Guinean Sign Language"}, ["pha"] = {"Pa-Hng"}, ["phd"] = {"Phudagi"}, ["phg"] = {"Phuong"}, ["phh"] = {"Phukha"}, ["phi"] = {"Philippine languages"}, ["phk"] = {"Phake"}, ["phl"] = {"Phalura", "Palula"}, ["phm"] = {"Phimbi"}, ["phn"] = {"Phoenician"}, ["pho"] = {"Phunoi"}, ["phq"] = {"Phana'"}, ["phr"] = {"Pahari-Potwari"}, ["pht"] = {"Phu Thai"}, ["phu"] = {"Phuan"}, ["phv"] = {"Pahlavani"}, ["phw"] = {"Phangduwali"}, ["pia"] = {"Pima Bajo"}, ["pib"] = {"Yine"}, ["pic"] = {"Pinji"}, ["pid"] = {"Piaroa"}, ["pie"] = {"Piro"}, ["pif"] = {"Pingelapese"}, ["pig"] = {"Pisabo"}, ["pih"] = {"Pitcairn-Norfolk"}, ["pii"] = {"Pini"}, ["pij"] = {"Pijao"}, ["pil"] = {"Yom"}, ["pim"] = {"Powhatan"}, ["pin"] = {"Piame"}, ["pio"] = {"Piapoco"}, ["pip"] = {"Pero"}, ["pir"] = {"Piratapuyo"}, ["pis"] = {"Pijin"}, ["pit"] = {"Pitta Pitta"}, ["piu"] = {"Pintupi-Luritja"}, ["piv"] = {"Pileni", "Vaeakau-Taumako"}, ["piw"] = {"Pimbwe"}, ["pix"] = {"Piu"}, ["piy"] = {"Piya-Kwonci"}, ["piz"] = {"Pije"}, ["pjt"] = {"Pitjantjatjara"}, ["pka"] = {"Ardhamāgadhī Prākrit"}, ["pkb"] = {"Pokomo", "Kipfokomo"}, ["pkc"] = {"Paekche"}, ["pkg"] = {"Pak-Tong"}, ["pkh"] = {"Pankhu"}, ["pkn"] = {"Pakanha"}, ["pko"] = {"Pökoot"}, ["pkp"] = {"Pukapuka"}, ["pkr"] = {"Attapady Kurumba"}, ["pks"] = {"Pakistan Sign Language"}, ["pkt"] = {"Maleng"}, ["pku"] = {"Paku"}, ["pla"] = {"Miani"}, ["plb"] = {"Polonombauk"}, ["plc"] = {"Central Palawano"}, ["pld"] = {"Polari"}, ["ple"] = {"Palu'e"}, ["plf"] = {"Central Malayo-Polynesian languages"}, ["plg"] = {"Pilagá"}, ["plh"] = {"Paulohi"}, ["plj"] = {"Polci"}, ["plk"] = {"Kohistani Shina"}, ["pll"] = {"Shwe Palaung"}, ["pln"] = {"Palenquero"}, ["plo"] = {"Oluta Popoluca"}, ["plq"] = {"Palaic"}, ["plr"] = {"Palaka Senoufo"}, ["pls"] = {"San Marcos Tlacoyalco Popoloca", "San Marcos Tlalcoyalco Popoloca"}, ["plt"] = {"Plateau Malagasy"}, ["plu"] = {"Palikúr"}, ["plv"] = {"Southwest Palawano"}, ["plw"] = {"Brooke's Point Palawano"}, ["ply"] = {"Bolyu"}, ["plz"] = {"Paluan"}, ["pma"] = {"Paama"}, ["pmb"] = {"Pambia"}, ["pmd"] = {"Pallanganmiddang"}, ["pme"] = {"Pwaamei"}, ["pmf"] = {"Pamona"}, ["pmh"] = {"Māhārāṣṭri Prākrit"}, ["pmi"] = {"Northern Pumi"}, ["pmj"] = {"Southern Pumi"}, ["pmk"] = {"Pamlico"}, ["pml"] = {"Lingua Franca"}, ["pmm"] = {"Pomo"}, ["pmn"] = {"Pam"}, ["pmo"] = {"Pom"}, ["pmq"] = {"Northern Pame"}, ["pmr"] = {"Paynamar"}, ["pms"] = {"Piemontese"}, ["pmt"] = {"Tuamotuan"}, ["pmw"] = {"Plains Miwok"}, ["pmx"] = {"Poumei Naga"}, ["pmy"] = {"Papuan Malay"}, ["pmz"] = {"Southern Pame"}, ["pna"] = {"Punan Bah-Biau"}, ["pnb"] = {"Western Panjabi"}, ["pnc"] = {"Pannei"}, ["pnd"] = {"Mpinda"}, ["pne"] = {"Western Penan"}, ["png"] = {"Pangu", "Pongu"}, ["pnh"] = {"Penrhyn"}, ["pni"] = {"Aoheng"}, ["pnj"] = {"Pinjarup"}, ["pnk"] = {"Paunaka"}, ["pnl"] = {"Paleni"}, ["pnm"] = {"Punan Batu 1"}, ["pnn"] = {"Pinai-Hagahai"}, ["pno"] = {"Panobo"}, ["pnp"] = {"Pancana"}, ["pnq"] = {"Pana (Burkina Faso)"}, ["pnr"] = {"Panim"}, ["pns"] = {"Ponosakan"}, ["pnt"] = {"Pontic"}, ["pnu"] = {"Jiongnai Bunu"}, ["pnv"] = {"Pinigura"}, ["pnw"] = {"Banyjima", "Panytyima"}, ["pnx"] = {"Phong-Kniang"}, ["pny"] = {"Pinyin"}, ["pnz"] = {"Pana (Central African Republic)"}, ["poc"] = {"Poqomam"}, ["poe"] = {"San Juan Atzingo Popoloca"}, ["pof"] = {"Poke"}, ["pog"] = {"Potiguára"}, ["poh"] = {"Poqomchi'"}, ["poi"] = {"Highland Popoluca"}, ["pok"] = {"Pokangá"}, ["pom"] = {"Southeastern Pomo"}, ["pon"] = {"Pohnpeian"}, ["poo"] = {"Central Pomo"}, ["pop"] = {"Pwapwâ"}, ["poq"] = {"Texistepec Popoluca"}, ["pos"] = {"Sayula Popoluca"}, ["pot"] = {"Potawatomi"}, ["pov"] = {"Upper Guinea Crioulo"}, ["pow"] = {"San Felipe Otlaltepec Popoloca"}, ["pox"] = {"Polabian"}, ["poy"] = {"Pogolo"}, ["poz"] = {"Malayo-Polynesian languages"}, ["ppe"] = {"Papi"}, ["ppi"] = {"Paipai"}, ["ppk"] = {"Uma"}, ["ppl"] = {"Pipil", "Nicarao"}, ["ppm"] = {"Papuma"}, ["ppn"] = {"Papapana"}, ["ppo"] = {"Folopa"}, ["ppp"] = {"Pelende"}, ["ppq"] = {"Pei"}, ["pps"] = {"San Luís Temalacayuca Popoloca"}, ["ppt"] = {"Pare"}, ["ppu"] = {"Papora"}, ["pqa"] = {"Pa'a"}, ["pqe"] = {"Eastern Malayo-Polynesian languages"}, ["pqm"] = {"Malecite-Passamaquoddy"}, ["pqw"] = {"Western Malayo-Polynesian languages"}, ["pra"] = {"Prakrit languages"}, ["prc"] = {"Parachi"}, ["prd"] = {"Parsi-Dari"}, ["pre"] = {"Principense"}, ["prf"] = {"Paranan"}, ["prg"] = {"Prussian"}, ["prh"] = {"Porohanon"}, ["pri"] = {"Paicî"}, ["prk"] = {"Parauk"}, ["prl"] = {"Peruvian Sign Language"}, ["prm"] = {"Kibiri"}, ["prn"] = {"Prasuni"}, ["pro"] = {"Old Provençal (to 1500)", "Old Occitan (to 1500)"}, ["prp"] = {"Parsi"}, ["prq"] = {"Ashéninka Perené"}, ["prr"] = {"Puri"}, ["prs"] = {"Dari", "Afghan Persian"}, ["prt"] = {"Phai"}, ["pru"] = {"Puragi"}, ["prw"] = {"Parawen"}, ["prx"] = {"Purik"}, ["prz"] = {"Providencia Sign Language"}, ["psa"] = {"Asue Awyu"}, ["psc"] = {"Persian Sign Language"}, ["psd"] = {"Plains Indian Sign Language"}, ["pse"] = {"Central Malay"}, ["psg"] = {"Penang Sign Language"}, ["psh"] = {"Southwest Pashai", "Southwest Pashayi"}, ["psi"] = {"Southeast Pashai", "Southeast Pashayi"}, ["psl"] = {"Puerto Rican Sign Language"}, ["psm"] = {"Pauserna"}, ["psn"] = {"Panasuan"}, ["pso"] = {"Polish Sign Language"}, ["psp"] = {"Philippine Sign Language"}, ["psq"] = {"Pasi"}, ["psr"] = {"Portuguese Sign Language"}, ["pss"] = {"Kaulong"}, ["pst"] = {"Central Pashto"}, ["psu"] = {"Sauraseni Prākrit"}, ["psw"] = {"Port Sandwich"}, ["psy"] = {"Piscataway"}, ["pta"] = {"Pai Tavytera"}, ["pth"] = {"Pataxó Hã-Ha-Hãe"}, ["pti"] = {"Pindiini", "Wangkatha"}, ["ptn"] = {"Patani"}, ["pto"] = {"Zo'é"}, ["ptp"] = {"Patep"}, ["ptq"] = {"Pattapu"}, ["ptr"] = {"Piamatsina"}, ["ptt"] = {"Enrekang"}, ["ptu"] = {"Bambam"}, ["ptv"] = {"Port Vato"}, ["ptw"] = {"Pentlatch"}, ["pty"] = {"Pathiya"}, ["pua"] = {"Western Highland Purepecha"}, ["pub"] = {"Purum"}, ["puc"] = {"Punan Merap"}, ["pud"] = {"Punan Aput"}, ["pue"] = {"Puelche"}, ["puf"] = {"Punan Merah"}, ["pug"] = {"Phuie"}, ["pui"] = {"Puinave"}, ["puj"] = {"Punan Tubu"}, ["pum"] = {"Puma"}, ["puo"] = {"Puoc"}, ["pup"] = {"Pulabu"}, ["puq"] = {"Puquina"}, ["pur"] = {"Puruborá"}, ["put"] = {"Putoh"}, ["puu"] = {"Punu"}, ["puw"] = {"Puluwatese"}, ["pux"] = {"Puare"}, ["puy"] = {"Purisimeño"}, ["pwa"] = {"Pawaia"}, ["pwb"] = {"Panawa"}, ["pwg"] = {"Gapapaiwa"}, ["pwi"] = {"Patwin"}, ["pwm"] = {"Molbog"}, ["pwn"] = {"Paiwan"}, ["pwo"] = {"Pwo Western Karen"}, ["pwr"] = {"Powari"}, ["pww"] = {"Pwo Northern Karen"}, ["pxm"] = {"Quetzaltepec Mixe"}, ["pye"] = {"Pye Krumen"}, ["pym"] = {"Fyam"}, ["pyn"] = {"Poyanáwa"}, ["pys"] = {"Paraguayan Sign Language", "Lengua de Señas del Paraguay"}, ["pyu"] = {"Puyuma"}, ["pyx"] = {"Pyu (Myanmar)"}, ["pyy"] = {"Pyen"}, ["pzn"] = {"Para Naga"}, ["qua"] = {"Quapaw"}, ["qub"] = {"Huallaga Huánuco Quechua"}, ["quc"] = {"K'iche'", "Quiché"}, ["qud"] = {"Calderón Highland Quichua"}, ["quf"] = {"Lambayeque Quechua"}, ["qug"] = {"Chimborazo Highland Quichua"}, ["quh"] = {"South Bolivian Quechua"}, ["qui"] = {"Quileute"}, ["quk"] = {"Chachapoyas Quechua"}, ["qul"] = {"North Bolivian Quechua"}, ["qum"] = {"Sipacapense"}, ["qun"] = {"Quinault"}, ["qup"] = {"Southern Pastaza Quechua"}, ["quq"] = {"Quinqui"}, ["qur"] = {"Yanahuanca Pasco Quechua"}, ["qus"] = {"Santiago del Estero Quichua"}, ["quv"] = {"Sacapulteco"}, ["quw"] = {"Tena Lowland Quichua"}, ["qux"] = {"Yauyos Quechua"}, ["quy"] = {"Ayacucho Quechua"}, ["quz"] = {"Cusco Quechua"}, ["qva"] = {"Ambo-Pasco Quechua"}, ["qvc"] = {"Cajamarca Quechua"}, ["qve"] = {"Eastern Apurímac Quechua"}, ["qvh"] = {"Huamalíes-Dos de Mayo Huánuco Quechua"}, ["qvi"] = {"Imbabura Highland Quichua"}, ["qvj"] = {"Loja Highland Quichua"}, ["qvl"] = {"Cajatambo North Lima Quechua"}, ["qvm"] = {"Margos-Yarowilca-Lauricocha Quechua"}, ["qvn"] = {"North Junín Quechua"}, ["qvo"] = {"Napo Lowland Quechua"}, ["qvp"] = {"Pacaraos Quechua"}, ["qvs"] = {"San Martín Quechua"}, ["qvw"] = {"Huaylla Wanca Quechua"}, ["qvy"] = {"Queyu"}, ["qvz"] = {"Northern Pastaza Quichua"}, ["qwa"] = {"Corongo Ancash Quechua"}, ["qwc"] = {"Classical Quechua"}, ["qwe"] = {"Quechuan (family)"}, ["qwh"] = {"Huaylas Ancash Quechua"}, ["qwm"] = {"Kuman (Russia)"}, ["qws"] = {"Sihuas Ancash Quechua"}, ["qwt"] = {"Kwalhioqua-Tlatskanai"}, ["qxa"] = {"Chiquián Ancash Quechua"}, ["qxc"] = {"Chincha Quechua"}, ["qxh"] = {"Panao Huánuco Quechua"}, ["qxl"] = {"Salasaca Highland Quichua"}, ["qxn"] = {"Northern Conchucos Ancash Quechua"}, ["qxo"] = {"Southern Conchucos Ancash Quechua"}, ["qxp"] = {"Puno Quechua"}, ["qxq"] = {"Qashqa'i"}, ["qxr"] = {"Cañar Highland Quichua"}, ["qxs"] = {"Southern Qiang"}, ["qxt"] = {"Santa Ana de Tusi Pasco Quechua"}, ["qxu"] = {"Arequipa-La Unión Quechua"}, ["qxw"] = {"Jauja Wanca Quechua"}, ["qya"] = {"Quenya"}, ["qyp"] = {"Quiripi"}, ["raa"] = {"Dungmali"}, ["rab"] = {"Camling"}, ["rac"] = {"Rasawa"}, ["rad"] = {"Rade"}, ["raf"] = {"Western Meohang"}, ["rag"] = {"Logooli", "Lulogooli"}, ["rah"] = {"Rabha"}, ["rai"] = {"Ramoaaina"}, ["raj"] = {"Rajasthani"}, ["rak"] = {"Tulu-Bohuai"}, ["ral"] = {"Ralte"}, ["ram"] = {"Canela"}, ["ran"] = {"Riantana"}, ["rao"] = {"Rao"}, ["rap"] = {"Rapanui"}, ["raq"] = {"Saam"}, ["rar"] = {"Rarotongan", "Cook Islands Maori"}, ["ras"] = {"Tegali"}, ["rat"] = {"Razajerdi"}, ["rau"] = {"Raute"}, ["rav"] = {"Sampang"}, ["raw"] = {"Rawang"}, ["rax"] = {"Rang"}, ["ray"] = {"Rapa"}, ["raz"] = {"Rahambuu"}, ["rbb"] = {"Rumai Palaung"}, ["rbk"] = {"Northern Bontok"}, ["rbl"] = {"Miraya Bikol"}, ["rbp"] = {"Barababaraba"}, ["rcf"] = {"Réunion Creole French"}, ["rdb"] = {"Rudbari"}, ["rea"] = {"Rerau"}, ["reb"] = {"Rembong"}, ["ree"] = {"Rejang Kayan"}, ["reg"] = {"Kara (Tanzania)"}, ["rei"] = {"Reli"}, ["rej"] = {"Rejang"}, ["rel"] = {"Rendille"}, ["rem"] = {"Remo"}, ["ren"] = {"Rengao"}, ["rer"] = {"Rer Bare"}, ["res"] = {"Reshe"}, ["ret"] = {"Retta"}, ["rey"] = {"Reyesano"}, ["rga"] = {"Roria"}, ["rge"] = {"Romano-Greek"}, ["rgk"] = {"Rangkas"}, ["rgn"] = {"Romagnol"}, ["rgr"] = {"Resígaro"}, ["rgs"] = {"Southern Roglai"}, ["rgu"] = {"Ringgou"}, ["rhg"] = {"Rohingya"}, ["rhp"] = {"Yahang"}, ["ria"] = {"Riang (India)"}, ["rif"] = {"Tarifit"}, ["ril"] = {"Riang Lang", "Riang (Myanmar)"}, ["rim"] = {"Nyaturu"}, ["rin"] = {"Nungu"}, ["rir"] = {"Ribun"}, ["rit"] = {"Ritharrngu"}, ["riu"] = {"Riung"}, ["rjg"] = {"Rajong"}, ["rji"] = {"Raji"}, ["rjs"] = {"Rajbanshi"}, ["rka"] = {"Kraol"}, ["rkb"] = {"Rikbaktsa"}, ["rkh"] = {"Rakahanga-Manihiki"}, ["rki"] = {"Rakhine"}, ["rkm"] = {"Marka"}, ["rkt"] = {"Rangpuri", "Kamta"}, ["rkw"] = {"Arakwal"}, ["rma"] = {"Rama"}, ["rmb"] = {"Rembarrnga"}, ["rmc"] = {"Carpathian Romani"}, ["rmd"] = {"Traveller Danish"}, ["rme"] = {"Angloromani"}, ["rmf"] = {"Kalo Finnish Romani"}, ["rmg"] = {"Traveller Norwegian"}, ["rmh"] = {"Murkim"}, ["rmi"] = {"Lomavren"}, ["rmk"] = {"Romkun"}, ["rml"] = {"Baltic Romani"}, ["rmm"] = {"Roma"}, ["rmn"] = {"Balkan Romani"}, ["rmo"] = {"Sinte Romani"}, ["rmp"] = {"Rempi"}, ["rmq"] = {"Caló"}, ["rms"] = {"Romanian Sign Language"}, ["rmt"] = {"Domari"}, ["rmu"] = {"Tavringer Romani"}, ["rmv"] = {"Romanova"}, ["rmw"] = {"Welsh Romani"}, ["rmx"] = {"Romam"}, ["rmy"] = {"Vlax Romani"}, ["rmz"] = {"Marma"}, ["rnd"] = {"Ruund"}, ["rng"] = {"Ronga"}, ["rnl"] = {"Ranglong"}, ["rnn"] = {"Roon"}, ["rnp"] = {"Rongpo"}, ["rnr"] = {"Nari Nari"}, ["rnw"] = {"Rungwa"}, ["roa"] = {"Romance languages"}, ["rob"] = {"Tae'"}, ["roc"] = {"Cacgia Roglai"}, ["rod"] = {"Rogo"}, ["roe"] = {"Ronji"}, ["rof"] = {"Rombo"}, ["rog"] = {"Northern Roglai"}, ["rol"] = {"Romblomanon"}, ["rom"] = {"Romany"}, ["roo"] = {"Rotokas"}, ["rop"] = {"Kriol"}, ["ror"] = {"Rongga"}, ["rou"] = {"Runga"}, ["row"] = {"Dela-Oenale"}, ["rpn"] = {"Repanbitip"}, ["rpt"] = {"Rapting"}, ["rri"] = {"Ririo"}, ["rro"] = {"Waima"}, ["rrt"] = {"Arritinngithigh"}, ["rsb"] = {"Romano-Serbian"}, ["rsl"] = {"Russian Sign Language"}, ["rsm"] = {"Miriwoong Sign Language"}, ["rtc"] = {"Rungtu Chin"}, ["rth"] = {"Ratahan"}, ["rtm"] = {"Rotuman"}, ["rts"] = {"Yurats"}, ["rtw"] = {"Rathawi"}, ["rub"] = {"Gungu"}, ["ruc"] = {"Ruuli"}, ["rue"] = {"Rusyn"}, ["ruf"] = {"Luguru"}, ["rug"] = {"Roviana"}, ["ruh"] = {"Ruga"}, ["rui"] = {"Rufiji"}, ["ruk"] = {"Che"}, ["ruo"] = {"Istro Romanian"}, ["rup"] = {"Macedo-Romanian", "Aromanian", "Arumanian"}, ["ruq"] = {"Megleno Romanian"}, ["rut"] = {"Rutul"}, ["ruu"] = {"Lanas Lobu"}, ["ruy"] = {"Mala (Nigeria)"}, ["ruz"] = {"Ruma"}, ["rwa"] = {"Rawo"}, ["rwk"] = {"Rwa"}, ["rwl"] = {"Ruwila"}, ["rwm"] = {"Amba (Uganda)"}, ["rwo"] = {"Rawa"}, ["rwr"] = {"Marwari (India)"}, ["rxd"] = {"Ngardi"}, ["rxw"] = {"Karuwali", "Garuwali"}, ["ryn"] = {"Northern Amami-Oshima"}, ["rys"] = {"Yaeyama"}, ["ryu"] = {"Central Okinawan"}, ["rzh"] = {"Rāziḥī"}, ["saa"] = {"Saba"}, ["sab"] = {"Buglere"}, ["sac"] = {"Meskwaki"}, ["sad"] = {"Sandawe"}, ["sae"] = {"Sabanê"}, ["saf"] = {"Safaliba"}, ["sah"] = {"Yakut"}, ["sai"] = {"South American Indian languages"}, ["saj"] = {"Sahu"}, ["sak"] = {"Sake"}, ["sal"] = {"Salishan languages"}, ["sam"] = {"Samaritan Aramaic"}, ["sao"] = {"Sause"}, ["saq"] = {"Samburu"}, ["sar"] = {"Saraveca"}, ["sas"] = {"Sasak"}, ["sat"] = {"Santali"}, ["sau"] = {"Saleman"}, ["sav"] = {"Saafi-Saafi"}, ["saw"] = {"Sawi"}, ["sax"] = {"Sa"}, ["say"] = {"Saya"}, ["saz"] = {"Saurashtra"}, ["sba"] = {"Ngambay"}, ["sbb"] = {"Simbo"}, ["sbc"] = {"Kele (Papua New Guinea)"}, ["sbd"] = {"Southern Samo"}, ["sbe"] = {"Saliba"}, ["sbf"] = {"Chabu", "Shabo"}, ["sbg"] = {"Seget"}, ["sbh"] = {"Sori-Harengan"}, ["sbi"] = {"Seti"}, ["sbj"] = {"Surbakhal"}, ["sbk"] = {"Safwa"}, ["sbl"] = {"Botolan Sambal"}, ["sbm"] = {"Sagala"}, ["sbn"] = {"Sindhi Bhil"}, ["sbo"] = {"Sabüm"}, ["sbp"] = {"Sangu (Tanzania)"}, ["sbq"] = {"Sileibi"}, ["sbr"] = {"Sembakung Murut"}, ["sbs"] = {"Subiya"}, ["sbt"] = {"Kimki"}, ["sbu"] = {"Stod Bhoti"}, ["sbv"] = {"Sabine"}, ["sbw"] = {"Simba"}, ["sbx"] = {"Seberuang"}, ["sby"] = {"Soli"}, ["sbz"] = {"Sara Kaba"}, ["scb"] = {"Chut"}, ["sce"] = {"Dongxiang"}, ["scf"] = {"San Miguel Creole French"}, ["scg"] = {"Sanggau"}, ["sch"] = {"Sakachep"}, ["sci"] = {"Sri Lankan Creole Malay"}, ["sck"] = {"Sadri"}, ["scl"] = {"Shina"}, ["scn"] = {"Sicilian"}, ["sco"] = {"Scots"}, ["scp"] = {"Hyolmo", "Helambu Sherpa"}, ["scq"] = {"Sa'och"}, ["scs"] = {"North Slavey"}, ["sct"] = {"Southern Katang"}, ["scu"] = {"Shumcho"}, ["scv"] = {"Sheni"}, ["scw"] = {"Sha"}, ["scx"] = {"Sicel"}, ["sda"] = {"Toraja-Sa'dan"}, ["sdb"] = {"Shabak"}, ["sdc"] = {"Sassarese Sardinian"}, ["sde"] = {"Surubu"}, ["sdf"] = {"Sarli"}, ["sdg"] = {"Savi"}, ["sdh"] = {"Southern Kurdish"}, ["sdj"] = {"Suundi"}, ["sdk"] = {"Sos Kundi"}, ["sdl"] = {"Saudi Arabian Sign Language"}, ["sdn"] = {"Gallurese Sardinian"}, ["sdo"] = {"Bukar-Sadung Bidayuh"}, ["sdp"] = {"Sherdukpen"}, ["sdq"] = {"Semandang"}, ["sdr"] = {"Oraon Sadri"}, ["sds"] = {"Sened"}, ["sdt"] = {"Shuadit"}, ["sdu"] = {"Sarudu"}, ["sdv"] = {"Eastern Sudanic languages"}, ["sdx"] = {"Sibu Melanau"}, ["sdz"] = {"Sallands"}, ["sea"] = {"Semai"}, ["seb"] = {"Shempire Senoufo"}, ["sec"] = {"Sechelt"}, ["sed"] = {"Sedang"}, ["see"] = {"Seneca"}, ["sef"] = {"Cebaara Senoufo"}, ["seg"] = {"Segeju"}, ["seh"] = {"Sena"}, ["sei"] = {"Seri"}, ["sej"] = {"Sene"}, ["sek"] = {"Sekani"}, ["sel"] = {"Selkup"}, ["sem"] = {"Semitic languages"}, ["sen"] = {"Nanerigé Sénoufo"}, ["seo"] = {"Suarmin"}, ["sep"] = {"Sìcìté Sénoufo"}, ["seq"] = {"Senara Sénoufo"}, ["ser"] = {"Serrano"}, ["ses"] = {"Koyraboro Senni Songhai"}, ["set"] = {"Sentani"}, ["seu"] = {"Serui-Laut"}, ["sev"] = {"Nyarafolo Senoufo"}, ["sew"] = {"Sewa Bay"}, ["sey"] = {"Secoya"}, ["sez"] = {"Senthang Chin"}, ["sfb"] = {"Langue des signes de Belgique Francophone", "French Belgian Sign Language"}, ["sfe"] = {"Eastern Subanen"}, ["sfm"] = {"Small Flowery Miao"}, ["sfs"] = {"South African Sign Language"}, ["sfw"] = {"Sehwi"}, ["sga"] = {"Old Irish (to 900)"}, ["sgb"] = {"Mag-antsi Ayta"}, ["sgc"] = {"Kipsigis"}, ["sgd"] = {"Surigaonon"}, ["sge"] = {"Segai"}, ["sgg"] = {"Swiss-German Sign Language"}, ["sgh"] = {"Shughni"}, ["sgi"] = {"Suga"}, ["sgj"] = {"Surgujia"}, ["sgk"] = {"Sangkong"}, ["sgm"] = {"Singa"}, ["sgn"] = {"Sign languages"}, ["sgp"] = {"Singpho"}, ["sgr"] = {"Sangisari"}, ["sgs"] = {"Samogitian"}, ["sgt"] = {"Brokpake"}, ["sgu"] = {"Salas"}, ["sgw"] = {"Sebat Bet Gurage"}, ["sgx"] = {"Sierra Leone Sign Language"}, ["sgy"] = {"Sanglechi"}, ["sgz"] = {"Sursurunga"}, ["sha"] = {"Shall-Zwall"}, ["shb"] = {"Ninam"}, ["shc"] = {"Sonde"}, ["shd"] = {"Kundal Shahi"}, ["she"] = {"Sheko"}, ["shg"] = {"Shua"}, ["shh"] = {"Shoshoni"}, ["shi"] = {"Tachelhit"}, ["shj"] = {"Shatt"}, ["shk"] = {"Shilluk"}, ["shl"] = {"Shendu"}, ["shm"] = {"Shahrudi"}, ["shn"] = {"Shan"}, ["sho"] = {"Shanga"}, ["shp"] = {"Shipibo-Conibo"}, ["shq"] = {"Sala"}, ["shr"] = {"Shi"}, ["shs"] = {"Shuswap"}, ["sht"] = {"Shasta"}, ["shu"] = {"Chadian Arabic"}, ["shv"] = {"Shehri"}, ["shw"] = {"Shwai"}, ["shx"] = {"She"}, ["shy"] = {"Tachawit"}, ["shz"] = {"Syenara Senoufo"}, ["sia"] = {"Akkala Sami"}, ["sib"] = {"Sebop"}, ["sid"] = {"Sidamo"}, ["sie"] = {"Simaa"}, ["sif"] = {"Siamou"}, ["sig"] = {"Paasaal"}, ["sih"] = {"Zire", "Sîshëë"}, ["sii"] = {"Shom Peng"}, ["sij"] = {"Numbami"}, ["sik"] = {"Sikiana"}, ["sil"] = {"Tumulung Sisaala"}, ["sim"] = {"Mende (Papua New Guinea)"}, ["sio"] = {"Siouan languages"}, ["sip"] = {"Sikkimese"}, ["siq"] = {"Sonia"}, ["sir"] = {"Siri"}, ["sis"] = {"Siuslaw"}, ["sit"] = {"Sino-Tibetan languages"}, ["siu"] = {"Sinagen"}, ["siv"] = {"Sumariup"}, ["siw"] = {"Siwai"}, ["six"] = {"Sumau"}, ["siy"] = {"Sivandi"}, ["siz"] = {"Siwi"}, ["sja"] = {"Epena"}, ["sjb"] = {"Sajau Basap"}, ["sjd"] = {"Kildin Sami"}, ["sje"] = {"Pite Sami"}, ["sjg"] = {"Assangori"}, ["sjk"] = {"Kemi Sami"}, ["sjl"] = {"Sajalong", "Miji"}, ["sjm"] = {"Mapun"}, ["sjn"] = {"Sindarin"}, ["sjo"] = {"Xibe"}, ["sjp"] = {"Surjapuri"}, ["sjr"] = {"Siar-Lak"}, ["sjs"] = {"Senhaja De Srair"}, ["sjt"] = {"Ter Sami"}, ["sju"] = {"Ume Sami"}, ["sjw"] = {"Shawnee"}, ["ska"] = {"Skagit"}, ["skb"] = {"Saek"}, ["skc"] = {"Ma Manda"}, ["skd"] = {"Southern Sierra Miwok"}, ["ske"] = {"Seke (Vanuatu)"}, ["skf"] = {"Sakirabiá"}, ["skg"] = {"Sakalava Malagasy"}, ["skh"] = {"Sikule"}, ["ski"] = {"Sika"}, ["skj"] = {"Seke (Nepal)"}, ["skm"] = {"Kutong"}, ["skn"] = {"Kolibugan Subanon"}, ["sko"] = {"Seko Tengah"}, ["skp"] = {"Sekapan"}, ["skq"] = {"Sininkere"}, ["skr"] = {"Saraiki", "Seraiki"}, ["sks"] = {"Maia"}, ["skt"] = {"Sakata"}, ["sku"] = {"Sakao"}, ["skv"] = {"Skou"}, ["skw"] = {"Skepi Creole Dutch"}, ["skx"] = {"Seko Padang"}, ["sky"] = {"Sikaiana"}, ["skz"] = {"Sekar"}, ["sla"] = {"Slavic languages"}, ["slc"] = {"Sáliba"}, ["sld"] = {"Sissala"}, ["sle"] = {"Sholaga"}, ["slf"] = {"Swiss-Italian Sign Language"}, ["slg"] = {"Selungai Murut"}, ["slh"] = {"Southern Puget Sound Salish"}, ["sli"] = {"Lower Silesian"}, ["slj"] = {"Salumá"}, ["sll"] = {"Salt-Yui"}, ["slm"] = {"Pangutaran Sama"}, ["sln"] = {"Salinan"}, ["slp"] = {"Lamaholot"}, ["slq"] = {"Salchuq"}, ["slr"] = {"Salar"}, ["sls"] = {"Singapore Sign Language"}, ["slt"] = {"Sila"}, ["slu"] = {"Selaru"}, ["slw"] = {"Sialum"}, ["slx"] = {"Salampasu"}, ["sly"] = {"Selayar"}, ["slz"] = {"Ma'ya"}, ["sma"] = {"Southern Sami"}, ["smb"] = {"Simbari"}, ["smc"] = {"Som"}, ["smd"] = {"Sama"}, ["smf"] = {"Auwe"}, ["smg"] = {"Simbali"}, ["smh"] = {"Samei"}, ["smi"] = {"Sami languages"}, ["smj"] = {"Lule Sami"}, ["smk"] = {"Bolinao"}, ["sml"] = {"Central Sama"}, ["smm"] = {"Musasa"}, ["smn"] = {"Inari Sami"}, ["smp"] = {"Samaritan"}, ["smq"] = {"Samo"}, ["smr"] = {"Simeulue"}, ["sms"] = {"Skolt Sami"}, ["smt"] = {"Simte"}, ["smu"] = {"Somray"}, ["smv"] = {"Samvedi"}, ["smw"] = {"Sumbawa"}, ["smx"] = {"Samba"}, ["smy"] = {"Semnani"}, ["smz"] = {"Simeku"}, ["snb"] = {"Sebuyau"}, ["snc"] = {"Sinaugoro"}, ["sne"] = {"Bau Bidayuh"}, ["snf"] = {"Noon"}, ["sng"] = {"Sanga (Democratic Republic of Congo)"}, ["sni"] = {"Sensi"}, ["snj"] = {"Riverain Sango"}, ["snk"] = {"Soninke"}, ["snl"] = {"Sangil"}, ["snm"] = {"Southern Ma'di"}, ["snn"] = {"Siona"}, ["sno"] = {"Snohomish"}, ["snp"] = {"Siane"}, ["snq"] = {"Sangu (Gabon)"}, ["snr"] = {"Sihan"}, ["sns"] = {"South West Bay", "Nahavaq"}, ["snu"] = {"Senggi", "Viid"}, ["snv"] = {"Sa'ban"}, ["snw"] = {"Selee"}, ["snx"] = {"Sam"}, ["sny"] = {"Saniyo-Hiyewe"}, ["snz"] = {"Kou"}, ["soa"] = {"Thai Song"}, ["sob"] = {"Sobei"}, ["soc"] = {"So (Democratic Republic of Congo)"}, ["sod"] = {"Songoora"}, ["soe"] = {"Songomeno"}, ["sog"] = {"Sogdian"}, ["soh"] = {"Aka"}, ["soi"] = {"Sonha"}, ["soj"] = {"Soi"}, ["sok"] = {"Sokoro"}, ["sol"] = {"Solos"}, ["son"] = {"Songhai languages"}, ["soo"] = {"Songo"}, ["sop"] = {"Songe"}, ["soq"] = {"Kanasi"}, ["sor"] = {"Somrai"}, ["sos"] = {"Seeku"}, ["sou"] = {"Southern Thai"}, ["sov"] = {"Sonsorol"}, ["sow"] = {"Sowanda"}, ["sox"] = {"Swo"}, ["soy"] = {"Miyobe"}, ["soz"] = {"Temi"}, ["spb"] = {"Sepa (Indonesia)"}, ["spc"] = {"Sapé"}, ["spd"] = {"Saep"}, ["spe"] = {"Sepa (Papua New Guinea)"}, ["spg"] = {"Sian"}, ["spi"] = {"Saponi"}, ["spk"] = {"Sengo"}, ["spl"] = {"Selepet"}, ["spm"] = {"Akukem"}, ["spn"] = {"Sanapaná"}, ["spo"] = {"Spokane"}, ["spp"] = {"Supyire Senoufo"}, ["spq"] = {"Loreto-Ucayali Spanish"}, ["spr"] = {"Saparua"}, ["sps"] = {"Saposa"}, ["spt"] = {"Spiti Bhoti"}, ["spu"] = {"Sapuan"}, ["spv"] = {"Sambalpuri", "Kosli"}, ["spx"] = {"South Picene"}, ["spy"] = {"Sabaot"}, ["sqa"] = {"Shama-Sambuga"}, ["sqh"] = {"Shau"}, ["sqj"] = {"Albanian languages"}, ["sqk"] = {"Albanian Sign Language"}, ["sqm"] = {"Suma"}, ["sqn"] = {"Susquehannock"}, ["sqo"] = {"Sorkhei"}, ["sqq"] = {"Sou"}, ["sqr"] = {"Siculo Arabic"}, ["sqs"] = {"Sri Lankan Sign Language"}, ["sqt"] = {"Soqotri"}, ["squ"] = {"Squamish"}, ["sqx"] = {"Kufr Qassem Sign Language (KQSL)"}, ["sra"] = {"Saruga"}, ["srb"] = {"Sora"}, ["src"] = {"Logudorese Sardinian"}, ["sre"] = {"Sara"}, ["srf"] = {"Nafi"}, ["srg"] = {"Sulod"}, ["srh"] = {"Sarikoli"}, ["sri"] = {"Siriano"}, ["srk"] = {"Serudung Murut"}, ["srl"] = {"Isirawa"}, ["srm"] = {"Saramaccan"}, ["srn"] = {"Sranan Tongo"}, ["sro"] = {"Campidanese Sardinian"}, ["srq"] = {"Sirionó"}, ["srr"] = {"Serer"}, ["srs"] = {"Sarsi"}, ["srt"] = {"Sauri"}, ["sru"] = {"Suruí"}, ["srv"] = {"Southern Sorsoganon"}, ["srw"] = {"Serua"}, ["srx"] = {"Sirmauri"}, ["sry"] = {"Sera"}, ["srz"] = {"Shahmirzadi"}, ["ssa"] = {"Nilo-Saharan languages"}, ["ssb"] = {"Southern Sama"}, ["ssc"] = {"Suba-Simbiti"}, ["ssd"] = {"Siroi"}, ["sse"] = {"Balangingi", "Bangingih Sama"}, ["ssf"] = {"Thao"}, ["ssg"] = {"Seimat"}, ["ssh"] = {"Shihhi Arabic"}, ["ssi"] = {"Sansi"}, ["ssj"] = {"Sausi"}, ["ssk"] = {"Sunam"}, ["ssl"] = {"Western Sisaala"}, ["ssm"] = {"Semnam"}, ["ssn"] = {"Waata"}, ["sso"] = {"Sissano"}, ["ssp"] = {"Spanish Sign Language"}, ["ssq"] = {"So'a"}, ["ssr"] = {"Swiss-French Sign Language"}, ["sss"] = {"Sô"}, ["sst"] = {"Sinasina"}, ["ssu"] = {"Susuami"}, ["ssv"] = {"Shark Bay"}, ["ssx"] = {"Samberigi"}, ["ssy"] = {"Saho"}, ["ssz"] = {"Sengseng"}, ["sta"] = {"Settla"}, ["stb"] = {"Northern Subanen"}, ["std"] = {"Sentinel"}, ["ste"] = {"Liana-Seti"}, ["stf"] = {"Seta"}, ["stg"] = {"Trieng"}, ["sth"] = {"Shelta"}, ["sti"] = {"Bulo Stieng"}, ["stj"] = {"Matya Samo"}, ["stk"] = {"Arammba"}, ["stl"] = {"Stellingwerfs"}, ["stm"] = {"Setaman"}, ["stn"] = {"Owa"}, ["sto"] = {"Stoney"}, ["stp"] = {"Southeastern Tepehuan"}, ["stq"] = {"Saterfriesisch"}, ["str"] = {"Straits Salish"}, ["sts"] = {"Shumashti"}, ["stt"] = {"Budeh Stieng"}, ["stu"] = {"Samtao"}, ["stv"] = {"Silt'e"}, ["stw"] = {"Satawalese"}, ["sty"] = {"Siberian Tatar"}, ["sua"] = {"Sulka"}, ["sub"] = {"Suku"}, ["suc"] = {"Western Subanon"}, ["sue"] = {"Suena"}, ["sug"] = {"Suganga"}, ["sui"] = {"Suki"}, ["suj"] = {"Shubi"}, ["suk"] = {"Sukuma"}, ["suo"] = {"Bouni"}, ["suq"] = {"Tirmaga-Chai Suri", "Suri"}, ["sur"] = {"Mwaghavul"}, ["sus"] = {"Susu"}, ["sut"] = {"Subtiaba"}, ["suv"] = {"Puroik"}, ["suw"] = {"Sumbwa"}, ["sux"] = {"Sumerian"}, ["suy"] = {"Suyá"}, ["suz"] = {"Sunwar"}, ["sva"] = {"Svan"}, ["svb"] = {"Ulau-Suain"}, ["svc"] = {"Vincentian Creole English"}, ["sve"] = {"Serili"}, ["svk"] = {"Slovakian Sign Language"}, ["svm"] = {"Slavomolisano"}, ["svs"] = {"Savosavo"}, ["svx"] = {"Skalvian"}, ["swb"] = {"Maore Comorian"}, ["swc"] = {"Congo Swahili"}, ["swf"] = {"Sere"}, ["swg"] = {"Swabian"}, ["swh"] = {"Swahili (individual language)", "Kiswahili"}, ["swi"] = {"Sui"}, ["swj"] = {"Sira"}, ["swk"] = {"Malawi Sena"}, ["swl"] = {"Swedish Sign Language"}, ["swm"] = {"Samosa"}, ["swn"] = {"Sawknah"}, ["swo"] = {"Shanenawa"}, ["swp"] = {"Suau"}, ["swq"] = {"Sharwa"}, ["swr"] = {"Saweru"}, ["sws"] = {"Seluwasan"}, ["swt"] = {"Sawila"}, ["swu"] = {"Suwawa"}, ["swv"] = {"Shekhawati"}, ["sww"] = {"Sowa"}, ["swx"] = {"Suruahá"}, ["swy"] = {"Sarua"}, ["sxb"] = {"Suba"}, ["sxc"] = {"Sicanian"}, ["sxe"] = {"Sighu"}, ["sxg"] = {"Shuhi", "Shixing"}, ["sxk"] = {"Southern Kalapuya"}, ["sxl"] = {"Selian"}, ["sxm"] = {"Samre"}, ["sxn"] = {"Sangir"}, ["sxo"] = {"Sorothaptic"}, ["sxr"] = {"Saaroa"}, ["sxs"] = {"Sasaru"}, ["sxu"] = {"Upper Saxon"}, ["sxw"] = {"Saxwe Gbe"}, ["sya"] = {"Siang"}, ["syb"] = {"Central Subanen"}, ["syc"] = {"Classical Syriac"}, ["syd"] = {"Samoyedic languages"}, ["syi"] = {"Seki"}, ["syk"] = {"Sukur"}, ["syl"] = {"Sylheti"}, ["sym"] = {"Maya Samo"}, ["syn"] = {"Senaya"}, ["syo"] = {"Suoy"}, ["syr"] = {"Syriac"}, ["sys"] = {"Sinyar"}, ["syw"] = {"Kagate"}, ["syx"] = {"Samay"}, ["syy"] = {"Al-Sayyid Bedouin Sign Language"}, ["sza"] = {"Semelai"}, ["szb"] = {"Ngalum"}, ["szc"] = {"Semaq Beri"}, ["szd"] = {"Seru"}, ["sze"] = {"Seze"}, ["szg"] = {"Sengele"}, ["szl"] = {"Silesian"}, ["szn"] = {"Sula"}, ["szp"] = {"Suabo"}, ["szs"] = {"Solomon Islands Sign Language"}, ["szv"] = {"Isu (Fako Division)"}, ["szw"] = {"Sawai"}, ["szy"] = {"Sakizaya"}, ["taa"] = {"Lower Tanana"}, ["tab"] = {"Tabassaran"}, ["tac"] = {"Lowland Tarahumara"}, ["tad"] = {"Tause"}, ["tae"] = {"Tariana"}, ["taf"] = {"Tapirapé"}, ["tag"] = {"Tagoi"}, ["tai"] = {"Tai languages"}, ["taj"] = {"Eastern Tamang"}, ["tak"] = {"Tala"}, ["tal"] = {"Tal"}, ["tan"] = {"Tangale"}, ["tao"] = {"Yami"}, ["tap"] = {"Taabwa"}, ["taq"] = {"Tamasheq"}, ["tar"] = {"Central Tarahumara"}, ["tas"] = {"Tay Boi"}, ["tau"] = {"Upper Tanana"}, ["tav"] = {"Tatuyo"}, ["taw"] = {"Tai"}, ["tax"] = {"Tamki"}, ["tay"] = {"Atayal"}, ["taz"] = {"Tocho"}, ["tba"] = {"Aikanã"}, ["tbc"] = {"Takia"}, ["tbd"] = {"Kaki Ae"}, ["tbe"] = {"Tanimbili"}, ["tbf"] = {"Mandara"}, ["tbg"] = {"North Tairora"}, ["tbh"] = {"Dharawal", "Thurawal"}, ["tbi"] = {"Gaam"}, ["tbj"] = {"Tiang"}, ["tbk"] = {"Calamian Tagbanwa"}, ["tbl"] = {"Tboli"}, ["tbm"] = {"Tagbu"}, ["tbn"] = {"Barro Negro Tunebo"}, ["tbo"] = {"Tawala"}, ["tbp"] = {"Taworta", "Diebroud"}, ["tbq"] = {"Tibeto-Burman languages"}, ["tbr"] = {"Tumtum"}, ["tbs"] = {"Tanguat"}, ["tbt"] = {"Tembo (Kitembo)"}, ["tbu"] = {"Tubar"}, ["tbv"] = {"Tobo"}, ["tbw"] = {"Tagbanwa"}, ["tbx"] = {"Kapin"}, ["tby"] = {"Tabaru"}, ["tbz"] = {"Ditammari"}, ["tca"] = {"Ticuna"}, ["tcb"] = {"Tanacross"}, ["tcc"] = {"Datooga"}, ["tcd"] = {"Tafi"}, ["tce"] = {"Southern Tutchone"}, ["tcf"] = {"Malinaltepec Me'phaa", "Malinaltepec Tlapanec"}, ["tcg"] = {"Tamagario"}, ["tch"] = {"Turks And Caicos Creole English"}, ["tci"] = {"Wára"}, ["tck"] = {"Tchitchege"}, ["tcl"] = {"Taman (Myanmar)"}, ["tcm"] = {"Tanahmerah"}, ["tcn"] = {"Tichurong"}, ["tco"] = {"Taungyo"}, ["tcp"] = {"Tawr Chin"}, ["tcq"] = {"Kaiy"}, ["tcs"] = {"Torres Strait Creole", "Yumplatok"}, ["tct"] = {"T'en"}, ["tcu"] = {"Southeastern Tarahumara"}, ["tcw"] = {"Tecpatlán Totonac"}, ["tcx"] = {"Toda"}, ["tcy"] = {"Tulu"}, ["tcz"] = {"Thado Chin"}, ["tda"] = {"Tagdal"}, ["tdb"] = {"Panchpargania"}, ["tdc"] = {"Emberá-Tadó"}, ["tdd"] = {"Tai Nüa"}, ["tde"] = {"Tiranige Diga Dogon"}, ["tdf"] = {"Talieng"}, ["tdg"] = {"Western Tamang"}, ["tdh"] = {"Thulung"}, ["tdi"] = {"Tomadino"}, ["tdj"] = {"Tajio"}, ["tdk"] = {"Tambas"}, ["tdl"] = {"Sur"}, ["tdm"] = {"Taruma"}, ["tdn"] = {"Tondano"}, ["tdo"] = {"Teme"}, ["tdq"] = {"Tita"}, ["tdr"] = {"Todrah"}, ["tds"] = {"Doutai"}, ["tdt"] = {"Tetun Dili"}, ["tdv"] = {"Toro"}, ["tdx"] = {"Tandroy-Mahafaly Malagasy"}, ["tdy"] = {"Tadyawan"}, ["tea"] = {"Temiar"}, ["teb"] = {"Tetete"}, ["tec"] = {"Terik"}, ["ted"] = {"Tepo Krumen"}, ["tee"] = {"Huehuetla Tepehua"}, ["tef"] = {"Teressa"}, ["teg"] = {"Teke-Tege"}, ["teh"] = {"Tehuelche"}, ["tei"] = {"Torricelli"}, ["tek"] = {"Ibali Teke"}, ["tem"] = {"Timne"}, ["ten"] = {"Tama (Colombia)"}, ["teo"] = {"Teso"}, ["tep"] = {"Tepecano"}, ["teq"] = {"Temein"}, ["ter"] = {"Tereno"}, ["tes"] = {"Tengger"}, ["tet"] = {"Tetum"}, ["teu"] = {"Soo"}, ["tev"] = {"Teor"}, ["tew"] = {"Tewa (USA)"}, ["tex"] = {"Tennet"}, ["tey"] = {"Tulishi"}, ["tez"] = {"Tetserret"}, ["tfi"] = {"Tofin Gbe"}, ["tfn"] = {"Tanaina"}, ["tfo"] = {"Tefaro"}, ["tfr"] = {"Teribe"}, ["tft"] = {"Ternate"}, ["tga"] = {"Sagalla"}, ["tgb"] = {"Tobilung"}, ["tgc"] = {"Tigak"}, ["tgd"] = {"Ciwogai"}, ["tge"] = {"Eastern Gorkha Tamang"}, ["tgf"] = {"Chalikha"}, ["tgh"] = {"Tobagonian Creole English"}, ["tgi"] = {"Lawunuia"}, ["tgj"] = {"Tagin"}, ["tgn"] = {"Tandaganon"}, ["tgo"] = {"Sudest"}, ["tgp"] = {"Tangoa"}, ["tgq"] = {"Tring"}, ["tgr"] = {"Tareng"}, ["tgs"] = {"Nume"}, ["tgt"] = {"Central Tagbanwa"}, ["tgu"] = {"Tanggu"}, ["tgv"] = {"Tingui-Boto"}, ["tgw"] = {"Tagwana Senoufo"}, ["tgx"] = {"Tagish"}, ["tgy"] = {"Togoyo"}, ["tgz"] = {"Tagalaka"}, ["thd"] = {"Kuuk Thaayorre", "Thayore"}, ["the"] = {"Chitwania Tharu"}, ["thf"] = {"Thangmi"}, ["thh"] = {"Northern Tarahumara"}, ["thi"] = {"Tai Long"}, ["thk"] = {"Tharaka", "Kitharaka"}, ["thl"] = {"Dangaura Tharu"}, ["thm"] = {"Aheu"}, ["thn"] = {"Thachanadan"}, ["thp"] = {"Thompson"}, ["thq"] = {"Kochila Tharu"}, ["thr"] = {"Rana Tharu"}, ["ths"] = {"Thakali"}, ["tht"] = {"Tahltan"}, ["thu"] = {"Thuri"}, ["thv"] = {"Tahaggart Tamahaq"}, ["thy"] = {"Tha"}, ["thz"] = {"Tayart Tamajeq"}, ["tia"] = {"Tidikelt Tamazight"}, ["tic"] = {"Tira"}, ["tif"] = {"Tifal"}, ["tig"] = {"Tigre"}, ["tih"] = {"Timugon Murut"}, ["tii"] = {"Tiene"}, ["tij"] = {"Tilung"}, ["tik"] = {"Tikar"}, ["til"] = {"Tillamook"}, ["tim"] = {"Timbe"}, ["tin"] = {"Tindi"}, ["tio"] = {"Teop"}, ["tip"] = {"Trimuris"}, ["tiq"] = {"Tiéfo"}, ["tis"] = {"Masadiit Itneg"}, ["tit"] = {"Tinigua"}, ["tiu"] = {"Adasen"}, ["tiv"] = {"Tiv"}, ["tiw"] = {"Tiwi"}, ["tix"] = {"Southern Tiwa"}, ["tiy"] = {"Tiruray"}, ["tiz"] = {"Tai Hongjin"}, ["tja"] = {"Tajuasohn"}, ["tjg"] = {"Tunjung"}, ["tji"] = {"Northern Tujia"}, ["tjj"] = {"Tjungundji"}, ["tjl"] = {"Tai Laing"}, ["tjm"] = {"Timucua"}, ["tjn"] = {"Tonjon"}, ["tjo"] = {"Temacine Tamazight"}, ["tjp"] = {"Tjupany"}, ["tjs"] = {"Southern Tujia"}, ["tju"] = {"Tjurruru"}, ["tjw"] = {"Djabwurrung"}, ["tka"] = {"Truká"}, ["tkb"] = {"Buksa"}, ["tkd"] = {"Tukudede"}, ["tke"] = {"Takwane"}, ["tkf"] = {"Tukumanféd"}, ["tkg"] = {"Tesaka Malagasy"}, ["tkl"] = {"Tokelau"}, ["tkm"] = {"Takelma"}, ["tkn"] = {"Toku-No-Shima"}, ["tkp"] = {"Tikopia"}, ["tkq"] = {"Tee"}, ["tkr"] = {"Tsakhur"}, ["tks"] = {"Takestani"}, ["tkt"] = {"Kathoriya Tharu"}, ["tku"] = {"Upper Necaxa Totonac"}, ["tkv"] = {"Mur Pano"}, ["tkw"] = {"Teanu"}, ["tkx"] = {"Tangko"}, ["tkz"] = {"Takua"}, ["tla"] = {"Southwestern Tepehuan"}, ["tlb"] = {"Tobelo"}, ["tlc"] = {"Yecuatla Totonac"}, ["tld"] = {"Talaud"}, ["tlf"] = {"Telefol"}, ["tlg"] = {"Tofanma"}, ["tlh"] = {"Klingon", "tlhIngan Hol"}, ["tli"] = {"Tlingit"}, ["tlj"] = {"Talinga-Bwisi"}, ["tlk"] = {"Taloki"}, ["tll"] = {"Tetela"}, ["tlm"] = {"Tolomako"}, ["tln"] = {"Talondo'"}, ["tlo"] = {"Talodi"}, ["tlp"] = {"Filomena Mata-Coahuitlán Totonac"}, ["tlq"] = {"Tai Loi"}, ["tlr"] = {"Talise"}, ["tls"] = {"Tambotalo"}, ["tlt"] = {"Sou Nama", "Teluti"}, ["tlu"] = {"Tulehu"}, ["tlv"] = {"Taliabu"}, ["tlx"] = {"Khehek"}, ["tly"] = {"Talysh"}, ["tma"] = {"Tama (Chad)"}, ["tmb"] = {"Katbol", "Avava"}, ["tmc"] = {"Tumak"}, ["tmd"] = {"Haruai"}, ["tme"] = {"Tremembé"}, ["tmf"] = {"Toba-Maskoy"}, ["tmg"] = {"Ternateño"}, ["tmh"] = {"Tamashek"}, ["tmi"] = {"Tutuba"}, ["tmj"] = {"Samarokena"}, ["tmk"] = {"Northwestern Tamang"}, ["tml"] = {"Tamnim Citak"}, ["tmm"] = {"Tai Thanh"}, ["tmn"] = {"Taman (Indonesia)"}, ["tmo"] = {"Temoq"}, ["tmq"] = {"Tumleo"}, ["tmr"] = {"Jewish Babylonian Aramaic (ca. 200-1200 CE)"}, ["tms"] = {"Tima"}, ["tmt"] = {"Tasmate"}, ["tmu"] = {"Iau"}, ["tmv"] = {"Tembo (Motembo)"}, ["tmw"] = {"Temuan"}, ["tmy"] = {"Tami"}, ["tmz"] = {"Tamanaku"}, ["tna"] = {"Tacana"}, ["tnb"] = {"Western Tunebo"}, ["tnc"] = {"Tanimuca-Retuarã"}, ["tnd"] = {"Angosturas Tunebo"}, ["tng"] = {"Tobanga"}, ["tnh"] = {"Maiani"}, ["tni"] = {"Tandia"}, ["tnk"] = {"Kwamera"}, ["tnl"] = {"Lenakel"}, ["tnm"] = {"Tabla"}, ["tnn"] = {"North Tanna"}, ["tno"] = {"Toromono"}, ["tnp"] = {"Whitesands"}, ["tnq"] = {"Taino"}, ["tnr"] = {"Ménik"}, ["tns"] = {"Tenis"}, ["tnt"] = {"Tontemboan"}, ["tnu"] = {"Tay Khang"}, ["tnv"] = {"Tangchangya"}, ["tnw"] = {"Tonsawang"}, ["tnx"] = {"Tanema"}, ["tny"] = {"Tongwe"}, ["tnz"] = {"Ten'edn"}, ["tob"] = {"Toba"}, ["toc"] = {"Coyutla Totonac"}, ["tod"] = {"Toma"}, ["tof"] = {"Gizrra"}, ["tog"] = {"Tonga (Nyasa)"}, ["toh"] = {"Gitonga"}, ["toi"] = {"Tonga (Zambia)"}, ["toj"] = {"Tojolabal"}, ["tol"] = {"Tolowa"}, ["tom"] = {"Tombulu"}, ["too"] = {"Xicotepec De Juárez Totonac"}, ["top"] = {"Papantla Totonac"}, ["toq"] = {"Toposa"}, ["tor"] = {"Togbo-Vara Banda"}, ["tos"] = {"Highland Totonac"}, ["tou"] = {"Tho"}, ["tov"] = {"Upper Taromi"}, ["tow"] = {"Jemez"}, ["tox"] = {"Tobian"}, ["toy"] = {"Topoiyo"}, ["toz"] = {"To"}, ["tpa"] = {"Taupota"}, ["tpc"] = {"Azoyú Me'phaa", "Azoyú Tlapanec"}, ["tpe"] = {"Tippera"}, ["tpf"] = {"Tarpia"}, ["tpg"] = {"Kula"}, ["tpi"] = {"Tok Pisin"}, ["tpj"] = {"Tapieté"}, ["tpk"] = {"Tupinikin"}, ["tpl"] = {"Tlacoapa Me'phaa", "Tlacoapa Tlapanec"}, ["tpm"] = {"Tampulma"}, ["tpn"] = {"Tupinambá"}, ["tpo"] = {"Tai Pao"}, ["tpp"] = {"Pisaflores Tepehua"}, ["tpq"] = {"Tukpa"}, ["tpr"] = {"Tuparí"}, ["tpt"] = {"Tlachichilco Tepehua"}, ["tpu"] = {"Tampuan"}, ["tpv"] = {"Tanapag"}, ["tpw"] = {"Tupí"}, ["tpx"] = {"Acatepec Me'phaa", "Acatepec Tlapanec"}, ["tpy"] = {"Trumai"}, ["tpz"] = {"Tinputz"}, ["tqb"] = {"Tembé"}, ["tql"] = {"Lehali"}, ["tqm"] = {"Turumsa"}, ["tqn"] = {"Tenino"}, ["tqo"] = {"Toaripi"}, ["tqp"] = {"Tomoip"}, ["tqq"] = {"Tunni"}, ["tqr"] = {"Torona"}, ["tqt"] = {"Western Totonac"}, ["tqu"] = {"Touo"}, ["tqw"] = {"Tonkawa"}, ["tra"] = {"Tirahi"}, ["trb"] = {"Terebu"}, ["trc"] = {"Copala Triqui"}, ["trd"] = {"Turi"}, ["tre"] = {"East Tarangan"}, ["trf"] = {"Trinidadian Creole English"}, ["trg"] = {"Lishán Didán"}, ["trh"] = {"Turaka"}, ["tri"] = {"Trió"}, ["trj"] = {"Toram"}, ["trk"] = {"Turkic languages"}, ["trl"] = {"Traveller Scottish"}, ["trm"] = {"Tregami"}, ["trn"] = {"Trinitario"}, ["tro"] = {"Tarao Naga"}, ["trp"] = {"Kok Borok"}, ["trq"] = {"San Martín Itunyoso Triqui"}, ["trr"] = {"Taushiro"}, ["trs"] = {"Chicahuaxtla Triqui"}, ["trt"] = {"Tunggare"}, ["tru"] = {"Turoyo", "Surayt"}, ["trv"] = {"Taroko"}, ["trw"] = {"Torwali"}, ["trx"] = {"Tringgus-Sembaan Bidayuh"}, ["try"] = {"Turung"}, ["trz"] = {"Torá"}, ["tsa"] = {"Tsaangi"}, ["tsb"] = {"Tsamai"}, ["tsc"] = {"Tswa"}, ["tsd"] = {"Tsakonian"}, ["tse"] = {"Tunisian Sign Language"}, ["tsg"] = {"Tausug"}, ["tsh"] = {"Tsuvan"}, ["tsi"] = {"Tsimshian"}, ["tsj"] = {"Tshangla"}, ["tsk"] = {"Tseku"}, ["tsl"] = {"Ts'ün-Lao"}, ["tsm"] = {"Turkish Sign Language", "Türk İşaret Dili"}, ["tsp"] = {"Northern Toussian"}, ["tsq"] = {"Thai Sign Language"}, ["tsr"] = {"Akei"}, ["tss"] = {"Taiwan Sign Language"}, ["tst"] = {"Tondi Songway Kiini"}, ["tsu"] = {"Tsou"}, ["tsv"] = {"Tsogo"}, ["tsw"] = {"Tsishingini"}, ["tsx"] = {"Mubami"}, ["tsy"] = {"Tebul Sign Language"}, ["tsz"] = {"Purepecha"}, ["tta"] = {"Tutelo"}, ["ttb"] = {"Gaa"}, ["ttc"] = {"Tektiteko"}, ["ttd"] = {"Tauade"}, ["tte"] = {"Bwanabwana"}, ["ttf"] = {"Tuotomb"}, ["ttg"] = {"Tutong"}, ["tth"] = {"Upper Ta'oih"}, ["tti"] = {"Tobati"}, ["ttj"] = {"Tooro"}, ["ttk"] = {"Totoro"}, ["ttl"] = {"Totela"}, ["ttm"] = {"Northern Tutchone"}, ["ttn"] = {"Towei"}, ["tto"] = {"Lower Ta'oih"}, ["ttp"] = {"Tombelala"}, ["ttq"] = {"Tawallammat Tamajaq"}, ["ttr"] = {"Tera"}, ["tts"] = {"Northeastern Thai"}, ["ttt"] = {"Muslim Tat"}, ["ttu"] = {"Torau"}, ["ttv"] = {"Titan"}, ["ttw"] = {"Long Wat"}, ["tty"] = {"Sikaritai"}, ["ttz"] = {"Tsum"}, ["tua"] = {"Wiarumus"}, ["tub"] = {"Tübatulabal"}, ["tuc"] = {"Mutu"}, ["tud"] = {"Tuxá"}, ["tue"] = {"Tuyuca"}, ["tuf"] = {"Central Tunebo"}, ["tug"] = {"Tunia"}, ["tuh"] = {"Taulil"}, ["tui"] = {"Tupuri"}, ["tuj"] = {"Tugutil"}, ["tul"] = {"Tula"}, ["tum"] = {"Tumbuka"}, ["tun"] = {"Tunica"}, ["tuo"] = {"Tucano"}, ["tup"] = {"Tupi languages"}, ["tuq"] = {"Tedaga"}, ["tus"] = {"Tuscarora"}, ["tut"] = {"Altaic languages"}, ["tuu"] = {"Tututni"}, ["tuv"] = {"Turkana"}, ["tuw"] = {"Tungus languages"}, ["tux"] = {"Tuxináwa"}, ["tuy"] = {"Tugen"}, ["tuz"] = {"Turka"}, ["tva"] = {"Vaghua"}, ["tvd"] = {"Tsuvadi"}, ["tve"] = {"Te'un"}, ["tvk"] = {"Southeast Ambrym"}, ["tvl"] = {"Tuvalu"}, ["tvm"] = {"Tela-Masbuar"}, ["tvn"] = {"Tavoyan"}, ["tvo"] = {"Tidore"}, ["tvs"] = {"Taveta"}, ["tvt"] = {"Tutsa Naga"}, ["tvu"] = {"Tunen"}, ["tvw"] = {"Sedoa"}, ["tvx"] = {"Taivoan"}, ["tvy"] = {"Timor Pidgin"}, ["twa"] = {"Twana"}, ["twb"] = {"Western Tawbuid"}, ["twc"] = {"Teshenawa"}, ["twd"] = {"Twents"}, ["twe"] = {"Tewa (Indonesia)"}, ["twf"] = {"Northern Tiwa"}, ["twg"] = {"Tereweng"}, ["twh"] = {"Tai Dón"}, ["twl"] = {"Tawara"}, ["twm"] = {"Tawang Monpa"}, ["twn"] = {"Twendi"}, ["two"] = {"Tswapong"}, ["twp"] = {"Ere"}, ["twq"] = {"Tasawaq"}, ["twr"] = {"Southwestern Tarahumara"}, ["twt"] = {"Turiwára"}, ["twu"] = {"Termanu"}, ["tww"] = {"Tuwari"}, ["twx"] = {"Tewe"}, ["twy"] = {"Tawoyan"}, ["txa"] = {"Tombonuo"}, ["txb"] = {"Tokharian B"}, ["txc"] = {"Tsetsaut"}, ["txe"] = {"Totoli"}, ["txg"] = {"Tangut"}, ["txh"] = {"Thracian"}, ["txi"] = {"Ikpeng"}, ["txj"] = {"Tarjumo"}, ["txm"] = {"Tomini"}, ["txn"] = {"West Tarangan"}, ["txo"] = {"Toto"}, ["txq"] = {"Tii"}, ["txr"] = {"Tartessian"}, ["txs"] = {"Tonsea"}, ["txt"] = {"Citak"}, ["txu"] = {"Kayapó"}, ["txx"] = {"Tatana"}, ["txy"] = {"Tanosy Malagasy"}, ["tya"] = {"Tauya"}, ["tye"] = {"Kyanga"}, ["tyh"] = {"O'du"}, ["tyi"] = {"Teke-Tsaayi"}, ["tyj"] = {"Tai Do", "Tai Yo"}, ["tyl"] = {"Thu Lao"}, ["tyn"] = {"Kombai"}, ["typ"] = {"Thaypan"}, ["tyr"] = {"Tai Daeng"}, ["tys"] = {"Tày Sa Pa"}, ["tyt"] = {"Tày Tac"}, ["tyu"] = {"Kua"}, ["tyv"] = {"Tuvinian"}, ["tyx"] = {"Teke-Tyee"}, ["tyy"] = {"Tiyaa"}, ["tyz"] = {"Tày"}, ["tza"] = {"Tanzanian Sign Language"}, ["tzh"] = {"Tzeltal"}, ["tzj"] = {"Tz'utujil"}, ["tzl"] = {"Talossan"}, ["tzm"] = {"Central Atlas Tamazight"}, ["tzn"] = {"Tugun"}, ["tzo"] = {"Tzotzil"}, ["tzx"] = {"Tabriak"}, ["uam"] = {"Uamué"}, ["uan"] = {"Kuan"}, ["uar"] = {"Tairuma"}, ["uba"] = {"Ubang"}, ["ubi"] = {"Ubi"}, ["ubl"] = {"Buhi'non Bikol"}, ["ubr"] = {"Ubir"}, ["ubu"] = {"Umbu-Ungu"}, ["uby"] = {"Ubykh"}, ["uda"] = {"Uda"}, ["ude"] = {"Udihe"}, ["udg"] = {"Muduga"}, ["udi"] = {"Udi"}, ["udj"] = {"Ujir"}, ["udl"] = {"Wuzlam"}, ["udm"] = {"Udmurt"}, ["udu"] = {"Uduk"}, ["ues"] = {"Kioko"}, ["ufi"] = {"Ufim"}, ["uga"] = {"Ugaritic"}, ["ugb"] = {"Kuku-Ugbanh"}, ["uge"] = {"Ughele"}, ["ugn"] = {"Ugandan Sign Language"}, ["ugo"] = {"Ugong"}, ["ugy"] = {"Uruguayan Sign Language"}, ["uha"] = {"Uhami"}, ["uhn"] = {"Damal"}, ["uis"] = {"Uisai"}, ["uiv"] = {"Iyive"}, ["uji"] = {"Tanjijili"}, ["uka"] = {"Kaburi"}, ["ukg"] = {"Ukuriguma"}, ["ukh"] = {"Ukhwejo"}, ["uki"] = {"Kui (India)"}, ["ukk"] = {"Muak Sa-aak"}, ["ukl"] = {"Ukrainian Sign Language"}, ["ukp"] = {"Ukpe-Bayobiri"}, ["ukq"] = {"Ukwa"}, ["uks"] = {"Urubú-Kaapor Sign Language", "Kaapor Sign Language"}, ["uku"] = {"Ukue"}, ["ukv"] = {"Kuku"}, ["ukw"] = {"Ukwuani-Aboh-Ndoni"}, ["uky"] = {"Kuuk-Yak"}, ["ula"] = {"Fungwa"}, ["ulb"] = {"Ulukwumi"}, ["ulc"] = {"Ulch"}, ["ule"] = {"Lule"}, ["ulf"] = {"Usku", "Afra"}, ["uli"] = {"Ulithian"}, ["ulk"] = {"Meriam Mir"}, ["ull"] = {"Ullatan"}, ["ulm"] = {"Ulumanda'"}, ["uln"] = {"Unserdeutsch"}, ["ulu"] = {"Uma' Lung"}, ["ulw"] = {"Ulwa"}, ["uma"] = {"Umatilla"}, ["umb"] = {"Umbundu"}, ["umc"] = {"Marrucinian"}, ["umd"] = {"Umbindhamu"}, ["umg"] = {"Morrobalama", "Umbuygamu"}, ["umi"] = {"Ukit"}, ["umm"] = {"Umon"}, ["umn"] = {"Makyan Naga"}, ["umo"] = {"Umotína"}, ["ump"] = {"Umpila"}, ["umr"] = {"Umbugarla"}, ["ums"] = {"Pendau"}, ["umu"] = {"Munsee"}, ["una"] = {"North Watut"}, ["und"] = {"Undetermined"}, ["une"] = {"Uneme"}, ["ung"] = {"Ngarinyin"}, ["uni"] = {"Uni"}, ["unk"] = {"Enawené-Nawé"}, ["unm"] = {"Unami"}, ["unn"] = {"Kurnai"}, ["unr"] = {"Mundari"}, ["unu"] = {"Unubahe"}, ["unx"] = {"Munda"}, ["unz"] = {"Unde Kaili"}, ["upi"] = {"Umeda"}, ["upv"] = {"Uripiv-Wala-Rano-Atchin"}, ["ura"] = {"Urarina"}, ["urb"] = {"Urubú-Kaapor", "Kaapor"}, ["urc"] = {"Urningangg"}, ["ure"] = {"Uru"}, ["urf"] = {"Uradhi"}, ["urg"] = {"Urigina"}, ["urh"] = {"Urhobo"}, ["uri"] = {"Urim"}, ["urj"] = {"Uralic languages"}, ["urk"] = {"Urak Lawoi'"}, ["url"] = {"Urali"}, ["urm"] = {"Urapmin"}, ["urn"] = {"Uruangnirin"}, ["uro"] = {"Ura (Papua New Guinea)"}, ["urp"] = {"Uru-Pa-In"}, ["urr"] = {"Lehalurup", "Löyöp"}, ["urt"] = {"Urat"}, ["uru"] = {"Urumi"}, ["urv"] = {"Uruava"}, ["urw"] = {"Sop"}, ["urx"] = {"Urimo"}, ["ury"] = {"Orya"}, ["urz"] = {"Uru-Eu-Wau-Wau"}, ["usa"] = {"Usarufa"}, ["ush"] = {"Ushojo"}, ["usi"] = {"Usui"}, ["usk"] = {"Usaghade"}, ["usp"] = {"Uspanteco"}, ["uss"] = {"us-Saare"}, ["usu"] = {"Uya"}, ["uta"] = {"Otank"}, ["ute"] = {"Ute-Southern Paiute"}, ["uth"] = {"ut-Hun"}, ["utp"] = {"Amba (Solomon Islands)"}, ["utr"] = {"Etulo"}, ["utu"] = {"Utu"}, ["uum"] = {"Urum"}, ["uun"] = {"Kulon-Pazeh"}, ["uur"] = {"Ura (Vanuatu)"}, ["uuu"] = {"U"}, ["uve"] = {"West Uvean", "Fagauvea"}, ["uvh"] = {"Uri"}, ["uvl"] = {"Lote"}, ["uwa"] = {"Kuku-Uwanh"}, ["uya"] = {"Doko-Uyanga"}, ["uzn"] = {"Northern Uzbek"}, ["uzs"] = {"Southern Uzbek"}, ["vaa"] = {"Vaagri Booli"}, ["vae"] = {"Vale"}, ["vaf"] = {"Vafsi"}, ["vag"] = {"Vagla"}, ["vah"] = {"Varhadi-Nagpuri"}, ["vai"] = {"Vai"}, ["vaj"] = {"Sekele", "Northwestern ǃKung", "Vasekele"}, ["val"] = {"Vehes"}, ["vam"] = {"Vanimo"}, ["van"] = {"Valman"}, ["vao"] = {"Vao"}, ["vap"] = {"Vaiphei"}, ["var"] = {"Huarijio"}, ["vas"] = {"Vasavi"}, ["vau"] = {"Vanuma"}, ["vav"] = {"Varli"}, ["vay"] = {"Wayu"}, ["vbb"] = {"Southeast Babar"}, ["vbk"] = {"Southwestern Bontok"}, ["vec"] = {"Venetian"}, ["ved"] = {"Veddah"}, ["vel"] = {"Veluws"}, ["vem"] = {"Vemgo-Mabas"}, ["veo"] = {"Ventureño"}, ["vep"] = {"Veps"}, ["ver"] = {"Mom Jango"}, ["vgr"] = {"Vaghri"}, ["vgt"] = {"Vlaamse Gebarentaal", "Flemish Sign Language"}, ["vic"] = {"Virgin Islands Creole English"}, ["vid"] = {"Vidunda"}, ["vif"] = {"Vili"}, ["vig"] = {"Viemo"}, ["vil"] = {"Vilela"}, ["vin"] = {"Vinza"}, ["vis"] = {"Vishavan"}, ["vit"] = {"Viti"}, ["viv"] = {"Iduna"}, ["vka"] = {"Kariyarra"}, ["vkj"] = {"Kujarge"}, ["vkk"] = {"Kaur"}, ["vkl"] = {"Kulisusu"}, ["vkm"] = {"Kamakan"}, ["vkn"] = {"Koro Nulu"}, ["vko"] = {"Kodeoha"}, ["vkp"] = {"Korlai Creole Portuguese"}, ["vkt"] = {"Tenggarong Kutai Malay"}, ["vku"] = {"Kurrama"}, ["vkz"] = {"Koro Zuba"}, ["vlp"] = {"Valpei"}, ["vls"] = {"Vlaams"}, ["vma"] = {"Martuyhunira"}, ["vmb"] = {"Barbaram"}, ["vmc"] = {"Juxtlahuaca Mixtec"}, ["vmd"] = {"Mudu Koraga"}, ["vme"] = {"East Masela"}, ["vmf"] = {"Mainfränkisch"}, ["vmg"] = {"Lungalunga"}, ["vmh"] = {"Maraghei"}, ["vmi"] = {"Miwa"}, ["vmj"] = {"Ixtayutla Mixtec"}, ["vmk"] = {"Makhuwa-Shirima"}, ["vml"] = {"Malgana"}, ["vmm"] = {"Mitlatongo Mixtec"}, ["vmp"] = {"Soyaltepec Mazatec"}, ["vmq"] = {"Soyaltepec Mixtec"}, ["vmr"] = {"Marenje"}, ["vms"] = {"Moksela"}, ["vmu"] = {"Muluridyi"}, ["vmv"] = {"Valley Maidu"}, ["vmw"] = {"Makhuwa"}, ["vmx"] = {"Tamazola Mixtec"}, ["vmy"] = {"Ayautla Mazatec"}, ["vmz"] = {"Mazatlán Mazatec"}, ["vnk"] = {"Vano", "Lovono"}, ["vnm"] = {"Vinmavis", "Neve'ei"}, ["vnp"] = {"Vunapu"}, ["vor"] = {"Voro"}, ["vot"] = {"Votic"}, ["vra"] = {"Vera'a"}, ["vro"] = {"Võro"}, ["vrs"] = {"Varisi"}, ["vrt"] = {"Burmbar", "Banam Bay"}, ["vsi"] = {"Moldova Sign Language"}, ["vsl"] = {"Venezuelan Sign Language"}, ["vsv"] = {"Valencian Sign Language", "Llengua de signes valenciana"}, ["vto"] = {"Vitou"}, ["vum"] = {"Vumbu"}, ["vun"] = {"Vunjo"}, ["vut"] = {"Vute"}, ["vwa"] = {"Awa (China)"}, ["waa"] = {"Walla Walla"}, ["wab"] = {"Wab"}, ["wac"] = {"Wasco-Wishram"}, ["wad"] = {"Wamesa", "Wondama"}, ["wae"] = {"Walser"}, ["waf"] = {"Wakoná"}, ["wag"] = {"Wa'ema"}, ["wah"] = {"Watubela"}, ["wai"] = {"Wares"}, ["waj"] = {"Waffa"}, ["wak"] = {"Wakashan languages"}, ["wal"] = {"Wolaytta", "Wolaitta"}, ["wam"] = {"Wampanoag"}, ["wan"] = {"Wan"}, ["wao"] = {"Wappo"}, ["wap"] = {"Wapishana"}, ["waq"] = {"Wagiman"}, ["war"] = {"Waray (Philippines)"}, ["was"] = {"Washo"}, ["wat"] = {"Kaninuwa"}, ["wau"] = {"Waurá"}, ["wav"] = {"Waka"}, ["waw"] = {"Waiwai"}, ["wax"] = {"Watam", "Marangis"}, ["way"] = {"Wayana"}, ["waz"] = {"Wampur"}, ["wba"] = {"Warao"}, ["wbb"] = {"Wabo"}, ["wbe"] = {"Waritai"}, ["wbf"] = {"Wara"}, ["wbh"] = {"Wanda"}, ["wbi"] = {"Vwanji"}, ["wbj"] = {"Alagwa"}, ["wbk"] = {"Waigali"}, ["wbl"] = {"Wakhi"}, ["wbm"] = {"Wa"}, ["wbp"] = {"Warlpiri"}, ["wbq"] = {"Waddar"}, ["wbr"] = {"Wagdi"}, ["wbs"] = {"West Bengal Sign Language"}, ["wbt"] = {"Warnman"}, ["wbv"] = {"Wajarri"}, ["wbw"] = {"Woi"}, ["wca"] = {"Yanomámi"}, ["wci"] = {"Waci Gbe"}, ["wdd"] = {"Wandji"}, ["wdg"] = {"Wadaginam"}, ["wdj"] = {"Wadjiginy"}, ["wdk"] = {"Wadikali"}, ["wdu"] = {"Wadjigu"}, ["wdy"] = {"Wadjabangayi"}, ["wea"] = {"Wewaw"}, ["wec"] = {"Wè Western"}, ["wed"] = {"Wedau"}, ["weg"] = {"Wergaia"}, ["weh"] = {"Weh"}, ["wei"] = {"Kiunum"}, ["wem"] = {"Weme Gbe"}, ["wen"] = {"Sorbian languages"}, ["weo"] = {"Wemale"}, ["wep"] = {"Westphalien"}, ["wer"] = {"Weri"}, ["wes"] = {"Cameroon Pidgin"}, ["wet"] = {"Perai"}, ["weu"] = {"Rawngtu Chin"}, ["wew"] = {"Wejewa"}, ["wfg"] = {"Yafi", "Zorop"}, ["wga"] = {"Wagaya"}, ["wgb"] = {"Wagawaga"}, ["wgg"] = {"Wangkangurru", "Wangganguru"}, ["wgi"] = {"Wahgi"}, ["wgo"] = {"Waigeo"}, ["wgu"] = {"Wirangu"}, ["wgy"] = {"Warrgamay"}, ["wha"] = {"Sou Upaa", "Manusela"}, ["whg"] = {"North Wahgi"}, ["whk"] = {"Wahau Kenyah"}, ["whu"] = {"Wahau Kayan"}, ["wib"] = {"Southern Toussian"}, ["wic"] = {"Wichita"}, ["wie"] = {"Wik-Epa"}, ["wif"] = {"Wik-Keyangan"}, ["wig"] = {"Wik Ngathan"}, ["wih"] = {"Wik-Me'anha"}, ["wii"] = {"Minidien"}, ["wij"] = {"Wik-Iiyanh"}, ["wik"] = {"Wikalkan"}, ["wil"] = {"Wilawila"}, ["wim"] = {"Wik-Mungkan"}, ["win"] = {"Ho-Chunk"}, ["wir"] = {"Wiraféd"}, ["wiu"] = {"Wiru"}, ["wiv"] = {"Vitu"}, ["wiy"] = {"Wiyot"}, ["wja"] = {"Waja"}, ["wji"] = {"Warji"}, ["wka"] = {"Kw'adza"}, ["wkb"] = {"Kumbaran"}, ["wkd"] = {"Wakde", "Mo"}, ["wkl"] = {"Kalanadi"}, ["wkr"] = {"Keerray-Woorroong"}, ["wku"] = {"Kunduvadi"}, ["wkw"] = {"Wakawaka"}, ["wky"] = {"Wangkayutyuru"}, ["wla"] = {"Walio"}, ["wlc"] = {"Mwali Comorian"}, ["wle"] = {"Wolane"}, ["wlg"] = {"Kunbarlang"}, ["wlh"] = {"Welaun"}, ["wli"] = {"Waioli"}, ["wlk"] = {"Wailaki"}, ["wll"] = {"Wali (Sudan)"}, ["wlm"] = {"Middle Welsh"}, ["wlo"] = {"Wolio"}, ["wlr"] = {"Wailapa"}, ["wls"] = {"Wallisian"}, ["wlu"] = {"Wuliwuli"}, ["wlv"] = {"Wichí Lhamtés Vejoz"}, ["wlw"] = {"Walak"}, ["wlx"] = {"Wali (Ghana)"}, ["wly"] = {"Waling"}, ["wma"] = {"Mawa (Nigeria)"}, ["wmb"] = {"Wambaya"}, ["wmc"] = {"Wamas"}, ["wmd"] = {"Mamaindé"}, ["wme"] = {"Wambule"}, ["wmg"] = {"Western Minyag"}, ["wmh"] = {"Waima'a"}, ["wmi"] = {"Wamin"}, ["wmm"] = {"Maiwa (Indonesia)"}, ["wmn"] = {"Waamwang"}, ["wmo"] = {"Wom (Papua New Guinea)"}, ["wms"] = {"Wambon"}, ["wmt"] = {"Walmajarri"}, ["wmw"] = {"Mwani"}, ["wmx"] = {"Womo"}, ["wnb"] = {"Wanambre"}, ["wnc"] = {"Wantoat"}, ["wnd"] = {"Wandarang"}, ["wne"] = {"Waneci"}, ["wng"] = {"Wanggom"}, ["wni"] = {"Ndzwani Comorian"}, ["wnk"] = {"Wanukaka"}, ["wnm"] = {"Wanggamala"}, ["wnn"] = {"Wunumara"}, ["wno"] = {"Wano"}, ["wnp"] = {"Wanap"}, ["wnu"] = {"Usan"}, ["wnw"] = {"Wintu"}, ["wny"] = {"Wanyi", "Waanyi"}, ["woa"] = {"Kuwema", "Tyaraity"}, ["wob"] = {"Wè Northern"}, ["woc"] = {"Wogeo"}, ["wod"] = {"Wolani"}, ["woe"] = {"Woleaian"}, ["wof"] = {"Gambian Wolof"}, ["wog"] = {"Wogamusin"}, ["woi"] = {"Kamang"}, ["wok"] = {"Longto"}, ["wom"] = {"Wom (Nigeria)"}, ["won"] = {"Wongo"}, ["woo"] = {"Manombai"}, ["wor"] = {"Woria"}, ["wos"] = {"Hanga Hundi"}, ["wow"] = {"Wawonii"}, ["woy"] = {"Weyto"}, ["wpc"] = {"Maco"}, ["wrb"] = {"Waluwarra", "Warluwara"}, ["wrd"] = {"Warduji"}, ["wrg"] = {"Warungu", "Gudjal"}, ["wrh"] = {"Wiradjuri"}, ["wri"] = {"Wariyangga"}, ["wrk"] = {"Garrwa"}, ["wrl"] = {"Warlmanpa"}, ["wrm"] = {"Warumungu"}, ["wrn"] = {"Warnang"}, ["wro"] = {"Worrorra"}, ["wrp"] = {"Waropen"}, ["wrr"] = {"Wardaman"}, ["wrs"] = {"Waris"}, ["wru"] = {"Waru"}, ["wrv"] = {"Waruna"}, ["wrw"] = {"Gugu Warra"}, ["wrx"] = {"Wae Rana"}, ["wry"] = {"Merwari"}, ["wrz"] = {"Waray (Australia)"}, ["wsa"] = {"Warembori"}, ["wsg"] = {"Adilabad Gondi"}, ["wsi"] = {"Wusi"}, ["wsk"] = {"Waskia"}, ["wsr"] = {"Owenia"}, ["wss"] = {"Wasa"}, ["wsu"] = {"Wasu"}, ["wsv"] = {"Wotapuri-Katarqalai"}, ["wtf"] = {"Watiwa"}, ["wth"] = {"Wathawurrung"}, ["wti"] = {"Berta"}, ["wtk"] = {"Watakataui"}, ["wtm"] = {"Mewati"}, ["wtw"] = {"Wotu"}, ["wua"] = {"Wikngenchera"}, ["wub"] = {"Wunambal"}, ["wud"] = {"Wudu"}, ["wuh"] = {"Wutunhua"}, ["wul"] = {"Silimo"}, ["wum"] = {"Wumbvu"}, ["wun"] = {"Bungu"}, ["wur"] = {"Wurrugu"}, ["wut"] = {"Wutung"}, ["wuu"] = {"Wu Chinese"}, ["wuv"] = {"Wuvulu-Aua"}, ["wux"] = {"Wulna"}, ["wuy"] = {"Wauyai"}, ["wwa"] = {"Waama"}, ["wwb"] = {"Wakabunga"}, ["wwo"] = {"Wetamut", "Dorig"}, ["wwr"] = {"Warrwa"}, ["www"] = {"Wawa"}, ["wxa"] = {"Waxianghua"}, ["wxw"] = {"Wardandi"}, ["wya"] = {"Wyandot"}, ["wyb"] = {"Wangaaybuwan-Ngiyambaa"}, ["wyi"] = {"Woiwurrung"}, ["wym"] = {"Wymysorys"}, ["wyr"] = {"Wayoró"}, ["wyy"] = {"Western Fijian"}, ["xaa"] = {"Andalusian Arabic"}, ["xab"] = {"Sambe"}, ["xac"] = {"Kachari"}, ["xad"] = {"Adai"}, ["xae"] = {"Aequian"}, ["xag"] = {"Aghwan"}, ["xai"] = {"Kaimbé"}, ["xaj"] = {"Ararandewára"}, ["xak"] = {"Máku"}, ["xal"] = {"Kalmyk", "Oirat"}, ["xam"] = {"ǀXam"}, ["xan"] = {"Xamtanga"}, ["xao"] = {"Khao"}, ["xap"] = {"Apalachee"}, ["xaq"] = {"Aquitanian"}, ["xar"] = {"Karami"}, ["xas"] = {"Kamas"}, ["xat"] = {"Katawixi"}, ["xau"] = {"Kauwera"}, ["xav"] = {"Xavánte"}, ["xaw"] = {"Kawaiisu"}, ["xay"] = {"Kayan Mahakam"}, ["xbb"] = {"Lower Burdekin"}, ["xbc"] = {"Bactrian"}, ["xbd"] = {"Bindal"}, ["xbe"] = {"Bigambal"}, ["xbg"] = {"Bunganditj"}, ["xbi"] = {"Kombio"}, ["xbj"] = {"Birrpayi"}, ["xbm"] = {"Middle Breton"}, ["xbn"] = {"Kenaboi"}, ["xbo"] = {"Bolgarian"}, ["xbp"] = {"Bibbulman"}, ["xbr"] = {"Kambera"}, ["xbw"] = {"Kambiwá"}, ["xby"] = {"Batjala", "Batyala"}, ["xcb"] = {"Cumbric"}, ["xcc"] = {"Camunic"}, ["xce"] = {"Celtiberian"}, ["xcg"] = {"Cisalpine Gaulish"}, ["xch"] = {"Chemakum", "Chimakum"}, ["xcl"] = {"Classical Armenian"}, ["xcm"] = {"Comecrudo"}, ["xcn"] = {"Cotoname"}, ["xco"] = {"Chorasmian"}, ["xcr"] = {"Carian"}, ["xct"] = {"Classical Tibetan"}, ["xcu"] = {"Curonian"}, ["xcv"] = {"Chuvantsy"}, ["xcw"] = {"Coahuilteco"}, ["xcy"] = {"Cayuse"}, ["xda"] = {"Darkinyung"}, ["xdc"] = {"Dacian"}, ["xdk"] = {"Dharuk"}, ["xdm"] = {"Edomite"}, ["xdo"] = {"Kwandu"}, ["xdy"] = {"Malayic Dayak"}, ["xeb"] = {"Eblan"}, ["xed"] = {"Hdi"}, ["xeg"] = {"ǁXegwi"}, ["xel"] = {"Kelo"}, ["xem"] = {"Kembayan"}, ["xep"] = {"Epi-Olmec"}, ["xer"] = {"Xerénte"}, ["xes"] = {"Kesawai"}, ["xet"] = {"Xetá"}, ["xeu"] = {"Keoru-Ahia"}, ["xfa"] = {"Faliscan"}, ["xga"] = {"Galatian"}, ["xgb"] = {"Gbin"}, ["xgd"] = {"Gudang"}, ["xgf"] = {"Gabrielino-Fernandeño"}, ["xgg"] = {"Goreng"}, ["xgi"] = {"Garingbal"}, ["xgl"] = {"Galindan"}, ["xgm"] = {"Dharumbal", "Guwinmal"}, ["xgn"] = {"Mongolian languages"}, ["xgr"] = {"Garza"}, ["xgu"] = {"Unggumi"}, ["xgw"] = {"Guwa"}, ["xha"] = {"Harami"}, ["xhc"] = {"Hunnic"}, ["xhd"] = {"Hadrami"}, ["xhe"] = {"Khetrani"}, ["xhr"] = {"Hernican"}, ["xht"] = {"Hattic"}, ["xhu"] = {"Hurrian"}, ["xhv"] = {"Khua"}, ["xib"] = {"Iberian"}, ["xii"] = {"Xiri"}, ["xil"] = {"Illyrian"}, ["xin"] = {"Xinca"}, ["xir"] = {"Xiriâna"}, ["xis"] = {"Kisan"}, ["xiv"] = {"Indus Valley Language"}, ["xiy"] = {"Xipaya"}, ["xjb"] = {"Minjungbal"}, ["xjt"] = {"Jaitmatang"}, ["xka"] = {"Kalkoti"}, ["xkb"] = {"Northern Nago"}, ["xkc"] = {"Kho'ini"}, ["xkd"] = {"Mendalam Kayan"}, ["xke"] = {"Kereho"}, ["xkf"] = {"Khengkha"}, ["xkg"] = {"Kagoro"}, ["xki"] = {"Kenyan Sign Language"}, ["xkj"] = {"Kajali"}, ["xkk"] = {"Kaco'"}, ["xkl"] = {"Mainstream Kenyah"}, ["xkn"] = {"Kayan River Kayan"}, ["xko"] = {"Kiorr"}, ["xkp"] = {"Kabatei"}, ["xkq"] = {"Koroni"}, ["xkr"] = {"Xakriabá"}, ["xks"] = {"Kumbewaha"}, ["xkt"] = {"Kantosi"}, ["xku"] = {"Kaamba"}, ["xkv"] = {"Kgalagadi"}, ["xkw"] = {"Kembra"}, ["xkx"] = {"Karore"}, ["xky"] = {"Uma' Lasan"}, ["xkz"] = {"Kurtokha"}, ["xla"] = {"Kamula"}, ["xlb"] = {"Loup B"}, ["xlc"] = {"Lycian"}, ["xld"] = {"Lydian"}, ["xle"] = {"Lemnian"}, ["xlg"] = {"Ligurian (Ancient)"}, ["xli"] = {"Liburnian"}, ["xln"] = {"Alanic"}, ["xlo"] = {"Loup A"}, ["xlp"] = {"Lepontic"}, ["xls"] = {"Lusitanian"}, ["xlu"] = {"Cuneiform Luwian"}, ["xly"] = {"Elymian"}, ["xma"] = {"Mushungulu"}, ["xmb"] = {"Mbonga"}, ["xmc"] = {"Makhuwa-Marrevone"}, ["xmd"] = {"Mbudum"}, ["xme"] = {"Median"}, ["xmf"] = {"Mingrelian"}, ["xmg"] = {"Mengaka"}, ["xmh"] = {"Kugu-Muminh"}, ["xmj"] = {"Majera"}, ["xmk"] = {"Ancient Macedonian"}, ["xml"] = {"Malaysian Sign Language"}, ["xmm"] = {"Manado Malay"}, ["xmn"] = {"Manichaean Middle Persian"}, ["xmo"] = {"Morerebi"}, ["xmp"] = {"Kuku-Mu'inh"}, ["xmq"] = {"Kuku-Mangk"}, ["xmr"] = {"Meroitic"}, ["xms"] = {"Moroccan Sign Language"}, ["xmt"] = {"Matbat"}, ["xmu"] = {"Kamu"}, ["xmv"] = {"Antankarana Malagasy", "Tankarana Malagasy"}, ["xmw"] = {"Tsimihety Malagasy"}, ["xmx"] = {"Maden"}, ["xmy"] = {"Mayaguduna"}, ["xmz"] = {"Mori Bawah"}, ["xna"] = {"Ancient North Arabian"}, ["xnb"] = {"Kanakanabu"}, ["xnd"] = {"Na-Dene languages"}, ["xng"] = {"Middle Mongolian"}, ["xnh"] = {"Kuanhua"}, ["xni"] = {"Ngarigu"}, ["xnj"] = {"Ngoni (Tanzania)"}, ["xnk"] = {"Nganakarti"}, ["xnm"] = {"Ngumbarl"}, ["xnn"] = {"Northern Kankanay"}, ["xno"] = {"Anglo-Norman"}, ["xnq"] = {"Ngoni (Mozambique)"}, ["xnr"] = {"Kangri"}, ["xns"] = {"Kanashi"}, ["xnt"] = {"Narragansett"}, ["xnu"] = {"Nukunul"}, ["xny"] = {"Nyiyaparli"}, ["xnz"] = {"Kenzi", "Mattoki"}, ["xoc"] = {"O'chi'chi'"}, ["xod"] = {"Kokoda"}, ["xog"] = {"Soga"}, ["xoi"] = {"Kominimung"}, ["xok"] = {"Xokleng"}, ["xom"] = {"Komo (Sudan)"}, ["xon"] = {"Konkomba"}, ["xoo"] = {"Xukurú"}, ["xop"] = {"Kopar"}, ["xor"] = {"Korubo"}, ["xow"] = {"Kowaki"}, ["xpa"] = {"Pirriya"}, ["xpb"] = {"Northeastern Tasmanian", "Pyemmairrener"}, ["xpc"] = {"Pecheneg"}, ["xpd"] = {"Oyster Bay Tasmanian"}, ["xpe"] = {"Liberia Kpelle"}, ["xpf"] = {"Southeast Tasmanian", "Nuenonne"}, ["xpg"] = {"Phrygian"}, ["xph"] = {"North Midlands Tasmanian", "Tyerrenoterpanner"}, ["xpi"] = {"Pictish"}, ["xpj"] = {"Mpalitjanh"}, ["xpk"] = {"Kulina Pano"}, ["xpl"] = {"Port Sorell Tasmanian"}, ["xpm"] = {"Pumpokol"}, ["xpn"] = {"Kapinawá"}, ["xpo"] = {"Pochutec"}, ["xpp"] = {"Puyo-Paekche"}, ["xpq"] = {"Mohegan-Pequot"}, ["xpr"] = {"Parthian"}, ["xps"] = {"Pisidian"}, ["xpt"] = {"Punthamara"}, ["xpu"] = {"Punic"}, ["xpv"] = {"Northern Tasmanian", "Tommeginne"}, ["xpw"] = {"Northwestern Tasmanian", "Peerapper"}, ["xpx"] = {"Southwestern Tasmanian", "Toogee"}, ["xpy"] = {"Puyo"}, ["xpz"] = {"Bruny Island Tasmanian"}, ["xqa"] = {"Karakhanid"}, ["xqt"] = {"Qatabanian"}, ["xra"] = {"Krahô"}, ["xrb"] = {"Eastern Karaboro"}, ["xrd"] = {"Gundungurra"}, ["xre"] = {"Kreye"}, ["xrg"] = {"Minang"}, ["xri"] = {"Krikati-Timbira"}, ["xrm"] = {"Armazic"}, ["xrn"] = {"Arin"}, ["xrr"] = {"Raetic"}, ["xrt"] = {"Aranama-Tamique"}, ["xru"] = {"Marriammu"}, ["xrw"] = {"Karawa"}, ["xsa"] = {"Sabaean"}, ["xsb"] = {"Sambal"}, ["xsc"] = {"Scythian"}, ["xsd"] = {"Sidetic"}, ["xse"] = {"Sempan"}, ["xsh"] = {"Shamang"}, ["xsi"] = {"Sio"}, ["xsj"] = {"Subi"}, ["xsl"] = {"South Slavey"}, ["xsm"] = {"Kasem"}, ["xsn"] = {"Sanga (Nigeria)"}, ["xso"] = {"Solano"}, ["xsp"] = {"Silopi"}, ["xsq"] = {"Makhuwa-Saka"}, ["xsr"] = {"Sherpa"}, ["xss"] = {"Assan"}, ["xsu"] = {"Sanumá"}, ["xsv"] = {"Sudovian"}, ["xsy"] = {"Saisiyat"}, ["xta"] = {"Alcozauca Mixtec"}, ["xtb"] = {"Chazumba Mixtec"}, ["xtc"] = {"Katcha-Kadugli-Miri"}, ["xtd"] = {"Diuxi-Tilantongo Mixtec"}, ["xte"] = {"Ketengban"}, ["xtg"] = {"Transalpine Gaulish"}, ["xth"] = {"Yitha Yitha"}, ["xti"] = {"Sinicahua Mixtec"}, ["xtj"] = {"San Juan Teita Mixtec"}, ["xtl"] = {"Tijaltepec Mixtec"}, ["xtm"] = {"Magdalena Peñasco Mixtec"}, ["xtn"] = {"Northern Tlaxiaco Mixtec"}, ["xto"] = {"Tokharian A"}, ["xtp"] = {"San Miguel Piedras Mixtec"}, ["xtq"] = {"Tumshuqese"}, ["xtr"] = {"Early Tripuri"}, ["xts"] = {"Sindihui Mixtec"}, ["xtt"] = {"Tacahua Mixtec"}, ["xtu"] = {"Cuyamecalco Mixtec"}, ["xtv"] = {"Thawa"}, ["xtw"] = {"Tawandê"}, ["xty"] = {"Yoloxochitl Mixtec"}, ["xua"] = {"Alu Kurumba"}, ["xub"] = {"Betta Kurumba"}, ["xud"] = {"Umiida"}, ["xug"] = {"Kunigami"}, ["xuj"] = {"Jennu Kurumba"}, ["xul"] = {"Ngunawal", "Nunukul"}, ["xum"] = {"Umbrian"}, ["xun"] = {"Unggaranggu"}, ["xuo"] = {"Kuo"}, ["xup"] = {"Upper Umpqua"}, ["xur"] = {"Urartian"}, ["xut"] = {"Kuthant"}, ["xuu"] = {"Kxoe", "Khwedam"}, ["xve"] = {"Venetic"}, ["xvi"] = {"Kamviri"}, ["xvn"] = {"Vandalic"}, ["xvo"] = {"Volscian"}, ["xvs"] = {"Vestinian"}, ["xwa"] = {"Kwaza"}, ["xwc"] = {"Woccon"}, ["xwd"] = {"Wadi Wadi"}, ["xwe"] = {"Xwela Gbe"}, ["xwg"] = {"Kwegu"}, ["xwj"] = {"Wajuk"}, ["xwk"] = {"Wangkumara"}, ["xwl"] = {"Western Xwla Gbe"}, ["xwo"] = {"Written Oirat"}, ["xwr"] = {"Kwerba Mamberamo"}, ["xwt"] = {"Wotjobaluk"}, ["xww"] = {"Wemba Wemba"}, ["xxb"] = {"Boro (Ghana)"}, ["xxk"] = {"Ke'o"}, ["xxm"] = {"Minkin"}, ["xxr"] = {"Koropó"}, ["xxt"] = {"Tambora"}, ["xya"] = {"Yaygir"}, ["xyb"] = {"Yandjibara"}, ["xyj"] = {"Mayi-Yapi"}, ["xyk"] = {"Mayi-Kulan"}, ["xyl"] = {"Yalakalore"}, ["xyt"] = {"Mayi-Thakurti"}, ["xyy"] = {"Yorta Yorta"}, ["xzh"] = {"Zhang-Zhung"}, ["xzm"] = {"Zemgalian"}, ["xzp"] = {"Ancient Zapotec"}, ["yaa"] = {"Yaminahua"}, ["yab"] = {"Yuhup"}, ["yac"] = {"Pass Valley Yali"}, ["yad"] = {"Yagua"}, ["yae"] = {"Pumé"}, ["yaf"] = {"Yaka (Democratic Republic of Congo)"}, ["yag"] = {"Yámana"}, ["yah"] = {"Yazgulyam"}, ["yai"] = {"Yagnobi"}, ["yaj"] = {"Banda-Yangere"}, ["yak"] = {"Yakama"}, ["yal"] = {"Yalunka"}, ["yam"] = {"Yamba"}, ["yan"] = {"Mayangna"}, ["yao"] = {"Yao"}, ["yap"] = {"Yapese"}, ["yaq"] = {"Yaqui"}, ["yar"] = {"Yabarana"}, ["yas"] = {"Nugunu (Cameroon)"}, ["yat"] = {"Yambeta"}, ["yau"] = {"Yuwana"}, ["yav"] = {"Yangben"}, ["yaw"] = {"Yawalapití"}, ["yax"] = {"Yauma"}, ["yay"] = {"Agwagwune"}, ["yaz"] = {"Lokaa"}, ["yba"] = {"Yala"}, ["ybb"] = {"Yemba"}, ["ybe"] = {"West Yugur"}, ["ybh"] = {"Yakha"}, ["ybi"] = {"Yamphu"}, ["ybj"] = {"Hasha"}, ["ybk"] = {"Bokha"}, ["ybl"] = {"Yukuben"}, ["ybm"] = {"Yaben"}, ["ybn"] = {"Yabaâna"}, ["ybo"] = {"Yabong"}, ["ybx"] = {"Yawiyo"}, ["yby"] = {"Yaweyuha"}, ["ych"] = {"Chesu"}, ["ycl"] = {"Lolopo"}, ["ycn"] = {"Yucuna"}, ["ycp"] = {"Chepya"}, ["yda"] = {"Yanda"}, ["ydd"] = {"Eastern Yiddish"}, ["yde"] = {"Yangum Dey"}, ["ydg"] = {"Yidgha"}, ["ydk"] = {"Yoidik"}, ["yea"] = {"Ravula"}, ["yec"] = {"Yeniche"}, ["yee"] = {"Yimas"}, ["yei"] = {"Yeni"}, ["yej"] = {"Yevanic"}, ["yel"] = {"Yela"}, ["yer"] = {"Tarok"}, ["yes"] = {"Nyankpa"}, ["yet"] = {"Yetfa"}, ["yeu"] = {"Yerukula"}, ["yev"] = {"Yapunda"}, ["yey"] = {"Yeyi"}, ["yga"] = {"Malyangapa"}, ["ygi"] = {"Yiningayi"}, ["ygl"] = {"Yangum Gel"}, ["ygm"] = {"Yagomi"}, ["ygp"] = {"Gepo"}, ["ygr"] = {"Yagaria"}, ["ygs"] = {"Yolŋu Sign Language"}, ["ygu"] = {"Yugul"}, ["ygw"] = {"Yagwoia"}, ["yha"] = {"Baha Buyang"}, ["yhd"] = {"Judeo-Iraqi Arabic"}, ["yhl"] = {"Hlepho Phowa"}, ["yhs"] = {"Yan-nhaŋu Sign Language"}, ["yia"] = {"Yinggarda"}, ["yif"] = {"Ache"}, ["yig"] = {"Wusa Nasu"}, ["yih"] = {"Western Yiddish"}, ["yii"] = {"Yidiny"}, ["yij"] = {"Yindjibarndi"}, ["yik"] = {"Dongshanba Lalo"}, ["yil"] = {"Yindjilandji"}, ["yim"] = {"Yimchungru Naga"}, ["yin"] = {"Riang Lai", "Yinchia"}, ["yip"] = {"Pholo"}, ["yiq"] = {"Miqie"}, ["yir"] = {"North Awyu"}, ["yis"] = {"Yis"}, ["yit"] = {"Eastern Lalu"}, ["yiu"] = {"Awu"}, ["yiv"] = {"Northern Nisu"}, ["yix"] = {"Axi Yi"}, ["yiz"] = {"Azhe"}, ["yka"] = {"Yakan"}, ["ykg"] = {"Northern Yukaghir"}, ["yki"] = {"Yoke"}, ["ykk"] = {"Yakaikeke"}, ["ykl"] = {"Khlula"}, ["ykm"] = {"Kap"}, ["ykn"] = {"Kua-nsi"}, ["yko"] = {"Yasa"}, ["ykr"] = {"Yekora"}, ["ykt"] = {"Kathu"}, ["yku"] = {"Kuamasi"}, ["yky"] = {"Yakoma"}, ["yla"] = {"Yaul"}, ["ylb"] = {"Yaleba"}, ["yle"] = {"Yele"}, ["ylg"] = {"Yelogu"}, ["yli"] = {"Angguruk Yali"}, ["yll"] = {"Yil"}, ["ylm"] = {"Limi"}, ["yln"] = {"Langnian Buyang"}, ["ylo"] = {"Naluo Yi"}, ["ylr"] = {"Yalarnnga"}, ["ylu"] = {"Aribwaung"}, ["yly"] = {"Nyâlayu", "Nyelâyu"}, ["ymb"] = {"Yambes"}, ["ymc"] = {"Southern Muji"}, ["ymd"] = {"Muda"}, ["yme"] = {"Yameo"}, ["ymg"] = {"Yamongeri"}, ["ymh"] = {"Mili"}, ["ymi"] = {"Moji"}, ["ymk"] = {"Makwe"}, ["yml"] = {"Iamalele"}, ["ymm"] = {"Maay"}, ["ymn"] = {"Yamna", "Sunum"}, ["ymo"] = {"Yangum Mon"}, ["ymp"] = {"Yamap"}, ["ymq"] = {"Qila Muji"}, ["ymr"] = {"Malasar"}, ["yms"] = {"Mysian"}, ["ymx"] = {"Northern Muji"}, ["ymz"] = {"Muzi"}, ["yna"] = {"Aluo"}, ["ynd"] = {"Yandruwandha"}, ["yne"] = {"Lang'e"}, ["yng"] = {"Yango"}, ["ynk"] = {"Naukan Yupik"}, ["ynl"] = {"Yangulam"}, ["ynn"] = {"Yana"}, ["yno"] = {"Yong"}, ["ynq"] = {"Yendang"}, ["yns"] = {"Yansi"}, ["ynu"] = {"Yahuna"}, ["yob"] = {"Yoba"}, ["yog"] = {"Yogad"}, ["yoi"] = {"Yonaguni"}, ["yok"] = {"Yokuts"}, ["yol"] = {"Yola"}, ["yom"] = {"Yombe"}, ["yon"] = {"Yongkom"}, ["yot"] = {"Yotti"}, ["yox"] = {"Yoron"}, ["yoy"] = {"Yoy"}, ["ypa"] = {"Phala"}, ["ypb"] = {"Labo Phowa"}, ["ypg"] = {"Phola"}, ["yph"] = {"Phupha"}, ["ypk"] = {"Yupik languages"}, ["ypm"] = {"Phuma"}, ["ypn"] = {"Ani Phowa"}, ["ypo"] = {"Alo Phola"}, ["ypp"] = {"Phupa"}, ["ypz"] = {"Phuza"}, ["yra"] = {"Yerakai"}, ["yrb"] = {"Yareba"}, ["yre"] = {"Yaouré"}, ["yrk"] = {"Nenets"}, ["yrl"] = {"Nhengatu"}, ["yrm"] = {"Yirrk-Mel"}, ["yrn"] = {"Yerong"}, ["yro"] = {"Yaroamë"}, ["yrs"] = {"Yarsun"}, ["yrw"] = {"Yarawata"}, ["yry"] = {"Yarluyandi"}, ["ysc"] = {"Yassic"}, ["ysd"] = {"Samatao"}, ["ysg"] = {"Sonaga"}, ["ysl"] = {"Yugoslavian Sign Language"}, ["ysm"] = {"Myanmar Sign Language"}, ["ysn"] = {"Sani"}, ["yso"] = {"Nisi (China)"}, ["ysp"] = {"Southern Lolopo"}, ["ysr"] = {"Sirenik Yupik"}, ["yss"] = {"Yessan-Mayo"}, ["ysy"] = {"Sanie"}, ["yta"] = {"Talu"}, ["ytl"] = {"Tanglang"}, ["ytp"] = {"Thopho"}, ["ytw"] = {"Yout Wam"}, ["yty"] = {"Yatay"}, ["yua"] = {"Yucateco", "Yucatec Maya"}, ["yub"] = {"Yugambal"}, ["yuc"] = {"Yuchi"}, ["yud"] = {"Judeo-Tripolitanian Arabic"}, ["yue"] = {"Yue Chinese", "Cantonese"}, ["yuf"] = {"Havasupai-Walapai-Yavapai"}, ["yug"] = {"Yug"}, ["yui"] = {"Yurutí"}, ["yuj"] = {"Karkar-Yuri"}, ["yuk"] = {"Yuki"}, ["yul"] = {"Yulu"}, ["yum"] = {"Quechan"}, ["yun"] = {"Bena (Nigeria)"}, ["yup"] = {"Yukpa"}, ["yuq"] = {"Yuqui"}, ["yur"] = {"Yurok"}, ["yut"] = {"Yopno"}, ["yuw"] = {"Yau (Morobe Province)"}, ["yux"] = {"Southern Yukaghir"}, ["yuy"] = {"East Yugur"}, ["yuz"] = {"Yuracare"}, ["yva"] = {"Yawa"}, ["yvt"] = {"Yavitero"}, ["ywa"] = {"Kalou"}, ["ywg"] = {"Yinhawangka"}, ["ywl"] = {"Western Lalu"}, ["ywn"] = {"Yawanawa"}, ["ywq"] = {"Wuding-Luquan Yi"}, ["ywr"] = {"Yawuru"}, ["ywt"] = {"Xishanba Lalo", "Central Lalo"}, ["ywu"] = {"Wumeng Nasu"}, ["yww"] = {"Yawarawarga"}, ["yxa"] = {"Mayawali"}, ["yxg"] = {"Yagara"}, ["yxl"] = {"Yardliyawarra"}, ["yxm"] = {"Yinwum"}, ["yxu"] = {"Yuyu"}, ["yxy"] = {"Yabula Yabula"}, ["yyr"] = {"Yir Yoront"}, ["yyu"] = {"Yau (Sandaun Province)"}, ["yyz"] = {"Ayizi"}, ["yzg"] = {"E'ma Buyang"}, ["yzk"] = {"Zokhuo"}, ["zaa"] = {"Sierra de Juárez Zapotec"}, ["zab"] = {"Western Tlacolula Valley Zapotec", "San Juan Guelavía Zapotec"}, ["zac"] = {"Ocotlán Zapotec"}, ["zad"] = {"Cajonos Zapotec"}, ["zae"] = {"Yareni Zapotec"}, ["zaf"] = {"Ayoquesco Zapotec"}, ["zag"] = {"Zaghawa"}, ["zah"] = {"Zangwal"}, ["zai"] = {"Isthmus Zapotec"}, ["zaj"] = {"Zaramo"}, ["zak"] = {"Zanaki"}, ["zal"] = {"Zauzou"}, ["zam"] = {"Miahuatlán Zapotec"}, ["zao"] = {"Ozolotepec Zapotec"}, ["zap"] = {"Zapotec"}, ["zaq"] = {"Aloápam Zapotec"}, ["zar"] = {"Rincón Zapotec"}, ["zas"] = {"Santo Domingo Albarradas Zapotec"}, ["zat"] = {"Tabaa Zapotec"}, ["zau"] = {"Zangskari"}, ["zav"] = {"Yatzachi Zapotec"}, ["zaw"] = {"Mitla Zapotec"}, ["zax"] = {"Xadani Zapotec"}, ["zay"] = {"Zayse-Zergulla", "Zaysete"}, ["zaz"] = {"Zari"}, ["zba"] = {"Balaibalan"}, ["zbc"] = {"Central Berawan"}, ["zbe"] = {"East Berawan"}, ["zbl"] = {"Blissymbols", "Bliss", "Blissymbolics"}, ["zbt"] = {"Batui"}, ["zbu"] = {"Bu (Bauchi State)"}, ["zbw"] = {"West Berawan"}, ["zca"] = {"Coatecas Altas Zapotec"}, ["zch"] = {"Central Hongshuihe Zhuang"}, ["zdj"] = {"Ngazidja Comorian"}, ["zea"] = {"Zeeuws"}, ["zeg"] = {"Zenag"}, ["zeh"] = {"Eastern Hongshuihe Zhuang"}, ["zen"] = {"Zenaga"}, ["zga"] = {"Kinga"}, ["zgb"] = {"Guibei Zhuang"}, ["zgh"] = {"Standard Moroccan Tamazight"}, ["zgm"] = {"Minz Zhuang"}, ["zgn"] = {"Guibian Zhuang"}, ["zgr"] = {"Magori"}, ["zhb"] = {"Zhaba"}, ["zhd"] = {"Dai Zhuang"}, ["zhi"] = {"Zhire"}, ["zhn"] = {"Nong Zhuang"}, ["zhw"] = {"Zhoa"}, ["zhx"] = {"Chinese (family)"}, ["zia"] = {"Zia"}, ["zib"] = {"Zimbabwe Sign Language"}, ["zik"] = {"Zimakani"}, ["zil"] = {"Zialo"}, ["zim"] = {"Mesme"}, ["zin"] = {"Zinza"}, ["ziw"] = {"Zigula"}, ["ziz"] = {"Zizilivakan"}, ["zka"] = {"Kaimbulawa"}, ["zkb"] = {"Koibal"}, ["zkd"] = {"Kadu"}, ["zkg"] = {"Koguryo"}, ["zkh"] = {"Khorezmian"}, ["zkk"] = {"Karankawa"}, ["zkn"] = {"Kanan"}, ["zko"] = {"Kott"}, ["zkp"] = {"São Paulo Kaingáng"}, ["zkr"] = {"Zakhring"}, ["zkt"] = {"Kitan"}, ["zku"] = {"Kaurna"}, ["zkv"] = {"Krevinian"}, ["zkz"] = {"Khazar"}, ["zla"] = {"Zula"}, ["zle"] = {"East Slavic languages"}, ["zlj"] = {"Liujiang Zhuang"}, ["zlm"] = {"Malay (individual language)"}, ["zln"] = {"Lianshan Zhuang"}, ["zlq"] = {"Liuqian Zhuang"}, ["zls"] = {"South Slavic languages"}, ["zlw"] = {"West Slavic languages"}, ["zma"] = {"Manda (Australia)"}, ["zmb"] = {"Zimba"}, ["zmc"] = {"Margany"}, ["zmd"] = {"Maridan"}, ["zme"] = {"Mangerr"}, ["zmf"] = {"Mfinu"}, ["zmg"] = {"Marti Ke"}, ["zmh"] = {"Makolkol"}, ["zmi"] = {"Negeri Sembilan Malay"}, ["zmj"] = {"Maridjabin"}, ["zmk"] = {"Mandandanyi"}, ["zml"] = {"Matngala"}, ["zmm"] = {"Marimanindji", "Marramaninyshi"}, ["zmn"] = {"Mbangwe"}, ["zmo"] = {"Molo"}, ["zmp"] = {"Mpuono"}, ["zmq"] = {"Mituku"}, ["zmr"] = {"Maranunggu"}, ["zms"] = {"Mbesa"}, ["zmt"] = {"Maringarr"}, ["zmu"] = {"Muruwari"}, ["zmv"] = {"Mbariman-Gudhinma"}, ["zmw"] = {"Mbo (Democratic Republic of Congo)"}, ["zmx"] = {"Bomitaba"}, ["zmy"] = {"Mariyedi"}, ["zmz"] = {"Mbandja"}, ["zna"] = {"Zan Gula"}, ["znd"] = {"Zande languages"}, ["zne"] = {"Zande (individual language)"}, ["zng"] = {"Mang"}, ["znk"] = {"Manangkari"}, ["zns"] = {"Mangas"}, ["zoc"] = {"Copainalá Zoque"}, ["zoh"] = {"Chimalapa Zoque"}, ["zom"] = {"Zou"}, ["zoo"] = {"Asunción Mixtepec Zapotec"}, ["zoq"] = {"Tabasco Zoque"}, ["zor"] = {"Rayón Zoque"}, ["zos"] = {"Francisco León Zoque"}, ["zpa"] = {"Lachiguiri Zapotec"}, ["zpb"] = {"Yautepec Zapotec"}, ["zpc"] = {"Choapan Zapotec"}, ["zpd"] = {"Southeastern Ixtlán Zapotec"}, ["zpe"] = {"Petapa Zapotec"}, ["zpf"] = {"San Pedro Quiatoni Zapotec"}, ["zpg"] = {"Guevea De Humboldt Zapotec"}, ["zph"] = {"Totomachapan Zapotec"}, ["zpi"] = {"Santa María Quiegolani Zapotec"}, ["zpj"] = {"Quiavicuzas Zapotec"}, ["zpk"] = {"Tlacolulita Zapotec"}, ["zpl"] = {"Lachixío Zapotec"}, ["zpm"] = {"Mixtepec Zapotec"}, ["zpn"] = {"Santa Inés Yatzechi Zapotec"}, ["zpo"] = {"Amatlán Zapotec"}, ["zpp"] = {"El Alto Zapotec"}, ["zpq"] = {"Zoogocho Zapotec"}, ["zpr"] = {"Santiago Xanica Zapotec"}, ["zps"] = {"Coatlán Zapotec"}, ["zpt"] = {"San Vicente Coatlán Zapotec"}, ["zpu"] = {"Yalálag Zapotec"}, ["zpv"] = {"Chichicapan Zapotec"}, ["zpw"] = {"Zaniza Zapotec"}, ["zpx"] = {"San Baltazar Loxicha Zapotec"}, ["zpy"] = {"Mazaltepec Zapotec"}, ["zpz"] = {"Texmelucan Zapotec"}, ["zqe"] = {"Qiubei Zhuang"}, ["zra"] = {"Kara (Korea)"}, ["zrg"] = {"Mirgan"}, ["zrn"] = {"Zerenkel"}, ["zro"] = {"Záparo"}, ["zrp"] = {"Zarphatic"}, ["zrs"] = {"Mairasi"}, ["zsa"] = {"Sarasira"}, ["zsk"] = {"Kaskean"}, ["zsl"] = {"Zambian Sign Language"}, ["zsm"] = {"Standard Malay"}, ["zsr"] = {"Southern Rincon Zapotec"}, ["zsu"] = {"Sukurum"}, ["zte"] = {"Elotepec Zapotec"}, ["ztg"] = {"Xanaguía Zapotec"}, ["ztl"] = {"Lapaguía-Guivini Zapotec"}, ["ztm"] = {"San Agustín Mixtepec Zapotec"}, ["ztn"] = {"Santa Catarina Albarradas Zapotec"}, ["ztp"] = {"Loxicha Zapotec"}, ["ztq"] = {"Quioquitani-Quierí Zapotec"}, ["zts"] = {"Tilquiapan Zapotec"}, ["ztt"] = {"Tejalapan Zapotec"}, ["ztu"] = {"Güilá Zapotec"}, ["ztx"] = {"Zaachila Zapotec"}, ["zty"] = {"Yatee Zapotec"}, ["zua"] = {"Zeem"}, ["zuh"] = {"Tokano"}, ["zum"] = {"Kumzari"}, ["zun"] = {"Zuni"}, ["zuy"] = {"Zumaya"}, ["zwa"] = {"Zay"}, ["zxx"] = {"No linguistic content", "Not applicable"}, ["zyb"] = {"Yongbei Zhuang"}, ["zyg"] = {"Yang Zhuang"}, ["zyj"] = {"Youjiang Zhuang"}, ["zyn"] = {"Yongnan Zhuang"}, ["zyp"] = {"Zyphe Chin"}, ["zza"] = {"Zaza", "Dimili", "Dimli (macrolanguage)", "Kirdki", "Kirmanjki (macrolanguage)", "Zazaki"}, ["zzj"] = {"Zuojiang Zhuang"} } local deprecated = { ["in"] = {"Indonesian"}, ["iw"] = {"Hebrew"}, ["ji"] = {"Yiddish"}, ["jw"] = {"Javanese"}, ["mo"] = {"Moldavian", "Moldovan"}, ["aam"] = {"Aramanik"}, ["adp"] = {"Adap"}, ["agp"] = {"Paranan"}, ["ais"] = {"Nataoran Amis"}, ["aoh"] = {"Arma"}, ["asd"] = {"Asas"}, ["aue"] = {"ǂKxʼauǁʼein"}, ["ayx"] = {"Ayi (China)"}, ["ayy"] = {"Tayabas Ayta"}, ["baz"] = {"Tunen"}, ["bbz"] = {"Babalia Creole Arabic"}, ["bgm"] = {"Baga Mboteni"}, ["bhk"] = {"Albay Bicolano"}, ["bic"] = {"Bikaru"}, ["bij"] = {"Vaghat-Ya-Bijim-Legeri"}, ["bjd"] = {"Bandjigali"}, ["bjq"] = {"Southern Betsimisaraka Malagasy"}, ["bkb"] = {"Finallig"}, ["blg"] = {"Balau"}, ["bmy"] = {"Bemba (Democratic Republic of Congo)"}, ["bpb"] = {"Barbacoas"}, ["btb"] = {"Beti (Cameroon)"}, ["btl"] = {"Bhatola"}, ["bxx"] = {"Borna (Democratic Republic of Congo)"}, ["byy"] = {"Buya"}, ["cbe"] = {"Chipiajes"}, ["cbh"] = {"Cagua"}, ["cca"] = {"Cauca"}, ["ccq"] = {"Chaungtha"}, ["cdg"] = {"Chamari"}, ["cjr"] = {"Chorotega"}, ["cka"] = {"Khumi Awa Chin"}, ["cmk"] = {"Chimakum"}, ["coy"] = {"Coyaima"}, ["cqu"] = {"Chilean Quechua"}, ["cum"] = {"Cumeral"}, ["daf"] = {"Dan"}, ["dap"] = {"Nisi (India)"}, ["dgu"] = {"Degaru"}, ["dha"] = {"Dhanwar (India)"}, ["dit"] = {"Dirari"}, ["djl"] = {"Djiwarli"}, ["dkl"] = {"Kolum So Dogon"}, ["drh"] = {"Darkhat"}, ["drr"] = {"Dororo"}, ["drw"] = {"Darwazi"}, ["dud"] = {"Hun-Saare"}, ["duj"] = {"Dhuwal"}, ["dwl"] = {"Walo Kumbe Dogon"}, ["dzd"] = {"Daza"}, ["ekc"] = {"Eastern Karnic"}, ["elp"] = {"Elpaputih"}, ["emo"] = {"Emok"}, ["gav"] = {"Gabutamon"}, ["gbc"] = {"Garawa"}, ["gfx"] = {"Mangetti Dune ǃXung"}, ["ggn"] = {"Eastern Gurung"}, ["ggo"] = {"Southern Gondi"}, ["ggr"] = {"Aghu Tharnggalu"}, ["gio"] = {"Gelao"}, ["gji"] = {"Geji"}, ["gli"] = {"Guliguli"}, ["gti"] = {"Gbati-ri"}, ["guv"] = {"Gey"}, ["hrr"] = {"Horuru"}, ["iap"] = {"Iapama"}, ["ibi"] = {"Ibilo"}, ["ill"] = {"Iranun"}, ["ilw"] = {"Talur"}, ["ime"] = {"Imeraguen"}, ["izi"] = {"Izi-Ezaa-Ikwo-Mgbo"}, ["jar"] = {"Jarawa (Nigeria)"}, ["jeg"] = {"Jeng"}, ["kbf"] = {"Kakauhua"}, ["kdv"] = {"Kado"}, ["kgc"] = {"Kasseng"}, ["kgd"] = {"Kataang"}, ["kgh"] = {"Upper Tanudan Kalinga"}, ["kjf"] = {"Khalaj [Indo-Iranian]"}, ["koj"] = {"Sara Dunjo"}, ["kox"] = {"Coxima"}, ["kpp"] = {"Paku Karen"}, ["krm"] = {"Krim"}, ["ktr"] = {"Kota Marudu Tinagas"}, ["kvs"] = {"Kunggara"}, ["kwq"] = {"Kwak"}, ["kxe"] = {"Kakihum"}, ["kxl"] = {"Nepali Kurux"}, ["kxu"] = {"Kui (India)"}, ["kzh"] = {"Kenuzi-Dongola"}, ["kzj"] = {"Coastal Kadazan"}, ["kzt"] = {"Tambunan Dusun"}, ["lba"] = {"Lui"}, ["leg"] = {"Lengua"}, ["lii"] = {"Lingkhim"}, ["llo"] = {"Khlor"}, ["lmm"] = {"Lamam"}, ["lmz"] = {"Lumbee"}, ["lsg"] = {"Lyons Sign Language"}, ["meg"] = {"Mea"}, ["mgx"] = {"Omati"}, ["mhh"] = {"Maskoy Pidgin"}, ["mja"] = {"Mahei"}, ["mld"] = {"Malakhel"}, ["mnt"] = {"Maykulan"}, ["mof"] = {"Mohegan-Montauk-Narragansett"}, ["mst"] = {"Cataelano Mandaya"}, ["mvm"] = {"Muya"}, ["mwd"] = {"Mudbura"}, ["mwj"] = {"Maligo"}, ["mwx"] = {"Mediak"}, ["mwy"] = {"Mosiro"}, ["myd"] = {"Maramba"}, ["myi"] = {"Mina (India)"}, ["myq"] = {"Forest Maninka"}, ["myt"] = {"Sangab Mandaya"}, ["nad"] = {"Nijadali"}, ["nbf"] = {"Naxi"}, ["nbx"] = {"Ngura"}, ["ncp"] = {"Ndaktup"}, ["ngo"] = {"Ngoni"}, ["nln"] = {"Durango Nahuatl"}, ["nlr"] = {"Ngarla"}, ["nns"] = {"Ningye"}, ["nnx"] = {"Ngong"}, ["noo"] = {"Nootka"}, ["nts"] = {"Natagaimas"}, ["nxu"] = {"Narau"}, ["ome"] = {"Omejes"}, ["oun"] = {"ǃOǃung"}, ["pat"] = {"Papitalai"}, ["pbz"] = {"Palu"}, ["pcr"] = {"Panang"}, ["pgy"] = {"Pongyong"}, ["plp"] = {"Palpa"}, ["pmc"] = {"Palumata"}, ["pmu"] = {"Mirpur Panjabi"}, ["pod"] = {"Ponares"}, ["ppa"] = {"Pao"}, ["ppr"] = {"Piru"}, ["prb"] = {"Lua'"}, ["pry"] = {"Pray 3"}, ["puk"] = {"Pu Ko"}, ["puz"] = {"Purum Naga"}, ["rie"] = {"Rien"}, ["rmr"] = {"Caló"}, ["rna"] = {"Runa"}, ["rsi"] = {"Rennellese Sign Language"}, ["sap"] = {"Sanapaná"}, ["sca"] = {"Sansu"}, ["sdm"] = {"Semandang"}, ["sgl"] = {"Sanglechi-Ishkashimi"}, ["sgo"] = {"Songa"}, ["skk"] = {"Sok"}, ["snh"] = {"Shinabo"}, ["sul"] = {"Surigaonon"}, ["sum"] = {"Sumo-Mayangna"}, ["svr"] = {"Savara"}, ["tbb"] = {"Tapeba"}, ["tdu"] = {"Tempasuk Dusun"}, ["tgg"] = {"Tangga"}, ["thc"] = {"Tai Hang Tong"}, ["thw"] = {"Thudam"}, ["thx"] = {"The"}, ["tid"] = {"Tidong"}, ["tie"] = {"Tingal"}, ["tkk"] = {"Takpa"}, ["tlw"] = {"South Wemale"}, ["tmp"] = {"Tai Mène"}, ["tne"] = {"Tinoc Kallahan"}, ["tnf"] = {"Tangshewi"}, ["toe"] = {"Tomedes"}, ["tsf"] = {"Southwestern Tamang"}, ["unp"] = {"Worora"}, ["uok"] = {"Uokha"}, ["vki"] = {"Ija-Zuba"}, ["wgw"] = {"Wagawaga"}, ["wit"] = {"Wintu"}, ["wiw"] = {"Wirangu"}, ["wra"] = {"Warapu"}, ["xba"] = {"Kamba (Brazil)"}, ["xbx"] = {"Kabixí"}, ["xia"] = {"Xiandao"}, ["xip"] = {"Xipináwa"}, ["xkh"] = {"Karahawyana"}, ["xrq"] = {"Karranga"}, ["xtz"] = {"Tasmanian"}, ["ybd"] = {"Yangbye"}, ["yds"] = {"Yiddish Sign Language"}, ["yen"] = {"Yendang"}, ["yiy"] = {"Yir Yoront"}, ["yma"] = {"Yamphe"}, ["ymt"] = {"Mator-Taygi-Karagas"}, ["ynh"] = {"Yangho"}, ["yos"] = {"Yos"}, ["yri"] = {"Yarí"}, ["yuu"] = {"Yugh"}, ["zir"] = {"Ziriya"} } return { active = active, deprecated = deprecated, } 31tqd5um31g8wtksf1ekc6jdjfknwnk 0 121753 707578 698693 2022-08-08T00:34:47Z 95.111.217.180 wikitext text/x-wiki [[Юань улс|Юань Улсын]] 100 гаруй жилийн түүхэнд 8 хааны 17 нэр төрлийн зоос цутгаж гүйлгээнд хэрэглэж байсан. Юань улсын хууль цаазаар зоос нь бутархай мөнгөний үүрэг гүйцэтгэж байсан. 1, 2, 3, 5, 10 вэнь гэсэн нэгжээр цутгагдаж байсан. Монгол хаад суурин байсан дотор газар эртнээс тогтсон ёсыг дагаж, хаад бүр оны цолоо тунхаглах бүрт шинээр зоосон мөнгө цутгаж, гүйлгээнд хэрэглэхдээ цаасан мөнгө, ембүү зэрэгтэй хамтатган ашиглаж байв. Зоосны дунд дөрвөлжин нүхтэй, нүүр талд хааны оны цолыг босоогоор бичиж, хөндлөнгөөр баруунаас зүүнш '''Тунбао''' (通寶) эсвэл '''Юаньбао''' (元寶) гэсэн үгийг бичсэн байв. Тунбао гэдэг нь нэвтрэх эрдэнэ гэсэн утгатай үг юм. {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |+Юань улсын үед цутгагдсан зооснууд !Монголоор !Хятадаар !Бичиг !Хаадын нэр !Хаадын оны цол !Зоосны зураг |- |Жунтун тунбао |中統元寶 |Ханз | rowspan="2" |[[Хубилай хаан|Хубилай сэцэн хаан]] |[[Жунтун]] | |- |Жыюань тунбао |至元通寶 | rowspan="5" |Ханз, [[Дөрвөлжин бичиг]] |[[Жыюань]] | |- |Юаньжэнь тунбао |元貞通寶 | rowspan="3" |[[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт хаан]] | rowspan="2" |[[Юаньжэнь]] | |- |Юаньжэнь тунбао |元貞元寶 | |- |Дадө тунбао |大德通寶 |[[Дадө]] | |- |Жыда тунбао |至大通寶 | rowspan="3" |[[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хаан]] | rowspan="3" |[[Жыда]] |[[Файл:S564 Yuan WuZong H1939 1ar85 (8594666069).jpg|center|100x100px]] |- |Жыда юаньбао |至大元寶 |Ханз | |- |Даюань тунбао |大元通寶 |[[Хятад үсэг|Ханз]], [[Дөрвөлжин бичиг|Дөрвөлжин үсэгтэй]] |[[Файл:S496 Yuan WuZong 1 (8118859266).jpg|center|100x100px]] |- |Хуанцин тунбао |皇慶元寶 | rowspan="11" |Ханз | rowspan="3" |[[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хаан]] |[[Хуанцин]] | |- |Яньюй тунбао |延祐通寶 | rowspan="2" |[[Яньёу|Яньюй]] | |- |Яньюй юаньбао |延祐元寶 | |- |Жыжы тунбао |至治通寶 | rowspan="2" |[[Гэгээн хаан]] | rowspan="2" |[[Жыжы (Гэгээн хаан)|Жыжы]] | |- |Жыжы юаньбао |至治元寶 | |- |Тайдин тунбао |泰定通寶 | rowspan="3" |[[Есөнтөмөр хаан]] | rowspan="2" |[[Тайдин]] | |- |Тайдин юаньбао |泰定元寶 | |- |Жыхө юаньбао |致和元寶 |[[Жыхө]] | |- |Тяньли юаньбао |天曆元寶 | rowspan="2" |[[Төвтөмөр заяат хаан|Тугтөмөр Заяат хаан]] |[[Тяньли]] | |- |Жышүнь юаньбао |至順元寶 |[[Жышүнь]] | |- |Юаньтун юаньбао |元統元寶 | rowspan="6" |[[Тогоонтөмөр хаан]] |[[Юаньтун]] | |- |Жыюань тунбао |至元通寶 |Ханз, Дөрвөлжин бичиг, [[Монгол бичиг|Уйгуржин монгол]] | rowspan="2" |[[Жыюань]] | |- |Жыюань юаньбао |至元元寶 | rowspan="4" |Ханз | |- |Мүчин тунбао |穆清銅寶 | rowspan="3" |[[Жыжөн]] | |- |Жыжөн тунбао |至正通寶 |[[Файл:Zhi Zheng Tong Bao (至正通寶) - Scott Semans 01.png|center|100x100px]] |- |Жыжөн жибао |至正之寶 |[[Файл:91619 SMVK EM objekt 1015960.jpg|102x102px]] |} == Холбоотой хуудас == * [[Юань улс]] * [[Юань улсын цаасан мөнгө]] == Эшлэл == [[Ангилал:Юань улс]] [[Ангилал:Монголын мөнгөн тэмдэгтийн түүх]] njuo0s3ogcek4zegqq66yvw95vm1jvv 0 121812 707548 706655 2022-08-07T15:24:46Z 95.111.217.180 /* Хожуу Алтан улсын зоос (1616–1636) */ wikitext text/x-wiki '''Дайчин гүрний зоос''' ([[Манж үсэг бичиг|манж]]: <big>ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ ᠵᡳᡴᠠ</big>; [[мөллендорфф]]: Daicing jiha'';'' [[Хятад үсэг|уламжлалт ханз]]: 清朝貨幣; [[пиньинь]]: ''Qīngcháo Huòbì'') нь мөнгө, зэс, гуулиар хийгдсэн төлбөрийн хэрэгсэлийн ерөнхий нэр юм. [[Манж|Манжийн]] [[Чин улс|дайчин гүрэн]] нь 1616-1912 он хүртэл [[хятад]], [[Монголчууд|монгол]], [[Төвөд|төвд]], [[Шинжаан|шинжааныг]] эзлсэн гүрэн байв. Чин гүрний эхэн болон дунд үед [[Мин улс|Мин улсын]] зоосны хэв маягийг хуулан нүүрэн талд [[манж бичиг]], ар талд эзэн хааны оны цолыг бичсэн зоос гаргаж байв. Жишээ нь: ''Канши тунбао, Цяньлун тунбао гэх мэт.'' Чин гүрний сүүлчээр европын улсуудын түрэмгийлэл, эдийн засгийн доройтлоос болж, европ загварын зоосыг үйлдвэрлэх болсон. == [[Хожуу Алтан улс]]ын зоос (1616–1636) == 1616 онд [[Жяньжоу жүрчин]]ий [[Нурхач|Нурхачи баатар]] бүх [[Зүрчид|жүрчид]] аймгийг нэгтгээд, нэгдсэн улс байгуулж, улсын нэрийг '''Хожуу Алтан улс''' гэж нэрлэв. Тэгж байгуулахдаа монгол бичгийг үндэс болгож, [[манж бичиг]] зохиож, улс даяар хэрэглэж эхэлсэн. Хожуу Алтан улс байгуулагдснаас хойш, манж, хятад бичигтэй зоос хэвэнд цутгаж, 1 зоос нь 10 [[Цэн|цэнгийн]] хэмжээтэй гарч байсан ч, бодит байдалд 10 цэнд хүрдэггүй байв. {| class="wikitable" !Зоосны бичиг !Латин галиг !Нэрлэсэн үнэ !Он !Зураг !Хааны нэр |- |[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: ᠠᠪᡴᠠᡳ ᡶᡠᠯᡳᠩᡤᠠ ᡥᠠᠨ ᠵᡳᡴᠠ |Abkai fulingga han jiha |1 вэнь |1616–1626 |[[Файл:Nurhachi Coin, Aphai fulingga han chiha.jpg|none|152x152px]] |[[Нурхач]] |- |[[Хятад үсэг|Хят]]:天命通寳 |Tiān Mìng Tōng Bǎo |1 вэнь |1616–1626 |[[Файл:Nurhachi Coin. Tianming Tongbao.jpg|none|154x154px]] |Тэнгэрийн сүлдэт |- |[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ |Sure han ni jiha |10 вэнь |1627–1643 |[[Файл:Sure han ni jiha (ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ) - Scott Semans.png|none|158x158px]] |[[Дээд эрдэмт|Дээд Эрдэмт]] |} == Чин гүрний зоос (1636-1912) == {| class="wikitable mw-collapsible" |+'''1644-1911 оны хооронд ашиглаж байсан манж бичигтэй зооснууд''' !Зоосны бичиг !Латин галиг !Үйлдвэрлсэн газар !Муж !Он цаг !Зураг |- |[[Манж хэл|Манж]]: <big>'''ᠪᠣᠣ ᠴᡳᠣᠸᠠᠨ'''</big> |Boo Ciowan |Өрхийн яам (''hùbù'', 戶部), [[Бээжин]] |Жили |1644–1911 |[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|thumb|81x81px]] |- |Manchu: ᠪᠣᠣ ᠶᡠᠸᠠᠨ |Boo Yuwan |Үйлдвэрлэх яам (''gōngbù'', 工部), Бээжин |Жили |1644–1908 |[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|thumb|96x96px]] |- |Манж: ᠰᡳᡠᠸᠠᠨ |Siowan |Сюаньфу |Жили |1644–1671 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠰᠠᠨ |Boo San |[[Шиань]] |Шаньси |1644–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|thumb|115x115px]] |- |Манж: ᠯᡳᠨ |Lin |Линьцин |Шаньдун |1645–1675 | |- |Манж: ᡤᡳ |Gi |Жижоу |Жили |1645–1671 1854–Unknown |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|thumb|105x105px]] |- |Манж: ᡨᡠᠩ |Tung |[[Датун]] | rowspan="2" |Шэньси |1645–1649 1656–1674 | |- |Манж: ᠶᡠᠸᠠᠨ(1645–1729) ᠪᠣᠣ ᠵᡳᠨ (1729–1908) |Boo Yuwan (1645–1729) Jin (1729–1908) |[[Тайюань]] |1645–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 09.jpg|none|thumb|102x102px]] |- |Манж: ᠶᡡᠨ |Yūn |[[Миюнь]] |Жили |1645–1671 | |- |Манж: ᠴᠠᠩ(1646–1729) ᡠ (1729–1908) |Cang (1646–1729) U (1729–1908) |[[Үхань|Ухань]] |Хубэй |1646–1908 |[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 50 Cash (Hubei Mint) - Scott Semans.jpg|none|thumb|110x110px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡥᠣ |Boo Ho |[[Кайфэн]] |Хэнань |1647 1729–1731 1854–1908 |[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|thumb|91x91px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡶᡠᠩ |Boo Fung |[[Шэньян|Фэнтянь]] |Фэнтянь |1647–1648 1880–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠴᠠᠩ (1647–1729) ᡤᡳᠶᠠᠩ (1729–1908) |Boo Chang (1647–1729) Giyang (1729–1908) |[[Нанчан]] |Жянши |1647–1908 |[[Файл:Xianfeng Zhongbao. 50cash. Bao Chang.jpg|none|thumb|108x108px]] |- |Манж: ᠨᡳᠩ |Ning |Жяннин |Жянсү |1648–1731 |[[Файл:1 Cash - Guangxu Tongbao (Jiangnan Mint) - Scott Semans.jpg|none|thumb|112x112px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡶᡠ |Boo Fu |Фужоу |Фужянь |1649–1908 |[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (20 Cash) - John Ferguson.jpg|none|thumb|115x115px]] |- |Manchu: <big>ᠪᠣᠣ ᠵᡝ</big> |Boo Je |Ханжоу |Жөжян |1649–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|thumb|113x113px]] |- |манж: ᡩᡠᠩ (1649–1729; 1887–1908) ᠪᠣᠣ ᠵᡳ (1729–1887) |Dung (1649–1729; 1887–1908) Boo Ji (1729–1887) |Жинань |Шаньдун |1649–1738 1854–1870 1887–1908 | |- |манж: ᠪᠣᠣ ᠶᠣᠨᠨ |Boo Yonn |Күньмин |Юньнань |1653–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 08.jpg|thumb|140px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠴᡠᠸᠠᠨ |Boo Cuwan |[[Чөндү|Чэнду]] |Сычуань |1667–1908 |[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash - Szechuan Province Mint variant) - John Ferguson 02.jpg|none|thumb|139x139px]] |- |Манж: ᡤᡠᠩ |Gung |[[Гончан]] |Ганьсү |1667–1740 1855–1908 |[[Файл:Hsien Feng T'ung Pao (1 Cash) - John Ferguson 10.jpg|none|thumb|134x134px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠰᡠ |Boo Su |Сүжоу |Жянсү |1667–1908 |[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 02.png|none|thumb|129x129px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠨᠠᠨ |Boo Nan |[[Чанша]] |Хунань |1667–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡠᠸᠠᠩ |Boo Guwang |[[Гуанжоу]] |Гуандун |1668–1908 |[[Файл:Guāng Xù Tōng Bǎo (光緒通寶) scanned image.png|none|thumb|129x129px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡠᡳ |Boo Gui |Гуйлин |Гуанши |1668–1908 |[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|thumb|126x126px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡳᠶᠠᠨ |Boo Giyan |Гуйянь |Гуйжоу |1668–1908 |[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 04.png|none|thumb|124x124px]] |- |манж: ᠵᠠᠩ |Jang |Жанжоу |Фужянь |1680–1682 | |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡨᠠᡳ |Boo Tai |Тайвань |Тайвань |1689–1740 1855–1894 |[[Файл:Xian Feng Tong Bao (咸豐通寶) - Taiwan Mint - Scott Semans.jpg|none|thumb|103x103px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᠠᠨ |Boo An |Жяннин |Аньхуй |1731–1734 |[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 03.png|none|thumb|113x113px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡷᡳ |Boo Jy |Баодин |Жили |1745–1908 | |- |Манж: ᠶᡝᡵᡴᡳᠶᠠᠩ |Yerkiyang |Яркэнд | rowspan="3" |Шинжаан |1759–1864 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 01.jpg|none|thumb|129x129px]] |- |Манж: ᡠᠰᡥᡳ |Ushi |Үши |1766–1911 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|thumb|125x125px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡳ |Boo I |Кульжа |1775–1866 |[[Файл:1cash GaoZong Xinjiang Ili H22395 1ar85 (8633255243).jpg|none|thumb|125x125px]] |- |Манж: ᡩᡠᠩ |Dung |Дунхуан |Юньнань |1800–1908 |[[Файл:1cash XuanZong Dongchuan Yunnan H22638 1ar85 (8599816889).jpg|none|thumb|123x123px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡬᡳ |Boo Gi |Хэбэй |Хэбэй (1851–1861) Жилинь (1861–1912) |1851–1912 |[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|thumb|131x131px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡩᡝ |Boo De |Жэхэ |Жили |1854–1858 | |- |манж: ᡴᠠᠰᡥᡤᠠᡵ |Kashgar |Кашгар | rowspan="3" |Шинжаан |1855–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡩᡳ (1855–1886; 1907–1908) ᠶᡠᠸᠠᠨ (1886–1907) |Boo Di (1855–1886; 1907–1908) Yuwan (1886–1907) |Өрөмч |1855–1864 1886–1890 1907–1908 |[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 8 Cash (Ürümqi Mint) - Scott Semans.jpg|none|thumb|125x125px]] |- |Манж: ᡴᡠᠴᠠ |Kuca |Куча |1857–1908 |[[Файл:10cash DeZong SinkiangKucha H221488 1ar85 (8574539075).jpg|none|thumb|117x117px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠵᡳᠶᡝᠨ |Boo Jiyen |Тяньжин | rowspan="2" |Жили |1880–1908 |[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 02.jpg|none|thumb|126x126px]] |- |Манж: ᡥᡡ |Hu |Дагу |1880–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡠ |Boo U |Ухань |Хубэй | | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡠᠩ |Boo Gung |Күньшан |Жянсү | | |- |Манж: ᠠᡴᠰᡠ |Aksu |Аксу |Шинжаан | |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 03.jpg|none|thumb|115x115px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡩᠣᠩ |Boo Dong | |Юньнань | | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠵᡳᠩ |Boo Jing | |Хубэй | | |} {{Stub}} == Холбоотой хуудас == * [[Ембүү]] * [[Хубу Гуаньпяо]] * [[Дачин Баочао]] * [[Манж бичиг]] [[Ангилал:Хятадын эдийн засаг]] [[Ангилал:Чин улс]] [[Ангилал:Азийн мөнгөн тэмдэгтийн нэгж]] ss5636dbl6w746c7eb2t6ge76tvll0m 707549 707548 2022-08-07T15:31:17Z 95.111.217.180 /* Чин гүрний зоос (1636-1912) */ wikitext text/x-wiki '''Дайчин гүрний зоос''' ([[Манж үсэг бичиг|манж]]: <big>ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ ᠵᡳᡴᠠ</big>; [[мөллендорфф]]: Daicing jiha'';'' [[Хятад үсэг|уламжлалт ханз]]: 清朝貨幣; [[пиньинь]]: ''Qīngcháo Huòbì'') нь мөнгө, зэс, гуулиар хийгдсэн төлбөрийн хэрэгсэлийн ерөнхий нэр юм. [[Манж|Манжийн]] [[Чин улс|дайчин гүрэн]] нь 1616-1912 он хүртэл [[хятад]], [[Монголчууд|монгол]], [[Төвөд|төвд]], [[Шинжаан|шинжааныг]] эзлсэн гүрэн байв. Чин гүрний эхэн болон дунд үед [[Мин улс|Мин улсын]] зоосны хэв маягийг хуулан нүүрэн талд [[манж бичиг]], ар талд эзэн хааны оны цолыг бичсэн зоос гаргаж байв. Жишээ нь: ''Канши тунбао, Цяньлун тунбао гэх мэт.'' Чин гүрний сүүлчээр европын улсуудын түрэмгийлэл, эдийн засгийн доройтлоос болж, европ загварын зоосыг үйлдвэрлэх болсон. == [[Хожуу Алтан улс]]ын зоос (1616–1636) == 1616 онд [[Жяньжоу жүрчин]]ий [[Нурхач|Нурхачи баатар]] бүх [[Зүрчид|жүрчид]] аймгийг нэгтгээд, нэгдсэн улс байгуулж, улсын нэрийг '''Хожуу Алтан улс''' гэж нэрлэв. Тэгж байгуулахдаа монгол бичгийг үндэс болгож, [[манж бичиг]] зохиож, улс даяар хэрэглэж эхэлсэн. Хожуу Алтан улс байгуулагдснаас хойш, манж, хятад бичигтэй зоос хэвэнд цутгаж, 1 зоос нь 10 [[Цэн|цэнгийн]] хэмжээтэй гарч байсан ч, бодит байдалд 10 цэнд хүрдэггүй байв. {| class="wikitable" !Зоосны бичиг !Латин галиг !Нэрлэсэн үнэ !Он !Зураг !Хааны нэр |- |[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: ᠠᠪᡴᠠᡳ ᡶᡠᠯᡳᠩᡤᠠ ᡥᠠᠨ ᠵᡳᡴᠠ |Abkai fulingga han jiha |1 вэнь |1616–1626 |[[Файл:Nurhachi Coin, Aphai fulingga han chiha.jpg|none|152x152px]] |[[Нурхач]] |- |[[Хятад үсэг|Хят]]:天命通寳 |Tiān Mìng Tōng Bǎo |1 вэнь |1616–1626 |[[Файл:Nurhachi Coin. Tianming Tongbao.jpg|none|154x154px]] |Тэнгэрийн сүлдэт |- |[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ |Sure han ni jiha |10 вэнь |1627–1643 |[[Файл:Sure han ni jiha (ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ) - Scott Semans.png|none|158x158px]] |[[Дээд эрдэмт|Дээд Эрдэмт]] |} == Чин гүрний зоос (1636-1912) == {| class="wikitable mw-collapsible" |+'''1644-1911 оны хооронд ашиглаж байсан манж бичигтэй зооснууд''' !Зоосны бичиг !Латин галиг !Үйлдвэрлсэн газар !Муж !Он цаг !Зураг |- |[[Манж хэл|Манж]]: ᠪᠣᠣ ᠴᡳᠣᠸᠠᠨ |Boo Ciowan |Өрхийн яам (''hùbù'', 戶部), [[Бээжин]] |Жили |1644–1911 |[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|120x120px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠶᡠᠸᠠᠨ |Boo Yuwan |Үйлдвэрлэх яам (''gōngbù'', 工部), Бээжин |Жили |1644–1908 |[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|120x120px]] |- |Манж: ᠰᡳᡠᠸᠠᠨ |Siowan |Сюаньфу |Жили |1644–1671 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠰᠠᠨ |Boo San |[[Шиань]] |Шаньси |1644–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|115x115px]] |- |Манж: ᠯᡳᠨ |Lin |Линьцин |Шаньдун |1645–1675 | |- |Манж: ᡤᡳ |Gi |Жижоу |Жили |1645–1671 1854–Unknown |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|105x105px]] |- |Манж: ᡨᡠᠩ |Tung |[[Датун]] | rowspan="2" |Шэньси |1645–1649 1656–1674 | |- |Манж: ᠶᡠᠸᠠᠨ(1645–1729) ᠪᠣᠣ ᠵᡳᠨ (1729–1908) |Boo Yuwan (1645–1729) Jin (1729–1908) |[[Тайюань]] |1645–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 09.jpg|none|102x102px]] |- |Манж: ᠶᡡᠨ |Yūn |[[Миюнь]] |Жили |1645–1671 | |- |Манж: ᠴᠠᠩ(1646–1729) ᡠ (1729–1908) |Cang (1646–1729) U (1729–1908) |[[Үхань|Ухань]] |Хубэй |1646–1908 |[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 50 Cash (Hubei Mint) - Scott Semans.jpg|none|110x110px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡥᠣ |Boo Ho |[[Кайфэн]] |Хэнань |1647 1729–1731 1854–1908 |[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|91x91px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡶᡠᠩ |Boo Fung |[[Шэньян|Фэнтянь]] |Фэнтянь |1647–1648 1880–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠴᠠᠩ (1647–1729) ᡤᡳᠶᠠᠩ (1729–1908) |Boo Chang (1647–1729) Giyang (1729–1908) |[[Нанчан]] |Жянши |1647–1908 |[[Файл:Xianfeng Zhongbao. 50cash. Bao Chang.jpg|none|108x108px]] |- |Манж: ᠨᡳᠩ |Ning |Жяннин |Жянсү |1648–1731 |[[Файл:1 Cash - Guangxu Tongbao (Jiangnan Mint) - Scott Semans.jpg|none|112x112px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡶᡠ |Boo Fu |Фужоу |Фужянь |1649–1908 |[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (20 Cash) - John Ferguson.jpg|none|115x115px]] |- |Манж: <big>ᠪᠣᠣ ᠵᡝ</big> |Boo Je |Ханжоу |Жөжян |1649–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|113x113px]] |- |манж: ᡩᡠᠩ (1649–1729; 1887–1908) ᠪᠣᠣ ᠵᡳ (1729–1887) |Dung (1649–1729; 1887–1908) Boo Ji (1729–1887) |Жинань |Шаньдун |1649–1738 1854–1870 1887–1908 | |- |манж: ᠪᠣᠣ ᠶᠣᠨᠨ |Boo Yonn |Күньмин |Юньнань |1653–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 08.jpg|140px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠴᡠᠸᠠᠨ |Boo Cuwan |[[Чөндү|Чэнду]] |Сычуань |1667–1908 |[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash - Szechuan Province Mint variant) - John Ferguson 02.jpg|none|139x139px]] |- |Манж: ᡤᡠᠩ |Gung |[[Гончан]] |Ганьсү |1667–1740 1855–1908 |[[Файл:Hsien Feng T'ung Pao (1 Cash) - John Ferguson 10.jpg|none|134x134px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠰᡠ |Boo Su |Сүжоу |Жянсү |1667–1908 |[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 02.png|none|129x129px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠨᠠᠨ |Boo Nan |[[Чанша]] |Хунань |1667–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡠᠸᠠᠩ |Boo Guwang |[[Гуанжоу]] |Гуандун |1668–1908 |[[Файл:Guāng Xù Tōng Bǎo (光緒通寶) scanned image.png|none|129x129px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡠᡳ |Boo Gui |Гуйлин |Гуанши |1668–1908 |[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡳᠶᠠᠨ |Boo Giyan |Гуйянь |Гуйжоу |1668–1908 |[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 04.png|none|124x124px]] |- |манж: ᠵᠠᠩ |Jang |Жанжоу |Фужянь |1680–1682 | |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡨᠠᡳ |Boo Tai |Тайвань |Тайвань |1689–1740 1855–1894 |[[Файл:Xian Feng Tong Bao (咸豐通寶) - Taiwan Mint - Scott Semans.jpg|none|103x103px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᠠᠨ |Boo An |Жяннин |Аньхуй |1731–1734 |[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 03.png|none|113x113px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡷᡳ |Boo Jy |Баодин |Жили |1745–1908 | |- |Манж: ᠶᡝᡵᡴᡳᠶᠠᠩ |Yerkiyang |Яркэнд | rowspan="3" |Шинжаан |1759–1864 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 01.jpg|none|129x129px]] |- |Манж: ᡠᠰᡥᡳ |Ushi |Үши |1766–1911 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|125x125px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡳ |Boo I |Кульжа |1775–1866 |[[Файл:1cash GaoZong Xinjiang Ili H22395 1ar85 (8633255243).jpg|none|125x125px]] |- |Манж: ᡩᡠᠩ |Dung |Дунхуан |Юньнань |1800–1908 |[[Файл:1cash XuanZong Dongchuan Yunnan H22638 1ar85 (8599816889).jpg|none|123x123px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡬᡳ |Boo Gi |Хэбэй |Хэбэй (1851–1861) Жилинь (1861–1912) |1851–1912 |[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|131x131px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡩᡝ |Boo De |Жэхэ |Жили |1854–1858 | |- |манж: ᡴᠠᠰᡥᡤᠠᡵ |Kashgar |Кашгар | rowspan="3" |Шинжаан |1855–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡩᡳ (1855–1886; 1907–1908) ᠶᡠᠸᠠᠨ (1886–1907) |Boo Di (1855–1886; 1907–1908) Yuwan (1886–1907) |Өрөмч |1855–1864 1886–1890 1907–1908 |[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 8 Cash (Ürümqi Mint) - Scott Semans.jpg|none|125x125px]] |- |Манж: ᡴᡠᠴᠠ |Kuca |Куча |1857–1908 |[[Файл:10cash DeZong SinkiangKucha H221488 1ar85 (8574539075).jpg|none|117x117px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠵᡳᠶᡝᠨ |Boo Jiyen |Тяньжин | rowspan="2" |Жили |1880–1908 |[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]] |- |Манж: ᡥᡡ |Hu |Дагу |1880–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡠ |Boo U |Ухань |Хубэй | | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡠᠩ |Boo Gung |Күньшан |Жянсү | | |- |Манж: ᠠᡴᠰᡠ |Aksu |Аксу |Шинжаан | |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 03.jpg|none|115x115px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡩᠣᠩ |Boo Dong | |Юньнань | | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠵᡳᠩ |Boo Jing | |Хубэй | | |} {{Stub}} == Холбоотой хуудас == * [[Ембүү]] * [[Хубу Гуаньпяо]] * [[Дачин Баочао]] * [[Манж бичиг]] [[Ангилал:Хятадын эдийн засаг]] [[Ангилал:Чин улс]] [[Ангилал:Азийн мөнгөн тэмдэгтийн нэгж]] 0yu6g99dygw499a5dhqhgxz4k7jo7dq 707550 707549 2022-08-07T15:43:20Z 95.111.217.180 /* Чин гүрний зоос (1636-1912) */ wikitext text/x-wiki '''Дайчин гүрний зоос''' ([[Манж үсэг бичиг|манж]]: <big>ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ ᠵᡳᡴᠠ</big>; [[мөллендорфф]]: Daicing jiha'';'' [[Хятад үсэг|уламжлалт ханз]]: 清朝貨幣; [[пиньинь]]: ''Qīngcháo Huòbì'') нь мөнгө, зэс, гуулиар хийгдсэн төлбөрийн хэрэгсэлийн ерөнхий нэр юм. [[Манж|Манжийн]] [[Чин улс|дайчин гүрэн]] нь 1616-1912 он хүртэл [[хятад]], [[Монголчууд|монгол]], [[Төвөд|төвд]], [[Шинжаан|шинжааныг]] эзлсэн гүрэн байв. Чин гүрний эхэн болон дунд үед [[Мин улс|Мин улсын]] зоосны хэв маягийг хуулан нүүрэн талд [[манж бичиг]], ар талд эзэн хааны оны цолыг бичсэн зоос гаргаж байв. Жишээ нь: ''Канши тунбао, Цяньлун тунбао гэх мэт.'' Чин гүрний сүүлчээр европын улсуудын түрэмгийлэл, эдийн засгийн доройтлоос болж, европ загварын зоосыг үйлдвэрлэх болсон. == [[Хожуу Алтан улс]]ын зоос (1616–1636) == 1616 онд [[Жяньжоу жүрчин]]ий [[Нурхач|Нурхачи баатар]] бүх [[Зүрчид|жүрчид]] аймгийг нэгтгээд, нэгдсэн улс байгуулж, улсын нэрийг '''Хожуу Алтан улс''' гэж нэрлэв. Тэгж байгуулахдаа монгол бичгийг үндэс болгож, [[манж бичиг]] зохиож, улс даяар хэрэглэж эхэлсэн. Хожуу Алтан улс байгуулагдснаас хойш, манж, хятад бичигтэй зоос хэвэнд цутгаж, 1 зоос нь 10 [[Цэн|цэнгийн]] хэмжээтэй гарч байсан ч, бодит байдалд 10 цэнд хүрдэггүй байв. {| class="wikitable" !Зоосны бичиг !Латин галиг !Нэрлэсэн үнэ !Он !Зураг !Хааны нэр |- |[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: ᠠᠪᡴᠠᡳ ᡶᡠᠯᡳᠩᡤᠠ ᡥᠠᠨ ᠵᡳᡴᠠ |Abkai fulingga han jiha |1 вэнь |1616–1626 |[[Файл:Nurhachi Coin, Aphai fulingga han chiha.jpg|none|152x152px]] |[[Нурхач]] |- |[[Хятад үсэг|Хят]]:天命通寳 |Tiān Mìng Tōng Bǎo |1 вэнь |1616–1626 |[[Файл:Nurhachi Coin. Tianming Tongbao.jpg|none|154x154px]] |Тэнгэрийн сүлдэт |- |[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ |Sure han ni jiha |10 вэнь |1627–1643 |[[Файл:Sure han ni jiha (ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ) - Scott Semans.png|none|158x158px]] |[[Дээд эрдэмт|Дээд Эрдэмт]] |} == Чин гүрний зоос (1636-1912) == {| class="wikitable mw-collapsible" |+'''1644-1911 оны хооронд ашиглаж байсан манж бичигтэй зооснууд''' !Зоосны бичиг !Латин галиг !Үйлдвэрлсэн газар !Муж !Он цаг !Зураг |- |[[Манж хэл|Манж]]: ᠪᠣᠣ ᠴᡳᠣᠸᠠᠨ |Boo Ciowan |Өрхийн яам (''hùbù'', 戶部), [[Бээжин]] |Жили |1644–1911 |[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|120x120px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠶᡠᠸᠠᠨ |Boo Yuwan |Үйлдвэрлэх яам (''gōngbù'', 工部), Бээжин |Жили |1644–1908 |[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|120x120px]] |- |Манж: ᠰᡳᡠᠸᠠᠨ |Siowan |Сюаньфу |Жили |1644–1671 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠰᠠᠨ |Boo San |[[Шиань]] |Шаньси |1644–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|115x115px]] |- |Манж: ᠯᡳᠨ |Lin |Линьцин |Шаньдун |1645–1675 | |- |Манж: ᡤᡳ |Gi |Жижоу |Жили |1645–1671 1854–Unknown |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]] |- |Манж: ᡨᡠᠩ |Tung |[[Датун]] | rowspan="2" |Шэньси |1645–1649 1656–1674 | |- |Манж: ᠶᡠᠸᠠᠨ(1645–1729) ᠪᠣᠣ ᠵᡳᠨ (1729–1908) |Boo Yuwan (1645–1729) Jin (1729–1908) |[[Тайюань]] |1645–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 09.jpg|none|120x120px]] |- |Манж: ᠶᡡᠨ |Yūn |[[Миюнь]] |Жили |1645–1671 | |- |Манж: ᠴᠠᠩ(1646–1729) ᡠ (1729–1908) |Cang (1646–1729) U (1729–1908) |[[Үхань|Ухань]] |Хубэй |1646–1908 |[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 50 Cash (Hubei Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡥᠣ |Boo Ho |[[Кайфэн]] |Хэнань |1647 1729–1731 1854–1908 |[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡶᡠᠩ |Boo Fung |[[Шэньян|Фэнтянь]] |Фэнтянь |1647–1648 1880–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠴᠠᠩ (1647–1729) ᡤᡳᠶᠠᠩ (1729–1908) |Boo Chang (1647–1729) Giyang (1729–1908) |[[Нанчан]] |Жянши |1647–1908 |[[Файл:Xianfeng Zhongbao. 50cash. Bao Chang.jpg|none|120x120px]] |- |Манж: ᠨᡳᠩ |Ning |Жяннин |Жянсү |1648–1731 |[[Файл:1 Cash - Guangxu Tongbao (Jiangnan Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡶᡠ |Boo Fu |Фужоу |Фужянь |1649–1908 |[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (20 Cash) - John Ferguson.jpg|none|115x115px]] |- |Манж: <big>ᠪᠣᠣ ᠵᡝ</big> |Boo Je |Ханжоу |Жөжян |1649–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|113x113px]] |- |манж: ᡩᡠᠩ (1649–1729; 1887–1908) ᠪᠣᠣ ᠵᡳ (1729–1887) |Dung (1649–1729; 1887–1908) Boo Ji (1729–1887) |Жинань |Шаньдун |1649–1738 1854–1870 1887–1908 | |- |манж: ᠪᠣᠣ ᠶᠣᠨᠨ |Boo Yonn |Күньмин |Юньнань |1653–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 08.jpg|120x120px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠴᡠᠸᠠᠨ |Boo Cuwan |[[Чөндү|Чэнду]] |Сычуань |1667–1908 |[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash - Szechuan Province Mint variant) - John Ferguson 02.jpg|none|139x139px]] |- |Манж: ᡤᡠᠩ |Gung |[[Гончан]] |Ганьсү |1667–1740 1855–1908 |[[Файл:Hsien Feng T'ung Pao (1 Cash) - John Ferguson 10.jpg|none|134x134px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠰᡠ |Boo Su |Сүжоу |Жянсү |1667–1908 |[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 02.png|none|129x129px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠨᠠᠨ |Boo Nan |[[Чанша]] |Хунань |1667–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡠᠸᠠᠩ |Boo Guwang |[[Гуанжоу]] |Гуандун |1668–1908 |[[Файл:Guāng Xù Tōng Bǎo (光緒通寶) scanned image.png|none|129x129px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡠᡳ |Boo Gui |Гуйлин |Гуанши |1668–1908 |[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡳᠶᠠᠨ |Boo Giyan |Гуйянь |Гуйжоу |1668–1908 |[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 04.png|none|124x124px]] |- |манж: ᠵᠠᠩ |Jang |Жанжоу |Фужянь |1680–1682 | |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡨᠠᡳ |Boo Tai |Тайвань |Тайвань |1689–1740 1855–1894 |[[Файл:Xian Feng Tong Bao (咸豐通寶) - Taiwan Mint - Scott Semans.jpg|none|120x120px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᠠᠨ |Boo An |Жяннин |Аньхуй |1731–1734 |[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 03.png|none|120x120px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡷᡳ |Boo Jy |Баодин |Жили |1745–1908 | |- |Манж: ᠶᡝᡵᡴᡳᠶᠠᠩ |Yerkiyang |Яркэнд | rowspan="3" |Шинжаан |1759–1864 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 01.jpg|none|129x129px]] |- |Манж: ᡠᠰᡥᡳ |Ushi |Үши |1766–1911 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|125x125px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡳ |Boo I |Кульжа |1775–1866 |[[Файл:1cash GaoZong Xinjiang Ili H22395 1ar85 (8633255243).jpg|none|125x125px]] |- |Манж: ᡩᡠᠩ |Dung |Дунхуан |Юньнань |1800–1908 |[[Файл:1cash XuanZong Dongchuan Yunnan H22638 1ar85 (8599816889).jpg|none|123x123px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡬᡳ |Boo Gi |Хэбэй |Хэбэй (1851–1861) Жилинь (1861–1912) |1851–1912 |[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|131x131px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡩᡝ |Boo De |Жэхэ |Жили |1854–1858 | |- |манж: ᡴᠠᠰᡥᡤᠠᡵ |Kashgar |Кашгар | rowspan="3" |Шинжаан |1855–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡩᡳ (1855–1886; 1907–1908) ᠶᡠᠸᠠᠨ (1886–1907) |Boo Di (1855–1886; 1907–1908) Yuwan (1886–1907) |Өрөмч |1855–1864 1886–1890 1907–1908 |[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 8 Cash (Ürümqi Mint) - Scott Semans.jpg|none|125x125px]] |- |Манж: ᡴᡠᠴᠠ |Kuca |Куча |1857–1908 |[[Файл:10cash DeZong SinkiangKucha H221488 1ar85 (8574539075).jpg|none|120x120px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠵᡳᠶᡝᠨ |Boo Jiyen |Тяньжин | rowspan="2" |Жили |1880–1908 |[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]] |- |Манж: ᡥᡡ |Hu |Дагу |1880–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡠ |Boo U |Ухань |Хубэй | | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡠᠩ |Boo Gung |Күньшан |Жянсү | | |- |Манж: ᠠᡴᠰᡠ |Aksu |Аксу |Шинжаан | |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 03.jpg|none|115x115px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡩᠣᠩ |Boo Dong | |Юньнань | | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠵᡳᠩ |Boo Jing | |Хубэй | | |} {{Stub}} == Холбоотой хуудас == * [[Ембүү]] * [[Хубу Гуаньпяо]] * [[Дачин Баочао]] * [[Манж бичиг]] [[Ангилал:Хятадын эдийн засаг]] [[Ангилал:Чин улс]] [[Ангилал:Азийн мөнгөн тэмдэгтийн нэгж]] 0egxvq2yeg26ik07s0uke53q6b9wpir 707577 707550 2022-08-08T00:29:00Z 95.111.217.180 /* Чин гүрний зоос (1636-1912) */ wikitext text/x-wiki '''Дайчин гүрний зоос''' ([[Манж үсэг бичиг|манж]]: <big>ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ ᠵᡳᡴᠠ</big>; [[мөллендорфф]]: Daicing jiha'';'' [[Хятад үсэг|уламжлалт ханз]]: 清朝貨幣; [[пиньинь]]: ''Qīngcháo Huòbì'') нь мөнгө, зэс, гуулиар хийгдсэн төлбөрийн хэрэгсэлийн ерөнхий нэр юм. [[Манж|Манжийн]] [[Чин улс|дайчин гүрэн]] нь 1616-1912 он хүртэл [[хятад]], [[Монголчууд|монгол]], [[Төвөд|төвд]], [[Шинжаан|шинжааныг]] эзлсэн гүрэн байв. Чин гүрний эхэн болон дунд үед [[Мин улс|Мин улсын]] зоосны хэв маягийг хуулан нүүрэн талд [[манж бичиг]], ар талд эзэн хааны оны цолыг бичсэн зоос гаргаж байв. Жишээ нь: ''Канши тунбао, Цяньлун тунбао гэх мэт.'' Чин гүрний сүүлчээр европын улсуудын түрэмгийлэл, эдийн засгийн доройтлоос болж, европ загварын зоосыг үйлдвэрлэх болсон. == [[Хожуу Алтан улс]]ын зоос (1616–1636) == 1616 онд [[Жяньжоу жүрчин]]ий [[Нурхач|Нурхачи баатар]] бүх [[Зүрчид|жүрчид]] аймгийг нэгтгээд, нэгдсэн улс байгуулж, улсын нэрийг '''Хожуу Алтан улс''' гэж нэрлэв. Тэгж байгуулахдаа монгол бичгийг үндэс болгож, [[манж бичиг]] зохиож, улс даяар хэрэглэж эхэлсэн. Хожуу Алтан улс байгуулагдснаас хойш, манж, хятад бичигтэй зоос хэвэнд цутгаж, 1 зоос нь 10 [[Цэн|цэнгийн]] хэмжээтэй гарч байсан ч, бодит байдалд 10 цэнд хүрдэггүй байв. {| class="wikitable" !Зоосны бичиг !Латин галиг !Нэрлэсэн үнэ !Он !Зураг !Хааны нэр |- |[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: ᠠᠪᡴᠠᡳ ᡶᡠᠯᡳᠩᡤᠠ ᡥᠠᠨ ᠵᡳᡴᠠ |Abkai fulingga han jiha |1 вэнь |1616–1626 |[[Файл:Nurhachi Coin, Aphai fulingga han chiha.jpg|none|152x152px]] |[[Нурхач]] |- |[[Хятад үсэг|Хят]]:天命通寳 |Tiān Mìng Tōng Bǎo |1 вэнь |1616–1626 |[[Файл:Nurhachi Coin. Tianming Tongbao.jpg|none|154x154px]] |Тэнгэрийн сүлдэт |- |[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ |Sure han ni jiha |10 вэнь |1627–1643 |[[Файл:Sure han ni jiha (ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ) - Scott Semans.png|none|158x158px]] |[[Дээд эрдэмт|Дээд Эрдэмт]] |} == Чин гүрний зоос (1636-1912) == {| class="wikitable mw-collapsible" |+'''1644-1911 оны хооронд ашиглаж байсан манж бичигтэй зооснууд''' !Зоосны бичиг !Латин галиг !Үйлдвэрлсэн газар !Муж !Он цаг !Зураг |- |[[Манж хэл|Манж]]: ᠪᠣᠣ ᠴᡳᠣᠸᠠᠨ |Boo Ciowan |Өрхийн яам (''hùbù'', 戶部), [[Бээжин]] |Жили |1644–1911 |[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|120x120px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠶᡠᠸᠠᠨ |Boo Yuwan |Үйлдвэрлэх яам (''gōngbù'', 工部), Бээжин |Жили |1644–1908 |[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|120x120px]] |- |Манж: ᠰᡳᡠᠸᠠᠨ |Siowan |Сюаньфу |Жили |1644–1671 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠰᠠᠨ |Boo San |[[Шиань]] |Шаньси |1644–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|115x115px]] |- |Манж: ᠯᡳᠨ |Lin |Линьцин |Шаньдун |1645–1675 | |- |Манж: ᡤᡳ |Gi |Жижоу |Жили |1645–1671 1854–Unknown |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]] |- |Манж: ᡨᡠᠩ |Tung |[[Датун]] | rowspan="2" |Шэньси |1645–1649 1656–1674 | |- |Манж: ᠶᡠᠸᠠᠨ(1645–1729) ᠪᠣᠣ ᠵᡳᠨ (1729–1908) |Boo Yuwan (1645–1729) Jin (1729–1908) |[[Тайюань]] |1645–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 09.jpg|none|120x120px]] |- |Манж: ᠶᡡᠨ |Yūn |[[Миюнь]] |Жили |1645–1671 | |- |Манж: ᠴᠠᠩ(1646–1729) ᡠ (1729–1908) |Cang (1646–1729) U (1729–1908) |[[Үхань|Ухань]] |Хубэй |1646–1908 |[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 50 Cash (Hubei Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡥᠣ |Boo Ho |[[Кайфэн]] |Хэнань |1647 1729–1731 1854–1908 |[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡶᡠᠩ |Boo Fung |[[Шэньян|Фэнтянь]] |Фэнтянь |1647–1648 1880–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠴᠠᠩ (1647–1729) ᡤᡳᠶᠠᠩ (1729–1908) |Boo Chang (1647–1729) Giyang (1729–1908) |[[Нанчан]] |Жянши |1647–1908 |[[Файл:Xianfeng Zhongbao. 50cash. Bao Chang.jpg|none|120x120px]] |- |Манж: ᠨᡳᠩ |Ning |Жяннин |Жянсү |1648–1731 |[[Файл:1 Cash - Guangxu Tongbao (Jiangnan Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡶᡠ |Boo Fu |Фужоу |Фужянь |1649–1908 |[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (20 Cash) - John Ferguson.jpg|none|115x115px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠵᡝ |Boo Je |Ханжоу |Жөжян |1649–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|113x113px]] |- |манж: ᡩᡠᠩ (1649–1729; 1887–1908) ᠪᠣᠣ ᠵᡳ (1729–1887) |Dung (1649–1729; 1887–1908) Boo Ji (1729–1887) |Жинань |Шаньдун |1649–1738 1854–1870 1887–1908 | |- |манж: ᠪᠣᠣ ᠶᠣᠨᠨ |Boo Yonn |Күньмин |Юньнань |1653–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 08.jpg|120x120px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠴᡠᠸᠠᠨ |Boo Cuwan |[[Чөндү|Чэнду]] |Сычуань |1667–1908 |[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash - Szechuan Province Mint variant) - John Ferguson 02.jpg|none|139x139px]] |- |Манж: ᡤᡠᠩ |Gung |[[Гончан]] |Ганьсү |1667–1740 1855–1908 |[[Файл:Hsien Feng T'ung Pao (1 Cash) - John Ferguson 10.jpg|none|134x134px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠰᡠ |Boo Su |Сүжоу |Жянсү |1667–1908 |[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 02.png|none|129x129px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠨᠠᠨ |Boo Nan |[[Чанша]] |Хунань |1667–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡠᠸᠠᠩ |Boo Guwang |[[Гуанжоу]] |Гуандун |1668–1908 |[[Файл:Guāng Xù Tōng Bǎo (光緒通寶) scanned image.png|none|129x129px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡠᡳ |Boo Gui |Гуйлин |Гуанши |1668–1908 |[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡳᠶᠠᠨ |Boo Giyan |Гуйянь |Гуйжоу |1668–1908 |[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 04.png|none|124x124px]] |- |манж: ᠵᠠᠩ |Jang |Жанжоу |Фужянь |1680–1682 | |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡨᠠᡳ |Boo Tai |Тайвань |Тайвань |1689–1740 1855–1894 |[[Файл:Xian Feng Tong Bao (咸豐通寶) - Taiwan Mint - Scott Semans.jpg|none|120x120px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᠠᠨ |Boo An |Жяннин |Аньхуй |1731–1734 |[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 03.png|none|120x120px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡷᡳ |Boo Jy |Баодин |Жили |1745–1908 | |- |Манж: ᠶᡝᡵᡴᡳᠶᠠᠩ |Yerkiyang |Яркэнд | rowspan="3" |Шинжаан |1759–1864 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 01.jpg|none|129x129px]] |- |Манж: ᡠᠰᡥᡳ |Ushi |Үши |1766–1911 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|125x125px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡳ |Boo I |Кульжа |1775–1866 |[[Файл:1cash GaoZong Xinjiang Ili H22395 1ar85 (8633255243).jpg|none|125x125px]] |- |Манж: ᡩᡠᠩ |Dung |Дунхуан |Юньнань |1800–1908 |[[Файл:1cash XuanZong Dongchuan Yunnan H22638 1ar85 (8599816889).jpg|none|123x123px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡬᡳ |Boo Gi |Хэбэй |Хэбэй (1851–1861) Жилинь (1861–1912) |1851–1912 |[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|131x131px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡩᡝ |Boo De |Жэхэ |Жили |1854–1858 | |- |манж: ᡴᠠᠰᡥᡤᠠᡵ |Kashgar |Кашгар | rowspan="3" |Шинжаан |1855–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡩᡳ (1855–1886; 1907–1908) ᠶᡠᠸᠠᠨ (1886–1907) |Boo Di (1855–1886; 1907–1908) Yuwan (1886–1907) |Өрөмч |1855–1864 1886–1890 1907–1908 |[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 8 Cash (Ürümqi Mint) - Scott Semans.jpg|none|125x125px]] |- |Манж: ᡴᡠᠴᠠ |Kuca |Куча |1857–1908 |[[Файл:10cash DeZong SinkiangKucha H221488 1ar85 (8574539075).jpg|none|120x120px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠵᡳᠶᡝᠨ |Boo Jiyen |Тяньжин | rowspan="2" |Жили |1880–1908 |[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]] |- |Манж: ᡥᡡ |Hu |Дагу |1880–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡠ |Boo U |Ухань |Хубэй | | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡠᠩ |Boo Gung |Күньшан |Жянсү | | |- |Манж: ᠠᡴᠰᡠ |Aksu |Аксу |Шинжаан | |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 03.jpg|none|115x115px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡩᠣᠩ |Boo Dong | |Юньнань | | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠵᡳᠩ |Boo Jing | |Хубэй | | |} {{Stub}} == Холбоотой хуудас == * [[Ембүү]] * [[Хубу Гуаньпяо]] * [[Дачин Баочао]] * [[Манж бичиг]] [[Ангилал:Хятадын эдийн засаг]] [[Ангилал:Чин улс]] [[Ангилал:Азийн мөнгөн тэмдэгтийн нэгж]] 6hz5qovy1tgb69zlufmjbk5jia5vpqs 707599 707577 2022-08-08T09:52:03Z Megzer 20491 манж бичгийг босоо болгов wikitext text/x-wiki '''Дайчин гүрний зоос''' ([[Манж үсэг бичиг|манж]]: <big>{{MongolUnicode|ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ ᠵᡳᡴᠠ}}</big>; [[мөллендорфф]]: Daicing jiha'';'' [[Хятад үсэг|уламжлалт ханз]]: 清朝貨幣; [[пиньинь]]: ''Qīngcháo Huòbì'') нь мөнгө, зэс, гуулиар хийгдсэн төлбөрийн хэрэгсэлийн ерөнхий нэр юм. [[Манж|Манжийн]] [[Чин улс|дайчин гүрэн]] нь 1616-1912 он хүртэл [[хятад]], [[Монголчууд|монгол]], [[Төвөд|төвд]], [[Шинжаан|шинжааныг]] эзлсэн гүрэн байв. Чин гүрний эхэн болон дунд үед [[Мин улс|Мин улсын]] зоосны хэв маягийг хуулан нүүрэн талд [[манж бичиг]], ар талд эзэн хааны оны цолыг бичсэн зоос гаргаж байв. Жишээ нь: ''Канши тунбао, Цяньлун тунбао гэх мэт.'' Чин гүрний сүүлчээр европын улсуудын түрэмгийлэл, эдийн засгийн доройтлоос болж, европ загварын зоосыг үйлдвэрлэх болсон. == [[Хожуу Алтан улс]]ын зоос (1616–1636) == 1616 онд [[Жяньжоу жүрчин]]ий [[Нурхач|Нурхачи баатар]] бүх [[Зүрчид|жүрчид]] аймгийг нэгтгээд, нэгдсэн улс байгуулж, улсын нэрийг '''Хожуу Алтан улс''' гэж нэрлэв. Тэгж байгуулахдаа монгол бичгийг үндэс болгож, [[манж бичиг]] зохиож, улс даяар хэрэглэж эхэлсэн. Хожуу Алтан улс байгуулагдснаас хойш, манж, хятад бичигтэй зоос хэвэнд цутгаж, 1 зоос нь 10 [[Цэн|цэнгийн]] хэмжээтэй гарч байсан ч, бодит байдалд 10 цэнд хүрдэггүй байв. {| class="wikitable" !Зоосны бичиг !Латин галиг !Нэрлэсэн үнэ !Он !Зураг !Хааны нэр |- |[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠠᠪᡴᠠᡳ<br>ᡶᡠᠯᡳᠩᡤᠠ<br>ᡥᠠᠨ<br>ᠵᡳᡴᠠ}} |Abkai fulingga han jiha |1 вэнь |1616–1626 |[[Файл:Nurhachi Coin, Aphai fulingga han chiha.jpg|none|152x152px]] |[[Нурхач]] |- |[[Хятад үсэг|Хят]]:天命通寳 |Tiān Mìng Tōng Bǎo |1 вэнь |1616–1626 |[[Файл:Nurhachi Coin. Tianming Tongbao.jpg|none|154x154px]] |Тэнгэрийн сүлдэт |- |[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠰᡠᡵᡝ<br>ᡥᠠᠨ<br>ᠨᡳ<br>ᠵᡳᡴᠠ}} |Sure han ni jiha |10 вэнь |1627–1643 |[[Файл:Sure han ni jiha (ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ) - Scott Semans.png|none|158x158px]] |[[Дээд эрдэмт|Дээд Эрдэмт]] |} == Чин гүрний зоос (1636-1912) == {| class="wikitable mw-collapsible" |+'''1644-1911 оны хооронд ашиглаж байсан манж бичигтэй зооснууд''' !Зоосны бичиг !Латин галиг !Үйлдвэрлсэн газар !Муж !Он цаг !Зураг |- |[[Манж хэл|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᠴᡳᠣᠸᠠᠨ}} |Boo Ciowan |Өрхийн яам (''hùbù'', 戶部), [[Бээжин]] |Жили |1644–1911 |[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|120x120px]] |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᠶᡠᠸᠠᠨ}} |Boo Yuwan |Үйлдвэрлэх яам (''gōngbù'', 工部), Бээжин |Жили |1644–1908 |[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|120x120px]] |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠰᡳᡠᠸᠠᠨ}} |Siowan |Сюаньфу |Жили |1644–1671 | |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᠰᠠᠨ}} |Boo San |[[Шиань]] |Шаньси |1644–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|115x115px]] |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠯᡳᠨ}} |Lin |Линьцин |Шаньдун |1645–1675 | |- |Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡳ}} |Gi |Жижоу |Жили |1645–1671 1854–Unknown |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]] |- |Манж: {{MongolUnicode|ᡨᡠᠩ}} |Tung |[[Датун]] | rowspan="2" |Шэньси |1645–1649 1656–1674 | |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1645–1729) {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᠵᡳᠨ}} (1729–1908) |Boo Yuwan (1645–1729) Jin (1729–1908) |[[Тайюань]] |1645–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 09.jpg|none|120x120px]] |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡡᠨ}} |Yūn |[[Миюнь]] |Жили |1645–1671 | |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠴᠠᠩ}} (1646–1729) {{MongolUnicode|ᡠ }} (1729–1908) |Cang (1646–1729) U (1729–1908) |[[Үхань|Ухань]] |Хубэй |1646–1908 |[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 50 Cash (Hubei Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]] |- |манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᡥᠣ}} |Boo Ho |[[Кайфэн]] |Хэнань |1647 1729–1731 1854–1908 |[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]] |- |манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᡶᡠᠩ}} |Boo Fung |[[Шэньян|Фэнтянь]] |Фэнтянь |1647–1648 1880–1908 | |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᠴᠠᠩ}} (1647–1729) {{MongolUnicode|ᡤᡳᠶᠠᠩ}} (1729–1908) |Boo Chang (1647–1729) Giyang (1729–1908) |[[Нанчан]] |Жянши |1647–1908 |[[Файл:Xianfeng Zhongbao. 50cash. Bao Chang.jpg|none|120x120px]] |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠨᡳᠩ}} |Ning |Жяннин |Жянсү |1648–1731 |[[Файл:1 Cash - Guangxu Tongbao (Jiangnan Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]] |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᡶᡠ}} |Boo Fu |Фужоу |Фужянь |1649–1908 |[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (20 Cash) - John Ferguson.jpg|none|115x115px]] |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᠵᡝ}} |Boo Je |Ханжоу |Жөжян |1649–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|113x113px]] |- |манж: {{MongolUnicode|ᡩᡠᠩ}} (1649–1729; 1887–1908) {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᠵᡳ}} (1729–1887) |Dung (1649–1729; 1887–1908) Boo Ji (1729–1887) |Жина |Шаньдун |1649–1738 1854–1870 1887–1908 | |- |манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᠶᠣᠨᠨ}} |Boo Yonn |Күньмин |Юньнань |1653–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 08.jpg|120x120px]] |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᠴᡠᠸᠠᠨ}} |Boo Cuwan |[[Чөндү|Чэнду]] |Сычуань |1667–1908 |[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash - Szechuan Province Mint variant) - John Ferguson 02.jpg|none|139x139px]] |- |Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡠᠩ}} |Gung |[[Гончан]] |Ганьсү |1667–1740 1855–1908 |[[Файл:Hsien Feng T'ung Pao (1 Cash) - John Ferguson 10.jpg|none|134x134px]] |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᠰᡠ}} |Boo Su |Сүжоу |Жянсү |1667–1908 |[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 02.png|none|129x129px]] |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᠨᠠᠨ}} |Boo Nan |[[Чанша]] |Хунань |1667–1908 | |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᡤᡠᠸᠠᠩ}} |Boo Guwang |[[Гуанжоу]] |Гуандун |1668–1908 |[[Файл:Guāng Xù Tōng Bǎo (光緒通寶) scanned image.png|none|129x129px]] |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᡤᡠᡳ}} |Boo Gui |Гуйлин |Гуанши |1668–1908 |[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]] |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᡤᡳᠶᠠᠨ}} |Boo Giyan |Гуйянь |Гуйжоу |1668–1908 |[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 04.png|none|124x124px]] |- |манж: {{MongolUnicode|ᠵᠠᠩ}} |Jang |Жанжоу |Фужянь |1680–1682 | |- |манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᡨᠠᡳ}} |Boo Tai |Тайвань |Тайвань |1689–1740 1855–1894 |[[Файл:Xian Feng Tong Bao (咸豐通寶) - Taiwan Mint - Scott Semans.jpg|none|120x120px]] |- |манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᠠᠨ}} |Boo An |Жяннин |Аньхуй |1731–1734 |[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 03.png|none|120x120px]] |- |манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᡷᡳ}} |Boo Jy |Баодин |Жили |1745–1908 | |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡝᡵᡴᡳᠶᠠᠩ}} |Yerkiyang |Яркэнд | rowspan="3" |Шинжаан |1759–1864 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 01.jpg|none|129x129px]] |- |Манж: {{MongolUnicode|ᡠᠰᡥᡳ}} |Ushi |Үши |1766–1911 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|125x125px]] |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᡳ}} |Boo I |Кульжа |1775–1866 |[[Файл:1cash GaoZong Xinjiang Ili H22395 1ar85 (8633255243).jpg|none|125x125px]] |- |Манж: {{MongolUnicode|ᡩᡠᠩ}} |Dung |Дунхуан |Юньнань |1800–1908 |[[Файл:1cash XuanZong Dongchuan Yunnan H22638 1ar85 (8599816889).jpg|none|123x123px]] |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᡬᡳ}} |Boo Gi |Хэбэй |Хэбэй (1851–1861) Жилинь (1861–1912) |1851–1912 |[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|131x131px]] |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᡩᡝ}} |Boo De |Жэхэ |Жили |1854–1858 | |- |манж: {{MongolUnicode|ᡴᠠᠰᡥᡤᠠᡵ}} |Kashgar |Кашгар | rowspan="3" |Шинжаан |1855–1908 | |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᡩᡳ}} (1855–1886; 1907–1908) {{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1886–1907) |Boo Di (1855–1886; 1907–1908) Yuwan (1886–1907) |Өрөмч |1855–1864 1886–1890 1907–1908 |[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 8 Cash (Ürümqi Mint) - Scott Semans.jpg|none|125x125px]] |- |Манж: {{MongolUnicode|ᡴᡠᠴᠠ}} |Kuca |Куча |1857–1908 |[[Файл:10cash DeZong SinkiangKucha H221488 1ar85 (8574539075).jpg|none|120x120px]] |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᠵᡳᠶᡝᠨ}} |Boo Jiyen |Тяньжин | rowspan="2" |Жили |1880–1908 |[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]] |- |Манж: {{MongolUnicode|ᡥᡡ}} |Hu |Дагу |1880–1908 | |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᡠ}} |Boo U |Ухань |Хубэй | | |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᡤᡠᠩ}} |Boo Gung |Күньшан |Жянсү | | |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠠᡴᠰᡠ}} |Aksu |Аксу |Шинжаан | |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 03.jpg|none|115x115px]] |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᡩᠣᠩ}} |Boo Dong | |Юньнань | | |- |Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ<br>ᠵᡳᠩ}} |Boo Jing | |Хубэй | | |} {{Stub}} == Холбоотой хуудас == * [[Ембүү]] * [[Хубу Гуаньпяо]] * [[Дачин Баочао]] * [[Манж бичиг]] [[Ангилал:Хятадын эдийн засаг]] [[Ангилал:Чин улс]] [[Ангилал:Азийн мөнгөн тэмдэгтийн нэгж]] 1bj95cp6t1nsfbixm2cpfdff0nao35l 0 123216 707582 707454 2022-08-08T03:24:03Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Файл:LiuShaoqi Colour.jpg|thumb|Лю Шаоци]] '''Лю Шаоцы''' (хятад. уламж. 劉少奇, хялбар. 刘少奇, англи.'''Liu Shaoqi''', 1898 оны 11-р сарын 24-нд төрсөн- 1969 оны 11-р сарын 12-нд нас барсан)- Хятадын хувьсгалч, төрийн болон улс төрийн зүтгэлтэн. Хятадын Коммунист намын удирдагчдын нэг. [[Хятад|БНХАУ]]-ын дарга (1959—1968). Тэрээр [[Мао Зэдун]]<nowiki/>ы албан ёсоор хүлээн зөвшөөрөгдсөн өв залгамжлагч байсан (үүний тэмдэг болгон хоёр удирдагчийн хөрөг төв сонинд хэвлэгдэж) байсан ч [[БНХАУ-ын Соёлын хувьсгал]]<nowiki/>ын үеэр түүнийг Бүгд найрамдах улсын гол дайсан хэмээн зарлаж хэлмэгдүүлэлж байсан юм. Дараа нь нас барсны дараа түүнийг нэр төрийг нөхөн сэргээж, одоо түүний нэр Хятадын коммунист удирдагчдын дунд дурдагддаг байна. == Намтар == Лю Шаоцы нь Хунань мужийн Ниншян хошууны Хуаминлоу (Хуаминлоу) тосгонд өнөр өтгөн айлын отгон хүү болон төрсөн байна. Эцэг нь сургуулийн багш мэргэжилтэй (тэр гурван эгч, хоёр ахтай) байжээ. Төрөхөд нь өгсөн Шаоци нэр нь "ховор, ер бусын хувь тавилантай хүн" гэсэн утгатай ажээ. Лю анхан шатны боловсролоо төрөлх хошуундаа авсныхаа дараа Чанша хотын жирийн сургуульд элсэн орж, 1917 онд [[Баодин]] хотын залуусыг гадаадад үргэлжлүүлэн суралцах итгэл найдвараар [[Франц]]<nowiki/>ад суралцахаар бэлтгэдэг дамжаанд элсэн оржээ. Гэсэн хэдий ч хувьсгалт тэмцэлд нэгдэж, "5-р сарын 4-ний хөдөлгөөн"-д идэвхтэй оролцсон залуу Лю Шаоцы үзэл бодлоо өөрчилж, Парист биш Москва руу явахыг мөрөөдөж эхлэв. 1920 онд Шанхайд шилжин ирснийхээ дараа Лю Хятадын социалист залуучуудын холбоонд (Хятад дахь коммунист хөдөлгөөний жигүүр) элсэж, [[Карл Маркс|Маркс]], [[Фридрих Энгельс|Энгельс]]<nowiki/>ийн бүтээлтэй анх танилцаж, [[орос хэл]] сурч эхэлжээ. Лю 1921 оныг бүхэлд нь Москвад өнгөрөөсөн бөгөөд түүнийг Гадаад хэлний сургуулийг төгсөгчдийн хамгийн авьяаслаг найман төгсөгчдийн нэг болсон байна. Тэрээр Социалист залуучуудын холбооны хэсэг гишүүдийн хамт Москва хотноо И.Сталины нэрэмжит [[Дорно дахины ажилчдын коммунист их сургууль]]<nowiki/>д (КУТВ) суралцсан байна. Москвад Хятадын Коммунист намд элссэний дараа Лю эх орондоо буцаж ирээд хотын ажилчдын байгууллагуудтай хамтран ажиллахаар Шанхай хот руу илгээгджээ. Тэндээс түүнийг Ли Лисаны туслахаар Анюань нүүрсний сав газарт шилжүүлж, намын ажилтны хувьд асар их амжилтанд хүрсэн: тэр Ли Лисантай хамт уурхайчдын томоохон ажил хаялтыг зохион байгуулж, 20 мянга орчим ажилчин оролцсон. Дараа жил нь Люг Гоминдан болон ХКН-ын эвсэлд улс төрийн ажил хийхээр Гуандун руу шилжүүлэв. 1925 онд Шаоцы Бүх Хятадын үйлдвэрчний эвлэлийн байгууллагын дэд даргаар сонгогдов. Мөн онд тэрээр Шанхайд Британийн эсрэг хөдөлгөөн зохион байгуулж, дараа нь Ухань руу нүүж ирээд 1925-1926 оны Хонконг-Гуанжоугийн 16 сарын ажил хаялтыг зохион байгуулахад оролцов. 1927 онд [[Гоминдан]] намынхан коммунистуудыг эсэргүүцэж эхлэхэд Лю нууцаар ажилчдын хөдөлгөөнийг удирдаж эхэлсэн. Тэрээр Хубэй мужийн ажилчдын эвлэлийн нарийн бичгийн дарга болж, Ханкоу хотод жагсаал цуглаан зохион байгуулжээ. Мөн оны дөрөвдүгээр сард болсон [[Хятадын Коммунист Нам|Хятадын Коммунист нам]]<nowiki/>ын тавдугаар их хурлаар Лю ХКН-ын Төв хорооны гишүүнээр сонгогджээ. Тавдугаар сард тэрээр Бүх Хятадын ажилчдын байгууллагын даргаар сонгогдсон. 1927 оны 4-7-р сарын хооронд [[Гоминдан]] ба [[Хятадын Коммунист Нам|ХКН]]-уудын хэврэг эвсэл задран унаж, Лю бусад намын гишүүдийн адил далд ажилд ороход хүргэв. 1928 онд Лю Ажилчны намын товчооны нарийн бичгийн даргаар, 1929 онд Манжуур дахь ХКН-ын намын үүрийн нарийн бичгийн даргаар томилогдов. 1930 онд тэрээр Улаан Профинтерний тавдугаар их хуралд оролцохоор дахин Москвад очиж, ЗХУ-д Гүйцэтгэх товчооны гишүүнээр хэсэг хугацаанд үлдэж ажиллажээ. ЗСБНХУ-аас буцаж ирснийхээ дараа Шаоци Манжуурт ажиллаж, дараа нь [[Мао Зэдун]], Жу Дэ нарын Зянши дахь байгуулсан Зөвлөлт Бүгд Найрамдах Улсын төв байранд илгээгдэж, ажлын хэсгүүдийн үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг удирдаж эхлэв. Лю Зянши хотод ажиллаж байхдаа Бүх Хятадын үйлдвэрчний эвлэлийн байгууллагын даргаар сонгогджээ. == БНХАУ == 1949 онд БНХАУ байгуулагдсаны дараа Лю ХКН-ын Төв Хорооны хоёрдугаар орлогч дарга бөгөөд нарийн бичгийн дарга болжээ. 1950-иад оны турш Люгийн хийсэн мэдэгдэл нь нам, засгийн газрын бодлогыг тусгасан байв. Тэрээр Мао Зэдун тэргүүтэй хамтын удирдлага шаардлагатайг онцлоод, Маогийн үзэл санаа нь намд төдийгүй Зүүн өмнөд Азийн бүхэл бүтэн хувьсгалт хөдөлгөөнд чухал ач холбогдолтой гэж үзэж байжээ. 1952 оны 10-р сард Лю ЗХУ-ын 19-р их хуралд оролцохоор Москвад очжээ. 1957 онд Маог ЗСБНХУ-д айлчлах үеэр Лю түүнийг орлож байжээ. 1959 оны 4-р сард Лю Маогийн оронд БНХАУ-ын даргаар томилогдсон. Гэсэн хэдий ч Мао намын даргын албыг хашиж байсан. Лю "Их Үсрэлтийн бодлог"-ыг (1958-1960) дэмжиж байгаагаа олон нийтэд мэдэгдэж байжээ. Дараа нь Лю удирдагч Маогийн бодлогод эргэлзэж эхэлсэн, ялангуяа 1960-1962 оны эдийн засгийн уналтын дараа. Лю мөн түүнийг дагасан эдийн засаг, нийгмийн бодлогыг дэмжсэн. Удалгүй Мао, Лю хоёрын хооронд улс төрийн зөрчил үүсч эхлэв. Люгийн карьерын уналт нь 1965 онд "Соёлын хувьсгал" эхэлсэнтэй холбоотой юм. Ухань хотын намын төлөөлөгчид, жүжгийн зохиолчид, сэтгүүлчид рүү хийсэн анхны халдлагуудад Лю оролцоогүй бололтой. 1966 оны 4-р сард Лю Пакистан, Афганистан, Бирмд төрийн айлчлал хийсэн. 1966 оны 8-р сард болсон ХКН-ын Төв Хорооны бүгд хурал дээр Люг хатуу шүүмжилсэн боловч энэ тухай олон нийтэд мэдээлээгүй. 8-р сарын 18-нд болсон энэ удаагийн чуулганы үеэр Лю индэрийн наймдугаарт гарч ирсэн ч өмнө нь тэр үргэлж хоёрдугаарт орж байсан юм. 1968 оны 10-р сард ХКН-ын төв хороо Лю-г "хувьсгалын эсэргүү үйл ажиллагаа явуулсан" хэмээн буруутай гэж зарлав. Намаас хөөгдөж, нам, төрийн бүх албан тушаалаас чөлөөлөгдсөн. Шүүхийн шийдвэр нь Төв Хорооны "түүнтэй болон түүний гар хөл бологчидтой үргэлжлүүлэн тооцоо хийх" санааг тусгасан байв. Албан ёсны мэдээгээр Лю Шаоцы 1969 оны 11-р сарын 12-нд шоронд нас барсан байна. Сүүлд 1980 онд Лю албан ёсоор цагаатсан ажээ. clr1h3amahlfs3w8zb505kczsrqipr6 2 123241 707539 2022-08-07T14:28:35Z BatlaaTs 76767 Хуудас үүсгэв: "EditCounterOptIn.js" javascript text/javascript EditCounterOptIn.js sm383496fgri4k3wb57px30b8q5oysm 828 123242 707541 2022-08-07T14:43:35Z BatlaaTs 76767 Хуудас үүсгэв: "local U = mw.ustring.char -- Diacritics, from the [[Combining Diacritical Marks]] block. local grave = U(0x300) local acute = U(0x301) local circumflex = U(0x302) local tilde = U(0x303) local macron = U(0x304) local breve = U(0x306) local dot = U(0x307) local diaeresis = U(0x308) local double_acute = U(0x30B) local caron = U(0x30C) local double_grave = U(0x30F) local invbreve = U(0x311) local dot_below..." Scribunto text/plain local U = mw.ustring.char -- Diacritics, from the [[Combining Diacritical Marks]] block. local grave = U(0x300) local acute = U(0x301) local circumflex = U(0x302) local tilde = U(0x303) local macron = U(0x304) local breve = U(0x306) local dot = U(0x307) local diaeresis = U(0x308) local double_acute = U(0x30B) local caron = U(0x30C) local double_grave = U(0x30F) local invbreve = U(0x311) local dot_below = U(0x323) local undertie = U(0x35C) --[[ This is a table of Wiktionary language codes with data belonging to them. Name is the "canonical name" used on Wiktionary. Article is the Wikipedia article. Script is the ISO 15924 code. ]] local data = { ["languages"] = { ["ab"] = { ["name"] = "Abkhaz", }, ["ang"] = { ["name"] = "Old English", ["article"] = {"Old English"}, -- Remove macrons, acutes, and overdots ["replacements"] = { decompose = true, from = { "[" .. macron .. acute .. dot .. "]" }, }, }, ["ar"] = { ["name"] = "Arabic", ["article"] = "Arabic language", ["direction"] = "rtl", -- Should be in the script data module. ["replacements"] = { -- ālif with wasla is replaced by ālif; [U(0x0671)] = U(0x0627), -- taṭwīl, fatḥatan, ḍammatan, kasratan, -- fatḥa, ḍamma, kasra, -- shadda, sukūn, and superscript (dagger) ālif are removed. ["["..U(0x0640)..U(0x064B)..U(0x064C)..U(0x064D) ..U(0x064E)..U(0x064F)..U(0x0650) ..U(0x0651)..U(0x0652)..U(0x0670).."]"] = "", }, }, ["ara"] = { ["name"] = "Arabic", ["article"] = "Arabic language", ["direction"] = "rtl", -- Should be in the script data module. ["replacements"] = { -- ālif with wasla is replaced by ālif; [U(0x0671)] = U(0x0627), -- taṭwīl, fatḥatan, ḍammatan, kasratan, -- fatḥa, ḍamma, kasra, -- shadda, sukūn, and superscript (dagger) ālif are removed. ["["..U(0x0640)..U(0x064B)..U(0x064C)..U(0x064D) ..U(0x064E)..U(0x064F)..U(0x0650) ..U(0x0651)..U(0x0652)..U(0x0670).."]"] = "", }, }, ["arb"] = { ["name"] = "Modern Standard Arabic", ["article"] = "Modern Standard Arabic", ["direction"] = "rtl", -- Should be in the script data module. ["replacements"] = { -- ālif with wasla is replaced by ālif; [U(0x0671)] = U(0x0627), -- taṭwīl, fatḥatan, ḍammatan, kasratan, -- fatḥa, ḍamma, kasra, -- shadda, sukūn, and superscript (dagger) ālif are removed. ["["..U(0x0640)..U(0x064B)..U(0x064C)..U(0x064D) ..U(0x064E)..U(0x064F)..U(0x0650) ..U(0x0651)..U(0x0652)..U(0x0670).."]"] = "", }, }, ["apc"] = { ["name"] = "North Levantine Arabic", ["article"] = "North Levantine Arabic", ["direction"] = "rtl", -- Should be in the script data module. ["replacements"] = { -- ālif with wasla is replaced by ālif; [U(0x0671)] = U(0x0627), -- taṭwīl, fatḥatan, ḍammatan, kasratan, -- fatḥa, ḍamma, kasra, -- shadda, sukūn, and superscript (dagger) ālif are removed. ["["..U(0x0640)..U(0x064B)..U(0x064C)..U(0x064D) ..U(0x064E)..U(0x064F)..U(0x0650) ..U(0x0651)..U(0x0652)..U(0x0670).."]"] = "", }, }, ["ajp"] = { ["name"] = "South Levantine Arabic", ["article"] = "South Levantine Arabic", ["direction"] = "rtl", -- Should be in the script data module. ["replacements"] = { -- ālif with wasla is replaced by ālif; [U(0x0671)] = U(0x0627), -- taṭwīl, fatḥatan, ḍammatan, kasratan, -- fatḥa, ḍamma, kasra, -- shadda, sukūn, and superscript (dagger) ālif are removed. ["["..U(0x0640)..U(0x064B)..U(0x064C)..U(0x064D) ..U(0x064E)..U(0x064F)..U(0x0650) ..U(0x0651)..U(0x0652)..U(0x0670).."]"] = "", }, }, ["arz"] = { ["name"] = "Egyptian Arabic", ["article"] = "Egyptian Arabic", ["direction"] = "rtl", -- Should be in the script data module. ["replacements"] = { -- ālif with wasla is replaced by ālif; [U(0x0671)] = U(0x0627), -- taṭwīl, fatḥatan, ḍammatan, kasratan, -- fatḥa, ḍamma, kasra, -- shadda, sukūn, and superscript (dagger) ālif are removed. ["["..U(0x0640)..U(0x064B)..U(0x064C)..U(0x064D) ..U(0x064E)..U(0x064F)..U(0x0650) ..U(0x0651)..U(0x0652)..U(0x0670).."]"] = "", }, }, ["av"] = { ["name"] = "Avar" }, ["be"] = { ["article"] = "Belarusian language", ["replacements"] = { [acute] = "", }, }, ["bn"] = { ["name"] = "Bengali", ["article"] = "Bengali language", }, ["bua"] = { ["name"] = "Buryat", }, ["cel-pro"] = { -- Incorrect tag ["name"] = "Proto-Celtic", ["Wikipedia_code"] = "cel-x-proto", }, ["cel-x-proto"] = { ["name"] = "Proto-Celtic", }, ["cel-bry-pro"] = { -- Incorrect tag ["name"] = "Proto-Brythonic", ["article"] = "Common Brittonic", ["type"] = "reconstructed", }, ["cu"] = { ["name"] = "Old Church Slavonic", ["article"] = "Old Church Slavonic", }, ["de"] = { ["name"] = "German", ["article"] = "German language", }, ["en"] = { ["name"] = "Англи", ["article"] = "Англи хэл", }, ["es"] = { ["name"] = "Spanish", ["article"] = "Spanish language", }, ["egy"] = { ["name"] = "Egyptian", }, ["fr"] = { ["name"] = "French", ["article"] = "French language", }, ["frm"] = { ["name"] = "Middle French", ["article"] = "Middle French", }, ["frp"] = { ["name"] = "Franco-Provençal", }, ["ff"] = { ["name"] = "Fula", }, ["gem-pro"] = { -- Incorrect tag ["name"] = "Proto-Germanic", ["article"] = "Proto-Germanic language", ["type"] = "reconstructed", ["replacements"] = {}, ["Wikipedia_code"] = "gem-x-proto", }, ["gem-x-proto"] = { ["name"] = "Proto-Germanic", ["article"] = "Proto-Germanic language", ["type"] = "reconstructed", ["replacements"] = {}, }, ["gml"] = { ["name"] = "Middle Low German", }, ["gmw-ecg"] = { ["name"] = "East Central German", }, ["gmw-x-proto"] = { ["name"] = "Proto-West Germanic", ["article"] = "Proto-West Germanic language", ["type"] = "reconstructed", ["replacements"] = {}, }, ["gmq-x-gut"] = { ["name"] = "Gutnish", ["article"] = "Gutnish", }, ["goh"] = { ["replacements"] = { decompose = true, from = { "[" .. macron .. circumflex .. diaeresis .. "]", }, }, }, ["got"] = { ["name"] = "Gothic", ["article"] = "Gothic language", ["replacements"] = { -- Latin to Gothic since people will not want to have to copy -- and paste Gothic letters in ["[AÁaáĀā]"] = "𐌰", ["[Bb]"] = "𐌱", ["[Gg]"] = "𐌲", ["[Dd]"] = "𐌳", ["[EeĒē]"] = "𐌴", ["[Qq]"] = "𐌵", ["[Zz]"] = "𐌶", ["[Hh]"] = "𐌷", ["[Þþ]"] = "𐌸", ["[IiÍí]"] = "𐌹", ["[Kk]"] = "𐌺", ["[Ll]"] = "𐌻", ["[Mm]"] = "𐌼", ["[Nn]"] = "𐌽", ["[Jj]"] = "𐌾", ["[UuÚúŪū]"] = "𐌿", ["[Pp]"] = "𐍀", ["[Rr]"] = "𐍂", ["[Ss]"] = "𐍃", ["[Tt]"] = "𐍄", ["[WwYy]"] = "𐍅", ["[Ff]"] = "𐍆", ["[Xx]"] = "𐍇", ["[Ƕƕ]"] = "𐍈", -- Not sure if "hw" and "hv" can safely be converted ["[OoŌō]"] = "𐍉", }, }, ["gsw"] = { ["name"] = "Alemannic German", }, ["grc"] = { ["name"] = "Ancient Greek", ["article"] = "Ancient Greek", ["replacements"] = { decompose = true, from = { -- Replace variant letterforms with standard ones. "ϐ", "ϵ", "ϑ", "ϰ", "ϱ", "ϲ", "ϕ", -- Remove macrons and breves. "[" .. macron .. breve .. undertie .. "]" }, to = { "β", "ε", "θ", "κ", "ρ", "σ", "φ", } }, }, ["grk-pro"] = { -- Incorrect tag ["name"] = "Proto-Hellenic", ["Wikipedia_name"] = "Proto-Greek", ["article"] = "Proto-Greek language", ["type"] = "reconstructed", ["replacements"] = {}, ["Wikipedia_code"] = "gem-x-proto", }, ["grk-x-proto"] = { ["name"] = "Proto-Hellenic", ["Wikipedia_name"] = "Proto-Greek", ["article"] = "Proto-Greek language", ["type"] = "reconstructed", ["replacements"] = {}, }, ["grt"] = { ["name"] = "Garo", }, ["ha"] = { ["name"] = "Hausa", -- remove tilde, grave, acute, macron, circumflex ["replacements"] = { decompose = true, from = { "[" .. grave .. circumflex .. macron .. acute .. tilde .. "]" }, }, }, ["hi"] = { ["name"] = "Hindi", ["article"] = "Hindi", }, ["ine-bsl-pro"] = { ["name"] = "Proto-Balto-Slavic", ["article"] = "Proto-Balto-Slavic language", ["type"] = "reconstructed", }, ["ine-pro"] = { -- Incorrect tag ["name"] = "Proto-Indo-European", ["article"] = "Proto-Indo-European language", ["type"] = "reconstructed", ["replacements"] = {}, ["Wikipedia_code"] = "ine-x-proto", }, ["ine-x-proto"] = { ["name"] = "Proto-Indo-European", ["article"] = "Proto-Indo-European language", ["type"] = "reconstructed", ["replacements"] = {}, }, ["ja"] = { ["name"] = "Japanese", ["article"] = "Japanese language", }, ["jbo"] = { -- Lojban ["type"] = "appendix", }, ["la"] = { ["name"] = "Latin", ["article"] = "Latin", ["replacements"] = { decompose = true, from = { "[" .. macron .. breve .. diaeresis .. "]" }, }, }, ["lt"] = { ["name"] = "Lithuanian", -- remove acute, tilde, grave ["replacements"] = { decompose = true, from = { "[" .. acute .. tilde .. grave .. "]" }, }, }, ["moe"] = { ["name"] = "Cree", }, ["mul"] = { ["name"] = "Translingual", ["article"] = "", }, ["nci"] = { ["name"] = "Classical Nahuatl", ["article"] = "Classical Nahuatl", -- Remove macrons, acutes, circumflexes and graves ["replacements"] = { decompose = true, -- Remove macrons, acutes, circumflexes, graves, and saltillo; -- see [[Saltillo (linguistics)]]. from = { "[" .. grave .. acute .. macron .. circumflex .. "Ꞌꞌʻʼ'ʔ]" }, }, }, ["nds-de"] = { ["name"] = "German Low German", }, ["odt"] = { ["name"] = "Old Dutch", }, ["oge"] = { ["name"] = "Old Georgian", }, ["oj"] = { ["name"] = "Ojibwe", }, ["orv"] = { ["name"] = "Old East Slavic", ["article"] = "Old East Slavic", ["replacements"] = { [U(0x484)] = "", }, }, ["osx"] = { ["name"] = "Old Saxon", }, ["pt"] = { ["name"] = "Portuguese", ["article"] = "Portuguese language", -- ["scripts"] = { "Latn" }, }, ["pa"] = { ["name"] = "Punjabi", ["article"] = "Punjabi language", }, ["pis"] = { ["name"] = "Pijin", ["article"] = "Pijin language", }, ["poz-x-poly-proto"] = { ["name"] = "Proto-Nuclear Polynesian", ["article"] = "Proto-Polynesian language", ["type"] = "reconstructed", }, ["rap"] = { ["name"] = "Rapa Nui", ["article"] = "Rapa Nui language", }, ["ru"] = { ["name"] = "Russian", ["article"] = "Russian language", ["replacements"] = { [acute] = "", }, }, ["rw"] = { ["name"] = "Rwanda-Rundi", }, ["se"] = { ["replacements"] = { ["([đflmnŋrsšŧv])'%1"] = "%1%1", }, }, ["sem-pro"] = { ["name"] = "Proto-Semitic", ["article"] = "Proto-Semitic", ["type"] = "reconstructed", }, ["sh"] = { ["article"] = "Serbo-Croatian language", ["replacements"] = { decompose = true, from = { "([AaEeIiOoUuRrАаЕеИиОоУуРр])[" .. double_grave .. grave .. invbreve .. acute .. macron .. tilde .. "]" }, to = { "%1" }, }, }, ["sl"] = { ["name"] = "Slovene", ["replacements"] = { decompose = true, -- remove tonal orthography from = {"ł", "[" .. grave .. acute .. macron .. double_grave .. invbreve .. circumflex .. dot_below .. "]"}, to = {"l"}, }, }, ["sla-pro"] = { ["name"] = "Proto-Slavic", -- also Common Slavic ["type"] = "reconstructed", ["replacements"] = { ["[ÀÁÃĀȀȂ]"] = "A", ["[àáãāȁȃ]"] = "a", ["[ÈÉẼĒȄȆ]"] = "E", ["[èéẽēȅȇ]"] = "e", ["[ÌÍĨĪȈȊ]"] = "I", ["[ìíĩīȉȋ]"] = "i", ["[ÒÓÕŌȌȎŐ]"] = "O", ["[òóõōȍȏő]"] = "o", ["[ÙÚŨŪȔȖŰ]"] = "U", ["[ùúũūȕȗű]"] = "u", ["[ỲÝỸȲ]"] = "Y", ["[ỳýỹȳ]"] = "y", ["Ǭ"] = "Ǫ", ["ǭ"] = "ǫ", ["[" .. grave .. acute .. double_acute .. tilde .. macron .. double_grave .. invbreve .. "]"] = "", ["ĭ"] = "ь", ["ŭ"] = "ъ", }, }, ["uk"] = { ["article"] = "Ukrainian language", ["replacements"] = { [acute] = "", } }, ["ur"] = { ["name"] = "Urdu", ["article"] = "Urdu", }, ["xcl"] = { ["name"] = "Old Armenian", ["article"] = "Classical Armenian", ["replacements"] = { ["[՞՜՛՟]"] = "", ["և"] = "եւ", }, }, ["xgf"] = { ["name"] = "Tongva", -- not ISO name "Gabrielino-Fernandeño" ["article"] = "Tongva language", ["replacements"] = { ["['`ʔ]"] = "ʼ", }, }, ["xlu"] = { ["name"] = "Luwian", -- not ISO name "Cuneiform Luwian" ["article"] = "Cuneiform Luwian" }, ["xxt"] = { ["name"] = "Tambora", ["article"] = "Tambora language", }, ["xvn"] = { ["name"] = "Vandalic", ["article"] = "Vandalic language", }, ["yua"] = { ["name"] = "Yucatec Maya", ["article"] = "Yucatec Maya language", }, ["zh"] = { ["name"] = "Chinese", ["article"] = "Chinese language", -- ["scripts"] = { "Hani" }, }, }, -- Here, keys (for example, "gem") are Wikipedia language codes used in -- {{lang}}, and values (for example, "gem-pro") are the equivalent Wiktionary -- code. -- Subtags are not currently supported. ["redirects"] = { ["aae"] = "sq", ["aiq"] = "fa", ["aln"] = "sq", ["als"] = "sq", ["azb"] = "az", ["azj"] = "az", ["bgn"] = "bal", ["bs"] = "sh", ["bxr"] = "bua", ["ciw"] = "oj", ["cnr"] = "sh", ["fil"] = "tl", ["fuf"] = "ff", ["gem"] = "gem-pro", -- Not correct, but is commonly used. ["hak"] = "zh", ["hbo"] = "he", ["hr"] = "sh", ["ine"] = "ine-pro", -- Not correct, but might be commonly used. ["kjv"] = "sh", ["nan"] = "zh", ["prs"] = "fa", ["rn"] = "rw", ["sli"] = "gmw-ecg", ["sr"] = "sh", ["src"] = "sc", ["sro"] = "sc", ["tw"] = "ak", ["wae"] = "gsw", ["wep"] = "nds-de", ["yue"] = "zh", ["xno"] = "fro", }, } return data aqd16l728virxe9120id16qgv6d5hlo 14 123243 707547 2022-08-07T14:49:54Z BatlaaTs 76767 Хуудас үүсгэв: "{{Hidden category}}" wikitext text/x-wiki {{Hidden category}} hkte2duffkjywpxxt3lp18bww66fee6 828 123244 707551 2022-08-07T15:44:37Z BatlaaTs 76767 Хуудас үүсгэв: "return require('Module:Location map/data/United Kingdom')" Scribunto text/plain return require('Module:Location map/data/United Kingdom') hgd961jaut9yaf5j6nus9pkx8tqfkbh 828 123245 707552 2022-08-07T15:45:21Z BatlaaTs 76767 Хуудас үүсгэв: "return { name = 'the United Kingdom', top = 61, bottom = 49, left = -11, right = 2.2, image = 'United Kingdom adm location map.svg', image1 = 'United Kingdom relief location map.jpg' }" Scribunto text/plain return { name = 'the United Kingdom', top = 61, bottom = 49, left = -11, right = 2.2, image = 'United Kingdom adm location map.svg', image1 = 'United Kingdom relief location map.jpg' } 3ouhj7aw6es3ix1lrd5zbbeqzyx2ol8 828 123246 707553 2022-08-07T15:46:02Z BatlaaTs 76767 Хуудас үүсгэв: "return require('Module:Location map/data/UK England')" Scribunto text/plain return require('Module:Location map/data/UK England') n11kqcf8hkg391aly13ivnm3q3b2j53 828 123247 707554 2022-08-07T15:46:32Z BatlaaTs 76767 Хуудас үүсгэв: "return { name = 'England', top = 56, bottom = 49.75, left = -6.75, right = 2, image = 'England location map.svg', image1 = 'England relief location map.jpg' }" Scribunto text/plain return { name = 'England', top = 56, bottom = 49.75, left = -6.75, right = 2, image = 'England location map.svg', image1 = 'England relief location map.jpg' } t8aj15xltjahext3a66o9h39zmc6e91 828 123248 707556 2022-08-07T15:50:03Z BatlaaTs 76767 Хуудас үүсгэв: "return { name = 'Europe', y = '55.11 - 153.610*( cos( 52* pi/180)*sin( $1*pi/180 ) - sin( 52*pi/180 )*cos( $1*pi/180 )*cos( ($2-10)*pi/180 ) ) * ( ((1 + sin( $1*pi/180 )*sin( 52*pi/180 ) + cos( $1*pi/180 )*cos( 52*pi/180 )*cos( ($2-10)*pi/180 ) ) *0.5)^ -0.5)', x = '131.579*( cos( $1*pi/180 )*sin( ($2-10)*pi/180 ) ) * ( ((1 + sin( $1*pi/180 )*sin( 52*pi/180 ) + cos( $1*pi/180 )*cos( 52*pi/180 )*cos( ($2-10)*pi/180 ) ) *0.5)^ -0.5) - (-36.388)', image = 'Eur..." Scribunto text/plain return { name = 'Europe', y = '55.11 - 153.610*( cos( 52* pi/180)*sin( $1*pi/180 ) - sin( 52*pi/180 )*cos( $1*pi/180 )*cos( ($2-10)*pi/180 ) ) * ( ((1 + sin( $1*pi/180 )*sin( 52*pi/180 ) + cos( $1*pi/180 )*cos( 52*pi/180 )*cos( ($2-10)*pi/180 ) ) *0.5)^ -0.5)', x = '131.579*( cos( $1*pi/180 )*sin( ($2-10)*pi/180 ) ) * ( ((1 + sin( $1*pi/180 )*sin( 52*pi/180 ) + cos( $1*pi/180 )*cos( 52*pi/180 )*cos( ($2-10)*pi/180 ) ) *0.5)^ -0.5) - (-36.388)', image = 'Europe blank laea location map.svg', image1 = 'Europe relief laea location map.jpg' } 9ag2bdwnyzcblyaq956s1wlt3y46a8u 828 123249 707557 2022-08-07T15:50:56Z BatlaaTs 76767 Хуудас үүсгэв: "return { name = 'Earth', top = 90, bottom = -90, left = -180, right = 180, image = 'World location map (equirectangular 180).svg', image1='World location map (equirectangular 180).svg'}" Scribunto text/plain return { name = 'Earth', top = 90, bottom = -90, left = -180, right = 180, image = 'World location map (equirectangular 180).svg', image1='World location map (equirectangular 180).svg'} 1gh5izdoszwn7ruavo5dysgd43evgoy 10 123250 707559 2022-08-07T15:57:18Z BatlaaTs 76767 Хуудас үүсгэв: "<div class="switcher-container"><noinclude><!-- --></noinclude>{{safesubst<noinclude />:#if:{{{2|}}}|<div>{{{1|}}}<span class="switcher-label" style="display:none" {{safesubst<noinclude />:#ifeq:{{{default|}}}|1|data-switcher-default=""}}>{{safesubst<noinclude />:trim|{{{2|}}}}}</span></div>}}<noinclude><!-- --></noinclude>{{safesubst<noinclude />:#if:{{{4|}}}|<div>{{{3|}}}<span class="switcher-label" style="display:none" {{safesubst<noinclude />:#ifeq:{{{defaul..." wikitext text/x-wiki <div class="switcher-container"><noinclude><!-- --></noinclude>{{safesubst<noinclude />:#if:{{{2|}}}|<div>{{{1|}}}<span class="switcher-label" style="display:none" {{safesubst<noinclude />:#ifeq:{{{default|}}}|1|data-switcher-default=""}}>{{safesubst<noinclude />:trim|{{{2|}}}}}</span></div>}}<noinclude><!-- --></noinclude>{{safesubst<noinclude />:#if:{{{4|}}}|<div>{{{3|}}}<span class="switcher-label" style="display:none" {{safesubst<noinclude />:#ifeq:{{{default|}}}|2|data-switcher-default=""}}>{{safesubst<noinclude />:trim|{{{4|}}}}}</span></div>}}<noinclude><!-- --></noinclude>{{safesubst<noinclude />:#if:{{{6|}}}|<div>{{{5|}}}<span class="switcher-label" style="display:none" {{safesubst<noinclude />:#ifeq:{{{default|}}}|3|data-switcher-default=""}}>{{safesubst<noinclude />:trim|{{{6|}}}}}</span></div>}}<noinclude><!-- --></noinclude>{{safesubst<noinclude />:#if:{{{8|}}}|<div>{{{7|}}}<span class="switcher-label" style="display:none" {{safesubst<noinclude />:#ifeq:{{{default|}}}|4|data-switcher-default=""}}>{{safesubst<noinclude />:trim|{{{8|}}}}}</span></div>}}<noinclude><!-- --></noinclude>{{safesubst<noinclude />:#if:{{{10|}}}|<div>{{{9|}}}<span class="switcher-label" style="display:none" {{safesubst<noinclude />:#ifeq:{{{default|}}}|5|data-switcher-default=""}}>{{safesubst<noinclude />:trim|{{{10|}}}}}</span></div>}}<noinclude><!-- --></noinclude>{{safesubst<noinclude />:#if:{{{12|}}}|<div>{{{11|}}}<span class="switcher-label" style="display:none" {{safesubst<noinclude />:#ifeq:{{{default|}}}|6|data-switcher-default=""}}>{{safesubst<noinclude />:trim|{{{12|}}}}}</span></div>}}<noinclude><!-- --></noinclude>{{safesubst<noinclude />:#if:{{{14|}}}|<div>{{{13|}}}<span class="switcher-label" style="display:none" {{safesubst<noinclude />:#ifeq:{{{default|}}}|7|data-switcher-default=""}}>{{safesubst<noinclude />:trim|{{{14|}}}}}</span></div>}}<noinclude><!-- --></noinclude>{{safesubst<noinclude />:#if:{{{16|}}}|<div>{{{15|}}}<span class="switcher-label" style="display:none" {{safesubst<noinclude />:#ifeq:{{{default|}}}|8|data-switcher-default=""}}>{{safesubst<noinclude />:trim|{{{16|}}}}}</span></div>}}<noinclude><!-- --></noinclude>{{safesubst<noinclude />:#if:{{{18|}}}|<div>{{{17|}}}<span class="switcher-label" style="display:none" {{safesubst<noinclude />:#ifeq:{{{default|}}}|9|data-switcher-default=""}}>{{safesubst<noinclude />:trim|{{{18|}}}}}</span></div>}}<noinclude><!-- --></noinclude>{{safesubst<noinclude />:#if:{{{20|}}}|<div>{{{19|}}}<span class="switcher-label" style="display:none" {{safesubst<noinclude />:#ifeq:{{{default|}}}|10|data-switcher-default=""}}>{{safesubst<noinclude />:trim|{{{20|}}}}}</span></div>}}<noinclude><!-- --></noinclude>{{safesubst<noinclude />:#if:{{{22|}}}|<div>{{{21|}}}<span class="switcher-label" style="display:none" {{safesubst<noinclude />:#ifeq:{{{default|}}}|11|data-switcher-default=""}}>{{safesubst<noinclude />:trim|{{{22|}}}}}</span></div>}}<noinclude><!-- --></noinclude>{{safesubst<noinclude />:#if:{{{24|}}}|<div>{{{23|}}}<span class="switcher-label" style="display:none" {{safesubst<noinclude />:#ifeq:{{{default|}}}|12|data-switcher-default=""}}>{{safesubst<noinclude />:trim|{{{24|}}}}}</span></div>}}<noinclude><!-- --></noinclude>{{safesubst<noinclude />:#if:{{{26|}}}|<div>{{{25|}}}<span class="switcher-label" style="display:none" {{safesubst<noinclude />:#ifeq:{{{default|}}}|13|data-switcher-default=""}}>{{safesubst<noinclude />:trim|{{{26|}}}}}</span></div>}}<noinclude><!-- --></noinclude>{{safesubst<noinclude />:#if:{{{28|}}}|<div>{{{27|}}}<span class="switcher-label" style="display:none" {{safesubst<noinclude />:#ifeq:{{{default|}}}|14|data-switcher-default=""}}>{{safesubst<noinclude />:trim|{{{28|}}}}}</span></div>}}<noinclude><!-- --></noinclude>{{safesubst<noinclude />:#if:{{{30|}}}|<div>{{{29|}}}<span class="switcher-label" style="display:none" {{safesubst<noinclude />:#ifeq:{{{default|}}}|15|data-switcher-default=""}}>{{safesubst<noinclude />:trim|{{{30|}}}}}</span></div>}}<noinclude><!-- --></noinclude>{{safesubst<noinclude />:#if:{{{32|}}}|<div>{{{31|}}}<span class="switcher-label" style="display:none" {{safesubst<noinclude />:#ifeq:{{{default|}}}|16|data-switcher-default=""}}>{{safesubst<noinclude />:trim|{{{32|}}}}}</span></div>}}<noinclude><!-- --></noinclude>{{safesubst<noinclude />:#if:{{{34|}}}|<div>{{{33|}}}<span class="switcher-label" style="display:none" {{safesubst<noinclude />:#ifeq:{{{default|}}}|17|data-switcher-default=""}}>{{safesubst<noinclude />:trim|{{{34|}}}}}</span></div>}}<noinclude><!-- --></noinclude>{{safesubst<noinclude />:#if:{{{36|}}}|<div>{{{35|}}}<span class="switcher-label" style="display:none" {{safesubst<noinclude />:#ifeq:{{{default|}}}|18|data-switcher-default=""}}>{{safesubst<noinclude />:trim|{{{36|}}}}}</span></div>}}<noinclude><!-- --></noinclude>{{safesubst<noinclude />:#if:{{{38|}}}|<div>{{{37|}}}<span class="switcher-label" style="display:none" {{safesubst<noinclude />:#ifeq:{{{default|}}}|19|data-switcher-default=""}}>{{safesubst<noinclude />:trim|{{{38|}}}}}</span></div>}}<noinclude><!-- --></noinclude>{{safesubst<noinclude />:#if:{{{40|}}}|<div>{{{39|}}}<span class="switcher-label" style="display:none" {{safesubst<noinclude />:#ifeq:{{{default|}}}|20|data-switcher-default=""}}>{{safesubst<noinclude />:trim|{{{40|}}}}}</span></div>}}<noinclude><!-- --></noinclude></div><noinclude> {{Documentation}} </noinclude> mzg940986fb0h138ollbvw8lvsmk7l1 10 123251 707562 2022-08-07T16:00:59Z BatlaaTs 76767 Хуудас үүсгэв: "{{Documentation subpage}} <!-- Categories go at the bottom of this page and interwikis go in Wikidata. --> This template is used to create a switchable image with caption, for use in infoboxes. Note that this template does not work in the editing preview. == Parameters == Odd numbered parameters provide the image in wikitext; even numbered parameters provide the captions. == Example == <pre> {{Switcher | [[File:Example.png|300px]] | An example | File:Example..." wikitext text/x-wiki {{Documentation subpage}} <!-- Categories go at the bottom of this page and interwikis go in Wikidata. --> This template is used to create a switchable image with caption, for use in infoboxes. Note that this template does not work in the editing preview. == Parameters == Odd numbered parameters provide the image in wikitext; even numbered parameters provide the captions. == Example == <pre> {{Switcher | [[File:Example.png|300px]] | An example | [[File:Example image not to be used in article namespace.jpg|300px]] | A different example }} </pre> Output: {{Switcher | [[File:Example.png|300px]] | An example | [[File:Example image not to be used in article namespace.jpg|300px]] | A different example }} ==TemplateData== <templatedata> { "params": { "1": { "description": "Image 1 wikitext", "example": "[[File:Example.png|300px]]", "type": "unbalanced-wikitext" }, "2": { "description": "Image 1 caption", "example": "This is just an example.", "type": "string" }, "3": { "description": "See {{{1}}} (recursive)", "type": "unbalanced-wikitext" }, "4": { "description": "See {{{2}}} (recursive)", "type": "string" } }, "description": "Creates a switchable image with caption for use in infoboxes" } </templatedata> dnblcuhjmjai8uqcwkr1ob4hq63cy0a 10 123252 707585 2022-08-08T04:34:27Z BatlaaTs 76767 Хуудас үүсгэв: "<includeonly>{{#ifexpr:{{#if:{{{2|}}}|1|0}}=0 or abs( ({{{4|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{3|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) - ({{{2|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{1|{{CURRENTYEAR}}}}}*12)) >= 12 |<!-- in years -->{{#expr:floor(abs( ( ({{{4|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{3|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) - ({{{2|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{1|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) ) / 12 ))}}&nbsp;{{#ifexpr:({{{4|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{3|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) - ({{{2|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{1|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) < 0 |<!-..." wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#ifexpr:{{#if:{{{2|}}}|1|0}}=0 or abs( ({{{4|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{3|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) - ({{{2|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{1|{{CURRENTYEAR}}}}}*12)) >= 12 |<!-- in years -->{{#expr:floor(abs( ( ({{{4|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{3|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) - ({{{2|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{1|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) ) / 12 ))}}&nbsp;{{#ifexpr:({{{4|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{3|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) - ({{{2|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{1|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) < 0 |<!-- future -->{{#ifexpr:ceil( ( ({{{4|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{3|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) - ({{{2|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{1|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) ) / 12 ) = -1|year's|years'}} |<!-- past/current -->{{#ifexpr:floor( ( ({{{4|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{3|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) - ({{{2|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{1|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) ) / 12 ) = 1|year|years}} }} |<!-- in months -->{{#expr:abs( ({{{4|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{3|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) - ({{{2|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{1|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) )}}&nbsp;{{#ifexpr:({{{4|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{3|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) - ({{{2|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{1|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) < 0 |<!-- future -->{{#ifexpr: ({{{4|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{3|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) - ({{{2|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{1|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) = -1|month's|months'}} |<!-- past/current -->{{#ifexpr: ({{{4|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{3|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) - ({{{2|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{1|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) = 1|month|months}} }} }} {{#ifexpr:({{{4|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{3|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) - ({{{2|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{1|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) < 0|time|ago}}</includeonly><noinclude> {{Documentation}} </noinclude> 39r0h3lbb09shxuplb40kq4j43hfio8 707586 707585 2022-08-08T04:35:36Z BatlaaTs 76767 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#ifexpr:{{#if:{{{2|}}}|1|0}}=0 or abs( ({{{4|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{3|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) - ({{{2|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{1|{{CURRENTYEAR}}}}}*12)) >= 12 |<!-- in years -->{{#expr:floor(abs( ( ({{{4|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{3|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) - ({{{2|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{1|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) ) / 12 ))}}&nbsp;{{#ifexpr:({{{4|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{3|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) - ({{{2|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{1|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) < 0 |<!-- future -->{{#ifexpr:ceil( ( ({{{4|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{3|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) - ({{{2|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{1|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) ) / 12 ) = -1|жилийн|жилийн}} |<!-- past/current -->{{#ifexpr:floor( ( ({{{4|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{3|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) - ({{{2|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{1|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) ) / 12 ) = 1|жилийн|жилийн}} }} |<!-- in months -->{{#expr:abs( ({{{4|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{3|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) - ({{{2|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{1|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) )}}&nbsp;{{#ifexpr:({{{4|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{3|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) - ({{{2|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{1|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) < 0 |<!-- future -->{{#ifexpr: ({{{4|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{3|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) - ({{{2|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{1|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) = -1|сарын|сарын}} |<!-- past/current -->{{#ifexpr: ({{{4|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{3|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) - ({{{2|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{1|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) = 1|сарын|сарын}} }} }} {{#ifexpr:({{{4|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{3|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) - ({{{2|{{CURRENTMONTH}}}}}+{{{1|{{CURRENTYEAR}}}}}*12) < 0|time|өмнө}}</includeonly><noinclude> {{Documentation}} </noinclude> 5l0185oocjfhzcxjyagm7niaxa1b10x 0 123253 707588 2022-08-08T05:52:03Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "[[Файл:Giacomo Savelli.jpg|thumb|Жиакомо Савелли, ]] '''IV Онори''' (латин. Honorius PP. IV, ард нэр нь ''Жиакомо Савелли'', итали. Giacomo Savelli; 1210 онд төрсөн- 1287 оны 4-р сарын 3-нд нас барсан) -1285 оны 4-р сарын 2-ноос 1287 оны 4-р сарын 3-ны хооронд Ромын Пап байсан. Онори нэр авсан сүүлчийн Ромын..." wikitext text/x-wiki [[Файл:Giacomo Savelli.jpg|thumb|Жиакомо Савелли, ]] '''IV Онори''' (латин. Honorius PP. IV, ард нэр нь ''Жиакомо Савелли'', итали. Giacomo Savelli; 1210 онд төрсөн- 1287 оны 4-р сарын 3-нд нас барсан) -1285 оны 4-р сарын 2-ноос 1287 оны 4-р сарын 3-ны хооронд Ромын Пап байсан. Онори нэр авсан сүүлчийн Ромын Пап юм. Жиакомо Ромд чинээлэг, нөлөө бүхий Савеллигийн гэр бүлд 12010 онд төржээ. Тэрээр [[Парисын Их Сургууль|Парисын их сургууль]]<nowiki/>д суралцаж, дараа нь Шалон-ан-Шампань хотын сүмд шашны канон цол хүртжээ. Дараа нь тэрээр Английн Норвичийн епархийн Бертон сүмийн ректороор томилогдсон байна. 1285 оны 3-р сарын 28-нд италийн Перужи хотод Ромын Пап [[IV Мартин]] нас барахад Кардинал Савелли 5-р сарын 20-нд санал нэгтэйгээр Ромын Папаар сонгогдож, IV Онори хэмээх нэрийг авсан. Түүний сонгогдсон нь пап ламын түүхэн дэх хамгийн хурдан сонголтуудын нэг байв. Түүнийг сонгогдсон тэр өдөр нь хамба ламаар томилж, Гэгээн Петрийн сүмд Пап ламтан титэм хүлээн авчээ. IV Онори маш өндөр настай байсан бөгөөд [[тулай өвчн]]өөр маш их зовж шаналж, зогсож ч, алхаж ч чадахгүй байв. Бясалгал хийх үеэр түүнийг сандал дээр суулгахаас өөр аргагүй байсан гэдэг. Монголын [[Аргун|Аргун хаан]] 1285 онд IV Гонориус руу Элчээр захидал илгээсэн бөгөөд өнөө үед латин орчуулга нь [[Ватикан]]<nowiki/>д хадгалагдаж байна. Уг захидалдаа христийн шашинд орсон Аргун Арабчуудын эсрэг хамтарсан арга хэмжээ авахыг санал болгож байжээ. gj5kfpcehcb573ezuch360x6ruj74z9 0 123254 707589 2022-08-08T06:17:43Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "'''Зоя Кононовна Касьяненко''' (1925 оны 11-р сарын 25-нд Зөвлөлт Украины Черниговь мужийн Бахмач тосгонд төрсөн- 2016 оны 12-р сарын 26 -нд ОХУ-ын Санкт-Петербург хотод нас барсан) зөвлөлтийн болон оросын дорно судлаач монголч эрдэмтэн. Хэл зүйн ухааны доктор, доцен..." wikitext text/x-wiki '''Зоя Кононовна Касьяненко''' (1925 оны 11-р сарын 25-нд Зөвлөлт Украины Черниговь мужийн Бахмач тосгонд төрсөн- 2016 оны 12-р сарын 26 -нд ОХУ-ын Санкт-Петербург хотод нас барсан) зөвлөлтийн болон оросын дорно судлаач монголч эрдэмтэн. Хэл зүйн ухааны доктор, доцент. == Намтар == Тэрээр 1925 оны 11-р сарын 25-нд ЗХУ-ын Укарины Чернигов мужийн Бахмач дүүргийн Бахмач тосгонд төрсөн. Аугаа эх орны дайны оролцож явсан. 1941 оны 9-р сараас 1942 оны 6-р сар хүртэл тэрээр Орон нутгийн агаараас хамгаалах багийн гишүүн, 1942 оны 6-р сараас 10-р сар хүртэл эмийн санд ажиллаж байжээ. 1942 оны 10-р сараас 1944 оны 7-р сар хүртэл Ленинградын фронтын 41-р арми, дараа нь Балтийн 2-р фронтын цэргийн ангийн бүрэлдэхүүнд хээрийн эмнэлэгт сувилагчаар ажилласан. 1944 оны 6-р сараас 1945 оны 6-р сар хүртэл эмнэлгийн сувилагч. 1945-1950 онд Санкт-Петербургийн Улсын Их Сургуулийн Дорно дахины факультетийн оюутан, "Монгол хэлзүйч" мэргэжлээр суралцсан. Аспирантур (монгол хэл) төгсөөд 1953 онд "Орчин үеийн монгол хэлний нийлмэл өгүүлбэрийн асуудал" сэдвээр филологийн шинжлэх ухааны зэрэг хамгаалсан. Тэрээр Монгол Улсын Их Сургуульд зочин багшаар ажиллаж, гадаад иргэдэд монгол хэл заах анхны хөтөлбөр боловсруулжээ. 1985 онд Монгол улсын "Алтан гадас" одон хүртсэн. Тэрээр 2016 оны 12-р сарын 26-нд нас барж, 12-р сарын 29-нд Санкт-Петербург хотын Өмнөд оршуулгын газарт оршуулжээ. == Шинжлэх ухааны бүтээлүүд. == * Касьяненко З. К. Учитель ученику (Подготовка к печати Н. С. Яхонтовой) // Монголика-XV. СПб.: Петербургское востоковедение, 2015. С. 10. * Касьяненко З. К. Колофоны оригинальных сочинений — источник информации о формировании письменной культуры народов Центральной Азии // Mongolica-IX. СПб.: Петербургское востоковедение, 2010. С. 67—68. * Касьяненко З. К. Факультет восточных языков Санкт-Петербургского университета при К. Ф. Голстунском и после // Mongolica-V. СПб.: Петербургское востоковедение, 2001. С. 15—16. * Касьяненко З. К. Некоторые исторические сведения в колофонах «Ганджура»// Mongolica-IV. 90-летию со дня рождения Ц. Дамдинсурэна посвящается. Составитель И. В. Кульганек. СПб.: «Петербургское востоковедение», 1998. С. 20—22. * Касьяненко З. К. Новые данные о первой редакции буддийского канона на монгольском языке // Mongolica: К 750-летию «Сокровенного сказания». М.: Наука. Издательская фирма «Восточная литература», 1993. С. 201—219. * Касьяненко З. К. Оглавление монгольского «Ганджура» под названием «Солнечный свет» // Письменные памятники Востока / Историко-филологические исследования. Ежегодник 1978—1979. М.: Наука, ГРВЛ, 1987. С. 158—185. * Касьяненко З. К. К вопросу об истории редакции монгольского «Ганджура» // Моngolica-I. Памяти Бориса Яковлевича Владимирцова. 1884—1931. М., 1986. С. 252—264. q6phzpr0jhkl8pm0w841izegqq62g3k 2 123255 707600 2022-08-08T10:03:12Z Megzer 20491 Хуудас үүсгэв: "{{Delete|Vandalism}}" wikitext text/x-wiki {{Delete|Vandalism}} 1mcp7cbg3qejuhjnblli8dgiiixwmx3 0 123256 707603 2022-08-08T11:18:22Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "[[Файл:Maidan Nezalezhnosti 11-21-2004 (Orange revolution) - panoramio.jpg|thumb|Майдан дахь "Улбар шар хувьсгалын" эхлэл. ]] '''Улбар шар хувьсгал''' (украин. Помаранчева революція. үгчилж орчуулбал "Жүржийн хувьсгал") -Украины олон хотуудад 2004 оны 11-р сарын 22-ноос 2005 оны 1-р сарын 23-ны хооронд г..." wikitext text/x-wiki [[Файл:Maidan Nezalezhnosti 11-21-2004 (Orange revolution) - panoramio.jpg|thumb|Майдан дахь "Улбар шар хувьсгалын" эхлэл. ]] '''Улбар шар хувьсгал''' (украин. Помаранчева революція. үгчилж орчуулбал "Жүржийн хувьсгал") -Украины олон хотуудад 2004 оны 11-р сарын 22-ноос 2005 оны 1-р сарын 23-ны хооронд гарсан энхийн өргөн эсэргүүцэл, цуглаан болон ажил хаялтууд юм. Украины Сонгуулийн төв комисс 2004 оны арваннэгдүгээр сарын 21-нд Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хоёр дахь шатны сонгуулийн урьдчилсан дүнгээр тухайн үед Ерөнхий сайд байсан [[Виктор Янукович]] гурван хувиар ялалт байгуулсан гэж заралсаны дараа “'''Улбар шар хувьсгал'''” эхэлсэн юм. Януковичийн сонгуулийн гол өрсөлдөгч [[Виктор Ющенко|Виктор]] [[Виктор Ющенко|Ющенко]]<nowiki/>г дэмжигчид болон гадаадын ихэнх ажиглагчид сонгууль зөрчиж Янукович 3% илүү санал авсан гэж үзэж байв. Нэгдсэн сөрөг хүчний гол бааз нь тус улсын баруун болон төвийн бүс нутаг (нийслэл Киев хотыг оруулаад) байсан бол Виктор Януковичийг гол төлөв зүүн болон өмнөд бүс нутаг дэмжиж байв. Европын олон орны төрийн зүтгэлтнүүд сөргөлдөгч хүчнүүдийн хооронд зуучлагчийн үүрэг гүйцэтгэсэн ба хамгийн идэвхтэй оролцсон нь Польшийн ерөнхийлөгч асан [[Александр Квасньевски]], НАТО-гийн ерөнхий нарийн бичгийн дарга асан, ЕХ-ны комиссар [[Хавьер Солана]], Литвийн ерөнхийлөгч асан [[Валдас Адамкус]], Польшийн Ерөнхийлөгч асан [[Лех Валенса]] нар юм. 2004 оны 12-р сарын 3-нд Украины Дээд шүүх сонгуулийн төв комиссын тухай хуулийн зургаан зүйл, Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийн 8 заалтыг зөрчсөн тул ялагчийг тодруулах боломжгүй гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн. Шүүхийн үзэж байгаагаар Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн сурталчилгаанд оролцогчид хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр ижил тэгш эрхтэй байсан бөгөөд гүйцэтгэх засаглал, нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын албан тушаалтнууд сонгуулийн сурталчилгааны хоригийг дагаж мөрдөөгүй байна. Үүний үр дүнд шүүх “сонгогчдын хүсэл зоригийн бодит илэрхийллийн үр дүнг тогтоох” боломжгүй гэж үзээд 2004 оны 12 дугаар сарын 26-ны өдөр ''гурав дахь шатны сонгуулийг'' товлон зарлав. Дахин санал хураалтаар Ющенко 8 хувийн саналаар ялалт байгуулсан юм. 2004 оны арваннэгдүгээр сарын 22-нд ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшигч Виктор Ющенког дэмжигчид улбар шар тугнууд дор Киев хотын "Майдан Незалежности" гэдэг төв талбайд цугларч эхэлснээр "улбар шар хувьсгал" эхэлсэн. Жагсагчид олон арван майхан барьж, хугацаагүй нээлттэй эсэргүүцлийн жагсаал хийж эхэлжээ. lvqmtjoceaslqv63vy1ylw3zd2jhli7