Хубилай хаан

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="mn">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедиа</sitename>
    <dbname>mnwiki</dbname>
    <base>https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.23</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Тусгай</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Хэрэглэгч</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Хэрэглэгчийн яриа</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Wikipedia-н хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файлын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаВики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Загвар</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Загварын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Тусламж</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Тусламжийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Ангилал</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Ангиллын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Gadget</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Gadget talk</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Gadget definition</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Gadget definition talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Хубилай хаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1267</id>
    <revision>
      <id>707612</id>
      <parentid>707253</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T16:06:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.126.88.89</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Хөвүүд */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="65980" xml:space="preserve">{{Хаан
|name            =Хубилай хаан&lt;br/&gt;{{mongolUnicode|ᠬᠤᠪᠢᠯᠠᠢ&lt;br&gt;ᠬᠠᠭᠠᠨ}}
|title           =Их Монгол Улс, Юань/&quot;Xөx&quot; гүрний хаан
|image           =[[Файл:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|200px]] 
|caption         =
|reign           =1260 оны 5 сарын 5 – 1271 оны 12 сарын 17 (Их Монгол Улс)&lt;br /&gt;1271 оны 12 сарын 18 - 1294 оны 2 сарын 18 (Юань улс)
|coronation      =1260
|given name= {{lang-mn|Хубилай}} ({{mongolUnicode|ᠬᠤᠪᠢᠯᠠᠢ}})
|temple name= {{lang-mn|Сэцэн хаан}}  ({{mongolUnicode|ᠰᠡᠴᠡᠨ ᠬᠠᠭᠠ}}) &lt;br&gt; {{lang-zh|元世祖}} (''Юань Шизу'')
|era name =[[Жунтун]], [[Жыюань]] 
|predecessor     =[[Мөнх хаан]]&lt;/br&gt;[[Аригбуха хаан]]
|successor       =[[Өлзийт Төмөр хаан]] 
|suc-type        =Юань гүрний хаан, Чингимийн хүү&lt;ref&gt;[http://origo.mn/index.php?z=/0/0/1887/142/ Origo.mn - Алтан ургийн ариун салаа]&lt;/ref&gt;
|heir            =Төмөр хаан
|queen           =[[Чаби хатан]]&lt;br/&gt; [[Намбуй хатан]]
|consort         =
|issue           =Дорж, Мангал, Чингим, Номгон
|royal house     =[[Боржигин]]
|dynasty         =[[Их Монгол Улс]], [[Юань улс]]
|father          =[[Тулуй]]
|mother          =[[Сорхагтани Бэхи]]
|date of birth   =1215 оны 9 сарын 23
|place of birth  =
|date of death   =1294 оны 2 сарын 18 (78 насандаа)
|place of death  =Дайду ([[Ханбалиг]])
|date of burial  =
|place of burial =
|}}
'''Хубилай хаан''' ({{mongolUnicode|ᠬᠤᠪᠢᠯᠠᠢ&lt;br&gt;ᠬᠠᠭᠠᠨ}}, * [[1215 он]]ы [[9 сарын 23|9-р сарын 23]]; † [[1294 он]]ы [[2 сарын 18|2-р сарын 18]]-нд [[Ханбалиг]]т) нь 1260-1294 онд [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] 6 дахь хаан байсан бөгөөд дорнод [[Ази]] дахь [[Юань улс|Юань гүрнийг]] үндэслэгч юм. Хубилай хаан нь [[Чингис хаан]]ы отгон хүү [[Тулуй]], [[Хэрэйд]]ийн [[Сорхагтани Бэхи]] нарын хүү байжээ. Хамгийн том ах [[Мөнх хаан]]ыг нас барсны дараа 1260 онд [[Их Монгол Улс]]ын хаан ширээг эзлэхийн төлөө өөрийн дүү [[Аригбөх]]тэй тэмцэлдсэн. 1264 онд Аригбөхийг ялсан бөгөөд түүний энэхүү ялалт нь эзэнт гүрний нэгдлийг үгүй болгосон гэж болно. Гэсэн хэдий ч Хубилай хаан Юань улсыг бий болгож, [[Алтан Орд|Алтан ордны улс]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]]ыг захиргаандаа оруулсан юм. Түүний энэ ноёрхолд [[Номхон далай]]гаас [[Дунай мөрөн]] хүртэл, [[Хойд мөсөн далай]]гаас [[Энэтхэгийн далай]] хүртэлх дэлхийн хуурай газрын тавны нэг хувь багтаж байв. 1271 онд Хубилай хаан Юань улсыг байгуулсан бөгөөд тухайн үед түүний захиргаанд Монгол, [[Төвөд]], [[Шинжаан]], [[Юньнань]] , умард Хятадын ихэнх хэсэг болон зарим нэгэн эзлэгдсэн газар нутаг оршиж байв. 1279 онд өмнөд [[Сүн улс]]ыг амжилттай устгасанаар Хубилай бүх [[Хятадууд|Хятад хүмүүс]]ыг эзлэн суусан анхны Хятад биш угсааны хаан болов. Тэрээр 1260 оноос хойш шинэ байлдан дагууллыг бий болгосон Монгол хаан байлаа. Монголын эзэнт гүрнээр аялсан [[Марко Поло]] Хятадад зочилсон бөгөөд түүний аяллын улмаас Хубилай хаан [[Европ]]т домог болсон юм.

==Залуу нас==

Хубилай (1215 оны 9 сарын 23 төрсөн) Тулуй ба Сорхагтани Бэхи нарын 2-р хүү юм. Өвөг эцэг Чингис хааны зөвлөснөөр Сорхагтани нь Буддын шашинтай [[Тангуд]] улсын, хүүгийн сувилагчаар сонгогдож хамгаалах болсон. Чингис хаан Хорезм улсыг байлдан дагуулсныхаа дараа Или голын ойролцоо том ав хомрого зохион байгуулсан бөгөөд Хубилай, Хүлэгү нар энэ ав хомрогонд оролцжээ. Тэр үед Хубилай 9 настай байсан бөгөөд Хубилай гөрөөс, [[Хүлэгү]] туулай агнасан байна. Чингис хаан Монголын уламжлалт ёсыг даган анхны анг нь мялааж, Хубилайн дунд хуруунд агнасан амьтных нь цусыг түрхсэн. 1232 онд Тулуй нас барсан тул 1236 онд Монгол, [[Алтан улс]]ын дайны дараа [[Өгэдэй хаан]] [[Хэбэй муж]]ийг Тулуйн гэр бүлд өгсөн байна. Энэ муж 80000 өрх гэртэй байжээ. Хубилай өөрийн байр сууриндаа эргэн ирсэн бөгөөд тэнд 1000 айл өрхтэй байв. Тэр туршлагагүй байсан учраас Хубилай тухайн газрыг өөрийн дураараа чөлөөтэй захирах болсон. Татвар, татаасын үйл ажиллагаа нь ялзралд орсны улмаас хятадын цагаачдын тоо өөрчлөгдөж татварын орлого буурч эхэлсэн. Хубилай Хэбэйд үүний улмаас маш хурдан ирж эмхлэн цэгцлэн, шинэчлэх ажилдаа орсон. Сорхогтани шинэ албат, түшмэдүүдийг түүнд туслуулахаар явуулж татварын хуулиудыг нь засаж залруулж өгсөн. Үүнд талархсанаа илэрхийлээд хүмүүсийг нь буцаан явуулжээ. Хубилай хааны залуу насны хамгийн сонирхолтой нэг зүйл нь тухайн үеийн хятадын соёлын судалгаа байсан юм. Хубилай Хайюуныг урьж, Монгол дахь ордондоо авчирсан бөгөөд тэр хүн нь хойд хятад дахь [[Буддын шашин|Буддын шашны]] лам байв. 1242 онд Хархорумд Хайюунтай уулзах үед Хубилай түүнд Буддын шашны филисофийн тухай асууж мэджээ. Хайюун нь 1243 онд төрсөн Хубилайн хүүд Жэнжин гэсэн (Хятад хэлэн дэх жинхэнэ алт гэсэн утгатай үг) нэр өгчээ. Хайюун нь Хубилай Таойстын үндэслэгч болон Лиу бингзонг хэмээх буддын ламыг танилцуулжээ. Лиу нь [[зураач]], бичээч, [[зохиолч]], [[математикч]] хүн байсан бөгөөд Хайюуныг орчин үеийн Бээжин дэх Сүмдээ эргэж ирэх үед нь Хубилайн зөвлөхөөр үлдэж ажилласан. Хубилай удалгүй Жао би хэмээх эрдэмтэнтэй танилцсан, Хубилай албандаа Монгол, Турк болон бусад улс үндэстэний хүмүүсыг сонирхлын журмаар ажиллуулж байжээ.

==Хойд Хятадын эзэн болсон нь==
[[Файл:元世祖忽必烈在庚申年（1260年）农历四月发布的即位诏书《皇帝登宝位诏》全文（节选自《大元圣政国朝典章》台北国立故宫博物院藏元刊本之影印本）.jpg|thumb|Хубилай хааны хаанчлалын тунхаглал]]
1251 онд Монголын эзэнт гүрний хаан суудалд түүний том ах [[Мөнх хаан|Мөнх]] суусан бөгөөд [[Хорезм]]ын Махмуд Ялавач болон Хубилай нарыг Хятад руу илгээжээ. Хубилай хойд Хятадын эрх мэдэлтэй түшмэлээр томилогдож ирсэн бөгөөд Монголоос ордонгоо нүүлгэн аваачсан байна. Хубилай захирч байсан нутагаа сайн удирдаж, Хэнаний газар тариалангийн бүрэлдэхүүнийг зохицуулан, Сяныг эргэж ирсний дараагаас нийгмийн тусламж дэмжлэгийг сайжруулсан байна. Үүгээрээ Хятадын удирдагчдын итгэлийг хүлээсэн нь хожим Юань гүрнийг байгуулахад нь чухал хувь нэмэр оруулжээ. 1252 онд Хубилай Махмуд ялавагийн ажилд шүүмжлэлтэй хандсан бөгөөд тэрээр Хятадын холбоонд тийм ч чухал үүрэг гүйцэтгэдэггүй байсан бөгөөд морин цэргийг удирдаж байсан ба Жао би нь Хаан ширээний төлөө тэмцэх болсон Хятадын Конфуцийн сургуулийн ажилтнуудын эсэргүүцлээр Мөнх хаан, Махмуд Ялавагийг ажлаас нь чөлөөлсөн. 1253 онд Хубилай Юаннан руу дайрч эрхэндээ оруулсан бөгөөд Далигийн хаант улсыг бууж өгөхийг шаардсан. Гао үүнийг эсэргүүцэж монголын элчийг хөнөөсөн. Монголчууд хүчээ 3 хуваан дайрсан. Нэг жигүүр нь Сичуаны сав газрын зүүн талруу чиглэсэн, 2 дахь хэсэг нь [[Сүбэдэй]]н хүү Урианхайндайн удирдлаган доор Сичуаны баруун өмнөд талын уул нуруудруу хэцүү замаар явахаар болов. Хубилай 1 хэсэгтээ урд урдаасаа тааралдаж уулзахаар чиглэлд явав. Урианхайдайг хойд талаар нуурын хажуугаар өнгөрч байхад Хубилай Далигийн нийслэлийг эзлэн авч тэндээ элч үлдээв. Монголчууд Дуан Син Чжиг захирагчаар томилон, зарим нэг дагалдагчдийг үлдээв. Үүний дараа Хубилай Хар Тан руу явав. 1256 онд Урианхайдай Юннанийг бүрэн эзэлсэн. Хубилай Төвдийн лам нарыг анагаах чадалтай хэмээн татагддаг байв. 1253 онд Сакяагийн Пагва ламыг өөрийн ордондоо чухал хүн хэмээн хүлээн авсан. Хубилай, Лянь Шишианийг (1231-1280) 1254 онд Номхон далайн хороог удирдуулахаар Уйгарт удирдагчаар томилсон. Зарим ноёд Хубилайн амжилтанд атаархаж байсан төдийгүй Мөнх хааны суудлыг эзлэхийг санаархаж байв. 1257 онд Хубилайн ажилд туслуулахаар их хаан Мөнх, Аламдар ба Люй Тайпин хэмээх 2 татварын зөвлөхийг явуулжээ. Тэд нийт 142 алдаа бүхий хууль дүрмийг жагсаан шүүж, Хятадын түшмэдүүдыг буруутган, Хубилайн шинэ хороог буулгасан. Хубилай 2 элчийг тэнд суулгахаар явуулсан. Хубилай 1258 оны эхээр Буддизм болон Бумөыын шашны төлөөлөгчдийг хуралд дуудсан. Хубилай 237 Сүм хийдийг Буддын сүм болгон өөрчилсөн байдаг. 1258 онд Мөнх хаан Хубилайд зүүн гарын цэргийг өгч Сычуань мужийг бүхлээр нь захируулав. Хубилай тэндээ үлдэхээр болж Мөнх хаанаас холдсон. Хубилай 1259 онд эргэн ирэхийн өмнө Мөнх хаан нас барсан байна. Хубилай үүнийг нууц хэвээр нь хадгалан үлдэхийг хүссэн  бөгөөд Вухан ба ойролцоох Янгце руу дайралтаа үргэлжлүүлж Сүбэдэйн хүү Урианхайтай хамтран Вуханыг эзэлсэн.

==Хаан ширээнд суусан нь ба иргэний дайн==
[[Файл:Kublai Khan (8367820003).jpg|thumb|263x263px|[[Төрийн ордон]]]]
Сангийн сайд Жиа Сидао Хубилайн хэлсэн үгий нь нууц хэвээр нь хадгалж, хилийн албан татвар болох 200000 мөнгөн гулдмай, 200000 боодол торыг Монголд төлсөн. Хубилай анх татгалзсан боловч Жиа Сидао тай багахан санал нийлж ,тохиролцоонд хүрсэн бөгөөд түүний эхнэрээс Аригбөх цэргийн хүчээ өсөн нэмэгдүүлж байна гэсэн мэдээ авчээ. Ийнхүү Монголдоо буцаж ирсэн. Тэрээр удалгүй дүү ариг бөхөөсөө Хархорумд хуралдай хийе гэсэн мэдээг хүлээн авсан бөгөөд Мөнхийн хуучин албатуудаас хаанаа болгоё гэж илэрхийлсэн байсан. Чингис хааны үр удам гэдгээрээ Аригбөх нь хаан болж болох боловч, түүний 2 ах Хубилай Хүлэгү эсрэг байр суурьтай байв. Хубилайн хятад дахь албатууд түүнийг хаан ширээнд суухыг нь дэмжиж, хятадын хойд талынхан болон манж нар нэр дэвшүүлсэн. Хубилай улсдаа эргэж ирээд Хуралдай зарласан. 1260 оны 4  сарын 12 нд [[Зүчи]], [[Боржигин]] овогийнхон, Хубилайн гэр бүлийн гишүүд Аригбөхийн саналыг харгалзан үзэж Хубилайг хаан Ширээнд өргөмжилсөн. 1260 онд Хубилайг Алтан ордныхныг оролцуулахгүйгээр Хуралдай дээр хаанаар сонгосон. Хубилай болон түүний дүү Аригбөхийн хооронд тэмцэл өрнөж монголын нийслэл хархорумд тархай бутархай байдал үүссэн. Шанхай болон Сычуань дахь [[Мөнх хаан]]ы армыг Ариг Бөх удирдаж байсан. Хубилай шанхай руу Лян Си Сяныг илгээж, [[Сычуань]] руу [[Аригбөх]]ийн иргэд рүү Лиу Тайпинийг явуулсан. Мөн Хархорумд Балгай сайдын дэмжлэгийг авсанаар Ариг бөх хаан болсноор Монголд нэгэн зэрэг 2 хаан суув. [[Хархорум]]д төвлөрсөн Аригбөх, Хубилай руу дайраад няцаагдсан бөгөөд Хархорум рүү очих бүх худалдааны замыг хааснаар монголд өлсгөлөн эхлэв. Аригбөхөөс түшмэдүүд нь урван Хубилайгийн талд оржээ. Удалгүй хүч нь суларсан [[Аригбөх]] 1264 оны 8 сарын 21 нд Хубилайд бууж өгсөн. Их хуралдай зарлаж [[Хүлэгү]], Алтан ордны эзэн [[Бэрх]], Аму нарыг дуудсан боловч ирж амжихгүй болсон учир Аригбөхийг хэрхэх талаар өөрөө шийд гэв. Гэхдээ ах дүү нарын дунд хутган үймүүлсэн хэргээр Аригбөхийн сайд нарыг хатуу шийтгэн ихэнхи хүнийг цаазаар авчээ. 1266 онд Аригбөх нас барснаар Өгөдэйн ач [[Хайду хан]], Хубилайн эсрэг тэмцэхээр болсон. Түүний нутаг нь Тарвагатайн нуруу орчмоор байсан бөгөөд Цагаадайн зарим түшмэдүүдийн дэмжлэгийг авсан.

==Байлдан дагуулалт ба гадаадтай тогтоосон харилцаа холбоо==
Хубилай хишигтэн цэргийн бүтэц үүргийг хязгаарласныг үл харгалзан бүрэлдэхүүнд нь эхлээд Хятадыг оруулсан байсан боловч сүүлдээ Кипчак, Алан нарыг Алтан ордоны улсаас авчруулж тус тус нэгжүүдийг шинээр улсын хишигтэн цэрэгт оруулсан байна. Өөрийн хишигтэн цэргийг 1263 онд байгуулсан бөгөөд Хубилай Чингис хааны 4 н албадын үр удам болох Борохула, Боорчи, Мухулай зэрэг 3-ыг оруулж байжээ. Хубилай хаан хишигтэн цэрэгт давуу эрх олгодог байв. Монгол болон Хятадын нэгжүүд нь аль аль нь Чингис хааныг ашиглаж байсан зохион байгуулалт 10 тын системээр явагддаг байв.Монголчууд шинэ их бууны анги болон янз бүрийн технологийн эхэн үедээ бусад улс орноос авч ашигладаг байсан. Хубилайн дүү болох Хүлэгү Персээс Исмайл болон Ал Аддинийг инженерээр авчирсан байна. 1282 онд дэлхийн хамгийн эртний их бууг монголын эзэмшилд байсан Манжураас олж бүртгэсэн байдаг. Хубилай болон түүний жанжидад эдийн засгийн ашиг тустай тул өмнөд хятадаас мөргөлдөөн гарахаас зайлсхийж байв. Хубилайн гадаадын албаныхан дипломат болон цэргийн бодлогын хувьд эзэнт улсын бодлоготой байв.  [[Хубилай хаан]] 1271 онд [[Вонжун ван|Вонжун ванг]] улс орныг нь удирдах эрх олгож, цэргээр хамгаалуулсан. 1272 онд Монголын эзлэн түрэмгийллийн дараа Солонгос нь Юань улсын эрх мэдэлд бүрэн оржээ. [[Гүрё]] дахь Монголын цэргийн бааз болсон. 1276 онд Монголын их цэрэг Өмнөд Сүн улсын нийслэлийг эзлэн авч залуу хаан, олон түшмэд, цэргийн хамт олзлон авсан. Гэвч 1279 он хүртэл Сүн улсын үлдсэн цэргүүд бууж өгөлгүй тэмцсээр байсан бөгөөд эцэстээ ялагдан [[Өмнөд Сүн улс]] мөхжээ.

===Япон руу довтолсон нь===
{{main|Монголчуудын Япон руу хийсэн довтолгоо}}
[[Файл:Khubilai’s failed invasion of Japan, painting from Japanese Imperial Collection. One third of the army was drowned when a typhoon struck the invading navy. (RM221).jpg|thumb|Хубилайн Япон руу хийсэн амжилтгүй довтолгоо, Японы эзэн хааны цуглуулгад буй зураг. Тэнгисийн цэргүүдийн гуравны нэгийг нь тайфунь живүүлжээ.]]
[[Файл:Mōko Shūrai Ekotoba Mongol Invasion Takezaki Suenaga 2 Page 5-7.jpg|thumb|right|240px|Самүрай Сүэнага Монголчуудын сум, бөмбөгтэй тулгарч байгаа нь. ''[[Мооко Шүүрай Экотоба]]'' (蒙古襲来絵詞), 1293 оны орчим.]]
Хубилай хаан Япон руу 2 удаа далайгаар дайран довтолсон хэдий ч завиных нь загвар болон цаг агаарын нөхцөл байдалд тохиромжгүй байж далайн шуурга учирч бүтэлгүйтсэн. Эхний дайралтаа '''1274''' онд 900 завьтайгаар хийсэн байна. 2 дахь дайралтаа '''1281''' онд хийсэн. Монголчууд энэ үед 2 тусдаа хүчийг илгээсэн бөгөөд эхнийх нь 40000 Хятад, Солонгос, Монгол цэргүүдийг Масачаас гарган 900 завиар явуулсан бөгөөд энэ үед хоорондоо 74 м уртын зайтай 3500 завинд өмнөд Хятадаас авсан 100000 далайчин бүхий томоохон хүчийг илгээжээ. Тухайн үед усан цэргүүдэд зэр зэвсэг тийм их ч байгаагүй. 10-р сард Солонгос, Японоос 110 мил зайд завиараа дөхөж очсон байсан. Солонгосчууд 1281 оны 6-р сарын 23-нд Хаката буланд усан завиараа хүрсэн байсан боловч Хятадаас гарсан завь нь энд хүрч чадаагүй байна. Самурай цэргүүд Монголын цэргүүдийг дахин ялсан. Монголчууд нэгдсэн хүчтэй байснаар дайнд ялдаг. Монголчууд галт сумаар дэлбэлж, нум сумаар тасралтгүй харваж, Самурайг бөмбөгдсөн байна. Гэвч Монголчууд японыг усан цэргээрээ ялаагүй байна. Усан цэргийн Археологич Доктор Кензо Хаяашида Такашимагын баруун эргийн дагуух 2 дахь дайралтын үед хэрэглэж байсан зарим зүйлсийг нээн илрүүлсэн байна. Түүний багийн олддвор нь Хубилай хааны дайралт Японыг сандаргаж байсныг гэрчилдэг. Хятадууд завийг маш ихээр хэрэглэдэг байжээ. Хубилай хааны хяналтан доор Хятадууд дайралтанд орох үед хэрэглэх завийг маш түргэн шуурхай олноор нь барьж байгуулж байжээ. Хаяашида Хубилайн стандарт, маш сайн бүтэц зохион байгуулалттай далай дээгүүр явдаг завинууд ашиглаж байсан гэдгийг томъёолсон. Япон руу дайрсан анхны дайралтын дараа Японы усан цэргүүд болох Вокоу нар Солонгос руу дайралт үзүүлсэн байдаг. Гэвч Монгол, Солонгосын хүч түүнийг буцаасан бөгөөд Вокоугын усан цэргүүд Горёо болон Камакура дахь цэргийн чадалд хүрэхээргүй сул байсан нь харагддаг. 1293 онд Юань улс Окинавагаас 100 японыг олзлон авсан байдаг.

====Вьетнам руу хийсэн довтолгоо====
{{main|Монголчуудын Вьетнам руу хийсэн довтолгоо}}

Хубилай хаан тухайн үеийн [[Дай Вьет]]ийг 2 удаа дайлаар морджээ. Хубилай 1260 онд Их Хаан болсны дараа Тран династи 3 жил тутам [[даргач]] хүлээн авч, [[өргөл]] өргөдөг байсан&lt;ref&gt;Matthew Bennett, Peter - The Hutchinson Dictionary of Ancient &amp; Medieval Warfare, p.332&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;Christopher Pratt Atwood - Encyclopedia of Mongolia and the Mongol empire, p.579&lt;/ref&gt;. Гэвч удалгүй тэдний хаан нь түүнээсээ татгалзжээ. Ийнхүү эхний аян дайн (Монголчуудын Дай Вьет рүү хийсэн 2 дахь довтолгоо) 1284 оны 12 сард хунтайж [[Тогоон(ханхүү)|Тогооноор]] удирдуулан хил даван орж, Ханой хотын зүүн хойд талд байх Вань Киепт [[Омар]]ын байгуулсан ялалтын дараа төд удалгүй Тан Лон (одоогийн [[Ханой]])-г эзлэв. Тэр үед [[Чампа|Чампа улс]] руу [[Согэту]] хойш хөдөлж, Нге Ан (одоогийн Вьетнамын төв-хойд бүс нутаг) руу хүрэлцэн ирэхэд Траны генерал Тран Киений удирдсан арми түүнд бууж өгөв. Гэвч [[Тран династи|Траны хаад]] болон дээд командлагч Тран Хун Дао тактикаа өөрчлөн, хамгаалалтаас довтолгоонд шилжиж, Монголчуудын эсрэг тэмцэж эхлэв. 4 сард генерал [[Тран Куан Хай]] Чүон Дүонд (одоогийн [[Ханой]]н хэсэг) [[Согэту]]г буулган авч, Тай Кетэд болсон томоохон тулалдааны үеэр Согэту алагдан, Траны хаад ялалт байгуулав. Удалгүй генерал [[Тран Нат Дуат]] ч  Хам Ту (одоогийн [[Хун Ен]]ий хэсэг)-д ялалт байгуулж, [[Тогоон(ханхүү)|Жэнь Нань ван Тогоон]] генерал [[Тран Хун Дао]]д ялагдсанаар Хубилай хааны [[Дай Вьет]]ийг эзлэх гэсэн анхны оролдлого амжилтгүй болжээ. Тогоон [[Дай Вьет]]ийн харваачдад алуулахаас сэргийлж хүрэл хоолойд нуугдсан бөгөөд энэ үйлдэл нь Их Монгол Улс болон Тогооны хувьд ичгүүртэй явдал болсон билээ.[[Файл:Mongols.jpg|thumb|right|240px|Монголын Юань улсын цэргүүд. ''[[Мооко Шүүрай Экотоба]]'' (蒙古襲来絵詞).]]Амжилтгүй оролдлогынхоо дараа Хубилай Нан Тонгийн ах, Аннамын хаан бөгөөд Монголчуудад урвасан Тран Ич Такийг илгээхээр төлөвлөсөн боловч, Юаний [[Хүнань]] дахь хангамжийн баазад асуудал гарч, дээрээс нь Хайдугийн довтолгоон нэрмэснээр төлөвлөгөөгөө цуцалжээ. 1285 онд Төвөдийн Бригун урсгалынхан бослого дэгдээж, Пагвагийн урсгалын хийдүүдийг довтолсон. Цагадайн хан [[Дува]] босогчдод туслахаар ирж, Таримын сав газарт Хубилайн нэгтгэлүүдийг ялаад, Хар-Хошууг бүслэв&lt;ref&gt;M.Kutlukov, Mongol rule in Eastern Turkestan. Article in collection Tataro-Mongols in Asia and Europe. Moscow, 1970&lt;/ref&gt;. Хайду Бешбаликт байсан армийг устгаад, дараа жил нь хотыг эзэлжээ. Ихэнх уйгурууд [[Кашгар]]ыг орхин, Юаний алс зүүн хэсэг дэх аюулгүй газар луу нүүж одов. Энэ бүхэн Хубилайн ач Бухтөмөр 1291 онд 10,000 Төвөдийг хороож, Бригунгийн бослогыг дарах хүртэл үргэлжлэн, Төвөдийн байдал арай гэж намжив.

Ийнхүү [[Дай Вьет]]эд анхаарал хандуулах боломжтой болсон Хубилай хаан 2 дахь довтолгоогоо 1287 онд, өмнөхөө бодвол том флот, хоол хүнсний арвин нөөцтэйгээр сайтар зохион байгуулалттайгаар эхлүүлэв. [[Тогоон (ханхүү)|Тогооны]] удирдсан монголчууд Ван Киеп рүү (баруун хойноос) хүрч очин, [[Омар]]ын явган болон морин цэргүүдтэй (Улаан голын дагуу өөр замаар очсон) нийлэн, тулалдаанд хялбар ялав. Тэнгисийн флот Ван Донд [[Ха Лон булан]]гийн ойролцоо) ялалт байгуулсан ч хүнсээ ачсан ачааны том онгоцоо орхисон байсныг нь генерал [[Тран Хан Ду]] олзолжээ. Ингээд Тан Лон (одоогийн [[Ханой]])-д байсан монголчууд хүнсний хомсдолд нэрвэгдэв. Хангамжийн талаар шинэ мэдээ ирэхгүй байсан тул Тогоон армиа Ван Киеп рүү ухраахаас өөр аргагүй боллоо. Тэр үед [[Дай Вьет]]ийн арми урагш давшин, Монголчуудад эзлэгдсэн байсан олон сууринг чөлөөлжээ. Явган цэргүүд нь Ван Киеп дэх Монголчуудыг довтлох тушаал авав. Тогоон армиа хоёр хувааж, ухарсан байна.

4 сарын эхээр Хубилайн Кипчак жанжин [[Омар]]аар удирдуулсан тэнгисийн цэргийн хүчин явган цэргээр дэмжүүлэн [[Бач Дангийн тулалдаан (1288)|Бач Дан голд]] хүрч очив. Гүүр, зам устгагдаж, Дай Вьетийн цэргүүд довтолж байсны улмаас Бач Данд явган цэргийн дэмжлэггүй болжээ. Дай Вьетийн жижиг флот уг тулалдаанд оролцож, ухарч байгаа дүр үзүүлсэн байна. Монголчууд Дай Вьетийн цэргүүдийг нэхэн хөөгөөд тэдний бэлдсэн талбарт очжээ. Тэнд хүлээж байсан мянга мянган жижиг завь хоёр эргээс гарч ирэн, дайсны эгнээг задалсан. Гэнэтийн хүчтэй дайралттай тулгарсан Монголчууд далай руу ухрахыг оролдсон ч Дай Вьетчүүдийн татсан уяанд тээглэн хөлөг онгоцнууд нь гацаж, олонх нь эвдэрч сүйдэн живжээ. Тэр үед нь олон тооны галт салнууд урсан ирж мөргөж байв. Айсан Монгол цэргүүд онгоцноосоо үсэрч буун, эрэг рүү гарсан бөгөөд тэнд тэднийг Траны хаан болон [[Тран Хун Дао]]гийн удирдсан арми хүлээж байлаа. Ингээд Монголын тэнгисийн флот бүрмөсөн сүйрч, Омар олзлогджээ. Тэр үед [[Дай Вьет]]ийн арми Лан Соны дагуу Тогооны армийг үлдэн хөөжээ. [[Тогоон(ханхүү)|Тогоон]] ширэнгэн ой дундуур дутаан нутаг буцсан аж. Гэсэн ч [[Дай Вьет]] болон [[Чампа]]гийн хаант улсууд цаашид зөрчилдөөн үүсэхээс сэргийлж, Хубилайн захиргааг хүлээн зөвшөөрсөн билээ&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;/&gt;&lt;ref&gt;René Grousset-The empire of the steppes, p.290&lt;/ref&gt;.

====Зүүн Өмнөд Ази, Өмнөд тэнгис ====
{{main|Монголчуудын Бирм рүү хийсэн довтолгоо|Монголчуудын Жава руу хийсэн довтолгоо}}
Бирмийн эсрэг хийсэн 3 аян дайнаар (1277, 1283, 1287) Монголчууд Ирраваддийн дельтэд хүрч, Бирм дэх [[Паганы хаант улс]]ын нийслэл [[Баган]]ыг эзлэн, өөрсдийн тоглоомын засгийн газар байгуулсан&lt;ref name=&quot;ReferenceB&quot;&gt;René Grousset-The empire of the steppes, p.291&lt;/ref&gt;. Хубилай албан ёсоор бол сюзерентет улсыг байгуулсан хэдий ч [[Бирм]]чүүд Монголын дагуул улс болж, тэднийг Хятадаас хөөгдөх хүртэл алба гувчуур өргөн барьсаар байв&lt;ref&gt;C.P.Atwood-Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, p.72&lt;/ref&gt;. [[Камбож]]ийн [[Кхмерийн хаант улс]] болон [[Малайз|Малай]], [[Өмнөд Энэтхэг]] дэх жижиг улсууд Хубилайн хаанчлалыг 1278-1294 онуудад хүлээн зөвшөөрч байв. Уг бүс нутаг дахь монголчуудын сонирхол нь цэвэр худалдааны болон алба гувчуурын харилцаа тогтооход оршиж байлаа. 

Хаанчлалынхаа сүүлийн жилүүдэд Хубилай [[Жава]] дахь [[Сингасари]]гийн вант улсын эсрэг 20-30,000 цэрэг хөдөлгөн, өшөө авах усан замын аян дайн (1293) хийсэн боловч Монголын хүч 3,000 дайчнаа алдаад, [[Мажапахит династи]]г эрхэндээ оруулж чадалгүй буцжээ. 1294 онд [[Тайланд|Тайландын]]  нутагт оршиж байсан 2 хаант улс болох [[Сухотайн хаант улс|Сухотай]], [[Чианмай улс|Чианмай]] Хубилайн эзэнт гүрний [[ивээлийн улс]] болсон&lt;ref name=&quot;ReferenceB&quot;/&gt;.

===Сахалиныг эзэлсэн нь===

Монголын цэргүүд [[Сахалин]] руу хэд хэдэн удаа дайрсан бөгөөд энэ нь 1264-1308 онд үргэлжилсэн юм&lt;ref&gt;Mark Hudson-Ruins of Identity, p.226&lt;/ref&gt;. Их Монгол Улс нь албан татвар дээр суурилдаг тул шинэ газар нутгийг эзлэн авбал эдийн засаг нь сайжирдаг байжээ. [[Нивх үндэстэн|Нивх]] ба [[Орок үндэстэн|Орокууд]] нь Монголд захирагдах болсон. Харин [[Айнү үндэстэн|Айнүгийн ард түмэн]] Монголын шууданг довтолж, Их Хаанд дагаар орсон Сахалины уугуул иргэдтэй тулалддаг байв&lt;ref&gt;Brett L. Walker-The Conquest of Ainu Lands, p.133&lt;/ref&gt;. Эцэстээ 1308 онд Айнүгийн овог аймгууд Монголчуудын захиргааг хүлээн зөвшөөрчээ.

==Европ==
[[Файл:Qubilai Setsen Khaan.JPG|thumb|270x270px|Хубилай хааны залуу үеийг дүрсэлсэн хөрөг]]
Хубилай хааны удирдлага дор Дорнод ази болон барууныхныг хооронд нь шууд холбоо тогтоох нь нээлттэй болж [[Төв Ази|Төв азийн]] худалдааны замуудад монголчууд хяналтаа тавьж өртөө шуудангийн үйлчилгээг үзүүлдэг байсан учир монголын эзэнт гүрэнд үзүүлэх ач холбогдол нь их байв. 13 р зууны эхээр европ болон төв азичууд мөргөл, аялал, жуулчлал, элч төлөөлөгчийн журмаар, Хятад руу явдаг замыг бий болгосон. Монголчууд хятадыг захирдаг байсан учир Монголын эзэнт гүрний ойролцоо хаана ч байсан бөгөөд Орос, Перс, Месопотами зэрэг улс руу бүхий л худалдааны зам чиглэдэг байв. Их хаан болон Пап ламын хооронд хэдэн удаа элч төлөөлөгчийг шууд сольж байжээ. 1266 онд Хубилай хаан Венецийн мөргөлчдөд зөвшөөрөл олгож, 100, 100-н христийн номтнууд болон инженерүүдэд Пологийн ах дүү нарт явах зөвшөөрөл олгожээ. 1263 онд ах дүү Поло нар Ромд эргэн ирсэн. Их хаан Хубилай ба [[Ил Хаант Улс|Ил хан]] [[Аргун|Аргуны]] сайд болох Раббн бар саума 1287-1288 оны үед өрнөдөд Ром, Парис, Бореукас ба дорнодод Дадугаар аялал хийж гол захирагчтай нь уулзсан байдаг. Никкологийн хүү Марко Поло энэхүү аялалдаа өөрийнхөө аавыг хамт дагуулан явж байсан нь Хятад болон Монголд хамгийн сайн танигдах жуулчин болохынх нь үндэс байсан байж болно. Тэрээр Хубилай хааны удирдлага дор 1275-1292 оны хооронд 17 жилийн турш [[Юньнань муж|Юннань]] ба [[Фужянь муж|Фужянь]] мужуудаар наймаа хийж, мөн элч тагнуулын үүрэг гүйцэтгэн оролцож байсан. Гэвч үүнийг дундад иргэн улсын үеийн түүхчдийн Хятадыг дүрсэлсэн хэсгээс гарч ирсэн дэлхийн дүрслэл хэмээх сэтгүүлээс авсан хэмээн европт дамжуулан үздэг байна. [[Раббан Саума]] дахь дорнод Азийн хэсэгт байсан Кистиорак гэдэг лам нь одоогийн Бээжингийн газар нутагт төрсөн. Тэрээр 1278 онд Иран дахь [[Ил Хаант Улс|Ил ханы]] засаглалд төв азиас орж ирсэн бөгөөд Монголчууд [[Ислам|Исламд]] байдаг христэд итгэгчдэдийн тусламжийг авахаар европ руу явсан байдаг. Энэ мэтчилэн тив газруудыг хэрэн хэсэж мэдээлэл түгээж байсан хүмүүс олон байв. Хубилай хааны удирдлага дор анх хязгаарлалттай боловч хятад болон өрнөдийнхний хооронд соёлын солилцоо болон харилцаа холбоог шууд тогтоож байжээ.

==Юань улсын эзэн хаан болсоны дараах засаглал==

Тэрээр хятадын улс төр болон соёлын загварчлалыг сайшаан дэмжсэн байдаг нь хятад дахь засаглалаа тогтмол барьж байхад анхаарч, хятадыг хятад аргаар захирах нь зөв гэж үзсэн.  Ингэхдээ энэ үүргийг зөвлөлийн түшмэл [[Хао Жин]], [[Лю Бинжун]] нарт тушааж, засаг захиргааны төсөл боловсруулсан нь монголын уламжлалт соёлын нөлөөг багасгаж  Тан улсын жишээг бага зэрэг өөрчилж хийсэн байдаг юм. Гэхдээ энэхүү засаг захиргаа нь монгол дахь мянгатын тогтолцоог халсан гэсэн үг биш юм. Хубилайн хаанчлалын 1260-1272 онуудын хооронд дээрх төрийн бүтцдээ гурваас дөрвөн удаа  өөрчлөлт оруулж байсан. Хубилай [[Пагва лам|Пагва  ламыг]] эзэнт гүрний шашны тэргүүн буюу [[Улсын багш|улсын багшаар]] томилжээ. Энэ нь монголчуудыг күнзийн сурталд шууд уусахаас сэргийлсэн байдаг. Мөн 1269 онд Пагва ламтан түвэд үсгээс сэдэвлэж, их хааны зарлигын дагуу дөрвөлжин үсгийг зохиосон байна. Хубилай Төвд болон хятадын лам нарыг Пагвагийн удирдлаганд оруулж дээд шүүхийн хяналтын хороог үндэслэсэн байна. Хаган нь 1270 онд дээд шүүхийн хажууд Мусалманы анагаахын төв, 1271 онд Исламаны одон орны судлалын удирдах төв, 1289 онд  эзэнт гүрний хөвгүүдэд зориулж Мусалманы сургууль байгуулсан байна.Лю Бинжун(1274)  [[Ши Тяньзи]] (1275)  [[Жао Би]] (1276) ба [[Дун Вэй Бин]] (1278) нарын Хятадын нөлөө бүхий түшмэд нь нас барж алга болсоны дараа хааны ордонд Ахмад ноёны нөлөө асар их болсон нь хятад түшмэдийн нөлөө нэг хэсэг суларчээ. Хубилай улсын байдлыг хянадаг удирдлагын ахлагчаар Ахмад Фанакатыг томилсон.

1286 онд хааны зарлигаар Жун шу шэний баруун гарын чинсангаар тангадын [[Санга ноён|Санга ноёныг]] томилсон нь дахин уйгур ноёдын нөлөөг идэвхжүүлжээ. Тухайн үед төрд Баарин аймгийн [[Баян жанжин]], [[Жалайр|Жалайрын]] [[Хантун|Хантун ноён]], [[Борохул|Борохулын]] үр удам болох [[Очичар]] нар, Аралудын [[Боорчи|Боорчийн]] удмын [[Иштөмөр]] зэргийн монгол ноёд их нөлөөтэй байсан. Хубилай хаан 1271 онд Их Монгол улсын нэрийг  сольж Да Юань гэж нэрлээд, дараа онд нь Жунду хотыг Даду гэж нэрэлсэн. Хуучин нийслэл нь Шанду байсан. Хубилай хаан 1274 онд өмнөд [[Сүн улс|Сүн улсын]] эсрэг дахин цэрэг мордуулж,  эцэст нь Сүн улсыг мөхөөснөөр хятадын түүхэнд анх удаа бүх нутгаа алдаж, тусгаар тогтнолоо алдсан. Хубилай хаан хойд өмнө хятадын дагуу эх сувгийг байгуулсанаар эдийн засгийг өсгөж, барилга байгууламжийг засварлаж, замуудаа өргөтгөж, дүрэм журмаа сайжруулж байсан нь улс орны алтан үеийг авчирсан байлаа. Хубилай хааны гэрийн сургууль нь хуучны монгол уламжлалуудыг зарим ойлголтуудыг  багтаасан байсан бөгөөд Хубилай хааны засаглалаар эдгээр уламжиллууд нь үргэлжлэн явагдсан бөгөөд зарим нэг уламжлалт хятад боловсролын  соёлын асуудал нэвтэрсэн байв. Хубилай монголын мөргөлчдийг 1263 онд татвар төлөх ёстой хэмээн зарлиг гаргасан бөгөөд 1268 онд татварын алба байгуулсан байна. 1286 онд далай эрэг орчмын худалдаанд зах зээлийн татварын хяналтыг тавьжээ. 1260 оны 8 сард Хубилай хугацаа нь дуусдаггүй цаасан мөнгө эргэлтэнд оруулж данс тооцоо бүхий цаасан мөнгийг  анх бий болгосон байна. Ийнхүү мөнгө нь алт, мөнгө болон хувирах боломжтой болсон бөгөөд засгийн газар татвар төлөгчдөөс цаасан мөнгө авдаг байв. Ийнхүү Чао хэмээн нэрлэгддэг цаасан мөнгөөр л татвараа төлөхийг шаарддаг болсон. Хубилайн засаглал гадны мөргөлчид юмуу энгийн иргэдээс алт мөнгөн хэлбэрээр татвараа хураан авч байсан. Гэвч наймаачид солилцоо хийж засгийн газраас авдаг болсон. Хубилай хаан анх яагаад фиат мөнгө үйлдвэрлэгчдийг бий болгосны учир нь ийм юм. Цаасан баримтууд нь цуглуулсан татварыг бий болгодог бөгөөд энэхүү том улс орны зоос тээвэрлэхэд зарцуулдаг байсан зардлыг бууруулсан. 1287 онд Хубилайн сайд Санга [[Жи Юаний цаасан мөнгө]] хэмээх  шинэ мөнгөн тэмдэгт бий болсон. Хубилай азийн урлагийг дэмждэг байсан бөгөөд шашны итгэлийг ч дэмждэг байжээ. Хубилай хаан Таоистын эсрэг үзэл баримтлалтай байсан. 1270 онд Марко Поло гэх мэтийн хэд хэдэн европчууд монгол гүрэнд зочилон ирсэн байдаг нь худалдаа наймаа маш сайн дэлгэрсэн нь харагдаж болмоор юм.

===Соёл, боловсрол===
Чингисийн ач хүү Хубилай, [[Чингис хаан|Чингис]] Өвөөгийнхөө мэлмий гийсний 120жилийн ойг тохиолдуулан, [[Монгол бичиг|монгол бичгээрээ]] Монголын анхны Нэвтэрхий толийг зохиолгож хэв сийлж 1282 онд тархаасан гэж хэлэх үгүйсгэшгүй бат үндэс эндээс соёолон гарч ирж байна гэж монголч эрдэмтэн [[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]] [[Юань улсын судар|&quot;Хөх Монгол Усын&quot;]] cударын 12р дэвтэрээс олж батлав. &lt;ref name=&quot;Хубилай_хаан&quot;&gt; [[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]], Чингис хааны мэндэлсний 120 жилийн ойд зориулан нэвтэрхий толь зохиож байжээ. 2020.01.03[http://maral-books.net/encyclopedia_120/]&lt;/ref&gt;

==Наяны бослого==
[[Файл:Liu-Kuan-Tao-Jagd.JPG|thumb|Ан агнуурын зураг]]
1274 онд Хубилай хаан [[Зүрчид]] дахь Монголын төлөөлөгчөөр Лянь Хихианыг томилсон. Чингис хааны дүү Бэлгүтэйгийн 4 дэх үеийн ач 1287 онд [[Наян]] нь өдөөн хатгажээ. Наян нь Төв Ази дахь Хубилайн өрсөлдөгч болох [[Хайду|Хайдутай]] холбоо тогтоожээ. Түүний харъяанд Зүрчид, [[Кидан үндэстэн|Кидан]], Монгол угсааны цэргүүд захирагдаж байсан. Хасарын хүү болох [[Шидур]] ба Хачиуны үр удам болох [[Хадаан ноён|Хаданы]] удирдлаган дор бослого гарчээ. Хубилай, Наяны эсрэг Баян жанжныг явуулсан. Хубилай хааны их цэргийн нэг хэсгийг жанжин [[Ли Тин|Ли Тингийн]] удилдлаган дор Наянгийн цэргийн эсрэг байлдуулсан. Эцэстээ Наянгийн талын Табутай нарын жанжин баатруудын цэрэг ухаран зугтахад тэднийг нэхэмжилэн хөөсөөр Шар мөрний орчимд нэхэн гүйцсэн. Наяныг хаан зарлигаар цус гаргалгүй нөгчүүлсэн.

Харин Хайдугийн цэргийн хүчин баруун талаас довтлоход Хубилай хаан, Гамала хан хөвүүн, Баян нарыг Хархорумд их цэргийг удирдуулж, түүний эсрэг хөдлөгсөн. Харин тэр хоёр ялагдах болохул Гүрёгийн Чүн Нёл вангийн цэргийг ардаас нь илгээсэн нь тус удаагийн зэвсэгт тэмцэл нь Хубилай хааны хувьд их чухал байсныг харуулж байна. 

Энэ үед Шидур вангийн цэрэг мөн Ляонин мужид бослого гаргасан боловч сарын дотор түүнийг няцааж, Шидур ван бууж өгсөн. Хайдугийн цэрэг энэ удаагийн дайнаас зугтаан хойд зүг рүү явсан. Хэдий тийм боловч Хайду Чингай балгас дахь Юань улсын гол цэргийн хүчийг буулган авсан бөгөөд 1289 онд маш богино хугацаанд Хархорумыг эзлэн суусан байна. 

Хайду Хубилай хаан цэргийн томоохон хүчээ хөдлөгөхөөс өмнө зугтаажээ. 1289 он хүртэл Наяныг дэмждэг хүмүүс байсан боловч аяндаа алга болсон. Бослого гаргасан тайжийн цэргийн хүчнийхэн гэр бүлийнхнийхээ хамт улс орон бүртээ буцсан байв. Хубилай Монгол Зүрчидэд гарсан бослогын үеэр зарим хүмүүсыг залхаан цээрлүүлсэн байна. Энэхүү бослогын улмаас 1287 оны 12-р сарын 4-нд Ляонингийн орон нутгийн төлөөний яамыг байгуулж, монгол вангуудын мэдлийн нутгийг хятад засаг захиргааны нэгжээр сольсон нь улс төрийн томоохон алдаа болжээ.

==Өтөл нас==

[[Чингим]] ааваасаа 9 жилийн өмнө буюу 1285 онд нас баржээ. Хубилай харамсан гашуудсан бөгөөд түүний эхнэр [[Хөхжин хатан]] дотно хэвээр үлджээ. Өөрөөр хэлбэл Хубилай хаан амьдралынхаа эцэст Тулай өвчин туссан байжээ. Тэрээр амьтны эд эрхтэн идэх дуртай болсон учир жин нь маш их нэмэгдсэн. Ийнхүү түүний цусан дахь бөөмийн хэмжээ томорсноор [[Тулай өвчин|тулай өвчинтэй]] болсон байна. Түүний үхэлтэй энэхүү өвчин холбоотой. Хубилай хаан [[Чингим]]ийн хүү [[Өлзийт Төмөр хаан|Төмөр]] шинэ титэм залгамжлагчаараа сонгогдсон бөгөөд Монголын эзэнт гүрний 6 дахь эзэн хаан болж Хубилай хааныг нас барсны дараа Юань гүрний 2 дах захирагч болжээ. Өвчний улмаас эцсийн эцэст түүнээс 30 насаар ах Баяныг ч цэргийн хүчний удирдлагаар сонгох боломжтой байжээ. Хубилай байнга бие нь суларсаар 1294 оны 2-р сарын 18-нд нас баржээ. Тус ондоо оршуулгын ёслолыг хийсэн бөгөөд монголын хаадын оршуулгын газар [[Чинянгу|Чинянгуд]] аваачсан байна.

==Өв хөрөнгө==                                 

1260 онд хаан ширээнд гарч ирсэн Хубилайн хүч чадал [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрнийг]] шинэ чиглэлд хандуулсан ажээ. Тэрээр маргаантай байдлаар хаан ширээнд суусан боловч түүний үед Монголчуудын хөгжил хурдасч дэлхийтэй харилцаж байсан төдийгүй [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрнийг]] [[Хятад|Хятадын]] соёл иргэншилтэй холбож өгсөнөөр эзэнт гүрний хүн ам сайн сайхан амьдрах нөхцлийг хангаж өгсөн байна. Хубилай болон түүний өмнөх хаадын байлдан дагуулал хүчирхэг [[Хятад|Хятадыг]] цэргийн хүчээр байлдан эзэлж, бүтээн байгуулалтанд дахин оруулснаараа эзэнт гүрний хөгжилд маш том үүрэг гүйцэтгэсэн. Одоо үеийн [[Бээжин]] хотын орчим төвлөрч байсан нийслэл хотоосоо Дотоод Азийн бүрэлдэхүүнд багтдаг [[Түвд]], Шинжаан ба Монголд жинхэнэ эзэнт гүрний хууль дүрмийг боловсруулахын зэрэгцээ энэ бүс нутагт Алтан улсын түрүүчийн хаадын барьж байсан дүрмүүдийг сахиулж чадсан байна.

==Гэр бүл==  

Хамгийн түрүүнд Хубилай хаан Тэгүлэнтэй гэрлэсэн бөгөөд Тэгүлэн маш эрт нас баржээ. Түүний дараа Хубилай хаан [[Хонгирад]] аймгийн Чаби хатантай гэрлэжээ. Чаби түүний хамгийн хайртай эхнэр байжээ. Чаби буюу Чимбай хатан төрийн бодлогод оролцож байсны зэрэгцээ Хятадын торгоны урлалыг шинэ түвшинд хөгжүүлэхэд их үүрэг гүйцэтгэжээ. 1286 онд Чаби хатныг нас барсных нь дараа Хубилай Намбуй хэмээх залуухан үеэл дүүтэйгээ Чабигийн хүслийн дагуу гэрлэжээ. Хубилай болон түүний эхнэрийн хүүхдүүдэд дараах хүмүүс багтана.
&lt;gallery widths=&quot;600&quot; heights=&quot;350&quot; perrow=&quot;1&quot;&gt;
Файл:Dschingis Khan und Kublai Khan Monument1.jpg|
&lt;/gallery&gt;

=== Хатад ===

*'''Тэгүлэн''' нь Хубилай хааны анхны хатан бөгөөд залуу байхдаа нас барсан. Тэрээр Дорж хэмээх хүү төрүүлсэн.
*[[Чаби хатан|'''Чаби хатан''']] нь (1216-1281) [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноён охин бөгөөд [[Хубилай хаан]]ы 2 дахь хатан. Тэрээр хэзээ Хубилай хаантай гэрлэсэн нь тодорхойгүй ч Их хаанд [[Чингим]], Мангала, [[Номуган]], Хөхэчи гэх 4 хүү төрүүлэн өгсөн. 
*[[Намбуй хатан|'''Намбуй хатан''']] нь 1283 онд Хубилай хаантай ураглан ганц хүү төрүүлж өгсөн. Түүний хэзээ төрсөн болоод хэзээ нас барсан зэрэг нь түүхэнд тэмдэглэгдээгүй.
*Дөрвөдийн [[Дөрбэжин хатан]]
*Дархай хатан
*Нуган хатан
*[[Бавужин хатан]]: Үүшин овгийн Борохул ноёны удмын хүн. Аячи тайж, Тогоон нарын эх.
*Хөхлүн хатан
*Сүхдаш хатан
*Бабахан хатан
*Сабуху хатан

=== Хөвүүд ===

*[[Дорж (Хубилайн хүү)|Дорж]] (?-1263) нь [[Хубилай хаан]]ы ахмад хөвүүн бөгөөд 1260 онд Хубилай хааныг хаан суухад хунтайжаар өргөмжилөгдөж, Төвлөн засах яамны эрхэлсэн сайд болсон. 1263 онд өвчнөөр тэнгэрт хальсан.
*[[Чингим|'''Чингим''']] (1243-1286) Хубилай хааны дэд хөвүүн. 1266 онд жинь ван, 1273 онд [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|янь ван]] бөгөөд [[хунтайж]] болсон. 1286 онд өвчин тусч өөд болсон. Күнзийн номлолд нэвтэрч, Хархорум хотод цэрэг захирч удаан хугацаагаар сууж байсан.
*[[Мангала]] бол [[Хубилай хаан]]ы гутгаар хөвүүн бөгөөд Чинь ван, Ань Си ван цол хүртэж, Ганьсу, Шааньси мужийн их цэргийг захирч, Хайду ханы эсрэг байлдаж байсан. 1280 оны орчимд нас барсан.
*[[Номуган]] Хубилай хааны дөтгөөр хөвүүн. Бэй Ань ван цол хүртэж, [[Хайду хан]]&lt;nowiki/&gt;ы эсрэг тэмцэж байсан бөгөөд сүүлд 1292 оны үед нас барсан.
*[[Хөхэчи]]  нь Юньнань ван цолтойгоор [[Юньнань муж]]ийг захирч байсан. Хятад зөвлөхдөө алуулсан. Түүний цол, албан тушаалыг үр удам нь залгамжлжээ.
*[[Аячи]] нь Хубилай хааны 6-р хөвүүн. Наян вангийн бослого дарах их цэргийн нэгэн хэсгийг удирдаж байсан.
*[[Агругчи]] нь Хубилай хааны 7-р хүү юм. Си Пин ван цолтойгоор Түвэдийг захирч байсан.
*[[Хөхчү (Нин ван)|Хөхчү]] нь Хубилай хааны 8-р хүү агаад Нин Юань ван цол хүртэж байсан. Хархорум хотын орчимд цэргийн захирагчын тушаалд удаан хугацаанд сууж, Хайду ханы цэрэгтэй тулалдаж байсан. 1298 онд цэргийн цааз зөрчөөд, Хайду ханы их цэрэгт ялагдсан тул эрх мэдэлээ хураалгаж, [[Гуулин улс|Гуулин улсад]] цөлөгдсөн. Хайсан хааны үед өршөөгдөж, суллагдсан.
*[[Тогоон(ханхүү)]] бол Хубилай хааны 9-р хүү. Өмнөдийг тохинуулагч Чжэнь Нань ван цолтойгоор [[Вьетнам]], [[Бирм]]ын эсрэг аян дайнд оролцож том ялагдал амсаж шийтгэл хүлээж, 1289 онд Янжоу хотын захирагчаар цөлөгдсөн.
*[[Хоталатөмөр|Хоталтөмөр]] нь Хубилайн 10-р хүү. [[Буянт хаан|Буянт хааны]] үе хүртэл амьдарч байсан.
*[[Тэмүчи]] нь [[Хубилай хаан]]ы Намбуй хатнаас төрсөн.&lt;ref&gt;Ч.Содбилэг, Монголын Юань улсын түүх. х.261 ISBN 99929-78-81-3&lt;/ref&gt; Багадаа эндсэн бололтой.

=== Охид ===

*Жао Гуо Да Жан гүнж '''[[Ерөө гүнж|Ильюэ]]''' нь [[Хонгирад|хонгирадын]] Жао У Сянь ван '''Айбухтай''' гэрлэв.
*Чан Гуо гүнж '''[[Улужин]]''' нь [[Ихирэс|ихирэсийн]] '''Бэйбухтай''' гэрлэв.
*Чан Гуо Да Жан гүнж '''[[Чалун]]''' нь '''ихирэсийн Тажинхантай''' гэрлэв.
*Лу Гуо Да Жан гүнж '''[[Өлзий гүнж|Өлзий]]''' нь хонгирадын '''Уручинтай''' гэрлэв
*Лу Гуо Да Жан гүнж '''[[Нангиажин]]''' нь эгч Өлзий гүнжийг нас барсны дараа '''хонгирадын Уручинтай''' гэрлэж, түүний нөхөр өөд болсны сүүлээр эртний ёсоор хадам дүү '''Төмөр, Манжидай''' нартай залгааагаар гэрлэв.&lt;ref&gt;[[Юань улсын судар]]&lt;/ref&gt;
*'''Чи Гуо Да Жан гүнж''' [[Хутулужин бэхи]] '''(1259-1297), ('''忽都魯揭里迷失''')''' нь Хубилай хааны охин бөгөөд [[Курё улс|Гүрё улсын]] [[Чүннёль ван|'''Чүн Нёл''']] вангийн хатан болсон.

==Хубилай Их Хааны намтар судлал==
Хубилай Их Хааны намтрыг анх бичсэн орон бол Солонгос улс ([[Гуулин улс]]), Солонгосын түүхчид юм. Хубилай Хааны Гуулин хүргэн Ван бичгийн түшмэлдээ &quot;Хубилай Хааны намтар&quot; ыг эмхлэн бичихийг тушаасан тухай түүхэн тэмдэглэл [[Гуулин улс]]ын сударт (1-31-484, 3-31-311) бий. Солонгос мэргэд, Хубилай Хааны намтарыг долоон сарын дотор бичин дуусгаж, 10 сарын билгийн тооллын хар нохой өдөр Монголд илгээсэн түүхэн тэмдэглэл нь [[Гуулин улс]]ын сударт (1-31-485, 3-31-314) толилуулсан байдаг.&lt;ref&gt;[[Б. Сумъяабаатар]], &quot;Хубилай Их Хааны үеийн Монгол Солонгосын харилцаа&quot;, 2015, p. V, Vi, ISBN 978-99973-3-025-3&lt;/ref&gt;

== Эшлэл ==
{{reflist|2}}
{{s-start}}
{{Залгамжлал 
|өмнө         =[[Аригбуха хаан]]&lt;/br&gt;[[Мөнх хаан]]
|албан_тушаал =[[Монгол хаад#Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын Далай Их Хаан]]
|он           =1260-1271
|дараа        =[[Өлзийт Төмөр хаан]]
}}
{{Залгамжлал 
|өмнө         =Шинээр байгуулагдсан
|албан_тушаал =[[Монгол хаад#Юань улс|Их Юань Улсын Их Хаан]]
|он           =1271-1294 
|дараа        =[[Өлзийт Төмөр хаан]]
}}
{{Залгамжлал 
|өмнө         =[[Сүн улс]]ын [[Бин хаан]]
|албан_тушаал =[[Хятад|Хятадын]] хаан
|он           =1279-1294 
|дараа        =[[Өлзийт Төмөр хаан]]
}}
{{end}}

==Нэмж унших==
* [[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]]: ''&quot;Хубилай Их Хааны үеийн Монгол Солонголын харилцаа&quot;,'' 2015, ISBN 978-99973-3-025-3

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Хубилай хаан| ]]
[[Ангилал:Алтан ураг]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Монголын их хаан]]
[[Ангилал:Их хаан]]
[[Ангилал:Юань улсын хаан]]
[[Ангилал:1215 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1294 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>prv9q14gfnr3we8oiku8r9u76qv851l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Буриад ястан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1929</id>
    <revision>
      <id>707611</id>
      <parentid>706191</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T15:54:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>66.181.187.133</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Бусад */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41493" xml:space="preserve">{{Чиглэх3|буриад|Буриад орон}}

{{Ард түмэн
|нэр_анги    = Буриад ястан &lt;br&gt; {{MongolUnicode|ᠪᠤᠷᠢᠶᠠᠳ ᠶᠠᠰᠤᠲᠠᠨ}} &lt;br&gt; Буряад зон
|зураг       = [[Зураг:Selenginskie buryaty.jpg|280px]]
|тайлбар     = Хаант Оросын үеийн Сэлэнгийн буриад
|бичгийн_нэр = олон тоо — '''буриадууд''' (буряадууд)
|нутаг_орон  = Дэлхий даяар — '''550 мянга''' ([[2010]] он). Үүнээс:&lt;br&gt;
{{RUS2}} — 461,389 (тооллого)&lt;ref name=&quot;ОХУ-2010&quot;&gt;[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]&lt;/ref&gt;
* {{дарцаг|Буриад}} '''[[Буриад орон|Буриад]]''' ('''[[Бүгд Найрамдах Буриад Улс|БНБурУ]]''')  — '''286,839''' (тоол.)
* [[Эрхүү муж]]  — 77,667 (тоол.)&lt;br&gt;
* [[Өвөр Байгалын хязгаар]]  — 73,941 (тоол.)&lt;br&gt;
'''{{MGL2}}''' —  '''45,087''' (тооллого) &lt;ref name=&quot;Mongol&quot;&gt;[http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf Монгол улсын 2010 оны хүн амын тооллого]&lt;/ref&gt;
{{CHN2}} —  10,000 (тооцоо) 
|хэл_аялгуу  = [[Монгол хэл]]ний [[Буриад аялга|умард аялга]] (буриадын &lt;br&gt;үндсэн), төв аялга, төв-умардын завсрын &lt;br&gt;аялга, мөн Орос улсад [[орос хэл]]

|бичиг_үсэг  = Орост [[Буриад аялга|буриад кирилл]], Монголд [[Кирилл монгол бичгийн дүрэм|монгол кирилл]],&lt;br&gt;Хятадад [[монгол бичиг|худам монгол]] үсгийн бичигтэй
|шүтлэг      = [[Зураг:Dharma Wheel.svg|16px]] [[Буддын шашин|Буддын шашны]] буяны ёс ([[шарын шашин]]), &lt;br&gt;тэнгэр газраа аргадах ухаан,буриад бөө мөргөл
|хэл_угсаа       = [[Монгол угсаатан]] (монгол төрлийн хэлтэн)
|ойр_төрөл       = [[барга]] гэх мэт бусад '''[[монгол үндэстэн]]'''
|дотроо          = [[булгад]], [[эхирэд]], [[сартуул]], [[хонгоодор]], [[хорь]], [[сонгоол]],[[ага]]
}}
'''Буриад''' ([[олон тоо|о.т.]] '''буриадууд''') — [[монгол үндэстэн|монгол угсаатны]] эртний [[аймаг]], [[монгол үндэстэн|монгол үндэстний]] одоогийн '''[[ястан]]''', язгуурын [[монгол хэл]]т '''[[ард түмэн]]'''. Одоо цагт буриадууд гурван улсад тархан суудаг. [[Орос улс|Орос]] болон [[Монгол Улс|Монгол]] улсад &quot;буриад&quot;, [[Хятад]] улсад &quot;монгол&quot; гэх нэрээр хүн амын бүртгэлд бүртгэгддэг. Орост 461,389&lt;ref&gt;[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm ОХУ-ын 2010 оны хүн амын тооллогын дүн]&lt;/ref&gt;, Монголд 45,087&lt;ref&gt;[http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf 2010 оны хүн амын тооллогын дүн]&lt;/ref&gt;, Хятадад 10,000 орчим Буриад хүн бий. Буриадуудын ихэнх нь [[ОХУ]]-ын [[Бүгд Найрамдах Буриад Улс]]ад амьдардаг.

== Нэр ==
[[Кирилл монгол бичгийн дүрэм|Монгол Кирилл үсгээр]] &quot;Буриад&quot; эсвэл &quot;Буриад Монгол&quot;, [[Монгол хэл|Буриад Кирилл үсгээр]] &quot;Буряад&quot; эсвэл &quot;Буряад Монгол&quot; гэж бичээд араас нь &quot;зон&quot;, &quot;ястан&quot;, &quot;ард&quot; юм уу олон тооны дагавар залгаж хэвшсэн. Харин [[Цахар]], [[Үзэмчин]] нар &quot;Бураад&quot;, [[Халимаг]]ууд &quot;Бүрэд&quot;, зарим Буриад аялгаар &quot;Баряад&quot; гэж дууддаг. 

Буриад гэдэг нэр түүхэнд анх [[1240]] онд бичигдсэн [[Монголын Нууц Товчоо]]д дурьдагджээ. Буриад гэдэг нэрийн талаар хэд хэдэн таамаглал бий:
#&quot;бу&quot; болон (эртний, цэцэн) &quot;ойн ард&quot; гэсэн үгнээс үүссэн.
#&quot;Буруут&quot; гэдгээс гаралтай – Монголчууд исламын шашинтай кыргызуудыг буруу номтон гэж нэрлэдэг байсанчлан монголчуудаас өөр шашин шүтдэг байсантай холбоотой байж магадгүй ч энэ хувилбар нь үндэслэл муутай юм.
#&quot;Брат&quot; ([[орос хэл|оросоор]] &quot;ах&quot; эсвэл &quot;дүү&quot;) гэдгээс гаралтай. Оросууд өөрсдөдөө ойр дотно хандаж байсан учир тэгж нэрлэсэн байж магадгүй  гэдэг ч энэ нь ямар ч үндэслэлгүй юм.
#&quot;Буруулсан ард&quot; гэдэг нийлмэл Монгол үг. Орост дагаар орсны дараа ингэж нэрлэдэг байсан нь сунжран буриад болсон.

Ойн ардаас үүссэн гэж үздэг бөгөөд анхнаасаа л [[Байгал нуур]]ын орчим нутагладаг байсан гэж зарим түүхийн сурвалжид бичсэн байдаг.

Буриад зон нь 90 овгоос бүрдэнэ. Буриадуудын эрэгтэй хүний дээлийн энгэр 3 өнгөтэй байдаг бөгөөд хамгийн дээд талын өнгө тухайн хүний овгийн өнгө нь байдаг. Жишээлбэл, Халибин овгийн дээлийн дээд өнгө нь шар, Цонгооль овгийн эрэгтэй хүний дээлийн энгэрийн дээд өнгө нь улаан байдаг.

== Гарал үүсэл ==
Буриадын гарал үүсэл маш эртний Монгол аймгийн салбар аймаг юм. Буриадтай гарал нэг барга нар анх хятад сурвалжид баегу, байргу нэрээр 6-р зуунд тэмдэглэгджээ. Тэд тэр үед Байгаль нуур орчимд амьдарч байв. Хорь буриадууд буриад ястны эртний томоохон бүлэг бөгөөд түмэдүүд мөн хорь түмэд нэрээр МНТ-д тэмдэгдэглэгдсэн байдаг учир түмэд, буриадыг гарал нэгтэй байж магадгүй гэж үздэг. Буриад нь дотроо 90 шахам отог удмын угсаатан ястнаас бүрдсэн улсууд юм. Дотроо Сонгоол Буриад, Ага Буриад, Хорь Буриад гэж хуваагдана. Шинэхээн буриад нь Хорь Буриадаас гаралтай бөгөөд Өвөрмонголын Хөлөнбуйрт Оросын хавчлагаас зайлсхийхийн тулд 20-р зууны эхээр нүүн очжээ. 

Монгол улсын буриадууд нь хэл аялганы хувьд Онон Улзын Хорь, Ага, Хамниган, Худир буриадын аялга болон Сэлэнгэ-Үүрийн голын Түнхэн-санагын сонгоол буриадын аялгаар голчлон ярилцана. Түүнчлэн Буриад ястан нь өвөрмөц соёл бүхий зон юм. Тэд байшин сууцанд голлон суух ба барилга барих хадлан хадах, жимс түүх, ан агнах, сааль сүүний ажилд нэн сурамгай. Найр наадамд харилцаа дуу дуулалцах, цэц булаалдах, бүжиг бүжих, домог тууль хэлэх, тэргүүтнээрээ ихэд алдартай зон олон юм.

== Түүх ==
[[File:Mongol Empire c.1207.png|thumb|Их Монгол Улс 1207 онд]]
[[Файл:Mongolia XVI.png|thumb|Монгол орон 14-17-р зуунд: Монгол улс, [[Дөрвөн Ойрад]], [[Моголистан]]]]
[[Файл:Mongolia XVII.png|thumb|Монгол улс, [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]]
[[File:Peoples Siberia XVI.jpg|thumb|right|200px|16-р зууны Сибирь. Энэ зургийг зарим нэг алдаатай хийсэн бололтой. Балагад- буриадын нэг бүлэг. Калмыки-Ойрадууд. 16-р зууны сүүлээр Ойрадууд Сибирь рүү газраа тэлж халимагууд нүүж эхэлжээ. Телес, телеут нь [[Алтай ястан|алтайчуудтай]] ойр төрөл угсаатан. Тэр үед [[киргизүүд]] [[Тэнгэр уул]]ын, Сибирийн киргиз гэсэн 2 хэсэгт хуваагдаж байв. Зарим монголчуудыг  [[Лена]] мөрний дунд урсгал хавиар байсан гэж тэмдэглэжээ. Зурган дээрх байршлаар дагуурчууд (дауры) Онон мөрний дунд урсгалаас Амар мөрний урд эрэг, [[Ноон]], [[Сунгари]] мөрний сав газрыг бүхэлд нь хамран Номхон далай хүртэл тархсан байна. 1900 онд хийсэн зураг]]

Буриад зон эрт цагт Ойн иргэдийн дотор багтаж байлаа. Ойн иргэд [[Байгал нуур]]ын хоёр талаар, [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ мөрний]] адаг, [[Зүлгэ|Зүлгэ мөрний]] сав, [[Саян]]ы уулс, [[Енисей мөрөн|Енисей мөрний эх]], Тагна (одоогийн [[Бүгд Найрамдах Тува Улс|Тува]]) газруудаар суурьшиж байсан гэж үздэг. Тэр цагт [[Түмэд]], буриад, [[булгачин]], [[хэрэмчин]] зэрэг буриадын өвөг болох овог аймгууд зарим нь ой тайгаар ан гөрөө хийж зарим нь мал маллаж аж төрж байв. Буриад нэртэй газар усны нэр зүүн тийш [[Өвөр Байгалийн хязгаар]]ын төв, өмнөд хэсэг, Эргүнэ мөрөн хүртэлх нутагт тааралддаг.

1207 онд тэд Чингис хааны байгуулсан [[Их Монгол Улс]]ын захиргаанд оржээ. Монголын [[Юань улс]]ын дараагаас [[Барга]], Буриадууд &quot;Арын ганц модон&quot; гэх отогууд буюу Дөрвөн [[Ойрад]]ын мэдэлд оров.  14-р зуунд Ойрад буюу Баруун Монголчууд өрнө зүг нүүж, Барга Буриад аймгууд Зүүн Монголын [[Батмөнх Даян хаан]]ы харьяат болоод, зургаан түмэн Монголын зүүн 3 түмний нэг [[Урианхай түмэн]]ий бүрэлдэхүүнд багтаж байв. Тэр үед Буриад зон Байгал, Сэлэнгэ, [[Онон гол|Онон]], [[Хөлөнбуйр]], [[Хянган аймаг|Хянган]] нутгаар нүүдэллэн амьдарч байв. 17-р зуунд Урианхай бутарч, Буриад зон [[Халх]]ын [[Түшээт хан]], [[Цэцэн хан]]ы захиргаанд хамаардаг байв. Буриадууд хүн цөөтэй, Монголын төв нутгаас хол зайдуу байсан тул 12-р зууны дотоодын тэмцэл тулаан, 14-17-р зууны Халх-Ойрадын зөрчил, Монгол ноёдын дундах маргаан тэмцэлд төдийлөн оролцоогүй юм. Тэд Халхад алба төлөх байдлаар харилцаж байсан ба газар нутгийн байршлаас шалтгаалан Монголоос харьцангуй бие даасан байдалтай байсан бололтой. Мөн зарим нь үндсэн хэсгээсээ холдон нүүж нилээд зайдуу амьдарч байв. 16-17-р зууны үед Сибирийн хамгийн олон тоотой, цэрэг, эдийн засгийн хувьд хүчирхэг ард түмэн бол буриадууд байсан бөгөөд тэд ойр хавийн [[кеть]] зэрэг жижиг үндэстнийг захирч байв. 

17-р зууны дунд үеэс Оросууд [[Сибирь]] нутагт орж ирэн Буриадад бэхлэлт цайз барьж эхлэв. Монгол улс, Ойрадын хил өмнөд Сибирийн томоохон хэсгийг хамарч байсан тул Оросын цэрэг хоёр улсын хилийг тойрч баруун хойд зүгээс нь Буриадад цөмрөн орж 1648 онд Үдийн цайз, 1652 онд Баргажаны, 1654 онд Эрхүүгийн, Нэршүүгийн нутагт гэх мэтээр хэрэм барин сууж Буриадуудыг захирч эхлэв. 17-р зууны эхэнд буриадуудын нилээд хэсэг нь Байгалийн баруун талаар [[Эрхүү муж]]ийн өмнөд хэсэгт төвлөрөн сууж байсан бололтой. Бусад буриадууд Байгалийн зүүн талаар нь байв. 17-р зууны эхэнд Байгалийн зүүн хэсгээр байсан буриадуудын талаар харьцангуй бага мэдээ үлдсэн бол баруун талаар байсан буриадуудын талаар харьцангуй дэлгэрэнгүй мэдээ буриад, орос сурвалжид үлджээ. Буриадууд 17-р зууны эхэнд Оросын түрэмгийлэлд өртөн Байгалийн зүүн тал руу буюу голчлон одоогийн Буриад улсын нутагт ихэнх хэсэг нь нүүн орж ирсэн бололтой бөгөөд тэд  тэр хавиар байсан халхуудыг шахан одоогийн нутагтаа суужээ. Зарим нь Агийн буриадын тойрогт суурьшсан байна. Ийнхүү одоогийн Эрхүү муж буюу Байгалийн баруун талаар буриадуудын тоо эрс цөөрчээ. Мөн Оросын довтолгоонд түрэгдсэн зарим хэсэг нь Байгалиас нилээн хойд зүгт байдаг нутагт очжээ.

[[Дагуур]] монголчууд одоогийн [[Өвөр Байгалийн хязгаар]]ын [[:en:Agin-Buryat Okrug|Агийн Буриадын тойргоос]] Амар мөрнйи дунд урсгал хүртэлх нутагт тархан сууж байсан ба тэд Оросын цэрэгт шахагдан Өвөрмонголд дүрвэн очсон тул эзгүйрсэн нутагт нь буриадууд суусан байна.

Буриад отгуудын түрүүч, ноёд хуралдаад ямар улсыг түшэх тухай гэж зөвшилцөөд Халх, Манж, Оросыг дагах гэсэн гурван санал гаргацгаажээ. Орос буриадыг 1656 онд сайн дураараа дагаар орж 1689 онд албан ёсоор нэгдсэн гэдэг ч буриадууд зэвсэг дутмаг, хүн цөөний улмаас 1620-иод оноос эхлэн Оростой хийсэн тулаануудад олон хүнээ алдсан байдаг. 17-р зууны эхэнд буриадын хүн ам ойролцоогоор 77,000 байв. 1767 онд [[:ru:Ока (приток Ангары)|Ока]] голын буриадууд бослого гаргасан ба эдгээр бослого тэмцэл дарагдсаны  дараа 18-р зууны сүүлээр Буриадыг бүрэн нэгтгэж дуусчээ.&lt;ref&gt;[http://books.google.mn/books?id=FIvp2uSOsIYC&amp;pg=PA49&amp;source=gbs_toc_r&amp;cad=4#v=onepage&amp;q&amp;f=false Владимир Хамутаев. Присоединение Бурятии к России: история, право, политика]&lt;/ref&gt;

Цаашид олон ядуу Орос тариачдыг Цагаан хааны зарлигаар суурьшуулан үржил шимтэй газар нутгийг нь аажим аажимаар эзлэжээ. 1727 оны гэрээгээр хилийн шугамын овоод босгогдож, Буриад нутаг тэр хэвээр Хаант Оросын мэдэлд орсон юм.&lt;ref&gt;Шираб Чимитдоржиев. [http://kizhinga.ru/index.php/ru/smi/130-interes/1334-2011-01-17-10-41-47 Монголын Буриад зон]&lt;/ref&gt;

1900-аад оны эхнээс буриадууд Оросын хавчлага хэлмэгдүүлэлтэд ихээр өртөх болсноос Монгол руу дүрвэж эхэлжээ. 1920-иод он гэхэд Буриадын нийгэм улс төрийн олон зүтгэлтэн Монголд ирсэн учраас энгийн олон иргэн өрх гэрээрээ дагалдан ирж, БНМАУ-ын харьяалалд оржээ. &lt;ref name=&quot;gia&quot;&gt;[http://www.gia.gov.mn/articles/medee/1065 С.Баттогтох - Нууц хуйвалдаанаас нугалаа завхралд]&lt;/ref&gt; 1925 оны 9 дүгээр сарын мэдээгээр Халхын голын хошуунд 450 өрх, Улз голын хошуунд 1700 өрх, Онон голын хошуунд 1250 өрх, Хэрлэн голын хошуунд 400 өрх, Ерөө голын хошуунд 500 өрх, Улаанбаатарт 2000 орчим буриад иргэн , нийтдээ 15800 буриад Монголд сууршсан ажээ.&lt;ref name=&quot;gia&quot;/&gt;  Нөгөөтэйгүүр БНМАУ-д шилжин суурьшсан буриад иргэдийн тоо бүртгэлийг гаргах, тэдний дотроос [[Цагаан хөдөлгөөн|цагаантан]]тай хобоотой байсан хүмүүс, баячууд, гэмт хэрэг үйлдэгчдийг судлан тогтоох зорилгоор ДХГ-т ДХАТ-ын төлөөлөгч сургагч сууж Буриадаас тэдний удирдлагад ажиллах нууц ажилтнуудыг (сексот) нарыг ирүүлсэн байна.&lt;ref name=&quot;gia&quot;/&gt; 1930 онд Орос буриадуудын нүүдлийг зогсоосон байна. 
[[File:Buryat-Mongol ASSR in 1925.jpg|thumb|left|[[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Өөртөө Засах Буриад-Монгол Улс]] 1925 онд]]
[[File:USSR map Asia.jpg|thumb|right|Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Өөртөө Засах Буриад-Монгол Улс 1929 онд]] 
[[File:Soviet Union Administrative Divisions 1989.jpg|thumb|left|[[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Өөртөө Засах Буриад Улс]] 1989 онд]]
[[Файл:Buryatia01.png|left|thumb|[[Бүгд Найрамдах Буриад Улс]], [[Агийн Буриадын Өөртөө Засах Тойрог]], [[Усть-Ордын Буриад-Монголын Өөртөө Засах Тойрог]] 2006 онд]]
1927 онд буриадууд Оросын дарангуйллын эсрэг [[Буриадын ард түмний бослого|бослого]] гаргав. Уг бослогийн үеэр 35,000 буриад хүн хөнөөгдсөн байна. Орос улс буриадын үндэсний үзэл хүчтэй болохоос болгоомжилж байсан тул Сталины тушаалаар 1937 онд 10,000 буриад хүнийг буудан хороожээ. 

2-р дайнд оролцсон Зөвлөлтийн буриадуудаас 13,000 хүн амь үрэгдсэн нь хөдөлмөрийн насны эрэгтэйчүүдийн 20% болжээ.

Буриадын эрдэмтэд буриадын бичгийн хэл зохиохдоо халх аялгад хамгийн ойр сонгоол аялган дээр түшиглэхийг зорьж байсан ч Орос буриадуудыг монголтой ойртохоос болгоомжлон халх аялгатай хамгийн төсгүй хорь аялган дээр буриадын орчин үеийн бичгийн хэлийг зохиохыг тулгажээ. Сонгоолууд 1689 оны Халх-Ойрадын дайнаар буриадын нутагт дүрвэн очсон халхууд байв. Тэд яваандаа буриадуудын дунд ууссан ч халхуудын адилаар хэл яриандаа &quot;с&quot; үсгийг түгээмэл хэрэглэдэг хэвээр байсан ба харин эртний буриад аймаг болох хорь буриадуудын хэл ярианд &quot;с&quot; үсэг бараг хэрэглэгддэггүй харин &quot;с&quot;-г &quot;х&quot;-р дууддаг байна. Жишээ нь сайн-хайн г.м

Буриад нь 1923-1958 он хүртэл Буриад-Монголын Автономит БНУ нэртэй байв. Зөвлөлтийн удирдагч [[:en:Nikita Sergeyevich Khrushchev|Хрущёв]]ээс нэг хүн танайд яагаад Буриад-Монгол гэсэн нэртэй улс байгаа юм бэ гэж асуусны дараа Хрущёв Москвад буцаж ирээд Буриад-Монголын Автономит БНУ гэсэн нэрнээс Монгол гэсэн үгийг, [[:en:Karelo-Finnish Soviet Socialist Republic|Карели-Финийн Автономит БНУ-н]] нэрнээс Фин гэсэн нэрийг хасчээ. Энэ нь монгол, буриадууд мөн [[:en:Karelians|карели]], [[:en:Finns|фин]] зэрэг угсаа нэгт ард түмнийг хоорондоо холбоогүй мэтээр харагдуулахыг зорьсонтой холбоотой юм. Зөвлөлтийн зүгээс нэрийг өөрчлөх болсон шалтгаанаа монголчууд Буриадад амьдардаггүй гэж тайлбарласан байдаг бол зарим эрдэмтэд дундад зууны үед буриадууд монголчуудын нэг хэсэг байсан тул нэр өөрчлөх шаардлагагүй гэсэн байр суурь илэрхийлж байв.&lt;ref&gt;[http://sun.tsu.ru/mminfo/000063105/295/image/295_130-131.pdf Этническая история бурят в свете этнодемографических процессов]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Ш. Чимидоржиев. &quot;Бурят-монголы: история и современность&quot; Улаан-Үд. 2001&lt;/ref&gt; Зөвлөлтийн ЗГ-тай холбоотой ажиллаж байсан зарим Зөвлөлтийн эрдэмтэд буриад, халимагуудыг монгол биш гэж тэдэнд итгүүлэхийг оролддог байв. Мөн оросууд одоо ч буриад, халимагуудыг монгол гэж хүлээн зөвшөөрөхөөс зайлсхийдэг ба тэднийг жинхэнэ монгол угсаатны бүлэг биш харин монгол гаралтай угсаатны бүлэг, бусад монголчууд, [[монголын түүх]] болон Монгол улстай төдийлөн холбоогүй мэтээр бичиж тайлбарладаг. 

1980-аад оныг хүртэл Буриадад гадаадын иргэд зорчихийг хориглож байв.
&lt;ref&gt;http://baikaltravel.ru/buryatia/history/]&lt;/ref&gt;

2008 онд [[:en:Ust-Orda Buryat Okrug|Усть-Ордын Буриадын тойргийг]] [[Эрхүү муж]]тай, [[:en:Agin-Buryat Okrug|Агын Буриадын тойргийг]] [[Өвөр Байгалын хязгаар]]тай нэгтгэх санал асуулга явуулан уг хоёр тойргийг өөр мужтай нэгтгэн автономит эрхийг нь хасчээ. Буриадууд нэгтгэх ажиллагааг эсэргүүцэж байсан ч В.Путины ЗГ хүлээн аваагүй ба бусад үндэсний цөөнхүүдийн автономит эрхтэй БНУ, тойргуудыг орос мужуудтай [[:en:Federal_subjects_of_Russia#Further_proposals_for_mergers|үргэлжлүүлэн]] [[:ru:Объединение регионов России|нэгтгэхээр]] төлөвлөөд байна. Оросын ЗГ [[Буриад орон|Буриадын БНУ]], [[Өвөр Байгалын хязгаар]], [[Эрхүү муж]]ийг Байгал гэсэн шинэ мужид нэгтгэхийг оролдож байгаа бол харин [[Алтайн Бүгд Найрамдах Улс]], [[Алтайн хязгаар]]ыг [[Кемерово муж]]ид нэгтгэхээр оролдож байна.

==Буриад овгууд==
[[Зураг:Buryatia 17 century (russian version).png|thumb|400px|Оросын довтолгооны өмнөх Умард Монгол (17-р зуун)]]
Буриадууд [[хорь-буриад]], [[булагад]], [[хонгодор]], [[эхирид]], [[сартуул буриад]], [[цонгоол]], [[табунгуд]] ([[табунуд]]) гэсэн үндсэн 7 томоохон овгоос бүрдэнэ. Үүнээс гадна томоохон овгийн бүрэлдэхүүнд ордоггүй атаган гэх мэт жижиг овгууд 17-р зуунд Байгаль нуурын баруун, зүүн талаар сарнин суурьшсан байв. Хорь, эхирид, булагад нь буриадын хамгийн эртний үндсэн аймгууд ба сартуул, цонгоол, хонгодор нь 1680-аад оны Халх-ойрадын дайн тулаанаас дүрвэж хойд зүгт дүрвэн очсон  хүмүүс юм.

===Овгуудын бүтэц бүрэлдэхүүн ===
[[Булагад]], [[Эхирэд]], [[Хори]], [[Хонгоодор]] бол буриад ястныг бүрэлдүүлдэг гол дөрвөн овог юм. Мөн [[Сартуул]], [[Табунгуд]], [[Сонгоол]], Ашибагад, Атаган, Икинад зэрэг томоохон овгууд бий.

=== Булагад ===
* Алагуй
* Тугалаг
* Онгой
* Обогон
* Хогой
* Шарадай
* Хурамша
* Ользон
* Буумал
* Булгадай Хубдууд

=== Эхирэд ===
* Абазай
* Һэнгэлдэр
* Хадалай
* Һэрхэ
* Һэрһэлдэй
* Буура
* Готол
* Зонхи
* Баяндай
* Шоно
* Абаганууд
* Буян

=== Хори ===
* Галзууд
* Хуасай
* Хөбдүүд
* Гушад
* Шарайд
* Харгана
* Худай
* Бодонгууд
* Хальбан
* Сагаангууд
* Батанай
* Хайшир

=== Хонгоодор ===
* Ашхай
* Тайбжан
* Хагта
* Дүрэтэн
* Боолдой
* Шошоолог
* Бадархан
* Һарнууд
* Шарнууд
* Ашат
* Холто
* Даши
* Тэртэ
* Улаахан
* Долоонгууд
* Наймангууд
* Дардайтан
* Бурюууха
* Шуранхан
* Булбу
* Уляба
* Хотогойт

=== Бусад ===
* [[Ашибагад]]
* [[Зузаан]]
* Икинад 
* [[Сонгоол]]
* [[Сартуул]]
* [[Хамниган]]
* [[Соёд]]
* [[Урианхай]]
* [[Хариад]]

===Овгуудын байршил ===

====16-17-р зууны үеийн байршил  ====
16-17-р зууны үед хорь-буриад Байгалийн баруун, зүүн эрэгт, ашибагад баруун хойно, атаган Сэлэнгийн адагт, табунуд Сэлэнгийн баруун эргээс Шилка, Онон гол хүртэл нутаглаж байжээ.

===Орчин үеийн буриад овгуудын тархалт ===

=== Хүн ам ===
Нийт буриад хүний тоо 550,000 орчим бөгөөд эдгээрээс [[Оросын ард түмэн|445 мянга]] нь [[ОХУ|Орост]] ([[2002]] оны өгөгдлөөр), 70 мянга орчим нь [[Монгол улс|Монголын]] хойд хэсгээр ([[1998]] оны дүнгээр), 25 мянга орчим нь ӨвөрМонголын зүүн хойд хэсэгт оршин суугаа гэсэн үнэлгээ бий. 1897 онд С.Паткановын баримтаар Оросын Хаант улсад 288 мянга 383 Буриад хүн байна гэж бүртгэгджээ. Өдгөө 118 жил өнгөрөхөд Буриадын хүн ам ердөө 1 дахин л өссөн байна. Үүнд Орсод гарсан хувьсгал Оросын хүн амын түрэлт зэрэг нь ихээр нөлөөлж Буриадууд урагшаа ихээр нүүн суурьшиж хүн амын хувьд тархай бутархай нэгдмэл биш байдалтай болжээ.

Сибирийн хүн ам МЭ 1-1000 онуудад 100,000 1500 онд 200,000 1600 онд 200,000 1700 онд 300,000 байсан ба харин Орос Сибирийг захиргаандаа оруулж оросууд ихээр суурьших болсноос хүн ам нь эрс өсч 1820 онд 1,143,000 1870 онд 3,727,000 болсон.&lt;ref&gt;[https://books.google.mn/books?id=I242EL00ieAC&amp;pg=PA232&amp;dq=russia+population+1700+ad&amp;hl=nl&amp;sa=X&amp;ei=nHpMUbylFYWb0AXD-4HICA#v=onepage&amp;q&amp;f=false]&lt;/ref&gt;

== Хэл бичиг ==
Буриадууд өргөн утгаараа [[Монгол хэл]]ний хойд аялга буюу [[буриад аялга]]ар ярилцдаг.  Буриадууд [[монгол бичиг]] ашигладаг байсан ба мөн монгол бичигт үндэслэсэн [[вагиндра]] бичгийг зохиосон байдаг. Орос дахь буриадууд [[1931]] оноос [[Латин үсэг|латин]], [[1939]] оноос [[Кирилл үсэг|кирилл бичиг]] хэрэглэх болсон. 

== Шашин шүтлэг ==
Уламжлалт шашин шүтлэг нь [[Бөө мөргөл]] бөгөөд [[16-р зуун]]ы сүүлчээс [[Төвөдийн Буддын шашин]]ы урсгал [[шарын шашин]]д бусад Монголчуудын адил биширсэн байдаг. Буриадад [[Христосын  шашин]] анхны оросуудтай хамт нэвтэрч, [[20-р зуун]]ы сүүлийн хагаст өргөн тархсан.

[[1741]] онд Буддын шашин Оросын албан ёсны шашнуудын нэг болсон бөгөөд Буриадын анхны Буддын сүм Тамчин дацан тэр үед байгуулагдсан байна. [[1914]] оны байдлаар Буриадад 48 дацанд 16,000 лам шавилан сууж байсан гэдэг баримт бий. [[1930]]-аад онд Буриадын Буддын сүм хийдүүд бараг бүгд хаагдаж, сүйтгэгдсэн ажээ. Тэр үед [[Нармай Монгол]] хөдөлгөөн өрнөж байснаас болж [[Иосиф Сталин]]ы дэглэм 10 гаруй мянган буриад хэлмэгдэж, улсын нэр Буриад-Монгол байсныг Буриад болгон өөрчилсөн гэдэг.

== Газар нутаг ==
Буриадын газар нутаг [[17 дугаар зуун|17 дугаар зууны]] дунд үед Оросын Хаант Улсын бүрэлдэхүүнд орж, эхлээд [[Эрхүү]]гийн захирагчийн харьяанд байгаад, Байгалын чанад мужийн бүрэлдэхүүнд оржээ ([[1851]] он). [[1917]] оны социалист хувьсгалын дараа байгуулагдсан [[Алс Дорнодын Бүгд Найрамдах Улс]]ын бүрэлдэхүүнд багтаж байгаад [[1921]] онд [[ЗХУ]]-ын бүрэлдэхүүнд орж, [[1922]] онд өөртөө засан тохинох эрхтэй болжээ. [[1923]] онд ЗСБНХОУ-ын бүрэлдэхүүн дэх Автономит Улс болсон байна. [[1992]] оноос [[Бүгд Найрамдах Буриад Улс]] гэж нэрлэх болсон байна.

===Буриад газар усны нэр===
Оросын судлаач М.Н. Мельхеев буриад газар усны нэр [[Эрхүү муж]]ийн өмнөд хэсэг, [[Киренга]] гол, [[Саян]]ы нуруунаас Буриад, [[Өвөр Байгалийн хязгаар]]ын төв, өмнөд хэсэг хүртэл тархсан болохыг тогтоожээ.&lt;ref&gt;М.Н. Мельхеев, Географические названия Восточной Сибири, 1969&lt;/ref&gt; Гэвч М.Н. Мельхеев буриад үг, монгол үг хоёрыг нарийн ялгаж салгаагүй байж болох юм. 

*[http://nature.baikal.ru/text.shtml?id=113&amp;sec=21 Географические названия Восточной Сибири]
*[http://books.google.mn/books?id=XM_-AgAAQBAJ&amp;dq=%D1%83%D0%B4%D0%B0+%D1%87%D1%83%D0%BD%D0%B0+%D0%B1%D1%83%D1%80%D1%8F%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D0%B8%D0%BC%D1%8F&amp;source=gbs_navlinks_s Топонимика Бурятии]
*[http://bam.railways.ru/topomimika/ БАМ-ын төмөр зам дагуух газар усын нэр: Топонимы БАМ и окрестностей]
*[http://www.olupiter.ru/fj3cfcm7.htm]
*[http://rudocs.exdat.com/docs/index-256988.html Территория расселения бурят представляет собой обширную полосу лесостепей и горно-таежной зоны, простирающуюся от г. Нижнеудинска на западе и до верховьев Амур]
*[http://www.baigalmirny.ru/index.php?option=com_content&amp;view=category&amp;id=90&amp;Itemid=120 История до и начало XX века]

===Буриадуудын нутаглаж байсан гол мөрөн===
*[[Аг гол]] - Агийн буриадын тойрог
*[[Ангар мөрөн]] 
*[[Бирюса]]
*[[Боорж гол]]
*[[Витим]]
*[[Зэд гол]] 
*[[Зүлгэ]] ([[Лена]])
*[[Ингэдэй]] 
*[[Ия]]
*[[Кан]]
*[[Киренга]]
*[[Нэрчүү гол]]
*[[Онон]]
*[[Ах гол]]
*[[Сэлэнгэ мөрөн]] 
*[[Үд (Тасеевын цутгал)]]
*[[Үд гол]]
*[[Хялга]]
*[[Цөх]]
*[[Шилка гол|Шилка]]
*[[Эргүнэ мөрөн|Эргүнэ]] (оросоор:Аргунь)
*[[Эрхүү гол]] (оросоор: Иркут)

==Алдартай хүмүүс==
===Эрдэмтэд ===
*[[Бямбын Ринчен]]
*[[Жамсрангийн Цэвээн]]
*[[Эрдэнэбатын Оюун]]
*[[Чүлтэмийн Батмөнх]] (1929-2000),(Дорнод аймгийн Дашбалбар сум) 3-р эмнэлгийн зүрх мэс заслын доктор профессор
*Жалцавын Дүгэрсүрэн
Цэдэндамбын Батбаяр түүхч ШУА-ийн жинхэнэ гишүүн 2021 оноос

===Төрийн зүтгэлтэн===
*[[Дашийн Бямбасүрэн]]
*[[Санжаасүрэнгийн Зориг]]
*[[Эрдэнэбатхаан]]
*[[Элбэгдорж.Ринчино]]

===Урлагийн хүмүүс ===

====Дуучид ====
*[[Данзаншаравын Жамъянжав]], МУАЖ, Дэд профессор, дуурийн дуучин, Сэлэнгэ, Ерөө сум
*[[Цэвэгжавын Пүрэвдорж]], Зууны манлай эрэгтэй дуурийн дуучин, Хэнтий, Дадал сум
*[[Дэмбэрлийн Жаргалсайхан]](1939-2011),(Дорнод аймгийн Дашбалбар сум) муаж,Буриад ардын жүжигчин,дуурийн дуучин,жүжигчин 
*Намдагийн Төмөрхуяг(1959-2018),(Хэнтий Өндөрхаан хот) Мугж

*'''Зураач''' 
*Гэлэгийн Одон (1925-1996 Дорнод аймаг Дашбалбар сум) Монгол улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн,төрийн шагналт зураач.
*

==== Спорт ==== 
*[[Дамдинжав Банди]] (1948-2018 Булган аймаг Тэшиг сум) Монгол улсын ардын багш, Гавьяат  дасгалжуулагч, Буриад улсын гавьяат дасгалжуулагч, Академич, Профессор, олон улсын хэмжээний мастер (2008 оны Бээжингийн олимпийн наадмийн боксын төрөлд дасгалжуулагчаар оролцон алт, мөнгөн медаь эх орондоо авж ирсэн)

==Зураг==
&lt;gallery&gt;
Image:Забайкальские буряты.jpg|Өвөр Байгалийн Буриад айл&lt;br /&gt;(1840 оны номын зураг)
File:Selenginskie_buryaty.jpg|[[Сэлэнгийн]] буриадууд
Файл:Байгаль хавийн овог аймгууд XVII .jpg|Байгаль хавийн овог аймгууд XVII 
Image:Buryatdress.jpg|Буриад хувцас
Файл:Angara.png|17-р зуунд буриадууд баруун тийш [[Бирюса]], [[Үдэ (Тасеевын цутгал)]], [[Кан]] гол хүртэл нутаглаж байжээ.
Файл:Их, Бага Хянган, Яблоны нуруу, Становын нуруу, Алданы өндөрлөг, Верхояны нуруу.jpg|[[Их Хянган]], [[Бага Хянган]]
Файл:Оросын физик газарзүйн атлас.jpg
Файл:Баруун, Зүүн [[Саян]], [[Тагнын нуруу]] (Танну- Ола) болон Тувагийн бусад уул.png|Зүүн Саян, Тагнын нуруу (Танну- Ола) болон Тувагийн бусад уул
Файл:Төв Сибирийн тэгш өндөрлөг, Зүүн Сибирийн уул нурууд.jpg|Төв Сибирийн тэгш өндөрлөг, Зүүн Сибирийн уул нурууд
Файл:Оросын физик газарзүйн атлас.jpg|Оросын физик газарзүйн атлас
Файл:BURIAT 66.jpg|[[Б. Сумъяабаатар]], &quot;Буриадын үгийн бичээс&quot;, хуудас 315, 1967
&lt;/gallery&gt;

== Судалгаа ==
* [[Балдандоржийн Сумъяабаатар]]: &quot;Буриадын үгийн бичээс&quot;, хуудас 315, 1967

== Цахим холбоос ==
{{commonscat|Buryat people|Буриадууд}}
*[http://www.hamagmongol.narod.ru Хамаг Монгол]
*[http://www.buryatia.org Буриадуудын сайт]
*[http://books.google.mn/books?id=0cnguaT_q-wC&amp;dq=%D0%B1%D1%83%D1%80%D1%8F%D1%82%D1%8B+%D0%BD%D0%B5+%D0%BA%D0%BE%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B5&amp;source=gbs_navlinks_s &quot;Национальный вопрос в Бурятии: 1980-2000-е гг&quot; В.Хамутаев]

== Тайламж ==
{{reflist}}

{{Хөтлөгч мөр Монгол угсаатан}}
[[Ангилал:Буриад ястан| ]]
[[Ангилал:Ази дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Өвөр Монгол дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Нүүдэлчид]]
[[Ангилал:Монгол угсаатан]]
[[Ангилал:Өвөр Байгалын хязгаар]]
[[Ангилал:Монгол үндэстэн]]
[[Ангилал:Оросын ард түмэн]]</text>
      <sha1>cc5sddxaao501mz4wevwaaywnsbwl04</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Lang-en</title>
    <ns>10</ns>
    <id>5051</id>
    <revision>
      <id>707650</id>
      <parentid>707546</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T06:29:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="201" xml:space="preserve">[[Англи хэл|англ.]] {{Lang|en|''{{{1}}}''}}&lt;noinclude&gt;
[[Ангилал:Загвар:Гадаад хэлний загвар|en]]
[[Ангилал:Загвар:TemplateData|en]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>f0v778b52081sytpr4ot1q7gmkk0w49</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дөрвөлжин сум</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6448</id>
    <revision>
      <id>707796</id>
      <parentid>664093</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T09:33:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.131.236.181</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17581" xml:space="preserve">{{Орон нутгийн танилцуулга
|нутгийначхолбогдол     = [[Монгол улс]]ын [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|гурван зуун гучин сумын]] нэг
|монголнэр              = '''Дөрвөлжин сум''' 
|анхаарахнэр            = 
|албанбуснэр            = 
|сүлдтуг                = 
|сүлдтэмдэг             = 
|тугныхэмжээ            =
|сүлднийхэмжээ          = 100px
|улсорон                = {{MGL2}}
|дээднэгж               = [[Монгол улсын аймаг, нийслэл|Аймаг]]
|дээднутаг              = {{MN-057}}
|нэгжийнтайлбар         = Засаг захиргааны нэгж
|нэгжийнхэлбэр          = [[Монгол Улсын сумд|сум]]
|нутгийнтөвхэлбэр       = Засаг захиргааны төв
|нутгийнтөвнэр          = Буга
|нутгийнхуваарь         = 5 баг болно
|газарнутаг             = 7,260 км²
|хүнам                  = 1,832 хүн
|хүнамон                = 2010
|нягтсийрэг             = 0.25 хүн/км² 
|ардтүмэнхамт           = Дөрвөлжин сумынхан&lt;br&gt;Дөрвөлжинийхэн
|ардтүмэн               = үндсэндээ&lt;br&gt;[[Монгол үндэстэн]]
|албанхэлбичиг          = 
|даргынцол              = 
|даргыннэр              =
|хурлынхэлбэр           = 
|хурлыннэр              = 
|даргынцол1             =
|даргыннэр1             = 
|түүхэнутга             =
|түүхэнүйл             = 
|цагийнбүс              = &lt;small&gt;Улаанбаатарын цаг ([[НЗНЦ+8]])&lt;/small&gt;
|утасныорц              = 
|шууданхаяг             = 
|нутгийнтомъёо          = 
|цахимгазар             = 
|зураг                  = Dörvöljin, Zavkhan.png
|зургийнхэмжээ          = 310px
|зураг1                 = 
|зургийнхэмжээ1         = 
}}
'''Дөрвөлжин''' нь [[Завхан]] [[Аймаг|аймгийн]] [[сум]] юм.

Дөрвөлжин сум нь 1931 онд тэр үеийн Хантайшир уулын аймгийн Сэцэн Сарт уулын хошуунаас тасран Завхан аймагт харьяалагдан байгуулагджээ. Дөрвөлжин сумын уг үүтгэл болох Сарт гол Сэцэн вангийн хошуу нь Манжийн эрхшээлийн үед Халхын өрнө замын зүүнгарын зүүн этгээдийн хошуу, Богд хаант Монгол улсын үед Сэцэн засгийн хошуу, 1923-1931 оны үед Хантайшир уулын аймгийн Сэцэн Сарт уулын хошуу гэх зэргээр нэрлэгдэж байсан бөгөөд 1931 оны засаг захиргааны их өөрчлөлтөөр Сэцэн Сарт-Уулын хошууны Дөрвөлжин, Буурал сумдыг нэгтгэн Таван толгойд 8-н баг, 265 км нутагтай, анхны хоршооны салбар нэгтэйгээр байгуулан сумын даргаар Жавзанжав (эмэгтэй) нарийн бичгийн даргад Б.Довчин, бичээчээр Г.Довчинжамц нарыг сонгожээ. Энэ үед сум нь 8-н баг, 500 шахам өрх, 1500 орчим хүн ам, 60-аад мянган малтай байв.

Уур амьсгалын хувьд эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай, өвлийн улиралд дунджаар 35-40 хэм хүйтэн, зуны улиралд дунджаар 30-35 хэм дулаан, ихэвчлэн хуурай уур амьсгалтай, жилд унах хур тунадасын хэмжээ дунджаар 38,1 мм. Тус сумын нутагт Дааган дэл, Шүүт, Аргалын ар, Бүрчигтий, Их бага Буурал, Талын хар, Хангай уул, Баян айраг, Баян улаан, Зүр, Буга зэрэг уул толгод, Хом, Сарын тал гэсэн өргөн хөндий, Завхан гол, Хар нуур, Дөргөн нуур, Бага нуур зэрэг нуур цөөрөм, Хар ус, Шар булаг, Цагаан ус, Сан, Бага нуур зэрэг булаг шанд, суль, түнгэ, шаваг, хөмүүл, таана, баглуур, бударгана, цагаан өвс, хамхуул, цахилдаг, харгана, агь, гогод, гонид, дэгд, чихэр өвс, гоёохой, тарваган шийр, тэмээн хөх, суль, сульхир, хармаг чацаргана, барагшин зэрэг өвс ургамал, үнэг, туулай, мануул, өмхий хүрэн, янгир, цагаан зээр, хар сүүлт, зэгсний гахай, аргаль, ондатор, суусар, ёл, хойлог, тоодог, тогоруу, тас, үрэвтас, хун, хотон зэрэг ан амьтадтай. Байгалийн үзэсгэлэнт Зүрийн сэнжит хад, Дөш овоо, Тайх хангай уул, Нумтын ганц буйлаас, Сар хайрхан уул, Чандмана толгой, Буурлын цагаан овоо, Могойн хэвтэр чулуу, Дөрвөлжингийн Шар хадны хонгил, Мөнгөт хясаа, Алтан манх, Дуут манх зэрэг газар түүхийн дурсгалт Дашдондовын овооны цогцолбор дурсгал, Сар хайрхан уулын дурсгал, Дааган дэл уулын буган хөшөө, Эмээлтийн хадны зураг, Их мааньтын хадны зураг, Их буурлын худгийн амны хадны зураг, Олон индэртийн хадны зураг, Сультын хиригсүүрүүд, Буга хайрханы цогцолбор дурсгал, Туулайтын улаан хадны зураг, Зүрийн хадны зураг, Улаан овооны дор орших буган хөшөө, Цагаан замын буган хөшөө, Олон овооны буган хөшөө, Баян айраг уулын хадны зураг, Шар хадны энгэрийн хүн чулуун хөшөө, Бага буурлын түшмэлийн өвөлжөөний хадны зураг, Буурал уулын зүүн талд орших эртний хотын туурь, Цагаан оломын манж цэргийн суурингийн туурь, Зүрийн бичигт хөшөө, Олон овооны арын хүн чулуун хөшөө, Бүдүүн цагааны хадны зураг зэрэг дурсгалуудыг өгүүлэхгүй байхын аргагүй. Байгалийн энэхүү бүс нутагт анхнаасаа МАА үйлдвэрлэл хөгжиж эхэлсэн байна.

1932-1950-иад оны дунд үе хүртэл тус сумын хүн ард гол төлөв МАА эрхэлэн ардын аж ахуйтны байдлаар оршин амьдарч байсан бөгөөд энэ үед мал сүргээ таван төрөл дээр нь өсгөн мянга гарган тоолуулж БНМАУ-ын сайн малчны болзол хангаж байсан Б.Дорлиг, Д.Дарам, Г.Дагваа, Г.Дагва, А.Чилхаажав, Э.Буринаа, Д.Магсаржав, М.Ишжамц, Х.Хүүхэн, О.Цэндсүрэн нарын малчид төрөн гарчээ.

1950-иад оны дунд үед өрнөсөн нэгдэлжих хөдөлгөөн Дөрвөлжин сумыг тойрон өнгөрсөнгүй, 1955 оны IV сарын 24-нд тэр үед сумын төв байсан Таван толгойд III, V, VI багийн У.Санжмямтав, Д.Магсар, Юнрэн, С.Зунруй, До.Даваасүрэн, Н.Сэрээтэр, Ч.Содномдаржаа, Гя.Шагдар, Ц.Буньшар, Т.Сумъяа, Ч.Аюур, Ц.Баяртогтох, Ч.Бямбажав нарын 24-н өрхийн 67-н хүн хуралдан 2258 толгой мал, 9-н тэмээний хом, 465 төгрөгний үндсэн хөрөнгө бүхий “II таван жил” хэмээх нэгдлийг байгуулан даргаар Д.Магсарыг сонгосон байна. Мөн 1956 оны IV сард II, VI, VII багийн Б.Довчин, Д.Вандан-Очир, Ж.Рааханжав, Б.Нацаг, Д.Норзон, Г.Шагдар, Х.Шархүү, Д.Шүрхүү, О.Нацаг, Д.Ойдов, Ц.Нямжав, Д.Донров, Д.Цэрэнбат нарын 28-н өрхийн 62 хүн хуралдан “Давшилт” хэмээх нэгдлийг байгуулан даргаар Б.Довчинг сонгосон байна. Улмаар 1958 оны эцэст энэхүү 2 нэгдэл нэгдэн ууган нэгдэл “II таван жил” нэгдэлийн нэрээр нэрлэгдэн төлөвшин тогтжээ.

1965 онд сумын төв Таван толгойгоос одоогийн байгаа Хандын эрэгт төвлөрөн мөн онд Алдархаан сумын “Партизан Чойбалсан” нэгдэлийн Цогт бригадын 107-н өрх, 552 хүн ам, 23558 толгой мал шилжин ирсэн байна. 1990-ээд оны эхэн үе гэхэд тус нэгдэл нь МАА-н 4, туслах үйлдвэрийн 1 бригадтай 900 гаран гишүүн, 20 гаруй сая төгрөгний үндсэн хөрөнгө, 7-н сая төгрөгний мөнгөн орлого бүхий, 340-н өрхийн 1538-н хүн ам, 91688 толгой малтай, тэмээ, ямааныхаа тоогоор аймагтаа тэргүүлдэг, мөн хүн амын эрэлт хэрэгцээнд нийцүүлэн 15 га талбайд төмс хүнсний ногоо тариулж байсны дээр тахиа, гахайны ферм, чихэр, ундаа, талх, мужаан, хээ будгийн цех, халуун ус, уурын нэгдсэн халаалт, цахилгаан хангамж ажилуулсан тохилог суурин болон тохижсон байв. Мөнхүү нэгдэл 1972 онд ажилаараа аймагтаа шалгарч байсан бол, 1987, 1988 онуудад хамгийн олон төл бойжууласан нэгдлээр улсад шалгаран төлийн баяр хийж байв. Энэ хугацаанд “II таван жил” нэгдлийн даргаар Д. Ядамжав, 
Г.Шагдар, Т.Доохүү, Л.Юнгэрэн, Б.Дэчин, Б.Доржсамбуу нар ажиллаж байжээ. 1990-ээд оны үеийн ардчилсан өөрчлөлтийн үр дүнд “II таван жил” нэгдэлийн 90 гаруй мянган толгой мал, 16652,2 мянган төгрөгний хувьчлал олгон төрийн өмчид 3156,2 мянган төгрөгний өмч хөрөнгийг шилжүүлэн өгч, мөнхүү нэгдэл “Таван-Эрдэнэ”, “Чандмань-Эрдэнэ” БХК, “Цогт-Өндөр”, “Алтан элс”, “Тайх” ББХХК болон хуваагдаж үйл ажиллагаа явуулж байгаад цагийн эрхээр дөрөв нь татан буугдаж, гишүүдийн зарим хэсэг нь “Таван-Эрдэнэ” ХХК-д нэгджээ. Сум-нэгдлийн дарга асан, хөдөлмөрийн баатар Б.Доржсамбуугийн тэргүүлсэн “Таван-Эрдэнэ” ХХК нь тухайн үеийн нөхцөл байдлын улмаас 1998 оны XII сард татан буугдаж бүтэц зохион байгуулалтын шинэ хэлбэрт шилжин хоршооны зохион байгуулалтаар ажиллах болж хоршоогоо “Дөрвөлжин Таван-Эрдэнэ” хоршоо хэмээн нэрийдсэн байна. “Дөрвөлжин Таван-Эрдэнэ” хоршоо эдүгээ 414-н өрх, 1620-н хүн ам, 1156-н гишүүнтэй, 181 сая төгрөгний үндсэн, 106,9 сая төгрөгний эргэлтийн хөрөнгөтэй, хуучин ханшаар төрийн мэдлийн 28-н сая төгрөгний 14-н өрөмдмөл худгийг гэрээгээр эзэмшдэг, жилд 1200 тонн ноос угаах, 25000 кв.м эсгийн хийх хүчин чадалтай, ноос угаах, эсгий хийх үйлдвэр, түүхий эдийг ангилан ялгаж анхан шатны боловсруулалт хийх, хадгалах зориулалттай, 1500 тоннын багтаамж бүхий найман агуулах, хүнс, өргөн хэрэглээний барааны 2 дэлгүүр, албан конторын 2 давхар барилга, зочид буудал зэрэг материаллаг баазтай ажээ. Тус хоршоо нь 1999, 2005 онуудад улсын тэргүүний хоршоогоор шалгарч өргөмжлөл, цом, мөнгөн шагнал, 2000 онд Монгол улсын ҮХАҮТ-ийн оны шилдэг аж ахуй нэгжээр, 2003 онд хамгийн их борлуулалттай хоршоогоор улсад шалгарсан, 2004 онд Монгол улсын гаалийн ерөнхий газраас итгэл хүлээсэн аж ахуй нэгжээр шалгаран “ногоон гэрлээр үйлчлүүлэх” эрх авсан хоршоогоор тус тус шалгарч байв. Дөрвөлжин суманд байсан “II таван жил” нэгдлийн суурин дээр үүсгэн байгуулагдсан улсын тэргүүний “Дөрвөлжин Таван-Эрдэнэ” хоршоо нь Завхан аймаг төдийгүй Монгол орны хөдөө аж ахуйн салбарын хөгжилд өөрийн гэсэн жинтэй хувь нэмэрийг оруулан оршин буй цөөн хэдэн хоршооны нэгэн юм.

Эдүгээ Дөрвөлжин сум нь Завхан аймгийн Ургамал, Завханмандал, Эрдэнэхайрхан, Яруу, Алдархаан, Говь-Алтай аймгийн Баян-Уул, Хөх морьт, Ховд аймгийн Чандмань, Дөргөн, Увс аймгийн Завхан сумуудтай хил залган Завхан аймгийн баруун хэсэгт говийн бүсэд оршино. Нийт 72602 га нутагтай, сумын төв нь Буга, аймгийн төвөөс 148 км-р зайтай. Буга, Буурал, Цогт, Таван толгой, Онц гэсэн таван баг 639 өрх, 2563 хүн ам, 115,9 мянган толгой малтай. Сумын ИТХ-ын тэргүүлэгчдийн даргаар Б.Батмэндлэх, засаг даргаар Ч.Батдөл нар ажиллаж байна.

Дөрвөлжин сумын ХАА-н салбараас БНМАУ-ын сайн малчин Б.Дорлиг, Д.Дарам, Г.Дагваа, Г.Дагва, А.Чилхаажав, Э.Буринаа, Д.Магсаржав, М.Ишжамц, Х.Хүүхэн, О.Цэндсүрэн, БНМАУ-ын хөдөлмөрийн баатар Б.Доржсамбуу, Т.Жамц, БНМАУ-ын хошой аварга малчин Х.Жадамба М.Рэгзэн, БНМАУ-ын аварга малчин Б.Вандандагва, М.Даваасүрэн, Г.Дансранжамц, Д.Дорж, Г.Дүйнхэржав, С.Дэмбэрэл, С.Жүрмэд, Б.Надмид, Д.Пүрэвцэрэн, С.Саандар, Ш.Сахъяа, Ц.Хайдав, С.Цагаан, БНМАУ-ын аварга тариаланч Ж.Догсом, М.Тэрбиш, БНМАУ-ын залуу аварга малчин Х.Алтангэрэл, Д.Баянбат, Ж.Рина, Д.Тэрбиш, Монгол улсын сайн малчин Д.Цэдэв, С.Ганболд,  Мянгат малчин Ч.Амарбаяр, Д.Батаа, Ц.Батзаяа, Д.Баянмөнх, И.Баярсайхан, Х.Буянжаргал, С.Ганболд, П.Дамбасүрэн, Т.Зүрбаатар, Ш.Мөнх-Очир, Н.Цэвэгдорж, Р.Очирбат, Г.Чулуунбаатар, Г.Уламбаяр, Ж.Пүрэвжав, Н.Чулуунбаатар, В.Энхбат, В.Энхболд нар  төрөн гарчээ.

{{Хөтлөгч мөр Завханы сумууд}}
[[Ангилал:Завхан аймгийн сум]]
[[Ангилал:Монголын сум]]</text>
      <sha1>2j68epwz98skshlx7ehkn3wrzuf8u2j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Опава</title>
    <ns>0</ns>
    <id>11118</id>
    <revision>
      <id>707687</id>
      <parentid>648658</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:16:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>/* Эшлэл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3359" xml:space="preserve">{{Инфобокс Чехийн суурин
| Ort                = Опава
| Wappen             = [[File:Opava COA.png|111px|Опавын сүлд]]
| Land               = Силези
| Kraj               = Морави-Силези муж
| Kraj_link          = 
| Okres              = Опава
| Fläche             = 9059
| Beschriftung       = left
| Höhe               = 257
| Gemeindenummer     = 505927
| Postleitzahl       = 746 01
| Telefonvorwahl     = 
| KFZ-Kennzeichen    = &lt;code&gt;Т&lt;/code&gt;
| Straßen            = 
| Schienen           = 
| Flughafen          = 
| GemeindeArt        = Онцгой эрхт хот
| Ortsteile          = 15
| Bürgermeister      = Томаш Навратил
| BürgermeisterDatum =
| AnschriftStraße    = Horní nám. 69
| AnschriftOrt       = 746 01 Opava
| Website            = www.opava-city.cz
| Breitengrad        = 49/56/17/N
| Längengrad         = 17/54/16/E
}}

'''Опава''' ({{Lang-cs|Opava}}, {{lang-de|Troppau}}, {{lang-pl|Opawa}}) нь [[Бүгд Найрамдах Чех Улс]]ын зүүн хойд хэсэгт орших хот юм. Чех [[Силези]]йн түүхэн нийслэл тус хот нь өдгөө [[Морави-Силези муж]]ийн төв болно.

== Газар зүй ==
Хот далайн түвшнээс дээш 247 метрийн өндөрт, Опава голын баруун хөвөөнд оршино.

== Tүүх ==
=== Дундад зуун ===
12-р зуунд [[Храдец над Моравици|Моравицийн цайзын]] хойд хэсгээр Морави-Польшийн худалдааны зам [[Опава гол]]ыг анх гатлав. Голын цаад талын тэгш хөндийд энэ зууны төгсгөл хүртэл [[Хенрих I Бородаты|Хенрих I]]-ийн нутагтаа авчирсан германы цагаачдыг суурьшуулжээ. 1195 онд хамгийн анх энэ хот нь „Опави“ хэмээх нэрээр дурдагдсан байдаг байна.

Худалдаа ба гар урлалын хурдацтай хөгжсөнөөр тун удалгүй төв суурин болон хөгжсөн учраас [[Бохеми]]йн хан [[Оттокар I Пржемысл|Оттокар]] [[Магдебургийн эрх|Магдебургийн хотын эрхийг]] авч Бохемийн [[Хант Улс (Бохеми)|Хант Улс]] болжээ. Оршин суугчдын дийлэнх германчууд байснаас гадна чехүүд болон еврейчүүд бас амьдарч байлаа.

== Цахим хуудас ==
{{commonscat|Opava|Опава}}
* [http://www.opava-city.cz/ Опава хотын цахим хуудас]

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

[[Ангилал:Опава окресын суурин]]
[[Ангилал:Опава| ]]
[[Ангилал:Морави-Силези мужийн коммун]]
[[Ангилал:Силезийн суурин]]
[[Ангилал:Чехийн хот]]
[[Ангилал:Чехийн онцгой статустай хот]]
[[Ангилал:Чехийн их сургуулийн хот]]
[[Ангилал:Чехийн урьдын нийслэл]]
[[Ангилал:1224 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>h294o30bzqnv6wivtecq6n5kbsx5h8p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шаргалжуут</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12423</id>
    <revision>
      <id>707798</id>
      <parentid>640726</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T10:20:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>66.181.160.47</ip>
      </contributor>
      <comment>History</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2641" xml:space="preserve">'''Шаргалжуут рашаан сувилал''' нь [[Баянхонгор]] аймгийн [[Эрдэнэцогт сум]]ын нутагт орших Улаанбаатар хотоос 650 км , Баянхонгор аймгаас 60 км -н зайд Хангайн нурууны өвөрт , далайн түвшнээс дээш 2150 м орчим өргөгдсөн Шаргалжуутын голын эрэг дээр байрлах Шаргалжуутын бүлэг рашааныг түшиглэн байгуулагдсан . 

2006 оны байдлаар 1,444 оршин суугчтай, Баянхонгор аймагтаа 2-т орох томоохон суурин болно&lt;ref name=&quot;statis2006&quot;&gt;[http://www.statis.mn/webs/aimags/03/2006%20on%20nutag%20devsger1.pdf Баянхонгор аймгийн статистик үзүүлэлтүүд: 2006 он]&lt;/ref&gt;.

Шаргалжуутын +96°C хүртэл температуртай, [[хүхэр]]т халуун [[рашаан]]д орох гэсэн жуулчид олноор зочилдог&lt;ref&gt;[http://www.pmis.gov.mn/bayankhongor/welcome/eng_shargaljuut.html Баянхонгор аймгийн албан ёсны сайт]&lt;/ref&gt;.

40-96 градус 300 гаруй булагтай, 10 га талбайг хамран урсдаг Монголын хамгийн том рашаан орд юм. Шаргалжуутын рашааныг анх 7-р зуунд Хиргисүүд өвчин эмгэгээ анагаан илааршуулахад хэрэглэж байсан талаар түүхэнд тэмдэглэгдсэн байдаг. Үүнээс хойш 17-р зуунд Ламын Гэгээн зэрэг Монголын ихэс дээдсүүд Энэтхэгээс эрдмийн хүн урьж авчиран 3 даян хийж судлан эмчилгээний боть гаргаж анх системтэйгээр эмчилгээ үйлчилгээнд ашиглаж ирсэн. 1954 онд Нэгдэл дундын амралт нэртэйгээр сувилал үүсгэн байгуулагдаж өнөөг хүртэл тасралтгүй 63 жил үйл ажиллагаагаа тогтвортой явуулж байна.

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:Баянхонгор аймгийн суурин]]
[[Ангилал:Монголын суурин]]
[[Ангилал:Рашаан]]
[[Ангилал:Рашаан сувилал]]
[[Ангилал:Халуун рашаан]]
[[Ангилал:Аялал жуулчлал]]
[[Ангилал:Байгалын эмчилгээ]]</text>
      <sha1>hit6zfjs48geu7j7wffr3zgmuvxwfq1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707799</id>
      <parentid>707798</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T10:23:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>66.181.160.47</ip>
      </contributor>
      <comment>Холбоосууд</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2817" xml:space="preserve">'''Шаргалжуут рашаан сувилал''' нь [[Баянхонгор]] аймгийн [[Эрдэнэцогт сум]]ын нутагт орших Улаанбаатар хотоос 650 км , Баянхонгор аймгаас 60 км -н зайд Хангайн нурууны өвөрт , далайн түвшнээс дээш 2150 м орчим өргөгдсөн Шаргалжуутын голын эрэг дээр байрлах Шаргалжуутын бүлэг рашааныг түшиглэн байгуулагдсан . 

2006 оны байдлаар 1,444 оршин суугчтай, Баянхонгор аймагтаа 2-т орох томоохон суурин болно&lt;ref name=&quot;statis2006&quot;&gt;[http://www.statis.mn/webs/aimags/03/2006%20on%20nutag%20devsger1.pdf Баянхонгор аймгийн статистик үзүүлэлтүүд: 2006 он]&lt;/ref&gt;.

Шаргалжуутын +96°C хүртэл температуртай, [[хүхэр]]т халуун [[рашаан]]д орох гэсэн жуулчид олноор зочилдог&lt;ref&gt;[http://www.pmis.gov.mn/bayankhongor/welcome/eng_shargaljuut.html Баянхонгор аймгийн албан ёсны сайт]&lt;/ref&gt;.

40-96 градус 300 гаруй булагтай, 10 га талбайг хамран урсдаг Монголын хамгийн том рашаан орд юм. Шаргалжуутын рашааныг анх 7-р зуунд Хиргисүүд өвчин эмгэгээ анагаан илааршуулахад хэрэглэж байсан талаар түүхэнд тэмдэглэгдсэн байдаг. Үүнээс хойш 17-р зуунд Ламын Гэгээн зэрэг Монголын ихэс дээдсүүд Энэтхэгээс эрдмийн хүн урьж авчиран 3 даян хийж судлан эмчилгээний боть гаргаж анх системтэйгээр эмчилгээ үйлчилгээнд ашиглаж ирсэн. 1954 онд Нэгдэл дундын амралт нэртэйгээр сувилал үүсгэн байгуулагдаж өнөөг хүртэл тасралтгүй 63 жил үйл ажиллагаагаа тогтвортой явуулж байна.

== Эшлэл ==
{{reflist}}Холбоосууд:

* https://shargaljuut.mn/
* https://www.facebook.com/Shargaljuut.resort
* https://twitter.com/shargaljuut
* https://www.instagram.com/shargaljuut.resort/

[[Ангилал:Баянхонгор аймгийн суурин]]
[[Ангилал:Монголын суурин]]
[[Ангилал:Рашаан]]
[[Ангилал:Рашаан сувилал]]
[[Ангилал:Халуун рашаан]]
[[Ангилал:Аялал жуулчлал]]
[[Ангилал:Байгалын эмчилгээ]]</text>
      <sha1>btkeil6lujwu0p7ity91dn4n5wsosva</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707800</id>
      <parentid>707799</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T10:31:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2558" xml:space="preserve">'''Шаргалжуут рашаан сувилал''' нь [[Баянхонгор]] аймгийн [[Эрдэнэцогт сум]]ын нутагт орших Улаанбаатар хотоос 650 км , Баянхонгор аймгаас 60 км -н зайд Хангайн нурууны өвөрт , далайн түвшнээс дээш 2150 м орчим өргөгдсөн Шаргалжуутын голын эрэг дээр байрлах Шаргалжуутын бүлэг рашааныг түшиглэн байгуулагдсан . 

2006 оны байдлаар 1,444 оршин суугчтай, Баянхонгор аймагтаа 2-т орох томоохон суурин болно&lt;ref name=&quot;statis2006&quot;&gt;[http://www.statis.mn/webs/aimags/03/2006%20on%20nutag%20devsger1.pdf Баянхонгор аймгийн статистик үзүүлэлтүүд: 2006 он]&lt;/ref&gt;.

Шаргалжуутын +96°C хүртэл температуртай, [[хүхэр]]т халуун [[рашаан]]д орох гэсэн жуулчид олноор зочилдог&lt;ref&gt;[http://www.pmis.gov.mn/bayankhongor/welcome/eng_shargaljuut.html Баянхонгор аймгийн албан ёсны сайт]&lt;/ref&gt;.

40-96 градус 300 гаруй булагтай, 10 га талбайг хамран урсдаг Монголын хамгийн том рашаан орд юм. Шаргалжуутын рашааныг анх 7-р зуунд Хиргисүүд өвчин эмгэгээ анагаан илааршуулахад хэрэглэж байсан талаар түүхэнд тэмдэглэгдсэн байдаг.{{citation needed}}  Үүнээс хойш 17-р зуунд Ламын Гэгээн зэрэг Монголын ихэс дээдсүүд Энэтхэгээс эрдмийн хүн урьж авчиран 3 даян хийж судлан эмчилгээний боть гаргаж анх системтэйгээр эмчилгээ үйлчилгээнд ашиглаж ирсэн. 1954 онд Нэгдэл дундын амралт нэртэйгээр сувилал үүсгэн байгуулагдаж өнөөг хүртэл тасралтгүй 63 жил үйл ажиллагаагаа тогтвортой явуулж байна.

== Эшлэл ==
{{reflist}}

== Цахим холбоос ==
* https://shargaljuut.mn/ shargaljuut.mn

[[Ангилал:Баянхонгор аймгийн суурин]]
[[Ангилал:Монголын суурин]]
[[Ангилал:Рашаан сувилал]]</text>
      <sha1>rk8q8oh6t09503e11bfy5pevq4tinrm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707802</id>
      <parentid>707800</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:00:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Marketing of Shargaljuut</username>
        <id>78399</id>
      </contributor>
      <comment>photo</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2647" xml:space="preserve">'''Шаргалжуут рашаан сувилал''' нь [[Баянхонгор]] аймгийн [[Эрдэнэцогт сум]]ын нутагт орших Улаанбаатар хотоос 650 км , Баянхонгор аймгаас 60 км -н зайд Хангайн нурууны өвөрт , далайн түвшнээс дээш 2150 м орчим өргөгдсөн Шаргалжуутын голын эрэг дээр байрлах Шаргалжуутын бүлэг рашааныг түшиглэн байгуулагдсан .  

2006 оны байдлаар 1,444 оршин суугчтай, Баянхонгор аймагтаа 2-т орох томоохон суурин болно&lt;ref name=&quot;statis2006&quot;&gt;[http://www.statis.mn/webs/aimags/03/2006%20on%20nutag%20devsger1.pdf Баянхонгор аймгийн статистик үзүүлэлтүүд: 2006 он]&lt;/ref&gt;.

Шаргалжуутын +96°C хүртэл температуртай, [[хүхэр]]т халуун [[рашаан]]д орох гэсэн жуулчид олноор зочилдог&lt;ref&gt;[http://www.pmis.gov.mn/bayankhongor/welcome/eng_shargaljuut.html Баянхонгор аймгийн албан ёсны сайт]&lt;/ref&gt;.

40-96 градус 300 гаруй булагтай, 10 га талбайг хамран урсдаг Монголын хамгийн том рашаан орд юм. Шаргалжуутын рашааныг анх 7-р зуунд Хиргисүүд өвчин эмгэгээ анагаан илааршуулахад хэрэглэж байсан талаар түүхэнд тэмдэглэгдсэн байдаг.{{citation needed}}  Үүнээс хойш 17-р зуунд Ламын Гэгээн зэрэг Монголын ихэс дээдсүүд Энэтхэгээс эрдмийн хүн урьж авчиран 3 даян хийж судлан эмчилгээний боть гаргаж анх системтэйгээр эмчилгээ үйлчилгээнд ашиглаж ирсэн. 1954 онд Нэгдэл дундын амралт нэртэйгээр сувилал үүсгэн байгуулагдаж өнөөг хүртэл тасралтгүй 63 жил үйл ажиллагаагаа тогтвортой явуулж байна.

[[Файл:Cabin of hot springs.jpg|alt=Hot springs' cabin |thumb|Hot springs' cabin]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

== Цахим холбоос ==
* https://shargaljuut.mn/ shargaljuut.mn

[[Ангилал:Баянхонгор аймгийн суурин]]
[[Ангилал:Монголын суурин]]
[[Ангилал:Рашаан сувилал]]</text>
      <sha1>o5r8rjflxwj6hmp6ulh9fm5bidumpzp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Йошкар-Ола</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13549</id>
    <revision>
      <id>707818</id>
      <parentid>617477</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:27:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7606" xml:space="preserve">{{Инфобокс Оросын суурин
|mongolischer Name     = Йошкар-Ола
|Name in Landessprache = 
|Bild = Yoshkar-ola.jpg
|Bildbeschreibung = Мари Элийн Үндэсний Театр
|Wappen = Coat of Arms of Yoshkar-Ola (Mariy-El) (2005).png
|Flagge = Flag of Yoshkar-Ola (Mariy-El).png
|lat_deg = 56 |lat_min= 38 |lat_sec= 00
|lon_deg = 47 |lon_min= 52 |lon_sec= 00
|Art des Gebietes = Хотын тойрог
|Gebiet =
|Gebiet in der Tabelle =
|innere Gliederung =
|Bezeichnung des Oberhaupts =
|Oberhaupt = Евгений Маслов
|Gründungsjahr = 1584 он
|erste Erwähnung =
|frühere Namen = Царевококшайск &lt;small&gt;(1919 он хүртэл)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Краснококшайск &lt;small&gt;(1927 он хүртэл)&lt;/small&gt;
|Status = Хот
|Status seit = 1781 оноос хойш
|Fläche = 100
|Art der Höhe =
|Höhe des Zentrums = 100
|offizielle Sprache =
|offizielle Sprache-ref =
|Ballungsraum =
|nationale Zusammensetzung = [[орос үндэстэн]] (68%)&lt;br&gt; [[мари ястан]] (24%) &lt;br&gt; [[татар үндэстэн]] (4%)
|Zusammensetzung nach Religionen =
|Telefonvorwahl = (+7)8362
|Postleitzahl = 424xxx
|OKATO = 88401
|Webseite = [http://www.i-ola.ru www.i-ola.ru]
}}

'''Йошка́р-Ола́''' — [[Орос улс]]ын холбооны махбод [[Мари Эл|Бүгд Найрамдах Мари Улс]]ын [[нийслэл]], 260 мянган хүнтэй [[хот]].

== Түүх ==
[[Мари ястан|Мари]] нутгийг эзэлсний дараа [[орос үндэстэн|оросууд]] 1584 онд суурин байгуулжээ. 1781 оноос хот гэгдэх болов. 1835 онд тус хотыг Мари нутгийн төв болгон хөгжүүлэх төлөвлөгөө хийгдэхэд 1000 гаруй хүнтэй л байлаа.&lt;ref&gt;[http://www.i-ola.ru/userfiles/file/gen_plan_A3_2009.pdf Городской еженедельник «Йошкар-Ола». Специальный выпуск. Генеральный план города от 3 марта 2009 года.] Проверено 13 июля 2010. Архивировано из первоисточника 13 августа 2011.&lt;/ref&gt; 1919 он хүртэл [[орос хэл|оросоор]] '''Царёвококшайск''' (хааны), 1919 — 1927 онд '''Краснококшайск''' (улаан) гэсэн нэртэй байв. [[Бага Кокшага гол]]ын эрэгт төвхнөсөн болохоор тийнхүү ''-кокшайск'' залгаж байжээ. 1927 оноос [[мари]] хэлний үгээр '''Йошкар-Ола''' (улаан хот) хэмээн нэрийдэн өнөөг хүрчээ. Засаг захиргааны эрх өөрчлөгдсөн аль ч үед Маригийн төв нь Йошкар-Ола байсаар ирсэн.

[[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы дараа нутгийнхаа төв хот гэдгээр эрчимтэй аж үйлдвэржиж, барилга байшин, хүн ард олширч, хот өргөжсөн. 1984 онд үүсэн байгуулагдсаны 400 жилийн ойгоор нь хүрсэн дэвшлийг үнэлж ЗХУ-ын Дээд Зөвлөлийн Тэргүүлэгчдийн зарлигаар «Хөдөлмөрийн улаан тугийн одон»-гоор шагнаж байв.&lt;ref&gt;Указом Президиума Верховного Совета СССР от 17 ноября 1984 года&lt;/ref&gt;

1991 онд [[ЗХУ]] задарч [[ОХУ]] дангаар байгуулагдахад Йошкар-Ола нэг шат ахисан [[Мари орон]] ((БНМарУ)-ы нийслэл болж хувирсан бөгөөд 1970 оноос хүн амын өсөлт аажуурч 2014 оны байдлаар 260,352 хүн аж төрөн сууж байна.&lt;ref name=&quot;хүн2014&quot;&gt;[http://maristat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/maristat/resources/16195e00436b5099b0f8f174665da2b8/%D0%AD%D0%BA%D1%81%D0%BF%D1%80%D0%B5%D1%81%D1%81-%D0%B8%D0%BD%D1%84%D0%BE%D1%80_%D1%87%D0%B8%D1%81%D0%BB_2014.htm  Оценка численности постоянного населения по муниципальным образованиям Республики Марий Эл на 1 января 2014 года. Проверено 1 апреля 2014. Архивировано из первоисточника 1 апреля 2014.]&lt;/ref&gt;

== Хүн ам зүй ==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;
|+ 1856-2013 оны Йошкар-Олагийн хүн амын тоо
|- 
! width=&quot;100&quot; {{highlight1}} | Он 
! width=&quot;50&quot; {{highlight1}} | 1856
! width=&quot;50&quot; {{highlight1}} | 1926
! width=&quot;50&quot; {{highlight1}} | 1959
! width=&quot;50&quot; {{highlight1}} | 1989
! width=&quot;50&quot; {{highlight1}} | 2014
|-
| '''Хүний тоо'''|| 1,200 || 4,300|| 88,744|| 241,600|| 260,352
|-
|}

Йошкар-Ола хүн амын олноор харьцуулахад Орос улсад [[Оросын хот суурин|74-р байрт]] орох хот юм. Оршин суугчдын 55.2 % — эмэгтэй, 44.8 % — эрэгтэй бөгөөд [[орос үндэстэн|орос]] (68%), [[мари ястан|маричууд]] (24%) голдуу оршин сууж, бүгд 50 орчим өөр яс үндэстэн байна.

== Уур амьсгал ==
{{Уур амьсгалын хүснэгт
| TABELLE = aktiviert
| DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200
| QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/107/c00985.htm Roshydromet]
| Überschrift =
| Ort = Йошкар-Ола
&lt;!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| hmjan = −9.9
| hmfeb = −7.5
| hmmär = −0.6
| hmapr = 9.4
| hmmai = 18.4
| hmjun = 22.6
| hmjul = 24.5
| hmaug = 22.4
| hmsep = 15.6
| hmokt = 6.3
| hmnov = −1.2
| hmdez = −5.9
&lt;!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| lmjan = −17.9
| lmfeb = −16.6
| lmmär = −10.1
| lmapr = −0.3
| lmmai = 6.0
| lmjun = 10.3
| lmjul = 12.8
| lmaug = 10.6
| lmsep = 6.0
| lmokt = 0.0
| lmnov = −6.3
| lmdez = −12.5
&lt;!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --&gt;
| nbjan = 32
| nbfeb = 25
| nbmär = 24
| nbapr = 34
| nbmai = 40
| nbjun = 61
| nbjul = 82
| nbaug = 60
| nbsep = 54
| nbokt = 53
| nbnov = 46
| nbdez = 37
&lt;!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --&gt;
| rdjan = 9
| rdfeb = 7
| rdmär = 7
| rdapr = 7
| rdmai = 8
| rdjun = 10
| rdjul = 10
| rdaug = 9
| rdsep = 9
| rdokt = 11
| rdnov = 10
| rddez = 10
}}


== Хэдэн зураг ==
&lt;gallery widths=&quot;170px&quot; heights=&quot;120px&quot;&gt;
|Мари орны мөсөн ордон
Зураг:Йошкар-Ола; фонтан у входа в Парк Культуры.jpg|Соёл, амралтын хүрээлэн
Зураг:Yoshkar-Ola_house_of_Naumov.jpg|XIX зуунаас үлдсэн байшин
&lt;/gallery&gt;

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Yoshkar-Ola|Йошкар-Ола}}
* [http://www.i-ola.ru/ Хотын захиргааны албан ёсны цахим хуудас]

==Зүүлт==
{{лавлах холбоос|2}}

[[Ангилал:Мари Элийн суурин]]
[[Ангилал:Оросын их сургуулийн хот]]
[[Ангилал:Оросын холбооны мужийн нийслэл]]
[[Ангилал:Оросын хот]]
[[Ангилал:1584 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>7sekoc0oyjd5dmgudioj0r84kwnac6j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>6 сарын 19</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16403</id>
    <revision>
      <id>707621</id>
      <parentid>707604</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T00:57:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zorigt</username>
        <id>49</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/66.181.161.85|66.181.161.85]] ([[User talk:66.181.161.85|яриа]])-н хийсэн засваруудыг [[User:Zorigt|Zorigt]]-ий хийсэн сүүлийн засварт буцаан шилжүүллээ.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="549" xml:space="preserve">{{Жилийн өдрүүд|6 сарын}}
'''6 сарын 19''' нь [[Григорийн тоолол|Григорийн тооллын]] жилийн 170 дахь ([[өндөр жил]] бол 171 дэх) өдөр юм. Мөн он дуустал 195 өдөр үлдэж байна.

== Үйл явдлууд ==


== Энэ өдөр төрөгсөд ==

== Энэ өдөр нас барагсад ==

----
{{Commonscat|19 June|6 сарын 19}}

[[Ангилал:Өдөр|0619]]
[[Ангилал:Зургаадугаар сарын өдөр|#19]]</text>
      <sha1>mrb31j6pxe50doub8yxb1n4dcnod7id</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Крымын ханлиг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17619</id>
    <revision>
      <id>707745</id>
      <parentid>695483</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:32:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>/* Эх сурвалж */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13794" xml:space="preserve">[[Файл:Crimean Tatar tamga icon (blue and gold).png|thumb|right|Крымын ханлигийн сүлд]]
[[Файл:Crimean Khanate 1600.gif|thumb|right|1600 оны үеийн Крымын ханлиг]]
'''Крымын ханлиг''' (крым. ''Qırım Hanlığı'') бол [[Алтан Орд]]ны улсаас тусгаарласан улсуудын нэг юм. Крымын ханлигийг [[Зүчи]]йн 13 дахь хүүгийн удам [[Хажи Гирей]]  ( Hacı Geray, ١ حاجى كراى‎; Melek Hacı Geray, ملک حاجى كراى‎; 1397-1466)  [[Крымын хойг]]т байгуулжээ. Гирей нь 1427 онд өөрийгөө хааанаар өргөмжлөөд 1441 онд түүнийг хаан ширээнд албан ёсоор залж тус ханлигийг байгуулсан нь өнөөгийн [[Украйн]] улсын өмнө хэсгийн тал нутаг болох Крымын хойг, мөн түүнчлэн 1556 оноос эхлэн [[Азов]] ба [[Кубань гол]]ын хоорондох [[Ногай улс|Ногайн ордын]] нутаг дэвсгэрийг хамарч байлаа. Зарим үед өнөөгийн [[Оросын Холбооны Улс|Орост]] ихэнх хэсэг нь харьяалагдах [[Дон мөрөн|Донын]] адаг хэсгийг ч өөртөө хамруулж байв. Крымын ханлигийн нийслэл нь 1454 онд байгуулсан [[Бахчисарай]] хот юм. Алтан ордны дараах улсуудаас хамгийн урт хугацаанд оршин тогтносон цорын ганц улс нь Крымын ханлиг буюу  1441 оноос 1791 он хүртэл оршин тогтножээ. 18-р зуун хүртэл Крымын ханлиг нь тухайн үедээ [[Польш-Литва|Польш-Литвын]] нутаг дэвсгэрт хамаарч байсан Украин, [[Молдав]], Оросоос боолчлох хүмүүс олзлон [[Османы эзэнт гүрэн]]д зардаг байсан нь тэдний хамгийн чухал „экспортын бараа“ байсан юм.&lt;ref&gt;A. Fisher: ''The Crimean Tatars.'' S.&amp;nbsp;26f.&lt;/ref&gt; Крымын ханлиг нь [[Османы эзэнт гүрэн]]тэй их хэмжээний худалдаа хийхээс гадна тэдний шашныг [[Украины ислам|Украинд]] голлон түгээн дэлгэрүүлэгчид байжээ.

== Өмнөх түүх ==

1280 оноос эхлэн [[Зүчи]] ба [[Бат хан]]ы том ач болох [[Их Монгол Улс|Монголын]] [[хан]]
[[Ногай]] нь Крым болон өмнөд Украины нутагт [[Их Монгол Улс]]аас тасран бие даан гарсан боловч тусдаа ханлиг улс үүсгэн байгуулаагүй юм. Энэхүү өөртөө засах улс нь 1298 онд Алтан ордны хан [[Тохта]]тай байлдан ялагдсан ба Ногай зугтаж яваад 1299 онд алагджээ. Дотоодын тэмцэлтэй байсныг ашиглан [[Женовагийн Бүгд Найрамдах Улс|Женова]] 1266 онд өөрийн худалдааны баазыг Крымын хойгийн өмнөд эрэгт байгуулжээ. 1361 оноос 1380 он хүртэл захирагч байсан [[Мамай]] ч бас Алтан орд доторх эрх мэдлийн төлөөх тэмцэлд Крымийг өөрийн эдийн засгийн суурь баазаа болгон ашиглаж байв.

Алтан ордод 120&amp;nbsp;жилийн дараа дахиад л дотоодын зөрчил гарч эхлэв. Тухайн үед Алтан ордыг [[Бэрх|Бэрх ханы]] шууд удам, [[Чингис хаан]]ы угсааны [[Давлет Берди]] захирч байв. Тэрбээр эхлээд 1419-1421 оны хооронд богинохон хугацаанд хан суув. Давлет Берди өөрийн нэг өрсөлдөгчдөө ялагдсаны дараа Крым рүү буцан ирж тэндээ суурьшихаар болов. Үүний зэрэгцээ энэ хооронд эрх мэдлийг гартаа авсан [[Улуг Мухаммед]]тай Давлет нь үргэлжлүүлэн дайтсаар байлаа. Улугийн холбоотон болох Литвын их ван [[Витовт]] нас нөгчсөний дараа Давлетэд дахин Алтан ордын ханы эрх мэдлийг олж аван 1432 он хүртэл захирах боломж олдсон байна.&lt;ref&gt;Paine, Sheila: ''The Golden Horde: From the Himalaya to the Mediterranean.'' Penguin Books, 1998.&lt;/ref&gt;

== Улс байгуулагдсан ба Османы эзэнт гүрэнтэй харилцах харьцаа ==
[[Зураг:Mengli bayezid.jpg|thumb|right|&amp;nbsp;I. Менли Гирей хан хүү Мухаммедийн хамт&amp;nbsp;I. Гирей Османы эзэнт гүрний [[&amp;nbsp;II. Баязид]] султанд айлчилж буй нь]]
[[Зураг:Dawlat berdi coin.jpg|thumb|right|rechts|[[Феодоси|Каффагаас]] олдсон Давлет Бердигийн нэр бүхий мөнгөн зоос]]
[[Зураг:Bakhchisarai Palace2.jpg|thumb|right|[[Бахчисарайн хааны ордон]]]]
[[Зураг:Russian campaigns in the Crimean Tatarian Khanate 1736.jpg|thumb|right|1736 оны Оросын давшилт]]

Ханлигийг байгуулагч нь [[Хажи Гирей]] бөгөөд Бердигийн хүүг унагаан гарч ирсэн. Түүнийг [[Тохтамыш|Тохтамыш хантай]] цусан төрлийн холбоотой гэх ба Тохтамыш хан нь алтан ургийн угсааны хан байсан юм.&lt;ref&gt;Alan W. Fisher: &quot;The Crimean Tatars.&quot; Hoover Institution Press 1978, S.&amp;nbsp;3ff.&lt;/ref&gt; Хажи 15-р зууны дундуур хэд хэдэн ялалт байгуулсны дараа өөрийн ханлигийг байгуулав.

Хажи Гирейн арван хүүгийн хоорондын маргалдаанаас үүдэн [[I. Менли Гирей]] (хан суусан 1466, 1469–1475, 1478–1515 онуудад) ханы хүч ихэд суларч байлаа. [[Ахмед]] (Алтан ордны хан 1465–1481) ханы дайралт нь Менлиг 1475 оноос 1478 он хүртэл Османы эзэнт гүрэнд оргон зайлахад хүргэв. Үр дүнд нь 1478 оноос эхлэн Османы эзэнт гүрнээс хараат өөртөө засах төрт улс бий боллоо. Ар талдаа „[[Өндөр порта|өндөр хаалганы]]“  дэмжлэгтэйгээр Крымын ханлиг нь тэднийг тойрсон хөрш улсуудыг бодвол илүү тогтвортой ханлиг улс болон хөгжсөн ба Османы эзэнт гүрнээс үндсэндээ хамааралгүйгээр гадаад бодлогоо явуулж байлаа. [[Османы султан]]ууд Крымын ханлигийн хаадыг харьяат гэхээсээ илүү холбоотонтой адил харьцаатай байсан байна.&lt;ref&gt;[http://www.hansaray.org.ua/e_ist_bgcs.html ''If the Ottoman dynasty is interrupted – a Giray should succeed the throne of Turkey.''] (engl.)&lt;/ref&gt;

Нэлээд олон түүхчид Гирейн удмын хаадыг [[Османы эзэнт гүрэн]] дэх [[Османы султан|Османы]] удмын султаны дараа орох чухал хаадын удам хэмээн тооцон: „хэрвээ Османы удам тасарсан тохиолдолд Гирейн удмаас буюу өөрөөр хэлбэл [[Чингис хаан|алтан ургийнхан]] тэдний оронд хаан суух ёстой хэмээн тэмдэглэжээ“.&lt;ref&gt;[[Simon Sebag Montefiore|Sebag Montefiore]]. ''Prince of Princes: The Life of Potemkin.'' London, 2000.&lt;/ref&gt; Гирей ханыхан эрх мэдлээрээ зөвхөн тухайн үеийн султаны дараа орох ба [[Везир|их везирийн]] дээр байна.

Крымын хангууд зоосон мөнгийг үргэлжлүүлэн хэвлэн гаргаж байсан ба ингэхдээ зөвхөн өөрсдийн дүр төрх, нэртэйгээр хийж байв. Тэд бие даан татвар татаас авах, өөрийн хуулиа зохиохоос гадна өөрийн гэсэн [[тугра]]г хүртэл эзэмшиж байжээ.&lt;ref&gt;Hakan Kırımlı: [http://www.cairn.info/revue-cahiers-du-monde-russe-2004-1-page-61.htm ''Crimean Tatars, Nogays, and Scottish Missionaries: The Story of Kattı Geray and Other Baptised Descendants of the Crimean Khans.''] In: ''Cahiers du monde russe'' 45, Nr.&amp;nbsp;1/2004. S.&amp;nbsp;61–107.&lt;/ref&gt;
Крымчүүд Османчуудад алба гувчуур төлдөггүй, харин ч эсрэгээрээ Османчууд тэдний цэргийг дайчилсан хэмээн алба төлдөг байв.&lt;ref&gt;Alexandre Bennigsen: ''Muslims of the Soviet Empire. A Guide.'' 1986.&lt;/ref&gt;
Османы эзэнт гүрэнтэй харилцах харьцаа нь холбоотон талаасаа тэр ч, оршин тогтносон хугацааны хувьд ч тэр [[Польш-Литвын Холбоо]]той жиших боломжтой юм. Османчууд тэдний [[морин цэрэг|морьт цэргийг]] европ, персийн олон дайнд дайчилсан байдаг.&lt;ref&gt;[http://www.zum.de/whkmla/military/russia/milxcrimeantatars.html ''List of Wars of the Crimean Tatars.''] zum.de (engl.)&lt;/ref&gt; Францын XVII зууны түүхч, газарзүйч Дюваль Д’Абвиль Крым Османы эзэнт гүрний харилцааг &quot;Холбоот улсын&quot; гэж тодорхойлсон байдаг, өөрөө хэлбэл тэгш тусгаар улсын хоорондох холбоо, өөр өөрийн захиргааны байгууллагтай байжээ гэж. 

== Алтан Ордноос чөлөөлөгдсөн нь ==
1481 оноос хойш Алтан Орд улсыг захирч байсан [[Шейх Ахмед]]ыг Крымын ханлиг 1502 оны зургаадугаар сард ялсан нь Оросын вангууд Алтан Ордын дараах улсуудыг, дан ялангуяа [[Казанийн ханлиг|Казань-]] (1552 он), [[Астраханийн ханлиг|Астраханийн ханлигууд]]ыг (1556 онд) алдах нөхцлийг түргэтгэжээ.

Алтан ордны улс унасан ч Крымын ханлиг хүчирхэгжиж Орос улс руу үе үе хүчтэй довтлох болсон тул Орос довтолгооныг нь болиулахын тулд эд бараагаар алба барьж байв. 1685 онд Оросын 1-р Петр хаан золиосны мөнгө төлөхийг бүрмөсөн болиулсан бөгөөд золиосны мөнгө төлж байсан нь Алтан ордны ноёрхол үргэлжилж байсан эсвэл Крымын хараат байдалтай байсан гэсэн үг биш юм. Алтан ордноос салсан [[Казанийн ханлиг]] (1438–1552) 1552 онд, [[Астраханийн ханлиг]] (1466–1556) 1556 онуудад Орост эзлэгдсэний хариу болгож Крымчүүд Орост хүчтэй довтолгоо хийж байв. Крымын ханлиг Орос, Украины нутагт довтолж олон тооны хүмүүсийг боол болгон Турк руу зардаг байсан ба 1769 онд хамгийн сүүлчийн удаа Орост довтолж 1785 онд Оросын хаант улсад эзлэгджээ. &quot;Орос,Түрэгийн 1787-1791 оны дайн&quot; дуусгавар болж 1791 оны 12 дугаар сарын 29-нд Орос улс, Османы эзэнт гүрний хооронд байгуулсан &quot;Энхийн гэрээ&quot;-гээр Крымын ханлиг Оросын нэгэн хэсэг болсон ажээ.

== Мөн үзэх ==
* [[Крымын хангуудын жагсаалт]]

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Crimean Khanate|Крымын ханлиг}}
* [http://www.zum.de/whkmla/histatlas/russia/haxcrimeantatars.html Крымын ханлигийн нутаг дэвсгэрийн өөрчлөлт] (WHKMLA Historical Atlas)

== Эх сурвалж ==
&lt;references /&gt;

[[Ангилал:Крымын ханлиг| ]]
[[Ангилал:Европын түүхэн улс]]
[[Ангилал:Османы Украин]]
[[Ангилал:Крымын түүх]]
[[Ангилал:Оросын түүх]]
[[Ангилал:Исламын түүх]]
[[Ангилал:Османы эзэнт гүрний нутаг дэвсгэр]]
[[Ангилал:15-р зуунд байгуулагдсан]]
[[Ангилал:1780-д онд татан буугдсан]]</text>
      <sha1>4u8541gdhn2vudiop4588p1hhhxu4vw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Юань Улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19371</id>
    <revision>
      <id>707649</id>
      <parentid>706373</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T06:29:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.38.153</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Юань гүрний үеийн засаг захиргааны зохион байгуулалт */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44127" xml:space="preserve">{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; style=&quot;float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;&quot;
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;&quot; | &lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Их Юань Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.7em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠶᠡᠬᠡ&lt;br /&gt; ᠶᠤᠸᠠᠨ&lt;br /&gt; ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Даян Их Монгол Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.7em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠳᠠᠶᠠᠩ&lt;br /&gt; ᠶᠡᠬᠡ&lt;br /&gt; ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ&lt;br /&gt; ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Их Юань Улсын нутаг дэвсгэр'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[File:Yuan Dynasty 1294.png|center|365px|Их Юань Улсын газрын зураг]]
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Цаг тооны хэлхээс'''&lt;br /&gt;'''1271 — 1368 он'''
|-
| style=&quot;background:#ffffff&quot; align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|+
|
|
|-
| width=&quot;45%&quot;  align=&quot;left&quot; valign=&quot;top&quot; |[[Их Монгол Улс|←]] [[File:Flag of the Mongol Empire 2.svg|25px]] [[Их Монгол Улс]]&lt;br /&gt;[[Сүн улс|←]] [[File:Flag of None.svg|25px]] [[Сүн улс|Сүн Улс]]
| align=&quot;right&quot; | 
| align=&quot;right&quot; | [[Умард Юань Улс]] [[File:Flag of Yuan Dynasty.jpg|25px]][[Умард Юань Улс|→]]&lt;br /&gt;[[Төвөд]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Дөрвөн Ойрадын холбоо|→]]&lt;br /&gt;[[Мин улс|Мин Улс]] [[File:Flag_with_the_emblem_of_the_Ming_Empire.png|25px]][[Мин улс|→]]
|}
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Үндсэн хууль|Үндсэн хууль цааз]]'''
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Их Засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Монгол хэл|Монгол]], [[Хятад хэл|хятад]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нийслэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Ханбалиг|Хаанбалгас]] &lt;small&gt;(өнөөгийн [[Бээжин]])&lt;/small&gt; ба&lt;br /&gt; [[Шанду]] &lt;small&gt;(зуны нийслэл)&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн хэлбэр]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''&lt;br /&gt;– 1260–1294 он&lt;br /&gt;– 1294–1307 он&lt;br /&gt;– 1307–1311 он&lt;br /&gt;– 1311–1320 он&lt;br /&gt;– 1320–1323 он&lt;br /&gt;– 1323–1328 он&lt;br /&gt;– 1328–1328 он&lt;br /&gt;– 1329–1329 он&lt;br /&gt;– 1328–1332 он&lt;br /&gt;– 1332–1332 он&lt;br /&gt;– 1333–1370 он
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хаан]] ([[Их Хуралдай]]гаар сонгоно)&lt;br /&gt; [[Хубилай хаан]]&lt;br /&gt; [[Өлзийт Төмөр хаан]]&lt;br /&gt; [[Хайсан хүлэг хаан]]&lt;br /&gt; [[Аюурбарбад буянт хаан]]&lt;br /&gt; [[Шадбал гэгээн хаан]]&lt;br /&gt; [[Есөнтөмөр хаан]]&lt;br /&gt; [[Аригиба хаан]]&lt;br /&gt; [[Хүслэн хаан]]&lt;br /&gt; [[Төвтөмөр заяат хаан]]&lt;br /&gt; [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан]]&lt;br /&gt;[[Тогоонтөмөр хаан]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нутаг дэвсгэр]]'''&lt;br /&gt;– 1310 он&lt;ref&gt;{{cite journal |date = September 1997 |title = Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia |journal = [[International Studies Quarterly]] |volume = 41 |issue = 3 |page = 499 |doi = 10.1111/0020-8833.00053 |first = Rein |last = Taagepera |author-link = Rein Taagepera |jstor = 2600793 |url = http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807 }}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;– 1330 он&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{статья |автор=Song (宋), Yan (岩)|заглавие=Estimation of Territory Areas of Several Dynasties in Chinese History|оригинал=zh:《中国历史上几个朝代的疆域面积估算》|ссылка=https://wenku.baidu.com/view/1b03d86e55270722192ef785.html|язык=zh|место=Beijing|издательство=[[Chinese Academy of Social Sciences]]|год=1994|isbn=|page=150}}&lt;/ref&gt;
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;14.000.000&amp;nbsp;км²&lt;br /&gt;13.720.000&amp;nbsp;км²
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Хүн ам|Хүн амын тоо]]'''&lt;br /&gt;– 1290 он&lt;br /&gt;– 1300 он&lt;br /&gt;– 1330 он&lt;ref name=&quot;:3&quot;/&gt;
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;77.000.000&lt;br /&gt;90.000.000&lt;ref&gt;Энэ тухайн үеийн дэлхийн нийт хүн амын 28 хувийг эзэлж байв.&lt;/ref&gt; орчим&lt;br /&gt;83.873.000
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Хүн амын нягтрал]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | 6 хүн км² тутамд&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1330 оноор тооцсон)&lt;/small&gt;
|}
{{Загвар:Монголын түүх}}
'''Юань Улс''' буюу бас өөрөөр '''Даян Их Монгол Улс''' (1271–1368) нь [[Монголчууд|Монгол угсаатны]] байгуулсан Монгол, Хятад, Солонгос улсуудын газар нутгийг эзлэн оршиж байсан феодалын нийгэмт хаант улс байсан юм. Тус улс нь Чингис хааны байгуулсан, [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] үргэлжлэл тул түүхэн дэх хамгийн том газар нутагтай эзэнт гүрнийг удирдах төв нь байснаараа онцлогтой.

== &quot;Юань&quot; гэсэн үгийн тайлбар ==
Их Юань (Дай Өнь, {{lang-zh|大元}}) гэдэг нэр бол Хятадын “Зурхайт ном (易經)” -ын “Цянь юань” буюу “[[Тэнгэр шүтлэг|тэнгэр]] мэт их” хэмээх утгыг үндсэлж өгсөн нэр болно.&lt;ref&gt;Монголын Их Юань улс.[https://mongoltoli.mn/history/h/418]&lt;/ref&gt; &quot;Хөх Тэнгэр&quot;, &quot;Хөх Монгол&quot; гэдэгт ордог &quot;Хөх&quot; гэсэн утга 元 (нан. yuán)д байна. Хятад хэлний &quot;Үгийн далай 辭海&quot; хэмээх Их толь (7р утгыг үз), &quot;Хятад хэлний Их толь&quot;  (Тайванд хэвэлсэн, 21р утгыг үз), &quot;Япон Хас толь&quot; (21р утгыг үз)-нуудад байна.  元 (yuán) нь 玄 (хөх, тэнгэр өнгө) тэй ижил утгатай  (元通玄) гээд, Юанийн үед тийн хэрэглэж байсан тайлбартайгаа байна гэж эрдэмтэн [[Балдандоржийн Сумъяабаатар]] баталгаа гаргаж ирэв. &quot;Юань улс&quot; гэдгийн монгол нэр нь &quot;Хөх Монгол&quot; юм. &lt;ref name=&quot;yuan&quot;&gt;[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]]: Юань гэдэг нэрний учир.[http://maral-books.net/wp-content/uploads/2013/11/Yuan.pdf]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16 х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Түүх ==

=== Юань улс байгуулагдсан нь ===
[[Файл:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|thumb|right|Юань улсыг байгуулсан Монголын их хаан Хубилайн хөрөг]]
1260 онд [[Хубилай]] өөрийгөө хаанд өргөмжилж, улмаар 1267 онд Монголын нийслэлийг [[Хархорум]] хотоос Жунду (Дайду) (одоогийн [[Бээжин]] хотын баруун хойд талд байсан) хотод шилжүүлэв. 1271 онд Их Монгол Улсын нэрийг өөрчилж, '''Юань''' хэмээн нэрийдсэнээр Монголын эзэнт гүрэн [[Алтан Орд]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]], [[Юань улс]] гэсэн дөрвөн хаант улсад хуваагдсан түүхтэй.

=== Хубилайн дараах үеийн Юань улс ===
[[Файл:Yuan dynasty banknote with its printing plate 1287.jpg|thumb|200px|left|Юань гүрний мөнгөн тэмдэгт болон тавган тамга]]
Хаан ширээний залгамжлал нь Юань гүрэнд томоохон асуудал болж байсан ба хожим нь дотоод тэмцэл болон томоохон маргааны эх үүсвэр болсон юм. Энэ нь Хубилайн хаанчлал төгсөхөд илэрхий болсон юм. Хубилай анхнаасаа түүний ууган хүү болох [[Чингим]]ийг хаан ширээгээ залгамжлуулах хүсэлтэй байсан боловч [[Чингим]] 1285 онд хаан эцгээсээ өмнө таалал төгссөн. Иймээс [[Чингим]]ийн хүү болох [[Өлзийт Төмөр хаан]] [[Хубилай хаан]]ы үхлээс хойш 10 гаруй жил (1294-өөс 1307 оны хооронд) улсаа удирдсан юм. Төмөр хаан өвөг эцгийнхээ хийсэн маш их ажлуудыг үргэлжлүүлэхээр зориг шулуудан шийдсэнээс гадна Монголын баруун зүгт орших бусад хаант улсуудтай эв найрамдлын харилцаа тогтоожээ. Гэсэн хэдий ч бутрал эв нэгдэлгүй байдал Төмөр хааны хаанчлалын үеэс эхэлсэн байна. Түүний хаанчлалын жилүүдэд өрнөсөн хамгийн том үйл явдал нь [[Хайду|Хайдугийн]] тэмцлийг бүр мөсөн дарж чадсан явдал юм.

[[Файл:Phagspa vinokurov tablet.jpg|thumb|150px|[[Дөрвөлжин бичиг]]]]
[[Хайсан хүлэг хаан]] Төмөр хааныг таалал төгссөний дараа Юань улсын хаан болжээ. Тэрбээр Хубилай хааны ажлыг үргэлжлүүлэх нь байтугай харин ч эсрэгээрээ түүний хийсэн зүйлийг нураажээ. Түр зуурын хаанчлалын (1307-оос 1311 хүртэл) үед Юань гүрэн санхүүгийн бэрхшээлүүдтэй тулгарч эхэлсэн нь Хайсан Хүлэг хааны хийсэн зарим зүйлүүдтэй шууд холбоотой байсан. Хайсан Хүлэг хааныг нас нөгчих үед, Юань улсын сан хөмрөг хоосорч маш их өрөнд орж Юань гүрний улс төрийн тогтворгүй байдлын эх үүсвэрийг тавьсан байна.

[[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад хааны]] засаглалын үед улс орон нэг үе ахин сэргэн, улс төрийн байдал тогтворжиж эхэлсэн ч Аюурбарбад хааны урьд ахдаа амласан амлалтнаасаа буцан өөрийн хүүгээ хунтайж болгосон нь Юань улсад өрнөх дотоодын улс төрийн хямралын эхлэлийг тавьжээ. Тус хааныг нас барсны дараа түүний хүү [[Шадбал гэгээн хаан|Шадбал]] хаан суугаад 2 жилийн дараа [[Тэгш ноён]]оор толгойлуулсан босогчдод хороогдсон. Түүний дараа Жинь ван [[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр хаан]] суудалд суув. Энэ хааны үед Юань улс сүүлийн удаа амар тайван байсан ч 1328 онд Есөнтөмөр хаан таалал төгсөхөд Юань улсад иргэний дайн дэгдэн үй олон хүний амийг авч одсон тэмцэл 10 гаруй жил өрнөж, уг улсын байдал туйлын тогтворгүй болж ирсэн.

===Юань улсын мөхөл===
[[Файл:Cina v roce 1358.svg|thumb|left|200x200px|'''Улаан алчууртны бослогын улсууд. 1358 он''']]
[[Файл:Cina v roce 1360.svg|thumb|left|200x200px|[[Улаан алчууртны бослого|Улаан алчууртны бослогын]] улсууд. 1360 он. '''Ногоон нь [[Чэн Юй Лянь|Чэнь Юй ляний]] нутаг''', '''Улаан''' нь [[Хань Линь Эр|Хань Линь Эрийн]] Сүн улсын нутаг, '''Шар''' нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] улс.]]
[[Файл:Cina roku 1365.svg|thumb|200x200px|1360 он. Улбар шар нь [[Жан Ши Чэн]]-ий '''У улс''', Улаан нь [[Жу Юань Жан|Жу Юань Жаний]] [[Мин улс|Ү улс]], Бор нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] [[Дася улс]].]]
14-р зууны дунд үед Юань улсын газар нутагт дараалсан олон усны үер болсоны улмаас 1351 онд [[Шар мөрөн|шар мөрний]] далан задарсан аж. Тухайн үед Юань гүрнийг [[Тогоонтөмөр хаан]] удирдаж байсан бөгөөд тэрбээр өмнө зүгт [[Шаньдун]]ы хагас аралд шинээр суваг бариулсан байна. Яг энэ үеэс эхлэн хятадууд анх удаа бослого зохион байгуулж эхэлжээ. Үүний дараа хэд хэдэн томоохон бослого хөдөлгөөн гарч эхэлсэнээс хятадуудын хувьд хамгийн чухал бослогын бүлэг нь [[Улаан алчууртны бослого|улаан алчууртны бослого]] байсан юм. Тус бослого нь одоогийн [[Аньхуй]], [[Жянсү|Жяньсу]], [[Жөжян|Жэжян]], [[Юньнань]], [[Сычуань муж|Сюйчуань]], [[Шаньдун]], [[Хэнань]], [[Хүбэй]] зэрэг мужуудыг хамарсан. Анх [[Хань Шань Тун]], [[Люй Фу Тун]] нар тус бослогыг өдөөсөн. Яваандаа хүч нь нэмэгдсээр 1368 онд Юань улсыг мөхөөхөд гол нөлөө үзүүлсэн.

Юань улсын сүүлийн хаан [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөрийн]] үед бослого хөдөлгөөн жил алгасалгүй гарч, ихэс ноёдын зөрчил дээд цэгтээ тулж, улс орон самуурч байсаар 1368 онд Юань улс мөхөж, Монголчуудын эзэгнэл төгсгөл болжээ.

Эдгээрээс гадна Юань улсыг мөхөлд хүргэсэн өөр шалтгаанууд ч бас бий. Үүнд дэлхийг эзэгнэсэн том гүрнийг удирдан захирч авч явах чадвартай хаан байгаагүй нь хамгийн гол хүчин зүйл байв. Өөр нэг шалтгаан нь 14-р зууны хоёр дахь хагаст гарсан тахлаас шалтгаалан алс холд хийж байсан худалдааны системд муугаар нөлөөлсөн байна. Хятад гүрнийг эзэлж байгаад хөөгдсөн бусад үндэстэнтэй харьцуулбал монголчууд хэдийгээр хятадад хаанчлалаа алдсан ч Юань улсын дараа бий болсон [[Мин улс]]ын хойд хэсэгт үзүүлэх нөлөө нь хүчирхэг хэвээр байсан юм. Юань улсын үед эхэлсэн улсын нэгдсэн бодлого болоод засаг захиргааны санаачлагуудыг Мин улс тэр хэвээр нь үргэлжлүүлэн хэрэглэсэн байна.&lt;ref&gt;Helwig Schmidt-Glintzer: ''Kleine Geschichte Chinas'' (орч. ''&quot;Хятадын жижигхэн түүх''&quot; ном), S. 102ff..&lt;/ref&gt;

== Юань гүрний үеийн Эдийн засаг ==
{{Гол|Юань улсын зоосон мөнгө}}
[[Файл:Yuan coinage.jpg|thumb|right|Юань улсын мөнгөн зооснууд]]
[[File:Chinese movable type 1313-ce.png|thumb|right|Ван Жэн-ийн '' Нонг Шу '' нь хувь хүний хөдлөх төрлийн тэмдэгтүүд нь А эргэлтийн бичгийн хэв, 1313 онд хэвлэгдсэн]]

== Юань гүрний үеийн засаг захиргааны зохион байгуулалт ==
{{Гол|Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо}}
Хубилай хааны төр барьсан эхний жилүүдээс хятад нутгийг захирахын тулд Өгэдэй хааны хуучин байсан захиргаа, хятадын уламжлалт засаглалын хэлбэрийг үндэслээд 1260-1272 онуудын хооронд дараах байдлаар зохион байгуулсан.
{| class=&quot;wikitable&quot;
! colspan=&quot;5&quot; |[[Хаан|Их хаан]]
|-
![[Зарга шийтгэх яам|Юй ши тай]]
! colspan=&quot;3&quot; |[[Төвлөн засах яам|Жун шу шэн]]
![[Нууц бичгийн яам|Шу Ми Юань]]
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Синь Юйшитай
!Сангийн яам
!Ёслолын яам
!Үйлдвэрлэх яам
! rowspan=&quot;3&quot; |Синь шумиюань
|-
|'''Цэргийн яам'''
|'''Шүүх яам'''
|'''Түшмэлийн яам'''
|-
| colspan=&quot;3&quot; |'''Син Жун шу шэн'''
|}
Юань улсын хамгийн дээд эрх мэдлийг хаан хязгаарлалтгүйгээр барих бөгөөд [[Төвлөн засах яам|төвлөн засах яам]] (Уг яаманд '''Сангийн яам, Ёслолын яам, Цэргийн яам, Шүүхийн яам, Үйлдвэрлэх яам''' зэрэг 6 яам харьяалагдаж байв), [[нууц бичгийн яам]] , [[зарга шийтгэх яам]] гэх гурван бие даасан харилцан хяналт тавих үүрэг хүлээсэн яамд ажиллаж байсан байна. Эдгээрээс дотоод бичгийн яам нь голлох байр суурьтай байжээ. Тус яамыг зарим үед хунтайж [[Жун шу лин]] буюу эрхэлсэн сайдын албан тушаалыг хашиж, түүний доор хоёр чинсан байдаг байлаа. Гэхдээ эрхэлсэн сайд гэдэг нь байнгын бус түр орон тоо юм. Энэ нь хунтайж нас барах, хаан болох үед арилгадаг байсан. Юань улсын үед [[Дорж (Хубилайн хүү)|Дорж хунтайж]] (1261-1263), [[Чингим]] хунтайж (1273-1286), [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хаан]] (1307-1311), [[Гэгээн хаан]] (1316-1320) нар уг тушаалыг хашиж байсан. Төвлөн засах яамны эрхэлсэн сайдын дараа баруун, зүүн этгээдийн тэргүүлсэн сайд [[Чинсан]] нар орж байжээ. Баруун этгээдийн сайд нь зүүнийхээс илүү эрх мэдэлтэй байв. Тэргүүн сайдын дор, цэрэг улсын хүнд хэргийг тэгшлэн засагч хэмээх дөрвөн сайд, засагч туслагч түшмэл байв. 

Түүний дараа '''[[Нууц бичгийн яам|үйл таслах яам]]''' нь цэргийн үйлийг хариуцаж, дайн зарлах, цэргийн бүртгэл, цэргийг орон нутагт тараан хувиарлан суулгах гэх мэт асуудлыг хариуцаж байсан бөгөөд зөвхөн хаанд шууд захирагдах Шу Ми Ши түшмэл захирдаг байжээ. 

Юй ши тай буюу '''Зарга шийтгэх яам''' нь түшмэдийн албанд нь хяналт тавьж дэвшүүлэх юмуу бууруулах эсэхийг тогтоох, шүүн таслах, зарга хэлэлцэх асуудлыг хамаарч байсан. Энэхүү хоёр яамд нь мөн адил орон нутагт салбартай байснаас гадна тус бүрийг хариуцсан түшмэл томилж байсан. 

Мөн эдгээрээс гадна 20 гаруй яам товчоод байгуулагдаж байсан. 

=== Нутаг дэвсгэрийн хуваарь ===
[[Юань улсын судар|Юань улсын сударт]] бичсэнээр засаг захиргааны хуваарь байнга өөрчлөгдөж байсан бөгөөд 1330 оны байдлаар [[Син жун шу шэн|Төвлөн засах төлөөний яам]]-11, [[чөлгэ]] (лу)-185, Фу-33, жоу- 359, сянь-1127 байжээ. Уугуул Монгол нутагт засаг захиргааны хуваарь өөрчлөгдсөнгүй. Хууль цааз нь төрийн асуудлыг зохицуулахад чиглэсэн дүрэм журам байлаа. Юань гүрний үед нутаг дэвсгэрийн  хамгийн том нэгж нь '''муж''' байв. Мужийг дотор нь:

Дотоод муж нь Төвлөн засах яаманд шууд захирагддаг [[Хэбэй]], [[Шаньдун]], [[Шаньси муж|Шаньси]] гурван мужийг багтааж байсан.
[[Файл:Yuan Dynasty Administrative division 1330.jpg|thumb|350x350px|'''Юань улсын нутаг дэвсгэрийн хуваарь''']]

Харин гадаад муж нь нийт нийслэл хотоос алслагдсан бусад мужийг хэлж байсан.   

Үүнд:  
# [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (嶺北行省): Хархорумаар төвлөрсөн Монгол нутаг.
# [[Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн]] (河南江北行省)
# [[Хугуан нутгийн син жун шу шэн]] (湖廣行省)
# [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]] (甘肅行省)
# [[Жяньши нутгийн син жун шу шэн]] (江西行省)
# [[Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн]] (江浙行省)
# [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (遼陽行省)
# [[Шэньси нутгийн син жун шу шэн]] (陝西行省)
# [[Сычуан нутгийн син жун шу шэн]] (四川行省)
# [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]] (雲南行省)

====== Хараат улсуудыг захирах мужууд ======
# [[Жэньдун син жун шу шэн]] (征東行省): Гуулин улсаар төвлөрсөн, Японыг дайлах муж.
# '''Жэньмянь син жун шу шэн''' (征緬行省, Мьянмарын хэргийг хамаарах муж)
# '''Жяожи син жун шу шэн''' (交趾行省): Аннам буюу одоогийн Вьетнамын хойд хэсгийг захирах муж.
# '''Жаньчэн син жун шу шэн''' (占城行省) Чампа улсыг захирах муж. Одоогийн өмнөд Вьетнам, Лаос, Тайландын нутаг
Муж нь дотроо: Лу (сүүлийн үед Зам, Чөлгөө, Чөлгэ, Цүлх гэж нэрлэгдэх болсон), Фу (сүүлийн жилүүдэд Шүлтгэн, Шилтгэн гэх нэршилийг Түүхийн хүрээлэнгийн бүтээлүүдэд тавигдах болсон), Жоу, Сянь гэж хуваагддаг. 

Мужийг [[Юань улс|Юань улсын]] үед хятадаар [[Син жун шу шэн|Синь Жун Шу Шэн]] гэж нэрлэх бөгөөд энэ нь '''Төвлөн засах яамны төлөөний яам''' гэсэн утга агуулна. Үүнийг заримдаа Син шэн, Шэн гэх зэргээр товчлох асуудал байсан. Мөн орон нутаг дахь [[Нууц бичгийн яам]], [[Зарга шийтгэх яам|Зарга шийтгэх яамнуудын]] салбар байгууллага муж бүрт байршиж байсан. Тэдгээрийг '''син шу ми юань, син юй ши тай''' гэх зэргээр нэрлэж байсан. 

Эдгээрээс гадна юань улсын үед байсан нэг томоохон зүйл нь хааны ургийн болон гавъяат ноёд, ван нарын '''эзэмшил газар''' юм. Тухайн цагт хааны ургийн [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|олон вангууд]] хятад газарт хувь эзэмшилтэй байжээ. Энэ нь тухайн үед ихээхэн өрнүүн дэлгэрсэн үзэгдэл байсан юм. Эдгээр эзэмшил газар нь төрийн засаг захиргааны нэгжтэй хамт оршиж, голдуу мужуудын фу, жоу, сянь зэрэг доод түвшний нэгжид эзэмшилтэй байсан. Гэхдээ тэрхүү газар эзэмшил нь дараах хоёр төрөлтэй байсан. 
# Газар нутаг, оршин суугчидыг хамтад нь өгөх
# Зөвхөн оршин суугчидыг өгөх
Энэ үзэгдэл нь Монгол нутагт байсан юм. [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] үед гэхэд дараах хэд хэдэн вангийн нутаг эзэмшил оршиж байсан. 
[[Файл:Yuan dynasty and Mongolia.jpg|thumb|Юань улсын үеийн Монгол орон]] 
# [[Туул гол|Туул]], Онон, Хэрлэн, '''[[Их Ордос|их ордос]]''' буюу их хориг зэрэг зүүн хойд нутаг нь [[Жинь ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Онон гол|Онон]], [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] голын зүүн хэсэг, одоогийн Дорнод аймаг хавийн нутаг нь [[Гуаннин ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Эргүнэ мөрөн]], [[Хөлөн нуур|Далай нуур]] хавийн нутаг [[Чи ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг 
# [[Эрчис]] мөрний дунд бие нь [[Яньди ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ]] мөрний нутаг нь [[Сүлдүс|Сүлдүс аймгийн]] нутаг
# [[Буйр нуур]], [[халх гол]] орчмын нутаг нь [[Жинань ван]]&lt;nowiki/&gt;ийн нутаг
Эдгээрээс гадна тухайн зарим мужид [[Төвөд|Төвдийг]] захирах [[Сюань Жэн Юань]], [[сюань вэй сы]] (дэлэгрэнгүй тохинуулах хэлтэс гэж орчуулдаг) , [[ань фу сы]] (амгаланг тохинуулах хэлтэс), [[жюнь]] (цэргийн анги), [[Дао (засаг захиргааны нэгж)|дао]] гэх мэтийн нэршил бүхий засаг захиргааны нэгж байршиж байсан.   

Аливаа удирдах албанд заавал монгол хүнийг томилох бөгөөд 25-аас дээш насны Монгол дарга нараар захируулдаг байв. Харин гацаа болон тосгодыг хятад хүнээр захируулдаг байжээ. Энэ нь монгол хүний тоо хятад нутгийнхантай харьцуулахад хэт цөөн байснаас улбаалаад бүх шатанд хүрч ажиллах боломжгүй учир зөвхөн дээд удирдах шатанд томилдог байжээ. Гэхдээ Монгол хүн гэдэгт Их Монгол улсад хамгийн түрүүнд дагаар орсон Харлиг, Уйгур, Хиргис, Хятан зэргийн хүмүүсийг багтаах явдал байсныг анхаарууштай.

== Хууль цааз ==
{{Гол|Их Засаг}}
{{Гол|Их Юань улсын нэвтэрхий хууль}}
{{Гол|Юань улсын хууль цаазын бичиг}}
{{Гол|Жыюаний шинэ хууль}}
[[File:Evolution map of the Northwest territory of the Yuan Dynasty in Haiguotuzhi.jpg|thumb|'''Юань гүрний үеийн баруун хойд хэсгийн газрыг дүрсэлсэн нь (XIX зуун)''']]

Юань улсын үед монгол хаад ноёдын зүгээс суурин иргэд, малчин ардыг нэгтгэн захирах үүднээс хэд хэдэн хууль цаазын бичгийг хэрэглэж байлаа. Хубилай хаан, түүний шинэ улсад шинэ хуультай болох нь зайлшгүй зүйл байсан. Улмаар [[Жыюаний шинэ хууль|'''Жи Юаний шинэ хууль''']] гэх хууль цаазын бичгийг Е Рун Зу гэх бичгийн түшмэл удирдаж 1291 оны 6 сарын 18-нд эмхэтгэсэн. Энэ хууль нь [[Алтан улс|Алтан улсын]] '''Жанзун хааны''' үед зохиосон '''Тай Хэ Люй И''' гэх хууль цаазын бичиг, [[Чингис хаан|'''Чингис хааны''']] үед зохиосон [[Их Засаг]] хуулийг үндэс болгосон байдаг. Уг хууль нь 96 зүйл, 10 бүлэгтэй. Үүнд түшмэдийн ёс, мөнгө санхүү, шашин шүтлэг, боловсрол, хулгайн хэрэг, цагдан хорих гэх мэт зүйлд хуваагдаж байлаа.  

Мөн [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт Төмөр хааны]] үед 1305 онд [[Да Дөгийн хуулийн эмтхэтгэл]] гэх хууль цаазын бичгийг гаргасан. Үүнээс гадна 1322-1323 оны хооронд [[Юань улсын хууль цаазын бичиг]], [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] зэргийг эмхэтгэж баталсан.  Тус бүр нь 2000 гаруй боть бөгөөд 20 гаруй бүлэгт хуваагдаж байдаг.  

Юань улсын сүүл үед холбогдох бас нэгэн хууль цаазын бичиг нь 1338-1345 оны хооронд [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр хааны]] зарлигаар [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] болон өмнөх үеийн хуулийг нэгтгэсэн нэгэн хуулийг гаргасан. Үүнийг хятадаар '''[[Жыжөн Тяогө]]''' гэдэг. Монголчилбол Жыжөнгийн хуулийн эмхэтгэл гэнэ.  Энэ нь нийт 2909 боть бөгөөд удиртгал бүлэг нь 150 боть, хуулийн эмхэтгэл бүлэг нь 1700 боть, хавсралт бүлэг нь 1059 боть болдог. 1346 оноос албан ёсоор хэрэглэж эхэлсэн. Энэ хууль нь 22 жил болоод [[Мин улс]] байгуулагдахад халагдаж, хожуу [[Юнлө|Юнлэ хааны]] үед бичигдсэн '''[[Юнлө Дадянь]]''', [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хааны]] үед бичигдсэн '''Дөрвөн хөмрөгийн данс бичмэл''' хэмээх хоёр бүтээлд багтсан билээ.

== Хаад ==
{{гол|Юань улсын хаад}}

{|class=&quot;wikitable sortable&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot;
|+ '''Монголын Их Хаад'''
|-
!Хөрөг
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хааны нэр
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Цол
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Амьдарсан жилүүд
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хаанчилсан жилүүд
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хятад оны цол
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хятад сүмийн цол
|-
|[[Файл:Kublai Khan.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Хубилай хаан|'''Хубилай''']]
| '''Сэцэн хаан'''
| [[1215 он|1215]]-[[1294 он|1294]]
| [[1271 он|1271]]-1294 он
| [[Чжунтун]] (1260-1264)&lt;br /&gt; [[Жыюань|Чжиюань]] (1264-1294)
| Шизу
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumTemurOljeituPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Өлзийт Төмөр хаан|'''Төмөр''']]
| '''Өлзийт хаан'''
| [[1265 он|1265]]-[[1307 он|1307]]
| [[1294 он|1294]]-1307
| [[Юаньжэнь|Юаньчжэнь]] (1295-1297) &lt;br /&gt;[[Дадө|Дадэ]] (1297-1307)
| Чэнзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Хайсан хүлэг хаан|'''Хайсан''']]
| '''Хүлэг хаан'''
| [[1281]]-[[1311]]
| [[1307]]-1311
| [[Жыда|Чжида]] &lt;br /&gt; (1308-1311)
| Узун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumAyurbarvadaBuyantuPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Аюурбарбад буянт хаан|'''Аюурбарбад''']]
| '''Буянт хаан'''
| [[1285]]-[[1320]]
| [[1311]]-1320
| [[Хуанцин]] &lt;br /&gt; (1311-1316)&lt;br /&gt;[[Яньёу|Янь Ю]](1316-1320)
| Рэньзун
|-
|[[Файл:Gegeen.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Шадбал гэгээн хаан|'''Шадбал''']]
| '''Гэгээн хаан'''
| [[1303]]-[[1323]]
| [[1320]]-1323
| [[Жыжы (Гэгээн хаан)|Чжичжи]] &lt;br /&gt; (1320-1323)
| Инзун
|-
|[[Файл:Yesun.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Есөнтөмөр хаан|'''Есөнтөмөр''']]
|
| [[1276]]-[[1328]]
| [[1323]]-1328
| [[Тайдин|Тай Дин]] &lt;br /&gt; (1323-1328) [[Жыхө]]&lt;br /&gt;(1328)
| Тай Дин Ди
|-
|[[Файл:Ragibagh.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Аригиба хаан|'''Аригиба''']]
| 
| [[1320]]-[[1328]]
| 1328
| [[Тяньшүнь (1328)|Тяньшүнь &lt;br /&gt; (1328)]]
| Тянь Шүнь Ди
|-
|[[Файл:Khutughtu Khan Kusala.jpg|center|frameless|130x130px]]
| [[Хүслэн хаан|'''Хүслэн''']]
| '''Хутагт хаан'''
| [[1300]]-[[1329]]
| 1329
| [[Жышүнь|Чжишүнь]] &lt;br /&gt; (1329)
| Минзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumTughTemurPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Төвтөмөр хаан|'''Төвтөмөр''']]
| '''Заяат хаан'''
| [[1304]]-[[1332]]
| [[1328]]-[[1329]], &lt;br /&gt;1329-1332
| [[Тяньли]] &lt;br /&gt; (1328-1329)&lt;br /&gt;Чжи Шүнь&lt;br /&gt; (1329-1332)
| Вэньзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumIrinchinbalPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Ринчинбал хаан|'''Ринчинбал''']]
| '''Эрдэнэцогт хаан'''
| [[1326]]-[[1332]]
| 1332
| Жышүнь (1332)
| Нинзун
|-
|[[Файл:Toghon.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Тогоонтөмөр хаан|'''Тогоонтөмөр''']]
| '''Ухаант хаан'''
| [[1320]]-[[1370]]
| [[1333]]-[[1368]]
| [[Юаньтун|Юань Тун]] &lt;br /&gt; (1333-1335)&lt;br /&gt;[[Жыюань|Чжи Юань]]&lt;br /&gt;(1335-1340)&lt;br /&gt; [[Жыжөн|Чжи Чжэн]]&lt;br /&gt;(1340-1370)&lt;br /&gt;
| Хуйзун&lt;br&gt;Шүнь Ди
|}
'''Их Хатад'''
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Хөрөг
!Хатны нэр
!Овог аймаг
!Хатан суусан үе
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Чаби хатан|'''Чамбуй''']]
|Хонгирад
|1260-1281
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumNahan.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Намбуй хатан|'''Намбуй''']]
|[[Хонгирад]]
|1285-1286
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Шилийндалай хатан|'''Шилиндалай''']]
|Хонгирад
|1295-1305
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Булган хатан|'''Булган''']]
|[[Баяд|Баягуд]]
|1305-1307
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumZhenge.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Жэнгэ хатан|'''Жэнгэ''']]
|Хонгирад
|1307-1311
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfAyurbarvada.jpg|center|frameless|130x130px]]
|[[Раднашири хатан|'''Раднашири''']]
|Хонгирад
|1311-1320
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfShidebalaII.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Сугабал хатан|'''Сугабал''']]
|[[Ихирэс]]
|1320-1323
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumUnnamedEmpressIV.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Бабухан хатан|'''Бабухан''']]
|Хонгирад
|1323-1328
|-
|[[Файл:Будшир_хатан.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Будшир хатан|'''Будашири''']]
|Хонгирад
|1328-1329, 1329-1332
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfQoshila.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Бабуша хатан|'''Бабуша''']]
|[[Хонгирад]]
|1329
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfIrinchinbal.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Дарамшир|'''Дармашири''']]
|Хонгирад
|1332
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Данашир хатан|'''Данашири''']]
|[[Кипчак]]
|1333-1335
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Баянхутаг хатан|'''Баянхутуг''']]
|Хонгирад
|1335-1365
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Өлзийхутаг хатан|'''Өлзийхутуг''']]
|[[Курё улс]]
|1365-1368
|}

== Зургийн цомог ==

&lt;gallery mode=&quot;packed&quot; heights=&quot;160&quot;&gt;
Файл:Yuan dynasty iron magic square.jpg|Араб тоо сийлсэн хавтан (Юань гүрэн)
Файл:Yuan Dynasty - waterwheels and smelting.png|Төмрийн хүдэр хайлуулах зуух 
Файл:水轮.jpg|Усан хүрд
Файл:水锤.jpg|Юань улсын үеийн усан хөөрөг
Файл:纺织机.jpg|Юань улсын үеийн нэхмэлийн машин 
Файл:水磨齿轮.jpg|Усан тээрэм 
Файл:农书织布机.jpg|Торго нэхэх суурь машин 
Файл:Zhao Mengfu1.jpg|Юань улсыг үеийн зураг ([[Жао Мэнфу]])
Файл:Chuangzi Nu1.jpg|Юань улсын үеийн Давхар холхивчит нум&lt;ref name=&quot;bm&quot;&gt;{{cite web |url = http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |title=Archived copy |accessdate=November 11, 2009 |deadurl=yes |archiveurl = https://web.archive.org/web/20091202081843/http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |archivedate=December 2, 2009 }}&lt;/ref&gt;
Файл:Skanda detail heart sutra zhao mengfu.jpeg|Юань улсын үеийн цэргийн хувцас
Файл:Immortal Riding a Dragon.jpg|Юань улсын үед зурагдсан луу унаж буй зураг
Файл:Horse and Groom, after Li Gonglin by Zhao Yong.jpg|[[Монгол морь]]
Файл:Jiang Ge.JPG|Юань улсын Монгол цэрэг
Файл:Qubilai Setsen Khaan.JPG|[[Хубилай хаан]]ы залуугийн зураг
Файл:Mongol warrior of Genghis Khan.jpg|Монгол морьтон баатрын харваж байгаа зураг 
Файл:Yuan stone Nestorian inscription (rep).JPG|Бээжин хотын Фаншань дүүргээс олдсон Юань улсын үед хамаарах Несториан шашинтны чулуун хөшөө 
&lt;/gallery&gt;

==Урлагийн бүтээл==
===Кино===
*Телевизийн богино цувралууд, ''[[Марко Поло (TV богино цувралууд)|Марко Поло]]'' (1982), Featuring  [[Кэн Маршал]] ба [[Роученг Ин]], зохиолыг бичсэн [[Жулиано Монталдо]],зураглаач, Пологийн аялалаар хоёр ялалт авсан. [[Эмми шагнал гардуулах ёслол]], зургаагаас дээш удаа нэр дэвшсэн.&lt;ref name=Emmy&gt;{{Citation|title=Academy of Television Arts &amp; Sciences|url=http://www.emmys.org/awards/awardsearch.php|accessdate=July 6, 2009}} (Searching for &quot;Marco Polo&quot;, and year 1982)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt0083446/ |website=IMDb TV miniseries|title= Marco Polo |date= 1982}}&lt;/ref&gt;
* ''[[Марко Поло (телевизийн цуврал)|Марко Поло]]'' 2014 оны кино. ([http://www.imdb.com/title/tt2189461/ imdb.com Marco Polo (TV series)])

==Мөн үзэх==
* [[Юань улсын хаад]] буюу монгол хаадын жагсаалт
* [[Их Монгол Улс]]
* [[Их Монгол улс болон Юань гүрний үеийн дайн тулаан]]
* [[Алтан Орд]]
* [[Ил Хаант Улс]]
* [[Цагаадайн улс]]

== Ном ==
* Arthur Cotterell: The Imperial Capitals of China - An Inside View of the Celestial Empire. Pimlico, London 2007, ISBN 978-1-84595-009-5 (англи хэлээр).
* Ann Paludan: Chronicle of the China Emperors. Thames &amp; Hudson, London 1998, ISBN 0-500-05090-2 (англи хэлээр).

==Цахим холбоос==
{{commonscat|Yuan Dynasty|Юань Улс}}
* [http://www.kinabaloo.com/yd1.html Yuan Dynasty Earthen City Wall Park, Beijing] (англи хэлээр)
* [http://www.chinavoc.com/history/yuan.htm The Yuan Dynasty] (англи хэлээр)

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө= [[Их Монгол Улс]] &lt;br/&gt; [[Сүн улс|Өмнөд Сүн улс]] &lt;br/&gt; 
|он= 1271-1368
|албан_тушаал= Их Юань улс
|дараа=[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монгол улс]]&lt;br/&gt; [[Мин улс]]
}}
{{end}}
{{Хөтлөгч мөр Юань Улсын сэдэв}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн улс]]
[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Юань улс| ]]
[[Ангилал:Их Монгол Улс]]
[[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]]</text>
      <sha1>l7exox1if0eub4201fvl3fjkmwqpzt3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707651</id>
      <parentid>707649</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T06:29:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.38.153</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44127" xml:space="preserve">{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; style=&quot;float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;&quot;
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;&quot; | &lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Их Юань Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.7em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠶᠡᠬᠡ&lt;br /&gt; ᠶᠤᠸᠠᠨ&lt;br /&gt; ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Даян Их Монгол Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.7em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠳᠠᠶᠠᠩ&lt;br /&gt; ᠶᠡᠬᠡ&lt;br /&gt; ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ&lt;br /&gt; ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Их Юань Улсын нутаг дэвсгэр'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[File:Yuan Dynasty 1294.png|center|365px|Их Юань Улсын газрын зураг]]
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Цаг тооны хэлхээс'''&lt;br /&gt;'''1271 — 1368 он'''
|-
| style=&quot;background:#ffffff&quot; align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|+
|
|
|-
| width=&quot;45%&quot;  align=&quot;left&quot; valign=&quot;top&quot; |[[Их Монгол Улс|←]] [[File:Flag of the Mongol Empire 2.svg|25px]] [[Их Монгол Улс]]&lt;br /&gt;[[Сүн улс|←]] [[File:Flag of None.svg|25px]] [[Сүн улс|Сүн Улс]]
| align=&quot;right&quot; | 
| align=&quot;right&quot; | [[Умард Юань Улс]] [[File:Flag of Yuan Dynasty.jpg|25px]][[Умард Юань Улс|→]]&lt;br /&gt;[[Төвөд]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Дөрвөн Ойрадын холбоо|→]]&lt;br /&gt;[[Мин улс|Мин Улс]] [[File:Flag_with_the_emblem_of_the_Ming_Empire.png|25px]][[Мин улс|→]]
|}
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Үндсэн хууль|Үндсэн хууль цааз]]'''
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Их Засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Монгол хэл|Монгол]], [[Хятад хэл|хятад]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нийслэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Ханбалиг|Хаанбалгас]] &lt;small&gt;(өнөөгийн [[Бээжин]])&lt;/small&gt; ба&lt;br /&gt; [[Шанду]] &lt;small&gt;(зуны нийслэл)&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн хэлбэр]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''&lt;br /&gt;– 1260–1294 он&lt;br /&gt;– 1294–1307 он&lt;br /&gt;– 1307–1311 он&lt;br /&gt;– 1311–1320 он&lt;br /&gt;– 1320–1323 он&lt;br /&gt;– 1323–1328 он&lt;br /&gt;– 1328–1328 он&lt;br /&gt;– 1329–1329 он&lt;br /&gt;– 1328–1332 он&lt;br /&gt;– 1332–1332 он&lt;br /&gt;– 1333–1370 он
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хаан]] ([[Их Хуралдай]]гаар сонгоно)&lt;br /&gt; [[Хубилай хаан]]&lt;br /&gt; [[Өлзийт Төмөр хаан]]&lt;br /&gt; [[Хайсан хүлэг хаан]]&lt;br /&gt; [[Аюурбарбад буянт хаан]]&lt;br /&gt; [[Шадбал гэгээн хаан]]&lt;br /&gt; [[Есөнтөмөр хаан]]&lt;br /&gt; [[Аригиба хаан]]&lt;br /&gt; [[Хүслэн хаан]]&lt;br /&gt; [[Төвтөмөр заяат хаан]]&lt;br /&gt; [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан]]&lt;br /&gt;[[Тогоонтөмөр хаан]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нутаг дэвсгэр]]'''&lt;br /&gt;– 1310 он&lt;ref&gt;{{cite journal |date = September 1997 |title = Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia |journal = [[International Studies Quarterly]] |volume = 41 |issue = 3 |page = 499 |doi = 10.1111/0020-8833.00053 |first = Rein |last = Taagepera |author-link = Rein Taagepera |jstor = 2600793 |url = http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807 }}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;– 1330 он&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{статья |автор=Song (宋), Yan (岩)|заглавие=Estimation of Territory Areas of Several Dynasties in Chinese History|оригинал=zh:《中国历史上几个朝代的疆域面积估算》|ссылка=https://wenku.baidu.com/view/1b03d86e55270722192ef785.html|язык=zh|место=Beijing|издательство=[[Chinese Academy of Social Sciences]]|год=1994|isbn=|page=150}}&lt;/ref&gt;
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;14.000.000&amp;nbsp;км²&lt;br /&gt;13.720.000&amp;nbsp;км²
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Хүн ам|Хүн амын тоо]]'''&lt;br /&gt;– 1290 он&lt;br /&gt;– 1300 он&lt;br /&gt;– 1330 он&lt;ref name=&quot;:3&quot;/&gt;
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;77.000.000&lt;br /&gt;90.000.000&lt;ref&gt;Энэ тухайн үеийн дэлхийн нийт хүн амын 28 хувийг эзэлж байв.&lt;/ref&gt; орчим&lt;br /&gt;83.873.000
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Хүн амын нягтрал]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | 6 хүн км² тутамд&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1330 оноор тооцсон)&lt;/small&gt;
|}
{{Загвар:Монголын түүх}}
'''Юань Улс''' буюу бас өөрөөр '''Даян Их Монгол Улс''' (1271–1368) нь [[Монголчууд|Монгол угсаатны]] байгуулсан Монгол, Хятад, Солонгос улсуудын газар нутгийг эзлэн оршиж байсан феодалын нийгэмт хаант улс байсан юм. Тус улс нь Чингис хааны байгуулсан, [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] үргэлжлэл тул түүхэн дэх хамгийн том газар нутагтай эзэнт гүрнийг удирдах төв нь байснаараа онцлогтой.

== &quot;Юань&quot; гэсэн үгийн тайлбар ==
Их Юань (Дай Өнь, {{lang-zh|大元}}) гэдэг нэр бол Хятадын “Зурхайт ном (易經)” -ын “Цянь юань” буюу “[[Тэнгэр шүтлэг|тэнгэр]] мэт их” хэмээх утгыг үндсэлж өгсөн нэр болно.&lt;ref&gt;Монголын Их Юань улс.[https://mongoltoli.mn/history/h/418]&lt;/ref&gt; &quot;Хөх Тэнгэр&quot;, &quot;Хөх Монгол&quot; гэдэгт ордог &quot;Хөх&quot; гэсэн утга 元 (нан. yuán)д байна. Хятад хэлний &quot;Үгийн далай 辭海&quot; хэмээх Их толь (7р утгыг үз), &quot;Хятад хэлний Их толь&quot;  (Тайванд хэвэлсэн, 21р утгыг үз), &quot;Япон Хас толь&quot; (21р утгыг үз)-нуудад байна.  元 (yuán) нь 玄 (хөх, тэнгэр өнгө) тэй ижил утгатай  (元通玄) гээд, Юанийн үед тийн хэрэглэж байсан тайлбартайгаа байна гэж эрдэмтэн [[Балдандоржийн Сумъяабаатар]] баталгаа гаргаж ирэв. &quot;Юань улс&quot; гэдгийн монгол нэр нь &quot;Хөх Монгол&quot; юм. &lt;ref name=&quot;yuan&quot;&gt;[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]]: Юань гэдэг нэрний учир.[http://maral-books.net/wp-content/uploads/2013/11/Yuan.pdf]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16 х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Түүх ==

=== Юань улс байгуулагдсан нь ===
[[Файл:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|thumb|right|Юань улсыг байгуулсан Монголын их хаан Хубилайн хөрөг]]
1260 онд [[Хубилай]] өөрийгөө хаанд өргөмжилж, улмаар 1267 онд Монголын нийслэлийг [[Хархорум]] хотоос Жунду (Дайду) (одоогийн [[Бээжин]] хотын баруун хойд талд байсан) хотод шилжүүлэв. 1271 онд Их Монгол Улсын нэрийг өөрчилж, '''Юань''' хэмээн нэрийдсэнээр Монголын эзэнт гүрэн [[Алтан Орд]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]], [[Юань улс]] гэсэн дөрвөн хаант улсад хуваагдсан түүхтэй.

=== Хубилайн дараах үеийн Юань улс ===
[[Файл:Yuan dynasty banknote with its printing plate 1287.jpg|thumb|200px|left|Юань гүрний мөнгөн тэмдэгт болон тавган тамга]]
Хаан ширээний залгамжлал нь Юань гүрэнд томоохон асуудал болж байсан ба хожим нь дотоод тэмцэл болон томоохон маргааны эх үүсвэр болсон юм. Энэ нь Хубилайн хаанчлал төгсөхөд илэрхий болсон юм. Хубилай анхнаасаа түүний ууган хүү болох [[Чингим]]ийг хаан ширээгээ залгамжлуулах хүсэлтэй байсан боловч [[Чингим]] 1285 онд хаан эцгээсээ өмнө таалал төгссөн. Иймээс [[Чингим]]ийн хүү болох [[Өлзийт Төмөр хаан]] [[Хубилай хаан]]ы үхлээс хойш 10 гаруй жил (1294-өөс 1307 оны хооронд) улсаа удирдсан юм. Төмөр хаан өвөг эцгийнхээ хийсэн маш их ажлуудыг үргэлжлүүлэхээр зориг шулуудан шийдсэнээс гадна Монголын баруун зүгт орших бусад хаант улсуудтай эв найрамдлын харилцаа тогтоожээ. Гэсэн хэдий ч бутрал эв нэгдэлгүй байдал Төмөр хааны хаанчлалын үеэс эхэлсэн байна. Түүний хаанчлалын жилүүдэд өрнөсөн хамгийн том үйл явдал нь [[Хайду|Хайдугийн]] тэмцлийг бүр мөсөн дарж чадсан явдал юм.

[[Файл:Phagspa vinokurov tablet.jpg|thumb|150px|[[Дөрвөлжин бичиг]]]]
[[Хайсан хүлэг хаан]] Төмөр хааныг таалал төгссөний дараа Юань улсын хаан болжээ. Тэрбээр Хубилай хааны ажлыг үргэлжлүүлэх нь байтугай харин ч эсрэгээрээ түүний хийсэн зүйлийг нураажээ. Түр зуурын хаанчлалын (1307-оос 1311 хүртэл) үед Юань гүрэн санхүүгийн бэрхшээлүүдтэй тулгарч эхэлсэн нь Хайсан Хүлэг хааны хийсэн зарим зүйлүүдтэй шууд холбоотой байсан. Хайсан Хүлэг хааныг нас нөгчих үед, Юань улсын сан хөмрөг хоосорч маш их өрөнд орж Юань гүрний улс төрийн тогтворгүй байдлын эх үүсвэрийг тавьсан байна.

[[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад хааны]] засаглалын үед улс орон нэг үе ахин сэргэн, улс төрийн байдал тогтворжиж эхэлсэн ч Аюурбарбад хааны урьд ахдаа амласан амлалтнаасаа буцан өөрийн хүүгээ хунтайж болгосон нь Юань улсад өрнөх дотоодын улс төрийн хямралын эхлэлийг тавьжээ. Тус хааныг нас барсны дараа түүний хүү [[Шадбал гэгээн хаан|Шадбал]] хаан суугаад 2 жилийн дараа [[Тэгш ноён]]оор толгойлуулсан босогчдод хороогдсон. Түүний дараа Жинь ван [[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр хаан]] суудалд суув. Энэ хааны үед Юань улс сүүлийн удаа амар тайван байсан ч 1328 онд Есөнтөмөр хаан таалал төгсөхөд Юань улсад иргэний дайн дэгдэн үй олон хүний амийг авч одсон тэмцэл 10 гаруй жил өрнөж, уг улсын байдал туйлын тогтворгүй болж ирсэн.

===Юань улсын мөхөл===
[[Файл:Cina v roce 1358.svg|thumb|left|200x200px|'''Улаан алчууртны бослогын улсууд. 1358 он''']]
[[Файл:Cina v roce 1360.svg|thumb|left|200x200px|[[Улаан алчууртны бослого|Улаан алчууртны бослогын]] улсууд. 1360 он. '''Ногоон нь [[Чэн Юй Лянь|Чэнь Юй ляний]] нутаг''', '''Улаан''' нь [[Хань Линь Эр|Хань Линь Эрийн]] Сүн улсын нутаг, '''Шар''' нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] улс.]]
[[Файл:Cina roku 1365.svg|thumb|200x200px|1360 он. Улбар шар нь [[Жан Ши Чэн]]-ий '''У улс''', Улаан нь [[Жу Юань Жан|Жу Юань Жаний]] [[Мин улс|Ү улс]], Бор нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] [[Дася улс]].]]
14-р зууны дунд үед Юань улсын газар нутагт дараалсан олон усны үер болсоны улмаас 1351 онд [[Шар мөрөн|шар мөрний]] далан задарсан аж. Тухайн үед Юань гүрнийг [[Тогоонтөмөр хаан]] удирдаж байсан бөгөөд тэрбээр өмнө зүгт [[Шаньдун]]ы хагас аралд шинээр суваг бариулсан байна. Яг энэ үеэс эхлэн хятадууд анх удаа бослого зохион байгуулж эхэлжээ. Үүний дараа хэд хэдэн томоохон бослого хөдөлгөөн гарч эхэлсэнээс хятадуудын хувьд хамгийн чухал бослогын бүлэг нь [[Улаан алчууртны бослого|улаан алчууртны бослого]] байсан юм. Тус бослого нь одоогийн [[Аньхуй]], [[Жянсү|Жяньсу]], [[Жөжян|Жэжян]], [[Юньнань]], [[Сычуань муж|Сюйчуань]], [[Шаньдун]], [[Хэнань]], [[Хүбэй]] зэрэг мужуудыг хамарсан. Анх [[Хань Шань Тун]], [[Люй Фу Тун]] нар тус бослогыг өдөөсөн. Яваандаа хүч нь нэмэгдсээр 1368 онд Юань улсыг мөхөөхөд гол нөлөө үзүүлсэн.

Юань улсын сүүлийн хаан [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөрийн]] үед бослого хөдөлгөөн жил алгасалгүй гарч, ихэс ноёдын зөрчил дээд цэгтээ тулж, улс орон самуурч байсаар 1368 онд Юань улс мөхөж, Монголчуудын эзэгнэл төгсгөл болжээ.

Эдгээрээс гадна Юань улсыг мөхөлд хүргэсэн өөр шалтгаанууд ч бас бий. Үүнд дэлхийг эзэгнэсэн том гүрнийг удирдан захирч авч явах чадвартай хаан байгаагүй нь хамгийн гол хүчин зүйл байв. Өөр нэг шалтгаан нь 14-р зууны хоёр дахь хагаст гарсан тахлаас шалтгаалан алс холд хийж байсан худалдааны системд муугаар нөлөөлсөн байна. Хятад гүрнийг эзэлж байгаад хөөгдсөн бусад үндэстэнтэй харьцуулбал монголчууд хэдийгээр хятадад хаанчлалаа алдсан ч Юань улсын дараа бий болсон [[Мин улс]]ын хойд хэсэгт үзүүлэх нөлөө нь хүчирхэг хэвээр байсан юм. Юань улсын үед эхэлсэн улсын нэгдсэн бодлого болоод засаг захиргааны санаачлагуудыг Мин улс тэр хэвээр нь үргэлжлүүлэн хэрэглэсэн байна.&lt;ref&gt;Helwig Schmidt-Glintzer: ''Kleine Geschichte Chinas'' (орч. ''&quot;Хятадын жижигхэн түүх''&quot; ном), S. 102ff..&lt;/ref&gt;

== Юань гүрний үеийн засаг захиргааны зохион байгуулалт ==
{{Гол|Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо}}
Хубилай хааны төр барьсан эхний жилүүдээс хятад нутгийг захирахын тулд Өгэдэй хааны хуучин байсан захиргаа, хятадын уламжлалт засаглалын хэлбэрийг үндэслээд 1260-1272 онуудын хооронд дараах байдлаар зохион байгуулсан.
{| class=&quot;wikitable&quot;
! colspan=&quot;5&quot; |[[Хаан|Их хаан]]
|-
![[Зарга шийтгэх яам|Юй ши тай]]
! colspan=&quot;3&quot; |[[Төвлөн засах яам|Жун шу шэн]]
![[Нууц бичгийн яам|Шу Ми Юань]]
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Синь Юйшитай
!Сангийн яам
!Ёслолын яам
!Үйлдвэрлэх яам
! rowspan=&quot;3&quot; |Синь шумиюань
|-
|'''Цэргийн яам'''
|'''Шүүх яам'''
|'''Түшмэлийн яам'''
|-
| colspan=&quot;3&quot; |'''Син Жун шу шэн'''
|}
Юань улсын хамгийн дээд эрх мэдлийг хаан хязгаарлалтгүйгээр барих бөгөөд [[Төвлөн засах яам|төвлөн засах яам]] (Уг яаманд '''Сангийн яам, Ёслолын яам, Цэргийн яам, Шүүхийн яам, Үйлдвэрлэх яам''' зэрэг 6 яам харьяалагдаж байв), [[нууц бичгийн яам]] , [[зарга шийтгэх яам]] гэх гурван бие даасан харилцан хяналт тавих үүрэг хүлээсэн яамд ажиллаж байсан байна. Эдгээрээс дотоод бичгийн яам нь голлох байр суурьтай байжээ. Тус яамыг зарим үед хунтайж [[Жун шу лин]] буюу эрхэлсэн сайдын албан тушаалыг хашиж, түүний доор хоёр чинсан байдаг байлаа. Гэхдээ эрхэлсэн сайд гэдэг нь байнгын бус түр орон тоо юм. Энэ нь хунтайж нас барах, хаан болох үед арилгадаг байсан. Юань улсын үед [[Дорж (Хубилайн хүү)|Дорж хунтайж]] (1261-1263), [[Чингим]] хунтайж (1273-1286), [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хаан]] (1307-1311), [[Гэгээн хаан]] (1316-1320) нар уг тушаалыг хашиж байсан. Төвлөн засах яамны эрхэлсэн сайдын дараа баруун, зүүн этгээдийн тэргүүлсэн сайд [[Чинсан]] нар орж байжээ. Баруун этгээдийн сайд нь зүүнийхээс илүү эрх мэдэлтэй байв. Тэргүүн сайдын дор, цэрэг улсын хүнд хэргийг тэгшлэн засагч хэмээх дөрвөн сайд, засагч туслагч түшмэл байв. 

Түүний дараа '''[[Нууц бичгийн яам|үйл таслах яам]]''' нь цэргийн үйлийг хариуцаж, дайн зарлах, цэргийн бүртгэл, цэргийг орон нутагт тараан хувиарлан суулгах гэх мэт асуудлыг хариуцаж байсан бөгөөд зөвхөн хаанд шууд захирагдах Шу Ми Ши түшмэл захирдаг байжээ. 

Юй ши тай буюу '''Зарга шийтгэх яам''' нь түшмэдийн албанд нь хяналт тавьж дэвшүүлэх юмуу бууруулах эсэхийг тогтоох, шүүн таслах, зарга хэлэлцэх асуудлыг хамаарч байсан. Энэхүү хоёр яамд нь мөн адил орон нутагт салбартай байснаас гадна тус бүрийг хариуцсан түшмэл томилж байсан. 

Мөн эдгээрээс гадна 20 гаруй яам товчоод байгуулагдаж байсан. 

=== Нутаг дэвсгэрийн хуваарь ===
[[Юань улсын судар|Юань улсын сударт]] бичсэнээр засаг захиргааны хуваарь байнга өөрчлөгдөж байсан бөгөөд 1330 оны байдлаар [[Син жун шу шэн|Төвлөн засах төлөөний яам]]-11, [[чөлгэ]] (лу)-185, Фу-33, жоу- 359, сянь-1127 байжээ. Уугуул Монгол нутагт засаг захиргааны хуваарь өөрчлөгдсөнгүй. Хууль цааз нь төрийн асуудлыг зохицуулахад чиглэсэн дүрэм журам байлаа. Юань гүрний үед нутаг дэвсгэрийн  хамгийн том нэгж нь '''муж''' байв. Мужийг дотор нь:

Дотоод муж нь Төвлөн засах яаманд шууд захирагддаг [[Хэбэй]], [[Шаньдун]], [[Шаньси муж|Шаньси]] гурван мужийг багтааж байсан.
[[Файл:Yuan Dynasty Administrative division 1330.jpg|thumb|350x350px|'''Юань улсын нутаг дэвсгэрийн хуваарь''']]

Харин гадаад муж нь нийт нийслэл хотоос алслагдсан бусад мужийг хэлж байсан.   

Үүнд:  
# [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (嶺北行省): Хархорумаар төвлөрсөн Монгол нутаг.
# [[Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн]] (河南江北行省)
# [[Хугуан нутгийн син жун шу шэн]] (湖廣行省)
# [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]] (甘肅行省)
# [[Жяньши нутгийн син жун шу шэн]] (江西行省)
# [[Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн]] (江浙行省)
# [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (遼陽行省)
# [[Шэньси нутгийн син жун шу шэн]] (陝西行省)
# [[Сычуан нутгийн син жун шу шэн]] (四川行省)
# [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]] (雲南行省)

====== Хараат улсуудыг захирах мужууд ======
# [[Жэньдун син жун шу шэн]] (征東行省): Гуулин улсаар төвлөрсөн, Японыг дайлах муж.
# '''Жэньмянь син жун шу шэн''' (征緬行省, Мьянмарын хэргийг хамаарах муж)
# '''Жяожи син жун шу шэн''' (交趾行省): Аннам буюу одоогийн Вьетнамын хойд хэсгийг захирах муж.
# '''Жаньчэн син жун шу шэн''' (占城行省) Чампа улсыг захирах муж. Одоогийн өмнөд Вьетнам, Лаос, Тайландын нутаг
Муж нь дотроо: Лу (сүүлийн үед Зам, Чөлгөө, Чөлгэ, Цүлх гэж нэрлэгдэх болсон), Фу (сүүлийн жилүүдэд Шүлтгэн, Шилтгэн гэх нэршилийг Түүхийн хүрээлэнгийн бүтээлүүдэд тавигдах болсон), Жоу, Сянь гэж хуваагддаг. 

Мужийг [[Юань улс|Юань улсын]] үед хятадаар [[Син жун шу шэн|Синь Жун Шу Шэн]] гэж нэрлэх бөгөөд энэ нь '''Төвлөн засах яамны төлөөний яам''' гэсэн утга агуулна. Үүнийг заримдаа Син шэн, Шэн гэх зэргээр товчлох асуудал байсан. Мөн орон нутаг дахь [[Нууц бичгийн яам]], [[Зарга шийтгэх яам|Зарга шийтгэх яамнуудын]] салбар байгууллага муж бүрт байршиж байсан. Тэдгээрийг '''син шу ми юань, син юй ши тай''' гэх зэргээр нэрлэж байсан. 

Эдгээрээс гадна юань улсын үед байсан нэг томоохон зүйл нь хааны ургийн болон гавъяат ноёд, ван нарын '''эзэмшил газар''' юм. Тухайн цагт хааны ургийн [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|олон вангууд]] хятад газарт хувь эзэмшилтэй байжээ. Энэ нь тухайн үед ихээхэн өрнүүн дэлгэрсэн үзэгдэл байсан юм. Эдгээр эзэмшил газар нь төрийн засаг захиргааны нэгжтэй хамт оршиж, голдуу мужуудын фу, жоу, сянь зэрэг доод түвшний нэгжид эзэмшилтэй байсан. Гэхдээ тэрхүү газар эзэмшил нь дараах хоёр төрөлтэй байсан. 
# Газар нутаг, оршин суугчидыг хамтад нь өгөх
# Зөвхөн оршин суугчидыг өгөх
Энэ үзэгдэл нь Монгол нутагт байсан юм. [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] үед гэхэд дараах хэд хэдэн вангийн нутаг эзэмшил оршиж байсан. 
[[Файл:Yuan dynasty and Mongolia.jpg|thumb|Юань улсын үеийн Монгол орон]] 
# [[Туул гол|Туул]], Онон, Хэрлэн, '''[[Их Ордос|их ордос]]''' буюу их хориг зэрэг зүүн хойд нутаг нь [[Жинь ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Онон гол|Онон]], [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] голын зүүн хэсэг, одоогийн Дорнод аймаг хавийн нутаг нь [[Гуаннин ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Эргүнэ мөрөн]], [[Хөлөн нуур|Далай нуур]] хавийн нутаг [[Чи ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг 
# [[Эрчис]] мөрний дунд бие нь [[Яньди ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ]] мөрний нутаг нь [[Сүлдүс|Сүлдүс аймгийн]] нутаг
# [[Буйр нуур]], [[халх гол]] орчмын нутаг нь [[Жинань ван]]&lt;nowiki/&gt;ийн нутаг
Эдгээрээс гадна тухайн зарим мужид [[Төвөд|Төвдийг]] захирах [[Сюань Жэн Юань]], [[сюань вэй сы]] (дэлэгрэнгүй тохинуулах хэлтэс гэж орчуулдаг) , [[ань фу сы]] (амгаланг тохинуулах хэлтэс), [[жюнь]] (цэргийн анги), [[Дао (засаг захиргааны нэгж)|дао]] гэх мэтийн нэршил бүхий засаг захиргааны нэгж байршиж байсан.   

Аливаа удирдах албанд заавал монгол хүнийг томилох бөгөөд 25-аас дээш насны Монгол дарга нараар захируулдаг байв. Харин гацаа болон тосгодыг хятад хүнээр захируулдаг байжээ. Энэ нь монгол хүний тоо хятад нутгийнхантай харьцуулахад хэт цөөн байснаас улбаалаад бүх шатанд хүрч ажиллах боломжгүй учир зөвхөн дээд удирдах шатанд томилдог байжээ. Гэхдээ Монгол хүн гэдэгт Их Монгол улсад хамгийн түрүүнд дагаар орсон Харлиг, Уйгур, Хиргис, Хятан зэргийн хүмүүсийг багтаах явдал байсныг анхаарууштай.

== Юань гүрний үеийн Эдийн засаг ==
{{Гол|Юань улсын зоосон мөнгө}}
[[Файл:Yuan coinage.jpg|thumb|right|Юань улсын мөнгөн зооснууд]]
[[File:Chinese movable type 1313-ce.png|thumb|right|Ван Жэн-ийн '' Нонг Шу '' нь хувь хүний хөдлөх төрлийн тэмдэгтүүд нь А эргэлтийн бичгийн хэв, 1313 онд хэвлэгдсэн]]

== Хууль цааз ==
{{Гол|Их Засаг}}
{{Гол|Их Юань улсын нэвтэрхий хууль}}
{{Гол|Юань улсын хууль цаазын бичиг}}
{{Гол|Жыюаний шинэ хууль}}
[[File:Evolution map of the Northwest territory of the Yuan Dynasty in Haiguotuzhi.jpg|thumb|'''Юань гүрний үеийн баруун хойд хэсгийн газрыг дүрсэлсэн нь (XIX зуун)''']]

Юань улсын үед монгол хаад ноёдын зүгээс суурин иргэд, малчин ардыг нэгтгэн захирах үүднээс хэд хэдэн хууль цаазын бичгийг хэрэглэж байлаа. Хубилай хаан, түүний шинэ улсад шинэ хуультай болох нь зайлшгүй зүйл байсан. Улмаар [[Жыюаний шинэ хууль|'''Жи Юаний шинэ хууль''']] гэх хууль цаазын бичгийг Е Рун Зу гэх бичгийн түшмэл удирдаж 1291 оны 6 сарын 18-нд эмхэтгэсэн. Энэ хууль нь [[Алтан улс|Алтан улсын]] '''Жанзун хааны''' үед зохиосон '''Тай Хэ Люй И''' гэх хууль цаазын бичиг, [[Чингис хаан|'''Чингис хааны''']] үед зохиосон [[Их Засаг]] хуулийг үндэс болгосон байдаг. Уг хууль нь 96 зүйл, 10 бүлэгтэй. Үүнд түшмэдийн ёс, мөнгө санхүү, шашин шүтлэг, боловсрол, хулгайн хэрэг, цагдан хорих гэх мэт зүйлд хуваагдаж байлаа.  

Мөн [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт Төмөр хааны]] үед 1305 онд [[Да Дөгийн хуулийн эмтхэтгэл]] гэх хууль цаазын бичгийг гаргасан. Үүнээс гадна 1322-1323 оны хооронд [[Юань улсын хууль цаазын бичиг]], [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] зэргийг эмхэтгэж баталсан.  Тус бүр нь 2000 гаруй боть бөгөөд 20 гаруй бүлэгт хуваагдаж байдаг.  

Юань улсын сүүл үед холбогдох бас нэгэн хууль цаазын бичиг нь 1338-1345 оны хооронд [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр хааны]] зарлигаар [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] болон өмнөх үеийн хуулийг нэгтгэсэн нэгэн хуулийг гаргасан. Үүнийг хятадаар '''[[Жыжөн Тяогө]]''' гэдэг. Монголчилбол Жыжөнгийн хуулийн эмхэтгэл гэнэ.  Энэ нь нийт 2909 боть бөгөөд удиртгал бүлэг нь 150 боть, хуулийн эмхэтгэл бүлэг нь 1700 боть, хавсралт бүлэг нь 1059 боть болдог. 1346 оноос албан ёсоор хэрэглэж эхэлсэн. Энэ хууль нь 22 жил болоод [[Мин улс]] байгуулагдахад халагдаж, хожуу [[Юнлө|Юнлэ хааны]] үед бичигдсэн '''[[Юнлө Дадянь]]''', [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хааны]] үед бичигдсэн '''Дөрвөн хөмрөгийн данс бичмэл''' хэмээх хоёр бүтээлд багтсан билээ.

== Хаад ==
{{гол|Юань улсын хаад}}

{|class=&quot;wikitable sortable&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot;
|+ '''Монголын Их Хаад'''
|-
!Хөрөг
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хааны нэр
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Цол
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Амьдарсан жилүүд
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хаанчилсан жилүүд
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хятад оны цол
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хятад сүмийн цол
|-
|[[Файл:Kublai Khan.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Хубилай хаан|'''Хубилай''']]
| '''Сэцэн хаан'''
| [[1215 он|1215]]-[[1294 он|1294]]
| [[1271 он|1271]]-1294 он
| [[Чжунтун]] (1260-1264)&lt;br /&gt; [[Жыюань|Чжиюань]] (1264-1294)
| Шизу
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumTemurOljeituPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Өлзийт Төмөр хаан|'''Төмөр''']]
| '''Өлзийт хаан'''
| [[1265 он|1265]]-[[1307 он|1307]]
| [[1294 он|1294]]-1307
| [[Юаньжэнь|Юаньчжэнь]] (1295-1297) &lt;br /&gt;[[Дадө|Дадэ]] (1297-1307)
| Чэнзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Хайсан хүлэг хаан|'''Хайсан''']]
| '''Хүлэг хаан'''
| [[1281]]-[[1311]]
| [[1307]]-1311
| [[Жыда|Чжида]] &lt;br /&gt; (1308-1311)
| Узун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumAyurbarvadaBuyantuPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Аюурбарбад буянт хаан|'''Аюурбарбад''']]
| '''Буянт хаан'''
| [[1285]]-[[1320]]
| [[1311]]-1320
| [[Хуанцин]] &lt;br /&gt; (1311-1316)&lt;br /&gt;[[Яньёу|Янь Ю]](1316-1320)
| Рэньзун
|-
|[[Файл:Gegeen.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Шадбал гэгээн хаан|'''Шадбал''']]
| '''Гэгээн хаан'''
| [[1303]]-[[1323]]
| [[1320]]-1323
| [[Жыжы (Гэгээн хаан)|Чжичжи]] &lt;br /&gt; (1320-1323)
| Инзун
|-
|[[Файл:Yesun.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Есөнтөмөр хаан|'''Есөнтөмөр''']]
|
| [[1276]]-[[1328]]
| [[1323]]-1328
| [[Тайдин|Тай Дин]] &lt;br /&gt; (1323-1328) [[Жыхө]]&lt;br /&gt;(1328)
| Тай Дин Ди
|-
|[[Файл:Ragibagh.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Аригиба хаан|'''Аригиба''']]
| 
| [[1320]]-[[1328]]
| 1328
| [[Тяньшүнь (1328)|Тяньшүнь &lt;br /&gt; (1328)]]
| Тянь Шүнь Ди
|-
|[[Файл:Khutughtu Khan Kusala.jpg|center|frameless|130x130px]]
| [[Хүслэн хаан|'''Хүслэн''']]
| '''Хутагт хаан'''
| [[1300]]-[[1329]]
| 1329
| [[Жышүнь|Чжишүнь]] &lt;br /&gt; (1329)
| Минзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumTughTemurPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Төвтөмөр хаан|'''Төвтөмөр''']]
| '''Заяат хаан'''
| [[1304]]-[[1332]]
| [[1328]]-[[1329]], &lt;br /&gt;1329-1332
| [[Тяньли]] &lt;br /&gt; (1328-1329)&lt;br /&gt;Чжи Шүнь&lt;br /&gt; (1329-1332)
| Вэньзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumIrinchinbalPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Ринчинбал хаан|'''Ринчинбал''']]
| '''Эрдэнэцогт хаан'''
| [[1326]]-[[1332]]
| 1332
| Жышүнь (1332)
| Нинзун
|-
|[[Файл:Toghon.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Тогоонтөмөр хаан|'''Тогоонтөмөр''']]
| '''Ухаант хаан'''
| [[1320]]-[[1370]]
| [[1333]]-[[1368]]
| [[Юаньтун|Юань Тун]] &lt;br /&gt; (1333-1335)&lt;br /&gt;[[Жыюань|Чжи Юань]]&lt;br /&gt;(1335-1340)&lt;br /&gt; [[Жыжөн|Чжи Чжэн]]&lt;br /&gt;(1340-1370)&lt;br /&gt;
| Хуйзун&lt;br&gt;Шүнь Ди
|}
'''Их Хатад'''
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Хөрөг
!Хатны нэр
!Овог аймаг
!Хатан суусан үе
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Чаби хатан|'''Чамбуй''']]
|Хонгирад
|1260-1281
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumNahan.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Намбуй хатан|'''Намбуй''']]
|[[Хонгирад]]
|1285-1286
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Шилийндалай хатан|'''Шилиндалай''']]
|Хонгирад
|1295-1305
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Булган хатан|'''Булган''']]
|[[Баяд|Баягуд]]
|1305-1307
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumZhenge.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Жэнгэ хатан|'''Жэнгэ''']]
|Хонгирад
|1307-1311
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfAyurbarvada.jpg|center|frameless|130x130px]]
|[[Раднашири хатан|'''Раднашири''']]
|Хонгирад
|1311-1320
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfShidebalaII.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Сугабал хатан|'''Сугабал''']]
|[[Ихирэс]]
|1320-1323
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumUnnamedEmpressIV.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Бабухан хатан|'''Бабухан''']]
|Хонгирад
|1323-1328
|-
|[[Файл:Будшир_хатан.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Будшир хатан|'''Будашири''']]
|Хонгирад
|1328-1329, 1329-1332
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfQoshila.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Бабуша хатан|'''Бабуша''']]
|[[Хонгирад]]
|1329
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfIrinchinbal.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Дарамшир|'''Дармашири''']]
|Хонгирад
|1332
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Данашир хатан|'''Данашири''']]
|[[Кипчак]]
|1333-1335
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Баянхутаг хатан|'''Баянхутуг''']]
|Хонгирад
|1335-1365
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Өлзийхутаг хатан|'''Өлзийхутуг''']]
|[[Курё улс]]
|1365-1368
|}

== Зургийн цомог ==

&lt;gallery mode=&quot;packed&quot; heights=&quot;160&quot;&gt;
Файл:Yuan dynasty iron magic square.jpg|Араб тоо сийлсэн хавтан (Юань гүрэн)
Файл:Yuan Dynasty - waterwheels and smelting.png|Төмрийн хүдэр хайлуулах зуух 
Файл:水轮.jpg|Усан хүрд
Файл:水锤.jpg|Юань улсын үеийн усан хөөрөг
Файл:纺织机.jpg|Юань улсын үеийн нэхмэлийн машин 
Файл:水磨齿轮.jpg|Усан тээрэм 
Файл:农书织布机.jpg|Торго нэхэх суурь машин 
Файл:Zhao Mengfu1.jpg|Юань улсыг үеийн зураг ([[Жао Мэнфу]])
Файл:Chuangzi Nu1.jpg|Юань улсын үеийн Давхар холхивчит нум&lt;ref name=&quot;bm&quot;&gt;{{cite web |url = http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |title=Archived copy |accessdate=November 11, 2009 |deadurl=yes |archiveurl = https://web.archive.org/web/20091202081843/http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |archivedate=December 2, 2009 }}&lt;/ref&gt;
Файл:Skanda detail heart sutra zhao mengfu.jpeg|Юань улсын үеийн цэргийн хувцас
Файл:Immortal Riding a Dragon.jpg|Юань улсын үед зурагдсан луу унаж буй зураг
Файл:Horse and Groom, after Li Gonglin by Zhao Yong.jpg|[[Монгол морь]]
Файл:Jiang Ge.JPG|Юань улсын Монгол цэрэг
Файл:Qubilai Setsen Khaan.JPG|[[Хубилай хаан]]ы залуугийн зураг
Файл:Mongol warrior of Genghis Khan.jpg|Монгол морьтон баатрын харваж байгаа зураг 
Файл:Yuan stone Nestorian inscription (rep).JPG|Бээжин хотын Фаншань дүүргээс олдсон Юань улсын үед хамаарах Несториан шашинтны чулуун хөшөө 
&lt;/gallery&gt;

==Урлагийн бүтээл==
===Кино===
*Телевизийн богино цувралууд, ''[[Марко Поло (TV богино цувралууд)|Марко Поло]]'' (1982), Featuring  [[Кэн Маршал]] ба [[Роученг Ин]], зохиолыг бичсэн [[Жулиано Монталдо]],зураглаач, Пологийн аялалаар хоёр ялалт авсан. [[Эмми шагнал гардуулах ёслол]], зургаагаас дээш удаа нэр дэвшсэн.&lt;ref name=Emmy&gt;{{Citation|title=Academy of Television Arts &amp; Sciences|url=http://www.emmys.org/awards/awardsearch.php|accessdate=July 6, 2009}} (Searching for &quot;Marco Polo&quot;, and year 1982)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt0083446/ |website=IMDb TV miniseries|title= Marco Polo |date= 1982}}&lt;/ref&gt;
* ''[[Марко Поло (телевизийн цуврал)|Марко Поло]]'' 2014 оны кино. ([http://www.imdb.com/title/tt2189461/ imdb.com Marco Polo (TV series)])

==Мөн үзэх==
* [[Юань улсын хаад]] буюу монгол хаадын жагсаалт
* [[Их Монгол Улс]]
* [[Их Монгол улс болон Юань гүрний үеийн дайн тулаан]]
* [[Алтан Орд]]
* [[Ил Хаант Улс]]
* [[Цагаадайн улс]]

== Ном ==
* Arthur Cotterell: The Imperial Capitals of China - An Inside View of the Celestial Empire. Pimlico, London 2007, ISBN 978-1-84595-009-5 (англи хэлээр).
* Ann Paludan: Chronicle of the China Emperors. Thames &amp; Hudson, London 1998, ISBN 0-500-05090-2 (англи хэлээр).

==Цахим холбоос==
{{commonscat|Yuan Dynasty|Юань Улс}}
* [http://www.kinabaloo.com/yd1.html Yuan Dynasty Earthen City Wall Park, Beijing] (англи хэлээр)
* [http://www.chinavoc.com/history/yuan.htm The Yuan Dynasty] (англи хэлээр)

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө= [[Их Монгол Улс]] &lt;br/&gt; [[Сүн улс|Өмнөд Сүн улс]] &lt;br/&gt; 
|он= 1271-1368
|албан_тушаал= Их Юань улс
|дараа=[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монгол улс]]&lt;br/&gt; [[Мин улс]]
}}
{{end}}
{{Хөтлөгч мөр Юань Улсын сэдэв}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн улс]]
[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Юань улс| ]]
[[Ангилал:Их Монгол Улс]]
[[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]]</text>
      <sha1>iev1x1jx7y6xxjfn5n4sx3bhs1r4hqw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707653</id>
      <parentid>707651</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T06:35:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>эх сурвалж байхгүй</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44863" xml:space="preserve">{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; style=&quot;float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;&quot;
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;&quot; | &lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Их Юань Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.7em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠶᠡᠬᠡ&lt;br /&gt; ᠶᠤᠸᠠᠨ&lt;br /&gt; ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Даян Их Монгол Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.7em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠳᠠᠶᠠᠩ&lt;br /&gt; ᠶᠡᠬᠡ&lt;br /&gt; ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ&lt;br /&gt; ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot; style=&quot;border:none; margin:0; padding:0;&quot;
| align=&quot;center&quot; width=&quot;50%&quot; | [[File:Flag of Yuan Dynasty.jpg|150px|Их Юань Улсын далбааны нэг хувилбар]]
| align=&quot;center&quot; width=&quot;50%&quot; | [[File:Flag of the Mongol Empire 3.png|150px|Далбааны өөр хувилбар]]
|-
| align=&quot;center&quot; | Их Юань Улсын далбааны нэг хувилбар
| align=&quot;center&quot; | Далбааны өөр хувилбар
|}
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Цаг тооны хэлхээс'''&lt;br /&gt;'''1271 — 1368 он'''
|-
| style=&quot;background:#ffffff&quot; align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|+
|
|
|-
| width=&quot;45%&quot;  align=&quot;left&quot; valign=&quot;top&quot; |[[Их Монгол Улс|←]] [[File:Flag of the Mongol Empire 2.svg|25px]] [[Их Монгол Улс]]&lt;br /&gt;[[Сүн улс|←]] [[File:Flag of None.svg|25px]] [[Сүн улс|Сүн Улс]]
| align=&quot;right&quot; | 
| align=&quot;right&quot; | [[Умард Юань Улс]] [[File:Flag of Yuan Dynasty.jpg|25px]][[Умард Юань Улс|→]]&lt;br /&gt;[[Дөрвөн Ойрадын холбоо|Дөрвөн Ойрад]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Дөрвөн Ойрадын холбоо|→]]&lt;br /&gt;[[Мин улс|Мин Улс]] [[File:Flag_with_the_emblem_of_the_Ming_Empire.png|25px]][[Мин улс|→]]
|}
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Үндсэн хууль|Үндсэн хууль цааз]]'''
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Их Засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Монгол хэл|Монгол]], [[Хятад хэл|хятад]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нийслэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Ханбалиг|Хаанбалгас]] &lt;small&gt;(өнөөгийн [[Бээжин]])&lt;/small&gt; ба&lt;br /&gt; [[Шанду]] &lt;small&gt;(зуны нийслэл)&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн хэлбэр]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''&lt;br /&gt;– 1260–1294 он&lt;br /&gt;– 1294–1307 он&lt;br /&gt;– 1307–1311 он&lt;br /&gt;– 1311–1320 он&lt;br /&gt;– 1320–1323 он&lt;br /&gt;– 1323–1328 он&lt;br /&gt;– 1328–1328 он&lt;br /&gt;– 1329–1329 он&lt;br /&gt;– 1328–1332 он&lt;br /&gt;– 1332–1332 он&lt;br /&gt;– 1333–1370 он
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хаан]] ([[Их Хуралдай]]гаар сонгоно)&lt;br /&gt; [[Хубилай хаан]]&lt;br /&gt; [[Өлзийт Төмөр хаан]]&lt;br /&gt; [[Хайсан хүлэг хаан]]&lt;br /&gt; [[Аюурбарбад буянт хаан]]&lt;br /&gt; [[Шадбал гэгээн хаан]]&lt;br /&gt; [[Есөнтөмөр хаан]]&lt;br /&gt; [[Ашидхэв хаан]]&lt;br /&gt; [[Хүслэн хаан]]&lt;br /&gt; [[Төвтөмөр заяат хаан]]&lt;br /&gt; [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан]]&lt;br /&gt;[[Тогоонтөмөр хаан]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нутаг дэвсгэр]]'''&lt;br /&gt;– 1310 он&lt;ref&gt;{{cite journal |date = September 1997 |title = Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia |journal = [[International Studies Quarterly]] |volume = 41 |issue = 3 |page = 499 |doi = 10.1111/0020-8833.00053 |first = Rein |last = Taagepera |author-link = Rein Taagepera |jstor = 2600793 |url = http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807 }}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;– 1330 он&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{статья |автор=Song (宋), Yan (岩)|заглавие=Estimation of Territory Areas of Several Dynasties in Chinese History|оригинал=zh:《中国历史上几个朝代的疆域面积估算》|ссылка=https://wenku.baidu.com/view/1b03d86e55270722192ef785.html|язык=zh|место=Beijing|издательство=[[Chinese Academy of Social Sciences]]|год=1994|isbn=|page=150}}&lt;/ref&gt;
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;14.000.000&amp;nbsp;км²&lt;br /&gt;13.720.000&amp;nbsp;км²
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Хүн ам|Хүн амын тоо]]'''&lt;br /&gt;– 1290 он&lt;br /&gt;– 1300 он&lt;br /&gt;– 1330 он&lt;ref name=&quot;:3&quot;/&gt;
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;77.000.000&lt;br /&gt;90.000.000&lt;ref&gt;Энэ тухайн үеийн дэлхийн нийт хүн амын 28 хувийг эзэлж байв.&lt;/ref&gt; орчим&lt;br /&gt;83.873.000
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Хүн амын нягтрал]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | 6 хүн км² тутамд&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1330 оноор тооцсон)&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Их Юань Улсын нутаг дэвсгэр'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[File:Yuan Dynasty 1294.png|center|365px|Их Юань Улсын газрын зураг]]
|}
{{Загвар:Монголын түүх}}
'''Юань Улс''' буюу бас өөрөөр '''Даян Их Монгол Улс''' (1271–1368) нь [[Монголчууд|Монгол угсаатны]] байгуулсан Монгол, Хятад, Солонгос улсуудын газар нутгийг эзлэн оршиж байсан феодалын нийгэмт хаант улс байсан юм. Тус улс нь Чингис хааны байгуулсан, [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] үргэлжлэл тул түүхэн дэх хамгийн том газар нутагтай эзэнт гүрнийг удирдах төв нь байснаараа онцлогтой.

== &quot;Юань&quot; гэсэн үгийн тайлбар ==
Их Юань (Дай Өнь, {{lang-zh|大元}}) гэдэг нэр бол Хятадын “Зурхайт ном (易經)” -ын “Цянь юань” буюу “[[Тэнгэр шүтлэг|тэнгэр]] мэт их” хэмээх утгыг үндсэлж өгсөн нэр болно.&lt;ref&gt;Монголын Их Юань улс.[https://mongoltoli.mn/history/h/418]&lt;/ref&gt; &quot;Хөх Тэнгэр&quot;, &quot;Хөх Монгол&quot; гэдэгт ордог &quot;Хөх&quot; гэсэн утга 元 (нан. yuán)д байна. Хятад хэлний &quot;Үгийн далай 辭海&quot; хэмээх Их толь (7р утгыг үз), &quot;Хятад хэлний Их толь&quot;  (Тайванд хэвэлсэн, 21р утгыг үз), &quot;Япон Хас толь&quot; (21р утгыг үз)-нуудад байна.  元 (yuán) нь 玄 (хөх, тэнгэр өнгө) тэй ижил утгатай  (元通玄) гээд, Юанийн үед тийн хэрэглэж байсан тайлбартайгаа байна гэж эрдэмтэн [[Балдандоржийн Сумъяабаатар]] баталгаа гаргаж ирэв. &quot;Юань улс&quot; гэдгийн монгол нэр нь &quot;Хөх Монгол&quot; юм. &lt;ref name=&quot;yuan&quot;&gt;[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]]: Юань гэдэг нэрний учир.[http://maral-books.net/wp-content/uploads/2013/11/Yuan.pdf]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16 х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Түүх ==

=== Юань улс байгуулагдсан нь ===
[[Файл:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|thumb|right|Юань улсыг байгуулсан Монголын их хаан Хубилайн хөрөг]]
1260 онд [[Хубилай]] өөрийгөө хаанд өргөмжилж, улмаар 1267 онд Монголын нийслэлийг [[Хархорум]] хотоос Жунду (Дайду) (одоогийн [[Бээжин]] хотын баруун хойд талд байсан) хотод шилжүүлэв. 1271 онд Их Монгол Улсын нэрийг өөрчилж, '''Юань''' хэмээн нэрийдсэнээр Монголын эзэнт гүрэн [[Алтан Орд]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]], [[Юань улс]] гэсэн дөрвөн хаант улсад хуваагдсан түүхтэй.

=== Хубилайн дараах үеийн Юань улс ===
[[Файл:Yuan dynasty banknote with its printing plate 1287.jpg|thumb|200px|left|Юань гүрний мөнгөн тэмдэгт болон тавган тамга]]
Хаан ширээний залгамжлал нь Юань гүрэнд томоохон асуудал болж байсан ба хожим нь дотоод тэмцэл болон томоохон маргааны эх үүсвэр болсон юм. Энэ нь Хубилайн хаанчлал төгсөхөд илэрхий болсон юм. Хубилай анхнаасаа түүний ууган хүү болох [[Чингим]]ийг хаан ширээгээ залгамжлуулах хүсэлтэй байсан боловч [[Чингим]] 1285 онд хаан эцгээсээ өмнө таалал төгссөн. Иймээс [[Чингим]]ийн хүү болох [[Өлзийт Төмөр хаан]] [[Хубилай хаан]]ы үхлээс хойш 10 гаруй жил (1294-өөс 1307 оны хооронд) улсаа удирдсан юм. Төмөр хаан өвөг эцгийнхээ хийсэн маш их ажлуудыг үргэлжлүүлэхээр зориг шулуудан шийдсэнээс гадна Монголын баруун зүгт орших бусад хаант улсуудтай эв найрамдлын харилцаа тогтоожээ. Гэсэн хэдий ч бутрал эв нэгдэлгүй байдал Төмөр хааны хаанчлалын үеэс эхэлсэн байна. Түүний хаанчлалын жилүүдэд өрнөсөн хамгийн том үйл явдал нь [[Хайду|Хайдугийн]] тэмцлийг бүр мөсөн дарж чадсан явдал юм.

[[Файл:Phagspa vinokurov tablet.jpg|thumb|150px|[[Дөрвөлжин бичиг]]]]
[[Хайсан хүлэг хаан]] Төмөр хааныг таалал төгссөний дараа Юань улсын хаан болжээ. Тэрбээр Хубилай хааны ажлыг үргэлжлүүлэх нь байтугай харин ч эсрэгээрээ түүний хийсэн зүйлийг нураажээ. Түр зуурын хаанчлалын (1307-оос 1311 хүртэл) үед Юань гүрэн санхүүгийн бэрхшээлүүдтэй тулгарч эхэлсэн нь Хайсан Хүлэг хааны хийсэн зарим зүйлүүдтэй шууд холбоотой байсан. Хайсан Хүлэг хааныг нас нөгчих үед, Юань улсын сан хөмрөг хоосорч маш их өрөнд орж Юань гүрний улс төрийн тогтворгүй байдлын эх үүсвэрийг тавьсан байна.

[[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад хааны]] засаглалын үед улс орон нэг үе ахин сэргэн, улс төрийн байдал тогтворжиж эхэлсэн ч Аюурбарбад хааны урьд ахдаа амласан амлалтнаасаа буцан өөрийн хүүгээ хунтайж болгосон нь Юань улсад өрнөх дотоодын улс төрийн хямралын эхлэлийг тавьжээ. Тус хааныг нас барсны дараа түүний хүү [[Шадбал гэгээн хаан|Шадбал]] хаан суугаад 2 жилийн дараа [[Тэгш ноён]]оор толгойлуулсан босогчдод хороогдсон. Түүний дараа Жинь ван [[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр хаан]] суудалд суув. Энэ хааны үед Юань улс сүүлийн удаа амар тайван байсан ч 1328 онд Есөнтөмөр хаан таалал төгсөхөд Юань улсад иргэний дайн дэгдэн үй олон хүний амийг авч одсон тэмцэл 10 гаруй жил өрнөж, уг улсын байдал туйлын тогтворгүй болж ирсэн.

===Юань улсын мөхөл===
[[Файл:Cina v roce 1358.svg|thumb|left|200x200px|'''Улаан алчууртны бослогын улсууд. 1358 он''']]
[[Файл:Cina v roce 1360.svg|thumb|left|200x200px|[[Улаан алчууртны бослого|Улаан алчууртны бослогын]] улсууд. 1360 он. '''Ногоон нь [[Чэн Юй Лянь|Чэнь Юй ляний]] нутаг''', '''Улаан''' нь [[Хань Линь Эр|Хань Линь Эрийн]] Сүн улсын нутаг, '''Шар''' нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] улс.]]
[[Файл:Cina roku 1365.svg|thumb|200x200px|1360 он. Улбар шар нь [[Жан Ши Чэн]]-ий '''У улс''', Улаан нь [[Жу Юань Жан|Жу Юань Жаний]] [[Мин улс|Ү улс]], Бор нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] [[Дася улс]].]]
14-р зууны дунд үед Юань улсын газар нутагт дараалсан олон усны үер болсоны улмаас 1351 онд [[Шар мөрөн|шар мөрний]] далан задарсан аж. Тухайн үед Юань гүрнийг [[Тогоонтөмөр хаан]] удирдаж байсан бөгөөд тэрбээр өмнө зүгт [[Шаньдун]]ы хагас аралд шинээр суваг бариулсан байна. Яг энэ үеэс эхлэн хятадууд анх удаа бослого зохион байгуулж эхэлжээ. Үүний дараа хэд хэдэн томоохон бослого хөдөлгөөн гарч эхэлсэнээс хятадуудын хувьд хамгийн чухал бослогын бүлэг нь [[Улаан алчууртны бослого|улаан алчууртны бослого]] байсан юм. Тус бослого нь одоогийн [[Аньхуй]], [[Жянсү|Жяньсу]], [[Жөжян|Жэжян]], [[Юньнань]], [[Сычуань муж|Сюйчуань]], [[Шаньдун]], [[Хэнань]], [[Хүбэй]] зэрэг мужуудыг хамарсан. Анх [[Хань Шань Тун]], [[Люй Фу Тун]] нар тус бослогыг өдөөсөн. Яваандаа хүч нь нэмэгдсээр 1368 онд Юань улсыг мөхөөхөд гол нөлөө үзүүлсэн.

Юань улсын сүүлийн хаан [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөрийн]] үед бослого хөдөлгөөн жил алгасалгүй гарч, ихэс ноёдын зөрчил дээд цэгтээ тулж, улс орон самуурч байсаар 1368 онд Юань улс мөхөж, Монголчуудын эзэгнэл төгсгөл болжээ.

Эдгээрээс гадна Юань улсыг мөхөлд хүргэсэн өөр шалтгаанууд ч бас бий. Үүнд дэлхийг эзэгнэсэн том гүрнийг удирдан захирч авч явах чадвартай хаан байгаагүй нь хамгийн гол хүчин зүйл байв. Өөр нэг шалтгаан нь 14-р зууны хоёр дахь хагаст гарсан тахлаас шалтгаалан алс холд хийж байсан худалдааны системд муугаар нөлөөлсөн байна. Хятад гүрнийг эзэлж байгаад хөөгдсөн бусад үндэстэнтэй харьцуулбал монголчууд хэдийгээр хятадад хаанчлалаа алдсан ч Юань улсын дараа бий болсон [[Мин улс]]ын хойд хэсэгт үзүүлэх нөлөө нь хүчирхэг хэвээр байсан юм. Юань улсын үед эхэлсэн улсын нэгдсэн бодлого болоод засаг захиргааны санаачлагуудыг Мин улс тэр хэвээр нь үргэлжлүүлэн хэрэглэсэн байна.&lt;ref&gt;Helwig Schmidt-Glintzer: ''Kleine Geschichte Chinas'' (орч. ''&quot;Хятадын жижигхэн түүх''&quot; ном), S. 102ff..&lt;/ref&gt;

== Юань гүрний үеийн засаг захиргааны зохион байгуулалт ==
[[Файл:Yuan coinage.jpg|thumb|right|Юань улсын мөнгөн зооснууд]]
[[File:Chinese movable type 1313-ce.png|thumb|right|Ван Жэн-ийн '' Нонг Шу '' нь хувь хүний хөдлөх төрлийн тэмдэгтүүд нь А эргэлтийн бичгийн хэв, 1313 онд хэвлэгдсэн]]
{{Гол|Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо}}
Хубилай хааны төр барьсан эхний жилүүдээс хятад нутгийг захирахын тулд Өгэдэй хааны хуучин байсан захиргаа, хятадын уламжлалт засаглалын хэлбэрийг үндэслээд 1260-1272 онуудын хооронд дараах байдлаар зохион байгуулсан.
{| class=&quot;wikitable&quot;
! colspan=&quot;5&quot; |[[Хаан|Их хаан]]
|-
![[Зарга шийтгэх яам|Юй ши тай]]
! colspan=&quot;3&quot; |[[Төвлөн засах яам|Жун шу шэн]]
![[Нууц бичгийн яам|Шу Ми Юань]]
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Синь Юйшитай
!Сангийн яам
!Ёслолын яам
!Үйлдвэрлэх яам
! rowspan=&quot;3&quot; |Синь шумиюань
|-
|'''Цэргийн яам'''
|'''Шүүх яам'''
|'''Түшмэлийн яам'''
|-
| colspan=&quot;3&quot; |'''Син Жун шу шэн'''
|}
Юань улсын хамгийн дээд эрх мэдлийг хаан хязгаарлалтгүйгээр барих бөгөөд [[Төвлөн засах яам|төвлөн засах яам]] (Уг яаманд '''Сангийн яам, Ёслолын яам, Цэргийн яам, Шүүхийн яам, Үйлдвэрлэх яам''' зэрэг 6 яам харьяалагдаж байв), [[нууц бичгийн яам]] , [[зарга шийтгэх яам]] гэх гурван бие даасан харилцан хяналт тавих үүрэг хүлээсэн яамд ажиллаж байсан байна. Эдгээрээс дотоод бичгийн яам нь голлох байр суурьтай байжээ. Тус яамыг зарим үед хунтайж [[Жун шу лин]] буюу эрхэлсэн сайдын албан тушаалыг хашиж, түүний доор хоёр чинсан байдаг байлаа. Гэхдээ эрхэлсэн сайд гэдэг нь байнгын бус түр орон тоо юм. Энэ нь хунтайж нас барах, хаан болох үед арилгадаг байсан. Юань улсын үед [[Дорж (Хубилайн хүү)|Дорж хунтайж]] (1261-1263), [[Чингим]] хунтайж (1273-1286), [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хаан]] (1307-1311), [[Гэгээн хаан]] (1316-1320) нар уг тушаалыг хашиж байсан. Төвлөн засах яамны эрхэлсэн сайдын дараа баруун, зүүн этгээдийн тэргүүлсэн сайд [[Чинсан]] нар орж байжээ. Баруун этгээдийн сайд нь зүүнийхээс илүү эрх мэдэлтэй байв. Тэргүүн сайдын дор, цэрэг улсын хүнд хэргийг тэгшлэн засагч хэмээх дөрвөн сайд, засагч туслагч түшмэл байв. 

Түүний дараа '''[[Нууц бичгийн яам|үйл таслах яам]]''' нь цэргийн үйлийг хариуцаж, дайн зарлах, цэргийн бүртгэл, цэргийг орон нутагт тараан хувиарлан суулгах гэх мэт асуудлыг хариуцаж байсан бөгөөд зөвхөн хаанд шууд захирагдах Шу Ми Ши түшмэл захирдаг байжээ. 

Юй ши тай буюу '''Зарга шийтгэх яам''' нь түшмэдийн албанд нь хяналт тавьж дэвшүүлэх юмуу бууруулах эсэхийг тогтоох, шүүн таслах, зарга хэлэлцэх асуудлыг хамаарч байсан. Энэхүү хоёр яамд нь мөн адил орон нутагт салбартай байснаас гадна тус бүрийг хариуцсан түшмэл томилж байсан. 

Мөн эдгээрээс гадна 20 гаруй яам товчоод байгуулагдаж байсан. 

=== Нутаг дэвсгэрийн хуваарь ===
[[Юань улсын судар|Юань улсын сударт]] бичсэнээр засаг захиргааны хуваарь байнга өөрчлөгдөж байсан бөгөөд 1330 оны байдлаар [[Син жун шу шэн|Төвлөн засах төлөөний яам]]-11, [[чөлгэ]] (лу)-185, Фу-33, жоу- 359, сянь-1127 байжээ. Уугуул Монгол нутагт засаг захиргааны хуваарь өөрчлөгдсөнгүй. Хууль цааз нь төрийн асуудлыг зохицуулахад чиглэсэн дүрэм журам байлаа. Юань гүрний үед нутаг дэвсгэрийн  хамгийн том нэгж нь '''муж''' байв. Мужийг дотор нь:

Дотоод муж нь Төвлөн засах яаманд шууд захирагддаг [[Хэбэй]], [[Шаньдун]], [[Шаньси муж|Шаньси]] гурван мужийг багтааж байсан.
[[Файл:Yuan Dynasty Administrative division 1330.jpg|thumb|350x350px|'''Юань улсын нутаг дэвсгэрийн хуваарь''']]

Харин гадаад муж нь нийт нийслэл хотоос алслагдсан бусад мужийг хэлж байсан.   

Үүнд:  
# [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (嶺北行省): Хархорумаар төвлөрсөн Монгол нутаг.
# [[Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн]] (河南江北行省)
# [[Хугуан нутгийн син жун шу шэн]] (湖廣行省)
# [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]] (甘肅行省)
# [[Жяньши нутгийн син жун шу шэн]] (江西行省)
# [[Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн]] (江浙行省)
# [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (遼陽行省)
# [[Шэньси нутгийн син жун шу шэн]] (陝西行省)
# [[Сычуан нутгийн син жун шу шэн]] (四川行省)
# [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]] (雲南行省)

====== Хараат улсуудыг захирах мужууд ======
# [[Жэньдун син жун шу шэн]] (征東行省): Гуулин улсаар төвлөрсөн, Японыг дайлах муж.
# '''Жэньмянь син жун шу шэн''' (征緬行省, Мьянмарын хэргийг хамаарах муж)
# '''Жяожи син жун шу шэн''' (交趾行省): Аннам буюу одоогийн Вьетнамын хойд хэсгийг захирах муж.
# '''Жаньчэн син жун шу шэн''' (占城行省) Чампа улсыг захирах муж. Одоогийн өмнөд Вьетнам, Лаос, Тайландын нутаг
Муж нь дотроо: Лу (сүүлийн үед Зам, Чөлгөө, Чөлгэ, Цүлх гэж нэрлэгдэх болсон), Фу (сүүлийн жилүүдэд Шүлтгэн, Шилтгэн гэх нэршилийг Түүхийн хүрээлэнгийн бүтээлүүдэд тавигдах болсон), Жоу, Сянь гэж хуваагддаг. 

Мужийг [[Юань улс|Юань улсын]] үед хятадаар [[Син жун шу шэн|Синь Жун Шу Шэн]] гэж нэрлэх бөгөөд энэ нь '''Төвлөн засах яамны төлөөний яам''' гэсэн утга агуулна. Үүнийг заримдаа Син шэн, Шэн гэх зэргээр товчлох асуудал байсан. Мөн орон нутаг дахь [[Нууц бичгийн яам]], [[Зарга шийтгэх яам|Зарга шийтгэх яамнуудын]] салбар байгууллага муж бүрт байршиж байсан. Тэдгээрийг '''син шу ми юань, син юй ши тай''' гэх зэргээр нэрлэж байсан. 

Эдгээрээс гадна юань улсын үед байсан нэг томоохон зүйл нь хааны ургийн болон гавъяат ноёд, ван нарын '''эзэмшил газар''' юм. Тухайн цагт хааны ургийн [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|олон вангууд]] хятад газарт хувь эзэмшилтэй байжээ. Энэ нь тухайн үед ихээхэн өрнүүн дэлгэрсэн үзэгдэл байсан юм. Эдгээр эзэмшил газар нь төрийн засаг захиргааны нэгжтэй хамт оршиж, голдуу мужуудын фу, жоу, сянь зэрэг доод түвшний нэгжид эзэмшилтэй байсан. Гэхдээ тэрхүү газар эзэмшил нь дараах хоёр төрөлтэй байсан. 
# Газар нутаг, оршин суугчидыг хамтад нь өгөх
# Зөвхөн оршин суугчидыг өгөх
Энэ үзэгдэл нь Монгол нутагт байсан юм. [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] үед гэхэд дараах хэд хэдэн вангийн нутаг эзэмшил оршиж байсан. 
[[Файл:Yuan dynasty and Mongolia.jpg|thumb|Юань улсын үеийн Монгол орон]] 
# [[Туул гол|Туул]], Онон, Хэрлэн, '''[[Их Ордос|их ордос]]''' буюу их хориг зэрэг зүүн хойд нутаг нь [[Жинь ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Онон гол|Онон]], [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] голын зүүн хэсэг, одоогийн Дорнод аймаг хавийн нутаг нь [[Гуаннин ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Эргүнэ мөрөн]], [[Хөлөн нуур|Далай нуур]] хавийн нутаг [[Чи ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг 
# [[Эрчис]] мөрний дунд бие нь [[Яньди ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ]] мөрний нутаг нь [[Сүлдүс|Сүлдүс аймгийн]] нутаг
# [[Буйр нуур]], [[халх гол]] орчмын нутаг нь [[Жинань ван]]&lt;nowiki/&gt;ийн нутаг
Эдгээрээс гадна тухайн зарим мужид [[Төвөд|Төвдийг]] захирах [[Сюань Жэн Юань]], [[сюань вэй сы]] (дэлэгрэнгүй тохинуулах хэлтэс гэж орчуулдаг) , [[ань фу сы]] (амгаланг тохинуулах хэлтэс), [[жюнь]] (цэргийн анги), [[Дао (засаг захиргааны нэгж)|дао]] гэх мэтийн нэршил бүхий засаг захиргааны нэгж байршиж байсан.   

Аливаа удирдах албанд заавал монгол хүнийг томилох бөгөөд 25-аас дээш насны Монгол дарга нараар захируулдаг байв. Харин гацаа болон тосгодыг хятад хүнээр захируулдаг байжээ. Энэ нь монгол хүний тоо хятад нутгийнхантай харьцуулахад хэт цөөн байснаас улбаалаад бүх шатанд хүрч ажиллах боломжгүй учир зөвхөн дээд удирдах шатанд томилдог байжээ. Гэхдээ Монгол хүн гэдэгт Их Монгол улсад хамгийн түрүүнд дагаар орсон Харлиг, Уйгур, Хиргис, Хятан зэргийн хүмүүсийг багтаах явдал байсныг анхаарууштай.

== Хууль цааз ==
{{Гол|Их Засаг}}
{{Гол|Их Юань улсын нэвтэрхий хууль}}
{{Гол|Юань улсын хууль цаазын бичиг}}
{{Гол|Жыюаний шинэ хууль}}
[[File:Evolution map of the Northwest territory of the Yuan Dynasty in Haiguotuzhi.jpg|thumb|'''Юань гүрний үеийн баруун хойд хэсгийн газрыг дүрсэлсэн нь (XIX зуун)''']]

Юань улсын үед монгол хаад ноёдын зүгээс суурин иргэд, малчин ардыг нэгтгэн захирах үүднээс хэд хэдэн хууль цаазын бичгийг хэрэглэж байлаа. Хубилай хаан, түүний шинэ улсад шинэ хуультай болох нь зайлшгүй зүйл байсан. Улмаар [[Жыюаний шинэ хууль|'''Жи Юаний шинэ хууль''']] гэх хууль цаазын бичгийг Е Рун Зу гэх бичгийн түшмэл удирдаж 1291 оны 6 сарын 18-нд эмхэтгэсэн. Энэ хууль нь [[Алтан улс|Алтан улсын]] '''Жанзун хааны''' үед зохиосон '''Тай Хэ Люй И''' гэх хууль цаазын бичиг, [[Чингис хаан|'''Чингис хааны''']] үед зохиосон [[Их Засаг]] хуулийг үндэс болгосон байдаг. Уг хууль нь 96 зүйл, 10 бүлэгтэй. Үүнд түшмэдийн ёс, мөнгө санхүү, шашин шүтлэг, боловсрол, хулгайн хэрэг, цагдан хорих гэх мэт зүйлд хуваагдаж байлаа.  

Мөн [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт Төмөр хааны]] үед 1305 онд [[Да Дөгийн хуулийн эмтхэтгэл]] гэх хууль цаазын бичгийг гаргасан. Үүнээс гадна 1322-1323 оны хооронд [[Юань улсын хууль цаазын бичиг]], [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] зэргийг эмхэтгэж баталсан.  Тус бүр нь 2000 гаруй боть бөгөөд 20 гаруй бүлэгт хуваагдаж байдаг.  

Юань улсын сүүл үед холбогдох бас нэгэн хууль цаазын бичиг нь 1338-1345 оны хооронд [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр хааны]] зарлигаар [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] болон өмнөх үеийн хуулийг нэгтгэсэн нэгэн хуулийг гаргасан. Үүнийг хятадаар '''[[Жыжөн Тяогө]]''' гэдэг. Монголчилбол Жыжөнгийн хуулийн эмхэтгэл гэнэ.  Энэ нь нийт 2909 боть бөгөөд удиртгал бүлэг нь 150 боть, хуулийн эмхэтгэл бүлэг нь 1700 боть, хавсралт бүлэг нь 1059 боть болдог. 1346 оноос албан ёсоор хэрэглэж эхэлсэн. Энэ хууль нь 22 жил болоод [[Мин улс]] байгуулагдахад халагдаж, хожуу [[Юнлө|Юнлэ хааны]] үед бичигдсэн '''[[Юнлө Дадянь]]''', [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хааны]] үед бичигдсэн '''Дөрвөн хөмрөгийн данс бичмэл''' хэмээх хоёр бүтээлд багтсан билээ.

== Хаад ==
{{гол|Юань улсын хаад}}

{|class=&quot;wikitable sortable&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot;
|+ '''Монголын Их Хаад'''
|-
!Хөрөг
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хааны нэр
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Цол
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Амьдарсан жилүүд
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хаанчилсан жилүүд
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хятад оны цол
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хятад сүмийн цол
|-
|[[Файл:Kublai Khan.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Хубилай хаан|'''Хубилай''']]
| '''Сэцэн хаан'''
| [[1215 он|1215]]-[[1294 он|1294]]
| [[1271 он|1271]]-1294 он
| [[Чжунтун]] (1260-1264)&lt;br /&gt; [[Жыюань|Чжиюань]] (1264-1294)
| Шизу
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumTemurOljeituPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Өлзийт Төмөр хаан|'''Төмөр''']]
| '''Өлзийт хаан'''
| [[1265 он|1265]]-[[1307 он|1307]]
| [[1294 он|1294]]-1307
| [[Юаньжэнь|Юаньчжэнь]] (1295-1297) &lt;br /&gt;[[Дадө|Дадэ]] (1297-1307)
| Чэнзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Хайсан хүлэг хаан|'''Хайсан''']]
| '''Хүлэг хаан'''
| [[1281]]-[[1311]]
| [[1307]]-1311
| [[Жыда|Чжида]] &lt;br /&gt; (1308-1311)
| Узун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumAyurbarvadaBuyantuPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Аюурбарбад буянт хаан|'''Аюурбарбад''']]
| '''Буянт хаан'''
| [[1285]]-[[1320]]
| [[1311]]-1320
| [[Хуанцин]] &lt;br /&gt; (1311-1316)&lt;br /&gt;[[Яньёу|Янь Ю]](1316-1320)
| Рэньзун
|-
|[[Файл:Gegeen.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Шадбал гэгээн хаан|'''Шадбал''']]
| '''Гэгээн хаан'''
| [[1303]]-[[1323]]
| [[1320]]-1323
| [[Жыжы (Гэгээн хаан)|Чжичжи]] &lt;br /&gt; (1320-1323)
| Инзун
|-
|[[Файл:Yesun.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Есөнтөмөр хаан|'''Есөнтөмөр''']]
|
| [[1276]]-[[1328]]
| [[1323]]-1328
| [[Тайдин|Тай Дин]] &lt;br /&gt; (1323-1328) [[Жыхө]]&lt;br /&gt;(1328)
| Тай Дин Ди
|-
|[[Файл:Ragibagh.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Аригиба хаан|'''Аригиба''']]
| 
| [[1320]]-[[1328]]
| 1328
| [[Тяньшүнь (1328)|Тяньшүнь &lt;br /&gt; (1328)]]
| Тянь Шүнь Ди
|-
|[[Файл:Khutughtu Khan Kusala.jpg|center|frameless|130x130px]]
| [[Хүслэн хаан|'''Хүслэн''']]
| '''Хутагт хаан'''
| [[1300]]-[[1329]]
| 1329
| [[Жышүнь|Чжишүнь]] &lt;br /&gt; (1329)
| Минзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumTughTemurPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Төвтөмөр хаан|'''Төвтөмөр''']]
| '''Заяат хаан'''
| [[1304]]-[[1332]]
| [[1328]]-[[1329]], &lt;br /&gt;1329-1332
| [[Тяньли]] &lt;br /&gt; (1328-1329)&lt;br /&gt;Чжи Шүнь&lt;br /&gt; (1329-1332)
| Вэньзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumIrinchinbalPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Ринчинбал хаан|'''Ринчинбал''']]
| '''Эрдэнэцогт хаан'''
| [[1326]]-[[1332]]
| 1332
| Жышүнь (1332)
| Нинзун
|-
|[[Файл:Toghon.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Тогоонтөмөр хаан|'''Тогоонтөмөр''']]
| '''Ухаант хаан'''
| [[1320]]-[[1370]]
| [[1333]]-[[1368]]
| [[Юаньтун|Юань Тун]] &lt;br /&gt; (1333-1335)&lt;br /&gt;[[Жыюань|Чжи Юань]]&lt;br /&gt;(1335-1340)&lt;br /&gt; [[Жыжөн|Чжи Чжэн]]&lt;br /&gt;(1340-1370)&lt;br /&gt;
| Хуйзун&lt;br&gt;Шүнь Ди
|}
'''Их Хатад'''
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Хөрөг
!Хатны нэр
!Овог аймаг
!Хатан суусан үе
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Чаби хатан|'''Чамбуй''']]
|Хонгирад
|1260-1281
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumNahan.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Намбуй хатан|'''Намбуй''']]
|[[Хонгирад]]
|1285-1286
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Шилийндалай хатан|'''Шилиндалай''']]
|Хонгирад
|1295-1305
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Булган хатан|'''Булган''']]
|[[Баяд|Баягуд]]
|1305-1307
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumZhenge.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Жэнгэ хатан|'''Жэнгэ''']]
|Хонгирад
|1307-1311
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfAyurbarvada.jpg|center|frameless|130x130px]]
|[[Раднашири хатан|'''Раднашири''']]
|Хонгирад
|1311-1320
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfShidebalaII.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Сугабал хатан|'''Сугабал''']]
|[[Ихирэс]]
|1320-1323
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumUnnamedEmpressIV.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Бабухан хатан|'''Бабухан''']]
|Хонгирад
|1323-1328
|-
|[[Файл:Будшир_хатан.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Будшир хатан|'''Будашири''']]
|Хонгирад
|1328-1329, 1329-1332
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfQoshila.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Бабуша хатан|'''Бабуша''']]
|[[Хонгирад]]
|1329
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfIrinchinbal.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Дарамшир|'''Дармашири''']]
|Хонгирад
|1332
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Данашир хатан|'''Данашири''']]
|[[Кипчак]]
|1333-1335
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Баянхутаг хатан|'''Баянхутуг''']]
|Хонгирад
|1335-1365
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Өлзийхутаг хатан|'''Өлзийхутуг''']]
|[[Курё улс]]
|1365-1368
|}

== Юань гүрний эдийн засаг ==
{{Гол|Юань улсын зоосон мөнгө}}
[[Файл:Yuan coinage.jpg|thumb|right|Юань улсын мөнгөн зооснууд]]

== Зургийн цомог ==
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot; heights=&quot;160&quot;&gt;
Файл:Yuan dynasty iron magic square.jpg|Араб тоо сийлсэн хавтан (Юань гүрэн)
Файл:Yuan Dynasty - waterwheels and smelting.png|Төмрийн хүдэр хайлуулах зуух 
Файл:水轮.jpg|Усан хүрд
Файл:水锤.jpg|Юань улсын үеийн усан хөөрөг
Файл:纺织机.jpg|Юань улсын үеийн нэхмэлийн машин 
Файл:水磨齿轮.jpg|Усан тээрэм 
Файл:农书织布机.jpg|Торго нэхэх суурь машин 
Файл:Zhao Mengfu1.jpg|Юань улсыг үеийн зураг ([[Жао Мэнфу]])
Файл:Chuangzi Nu1.jpg|Юань улсын үеийн Давхар холхивчит нум&lt;ref name=&quot;bm&quot;&gt;{{cite web |url = http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |title=Archived copy |accessdate=November 11, 2009 |deadurl=yes |archiveurl = https://web.archive.org/web/20091202081843/http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |archivedate=December 2, 2009 }}&lt;/ref&gt;
Файл:Skanda detail heart sutra zhao mengfu.jpeg|Юань улсын үеийн цэргийн хувцас
Файл:Immortal Riding a Dragon.jpg|Юань улсын үед зурагдсан луу унаж буй зураг
Файл:Horse and Groom, after Li Gonglin by Zhao Yong.jpg|[[Монгол морь]]
Файл:Jiang Ge.JPG|Юань улсын Монгол цэрэг
Файл:Qubilai Setsen Khaan.JPG|[[Хубилай хаан]]ы залуугийн зураг
Файл:Mongol warrior of Genghis Khan.jpg|Монгол морьтон баатрын харваж байгаа зураг 
Файл:Yuan stone Nestorian inscription (rep).JPG|Бээжин хотын Фаншань дүүргээс олдсон Юань улсын үед хамаарах Несториан шашинтны чулуун хөшөө 
&lt;/gallery&gt;

==Урлагийн бүтээл==
===Кино===
*Телевизийн богино цувралууд, ''[[Марко Поло (TV богино цувралууд)|Марко Поло]]'' (1982), Featuring  [[Кэн Маршал]] ба [[Роученг Ин]], зохиолыг бичсэн [[Жулиано Монталдо]],зураглаач, Пологийн аялалаар хоёр ялалт авсан. [[Эмми шагнал гардуулах ёслол]], зургаагаас дээш удаа нэр дэвшсэн.&lt;ref name=Emmy&gt;{{Citation|title=Academy of Television Arts &amp; Sciences|url=http://www.emmys.org/awards/awardsearch.php|accessdate=July 6, 2009}} (Searching for &quot;Marco Polo&quot;, and year 1982)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt0083446/ |website=IMDb TV miniseries|title= Marco Polo |date= 1982}}&lt;/ref&gt;
* ''[[Марко Поло (телевизийн цуврал)|Марко Поло]]'' 2014 оны кино. ([http://www.imdb.com/title/tt2189461/ imdb.com Marco Polo (TV series)])

==Мөн үзэх==
* [[Юань улсын хаад]] буюу монгол хаадын жагсаалт
* [[Их Монгол Улс]]
* [[Их Монгол улс болон Юань гүрний үеийн дайн тулаан]]
* [[Алтан Орд]]
* [[Ил Хаант Улс]]
* [[Цагаадайн улс]]

== Ном ==
* Arthur Cotterell: The Imperial Capitals of China - An Inside View of the Celestial Empire. Pimlico, London 2007, ISBN 978-1-84595-009-5 (англи хэлээр).
* Ann Paludan: Chronicle of the China Emperors. Thames &amp; Hudson, London 1998, ISBN 0-500-05090-2 (англи хэлээр).

==Цахим холбоос==
{{commonscat|Yuan Dynasty|Юань Улс}}
* [http://www.kinabaloo.com/yd1.html Yuan Dynasty Earthen City Wall Park, Beijing] (англи хэлээр)
* [http://www.chinavoc.com/history/yuan.htm The Yuan Dynasty] (англи хэлээр)

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө= [[Их Монгол Улс]] &lt;br/&gt; [[Сүн улс|Өмнөд Сүн улс]] &lt;br/&gt; 
|он= 1271-1368
|албан_тушаал= Их Юань улс
|дараа=[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монгол улс]]&lt;br/&gt; [[Мин улс]]
}}
{{end}}
{{Хөтлөгч мөр Юань Улсын сэдэв}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн улс]]
[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Юань улс| ]]
[[Ангилал:Их Монгол Улс]]
[[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]]</text>
      <sha1>579gefhq9vaby5llkaz1hftssgso0m6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707654</id>
      <parentid>707653</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T06:46:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.38.153</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Юань гүрний үеийн засаг захиргааны зохион байгуулалт */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44771" xml:space="preserve">{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; style=&quot;float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;&quot;
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;&quot; | &lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Их Юань Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.7em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠶᠡᠬᠡ&lt;br /&gt; ᠶᠤᠸᠠᠨ&lt;br /&gt; ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Даян Их Монгол Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.7em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠳᠠᠶᠠᠩ&lt;br /&gt; ᠶᠡᠬᠡ&lt;br /&gt; ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ&lt;br /&gt; ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot; style=&quot;border:none; margin:0; padding:0;&quot;
| align=&quot;center&quot; width=&quot;50%&quot; | [[File:Flag of Yuan Dynasty.jpg|150px|Их Юань Улсын далбааны нэг хувилбар]]
| align=&quot;center&quot; width=&quot;50%&quot; | [[File:Flag of the Mongol Empire 3.png|150px|Далбааны өөр хувилбар]]
|-
| align=&quot;center&quot; | Их Юань Улсын далбааны нэг хувилбар
| align=&quot;center&quot; | Далбааны өөр хувилбар
|}
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Цаг тооны хэлхээс'''&lt;br /&gt;'''1271 — 1368 он'''
|-
| style=&quot;background:#ffffff&quot; align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|+
|
|
|-
| width=&quot;45%&quot;  align=&quot;left&quot; valign=&quot;top&quot; |[[Их Монгол Улс|←]] [[File:Flag of the Mongol Empire 2.svg|25px]] [[Их Монгол Улс]]&lt;br /&gt;[[Сүн улс|←]] [[File:Flag of None.svg|25px]] [[Сүн улс|Сүн Улс]]
| align=&quot;right&quot; | 
| align=&quot;right&quot; | [[Умард Юань Улс]] [[File:Flag of Yuan Dynasty.jpg|25px]][[Умард Юань Улс|→]]&lt;br /&gt;[[Дөрвөн Ойрадын холбоо|Дөрвөн Ойрад]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Дөрвөн Ойрадын холбоо|→]]&lt;br /&gt;[[Мин улс|Мин Улс]] [[File:Flag_with_the_emblem_of_the_Ming_Empire.png|25px]][[Мин улс|→]]
|}
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Үндсэн хууль|Үндсэн хууль цааз]]'''
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Их Засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Монгол хэл|Монгол]], [[Хятад хэл|хятад]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нийслэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Ханбалиг|Хаанбалгас]] &lt;small&gt;(өнөөгийн [[Бээжин]])&lt;/small&gt; ба&lt;br /&gt; [[Шанду]] &lt;small&gt;(зуны нийслэл)&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн хэлбэр]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''&lt;br /&gt;– 1260–1294 он&lt;br /&gt;– 1294–1307 он&lt;br /&gt;– 1307–1311 он&lt;br /&gt;– 1311–1320 он&lt;br /&gt;– 1320–1323 он&lt;br /&gt;– 1323–1328 он&lt;br /&gt;– 1328–1328 он&lt;br /&gt;– 1329–1329 он&lt;br /&gt;– 1328–1332 он&lt;br /&gt;– 1332–1332 он&lt;br /&gt;– 1333–1370 он
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хаан]] ([[Их Хуралдай]]гаар сонгоно)&lt;br /&gt; [[Хубилай хаан]]&lt;br /&gt; [[Өлзийт Төмөр хаан]]&lt;br /&gt; [[Хайсан хүлэг хаан]]&lt;br /&gt; [[Аюурбарбад буянт хаан]]&lt;br /&gt; [[Шадбал гэгээн хаан]]&lt;br /&gt; [[Есөнтөмөр хаан]]&lt;br /&gt; [[Ашидхэв хаан]]&lt;br /&gt; [[Хүслэн хаан]]&lt;br /&gt; [[Төвтөмөр заяат хаан]]&lt;br /&gt; [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан]]&lt;br /&gt;[[Тогоонтөмөр хаан]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нутаг дэвсгэр]]'''&lt;br /&gt;– 1310 он&lt;ref&gt;{{cite journal |date = September 1997 |title = Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia |journal = [[International Studies Quarterly]] |volume = 41 |issue = 3 |page = 499 |doi = 10.1111/0020-8833.00053 |first = Rein |last = Taagepera |author-link = Rein Taagepera |jstor = 2600793 |url = http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807 }}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;– 1330 он&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{статья |автор=Song (宋), Yan (岩)|заглавие=Estimation of Territory Areas of Several Dynasties in Chinese History|оригинал=zh:《中国历史上几个朝代的疆域面积估算》|ссылка=https://wenku.baidu.com/view/1b03d86e55270722192ef785.html|язык=zh|место=Beijing|издательство=[[Chinese Academy of Social Sciences]]|год=1994|isbn=|page=150}}&lt;/ref&gt;
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;14.000.000&amp;nbsp;км²&lt;br /&gt;13.720.000&amp;nbsp;км²
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Хүн ам|Хүн амын тоо]]'''&lt;br /&gt;– 1290 он&lt;br /&gt;– 1300 он&lt;br /&gt;– 1330 он&lt;ref name=&quot;:3&quot;/&gt;
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;77.000.000&lt;br /&gt;90.000.000&lt;ref&gt;Энэ тухайн үеийн дэлхийн нийт хүн амын 28 хувийг эзэлж байв.&lt;/ref&gt; орчим&lt;br /&gt;83.873.000
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Хүн амын нягтрал]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | 6 хүн км² тутамд&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1330 оноор тооцсон)&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Их Юань Улсын нутаг дэвсгэр'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[File:Yuan Dynasty 1294.png|center|365px|Их Юань Улсын газрын зураг]]
|}
{{Загвар:Монголын түүх}}
'''Юань Улс''' буюу бас өөрөөр '''Даян Их Монгол Улс''' (1271–1368) нь [[Монголчууд|Монгол угсаатны]] байгуулсан Монгол, Хятад, Солонгос улсуудын газар нутгийг эзлэн оршиж байсан феодалын нийгэмт хаант улс байсан юм. Тус улс нь Чингис хааны байгуулсан, [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] үргэлжлэл тул түүхэн дэх хамгийн том газар нутагтай эзэнт гүрнийг удирдах төв нь байснаараа онцлогтой.

== &quot;Юань&quot; гэсэн үгийн тайлбар ==
Их Юань (Дай Өнь, {{lang-zh|大元}}) гэдэг нэр бол Хятадын “Зурхайт ном (易經)” -ын “Цянь юань” буюу “[[Тэнгэр шүтлэг|тэнгэр]] мэт их” хэмээх утгыг үндсэлж өгсөн нэр болно.&lt;ref&gt;Монголын Их Юань улс.[https://mongoltoli.mn/history/h/418]&lt;/ref&gt; &quot;Хөх Тэнгэр&quot;, &quot;Хөх Монгол&quot; гэдэгт ордог &quot;Хөх&quot; гэсэн утга 元 (нан. yuán)д байна. Хятад хэлний &quot;Үгийн далай 辭海&quot; хэмээх Их толь (7р утгыг үз), &quot;Хятад хэлний Их толь&quot;  (Тайванд хэвэлсэн, 21р утгыг үз), &quot;Япон Хас толь&quot; (21р утгыг үз)-нуудад байна.  元 (yuán) нь 玄 (хөх, тэнгэр өнгө) тэй ижил утгатай  (元通玄) гээд, Юанийн үед тийн хэрэглэж байсан тайлбартайгаа байна гэж эрдэмтэн [[Балдандоржийн Сумъяабаатар]] баталгаа гаргаж ирэв. &quot;Юань улс&quot; гэдгийн монгол нэр нь &quot;Хөх Монгол&quot; юм. &lt;ref name=&quot;yuan&quot;&gt;[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]]: Юань гэдэг нэрний учир.[http://maral-books.net/wp-content/uploads/2013/11/Yuan.pdf]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16 х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Түүх ==

=== Юань улс байгуулагдсан нь ===
[[Файл:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|thumb|right|Юань улсыг байгуулсан Монголын их хаан Хубилайн хөрөг]]
1260 онд [[Хубилай]] өөрийгөө хаанд өргөмжилж, улмаар 1267 онд Монголын нийслэлийг [[Хархорум]] хотоос Жунду (Дайду) (одоогийн [[Бээжин]] хотын баруун хойд талд байсан) хотод шилжүүлэв. 1271 онд Их Монгол Улсын нэрийг өөрчилж, '''Юань''' хэмээн нэрийдсэнээр Монголын эзэнт гүрэн [[Алтан Орд]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]], [[Юань улс]] гэсэн дөрвөн хаант улсад хуваагдсан түүхтэй.

=== Хубилайн дараах үеийн Юань улс ===
[[Файл:Yuan dynasty banknote with its printing plate 1287.jpg|thumb|200px|left|Юань гүрний мөнгөн тэмдэгт болон тавган тамга]]
Хаан ширээний залгамжлал нь Юань гүрэнд томоохон асуудал болж байсан ба хожим нь дотоод тэмцэл болон томоохон маргааны эх үүсвэр болсон юм. Энэ нь Хубилайн хаанчлал төгсөхөд илэрхий болсон юм. Хубилай анхнаасаа түүний ууган хүү болох [[Чингим]]ийг хаан ширээгээ залгамжлуулах хүсэлтэй байсан боловч [[Чингим]] 1285 онд хаан эцгээсээ өмнө таалал төгссөн. Иймээс [[Чингим]]ийн хүү болох [[Өлзийт Төмөр хаан]] [[Хубилай хаан]]ы үхлээс хойш 10 гаруй жил (1294-өөс 1307 оны хооронд) улсаа удирдсан юм. Төмөр хаан өвөг эцгийнхээ хийсэн маш их ажлуудыг үргэлжлүүлэхээр зориг шулуудан шийдсэнээс гадна Монголын баруун зүгт орших бусад хаант улсуудтай эв найрамдлын харилцаа тогтоожээ. Гэсэн хэдий ч бутрал эв нэгдэлгүй байдал Төмөр хааны хаанчлалын үеэс эхэлсэн байна. Түүний хаанчлалын жилүүдэд өрнөсөн хамгийн том үйл явдал нь [[Хайду|Хайдугийн]] тэмцлийг бүр мөсөн дарж чадсан явдал юм.

[[Файл:Phagspa vinokurov tablet.jpg|thumb|150px|[[Дөрвөлжин бичиг]]]]
[[Хайсан хүлэг хаан]] Төмөр хааныг таалал төгссөний дараа Юань улсын хаан болжээ. Тэрбээр Хубилай хааны ажлыг үргэлжлүүлэх нь байтугай харин ч эсрэгээрээ түүний хийсэн зүйлийг нураажээ. Түр зуурын хаанчлалын (1307-оос 1311 хүртэл) үед Юань гүрэн санхүүгийн бэрхшээлүүдтэй тулгарч эхэлсэн нь Хайсан Хүлэг хааны хийсэн зарим зүйлүүдтэй шууд холбоотой байсан. Хайсан Хүлэг хааныг нас нөгчих үед, Юань улсын сан хөмрөг хоосорч маш их өрөнд орж Юань гүрний улс төрийн тогтворгүй байдлын эх үүсвэрийг тавьсан байна.

[[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад хааны]] засаглалын үед улс орон нэг үе ахин сэргэн, улс төрийн байдал тогтворжиж эхэлсэн ч Аюурбарбад хааны урьд ахдаа амласан амлалтнаасаа буцан өөрийн хүүгээ хунтайж болгосон нь Юань улсад өрнөх дотоодын улс төрийн хямралын эхлэлийг тавьжээ. Тус хааныг нас барсны дараа түүний хүү [[Шадбал гэгээн хаан|Шадбал]] хаан суугаад 2 жилийн дараа [[Тэгш ноён]]оор толгойлуулсан босогчдод хороогдсон. Түүний дараа Жинь ван [[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр хаан]] суудалд суув. Энэ хааны үед Юань улс сүүлийн удаа амар тайван байсан ч 1328 онд Есөнтөмөр хаан таалал төгсөхөд Юань улсад иргэний дайн дэгдэн үй олон хүний амийг авч одсон тэмцэл 10 гаруй жил өрнөж, уг улсын байдал туйлын тогтворгүй болж ирсэн.

===Юань улсын мөхөл===
[[Файл:Cina v roce 1358.svg|thumb|left|200x200px|'''Улаан алчууртны бослогын улсууд. 1358 он''']]
[[Файл:Cina v roce 1360.svg|thumb|left|200x200px|[[Улаан алчууртны бослого|Улаан алчууртны бослогын]] улсууд. 1360 он. '''Ногоон нь [[Чэн Юй Лянь|Чэнь Юй ляний]] нутаг''', '''Улаан''' нь [[Хань Линь Эр|Хань Линь Эрийн]] Сүн улсын нутаг, '''Шар''' нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] улс.]]
[[Файл:Cina roku 1365.svg|thumb|200x200px|1360 он. Улбар шар нь [[Жан Ши Чэн]]-ий '''У улс''', Улаан нь [[Жу Юань Жан|Жу Юань Жаний]] [[Мин улс|Ү улс]], Бор нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] [[Дася улс]].]]
14-р зууны дунд үед Юань улсын газар нутагт дараалсан олон усны үер болсоны улмаас 1351 онд [[Шар мөрөн|шар мөрний]] далан задарсан аж. Тухайн үед Юань гүрнийг [[Тогоонтөмөр хаан]] удирдаж байсан бөгөөд тэрбээр өмнө зүгт [[Шаньдун]]ы хагас аралд шинээр суваг бариулсан байна. Яг энэ үеэс эхлэн хятадууд анх удаа бослого зохион байгуулж эхэлжээ. Үүний дараа хэд хэдэн томоохон бослого хөдөлгөөн гарч эхэлсэнээс хятадуудын хувьд хамгийн чухал бослогын бүлэг нь [[Улаан алчууртны бослого|улаан алчууртны бослого]] байсан юм. Тус бослого нь одоогийн [[Аньхуй]], [[Жянсү|Жяньсу]], [[Жөжян|Жэжян]], [[Юньнань]], [[Сычуань муж|Сюйчуань]], [[Шаньдун]], [[Хэнань]], [[Хүбэй]] зэрэг мужуудыг хамарсан. Анх [[Хань Шань Тун]], [[Люй Фу Тун]] нар тус бослогыг өдөөсөн. Яваандаа хүч нь нэмэгдсээр 1368 онд Юань улсыг мөхөөхөд гол нөлөө үзүүлсэн.

Юань улсын сүүлийн хаан [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөрийн]] үед бослого хөдөлгөөн жил алгасалгүй гарч, ихэс ноёдын зөрчил дээд цэгтээ тулж, улс орон самуурч байсаар 1368 онд Юань улс мөхөж, Монголчуудын эзэгнэл төгсгөл болжээ.

Эдгээрээс гадна Юань улсыг мөхөлд хүргэсэн өөр шалтгаанууд ч бас бий. Үүнд дэлхийг эзэгнэсэн том гүрнийг удирдан захирч авч явах чадвартай хаан байгаагүй нь хамгийн гол хүчин зүйл байв. Өөр нэг шалтгаан нь 14-р зууны хоёр дахь хагаст гарсан тахлаас шалтгаалан алс холд хийж байсан худалдааны системд муугаар нөлөөлсөн байна. Хятад гүрнийг эзэлж байгаад хөөгдсөн бусад үндэстэнтэй харьцуулбал монголчууд хэдийгээр хятадад хаанчлалаа алдсан ч Юань улсын дараа бий болсон [[Мин улс]]ын хойд хэсэгт үзүүлэх нөлөө нь хүчирхэг хэвээр байсан юм. Юань улсын үед эхэлсэн улсын нэгдсэн бодлого болоод засаг захиргааны санаачлагуудыг Мин улс тэр хэвээр нь үргэлжлүүлэн хэрэглэсэн байна.&lt;ref&gt;Helwig Schmidt-Glintzer: ''Kleine Geschichte Chinas'' (орч. ''&quot;Хятадын жижигхэн түүх''&quot; ном), S. 102ff..&lt;/ref&gt;

== Юань гүрний үеийн засаг захиргааны зохион байгуулалт ==
[[File:Chinese movable type 1313-ce.png|thumb|right|Ван Жэн-ийн '' Нонг Шу '' нь хувь хүний хөдлөх төрлийн тэмдэгтүүд нь А эргэлтийн бичгийн хэв, 1313 онд хэвлэгдсэн]]
{{Гол|Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо}}
Хубилай хааны төр барьсан эхний жилүүдээс хятад нутгийг захирахын тулд Өгэдэй хааны хуучин байсан захиргаа, хятадын уламжлалт засаглалын хэлбэрийг үндэслээд 1260-1272 онуудын хооронд дараах байдлаар зохион байгуулсан.
{| class=&quot;wikitable&quot;
! colspan=&quot;5&quot; |[[Хаан|Их хаан]]
|-
![[Зарга шийтгэх яам|Юй ши тай]]
! colspan=&quot;3&quot; |[[Төвлөн засах яам|Жун шу шэн]]
![[Нууц бичгийн яам|Шу Ми Юань]]
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Синь Юйшитай
!Сангийн яам
!Ёслолын яам
!Үйлдвэрлэх яам
! rowspan=&quot;3&quot; |Синь шумиюань
|-
|'''Цэргийн яам'''
|'''Шүүх яам'''
|'''Түшмэлийн яам'''
|-
| colspan=&quot;3&quot; |'''Син Жун шу шэн'''
|}
Юань улсын хамгийн дээд эрх мэдлийг хаан хязгаарлалтгүйгээр барих бөгөөд [[Төвлөн засах яам|төвлөн засах яам]] (Уг яаманд '''Сангийн яам, Ёслолын яам, Цэргийн яам, Шүүхийн яам, Үйлдвэрлэх яам''' зэрэг 6 яам харьяалагдаж байв), [[нууц бичгийн яам]] , [[зарга шийтгэх яам]] гэх гурван бие даасан харилцан хяналт тавих үүрэг хүлээсэн яамд ажиллаж байсан байна. Эдгээрээс дотоод бичгийн яам нь голлох байр суурьтай байжээ. Тус яамыг зарим үед хунтайж [[Жун шу лин]] буюу эрхэлсэн сайдын албан тушаалыг хашиж, түүний доор хоёр чинсан байдаг байлаа. Гэхдээ эрхэлсэн сайд гэдэг нь байнгын бус түр орон тоо юм. Энэ нь хунтайж нас барах, хаан болох үед арилгадаг байсан. Юань улсын үед [[Дорж (Хубилайн хүү)|Дорж хунтайж]] (1261-1263), [[Чингим]] хунтайж (1273-1286), [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хаан]] (1307-1311), [[Гэгээн хаан]] (1316-1320) нар уг тушаалыг хашиж байсан. Төвлөн засах яамны эрхэлсэн сайдын дараа баруун, зүүн этгээдийн тэргүүлсэн сайд [[Чинсан]] нар орж байжээ. Баруун этгээдийн сайд нь зүүнийхээс илүү эрх мэдэлтэй байв. Тэргүүн сайдын дор, цэрэг улсын хүнд хэргийг тэгшлэн засагч хэмээх дөрвөн сайд, засагч туслагч түшмэл байв. 

Түүний дараа '''[[Нууц бичгийн яам|үйл таслах яам]]''' нь цэргийн үйлийг хариуцаж, дайн зарлах, цэргийн бүртгэл, цэргийг орон нутагт тараан хувиарлан суулгах гэх мэт асуудлыг хариуцаж байсан бөгөөд зөвхөн хаанд шууд захирагдах Шу Ми Ши түшмэл захирдаг байжээ. 

Юй ши тай буюу '''Зарга шийтгэх яам''' нь түшмэдийн албанд нь хяналт тавьж дэвшүүлэх юмуу бууруулах эсэхийг тогтоох, шүүн таслах, зарга хэлэлцэх асуудлыг хамаарч байсан. Энэхүү хоёр яамд нь мөн адил орон нутагт салбартай байснаас гадна тус бүрийг хариуцсан түшмэл томилж байсан. 

Мөн эдгээрээс гадна 20 гаруй яам товчоод байгуулагдаж байсан. 

=== Нутаг дэвсгэрийн хуваарь ===
[[Юань улсын судар|Юань улсын сударт]] бичсэнээр засаг захиргааны хуваарь байнга өөрчлөгдөж байсан бөгөөд 1330 оны байдлаар [[Син жун шу шэн|Төвлөн засах төлөөний яам]]-11, [[чөлгэ]] (лу)-185, Фу-33, жоу- 359, сянь-1127 байжээ. Уугуул Монгол нутагт засаг захиргааны хуваарь өөрчлөгдсөнгүй. Хууль цааз нь төрийн асуудлыг зохицуулахад чиглэсэн дүрэм журам байлаа. Юань гүрний үед нутаг дэвсгэрийн  хамгийн том нэгж нь '''муж''' байв. Мужийг дотор нь:

Дотоод муж нь Төвлөн засах яаманд шууд захирагддаг [[Хэбэй]], [[Шаньдун]], [[Шаньси муж|Шаньси]] гурван мужийг багтааж байсан.
[[Файл:Yuan Dynasty Administrative division 1330.jpg|thumb|350x350px|'''Юань улсын нутаг дэвсгэрийн хуваарь''']]

Харин гадаад муж нь нийт нийслэл хотоос алслагдсан бусад мужийг хэлж байсан.   

Үүнд:  
# [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (嶺北行省): Хархорумаар төвлөрсөн Монгол нутаг.
# [[Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн]] (河南江北行省)
# [[Хугуан нутгийн син жун шу шэн]] (湖廣行省)
# [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]] (甘肅行省)
# [[Жяньши нутгийн син жун шу шэн]] (江西行省)
# [[Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн]] (江浙行省)
# [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (遼陽行省)
# [[Шэньси нутгийн син жун шу шэн]] (陝西行省)
# [[Сычуан нутгийн син жун шу шэн]] (四川行省)
# [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]] (雲南行省)

====== Хараат улсуудыг захирах мужууд ======
# [[Жэньдун син жун шу шэн]] (征東行省): Гуулин улсаар төвлөрсөн, Японыг дайлах муж.
# '''Жэньмянь син жун шу шэн''' (征緬行省, Мьянмарын хэргийг хамаарах муж)
# '''Жяожи син жун шу шэн''' (交趾行省): Аннам буюу одоогийн Вьетнамын хойд хэсгийг захирах муж.
# '''Жаньчэн син жун шу шэн''' (占城行省) Чампа улсыг захирах муж. Одоогийн өмнөд Вьетнам, Лаос, Тайландын нутаг
Муж нь дотроо: Лу (сүүлийн үед Зам, Чөлгөө, Чөлгэ, Цүлх гэж нэрлэгдэх болсон), Фу (сүүлийн жилүүдэд Шүлтгэн, Шилтгэн гэх нэршилийг Түүхийн хүрээлэнгийн бүтээлүүдэд тавигдах болсон), Жоу, Сянь гэж хуваагддаг. 

Мужийг [[Юань улс|Юань улсын]] үед хятадаар [[Син жун шу шэн|Синь Жун Шу Шэн]] гэж нэрлэх бөгөөд энэ нь '''Төвлөн засах яамны төлөөний яам''' гэсэн утга агуулна. Үүнийг заримдаа Син шэн, Шэн гэх зэргээр товчлох асуудал байсан. Мөн орон нутаг дахь [[Нууц бичгийн яам]], [[Зарга шийтгэх яам|Зарга шийтгэх яамнуудын]] салбар байгууллага муж бүрт байршиж байсан. Тэдгээрийг '''син шу ми юань, син юй ши тай''' гэх зэргээр нэрлэж байсан. 

Эдгээрээс гадна юань улсын үед байсан нэг томоохон зүйл нь хааны ургийн болон гавъяат ноёд, ван нарын '''эзэмшил газар''' юм. Тухайн цагт хааны ургийн [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|олон вангууд]] хятад газарт хувь эзэмшилтэй байжээ. Энэ нь тухайн үед ихээхэн өрнүүн дэлгэрсэн үзэгдэл байсан юм. Эдгээр эзэмшил газар нь төрийн засаг захиргааны нэгжтэй хамт оршиж, голдуу мужуудын фу, жоу, сянь зэрэг доод түвшний нэгжид эзэмшилтэй байсан. Гэхдээ тэрхүү газар эзэмшил нь дараах хоёр төрөлтэй байсан. 
# Газар нутаг, оршин суугчидыг хамтад нь өгөх
# Зөвхөн оршин суугчидыг өгөх
Энэ үзэгдэл нь Монгол нутагт байсан юм. [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] үед гэхэд дараах хэд хэдэн вангийн нутаг эзэмшил оршиж байсан. 
[[Файл:Yuan dynasty and Mongolia.jpg|thumb|Юань улсын үеийн Монгол орон]] 
# [[Туул гол|Туул]], Онон, Хэрлэн, '''[[Их Ордос|их ордос]]''' буюу их хориг зэрэг зүүн хойд нутаг нь [[Жинь ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Онон гол|Онон]], [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] голын зүүн хэсэг, одоогийн Дорнод аймаг хавийн нутаг нь [[Гуаннин ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Эргүнэ мөрөн]], [[Хөлөн нуур|Далай нуур]] хавийн нутаг [[Чи ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг 
# [[Эрчис]] мөрний дунд бие нь [[Яньди ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ]] мөрний нутаг нь [[Сүлдүс|Сүлдүс аймгийн]] нутаг
# [[Буйр нуур]], [[халх гол]] орчмын нутаг нь [[Жинань ван]]&lt;nowiki/&gt;ийн нутаг
Эдгээрээс гадна тухайн зарим мужид [[Төвөд|Төвдийг]] захирах [[Сюань Жэн Юань]], [[сюань вэй сы]] (дэлэгрэнгүй тохинуулах хэлтэс гэж орчуулдаг) , [[ань фу сы]] (амгаланг тохинуулах хэлтэс), [[жюнь]] (цэргийн анги), [[Дао (засаг захиргааны нэгж)|дао]] гэх мэтийн нэршил бүхий засаг захиргааны нэгж байршиж байсан.   

Аливаа удирдах албанд заавал монгол хүнийг томилох бөгөөд 25-аас дээш насны Монгол дарга нараар захируулдаг байв. Харин гацаа болон тосгодыг хятад хүнээр захируулдаг байжээ. Энэ нь монгол хүний тоо хятад нутгийнхантай харьцуулахад хэт цөөн байснаас улбаалаад бүх шатанд хүрч ажиллах боломжгүй учир зөвхөн дээд удирдах шатанд томилдог байжээ. Гэхдээ Монгол хүн гэдэгт Их Монгол улсад хамгийн түрүүнд дагаар орсон Харлиг, Уйгур, Хиргис, Хятан зэргийн хүмүүсийг багтаах явдал байсныг анхаарууштай.

== Хууль цааз ==
{{Гол|Их Засаг}}
{{Гол|Их Юань улсын нэвтэрхий хууль}}
{{Гол|Юань улсын хууль цаазын бичиг}}
{{Гол|Жыюаний шинэ хууль}}
[[File:Evolution map of the Northwest territory of the Yuan Dynasty in Haiguotuzhi.jpg|thumb|'''Юань гүрний үеийн баруун хойд хэсгийн газрыг дүрсэлсэн нь (XIX зуун)''']]

Юань улсын үед монгол хаад ноёдын зүгээс суурин иргэд, малчин ардыг нэгтгэн захирах үүднээс хэд хэдэн хууль цаазын бичгийг хэрэглэж байлаа. Хубилай хаан, түүний шинэ улсад шинэ хуультай болох нь зайлшгүй зүйл байсан. Улмаар [[Жыюаний шинэ хууль|'''Жи Юаний шинэ хууль''']] гэх хууль цаазын бичгийг Е Рун Зу гэх бичгийн түшмэл удирдаж 1291 оны 6 сарын 18-нд эмхэтгэсэн. Энэ хууль нь [[Алтан улс|Алтан улсын]] '''Жанзун хааны''' үед зохиосон '''Тай Хэ Люй И''' гэх хууль цаазын бичиг, [[Чингис хаан|'''Чингис хааны''']] үед зохиосон [[Их Засаг]] хуулийг үндэс болгосон байдаг. Уг хууль нь 96 зүйл, 10 бүлэгтэй. Үүнд түшмэдийн ёс, мөнгө санхүү, шашин шүтлэг, боловсрол, хулгайн хэрэг, цагдан хорих гэх мэт зүйлд хуваагдаж байлаа.  

Мөн [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт Төмөр хааны]] үед 1305 онд [[Да Дөгийн хуулийн эмтхэтгэл]] гэх хууль цаазын бичгийг гаргасан. Үүнээс гадна 1322-1323 оны хооронд [[Юань улсын хууль цаазын бичиг]], [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] зэргийг эмхэтгэж баталсан.  Тус бүр нь 2000 гаруй боть бөгөөд 20 гаруй бүлэгт хуваагдаж байдаг.  

Юань улсын сүүл үед холбогдох бас нэгэн хууль цаазын бичиг нь 1338-1345 оны хооронд [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр хааны]] зарлигаар [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] болон өмнөх үеийн хуулийг нэгтгэсэн нэгэн хуулийг гаргасан. Үүнийг хятадаар '''[[Жыжөн Тяогө]]''' гэдэг. Монголчилбол Жыжөнгийн хуулийн эмхэтгэл гэнэ.  Энэ нь нийт 2909 боть бөгөөд удиртгал бүлэг нь 150 боть, хуулийн эмхэтгэл бүлэг нь 1700 боть, хавсралт бүлэг нь 1059 боть болдог. 1346 оноос албан ёсоор хэрэглэж эхэлсэн. Энэ хууль нь 22 жил болоод [[Мин улс]] байгуулагдахад халагдаж, хожуу [[Юнлө|Юнлэ хааны]] үед бичигдсэн '''[[Юнлө Дадянь]]''', [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хааны]] үед бичигдсэн '''Дөрвөн хөмрөгийн данс бичмэл''' хэмээх хоёр бүтээлд багтсан билээ.

== Хаад ==
{{гол|Юань улсын хаад}}

{|class=&quot;wikitable sortable&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot;
|+ '''Монголын Их Хаад'''
|-
!Хөрөг
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хааны нэр
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Цол
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Амьдарсан жилүүд
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хаанчилсан жилүүд
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хятад оны цол
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хятад сүмийн цол
|-
|[[Файл:Kublai Khan.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Хубилай хаан|'''Хубилай''']]
| '''Сэцэн хаан'''
| [[1215 он|1215]]-[[1294 он|1294]]
| [[1271 он|1271]]-1294 он
| [[Чжунтун]] (1260-1264)&lt;br /&gt; [[Жыюань|Чжиюань]] (1264-1294)
| Шизу
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumTemurOljeituPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Өлзийт Төмөр хаан|'''Төмөр''']]
| '''Өлзийт хаан'''
| [[1265 он|1265]]-[[1307 он|1307]]
| [[1294 он|1294]]-1307
| [[Юаньжэнь|Юаньчжэнь]] (1295-1297) &lt;br /&gt;[[Дадө|Дадэ]] (1297-1307)
| Чэнзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Хайсан хүлэг хаан|'''Хайсан''']]
| '''Хүлэг хаан'''
| [[1281]]-[[1311]]
| [[1307]]-1311
| [[Жыда|Чжида]] &lt;br /&gt; (1308-1311)
| Узун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumAyurbarvadaBuyantuPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Аюурбарбад буянт хаан|'''Аюурбарбад''']]
| '''Буянт хаан'''
| [[1285]]-[[1320]]
| [[1311]]-1320
| [[Хуанцин]] &lt;br /&gt; (1311-1316)&lt;br /&gt;[[Яньёу|Янь Ю]](1316-1320)
| Рэньзун
|-
|[[Файл:Gegeen.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Шадбал гэгээн хаан|'''Шадбал''']]
| '''Гэгээн хаан'''
| [[1303]]-[[1323]]
| [[1320]]-1323
| [[Жыжы (Гэгээн хаан)|Чжичжи]] &lt;br /&gt; (1320-1323)
| Инзун
|-
|[[Файл:Yesun.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Есөнтөмөр хаан|'''Есөнтөмөр''']]
|
| [[1276]]-[[1328]]
| [[1323]]-1328
| [[Тайдин|Тай Дин]] &lt;br /&gt; (1323-1328) [[Жыхө]]&lt;br /&gt;(1328)
| Тай Дин Ди
|-
|[[Файл:Ragibagh.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Аригиба хаан|'''Аригиба''']]
| 
| [[1320]]-[[1328]]
| 1328
| [[Тяньшүнь (1328)|Тяньшүнь &lt;br /&gt; (1328)]]
| Тянь Шүнь Ди
|-
|[[Файл:Khutughtu Khan Kusala.jpg|center|frameless|130x130px]]
| [[Хүслэн хаан|'''Хүслэн''']]
| '''Хутагт хаан'''
| [[1300]]-[[1329]]
| 1329
| [[Жышүнь|Чжишүнь]] &lt;br /&gt; (1329)
| Минзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumTughTemurPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Төвтөмөр хаан|'''Төвтөмөр''']]
| '''Заяат хаан'''
| [[1304]]-[[1332]]
| [[1328]]-[[1329]], &lt;br /&gt;1329-1332
| [[Тяньли]] &lt;br /&gt; (1328-1329)&lt;br /&gt;Чжи Шүнь&lt;br /&gt; (1329-1332)
| Вэньзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumIrinchinbalPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Ринчинбал хаан|'''Ринчинбал''']]
| '''Эрдэнэцогт хаан'''
| [[1326]]-[[1332]]
| 1332
| Жышүнь (1332)
| Нинзун
|-
|[[Файл:Toghon.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Тогоонтөмөр хаан|'''Тогоонтөмөр''']]
| '''Ухаант хаан'''
| [[1320]]-[[1370]]
| [[1333]]-[[1368]]
| [[Юаньтун|Юань Тун]] &lt;br /&gt; (1333-1335)&lt;br /&gt;[[Жыюань|Чжи Юань]]&lt;br /&gt;(1335-1340)&lt;br /&gt; [[Жыжөн|Чжи Чжэн]]&lt;br /&gt;(1340-1370)&lt;br /&gt;
| Хуйзун&lt;br&gt;Шүнь Ди
|}
'''Их Хатад'''
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Хөрөг
!Хатны нэр
!Овог аймаг
!Хатан суусан үе
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Чаби хатан|'''Чамбуй''']]
|Хонгирад
|1260-1281
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumNahan.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Намбуй хатан|'''Намбуй''']]
|[[Хонгирад]]
|1285-1286
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Шилийндалай хатан|'''Шилиндалай''']]
|Хонгирад
|1295-1305
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Булган хатан|'''Булган''']]
|[[Баяд|Баягуд]]
|1305-1307
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumZhenge.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Жэнгэ хатан|'''Жэнгэ''']]
|Хонгирад
|1307-1311
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfAyurbarvada.jpg|center|frameless|130x130px]]
|[[Раднашири хатан|'''Раднашири''']]
|Хонгирад
|1311-1320
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfShidebalaII.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Сугабал хатан|'''Сугабал''']]
|[[Ихирэс]]
|1320-1323
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumUnnamedEmpressIV.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Бабухан хатан|'''Бабухан''']]
|Хонгирад
|1323-1328
|-
|[[Файл:Будшир_хатан.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Будшир хатан|'''Будашири''']]
|Хонгирад
|1328-1329, 1329-1332
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfQoshila.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Бабуша хатан|'''Бабуша''']]
|[[Хонгирад]]
|1329
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfIrinchinbal.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Дарамшир|'''Дармашири''']]
|Хонгирад
|1332
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Данашир хатан|'''Данашири''']]
|[[Кипчак]]
|1333-1335
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Баянхутаг хатан|'''Баянхутуг''']]
|Хонгирад
|1335-1365
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Өлзийхутаг хатан|'''Өлзийхутуг''']]
|[[Курё улс]]
|1365-1368
|}

== Юань гүрний эдийн засаг ==
{{Гол|Юань улсын зоосон мөнгө}}
[[Файл:Yuan coinage.jpg|thumb|right|Юань улсын мөнгөн зооснууд]]

== Зургийн цомог ==
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot; heights=&quot;160&quot;&gt;
Файл:Yuan dynasty iron magic square.jpg|Араб тоо сийлсэн хавтан (Юань гүрэн)
Файл:Yuan Dynasty - waterwheels and smelting.png|Төмрийн хүдэр хайлуулах зуух 
Файл:水轮.jpg|Усан хүрд
Файл:水锤.jpg|Юань улсын үеийн усан хөөрөг
Файл:纺织机.jpg|Юань улсын үеийн нэхмэлийн машин 
Файл:水磨齿轮.jpg|Усан тээрэм 
Файл:农书织布机.jpg|Торго нэхэх суурь машин 
Файл:Zhao Mengfu1.jpg|Юань улсыг үеийн зураг ([[Жао Мэнфу]])
Файл:Chuangzi Nu1.jpg|Юань улсын үеийн Давхар холхивчит нум&lt;ref name=&quot;bm&quot;&gt;{{cite web |url = http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |title=Archived copy |accessdate=November 11, 2009 |deadurl=yes |archiveurl = https://web.archive.org/web/20091202081843/http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |archivedate=December 2, 2009 }}&lt;/ref&gt;
Файл:Skanda detail heart sutra zhao mengfu.jpeg|Юань улсын үеийн цэргийн хувцас
Файл:Immortal Riding a Dragon.jpg|Юань улсын үед зурагдсан луу унаж буй зураг
Файл:Horse and Groom, after Li Gonglin by Zhao Yong.jpg|[[Монгол морь]]
Файл:Jiang Ge.JPG|Юань улсын Монгол цэрэг
Файл:Qubilai Setsen Khaan.JPG|[[Хубилай хаан]]ы залуугийн зураг
Файл:Mongol warrior of Genghis Khan.jpg|Монгол морьтон баатрын харваж байгаа зураг 
Файл:Yuan stone Nestorian inscription (rep).JPG|Бээжин хотын Фаншань дүүргээс олдсон Юань улсын үед хамаарах Несториан шашинтны чулуун хөшөө 
&lt;/gallery&gt;

==Урлагийн бүтээл==
===Кино===
*Телевизийн богино цувралууд, ''[[Марко Поло (TV богино цувралууд)|Марко Поло]]'' (1982), Featuring  [[Кэн Маршал]] ба [[Роученг Ин]], зохиолыг бичсэн [[Жулиано Монталдо]],зураглаач, Пологийн аялалаар хоёр ялалт авсан. [[Эмми шагнал гардуулах ёслол]], зургаагаас дээш удаа нэр дэвшсэн.&lt;ref name=Emmy&gt;{{Citation|title=Academy of Television Arts &amp; Sciences|url=http://www.emmys.org/awards/awardsearch.php|accessdate=July 6, 2009}} (Searching for &quot;Marco Polo&quot;, and year 1982)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt0083446/ |website=IMDb TV miniseries|title= Marco Polo |date= 1982}}&lt;/ref&gt;
* ''[[Марко Поло (телевизийн цуврал)|Марко Поло]]'' 2014 оны кино. ([http://www.imdb.com/title/tt2189461/ imdb.com Marco Polo (TV series)])

==Мөн үзэх==
* [[Юань улсын хаад]] буюу монгол хаадын жагсаалт
* [[Их Монгол Улс]]
* [[Их Монгол улс болон Юань гүрний үеийн дайн тулаан]]
* [[Алтан Орд]]
* [[Ил Хаант Улс]]
* [[Цагаадайн улс]]

== Ном ==
* Arthur Cotterell: The Imperial Capitals of China - An Inside View of the Celestial Empire. Pimlico, London 2007, ISBN 978-1-84595-009-5 (англи хэлээр).
* Ann Paludan: Chronicle of the China Emperors. Thames &amp; Hudson, London 1998, ISBN 0-500-05090-2 (англи хэлээр).

==Цахим холбоос==
{{commonscat|Yuan Dynasty|Юань Улс}}
* [http://www.kinabaloo.com/yd1.html Yuan Dynasty Earthen City Wall Park, Beijing] (англи хэлээр)
* [http://www.chinavoc.com/history/yuan.htm The Yuan Dynasty] (англи хэлээр)

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө= [[Их Монгол Улс]] &lt;br/&gt; [[Сүн улс|Өмнөд Сүн улс]] &lt;br/&gt; 
|он= 1271-1368
|албан_тушаал= Их Юань улс
|дараа=[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монгол улс]]&lt;br/&gt; [[Мин улс]]
}}
{{end}}
{{Хөтлөгч мөр Юань Улсын сэдэв}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн улс]]
[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Юань улс| ]]
[[Ангилал:Их Монгол Улс]]
[[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]]</text>
      <sha1>f351rkqbogb02owplyl17vj72ic4g1u</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707658</id>
      <parentid>707654</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T07:06:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.38.153</ip>
      </contributor>
      <comment>Зохиомол тугнууд энд таарахгүй. Тугны тайлбарыг анхаарна уу: This flag is fictitious or proposed but not adopted. It may be named as it would be as an official flag of a geographical or other entity and have some visual elements that are similar to official logos or flags of that entity, but it is not official and doesn't have any official recognition.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45757" xml:space="preserve">{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; style=&quot;float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;&quot;
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;&quot; | &lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Их Юань Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.7em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠶᠡᠬᠡ&lt;br /&gt; ᠶᠤᠸᠠᠨ&lt;br /&gt; ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Даян Их Монгол Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.7em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠳᠠᠶᠠᠩ&lt;br /&gt; ᠶᠡᠬᠡ&lt;br /&gt; ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ&lt;br /&gt; ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Их Юань Улсын нутаг дэвсгэр'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[File:Yuan Dynasty 1294.png|center|365px|Их Юань Улсын газрын зураг]]
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Цаг тооны хэлхээс'''&lt;br /&gt;'''1271 — 1368 он'''
|-
| style=&quot;background:#ffffff&quot; align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|+
|
|
|-
| width=&quot;45%&quot;  align=&quot;left&quot; valign=&quot;top&quot; |[[Их Монгол Улс|←]] [[File:Flag of the Mongol Empire 2.svg|25px]] [[Их Монгол Улс]]&lt;br /&gt;[[Сүн улс|←]] [[File:Flag of None.svg|25px]] [[Сүн улс|Сүн Улс]]
| align=&quot;right&quot; | 
| align=&quot;right&quot; | [[Умард Юань Улс]] [[File:Flag of Yuan Dynasty.jpg|25px]][[Умард Юань Улс|→]]&lt;br /&gt;[[Төвөд]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Дөрвөн Ойрадын холбоо|→]]&lt;br /&gt;[[Мин улс|Мин Улс]] [[File:Flag_with_the_emblem_of_the_Ming_Empire.png|25px]][[Мин улс|→]]
|}
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Үндсэн хууль|Үндсэн хууль цааз]]'''
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Их Засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Монгол хэл|Монгол]], [[Хятад хэл|хятад]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нийслэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Ханбалиг|Хаанбалгас]] &lt;small&gt;(өнөөгийн [[Бээжин]])&lt;/small&gt; ба&lt;br /&gt; [[Шанду]] &lt;small&gt;(зуны нийслэл)&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн хэлбэр]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''&lt;br /&gt;– 1260–1294 он&lt;br /&gt;– 1294–1307 он&lt;br /&gt;– 1307–1311 он&lt;br /&gt;– 1311–1320 он&lt;br /&gt;– 1320–1323 он&lt;br /&gt;– 1323–1328 он&lt;br /&gt;– 1328–1328 он&lt;br /&gt;– 1329–1329 он&lt;br /&gt;– 1328–1332 он&lt;br /&gt;– 1332–1332 он&lt;br /&gt;– 1333–1370 он
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хаан]] ([[Их Хуралдай]]гаар сонгоно)&lt;br /&gt; [[Хубилай хаан]]&lt;br /&gt; [[Өлзийт Төмөр хаан]]&lt;br /&gt; [[Хайсан хүлэг хаан]]&lt;br /&gt; [[Аюурбарбад буянт хаан]]&lt;br /&gt; [[Шадбал гэгээн хаан]]&lt;br /&gt; [[Есөнтөмөр хаан]]&lt;br /&gt; [[Аригиба хаан]]&lt;br /&gt; [[Хүслэн хаан]]&lt;br /&gt; [[Төвтөмөр заяат хаан]]&lt;br /&gt; [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан]]&lt;br /&gt;[[Тогоонтөмөр хаан]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нутаг дэвсгэр]]'''&lt;br /&gt;– 1310 он&lt;ref&gt;{{cite journal |date = September 1997 |title = Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia |journal = [[International Studies Quarterly]] |volume = 41 |issue = 3 |page = 499 |doi = 10.1111/0020-8833.00053 |first = Rein |last = Taagepera |author-link = Rein Taagepera |jstor = 2600793 |url = http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807 }}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;– 1330 он&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{статья |автор=Song (宋), Yan (岩)|заглавие=Estimation of Territory Areas of Several Dynasties in Chinese History|оригинал=zh:《中国历史上几个朝代的疆域面积估算》|ссылка=https://wenku.baidu.com/view/1b03d86e55270722192ef785.html|язык=zh|место=Beijing|издательство=[[Chinese Academy of Social Sciences]]|год=1994|isbn=|page=150}}&lt;/ref&gt;
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;14.000.000&amp;nbsp;км²&lt;br /&gt;13.720.000&amp;nbsp;км²
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Хүн ам|Хүн амын тоо]]'''&lt;br /&gt;– 1290 он&lt;br /&gt;– 1300 он&lt;br /&gt;– 1330 он&lt;ref name=&quot;:3&quot;/&gt;
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;77.000.000&lt;br /&gt;90.000.000&lt;ref&gt;Энэ тухайн үеийн дэлхийн нийт хүн амын 28 хувийг эзэлж байв.&lt;/ref&gt; орчим&lt;br /&gt;83.873.000
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Хүн амын нягтрал]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | 6 хүн км² тутамд&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1330 оноор тооцсон)&lt;/small&gt;
|}
{{Загвар:Монголын түүх}}
'''Юань Улс''' буюу бас өөрөөр '''Даян Их Монгол Улс''' (1271–1368) нь [[Монголчууд|Монгол угсаатны]] байгуулсан Монгол, Хятад, Солонгос улсуудын газар нутгийг эзлэн оршиж байсан феодалын нийгэмт хаант улс байсан юм. Тус улс нь Чингис хааны байгуулсан, [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] үргэлжлэл тул түүхэн дэх хамгийн том газар нутагтай эзэнт гүрнийг удирдах төв нь байснаараа онцлогтой.

== &quot;Юань&quot; гэсэн үгийн тайлбар ==
Их Юань (Дай Өнь, {{lang-zh|大元}}) гэдэг нэр бол Хятадын “Зурхайт ном (易經)” -ын “Цянь юань” буюу “[[Тэнгэр шүтлэг|тэнгэр]] мэт их” хэмээх утгыг үндсэлж өгсөн нэр болно.&lt;ref&gt;Монголын Их Юань улс.[https://mongoltoli.mn/history/h/418]&lt;/ref&gt; &quot;Хөх Тэнгэр&quot;, &quot;Хөх Монгол&quot; гэдэгт ордог &quot;Хөх&quot; гэсэн утга 元 (нан. yuán)д байна. Хятад хэлний &quot;Үгийн далай 辭海&quot; хэмээх Их толь (7р утгыг үз), &quot;Хятад хэлний Их толь&quot;  (Тайванд хэвэлсэн, 21р утгыг үз), &quot;Япон Хас толь&quot; (21р утгыг үз)-нуудад байна.  元 (yuán) нь 玄 (хөх, тэнгэр өнгө) тэй ижил утгатай  (元通玄) гээд, Юанийн үед тийн хэрэглэж байсан тайлбартайгаа байна гэж эрдэмтэн [[Балдандоржийн Сумъяабаатар]] баталгаа гаргаж ирэв. &quot;Юань улс&quot; гэдгийн монгол нэр нь &quot;Хөх Монгол&quot; юм. &lt;ref name=&quot;yuan&quot;&gt;[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]]: Юань гэдэг нэрний учир.[http://maral-books.net/wp-content/uploads/2013/11/Yuan.pdf]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16 х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Түүх ==

=== Юань улс байгуулагдсан нь ===
[[Файл:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|thumb|right|Юань улсыг байгуулсан Монголын их хаан Хубилайн хөрөг]]
1260 онд [[Хубилай]] өөрийгөө хаанд өргөмжилж, улмаар 1267 онд Монголын нийслэлийг [[Хархорум]] хотоос Жунду (Дайду) (одоогийн [[Бээжин]] хотын баруун хойд талд байсан) хотод шилжүүлэв. 1271 онд Их Монгол Улсын нэрийг өөрчилж, '''Юань''' хэмээн нэрийдсэнээр Монголын эзэнт гүрэн [[Алтан Орд]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]], [[Юань улс]] гэсэн дөрвөн хаант улсад хуваагдсан түүхтэй.

=== Хубилайн дараах үеийн Юань улс ===
[[Файл:Yuan dynasty banknote with its printing plate 1287.jpg|thumb|200px|left|Юань гүрний мөнгөн тэмдэгт болон тавган тамга]]
Хаан ширээний залгамжлал нь Юань гүрэнд томоохон асуудал болж байсан ба хожим нь дотоод тэмцэл болон томоохон маргааны эх үүсвэр болсон юм. Энэ нь Хубилайн хаанчлал төгсөхөд илэрхий болсон юм. Хубилай анхнаасаа түүний ууган хүү болох [[Чингим]]ийг хаан ширээгээ залгамжлуулах хүсэлтэй байсан боловч [[Чингим]] 1285 онд хаан эцгээсээ өмнө таалал төгссөн. Иймээс [[Чингим]]ийн хүү болох [[Өлзийт Төмөр хаан]] [[Хубилай хаан]]ы үхлээс хойш 10 гаруй жил (1294-өөс 1307 оны хооронд) улсаа удирдсан юм. Төмөр хаан өвөг эцгийнхээ хийсэн маш их ажлуудыг үргэлжлүүлэхээр зориг шулуудан шийдсэнээс гадна Монголын баруун зүгт орших бусад хаант улсуудтай эв найрамдлын харилцаа тогтоожээ. Гэсэн хэдий ч бутрал эв нэгдэлгүй байдал Төмөр хааны хаанчлалын үеэс эхэлсэн байна. Түүний хаанчлалын жилүүдэд өрнөсөн хамгийн том үйл явдал нь [[Хайду|Хайдугийн]] тэмцлийг бүр мөсөн дарж чадсан явдал юм.

[[Файл:Phagspa vinokurov tablet.jpg|thumb|150px|[[Дөрвөлжин бичиг]]]]
[[Хайсан хүлэг хаан]] Төмөр хааныг таалал төгссөний дараа Юань улсын хаан болжээ. Тэрбээр Хубилай хааны ажлыг үргэлжлүүлэх нь байтугай харин ч эсрэгээрээ түүний хийсэн зүйлийг нураажээ. Түр зуурын хаанчлалын (1307-оос 1311 хүртэл) үед Юань гүрэн санхүүгийн бэрхшээлүүдтэй тулгарч эхэлсэн нь Хайсан Хүлэг хааны хийсэн зарим зүйлүүдтэй шууд холбоотой байсан. Хайсан Хүлэг хааныг нас нөгчих үед, Юань улсын сан хөмрөг хоосорч маш их өрөнд орж Юань гүрний улс төрийн тогтворгүй байдлын эх үүсвэрийг тавьсан байна.

[[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад хааны]] засаглалын үед улс орон нэг үе ахин сэргэн, улс төрийн байдал тогтворжиж эхэлсэн ч Аюурбарбад хааны урьд ахдаа амласан амлалтнаасаа буцан өөрийн хүүгээ хунтайж болгосон нь Юань улсад өрнөх дотоодын улс төрийн хямралын эхлэлийг тавьжээ. Тус хааныг нас барсны дараа түүний хүү [[Шадбал гэгээн хаан|Шадбал]] хаан суугаад 2 жилийн дараа [[Тэгш ноён]]оор толгойлуулсан босогчдод хороогдсон. Түүний дараа Жинь ван [[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр хаан]] суудалд суув. Энэ хааны үед Юань улс сүүлийн удаа амар тайван байсан ч 1328 онд Есөнтөмөр хаан таалал төгсөхөд Юань улсад иргэний дайн дэгдэн үй олон хүний амийг авч одсон тэмцэл 10 гаруй жил өрнөж, уг улсын байдал туйлын тогтворгүй болж ирсэн.

===Юань улсын мөхөл===
[[Файл:Cina v roce 1358.svg|thumb|left|200x200px|'''Улаан алчууртны бослогын улсууд. 1358 он''']]
[[Файл:Cina v roce 1360.svg|thumb|left|200x200px|[[Улаан алчууртны бослого|Улаан алчууртны бослогын]] улсууд. 1360 он. '''Ногоон нь [[Чэн Юй Лянь|Чэнь Юй ляний]] нутаг''', '''Улаан''' нь [[Хань Линь Эр|Хань Линь Эрийн]] Сүн улсын нутаг, '''Шар''' нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] улс.]]
[[Файл:Cina roku 1365.svg|thumb|200x200px|1360 он. Улбар шар нь [[Жан Ши Чэн]]-ий '''У улс''', Улаан нь [[Жу Юань Жан|Жу Юань Жаний]] [[Мин улс|Ү улс]], Бор нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] [[Дася улс]].]]
14-р зууны дунд үед Юань улсын газар нутагт дараалсан олон усны үер болсоны улмаас 1351 онд [[Шар мөрөн|шар мөрний]] далан задарсан аж. Тухайн үед Юань гүрнийг [[Тогоонтөмөр хаан]] удирдаж байсан бөгөөд тэрбээр өмнө зүгт [[Шаньдун]]ы хагас аралд шинээр суваг бариулсан байна. Яг энэ үеэс эхлэн хятадууд анх удаа бослого зохион байгуулж эхэлжээ. Үүний дараа хэд хэдэн томоохон бослого хөдөлгөөн гарч эхэлсэнээс хятадуудын хувьд хамгийн чухал бослогын бүлэг нь [[Улаан алчууртны бослого|улаан алчууртны бослого]] байсан юм. Тус бослого нь одоогийн [[Аньхуй]], [[Жянсү|Жяньсу]], [[Жөжян|Жэжян]], [[Юньнань]], [[Сычуань муж|Сюйчуань]], [[Шаньдун]], [[Хэнань]], [[Хүбэй]] зэрэг мужуудыг хамарсан. Анх [[Хань Шань Тун]], [[Люй Фу Тун]] нар тус бослогыг өдөөсөн. Яваандаа хүч нь нэмэгдсээр 1368 онд Юань улсыг мөхөөхөд гол нөлөө үзүүлсэн.

Юань улсын сүүлийн хаан [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөрийн]] үед бослого хөдөлгөөн жил алгасалгүй гарч, ихэс ноёдын зөрчил дээд цэгтээ тулж, улс орон самуурч байсаар 1368 онд Юань улс мөхөж, Монголчуудын эзэгнэл төгсгөл болжээ.

Эдгээрээс гадна Юань улсыг мөхөлд хүргэсэн өөр шалтгаанууд ч бас бий. Үүнд дэлхийг эзэгнэсэн том гүрнийг удирдан захирч авч явах чадвартай хаан байгаагүй нь хамгийн гол хүчин зүйл байв. Өөр нэг шалтгаан нь 14-р зууны хоёр дахь хагаст гарсан тахлаас шалтгаалан алс холд хийж байсан худалдааны системд муугаар нөлөөлсөн байна. Хятад гүрнийг эзэлж байгаад хөөгдсөн бусад үндэстэнтэй харьцуулбал монголчууд хэдийгээр хятадад хаанчлалаа алдсан ч Юань улсын дараа бий болсон [[Мин улс]]ын хойд хэсэгт үзүүлэх нөлөө нь хүчирхэг хэвээр байсан юм. Юань улсын үед эхэлсэн улсын нэгдсэн бодлого болоод засаг захиргааны санаачлагуудыг Мин улс тэр хэвээр нь үргэлжлүүлэн хэрэглэсэн байна.&lt;ref&gt;Helwig Schmidt-Glintzer: ''Kleine Geschichte Chinas'' (орч. ''&quot;Хятадын жижигхэн түүх''&quot; ном), S. 102ff..&lt;/ref&gt;

== Юань гүрний үеийн засаг захиргааны зохион байгуулалт ==
[[File:Chinese movable type 1313-ce.png|thumb|right|Ван Жэн-ийн '' Нонг Шу '' нь хувь хүний хөдлөх төрлийн тэмдэгтүүд нь А эргэлтийн бичгийн хэв, 1313 онд хэвлэгдсэн]]
{{Гол|Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо}}
Хубилай хааны төр барьсан эхний жилүүдээс хятад нутгийг захирахын тулд Өгэдэй хааны хуучин байсан захиргаа, хятадын уламжлалт засаглалын хэлбэрийг үндэслээд 1260-1272 онуудын хооронд дараах байдлаар зохион байгуулсан.
{| class=&quot;wikitable&quot;
! colspan=&quot;5&quot; |[[Хаан|Их хаан]]
|-
![[Зарга шийтгэх яам|Юй ши тай]]
! colspan=&quot;3&quot; |[[Төвлөн засах яам|Жун шу шэн]]
![[Нууц бичгийн яам|Шу Ми Юань]]
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Синь Юйшитай
!Сангийн яам
!Ёслолын яам
!Үйлдвэрлэх яам
! rowspan=&quot;3&quot; |Синь шумиюань
|-
|'''Цэргийн яам'''
|'''Шүүх яам'''
|'''Түшмэлийн яам'''
|-
| colspan=&quot;3&quot; |'''Син Жун шу шэн'''
|}
Юань улсын хамгийн дээд эрх мэдлийг хаан хязгаарлалтгүйгээр барих бөгөөд [[Төвлөн засах яам|төвлөн засах яам]] (Уг яаманд '''Сангийн яам, Ёслолын яам, Цэргийн яам, Шүүхийн яам, Үйлдвэрлэх яам''' зэрэг 6 яам харьяалагдаж байв), [[нууц бичгийн яам]] , [[зарга шийтгэх яам]] гэх гурван бие даасан харилцан хяналт тавих үүрэг хүлээсэн яамд ажиллаж байсан байна. Эдгээрээс дотоод бичгийн яам нь голлох байр суурьтай байжээ. Тус яамыг зарим үед хунтайж [[Жун шу лин]] буюу эрхэлсэн сайдын албан тушаалыг хашиж, түүний доор хоёр чинсан байдаг байлаа. Гэхдээ эрхэлсэн сайд гэдэг нь байнгын бус түр орон тоо юм. Энэ нь хунтайж нас барах, хаан болох үед арилгадаг байсан. Юань улсын үед [[Дорж (Хубилайн хүү)|Дорж хунтайж]] (1261-1263), [[Чингим]] хунтайж (1273-1286), [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хаан]] (1307-1311), [[Гэгээн хаан]] (1316-1320) нар уг тушаалыг хашиж байсан. Төвлөн засах яамны эрхэлсэн сайдын дараа баруун, зүүн этгээдийн тэргүүлсэн сайд [[Чинсан]] нар орж байжээ. Баруун этгээдийн сайд нь зүүнийхээс илүү эрх мэдэлтэй байв. Тэргүүн сайдын дор, цэрэг улсын хүнд хэргийг тэгшлэн засагч хэмээх дөрвөн сайд, засагч туслагч түшмэл байв. 

Түүний дараа '''[[Нууц бичгийн яам|үйл таслах яам]]''' нь цэргийн үйлийг хариуцаж, дайн зарлах, цэргийн бүртгэл, цэргийг орон нутагт тараан хувиарлан суулгах гэх мэт асуудлыг хариуцаж байсан бөгөөд зөвхөн хаанд шууд захирагдах Шу Ми Ши түшмэл захирдаг байжээ. 

Юй ши тай буюу '''Зарга шийтгэх яам''' нь түшмэдийн албанд нь хяналт тавьж дэвшүүлэх юмуу бууруулах эсэхийг тогтоох, шүүн таслах, зарга хэлэлцэх асуудлыг хамаарч байсан. Энэхүү хоёр яамд нь мөн адил орон нутагт салбартай байснаас гадна тус бүрийг хариуцсан түшмэл томилж байсан. 

Мөн эдгээрээс гадна 20 гаруй яам товчоод байгуулагдаж байсан. 

=== Нутаг дэвсгэрийн хуваарь ===
[[Юань улсын судар|Юань улсын сударт]] бичсэнээр засаг захиргааны хуваарь байнга өөрчлөгдөж байсан бөгөөд 1330 оны байдлаар [[Син жун шу шэн|Төвлөн засах төлөөний яам]]-11, [[чөлгэ]] (лу)-185, Фу-33, жоу- 359, сянь-1127 байжээ. Уугуул Монгол нутагт засаг захиргааны хуваарь өөрчлөгдсөнгүй. Хууль цааз нь төрийн асуудлыг зохицуулахад чиглэсэн дүрэм журам байлаа. Юань гүрний үед нутаг дэвсгэрийн  хамгийн том нэгж нь '''муж''' байв. Мужийг дотор нь:

Дотоод муж нь Төвлөн засах яаманд шууд захирагддаг [[Хэбэй]], [[Шаньдун]], [[Шаньси муж|Шаньси]] гурван мужийг багтааж байсан.
[[Файл:Yuan Dynasty Administrative division 1330.jpg|thumb|350x350px|'''Юань улсын нутаг дэвсгэрийн хуваарь''']]

Харин гадаад муж нь нийт нийслэл хотоос алслагдсан бусад мужийг хэлж байсан.   

Үүнд:  
# [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (嶺北行省): Хархорумаар төвлөрсөн Монгол нутаг.
# [[Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн]] (河南江北行省)
# [[Хугуан нутгийн син жун шу шэн]] (湖廣行省)
# [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]] (甘肅行省)
# [[Жяньши нутгийн син жун шу шэн]] (江西行省)
# [[Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн]] (江浙行省)
# [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (遼陽行省)
# [[Шэньси нутгийн син жун шу шэн]] (陝西行省)
# [[Сычуан нутгийн син жун шу шэн]] (四川行省)
# [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]] (雲南行省)

====== Хараат улсуудыг захирах мужууд ======
# [[Жэньдун син жун шу шэн]] (征東行省): Гуулин улсаар төвлөрсөн, Японыг дайлах муж.
# '''Жэньмянь син жун шу шэн''' (征緬行省, Мьянмарын хэргийг хамаарах муж)
# '''Жяожи син жун шу шэн''' (交趾行省): Аннам буюу одоогийн Вьетнамын хойд хэсгийг захирах муж.
# '''Жаньчэн син жун шу шэн''' (占城行省) Чампа улсыг захирах муж. Одоогийн өмнөд Вьетнам, Лаос, Тайландын нутаг
Муж нь дотроо: Лу (сүүлийн үед Зам, Чөлгөө, Чөлгэ, Цүлх гэж нэрлэгдэх болсон), Фу (сүүлийн жилүүдэд Шүлтгэн, Шилтгэн гэх нэршилийг Түүхийн хүрээлэнгийн бүтээлүүдэд тавигдах болсон), Жоу, Сянь гэж хуваагддаг. 

Мужийг [[Юань улс|Юань улсын]] үед хятадаар [[Син жун шу шэн|Синь Жун Шу Шэн]] гэж нэрлэх бөгөөд энэ нь '''Төвлөн засах яамны төлөөний яам''' гэсэн утга агуулна. Үүнийг заримдаа Син шэн, Шэн гэх зэргээр товчлох асуудал байсан. Мөн орон нутаг дахь [[Нууц бичгийн яам]], [[Зарга шийтгэх яам|Зарга шийтгэх яамнуудын]] салбар байгууллага муж бүрт байршиж байсан. Тэдгээрийг '''син шу ми юань, син юй ши тай''' гэх зэргээр нэрлэж байсан. 

Эдгээрээс гадна юань улсын үед байсан нэг томоохон зүйл нь хааны ургийн болон гавъяат ноёд, ван нарын '''эзэмшил газар''' юм. Тухайн цагт хааны ургийн [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|олон вангууд]] хятад газарт хувь эзэмшилтэй байжээ. Энэ нь тухайн үед ихээхэн өрнүүн дэлгэрсэн үзэгдэл байсан юм. Эдгээр эзэмшил газар нь төрийн засаг захиргааны нэгжтэй хамт оршиж, голдуу мужуудын фу, жоу, сянь зэрэг доод түвшний нэгжид эзэмшилтэй байсан. Гэхдээ тэрхүү газар эзэмшил нь дараах хоёр төрөлтэй байсан. 
# Газар нутаг, оршин суугчидыг хамтад нь өгөх
# Зөвхөн оршин суугчидыг өгөх
Энэ үзэгдэл нь Монгол нутагт байсан юм. [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] үед гэхэд дараах хэд хэдэн вангийн нутаг эзэмшил оршиж байсан. 
[[Файл:Yuan dynasty and Mongolia.jpg|thumb|Юань улсын үеийн Монгол орон]] 
# [[Туул гол|Туул]], Онон, Хэрлэн, '''[[Их Ордос|их ордос]]''' буюу их хориг зэрэг зүүн хойд нутаг нь [[Жинь ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Онон гол|Онон]], [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] голын зүүн хэсэг, одоогийн Дорнод аймаг хавийн нутаг нь [[Гуаннин ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Эргүнэ мөрөн]], [[Хөлөн нуур|Далай нуур]] хавийн нутаг [[Чи ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг 
# [[Эрчис]] мөрний дунд бие нь [[Яньди ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ]] мөрний нутаг нь [[Сүлдүс|Сүлдүс аймгийн]] нутаг
# [[Буйр нуур]], [[халх гол]] орчмын нутаг нь [[Жинань ван]]&lt;nowiki/&gt;ийн нутаг
Эдгээрээс гадна тухайн зарим мужид [[Төвөд|Төвдийг]] захирах [[Сюань Жэн Юань]], [[сюань вэй сы]] (дэлэгрэнгүй тохинуулах хэлтэс гэж орчуулдаг) , [[ань фу сы]] (амгаланг тохинуулах хэлтэс), [[жюнь]] (цэргийн анги), [[Дао (засаг захиргааны нэгж)|дао]] гэх мэтийн нэршил бүхий засаг захиргааны нэгж байршиж байсан.   

Аливаа удирдах албанд заавал монгол хүнийг томилох бөгөөд 25-аас дээш насны Монгол дарга нараар захируулдаг байв. Харин гацаа болон тосгодыг хятад хүнээр захируулдаг байжээ. Энэ нь монгол хүний тоо хятад нутгийнхантай харьцуулахад хэт цөөн байснаас улбаалаад бүх шатанд хүрч ажиллах боломжгүй учир зөвхөн дээд удирдах шатанд томилдог байжээ. Гэхдээ Монгол хүн гэдэгт Их Монгол улсад хамгийн түрүүнд дагаар орсон Харлиг, Уйгур, Хиргис, Хятан зэргийн хүмүүсийг багтаах явдал байсныг анхаарууштай.

== Хууль цааз ==
{{Гол|Их Засаг}}
{{Гол|Их Юань улсын нэвтэрхий хууль}}
{{Гол|Юань улсын хууль цаазын бичиг}}
{{Гол|Жыюаний шинэ хууль}}
[[File:Evolution map of the Northwest territory of the Yuan Dynasty in Haiguotuzhi.jpg|thumb|'''Юань гүрний үеийн баруун хойд хэсгийн газрыг дүрсэлсэн нь (XIX зуун)''']]

Юань улсын үед монгол хаад ноёдын зүгээс суурин иргэд, малчин ардыг нэгтгэн захирах үүднээс хэд хэдэн хууль цаазын бичгийг хэрэглэж байлаа. Хубилай хаан, түүний шинэ улсад шинэ хуультай болох нь зайлшгүй зүйл байсан. Улмаар [[Жыюаний шинэ хууль|'''Жи Юаний шинэ хууль''']] гэх хууль цаазын бичгийг Е Рун Зу гэх бичгийн түшмэл удирдаж 1291 оны 6 сарын 18-нд эмхэтгэсэн. Энэ хууль нь [[Алтан улс|Алтан улсын]] '''Жанзун хааны''' үед зохиосон '''Тай Хэ Люй И''' гэх хууль цаазын бичиг, [[Чингис хаан|'''Чингис хааны''']] үед зохиосон [[Их Засаг]] хуулийг үндэс болгосон байдаг. Уг хууль нь 96 зүйл, 10 бүлэгтэй. Үүнд түшмэдийн ёс, мөнгө санхүү, шашин шүтлэг, боловсрол, хулгайн хэрэг, цагдан хорих гэх мэт зүйлд хуваагдаж байлаа.  

Мөн [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт Төмөр хааны]] үед 1305 онд [[Да Дөгийн хуулийн эмтхэтгэл]] гэх хууль цаазын бичгийг гаргасан. Үүнээс гадна 1322-1323 оны хооронд [[Юань улсын хууль цаазын бичиг]], [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] зэргийг эмхэтгэж баталсан.  Тус бүр нь 2000 гаруй боть бөгөөд 20 гаруй бүлэгт хуваагдаж байдаг.  

Юань улсын сүүл үед холбогдох бас нэгэн хууль цаазын бичиг нь 1338-1345 оны хооронд [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр хааны]] зарлигаар [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] болон өмнөх үеийн хуулийг нэгтгэсэн нэгэн хуулийг гаргасан. Үүнийг хятадаар '''[[Жыжөн Тяогө]]''' гэдэг. Монголчилбол Жыжөнгийн хуулийн эмхэтгэл гэнэ.  Энэ нь нийт 2909 боть бөгөөд удиртгал бүлэг нь 150 боть, хуулийн эмхэтгэл бүлэг нь 1700 боть, хавсралт бүлэг нь 1059 боть болдог. 1346 оноос албан ёсоор хэрэглэж эхэлсэн. Энэ хууль нь 22 жил болоод [[Мин улс]] байгуулагдахад халагдаж, хожуу [[Юнлө|Юнлэ хааны]] үед бичигдсэн '''[[Юнлө Дадянь]]''', [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хааны]] үед бичигдсэн '''Дөрвөн хөмрөгийн данс бичмэл''' хэмээх хоёр бүтээлд багтсан билээ.

== Хаад ==
{{гол|Юань улсын хаад}}

{|class=&quot;wikitable sortable&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot;
|+ '''Монголын Их Хаад'''
|-
!Хөрөг
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хааны нэр
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Цол
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Амьдарсан жилүүд
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хаанчилсан жилүүд
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хятад оны цол
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хятад сүмийн цол
|-
|[[Файл:Kublai Khan.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Хубилай хаан|'''Хубилай''']]
| '''Сэцэн хаан'''
| [[1215 он|1215]]-[[1294 он|1294]]
| [[1271 он|1271]]-1294 он
| [[Чжунтун]] (1260-1264)&lt;br /&gt; [[Жыюань|Чжиюань]] (1264-1294)
| Шизу
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumTemurOljeituPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Өлзийт Төмөр хаан|'''Төмөр''']]
| '''Өлзийт хаан'''
| [[1265 он|1265]]-[[1307 он|1307]]
| [[1294 он|1294]]-1307
| [[Юаньжэнь|Юаньчжэнь]] (1295-1297) &lt;br /&gt;[[Дадө|Дадэ]] (1297-1307)
| Чэнзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Хайсан хүлэг хаан|'''Хайсан''']]
| '''Хүлэг хаан'''
| [[1281]]-[[1311]]
| [[1307]]-1311
| [[Жыда|Чжида]] &lt;br /&gt; (1308-1311)
| Узун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumAyurbarvadaBuyantuPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Аюурбарбад буянт хаан|'''Аюурбарбад''']]
| '''Буянт хаан'''
| [[1285]]-[[1320]]
| [[1311]]-1320
| [[Хуанцин]] &lt;br /&gt; (1311-1316)&lt;br /&gt;[[Яньёу|Янь Ю]](1316-1320)
| Рэньзун
|-
|[[Файл:Gegeen.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Шадбал гэгээн хаан|'''Шадбал''']]
| '''Гэгээн хаан'''
| [[1303]]-[[1323]]
| [[1320]]-1323
| [[Жыжы (Гэгээн хаан)|Чжичжи]] &lt;br /&gt; (1320-1323)
| Инзун
|-
|[[Файл:Yesun.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Есөнтөмөр хаан|'''Есөнтөмөр''']]
|
| [[1276]]-[[1328]]
| [[1323]]-1328
| [[Тайдин|Тай Дин]] &lt;br /&gt; (1323-1328) [[Жыхө]]&lt;br /&gt;(1328)
| Тай Дин Ди
|-
|[[Файл:Ragibagh.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Аригиба хаан|'''Аригиба''']]
| 
| [[1320]]-[[1328]]
| 1328
| [[Тяньшүнь (1328)|Тяньшүнь &lt;br /&gt; (1328)]]
| Тянь Шүнь Ди
|-
|[[Файл:Khutughtu Khan Kusala.jpg|center|frameless|130x130px]]
| [[Хүслэн хаан|'''Хүслэн''']]
| '''Хутагт хаан'''
| [[1300]]-[[1329]]
| 1329
| [[Жышүнь|Чжишүнь]] &lt;br /&gt; (1329)
| Минзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumTughTemurPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Төвтөмөр хаан|'''Төвтөмөр''']]
| '''Заяат хаан'''
| [[1304]]-[[1332]]
| [[1328]]-[[1329]], &lt;br /&gt;1329-1332
| [[Тяньли]] &lt;br /&gt; (1328-1329)&lt;br /&gt;Чжи Шүнь&lt;br /&gt; (1329-1332)
| Вэньзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumIrinchinbalPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Ринчинбал хаан|'''Ринчинбал''']]
| '''Эрдэнэцогт хаан'''
| [[1326]]-[[1332]]
| 1332
| Жышүнь (1332)
| Нинзун
|-
|[[Файл:Toghon.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Тогоонтөмөр хаан|'''Тогоонтөмөр''']]
| '''Ухаант хаан'''
| [[1320]]-[[1370]]
| [[1333]]-[[1368]]
| [[Юаньтун|Юань Тун]] &lt;br /&gt; (1333-1335)&lt;br /&gt;[[Жыюань|Чжи Юань]]&lt;br /&gt;(1335-1340)&lt;br /&gt; [[Жыжөн|Чжи Чжэн]]&lt;br /&gt;(1340-1370)&lt;br /&gt;
| Хуйзун&lt;br&gt;Шүнь Ди
|}
'''Их Хатад'''
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Хөрөг
!Хатны нэр
!Овог аймаг
!Хатан суусан үе
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Чаби хатан|'''Чамбуй''']]
|Хонгирад
|1260-1281
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumNahan.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Намбуй хатан|'''Намбуй''']]
|[[Хонгирад]]
|1285-1286
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Шилийндалай хатан|'''Шилиндалай''']]
|Хонгирад
|1295-1305
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Булган хатан|'''Булган''']]
|[[Баяд|Баягуд]]
|1305-1307
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumZhenge.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Жэнгэ хатан|'''Жэнгэ''']]
|Хонгирад
|1307-1311
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfAyurbarvada.jpg|center|frameless|130x130px]]
|[[Раднашири хатан|'''Раднашири''']]
|Хонгирад
|1311-1320
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfShidebalaII.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Сугабал хатан|'''Сугабал''']]
|[[Ихирэс]]
|1320-1323
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumUnnamedEmpressIV.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Бабухан хатан|'''Бабухан''']]
|Хонгирад
|1323-1328
|-
|[[Файл:Будшир_хатан.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Будшир хатан|'''Будашири''']]
|Хонгирад
|1328-1329, 1329-1332
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfQoshila.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Бабуша хатан|'''Бабуша''']]
|[[Хонгирад]]
|1329
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfIrinchinbal.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Дарамшир|'''Дармашири''']]
|Хонгирад
|1332
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Данашир хатан|'''Данашири''']]
|[[Кипчак]]
|1333-1335
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Баянхутаг хатан|'''Баянхутуг''']]
|Хонгирад
|1335-1365
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Өлзийхутаг хатан|'''Өлзийхутуг''']]
|[[Курё улс]]
|1365-1368
|}

== Юань гүрний эдийн засаг ==
{{Гол|Юань улсын зоосон мөнгө}}
[[Файл:Yuan coinage.jpg|thumb|right|Юань улсын мөнгөн зооснууд]]
Юань улсын үед хөдөө аж ахуйг үндэс болгосон олон төрлийн аж ахуйг зэрэг хөгжүүлэх бодлого баримталсны дүнд таримлын төрөл зүйл олширч тариа будааг элбэг хураах болсон бөгөөд мал сүрэг ч өнөр өссөн байна. Юань улсын үед гар үйлдвэр ихээхэн хөгжжээ. Жишээ нь: хөх цэцэгтэй цагаан шаазан нэгэнт дэлхийн хэмжээний шилдэг бүтээгдэхүүн болж олон оронд борлуулагдаж байжээ. Онгоц хийх мэргэжил дээшилж усан флоттой болжээ. Хубилай хаан анх удаа хууль ёсны баталгаатай цаасан мөнгийг гүйлгээнд гаргасан нь олон улсын худалдааг хөгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой зүйл болсон байна. Юань улсын үед Ханчжоугаас Бээжин хүрэх усан сувгийг холбосон бөгөөд Шанхай, Ханчжоу, Гуанчжоу зэрэг нэлээд олон газрыг худалдааны чөлөөт бүс нутаг болгож ус хуурай хосолсон шинэ торгоны замыг нээж дэлхий олон орны эдийн засаг соёлын солилцоонд чухал хувь нэмэр оруулжээ.&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/418 Монголын Их Юань улс]&lt;/ref&gt;

== Зургийн цомог ==
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot; heights=&quot;160&quot;&gt;
Файл:Yuan dynasty iron magic square.jpg|Араб тоо сийлсэн хавтан (Юань гүрэн)
Файл:Yuan Dynasty - waterwheels and smelting.png|Төмрийн хүдэр хайлуулах зуух 
Файл:水轮.jpg|Усан хүрд
Файл:水锤.jpg|Юань улсын үеийн усан хөөрөг
Файл:纺织机.jpg|Юань улсын үеийн нэхмэлийн машин 
Файл:水磨齿轮.jpg|Усан тээрэм 
Файл:农书织布机.jpg|Торго нэхэх суурь машин 
Файл:Zhao Mengfu1.jpg|Юань улсыг үеийн зураг ([[Жао Мэнфу]])
Файл:Chuangzi Nu1.jpg|Юань улсын үеийн Давхар холхивчит нум&lt;ref name=&quot;bm&quot;&gt;{{cite web |url = http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |title=Archived copy |accessdate=November 11, 2009 |deadurl=yes |archiveurl = https://web.archive.org/web/20091202081843/http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |archivedate=December 2, 2009 }}&lt;/ref&gt;
Файл:Skanda detail heart sutra zhao mengfu.jpeg|Юань улсын үеийн цэргийн хувцас
Файл:Immortal Riding a Dragon.jpg|Юань улсын үед зурагдсан луу унаж буй зураг
Файл:Horse and Groom, after Li Gonglin by Zhao Yong.jpg|[[Монгол морь]]
Файл:Jiang Ge.JPG|Юань улсын Монгол цэрэг
Файл:Qubilai Setsen Khaan.JPG|[[Хубилай хаан]]ы залуугийн зураг
Файл:Mongol warrior of Genghis Khan.jpg|Монгол морьтон баатрын харваж байгаа зураг 
Файл:Yuan stone Nestorian inscription (rep).JPG|Бээжин хотын Фаншань дүүргээс олдсон Юань улсын үед хамаарах Несториан шашинтны чулуун хөшөө 
&lt;/gallery&gt;

==Урлагийн бүтээл==
===Кино===
*Телевизийн богино цувралууд, ''[[Марко Поло (TV богино цувралууд)|Марко Поло]]'' (1982), Featuring  [[Кэн Маршал]] ба [[Роученг Ин]], зохиолыг бичсэн [[Жулиано Монталдо]],зураглаач, Пологийн аялалаар хоёр ялалт авсан. [[Эмми шагнал гардуулах ёслол]], зургаагаас дээш удаа нэр дэвшсэн.&lt;ref name=Emmy&gt;{{Citation|title=Academy of Television Arts &amp; Sciences|url=http://www.emmys.org/awards/awardsearch.php|accessdate=July 6, 2009}} (Searching for &quot;Marco Polo&quot;, and year 1982)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt0083446/ |website=IMDb TV miniseries|title= Marco Polo |date= 1982}}&lt;/ref&gt;
* ''[[Марко Поло (телевизийн цуврал)|Марко Поло]]'' 2014 оны кино. ([http://www.imdb.com/title/tt2189461/ imdb.com Marco Polo (TV series)])

==Мөн үзэх==
* [[Юань улсын хаад]] буюу монгол хаадын жагсаалт
* [[Их Монгол Улс]]
* [[Их Монгол улс болон Юань гүрний үеийн дайн тулаан]]
* [[Алтан Орд]]
* [[Ил Хаант Улс]]
* [[Цагаадайн улс]]

== Ном ==
* Arthur Cotterell: The Imperial Capitals of China - An Inside View of the Celestial Empire. Pimlico, London 2007, ISBN 978-1-84595-009-5 (англи хэлээр).
* Ann Paludan: Chronicle of the China Emperors. Thames &amp; Hudson, London 1998, ISBN 0-500-05090-2 (англи хэлээр).

==Цахим холбоос==
{{commonscat|Yuan Dynasty|Юань Улс}}
* [http://www.kinabaloo.com/yd1.html Yuan Dynasty Earthen City Wall Park, Beijing] (англи хэлээр)
* [http://www.chinavoc.com/history/yuan.htm The Yuan Dynasty] (англи хэлээр)

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө= [[Их Монгол Улс]] &lt;br/&gt; [[Сүн улс|Өмнөд Сүн улс]] &lt;br/&gt; 
|он= 1271-1368
|албан_тушаал= Их Юань улс
|дараа=[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монгол улс]]&lt;br/&gt; [[Мин улс]]
}}
{{end}}
{{Хөтлөгч мөр Юань Улсын сэдэв}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн улс]]
[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Юань улс| ]]
[[Ангилал:Их Монгол Улс]]
[[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]]</text>
      <sha1>61qxj0mpurpie3k185v4tcmsh9u3o0p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707660</id>
      <parentid>707658</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T07:09:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.38.153</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Юань гүрний эдийн засаг */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45793" xml:space="preserve">{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; style=&quot;float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;&quot;
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;&quot; | &lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Их Юань Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.7em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠶᠡᠬᠡ&lt;br /&gt; ᠶᠤᠸᠠᠨ&lt;br /&gt; ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Даян Их Монгол Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.7em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠳᠠᠶᠠᠩ&lt;br /&gt; ᠶᠡᠬᠡ&lt;br /&gt; ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ&lt;br /&gt; ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Их Юань Улсын нутаг дэвсгэр'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[File:Yuan Dynasty 1294.png|center|365px|Их Юань Улсын газрын зураг]]
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Цаг тооны хэлхээс'''&lt;br /&gt;'''1271 — 1368 он'''
|-
| style=&quot;background:#ffffff&quot; align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|+
|
|
|-
| width=&quot;45%&quot;  align=&quot;left&quot; valign=&quot;top&quot; |[[Их Монгол Улс|←]] [[File:Flag of the Mongol Empire 2.svg|25px]] [[Их Монгол Улс]]&lt;br /&gt;[[Сүн улс|←]] [[File:Flag of None.svg|25px]] [[Сүн улс|Сүн Улс]]
| align=&quot;right&quot; | 
| align=&quot;right&quot; | [[Умард Юань Улс]] [[File:Flag of Yuan Dynasty.jpg|25px]][[Умард Юань Улс|→]]&lt;br /&gt;[[Төвөд]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Дөрвөн Ойрадын холбоо|→]]&lt;br /&gt;[[Мин улс|Мин Улс]] [[File:Flag_with_the_emblem_of_the_Ming_Empire.png|25px]][[Мин улс|→]]
|}
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Үндсэн хууль|Үндсэн хууль цааз]]'''
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Их Засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Монгол хэл|Монгол]], [[Хятад хэл|хятад]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нийслэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Ханбалиг|Хаанбалгас]] &lt;small&gt;(өнөөгийн [[Бээжин]])&lt;/small&gt; ба&lt;br /&gt; [[Шанду]] &lt;small&gt;(зуны нийслэл)&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн хэлбэр]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''&lt;br /&gt;– 1260–1294 он&lt;br /&gt;– 1294–1307 он&lt;br /&gt;– 1307–1311 он&lt;br /&gt;– 1311–1320 он&lt;br /&gt;– 1320–1323 он&lt;br /&gt;– 1323–1328 он&lt;br /&gt;– 1328–1328 он&lt;br /&gt;– 1329–1329 он&lt;br /&gt;– 1328–1332 он&lt;br /&gt;– 1332–1332 он&lt;br /&gt;– 1333–1370 он
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хаан]] ([[Их Хуралдай]]гаар сонгоно)&lt;br /&gt; [[Хубилай хаан]]&lt;br /&gt; [[Өлзийт Төмөр хаан]]&lt;br /&gt; [[Хайсан хүлэг хаан]]&lt;br /&gt; [[Аюурбарбад буянт хаан]]&lt;br /&gt; [[Шадбал гэгээн хаан]]&lt;br /&gt; [[Есөнтөмөр хаан]]&lt;br /&gt; [[Аригиба хаан]]&lt;br /&gt; [[Хүслэн хаан]]&lt;br /&gt; [[Төвтөмөр заяат хаан]]&lt;br /&gt; [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан]]&lt;br /&gt;[[Тогоонтөмөр хаан]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нутаг дэвсгэр]]'''&lt;br /&gt;– 1310 он&lt;ref&gt;{{cite journal |date = September 1997 |title = Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia |journal = [[International Studies Quarterly]] |volume = 41 |issue = 3 |page = 499 |doi = 10.1111/0020-8833.00053 |first = Rein |last = Taagepera |author-link = Rein Taagepera |jstor = 2600793 |url = http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807 }}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;– 1330 он&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{статья |автор=Song (宋), Yan (岩)|заглавие=Estimation of Territory Areas of Several Dynasties in Chinese History|оригинал=zh:《中国历史上几个朝代的疆域面积估算》|ссылка=https://wenku.baidu.com/view/1b03d86e55270722192ef785.html|язык=zh|место=Beijing|издательство=[[Chinese Academy of Social Sciences]]|год=1994|isbn=|page=150}}&lt;/ref&gt;
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;14.000.000&amp;nbsp;км²&lt;br /&gt;13.720.000&amp;nbsp;км²
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Хүн ам|Хүн амын тоо]]'''&lt;br /&gt;– 1290 он&lt;br /&gt;– 1300 он&lt;br /&gt;– 1330 он&lt;ref name=&quot;:3&quot;/&gt;
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;77.000.000&lt;br /&gt;90.000.000&lt;ref&gt;Энэ тухайн үеийн дэлхийн нийт хүн амын 28 хувийг эзэлж байв.&lt;/ref&gt; орчим&lt;br /&gt;83.873.000
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Хүн амын нягтрал]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | 6 хүн км² тутамд&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1330 оноор тооцсон)&lt;/small&gt;
|}
{{Загвар:Монголын түүх}}
'''Юань Улс''' буюу бас өөрөөр '''Даян Их Монгол Улс''' (1271–1368) нь [[Монголчууд|Монгол угсаатны]] байгуулсан Монгол, Хятад, Солонгос улсуудын газар нутгийг эзлэн оршиж байсан феодалын нийгэмт хаант улс байсан юм. Тус улс нь Чингис хааны байгуулсан, [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] үргэлжлэл тул түүхэн дэх хамгийн том газар нутагтай эзэнт гүрнийг удирдах төв нь байснаараа онцлогтой.

== &quot;Юань&quot; гэсэн үгийн тайлбар ==
Их Юань (Дай Өнь, {{lang-zh|大元}}) гэдэг нэр бол Хятадын “Зурхайт ном (易經)” -ын “Цянь юань” буюу “[[Тэнгэр шүтлэг|тэнгэр]] мэт их” хэмээх утгыг үндсэлж өгсөн нэр болно.&lt;ref&gt;Монголын Их Юань улс.[https://mongoltoli.mn/history/h/418]&lt;/ref&gt; &quot;Хөх Тэнгэр&quot;, &quot;Хөх Монгол&quot; гэдэгт ордог &quot;Хөх&quot; гэсэн утга 元 (нан. yuán)д байна. Хятад хэлний &quot;Үгийн далай 辭海&quot; хэмээх Их толь (7р утгыг үз), &quot;Хятад хэлний Их толь&quot;  (Тайванд хэвэлсэн, 21р утгыг үз), &quot;Япон Хас толь&quot; (21р утгыг үз)-нуудад байна.  元 (yuán) нь 玄 (хөх, тэнгэр өнгө) тэй ижил утгатай  (元通玄) гээд, Юанийн үед тийн хэрэглэж байсан тайлбартайгаа байна гэж эрдэмтэн [[Балдандоржийн Сумъяабаатар]] баталгаа гаргаж ирэв. &quot;Юань улс&quot; гэдгийн монгол нэр нь &quot;Хөх Монгол&quot; юм. &lt;ref name=&quot;yuan&quot;&gt;[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]]: Юань гэдэг нэрний учир.[http://maral-books.net/wp-content/uploads/2013/11/Yuan.pdf]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16 х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Түүх ==

=== Юань улс байгуулагдсан нь ===
[[Файл:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|thumb|right|Юань улсыг байгуулсан Монголын их хаан Хубилайн хөрөг]]
1260 онд [[Хубилай]] өөрийгөө хаанд өргөмжилж, улмаар 1267 онд Монголын нийслэлийг [[Хархорум]] хотоос Жунду (Дайду) (одоогийн [[Бээжин]] хотын баруун хойд талд байсан) хотод шилжүүлэв. 1271 онд Их Монгол Улсын нэрийг өөрчилж, '''Юань''' хэмээн нэрийдсэнээр Монголын эзэнт гүрэн [[Алтан Орд]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]], [[Юань улс]] гэсэн дөрвөн хаант улсад хуваагдсан түүхтэй.

=== Хубилайн дараах үеийн Юань улс ===
[[Файл:Yuan dynasty banknote with its printing plate 1287.jpg|thumb|200px|left|Юань гүрний мөнгөн тэмдэгт болон тавган тамга]]
Хаан ширээний залгамжлал нь Юань гүрэнд томоохон асуудал болж байсан ба хожим нь дотоод тэмцэл болон томоохон маргааны эх үүсвэр болсон юм. Энэ нь Хубилайн хаанчлал төгсөхөд илэрхий болсон юм. Хубилай анхнаасаа түүний ууган хүү болох [[Чингим]]ийг хаан ширээгээ залгамжлуулах хүсэлтэй байсан боловч [[Чингим]] 1285 онд хаан эцгээсээ өмнө таалал төгссөн. Иймээс [[Чингим]]ийн хүү болох [[Өлзийт Төмөр хаан]] [[Хубилай хаан]]ы үхлээс хойш 10 гаруй жил (1294-өөс 1307 оны хооронд) улсаа удирдсан юм. Төмөр хаан өвөг эцгийнхээ хийсэн маш их ажлуудыг үргэлжлүүлэхээр зориг шулуудан шийдсэнээс гадна Монголын баруун зүгт орших бусад хаант улсуудтай эв найрамдлын харилцаа тогтоожээ. Гэсэн хэдий ч бутрал эв нэгдэлгүй байдал Төмөр хааны хаанчлалын үеэс эхэлсэн байна. Түүний хаанчлалын жилүүдэд өрнөсөн хамгийн том үйл явдал нь [[Хайду|Хайдугийн]] тэмцлийг бүр мөсөн дарж чадсан явдал юм.

[[Файл:Phagspa vinokurov tablet.jpg|thumb|150px|[[Дөрвөлжин бичиг]]]]
[[Хайсан хүлэг хаан]] Төмөр хааныг таалал төгссөний дараа Юань улсын хаан болжээ. Тэрбээр Хубилай хааны ажлыг үргэлжлүүлэх нь байтугай харин ч эсрэгээрээ түүний хийсэн зүйлийг нураажээ. Түр зуурын хаанчлалын (1307-оос 1311 хүртэл) үед Юань гүрэн санхүүгийн бэрхшээлүүдтэй тулгарч эхэлсэн нь Хайсан Хүлэг хааны хийсэн зарим зүйлүүдтэй шууд холбоотой байсан. Хайсан Хүлэг хааныг нас нөгчих үед, Юань улсын сан хөмрөг хоосорч маш их өрөнд орж Юань гүрний улс төрийн тогтворгүй байдлын эх үүсвэрийг тавьсан байна.

[[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад хааны]] засаглалын үед улс орон нэг үе ахин сэргэн, улс төрийн байдал тогтворжиж эхэлсэн ч Аюурбарбад хааны урьд ахдаа амласан амлалтнаасаа буцан өөрийн хүүгээ хунтайж болгосон нь Юань улсад өрнөх дотоодын улс төрийн хямралын эхлэлийг тавьжээ. Тус хааныг нас барсны дараа түүний хүү [[Шадбал гэгээн хаан|Шадбал]] хаан суугаад 2 жилийн дараа [[Тэгш ноён]]оор толгойлуулсан босогчдод хороогдсон. Түүний дараа Жинь ван [[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр хаан]] суудалд суув. Энэ хааны үед Юань улс сүүлийн удаа амар тайван байсан ч 1328 онд Есөнтөмөр хаан таалал төгсөхөд Юань улсад иргэний дайн дэгдэн үй олон хүний амийг авч одсон тэмцэл 10 гаруй жил өрнөж, уг улсын байдал туйлын тогтворгүй болж ирсэн.

===Юань улсын мөхөл===
[[Файл:Cina v roce 1358.svg|thumb|left|200x200px|'''Улаан алчууртны бослогын улсууд. 1358 он''']]
[[Файл:Cina v roce 1360.svg|thumb|left|200x200px|[[Улаан алчууртны бослого|Улаан алчууртны бослогын]] улсууд. 1360 он. '''Ногоон нь [[Чэн Юй Лянь|Чэнь Юй ляний]] нутаг''', '''Улаан''' нь [[Хань Линь Эр|Хань Линь Эрийн]] Сүн улсын нутаг, '''Шар''' нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] улс.]]
[[Файл:Cina roku 1365.svg|thumb|200x200px|1360 он. Улбар шар нь [[Жан Ши Чэн]]-ий '''У улс''', Улаан нь [[Жу Юань Жан|Жу Юань Жаний]] [[Мин улс|Ү улс]], Бор нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] [[Дася улс]].]]
14-р зууны дунд үед Юань улсын газар нутагт дараалсан олон усны үер болсоны улмаас 1351 онд [[Шар мөрөн|шар мөрний]] далан задарсан аж. Тухайн үед Юань гүрнийг [[Тогоонтөмөр хаан]] удирдаж байсан бөгөөд тэрбээр өмнө зүгт [[Шаньдун]]ы хагас аралд шинээр суваг бариулсан байна. Яг энэ үеэс эхлэн хятадууд анх удаа бослого зохион байгуулж эхэлжээ. Үүний дараа хэд хэдэн томоохон бослого хөдөлгөөн гарч эхэлсэнээс хятадуудын хувьд хамгийн чухал бослогын бүлэг нь [[Улаан алчууртны бослого|улаан алчууртны бослого]] байсан юм. Тус бослого нь одоогийн [[Аньхуй]], [[Жянсү|Жяньсу]], [[Жөжян|Жэжян]], [[Юньнань]], [[Сычуань муж|Сюйчуань]], [[Шаньдун]], [[Хэнань]], [[Хүбэй]] зэрэг мужуудыг хамарсан. Анх [[Хань Шань Тун]], [[Люй Фу Тун]] нар тус бослогыг өдөөсөн. Яваандаа хүч нь нэмэгдсээр 1368 онд Юань улсыг мөхөөхөд гол нөлөө үзүүлсэн.

Юань улсын сүүлийн хаан [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөрийн]] үед бослого хөдөлгөөн жил алгасалгүй гарч, ихэс ноёдын зөрчил дээд цэгтээ тулж, улс орон самуурч байсаар 1368 онд Юань улс мөхөж, Монголчуудын эзэгнэл төгсгөл болжээ.

Эдгээрээс гадна Юань улсыг мөхөлд хүргэсэн өөр шалтгаанууд ч бас бий. Үүнд дэлхийг эзэгнэсэн том гүрнийг удирдан захирч авч явах чадвартай хаан байгаагүй нь хамгийн гол хүчин зүйл байв. Өөр нэг шалтгаан нь 14-р зууны хоёр дахь хагаст гарсан тахлаас шалтгаалан алс холд хийж байсан худалдааны системд муугаар нөлөөлсөн байна. Хятад гүрнийг эзэлж байгаад хөөгдсөн бусад үндэстэнтэй харьцуулбал монголчууд хэдийгээр хятадад хаанчлалаа алдсан ч Юань улсын дараа бий болсон [[Мин улс]]ын хойд хэсэгт үзүүлэх нөлөө нь хүчирхэг хэвээр байсан юм. Юань улсын үед эхэлсэн улсын нэгдсэн бодлого болоод засаг захиргааны санаачлагуудыг Мин улс тэр хэвээр нь үргэлжлүүлэн хэрэглэсэн байна.&lt;ref&gt;Helwig Schmidt-Glintzer: ''Kleine Geschichte Chinas'' (орч. ''&quot;Хятадын жижигхэн түүх''&quot; ном), S. 102ff..&lt;/ref&gt;

== Юань гүрний үеийн засаг захиргааны зохион байгуулалт ==
[[File:Chinese movable type 1313-ce.png|thumb|right|Ван Жэн-ийн '' Нонг Шу '' нь хувь хүний хөдлөх төрлийн тэмдэгтүүд нь А эргэлтийн бичгийн хэв, 1313 онд хэвлэгдсэн]]
{{Гол|Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо}}
Хубилай хааны төр барьсан эхний жилүүдээс хятад нутгийг захирахын тулд Өгэдэй хааны хуучин байсан захиргаа, хятадын уламжлалт засаглалын хэлбэрийг үндэслээд 1260-1272 онуудын хооронд дараах байдлаар зохион байгуулсан.
{| class=&quot;wikitable&quot;
! colspan=&quot;5&quot; |[[Хаан|Их хаан]]
|-
![[Зарга шийтгэх яам|Юй ши тай]]
! colspan=&quot;3&quot; |[[Төвлөн засах яам|Жун шу шэн]]
![[Нууц бичгийн яам|Шу Ми Юань]]
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Синь Юйшитай
!Сангийн яам
!Ёслолын яам
!Үйлдвэрлэх яам
! rowspan=&quot;3&quot; |Синь шумиюань
|-
|'''Цэргийн яам'''
|'''Шүүх яам'''
|'''Түшмэлийн яам'''
|-
| colspan=&quot;3&quot; |'''Син Жун шу шэн'''
|}
Юань улсын хамгийн дээд эрх мэдлийг хаан хязгаарлалтгүйгээр барих бөгөөд [[Төвлөн засах яам|төвлөн засах яам]] (Уг яаманд '''Сангийн яам, Ёслолын яам, Цэргийн яам, Шүүхийн яам, Үйлдвэрлэх яам''' зэрэг 6 яам харьяалагдаж байв), [[нууц бичгийн яам]] , [[зарга шийтгэх яам]] гэх гурван бие даасан харилцан хяналт тавих үүрэг хүлээсэн яамд ажиллаж байсан байна. Эдгээрээс дотоод бичгийн яам нь голлох байр суурьтай байжээ. Тус яамыг зарим үед хунтайж [[Жун шу лин]] буюу эрхэлсэн сайдын албан тушаалыг хашиж, түүний доор хоёр чинсан байдаг байлаа. Гэхдээ эрхэлсэн сайд гэдэг нь байнгын бус түр орон тоо юм. Энэ нь хунтайж нас барах, хаан болох үед арилгадаг байсан. Юань улсын үед [[Дорж (Хубилайн хүү)|Дорж хунтайж]] (1261-1263), [[Чингим]] хунтайж (1273-1286), [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хаан]] (1307-1311), [[Гэгээн хаан]] (1316-1320) нар уг тушаалыг хашиж байсан. Төвлөн засах яамны эрхэлсэн сайдын дараа баруун, зүүн этгээдийн тэргүүлсэн сайд [[Чинсан]] нар орж байжээ. Баруун этгээдийн сайд нь зүүнийхээс илүү эрх мэдэлтэй байв. Тэргүүн сайдын дор, цэрэг улсын хүнд хэргийг тэгшлэн засагч хэмээх дөрвөн сайд, засагч туслагч түшмэл байв. 

Түүний дараа '''[[Нууц бичгийн яам|үйл таслах яам]]''' нь цэргийн үйлийг хариуцаж, дайн зарлах, цэргийн бүртгэл, цэргийг орон нутагт тараан хувиарлан суулгах гэх мэт асуудлыг хариуцаж байсан бөгөөд зөвхөн хаанд шууд захирагдах Шу Ми Ши түшмэл захирдаг байжээ. 

Юй ши тай буюу '''Зарга шийтгэх яам''' нь түшмэдийн албанд нь хяналт тавьж дэвшүүлэх юмуу бууруулах эсэхийг тогтоох, шүүн таслах, зарга хэлэлцэх асуудлыг хамаарч байсан. Энэхүү хоёр яамд нь мөн адил орон нутагт салбартай байснаас гадна тус бүрийг хариуцсан түшмэл томилж байсан. 

Мөн эдгээрээс гадна 20 гаруй яам товчоод байгуулагдаж байсан. 

=== Нутаг дэвсгэрийн хуваарь ===
[[Юань улсын судар|Юань улсын сударт]] бичсэнээр засаг захиргааны хуваарь байнга өөрчлөгдөж байсан бөгөөд 1330 оны байдлаар [[Син жун шу шэн|Төвлөн засах төлөөний яам]]-11, [[чөлгэ]] (лу)-185, Фу-33, жоу- 359, сянь-1127 байжээ. Уугуул Монгол нутагт засаг захиргааны хуваарь өөрчлөгдсөнгүй. Хууль цааз нь төрийн асуудлыг зохицуулахад чиглэсэн дүрэм журам байлаа. Юань гүрний үед нутаг дэвсгэрийн  хамгийн том нэгж нь '''муж''' байв. Мужийг дотор нь:

Дотоод муж нь Төвлөн засах яаманд шууд захирагддаг [[Хэбэй]], [[Шаньдун]], [[Шаньси муж|Шаньси]] гурван мужийг багтааж байсан.
[[Файл:Yuan Dynasty Administrative division 1330.jpg|thumb|350x350px|'''Юань улсын нутаг дэвсгэрийн хуваарь''']]

Харин гадаад муж нь нийт нийслэл хотоос алслагдсан бусад мужийг хэлж байсан.   

Үүнд:  
# [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (嶺北行省): Хархорумаар төвлөрсөн Монгол нутаг.
# [[Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн]] (河南江北行省)
# [[Хугуан нутгийн син жун шу шэн]] (湖廣行省)
# [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]] (甘肅行省)
# [[Жяньши нутгийн син жун шу шэн]] (江西行省)
# [[Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн]] (江浙行省)
# [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (遼陽行省)
# [[Шэньси нутгийн син жун шу шэн]] (陝西行省)
# [[Сычуан нутгийн син жун шу шэн]] (四川行省)
# [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]] (雲南行省)

====== Хараат улсуудыг захирах мужууд ======
# [[Жэньдун син жун шу шэн]] (征東行省): Гуулин улсаар төвлөрсөн, Японыг дайлах муж.
# '''Жэньмянь син жун шу шэн''' (征緬行省, Мьянмарын хэргийг хамаарах муж)
# '''Жяожи син жун шу шэн''' (交趾行省): Аннам буюу одоогийн Вьетнамын хойд хэсгийг захирах муж.
# '''Жаньчэн син жун шу шэн''' (占城行省) Чампа улсыг захирах муж. Одоогийн өмнөд Вьетнам, Лаос, Тайландын нутаг
Муж нь дотроо: Лу (сүүлийн үед Зам, Чөлгөө, Чөлгэ, Цүлх гэж нэрлэгдэх болсон), Фу (сүүлийн жилүүдэд Шүлтгэн, Шилтгэн гэх нэршилийг Түүхийн хүрээлэнгийн бүтээлүүдэд тавигдах болсон), Жоу, Сянь гэж хуваагддаг. 

Мужийг [[Юань улс|Юань улсын]] үед хятадаар [[Син жун шу шэн|Синь Жун Шу Шэн]] гэж нэрлэх бөгөөд энэ нь '''Төвлөн засах яамны төлөөний яам''' гэсэн утга агуулна. Үүнийг заримдаа Син шэн, Шэн гэх зэргээр товчлох асуудал байсан. Мөн орон нутаг дахь [[Нууц бичгийн яам]], [[Зарга шийтгэх яам|Зарга шийтгэх яамнуудын]] салбар байгууллага муж бүрт байршиж байсан. Тэдгээрийг '''син шу ми юань, син юй ши тай''' гэх зэргээр нэрлэж байсан. 

Эдгээрээс гадна юань улсын үед байсан нэг томоохон зүйл нь хааны ургийн болон гавъяат ноёд, ван нарын '''эзэмшил газар''' юм. Тухайн цагт хааны ургийн [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|олон вангууд]] хятад газарт хувь эзэмшилтэй байжээ. Энэ нь тухайн үед ихээхэн өрнүүн дэлгэрсэн үзэгдэл байсан юм. Эдгээр эзэмшил газар нь төрийн засаг захиргааны нэгжтэй хамт оршиж, голдуу мужуудын фу, жоу, сянь зэрэг доод түвшний нэгжид эзэмшилтэй байсан. Гэхдээ тэрхүү газар эзэмшил нь дараах хоёр төрөлтэй байсан. 
# Газар нутаг, оршин суугчидыг хамтад нь өгөх
# Зөвхөн оршин суугчидыг өгөх
Энэ үзэгдэл нь Монгол нутагт байсан юм. [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] үед гэхэд дараах хэд хэдэн вангийн нутаг эзэмшил оршиж байсан. 
[[Файл:Yuan dynasty and Mongolia.jpg|thumb|Юань улсын үеийн Монгол орон]] 
# [[Туул гол|Туул]], Онон, Хэрлэн, '''[[Их Ордос|их ордос]]''' буюу их хориг зэрэг зүүн хойд нутаг нь [[Жинь ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Онон гол|Онон]], [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] голын зүүн хэсэг, одоогийн Дорнод аймаг хавийн нутаг нь [[Гуаннин ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Эргүнэ мөрөн]], [[Хөлөн нуур|Далай нуур]] хавийн нутаг [[Чи ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг 
# [[Эрчис]] мөрний дунд бие нь [[Яньди ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ]] мөрний нутаг нь [[Сүлдүс|Сүлдүс аймгийн]] нутаг
# [[Буйр нуур]], [[халх гол]] орчмын нутаг нь [[Жинань ван]]&lt;nowiki/&gt;ийн нутаг
Эдгээрээс гадна тухайн зарим мужид [[Төвөд|Төвдийг]] захирах [[Сюань Жэн Юань]], [[сюань вэй сы]] (дэлэгрэнгүй тохинуулах хэлтэс гэж орчуулдаг) , [[ань фу сы]] (амгаланг тохинуулах хэлтэс), [[жюнь]] (цэргийн анги), [[Дао (засаг захиргааны нэгж)|дао]] гэх мэтийн нэршил бүхий засаг захиргааны нэгж байршиж байсан.   

Аливаа удирдах албанд заавал монгол хүнийг томилох бөгөөд 25-аас дээш насны Монгол дарга нараар захируулдаг байв. Харин гацаа болон тосгодыг хятад хүнээр захируулдаг байжээ. Энэ нь монгол хүний тоо хятад нутгийнхантай харьцуулахад хэт цөөн байснаас улбаалаад бүх шатанд хүрч ажиллах боломжгүй учир зөвхөн дээд удирдах шатанд томилдог байжээ. Гэхдээ Монгол хүн гэдэгт Их Монгол улсад хамгийн түрүүнд дагаар орсон Харлиг, Уйгур, Хиргис, Хятан зэргийн хүмүүсийг багтаах явдал байсныг анхаарууштай.

== Хууль цааз ==
{{Гол|Их Засаг}}
{{Гол|Их Юань улсын нэвтэрхий хууль}}
{{Гол|Юань улсын хууль цаазын бичиг}}
{{Гол|Жыюаний шинэ хууль}}
[[File:Evolution map of the Northwest territory of the Yuan Dynasty in Haiguotuzhi.jpg|thumb|'''Юань гүрний үеийн баруун хойд хэсгийн газрыг дүрсэлсэн нь (XIX зуун)''']]

Юань улсын үед монгол хаад ноёдын зүгээс суурин иргэд, малчин ардыг нэгтгэн захирах үүднээс хэд хэдэн хууль цаазын бичгийг хэрэглэж байлаа. Хубилай хаан, түүний шинэ улсад шинэ хуультай болох нь зайлшгүй зүйл байсан. Улмаар [[Жыюаний шинэ хууль|'''Жи Юаний шинэ хууль''']] гэх хууль цаазын бичгийг Е Рун Зу гэх бичгийн түшмэл удирдаж 1291 оны 6 сарын 18-нд эмхэтгэсэн. Энэ хууль нь [[Алтан улс|Алтан улсын]] '''Жанзун хааны''' үед зохиосон '''Тай Хэ Люй И''' гэх хууль цаазын бичиг, [[Чингис хаан|'''Чингис хааны''']] үед зохиосон [[Их Засаг]] хуулийг үндэс болгосон байдаг. Уг хууль нь 96 зүйл, 10 бүлэгтэй. Үүнд түшмэдийн ёс, мөнгө санхүү, шашин шүтлэг, боловсрол, хулгайн хэрэг, цагдан хорих гэх мэт зүйлд хуваагдаж байлаа.  

Мөн [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт Төмөр хааны]] үед 1305 онд [[Да Дөгийн хуулийн эмтхэтгэл]] гэх хууль цаазын бичгийг гаргасан. Үүнээс гадна 1322-1323 оны хооронд [[Юань улсын хууль цаазын бичиг]], [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] зэргийг эмхэтгэж баталсан.  Тус бүр нь 2000 гаруй боть бөгөөд 20 гаруй бүлэгт хуваагдаж байдаг.  

Юань улсын сүүл үед холбогдох бас нэгэн хууль цаазын бичиг нь 1338-1345 оны хооронд [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр хааны]] зарлигаар [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] болон өмнөх үеийн хуулийг нэгтгэсэн нэгэн хуулийг гаргасан. Үүнийг хятадаар '''[[Жыжөн Тяогө]]''' гэдэг. Монголчилбол Жыжөнгийн хуулийн эмхэтгэл гэнэ.  Энэ нь нийт 2909 боть бөгөөд удиртгал бүлэг нь 150 боть, хуулийн эмхэтгэл бүлэг нь 1700 боть, хавсралт бүлэг нь 1059 боть болдог. 1346 оноос албан ёсоор хэрэглэж эхэлсэн. Энэ хууль нь 22 жил болоод [[Мин улс]] байгуулагдахад халагдаж, хожуу [[Юнлө|Юнлэ хааны]] үед бичигдсэн '''[[Юнлө Дадянь]]''', [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хааны]] үед бичигдсэн '''Дөрвөн хөмрөгийн данс бичмэл''' хэмээх хоёр бүтээлд багтсан билээ.

== Хаад ==
{{гол|Юань улсын хаад}}

{|class=&quot;wikitable sortable&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot;
|+ '''Монголын Их Хаад'''
|-
!Хөрөг
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хааны нэр
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Цол
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Амьдарсан жилүүд
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хаанчилсан жилүүд
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хятад оны цол
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хятад сүмийн цол
|-
|[[Файл:Kublai Khan.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Хубилай хаан|'''Хубилай''']]
| '''Сэцэн хаан'''
| [[1215 он|1215]]-[[1294 он|1294]]
| [[1271 он|1271]]-1294 он
| [[Чжунтун]] (1260-1264)&lt;br /&gt; [[Жыюань|Чжиюань]] (1264-1294)
| Шизу
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumTemurOljeituPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Өлзийт Төмөр хаан|'''Төмөр''']]
| '''Өлзийт хаан'''
| [[1265 он|1265]]-[[1307 он|1307]]
| [[1294 он|1294]]-1307
| [[Юаньжэнь|Юаньчжэнь]] (1295-1297) &lt;br /&gt;[[Дадө|Дадэ]] (1297-1307)
| Чэнзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Хайсан хүлэг хаан|'''Хайсан''']]
| '''Хүлэг хаан'''
| [[1281]]-[[1311]]
| [[1307]]-1311
| [[Жыда|Чжида]] &lt;br /&gt; (1308-1311)
| Узун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumAyurbarvadaBuyantuPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Аюурбарбад буянт хаан|'''Аюурбарбад''']]
| '''Буянт хаан'''
| [[1285]]-[[1320]]
| [[1311]]-1320
| [[Хуанцин]] &lt;br /&gt; (1311-1316)&lt;br /&gt;[[Яньёу|Янь Ю]](1316-1320)
| Рэньзун
|-
|[[Файл:Gegeen.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Шадбал гэгээн хаан|'''Шадбал''']]
| '''Гэгээн хаан'''
| [[1303]]-[[1323]]
| [[1320]]-1323
| [[Жыжы (Гэгээн хаан)|Чжичжи]] &lt;br /&gt; (1320-1323)
| Инзун
|-
|[[Файл:Yesun.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Есөнтөмөр хаан|'''Есөнтөмөр''']]
|
| [[1276]]-[[1328]]
| [[1323]]-1328
| [[Тайдин|Тай Дин]] &lt;br /&gt; (1323-1328) [[Жыхө]]&lt;br /&gt;(1328)
| Тай Дин Ди
|-
|[[Файл:Ragibagh.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Аригиба хаан|'''Аригиба''']]
| 
| [[1320]]-[[1328]]
| 1328
| [[Тяньшүнь (1328)|Тяньшүнь &lt;br /&gt; (1328)]]
| Тянь Шүнь Ди
|-
|[[Файл:Khutughtu Khan Kusala.jpg|center|frameless|130x130px]]
| [[Хүслэн хаан|'''Хүслэн''']]
| '''Хутагт хаан'''
| [[1300]]-[[1329]]
| 1329
| [[Жышүнь|Чжишүнь]] &lt;br /&gt; (1329)
| Минзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumTughTemurPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Төвтөмөр хаан|'''Төвтөмөр''']]
| '''Заяат хаан'''
| [[1304]]-[[1332]]
| [[1328]]-[[1329]], &lt;br /&gt;1329-1332
| [[Тяньли]] &lt;br /&gt; (1328-1329)&lt;br /&gt;Чжи Шүнь&lt;br /&gt; (1329-1332)
| Вэньзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumIrinchinbalPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Ринчинбал хаан|'''Ринчинбал''']]
| '''Эрдэнэцогт хаан'''
| [[1326]]-[[1332]]
| 1332
| Жышүнь (1332)
| Нинзун
|-
|[[Файл:Toghon.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Тогоонтөмөр хаан|'''Тогоонтөмөр''']]
| '''Ухаант хаан'''
| [[1320]]-[[1370]]
| [[1333]]-[[1368]]
| [[Юаньтун|Юань Тун]] &lt;br /&gt; (1333-1335)&lt;br /&gt;[[Жыюань|Чжи Юань]]&lt;br /&gt;(1335-1340)&lt;br /&gt; [[Жыжөн|Чжи Чжэн]]&lt;br /&gt;(1340-1370)&lt;br /&gt;
| Хуйзун&lt;br&gt;Шүнь Ди
|}
'''Их Хатад'''
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Хөрөг
!Хатны нэр
!Овог аймаг
!Хатан суусан үе
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Чаби хатан|'''Чамбуй''']]
|Хонгирад
|1260-1281
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumNahan.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Намбуй хатан|'''Намбуй''']]
|[[Хонгирад]]
|1285-1286
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Шилийндалай хатан|'''Шилиндалай''']]
|Хонгирад
|1295-1305
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Булган хатан|'''Булган''']]
|[[Баяд|Баягуд]]
|1305-1307
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumZhenge.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Жэнгэ хатан|'''Жэнгэ''']]
|Хонгирад
|1307-1311
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfAyurbarvada.jpg|center|frameless|130x130px]]
|[[Раднашири хатан|'''Раднашири''']]
|Хонгирад
|1311-1320
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfShidebalaII.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Сугабал хатан|'''Сугабал''']]
|[[Ихирэс]]
|1320-1323
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumUnnamedEmpressIV.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Бабухан хатан|'''Бабухан''']]
|Хонгирад
|1323-1328
|-
|[[Файл:Будшир_хатан.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Будшир хатан|'''Будашири''']]
|Хонгирад
|1328-1329, 1329-1332
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfQoshila.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Бабуша хатан|'''Бабуша''']]
|[[Хонгирад]]
|1329
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfIrinchinbal.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Дарамшир|'''Дармашири''']]
|Хонгирад
|1332
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Данашир хатан|'''Данашири''']]
|[[Кипчак]]
|1333-1335
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Баянхутаг хатан|'''Баянхутуг''']]
|Хонгирад
|1335-1365
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Өлзийхутаг хатан|'''Өлзийхутуг''']]
|[[Курё улс]]
|1365-1368
|}

== Юань гүрний эдийн засаг ==
{{Гол|Юань улсын зоосон мөнгө}}
[[Файл:Yuan coinage.jpg|thumb|right|Юань улсын мөнгөн зооснууд]]
Юань улсын үед хөдөө аж ахуйг үндэс болгосон олон төрлийн аж ахуйг зэрэг хөгжүүлэх бодлого баримталсны дүнд таримлын төрөл зүйл олширч тариа будааг элбэг хураах болсон бөгөөд мал сүрэг ч өнөр өссөн байна. Юань улсын үед гар үйлдвэр ихээхэн хөгжжээ. Жишээ нь: хөх цэцэгтэй цагаан шаазан нэгэнт дэлхийн хэмжээний шилдэг бүтээгдэхүүн болж олон оронд борлуулагдаж байжээ. Онгоц хийх мэргэжил дээшилж усан флоттой болжээ. Хубилай хаан анх удаа хууль ёсны баталгаатай цаасан мөнгийг гүйлгээнд гаргасан нь олон улсын худалдааг хөгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой зүйл болсон байна. Юань улсын үед Ханчжоугаас Бээжин хүрэх усан сувгийг холбосон бөгөөд Шанхай, Ханчжоу, Гуанчжоу зэрэг нэлээд олон газрыг худалдааны чөлөөт бүс нутаг болгож ус хуурай хосолсон шинэ торгоны замыг нээж дэлхий олон орны эдийн засаг соёлын солилцоонд чухал хувь нэмэр оруулжээ.&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/418 Монголын Их Юань улс] Монголын түүх 2016 он&lt;/ref&gt;

== Зургийн цомог ==
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot; heights=&quot;160&quot;&gt;
Файл:Yuan dynasty iron magic square.jpg|Араб тоо сийлсэн хавтан (Юань гүрэн)
Файл:Yuan Dynasty - waterwheels and smelting.png|Төмрийн хүдэр хайлуулах зуух 
Файл:水轮.jpg|Усан хүрд
Файл:水锤.jpg|Юань улсын үеийн усан хөөрөг
Файл:纺织机.jpg|Юань улсын үеийн нэхмэлийн машин 
Файл:水磨齿轮.jpg|Усан тээрэм 
Файл:农书织布机.jpg|Торго нэхэх суурь машин 
Файл:Zhao Mengfu1.jpg|Юань улсыг үеийн зураг ([[Жао Мэнфу]])
Файл:Chuangzi Nu1.jpg|Юань улсын үеийн Давхар холхивчит нум&lt;ref name=&quot;bm&quot;&gt;{{cite web |url = http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |title=Archived copy |accessdate=November 11, 2009 |deadurl=yes |archiveurl = https://web.archive.org/web/20091202081843/http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |archivedate=December 2, 2009 }}&lt;/ref&gt;
Файл:Skanda detail heart sutra zhao mengfu.jpeg|Юань улсын үеийн цэргийн хувцас
Файл:Immortal Riding a Dragon.jpg|Юань улсын үед зурагдсан луу унаж буй зураг
Файл:Horse and Groom, after Li Gonglin by Zhao Yong.jpg|[[Монгол морь]]
Файл:Jiang Ge.JPG|Юань улсын Монгол цэрэг
Файл:Qubilai Setsen Khaan.JPG|[[Хубилай хаан]]ы залуугийн зураг
Файл:Mongol warrior of Genghis Khan.jpg|Монгол морьтон баатрын харваж байгаа зураг 
Файл:Yuan stone Nestorian inscription (rep).JPG|Бээжин хотын Фаншань дүүргээс олдсон Юань улсын үед хамаарах Несториан шашинтны чулуун хөшөө 
&lt;/gallery&gt;

==Урлагийн бүтээл==
===Кино===
*Телевизийн богино цувралууд, ''[[Марко Поло (TV богино цувралууд)|Марко Поло]]'' (1982), Featuring  [[Кэн Маршал]] ба [[Роученг Ин]], зохиолыг бичсэн [[Жулиано Монталдо]],зураглаач, Пологийн аялалаар хоёр ялалт авсан. [[Эмми шагнал гардуулах ёслол]], зургаагаас дээш удаа нэр дэвшсэн.&lt;ref name=Emmy&gt;{{Citation|title=Academy of Television Arts &amp; Sciences|url=http://www.emmys.org/awards/awardsearch.php|accessdate=July 6, 2009}} (Searching for &quot;Marco Polo&quot;, and year 1982)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt0083446/ |website=IMDb TV miniseries|title= Marco Polo |date= 1982}}&lt;/ref&gt;
* ''[[Марко Поло (телевизийн цуврал)|Марко Поло]]'' 2014 оны кино. ([http://www.imdb.com/title/tt2189461/ imdb.com Marco Polo (TV series)])

==Мөн үзэх==
* [[Юань улсын хаад]] буюу монгол хаадын жагсаалт
* [[Их Монгол Улс]]
* [[Их Монгол улс болон Юань гүрний үеийн дайн тулаан]]
* [[Алтан Орд]]
* [[Ил Хаант Улс]]
* [[Цагаадайн улс]]

== Ном ==
* Arthur Cotterell: The Imperial Capitals of China - An Inside View of the Celestial Empire. Pimlico, London 2007, ISBN 978-1-84595-009-5 (англи хэлээр).
* Ann Paludan: Chronicle of the China Emperors. Thames &amp; Hudson, London 1998, ISBN 0-500-05090-2 (англи хэлээр).

==Цахим холбоос==
{{commonscat|Yuan Dynasty|Юань Улс}}
* [http://www.kinabaloo.com/yd1.html Yuan Dynasty Earthen City Wall Park, Beijing] (англи хэлээр)
* [http://www.chinavoc.com/history/yuan.htm The Yuan Dynasty] (англи хэлээр)

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө= [[Их Монгол Улс]] &lt;br/&gt; [[Сүн улс|Өмнөд Сүн улс]] &lt;br/&gt; 
|он= 1271-1368
|албан_тушаал= Их Юань улс
|дараа=[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монгол улс]]&lt;br/&gt; [[Мин улс]]
}}
{{end}}
{{Хөтлөгч мөр Юань Улсын сэдэв}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн улс]]
[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Юань улс| ]]
[[Ангилал:Их Монгол Улс]]
[[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]]</text>
      <sha1>7bqk6m3akofvn31yqfq4ghpnmi5agp4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Консепшон</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21143</id>
    <revision>
      <id>707785</id>
      <parentid>662161</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T09:03:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>/* Гадаад холбоос */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4394" xml:space="preserve">{{Инфобокс Хот
|албан ёсны нэр                     =Консепшон
|гадаад нэр                         =Concepción
|хотын зураг                        =
|хотын зураг тайлбар                =Консепшон
|хотын далбаа                       =Flag of Concepcion, Chile.svg
|хотын сүлд                         =Coat of arms of Concepcion, Chile.svg
|хоч                                =Биобиогийн сувд
|уриа                               =
|газрын зураг                       =Comuna de Concepción.svg
|газрын зураг тайлбар               =
|газрын зураг хэмжээ                =
|latd=36 |latm=46 |lats=22 |latNS=S
|longd=73 |longm=03 |longs=47 |longEW=W
|захиргаа төрөл                     =Улс
|захиргаа нэр                       ={{CHL}}
|захиргаа төрөл1                    =
|захиргаа нэр1                      =
|захиргаа төрөл2                    =
|захиргаа нэр2                      =
|захиргаа төрөл3                    =
|захиргаа нэр3                      =
|захиргаа төрөл4                    =
|захиргаа нэр4                      =
|байгуулагдсан нэр                  =Байгуулагдсан 
|байгуулагдсан огноо                =1550
|байгуулагдсан нэр1                 =
|байгуулагдсан огноо1               =
|байгуулагдсан нэр2                 =
|байгуулагдсан огноо2               =
|байгуулагдсан нэр3                 =
|байгуулагдсан огноо3               =
|удирдагч                           =Мэр
|удирдагч нэр                       =[[Патрисио Кун]]
|удирдагч1                          =
|удирдагч нэр1                      =
|удирдагч2                          =
|удирдагч нэр2                      =
|удирдагч3                          =
|удирдагч нэр3                      =
|газар нутаг нийт                   =221,6
|өндөр                              =
|хүн ам нийт                        =261,061
|хүн ам жил                         =2002
|хүн ам нягтшил                     =975.0
|хүн ам метро                       =889,725
|цагийн бүс                         =
|цагийн бүс зун                     =
|шуудангийн хаяг төрөл              =
|шуудангийн хаяг                    =
|утасны код                         =
|бусад нэр                          =
|бусад тухай                        =
|бусад нэр1                         =
|бусад тухай1                       =
|бусад нэр2                         =
|бусад тухай2                       =
|бусад нэр3                         =
|бусад тухай3                       =
|бусад нэр4                         =
|бусад тухай4                       =
|бусад нэр5                         =
|бусад тухай5                       =
|бусад нэр6                         =
|бусад тухай6                       =
|тэмдэглэл                          =
|вэб хуудас                         =[http://www.concepcion.cl Консепшон хот]
}}
'''Консепшон''' ({{lang-es|Concepción}}) нь [[Чили]]йн [[хот]] юм.

== Галерей ==
&lt;gallery perrow=4&gt;
File:Arco de Medicina UdeC.jpg|
File:Moderno Edificio en Concepción.jpg|
File:Desembocadura del Biobío.jpg|
File:Ex Catedral de Concepción.jpg|
File:Biobus01.jpg|
File:Hotel El Araucano.JPG|
File:Plaza de Armas Concepción.jpg|
&lt;/gallery&gt;

== Гадаад холбоос ==
* {{Commons|Concepcion, Chile|Консепшон}}

[[Ангилал:Консепшон| ]]
[[Ангилал:Чилийн мужийн төв]]
[[Ангилал:Чилийн хот]]
[[Ангилал:Чилийн урьдын нийслэл]]
[[Ангилал:Өмнөд Америкийн суурин]]
[[Ангилал:Чилийн коммун]]
[[Ангилал:1550 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>e97i768zmf5np2gt1ncjr8rdbvyym15</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сантьяго</title>
    <ns>0</ns>
    <id>23988</id>
    <revision>
      <id>707772</id>
      <parentid>698878</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:58:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5218" xml:space="preserve">{{Инфобокс Латин Америкийн хот
| STAAT = [[Чили]]
| BREITENGRAD = 33/27/0/S
| LÄNGENGRAD = 70/40/0/W
| REGION-ISO = CL-RM
| INSIGNIE1 = Coat of arms of Santiago (Chile).svg
| INSIGNIE1-HÖHE = 
| INSIGNIE2 = Flag of Santiago de Chile.svg
| INSIGNIE2-HÖHE = 
| REGION = [[ Сантьяго Метропол муж]]
| REGIONSBEZEICHNUNG = Муж
| GRÜNDUNG = [[1541 он]]ы 2-р сарын 12
| EINWOHNER = 5220161
| EINWOHNER_BALLUNGSRAUM = 7112808
| CENSUS = 2017 он
| FLÄCHE = 641,4 км²
| BEVÖLKERUNGSDICHTE = 8.407
| HÖHE = 522
| ANZAHL_STADTBEZIRKE = 37 ''коммун''
| GEWÄSSER = [[Рио Мапочо гол]]
| POSTLEITZAHL = 8320000
| VORWAHL = +56 2
| KFZ_KENNZEICHEN = 
| ZEITZONE = −4
| STADTVORSITZ = Фэлипе Алессандри 
| STADTPATRON = 
| OFFIZIELLE_WEBSEITE = www.gobiernosantiago.cl
| ANMERKUNGEN = 
| BILD1 = Santiago de chile collage.png
| BILD1-BESCHREIBUNG = Сантьяго хотын зургийн эвлүүлэг
| BILD2 = 
| BILD2-BESCHREIBUNG = 
| BILD3 = 
| BILD3-BESCHREIBUNG = 
}}
'''Сантьяго''' ({{lang-es|Santiago}}) нь [[Чили|Чили Улсын]] [[нийслэл]] юм.

Хотын нутаг дэвсгэр нь нийслэл мужийн ([[ Сантьяго Метропол муж]]) нэг хэсэг бөгөөд үүнд өөр [[Сантьяго аймаг|Сантьяго аймгаас]] гадна таван өөр аймаг харьяалагдана. Нийслэл хотын орчим 5.220.161 оршин суугч амьдрах бол [[ Сантьяго Метропол муж|Метропол Сантьягод]] 7.112.808&lt;ref&gt;{{Internetquelle |url=http://citypopulation.de/Chile-Cities_d.html |titel=Chile: Regionen und Agglomerationen – Einwohnerzahlen, Karten, Grafiken, Wetter und Web-Informationen |zugriff=2018-07-27}}&lt;/ref&gt; Энэ нь Чили улсын бүх хүн амын 44 хувь нь нийслэл болон нийслэл хавийн орчмоор амьдардаг гэсэн үг юм.

[[Үндэсний Конгресс (Чили)|Үндэсний Конгресс]] нь [[Вальпараисо]]д чуулдагийг эс тооцвол тус хот нь Чилийн улс төрийн төв маргаангүй мөн. Сантьяго бол зам тээврийн чухал зангилаа цэг төдийгүй олон тооны их-, дээд сургууль, музей, хөшөө дурсгал бүхий эдийн засаг, соёлын хамгийн чухал төв болдог. Тус улсын хамгийн том компаниудын төв болон гадаадын олон компаниудын төлөөлөгчийн байр энд бий. Мөн түүнчлэн Сантьяго нь улсынхаа хэвлэл мэдээллийн төв болно.


== Зургийн цомог ==
&lt;gallery&gt;[[Файл:Bisen.jpg]]
Image:Palacio de LaMoneda02.png|
Image:Bolsantiago.jpg|
Image:Catedral de Santiago.JPG|
Image:Vitacura at night.jpg|
Image:Andes y Torre Entel.jpg|
Image:Teatromunicipal.jpg|
Image:Alameda.jpg|
Image:Santiago1std (2).jpg|
Image:PaseoAhumada.jpg|
Image:Oriente Santiago Nocturno.JPG|
Image:TorreTelefónicaChile.jpg|
Image:Cerro el plomo.JPG|
Image:Stgo centre.jpg|
Image:Transantiago bus articulado.jpg|
Image:Bellasartes.jpg|
&lt;/gallery&gt;

== Газар зүй == 
{{Уур амьсгалын хүснэгт
| TABELLE =
| DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200
| QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/028/c00103.htm WMO]
| Überschrift =
| Ort =  Сантьяго
&lt;!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| hmjan = 29.7
| hmfeb = 29.1
| hmmär = 26.9
| hmapr = 23.3
| hmmai = 18.7
| hmjun = 15.2
| hmjul = 14.9
| hmaug = 16.7
| hmsep= 19.0
| hmokt = 22.3
| hmnov = 25.4
| hmdez = 28.4
&lt;!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| lmjan = 13.0
| lmfeb = 12.4
| lmmär = 10.7
| lmapr = 8.0
| lmmai = 6.3
| lmjun = 4.3
| lmjul = 3.9
| lmaug = 4.8
| lmsep= 6.1
| lmokt = 8.2
| lmnov = 10.1
| lmdez = 12.0
&lt;!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --&gt;
| nbjan = 0.4
| nbfeb = 0.8
| nbmär = 3.2
| nbapr = 10.4
| nbmai = 42.2
| nbjun = 70.4
| nbjul = 86.6
| nbaug = 51.8
| nbsep= 22.0
| nbokt = 13.4
| nbnov = 9.2
| nbdez = 2.1
&lt;!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --&gt;
| rdjan = 1
| rdfeb = 2
| rdmär = 2
| rdapr = 5
| rdmai = 7
| rdjun = 8
| rdjul = 6
| rdaug = 6
| rdsep= 6
| rdokt = 4
| rdnov = 3
| rddez = 2
}}
== Цахим холбоос ==
* {{Commons|Santiago de Chile}}
* [http://www.municipalidaddesantiago.cl Сантьяго хот]

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

[[Ангилал:Сантьяго| ]]
[[Ангилал:Их-, дээд сургуультай хот]]
[[Ангилал:Чилийн суурин]]
[[Ангилал:Саятан хот]]
[[Ангилал:Чилийн хот]]
[[Ангилал:Өмнөд Америкийн нийслэл]]
[[Ангилал:Чилийн мужийн төв]]
[[Ангилал:1541 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>1smmpmmh7bu6mqnxyz68h5nd4z3c8u8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>24493</id>
    <revision>
      <id>707657</id>
      <parentid>705367</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T07:06:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>/* Олноо өргөгдсөн Монгол улсын Засаг захиргааны нэгжүүд */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="62108" xml:space="preserve">{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; style=&quot;float:right; border-collapse:collapse; border-color:#F2F2F4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:340px; font-size:95%; border:1px solid #AAAAAA;&quot;
! align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;letter-spacing:0.8px; background:#E0E0E0; font-size:100%;&quot;|&lt;span style=&quot;font-size:1.4em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠣᠯᠠᠨ᠎ᠠ&lt;br /&gt;ᠡᠷᠭᠦᠭᠳᠡᠭᠰᠡᠨ&lt;br /&gt;ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ&lt;br /&gt; ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.4em&quot;&gt;'''Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.4em&quot;&gt;''&lt;small&gt;Богд Хаант Монгол Улс&lt;/small&gt;&lt;/span&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot; style=&quot;border:none; margin:0; padding:0;&quot;
| align=&quot;center&quot; width=&quot;50%&quot; | [[File:Flag of Bogd Khaanate Mongolia.svg|150px]]&lt;br&gt;[[File:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|150px|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын төрийн далбаа (1911-1921)]]
| align=&quot;center&quot; width=&quot;50%&quot; | [[File:Coat of arms of Mongolia (1911–24).svg|120px|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын төрийн сүлд]]
|-
| align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;[[Монгол улсын төрийн далбаа#Монгол Улсын Төрийн Далбааны түүх|Далбаа]]&lt;/small&gt;
| align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;[[Монгол улсын төрийн сүлд#Хуучин төрийн сүлднүүд|Сүлд]]&lt;/small&gt;
|}
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
| align=&quot;left&quot; width=&quot;33%&quot; | &lt;span style=&quot;font-size:1.2em&quot;&gt;[[Чин улс|←]]&lt;/span&gt; [[File:Flag of China (1889–1912).svg|20px|link=Чин улс]]
| align=&quot;center&quot; width=&quot;34%&quot; | '''Холбоос'''
| align=&quot;right&quot; width=&quot;33%&quot; | [[File:Flag of the People's Republic of Mongolia (1940-1992).svg|20px|link=Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] &lt;span style=&quot;font-size:1.2em&quot;&gt;[[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|→]]&lt;/span&gt;
|}
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Монгол хэл|Монгол]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нийслэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Улаанбаатар|Нийслэл Хүрээ]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Төрийн хэлбэр'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хаант засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Засаглалын хэлбэр'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хаант засаг|Шашин төрийг хосолсон хэмжээгүй эрхт хаант улс]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | ''[[Богд хаан|VIII Богд Жавзандамба хутагт]]''
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Богд хааны Засгийн газар|Засгийн газрын тэргүүн]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | ''[[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайд]]:'' 
* [[Төгс-Очирын Намнансүрэн]] (1912—1919 он)
* [[Гончигжалцангийн Бадамдорж]] (1919—1920 он)
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Дэлхийн улс орны нэрс|Газар нутгийн талбай]]'''&lt;br /&gt;– 1924
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |&lt;br /&gt;1.8&lt;ref&gt;[[Иван Яковлевич Коростовец]]: ''Von Cinggis Khan zur Sowjetrepublik. Eine kurze Geschichte der Mongolei unter besonderer Berücksichtigung der neuesten Zeit.'' Walter de Gruyter, 1926, S. 51. {{ref-de}} &lt;/ref&gt; сая км²
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Дэлхийн улс орны нэрс|Хүн ам]]'''&lt;br /&gt;– 1924
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |&lt;br /&gt;542.000
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Мөнгөн тэмдэгт]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Монгол доллар]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Оршин тогтносон'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | 1911–1924 он
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн дуулал]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Монгол улсын төрийн дуулал#Түүх|Зуун лангийн жороо луус]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс#Түүх|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |
* [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1911 оны 12 сарын 29)&lt;/small&gt;
* [[Хиагтын гэрээ]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1915 оны 6 сарын 7)&lt;/small&gt;
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь|Хятадын цэргийн дэглэм]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1919 оны 10-р сар)&lt;/small&gt;
* [[Ардын хувьсгал]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1921 оны 7-р сар)&lt;/small&gt;
* [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ байгуулагдсан]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1924 оны 11 сарын 26)&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Цагийн бүс]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[ГЦ+7]], [[ГЦ+8]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Утасны бүсчлэлийн дугаар'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | +976
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | 
|}
{{Загвар:Монголын түүх}}

'''Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс''' (түүхэн бичиглэлд — '''Богд Хаант Монгол Улс''') нь 1911 оны [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал]]аар [[Манж Чин улс]]аас тусгаар тогтнолоо зарласан, [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ын өмнөх улс&lt;ref&gt;William Elliott Butler. ''The Mongolian legal system: contemporary legislation and documentation''. p.255&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Thomas E. Ewing, Revolution on the Chinese Frontier: Outer Mongolia in 1911, Journal of Asian History (Wiesbaden), v. 12, pp. 101–119 (1978). {{ref-en}} &lt;/ref&gt;. 

1911 оны 12 сарын 29-нд [[Чин улс]]ын засаг захиргааг түлхэн унагаж VIII [[Богд хаан|Богд Жавзандамба]] хутагтыг хаан ширээнд залж төрийн тусгаар тогтнолоо сэргээв. Анхны Засгийн газрыг таван яамтай байгуулсны нэг Сангийн яамны тэргүүн сайдаар Түшээт Засаг, ван [[Гадинбалын Чагдаржав]]ыг (Одоогийн [[Дундговь]] аймгийн Дэлгэрхангай сумын уугуул) томилсон байна. [[Оросын Хаант Улс|Хаант Орос Улс]]аас зарим тусламж авч [[Хятад]]уудын эсрэг [[Таван замын байлдаан]] хийж тулалдаж, улмаар [[Өвөр Монгол]]ыг нэгтгэх зорилт тавьж байсан боловч амжилтгүй болсон байна. Мөн [[Тагна Тува]], [[Буриад]]ыг нэгтгэх бодлого тавьж байжээ.

ОӨМУ байгуулагдахад [[барга]] монголчууд, [[Шинжаан]] дахь Илийн хязгаарын 26 ойрад [[wiktionary:хошуу|хошуу]], [[Дээд монголчууд]]ын 26 хошууны 24 нь,   [[Өвөр Монгол]]ын 49 хошууны 35 нь өргөх бичиг илгээн дагаар оржээ. Харин Өмнөд Монголын хятаджсан зүүн өмнөд хошуунууд Монголд дагаар ороогүй байна. [[Таван замын байлдаан]]аар Өвөр Монголын ихэнх хэсгийг чөлөөлсөн ч 1915 оны [[Хиагтын гэрээ]]гээр Монголын нутгийг [[Халх]], [[Дарьганга]], [[Тагнын Урианхайн хязгаар]] ([[Хөвсгөл]]ийн [[Урианхай]] орно), [[Ховдын хязгаар]]ыг оролцуулан тогтоожээ.

Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын үед орчин үеийн олон шинэчлэлүүдийг хийсний дотор байнгын мэргэжлийн арми байгуулах, холбоо харилцааны газар, сургууль байгуулан, хэвлэлийн эхийг тавьсан байна&lt;ref&gt;Thomas E. Ewing. ''Between the Hammer and the Anvil. Chinese and Russian Policies in Outer Mongolia, 1911–1921'' Bloomington, IN, 1980. p. 36.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Tsedev, pp. 40, 46. {{ref-en}} &lt;/ref&gt;.

==Түүх==
[[File:1914 map of Asia.jpg|right|thumb|300px|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс 1912 он]]
Мөхөж байсан Манж Чин улсыг хуваан хагас колони хараат орон болгосон том гүрнүүд, манжийн хаанчлал халагдаж, ерөнхийлөгчийн засаглалтай [[Бүгд Найрамдах Улс|Бүгд найрамдах]] [[Дундад Иргэн Улс]] 1911 оны арван хоёрдугаар сард байгуулагдсаны дараа ч нөлөөний хүрээгээ өргөтгөхийн төлөө өрсөлдсөөр байлаа. [[Буриад ястан|Буриад монгол]]ыг өөртөө нэгтгээд, тариачдаа суурьшуулан Манж Чин улстай хаяа нийлэн хиллэх болсон Орос улс 1907, 1910 онд [[Гадаад Монгол]] дахь &quot;тусгай эрх ашгаа&quot; Япон улсаар зөвшөөрүүлэн байр сууриа бэхжүүлж, улмаар Урианхайн хязгаарыг авахаар тэмүүлж байв. Гэвч Япон, АНУ, Герман зэрэг орнууд мөн монголын газар нутаг, худалдааны боломжийг судлан, хятадын худалдаачдаар зуучлуулан бараагаа борлуулж, оросуудыг шахаж, алт нүүрсний уурхай байгуулах боллоо.

[[Японы эзэнт гүрэн|Япон улс]] мөн [[Солонгос]] дахь &quot;тусгай эрх ашгаа&quot; Оросоор зөвшөөрүүлээд, [[Манжуур]]аар дамжуулан Ази тивд нөлөөгөө ихэсгэж байсан тул Орос улс монголтой хиллэсэн хилийнхээ дагуу цэргийн ангиудаа байрлуулсан байлаа. Хүчирхэг гүрнүүдийн Алс Дорнод, Хятад дахь дайн, Орос, Хятадын хувьсгалт хөдөлгөөн манжийн зах хязгаар монголд нөлөөлж, зах зээлийн харилцаа нэвтэрч, гадаад орны үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн шинэ сонин хачин зүйлс монголчуудыг гайхшруулан хоцрогдлыг нь ойлгуулж байв. Манжийн төрийн &quot;[[Шинэ засгийн бодлого]]&quot; монголчуудын &quot;үндсийг таслах, шашныг сөнөөх&quot; -д чиглэж, тусгаар тогтнолын төлөө босох нөхцөлийг бүрдүүллээ. 

[[File:Sharav bogd khan.jpg|left|thumb|200px|Богд хаан]]
1911 оны зун VIII Богд Жавзандамба хутагтад бат оршил өргөх үеэр зөвлөлдөн манжийн эрхшээлээс ангижрахаар шийдвэрлэсэн Ар монголын ноёд, дээд лам нар чин ван [[Минжиддоржийн Ханддорж|Ханддорж]] тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Орос улсад одуулав. [[Жавзандамба хутагт]], Халхын хан нар нэр хамтарсан бичигтээ Гадаад монгол, Өвөр монгол, Барга, Урианхайн хязгаарыг багтаасан Их Монгол улсыг байгуулахдаа Орос улсаас тусламж авах, худалдааны зэрэг харилцаа тогтоох хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлсэн байна. Монголын төлөөлөгчдийг Орос улсын Гадаад явдлын яамны хэргийг түр эрхлэгч А.Нератов, Сайд нарын зөвлөлийн дарга [[Пётр Столыпин|П.А.Столыпин]], [[II Николай|II Николай хаан]] хүлээн авч уулзжээ. Оросын засгийн газар манжаас тусгаарлахыг дэмжилгүй, &quot;Шинэ засгийн бодлого&quot;-ыг зогсооход Хятад Монголын хооронд зуучлах амлалт өгсөн байна. Тэр үед Бээжинд сууж байсан [[Иван Яковлевич Коростовец|элчин Коростовец]], Оросын Гадаад явдлын яамны Алс Дорнодын газрын дарга, Монголын талаарх бодлогод шийдвэрлэх үүрэгтэй байсан А. Козаковт хэд хэдэн чухал санаа хэлж нөлөөлөхийн зэрэгцээ, шинэ засгийн бодлогоо зогсоохыг хятадуудаас шаардаж байв.

Монголчууд мөн оныхоо 12-р сард Хүрээний манж амбаныг нутаг буцаан засаг захиргааг нь халаад 29-ны өдөр тусгаар тогтносон улсаа тунхаглаж, оны цолыг [[Олноо өргөгдсөн]], улсын нэрийг Монгол Улс хэмээн зарлаж, Монгол улсын шашин төрийг хослон баригч Богд хаанд Жавзандамба хутагтыг өргөмжлөн, соёмбот шар тугаа мандуулав&lt;ref&gt;''Батсайхан О.'' 2008. Монголын суулчийн эзэн хаан VIII Богд Жавзандамба. Улаанбаатар: Адмон&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.academia.edu/12092500/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2015._%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D0%BE%D0%B3%D0%BB%D0%B0%D1%88%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_1912_%D0%B3._%D0%B8_%D0%BD%D0%B5%D0%B7%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%81%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B8_Kuzmin_S.L._2015._Russian_Mongolian_Agreement_of_1912_and_the_Independence_of_Mongolia_ ''Кузьмин С. Л.'' Русско-Монгольское соглашение 1912 г. и независимость Монголии. – Вестник Московского городского педагогического университета, серия &quot;Исторические науки&quot;, № 1, 2015, с. 80-87] {{ref-ru}} &lt;/ref&gt;.

Ийнхүү &quot;монгол овогтон бүгдээрээ нийлж өөртөө улс болон тогтнож шашнаа мандуулах&quot; , Монголын тусгаар тогтнолыг хоёр их хөрш болон бусад орнуудаар хүлээн зөвшөөрүүлэхийн төлөө уйгагүй тэмцлээ&lt;ref&gt;''History of Mongolia'', Volume 5. Mongolian Institute of History, 2003.&lt;/ref&gt;. Манж Чин гүрний захиргаанд байсан монгол овогтнууд Хүрээний засгийн газарт нэгдэхээ илэрхийлэн дагаар орж байсан боловч, дөнгөж байгуулагдаж байсан Дундад Иргэн Улс өөрийгөө Манж Чин улсыг залгамжлагч, монголыг өөрийн нэг муж гэж үзэж байв. Богд хааны засгийн газар Франц, Англи, Герман, Америк, Япон зэрэг улсын засгийн газарт тусгаар тогтнолоо сэргээсэн тухайгаа мэдэгдсэн боловч хариу ирүүлээгүй ба дэлхийн бусад улсуудтай холбоо тогтоох явдалд Орос, Хятад хоёр ихээхэн саад тавьж байв.

1912 оны нэгдүгээр сарын 21-нд Улиастай хотын манж жанжин, сайд нар бууж өгсөн ба [[Хатанбаатар Магсаржав]] гүн, [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] гүн, [[Тогтох гүн]], Хайсан гүн, Дамбийжанцан, Жалханз хутагт Дамдинбазар нарын удирдсан цэргүүд хятад цэрэгтэй 3 сар гаруй тулалдаж, 1912 оны наймдугаар сарын 7-д Ховд хотыг бүрэн чөлөөлснөөр баруун хязгаарт манжийн засаг захиргааг устгасан байна.
Гэвч Дундад Иргэн Улс монголын хувьсгалыг дарахаар Ховд руу цэрэг хөдөлгөв. Орос улс 1912 оны 5 дугаар сарын 6,14,18-нд Гадаад яамандаа зохион байгуулсан яамдын уулзалт дээрээ монголын асуудлаар баримтлах гурван гол зарчмаа тодорхойлжээ. Эдгээр нь: 1-д Хятадын Бүгд найрамдах улсын сюзеренитет дор Богд хаантай автономит Гадаад монгол улсыг байгуулах, 2-д автономит Гадаад монголд хятад гурван онцгой баталгаа өгөх, тухайлбал Гадаад монголд цэрэг оруулахгүй байх, колоничлохгүй байх, хятадын засаг захиргаа байгуулахгүй байх, 3-д Орос нь Гадаад монголд эдийн засгийн онцгой эрх, сонирхол олж авах байв. Дээрх зарчмыг тодорхойлоход Казаков, Нератов, [[Иван Яковлевич Коростовец|элчин Коростовец]] нар гол үүрэгтэй байжээ.

Ийнхүү Гадаад монголыг хятадтай харилцах автономит эрхтэй завсрын бүс болгохоор шийдэж хэрэгжүүлсэн юм.
Орос улс XIX зууны дундаас шинжилгээний ангиа монголд илгээж материал цуглуулан, газрын зураг зэрэг хэрэглэгдэхүүн хийж ашиглаж байв. Дээрх газрын зургийг хийхэд оролцсон В.Л.Котвич Сангийн яамны Дорнод хэлтсийн тасгийн эрхлэгч байлаа. Энэ хэлтэс нь Азийн орнуудыг судлан Орос улсын нөлөөг улам бэхжүүлэх зорилготой байв. Мөн Сангийн яамыг [[Төв Ази|Төв]], [[Зүүн Ази]]йг судлах &quot;Оросын хороо&quot;-нд төлөөлж байжээ. Дорно дахины судлаачид, засгийн газрын болон нэртэй хувь хүмүүс оролцож, ивээн тэтгэж байсан тус хороонд И.Я.Коростовец Гадаад явдлын яамыг төлөөлж байжээ. Котвич Азийн хэд хэдэн оронд оросын байгууллага, пүүсийг байгуулахад оролцож байсан тул улс төр, эдийн засгийн асар их өөрчлөлтийн тавцан хятад, монголын байдлыг сайн мэдэж байлаа.

[[Image:Mongolian_map_1914._by_Korostovets_and_Kotovich.1.jpg|thumb|right|250px|Богд Хаант Монгол Улсын газрын зураг. Коростовец, Котвич нар 1914 он.]]
Котвич 1912 оны хавар (1912 оны 7 дугаар сарын 14-нд буцах замдаа захиа бичсэнээс үзэхэд) Ж.Цэвээн, К.М.Масков нарын хамт монголын хойд хэсэг, Орхон голын сав нутгаар хээрийн шинжилгээний ажлаар явж, монгол, түрэг хэлний үсэг бичгийн судалгаанд чухал хувь нэмэр оруулсан байна. Тэрээр Хүрээ, Монголын төв болон баруун аймгуудаар явж байхдаа сүм хийдийн төлөөлөгчид, янз бүрийн давхаргын хүмүүстэй уулзаж, тэр үеийн монголын амьдрал ахуй, засаг захиргааны байгуулал, нийгмийн харилцааг ул үндэслэлтэй судалжээ. Түүнийг монголд байх үед Оросын Гадаад яаманд монголын талаарх бодлогыг тодорхойлсон уулзалт болжээ.

Гадаад монголыг XX зууны эхэн үеэс сонирхох болсон Япон юуны өмнө Өвөр монгол дахь нөлөөний хүрээгээ Оростой дахин баталж авлаа. Япон Орос хоёр 1912 оны 7 дугаар сарын 8-нд нууц конвенци байгуулж, Өвөр монголыг Бээжингийн уртрагаар (Гринвичийн 116 градус 21 минут)хоёр хувааж,түүний дорнод хэсгийг японы,баруун хэсгийг оросын нөлөөний хүрээ гэжээ. Энэ конвенцийн дараа Орос улс, монголын талаар 5 дугаар сард тодорхойлсон зарчмуудаа 8 дугаар сарын 15-нд яамдын сайдууд, II Николай хаанаар хүлээн зөвшөөрүүлээд засгийн газрынхаа бүрэн эрхт төлөөлөгчөөр Коростовецийг Хүрээнд томилов.

Коростовец 1912 оны 9 дугаар сард Нийслэл Хүрээнд иржээ. Оросын талаас Коростовец, монголын талаас да лам Цэрэнчимэд толгойлж байсан төлөөлөгчид Монгол хэмээх нэрэнд хамааруулах газар нутаг, статусын талаар маргалдаж, Коростовец хурал хаяж байсан боловч [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|гэрээ]]нд гарын үсэг зуржээ. Коростовец&quot;Гадаад монгол&quot; гэсэн томьёоллоос &quot;Гадаад&quot; гэсэн үгийг хасч, өргөн утгаар ойлгож болох &quot;Монгол&quot; гэсэн үгийг орос эхэд, &quot;Монгол улс&quot; гэсэн томьёоллыг монгол эхэд хэрэглэхийг зөвшөөрөх, &quot;автономия&quot; гэсэн грек гаралтай үгийг монгол эхэд &quot;өөртөө тогтнож&quot;, &quot;өөртөө эзэрхэх&quot; ёс журам хэмээн хөрвүүлэхийг үл татгалзах зэрэг буулт хийсэн байна. Ийнхүү хоёрдмол утгатай болсон боловч, Хаант Оростой бие даан гэрээ байгуулсан нь монголын хувьд маш чухал ач холбогдолтой байлаа.

1912 оны 12 дугаар сард хятадын цэрэг Ховд руу дөхөж ирэхэд Орос болон түүний холбоотой Англи, Япон хятадад шахалт үзүүлэн цэргийг нь гэдрэг татуулсан байна. Өвөр монголд түрэмгийлсэн хятад цэрэгтэй Хүрээнээс илгээсэн монгол цэрэг 1913 оны турш өвөр монголчуудтай хүч хавсран амжилттай тулалдаж байсан боловч, Орос улс өвөрмонголоос цэргээ татсан тохиолдолд Монголд үзүүлэх тусламжаа үргэлжлүүлнэ гэсэн болзол тавьсан тул Хүрээний засгийн газар 1913 оны арван хоёрдугаар сард арга буюу цэргээ эргүүлж татахад хүрчээ. Хаант Орос Улс «Танай улс учиргvй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, их цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан.

Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс гэсэн нэр нь бүх монголчуудыг захирах улс гэсэн утгатай тул Орос улс энэ нэрийг эрс эсэргүүцэж байжээ. Америк, Европ тивийн улсууд Монгол улс байгуулагдсаныг хүлээн зөвшөөрөхгүй байсан бөгөөд Хятадыг дэмжвэл ашигтай гэж үзэж байв. Иймээс ч Англи улс Монгол хэрвээ тусгаар тогтновол Төв Азийнхан монголчуудын жишгээр тэр чигтээ бослого гарган салан тусгаарлаж, дэлхийн колоний дэглэмийг нураах аюултай тул монголчуудын тусгаар тогтнолыг устгах, бүх монгол угсаатны нэгдсэн улс байгуулагдахыг эсэргүүцэн хориглохыг Орост зөвлөжээ. Оросын гадаад харилцааны сайд Сергей Дмитриевич Сазанов Монголын талаарх бодлогоо &quot;Өөрийн улсын хил дээр цэргийн хувьд хүчирхэг улсыг батжуулан бэхжүүлэхгүй байх&quot; гэж томъёолсон байдаг.&lt;ref&gt;Bat Ochir baavain lekts 1 http://www.youtube.com/watch?v=twc9mF-oJow 08м:45с &lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;Istoriya Tuvy [History of Tuva], v. 1, pp. 354–55.&lt;/ref&gt;

[[File:Namnansuren and Delegates, Saint Petersburg.jpg|left|thumb|200px|Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид [[Санкт-Петербург|Санкт Петербургт]]]]
Хүрээний гэрээнд сэтгэл ханамжгүй байсан монголчууд Оросын засгийн газрын удирдлагатай биечлэн уулзуулахаар Ханддорж тэргүүтэй хоёр дахь төлөөлөгчдөө (1912 оны 12 дугаар сараас 1913 оны 3 дугаар сар) явуулж, Ховдын хязгаарыг Монголд нэгтгэхийг Оросоор зөвшөөрүүлжээ. Мөн Орос улс монголын асуудлаар Хятадтай хэлэлцээ хийж байгааг мэдээд, Богд 1913 оны 5 дугаар сард Коростовецэд эсэргүүцлээ илэрхийлсэн байна. Үүний дараахан 1913 оны 6 дугаар сард Коростовец нутаг буцжээ. Ийнхүү Орос, Хятадтай Гадаад монголын хил хязгаар, статусийн талаар тохиролцож байх үед Коростовец монголын газрын зураг хийхэд оролцож байсан байна. Тэрээр монголд хийсэн тэмдэглэл, бусад материалаа ашиглан 1915 онд Санкт-Петербургийн ойролцоох Царское село-д &quot;Монголд 9 сар: дипломат төлөөлөгчийн тэмдэглэл&quot; дурсамжаа бичжээ.

Орос хятадын хэлэлцээ үе үе тасалдаж, дахин сэргэсээр жил гаруй болж, 1913 оны 10 дугаар сарын 23-нд (11 дүгээр сарын 5) Бээжин хотноо Орос -Хятадын тунхаглалд гарын үсэг зурж, нот солилцсон байна&lt;ref&gt;[http://www.abirus.ru/content/564/623/626/14338/16814/16854.html 1913 г., октября 23. — Декларация России и Китая о признании автономии Внешней Монголии.]&lt;/ref&gt;). Орос улс хятадаар Гадаад монголын автономийг зөвшөөрүүлжээ. Нот бичигт: Гадаад монголын өөрөө засах газрын хязгаарыг зүй нь урьдын Чин улсын Хүрээнд сууж хэрэг шийтгэгч сайд, Улиастайн жанжин, жич Ховдын сайдын захирсан хязгаараар хэмжээ болговоос зохимуй. Гагцхүү одоо нарийн нягт газрын зураггүй бөгөөд харьяат олон газрын засгийг явуулах газрын хязгаар хэмжээг бас тодорхойлон хуваагаагүй тул Гадаад монголын зах хязгаарыг лавлан .... хойч өдрөө зөвлөн тогтоовоос зохимуй&quot; гэж заасан байна. Ийнхүү автономитийн хамрах нутаг нийт &quot;Монгол&quot; биш, зөвхөн Гадаад монгол&quot; болжээ. Энэ нь Гадаад монголын хилийн асуудалд орон бүр өөр өөр саналтай байсныг харуулж байна.

Үүний дараахан 1913 оны 11 дүгээр сарын 5-наас 1914 оны 1 дүгээр сарын 5-н хүртэлх хугацаанд Орост очсон Монголын засгийн газрын төлөөлөгч Сайн ноён хан Намнансүрэн тусламж хүсэхийн зэрэгцээ Барга ба Өвөр монголыг оролцуулан Монгол улсын тусгаар тогтнолыг зөвшөөрүүлэхийг цөхрөлтгүй оролдсон юм. Сайн ноён хан Петербургт сууж байсан хятадын элчинд тусгай нот бичгээр: &quot;... уул эзэн нь болох монголын газар нутгийг уг улсад эзэмшүүлж, хилийг тодорхойлохдоо зах нийлж байгаа бүх монголчуудыг оруулсан тийм хил хязгаараар хүлээн зөвшөөрөхийг шаардах болно&quot; гэж байр сууриа илэрхийлжээ.
Сайн ноён хан Намнансүрэн монголыг мэдэх, өөртэй нь болон да лам Цэрэнчимэд, Чин ван Ханддорж, Хайсан гүн зэрэг нөлөө бүхий хүмүүстэй бичиг захидлаар харилцаж байсан Котвичийг чин вангийн зэргийн, алтаар хийсэн эрдэнийн Очир одонгоор шагнаж, Монголд санхүүгийн зөвлөхөөр томилуулах саналтай байсан боловч оросууд С.А.Козиныг явуулахаар шийджээ. Котвич 1913 оны гуравдугаар сарын 28-нд монголд хийсэн аяллынхаа тухай Эзэн хааны оросын газар зүйн нийгэмлэгийн хуралдаанд танилцуулсан бөгөөд монголд гурван сар орчим байхдаа хийсэн ажлаа нэгтгэн &quot;Орчин үеийн монголын түүх улс төрийн хураангуй&quot; (Петербург.1914) гэдэг ном бичсэн байна.

[[Файл:Mongolia 1915.jpg|thumb|250px|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс [[Хиагтын гэрээ]]ний дагуу  1915 он]]
[[Хиагт|Хиагт хот]]од 9 сар гаруй үргэлжилж, 1915 оны зургаадугаар сард дууссан Орос, Монгол, Хятад гурван улсын гэрээгээр Орос Хятадын тунхаглалаар зөвхөн Гадаад монголыг Дундад Иргэн Улсын эзэн эрхийн (сюзеренитет) дор орших автономит улс, Орос улсын ивээл хамгааллын (протекторат) нутаг гэж тохирсоноо монголд тулган хүлээлгэсэн юм. Богд хааны засгийн газар &quot;Монгол улс&quot; нэрийг хэрэглэхээс татгалзахад хүрчээ. Өвөр монгол нь хятадын нэг хэсэг болсон байна.

Орос хятадын тунхаглалаар тогтоосон Автономит монголын газар нутгийн Өвөр монголтой хиллэх заагийн асуудал &quot;хурлыг эхлэх, тараах гол асуудал&quot; болж байв. Бээжингийн хэлэлцээний үеэр яригдсан, Гадаад монголын хил болон баримтлах газрын зургийн асуудал Хиагтын хэлэлцээр дээр ч шийдэгдэж чадаагүй юм. Хятад өөрсдийн хийсэн бичгээ санал болгож, хилийн онц тэмдэгтэй газруудыг тодорхойлон бичүүлэхгүй гээд, газрын зураг баримтлахыг эсэргүүцэж байв. Оросууд манжийн эзэнт гүрний үед Өвөр монголын хилийг зааглан тогтоосныг үндэслэн харьяалах газрыг тогтоон, Хятад улс Ар монголтой хиллэх хилийн шугамыг хавсралт зургуудад улаан хөх өнгөөр зурж тэмдэглэхийг санал болгожээ. Харин &quot;Орос монголын хилийг хэлэлцэж үл болмой&quot; гэсэн цахилгааныг Монголын Бүгд ерөнхийлөн захирах яаманд явуулж, санаснаараа болгожээ.

[[Файл:Ungern-Sternberg-1920.jpg|left|thumb|130px|Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Унгерн фон Штернберг]]]]
[[File:Ataman semenov.jpg|left|thumb|130px|Григорий Семёнов]]
Монголын төлөөлөгчид нийт монголчуудыг хамарсан тусгаар Монгол улсын хилийг зааглан тогтоохдоо Орос улсын засгийн газар, түрүүчийн манжийн засгийн газраас гаргасан хил хязгаарын газрын зургийн дагуу нарийвчлан шалгаж тогтоох, Орос Монгол хоёр улсын хилийг улаан шар өнгөөр тэмдэглэх, Хятад Монгол улсын хилийг бор шаргал өнгөөр тэмдэглэж гарын үсэг тамга дарж баталгаажуулахыг зорьсон байна. Манж, Оросын хийсэн газрын зургууд нь эртнээс амьдарч ирсэн газар нутгаа тэмдэглэж ирсэн монголчуудын өвөрмөц газрын зурагтай ойролцоо байсан бололтой. Монголчуудын газрын зураг нь хилийн овоо нэг бүрийг нарийн тодорхойлсон зургийн өгүүлэл цэс хэмээх баримт бичигт үндэслэсэн, их төлөв улаанаар хилийн зааг шугам, харуул, өртөө зэргийг зурсан байдаг байв. Гэвч олон улсын жишгээр хийсэн зураг байсангүй.Шинэ тулгар төрийн гадаад байдал тун эгзэгтэй байсан бөгөөд олон улсад тусгаар тогтнолоо хүлээн зөвшөөрүүлэхийн төлөө ихээхэн хүч чармайлт тавьж байсан юм. 

[[Файл:民國九年八月蒙藏院招待外蒙王公全體攝影.jpg|thumb|right|200px|Хятад сайд Чен-И ба Монгол ноёд [[Бээжин]]д 1920 он]]
Гэвч 1915 онд [[Хиагтын гэрээ|Хятад, Орос, Монгол гурван улсын гэрээ]] гэдгээр [[Монгол]]ыг [[Хятад]]ын автономит улс болгохыг тулгасан боловч Монголын төлөөлөгчид үүнийг үл зөвшөөрч, [[Хятад]]ын сузернитетийг зөвшөөрнө гэдгээ гэрээнд тусган бичсэн байна. Гурван этгээд өөр өөрийн байр сууриа баримталсаар байсан тул хэлэлцээр мухардалд орж байв. Гэвч японы түрэмгийлэлд шахагдаж байсан хятад, хүчинд автагдсан монголыг гэрээнд гарын үсэг зуруулах талаар Орос улс чармайлт гаргасны дүнд хэлэлцээр дууссан байна. Энэ гэрээгээр тогтоосон монголын автономийг 1919 онд [[Хятад]]ын генерал [[Сю Шүжан]] Их Хүрээнд халдан орсоноор унагажээ&lt;ref&gt;Batsaikhan, O. The Last King of Mongolia, Bogdo Jebtsundamba Khutuktu. Ulaanbaatar: Admon, 2008, p.293 – {{ISBN|978-99929-0-464-0}}&lt;/ref&gt;. Энэхүү халдлага нь нийт [[Монголчууд]]ын дургүйцлийг хүргэж [[Их Хүрээ]]нд [[улс төр]]ийн нууц бүлгэмүүд байгуулагдав. Хятад цэргийн хүчийг задалж, Монголын автономит засаг сэргэн тогтоход [[Цагаан хөдөлгөөн|Оросын цагаант]]ны генерал Унгерн чухал үүрэг гүйцэтгэсэн ч цаашдын зорилго, үйл ажиллагаа нь Монгол орны байдлыг хүндрүүлж, үндэсний эв нэгдлийг бусниулах аюулыг буй болгосон юм&lt;ref&gt; [https://www.slideshare.net/mobile/urantengis/tuuh-ix-angi Нутаг орноо чөлөөлсөн нь]&lt;/ref&gt;. Энэхүү хоёр бүлгийн үйл ажиллагааны үр дүнд 1921 онд хувьсгал гарч [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Орос]]ын дэмжлэгтэйгээр тусгаар тогтнолоо дахин зарлаж чадсан юм. 1921 оны долдугаар сарын 11-ний өдөр Богдыг Монгол Улсын эзэн хааны ширээнд дахин залах ёслол болов. Энэ бол гурав дахь удаа байлаа.

[[Файл:Sukhbaatar and Choibalsan.jpg|right|thumb|200px|[[Дамдины Сүхбаатар]] болон [[Хорлоогийн Чойбалсан]]]]
Өмнөх хоёроос ялгарах зүйл нь энэ ёслол хуурамч байсанд оршино. Учир нь яг энэ өдрөөр Богд хааны улс төрийн амьдрал дууссан юм. Энэхүү үйл явдлаар Богдыг хэмжээт эзэн хаанаар өргөмжилсөн нь Богд болон монголчуудад бус зөвхөн Оросын улаан засаг, түүний хүүхэлдэй болсон ардын засгийнханд Богд хааны нэр сүр, алдар хүндийг ашиглахад хэрэгтэй байлаа. Ард олонд Богд хааны нэрийг барьж, өөрийн бодлогоо тулгах явдал [[Монгол Ардын Нам|Ардын нам]], улаан армийнхан Монголын хил даван орж ирсэн цаг мөчөөс эхэлсэн юм&lt;ref&gt;[https://dnn.mn/орчин-үеийн-монгол-улсын-үндэслэгч-бол-сүхбаатар-бус-богд-хаан/ ҮНДЭСНИЙ ЭРХ ЧӨЛӨӨ, ТУСГААР ТОГТНОЛОО СЭРГЭЭСНИЙ БАЯРЫН ӨДӨРТ] О.Батсайхан&lt;/ref&gt;. Тангарагийн гэрээ 1921 оны 11 дүгээр сарын 1-нд батлагджээ, [[Ардын түр засгийн газар|Ардын Засгийн газар]] ба хэмжээт цаазат Богд хааны хоорондын харилцааг зохицуулсан дүрэм. 1921-1924 онд ардын төрөөс хэрэгжүүлсэн улс төр нийгэм, эдийн засгийн гол арга хэмжээ бол 1921 оны хувьсгалын ололтыг бэхжүүлж, Богд хаант төрийн хууль тогтоомж хэв хэмжээг бүрмөсөн халж, үндсэн хуульт Бүгд Найрамдах байгуулал тогтоох явдал байжээ&lt;ref&gt;[http://www.parliament.mn/n/ocpo Төрийн ордны танилцуулга]&lt;/ref&gt;.

==Засаг захиргааны хуваарь==
&lt;center&gt;&lt;gallery widths=&quot;180&quot; heights=&quot;120&quot; perrow=&quot;3&quot; caption=&quot;Богд хааны Засгийн газрын Сайдууд&quot;&gt;
Файл:Namnansuren2.jpg|Ерөнхий Сайд [[Төгс-Очирын Намнансүрэн]]
Файл:Tserenchimed.jpg|Дотоод хэргийн Сайд [[Да лам Цэрэнчимэд]]
Файл:Ханддорж.jpg|Гадаад хэргийн Сайд [[Минжиддоржийн Ханддорж]]
Файл:Г.Бадамдорж.jpg|Шанзавын яамны Сайд [[Гончигжалцангийн Бадамдорж]]
Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|Гадаад хэргийн дэд Сайд [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]
Файл:JalkhanzKhutagt2.jpg|Баруун хязгаарыг тохинуулах Сайд [[Содномын Дамдинбазар]]
Файл:Г. Чагдаржав.jpg|Сангийн яамны Сайд [[Гадинбалын Чагдаржав]]
Файл:Erdene Dalay Jun Wang Gombosuren.jpg|Цэргийн яамны Сайд [[Ваанчигийн Гомбосүрэн]]
Файл:Erdene Jun Wang Namsray.jpg|Шүүх яамны Сайд [[Мижиддоржийн Намсрай]]
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын засаг захиргааны нэгж]] ==
Богд Хаант Монгол Улс нь 4 [[аймаг]], 2 хязгаар бүхий засаг захиргааны үндсэн нэгжтэй байсан ба аймаг, хязгаар нь хошуудад болон шавь гэсэн нэгжүүдэд хуваагддаг байжээ.
{{хянах}}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Засагт хан аймаг !! Түшээт хан аймаг !! Сэцэн хан аймаг !! Сайн ноён хан аймаг
|-
| 
* Ахай засгийн хошуу 
* Мэргэн засгийн хошуу 
* Далай засгийн хошуу 
* Жалханз хутагтын шавь 
* Эрдэнэ дүүрэгч засгийн хошуу 
* Ачит засгийн хошуу 
* Цогтой засгийн хошуу 
* Ялгуусан хутагтын шавь 
* Сэцэн засгийн хошуу 
* Баатар засгийн хошуу 
* Үйзэн засгийн хошуу 
* Эрдэнэ засгийн хошуу 
* Сүжигт засгийн хошуу 
* Дархан засгийн хошуу 
* Засагт хан хошуу 
* Дайчин засгийн хошуу 
* Бигэр номун ханы шавь 
* Илдэн засгийн хошуу 
* Ёст засгийн хошуу 
* Итгэмжит засгийн хошуу 
* Бишрэлт засгийн хошуу 
* Жонон засгийн хошуу
|| * Ачит засгийн хошуу 
* Ахай засгийн хошуу 
* Баатар засгийн хошуу 
* Дархан засгийн хошуу 
* Дайчин засгийн хошуу 
* Далай засгийн хошуу 
* Жонон засгийн хошуу 
* Бишрэлт засгийн хошуу 
* Зоригт засгийн хошуу 
* Илдэн засгийн хошуу 
* Мэргэн засгийн хошуу 
* Сүжигт засгийн хошуу 
* Сэцэн засгийн хошуу 
* Түшээт засгийн хошуу 
* Түшээт ханы хошуу
* Түшээт ханы хошууны ар гөрөөчин отог
* Үйзэн засгийн хошуу
* Цогтой засгийн хошуу
* Эетэй засгийн хошуу
* Эрдэнэ дайчиг засгийн хошуу
* Эрдэнэ засгийн хошуу
* Ялгуун баатар засгийн хошуу
|| * Ачит засгийн хошуу
* Ахай засгийн хошуу
* Баатар засгийн хошуу 
* Бишрэлт засгийн хошуу 
* Бишрэлт бэйлийн хошуу 
* Дархан засгийн хошуу 
* Дарьганга хошуу 
* Дайчин засгийн хошуу 
* Далай дархан засгийн хошуу 
* Далай засгийн хошуу 
* Егүзэр хутагтын шавь 
* Ёст засгийн хошуу 
* Жонон засгийн хошуу 
* Зоригт засгийн хошуу 
* Илдэн засгийн хошуу 
* Манлай засгийн хошуу 
* Онон голын шинэ буриад хошуу 
* Мэргэн засгийн хошуу 
* Саруул засгийн хошуу 
* Сүжигт засгийн хошуу 
* Сэргэлэн засгийн хошуу 
* Сэцэн ханы хошуу 
* Сэцэнэ засгийн хошуу 
* Үйзэн засгийн хошуу 
* Хурц засгийн хошуу 
* Хуучид засгийн хошуу 
* Хуучид засгийн хошуу 
* Эрдэнэ засгийн хошуу
* Эрх засгийн хошуу 
* Эрхэмсэг засгийн хошуу 
* Ялгуусан хутагтын шавь
|| 
* Жавзандамба хутагтын дархад шавийн гурван отог
* Эрдэнэ дүүрэгч засгийн хошууны ар ширхтэн отог
* Хөвсгөл нуурын урианхайн арын хоёр сум
* Хатанбаатар Магсаржавын хошуу
* Итгэмжит засгийн хошуу
* Мэргэн засгийн хошуу
* Эрх засгийн хошуу
* Саруул засгийн хошуу
* Эетэй засгийн хошуу
* Бишрэлт засгийн хошуу
* Түшээт засгийн хошуу
* Шива ширээт хутагтын шавь
* Зая Бандида хутагтын шавь
* Сэцэн засгийн хошуу
* Далай засгийн хошуу
* Баатар засгийн хошуу
* Хамба хутаггын шавь
* Дашпунцаглин хийдийн харьяат нар 
* Хошууч засгийн хошуу
* Нару ванчин хутагтын шавь
* Наран хутагтын шавь
* Жонон засгийн хошуу
* Эрдэнэ засгийн хошуу
* Чин сүжигт номун хан хутагтын шавь
* Цогтой засгийн хошуу
* Дархан засгийн хошуу
* Дайчин засгийн хошуу
* Сүжигт засгийн хошуу
* Зоригт засгийн хошуу
* Ачит засгийн хошуу
* Сайн ноён ханы хошуу
* Ахай засгийн хошуу
* Үйзэн засгийн хошуу
* Эрдэнэ бандида хутагтын шавь
* Мэргэн ноён хутагтын шавь
* Ёст засгийн хошуу
* Илдэн засгийн хошуу
|}

=== [[Ховдын хязгаар]] ===
[[File:Olnoo urgugdsun Mongol uls.jpg|thumb|450px|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс болон монгол овгуудын тархалт]]
* Үйзэн засгийн хошуу
* Эрдэнэ засгийн хошуу
* Мэргэн засгийн хошуу
* Түшээ засгийн хошуу
* Хурц засгийн хошуу
* Эетэй засгийн хошуу
* Жонон засгийн хошуу
* Эрх засгийн хошуу
* Баатар засгийн хошуу
* Дайчин засгийн хошуу
* Саруул засгийн хошуу
* Дөрвөдийн Зоригт ханы хошуу
* Ерөөлт засгийн хошуу
* Сүжигт засгийн хошуу
* Дөрвөдийн Далай ханы хошуу
* Бишрэлт засгийн хошуу
* Мянгад дайчин засгийн хошуу
* Ховдын тариачин хошуу
* Өөлдийн үйзэн засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Зүтгэлт засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Эетэй засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Зоригт засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Итгэмжит засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Ёст засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Саруул засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Дархан засгийн хошуу
* Торгууд тайжийн хошуу
* Хошууд засгийн хошуу
* Захчин бэйлийн хошуу
* Захчин гүний хошуу
* Торгууд бэйлийн хошуу
* Торгууд вангийн хошуу

==Нийгэм==
Мөн тухайн үеийн Богд Хаант Монгол Улс нь шашин, төрийг хослуулсан теократ төртэй байсан ажээ&lt;ref&gt;[https://enhbatenhbatenheegmail.files.wordpress.com/2016/12/visual-d185d18dd180d18dd0b3d0bbd18dd0b3d0b4d18dd185d2afd2afd0bd-d0b4-d18dd0bdd185d0b1d0b0d182.pdf Монгол улсын нийгэм,эдийн засаг соёл 1911 он]&lt;/ref&gt;.

===Соёл===
Богд хааны үлдээсэн их өв дээр тулгуурлан Монголын түүх, соёл, шинжлэх ухааны олон байгууллагууд үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Үүний нэг нь Монгол улсын ууган музейн нэг Богд хааны ордон музей юм.

===Эдийн засаг===
[[File:BagaBolzoor.JPG|thumb|right|200px|Богд Хаант Монгол Улсын Бага болзоот мөнгөн дэвсгэрт]]
Богдын засгийн газарт улсын орлого, зарлага, санхүү, төсвийн зарцуулалтын тал дээр тодорхой ахиц гарсан гэж судлаачид үздэг юм. Мөн Засгийн газар 1914 оны гуравдугаар сард газар тариаланг ашиглах талаар журам гаргасан нь эдийн засгаа тэтгэх нэг бодлого болжээ.

===Үндсэн хууль===
1911 онд өрнөсөн үндэсний чөлөөлөх хөдөлгөөн нь монголын эрх зүйн хүрээнд шинэчлэл хийх бололцоог олгож, манжийн засаг захиргааг халж өөрчлөн, 65 дэвтэр бүхий төрөлжсөн хууль тогтоомжийг шинэчлэн боловсруулж, Улсын дээд хурлаараа хэлэлцүүлэн Богд хаанаар батлуулаад нийтэд хэвлэн тараах арга хэмжээг авч байсан. Ингэж хууль тогтоомжийг боловсруулан гаргахдаа баруун европын улсуудын эрх зүйн туршлагыг харьцуулан судлаж ашигласан мэдээ бий.

Үүнээс улбаалан 1921 оны хувьсгалын дараа эрх баригчид барууны орнуудын эрх зүйг баримжаалан ажиллаж байсан байдаг. Энэ нь хувьсгалын дараахнаас эхлэн өрнөсөн тусгаар улсын Үндсэн хууль боловсруулах үйл явцын хүрээнд боловсруулагдсан гэх “Хэмжээт засагтай ард улсын Үндсэн хууль хэмээх баримт бичиг”-ийн төслөөс 1921 оны 11 дүгээр сарын 1-ний Ардын Засгийн газрын тогтоолоор “Богд хааны тухай зүйлүүд” гэсэн нэгдүгээр бүлгийг салганавч “Тангарагийн гэрээ” болгон баталснаар нотлогддог&lt;ref&gt;[http://www.trends.mn/n/3432?_token=90zq9kfgUMp0XD19Oa5CPE7qjb28ebrmzokLf2XH&amp;poll_id=22 ТУСГААР ТОГТНОЛ БА АНХДУГААР ҮНДСЭН ХУУЛЬ]&lt;/ref&gt;.

==Зэвсэгт хүчин==
Торгон цэргийг захирах 4 аймгийн нэг нэг түшмэл байдаг байсан ба 1913 оноос аймаг тус бүрээс 50 цэрэгтэй болгожээ. Богд Хаанаас гадна Хатанбаатар Магсаржав, Жанжин Пунцаг, манлай ван Дамдинсүрэн нар торгон цэрэгтэй байжээ.

1913 оны 9 дүгээр сарын 17-нд Орос улсад одсон Монголын төр засгийн төлөөлөгч 26 хүний нэрсийн жагсаалтын сүүлийн хоёрт нь цэрэг, дарга Гонгор, цэрэг Цэрэнжанцан гэж бичсэн байдаг. Ийнхүү Орос улсад одох өндөр Гонгор, Цэрэнжанцан хоёрт дөчин тав, дөчин таван хурганы нарийн арьсаар доторлосон нацагдорж хээтэй хөх торгон дээл, жанжин малгай маягийн дөрвөн талт тоорцог /товь малгай/ өмсгөж, цэрэг урт сэлэм, модон хуйтай богино буу (маузер)зүүлгэн Ерөнхий сайд Намнансүрэнгийн хамт баруун, зүүн талд нь салалгүй дагах бие хамгаалагч цэргээр томилон явуулсан гэдэг.

Тухайн үед Богд хааны шадар цэрэгт байсан ардын журамт цэргүүдийн дурсамжаас зарим нэрсийг тодруулан хүргэвэл: Сумангийн дарга Дондов, сумангийн дарга Лувсанцэрэн, тавьтын захирал Лодон, аравтын захирал Баатардоржийн Гэндэн, салааны дарга Балжирын Загд, аравтын захирал Адъяа, шадар цэргийн дарга Нямаа, аравтын захирал Жигмидийн Пунцаг, аравтын захирал Мятавын Самбуудорж, Маанийн Базар,  Жамц, Дүнчингийн Бат-Очир, өндөр хэмээх Гончиг,  Дорж, Сундуй, Аюушийн Жимээ, Лувсан, Самбуу, Хасбаатар, Сундуй, Дондовцэрэн, Гомбосүрэн, Оожио, Намгарав,  Санжийн Игнэн, Мэндийн Ламжав, Чойжинхүүгийн Гончиг, Лочингийн Чүлтэм-Осор, Ёстын Лувсан, Юмжавын Санжаажав нарын нэр, намтар одоогоор тодроод байна&lt;ref&gt;[http://sssd.gov.mn/богд-хаант-монгол-улсын-төрийн-хамгаа/ Богд Хаант Монгол Улсын Төрийн Хамгаалалт] Төрийн Тусгай Хамгаалалтын Газар.&lt;/ref&gt;.

==Хүн ам==
{{Гол|Богд хаант Монгол Улсын хүн амын тооллого}}
[[File:Mongolians.jpg|thumb|right|200px|Өндөр Гонгор, Ханддорж ван, Бөх Намхайжамц нар. 1912 он Санктпетербург]]
[[File:Mongolian woman condemned to die of starvation.jpg|thumb|left|200px|Нэг монгол эмэгтэй өлсөж үхэхийг буруутгав. Монгол шоронгийн гинжээр гинжилж байна. 1913 он ]]
Богд Хаант Монгол Улсын үед хүн амын тооллогыг явуулсан байна. Энэ нь хэдийгээр учир дутагдалтай гэж үздэг боловч Их Монгол Улсын үеэс хойш анх удаа хийгдсэн улсын хүн амын тоог гаргасан явдал байв. Богд хаант Улсын үед буюу 1918 онд явуулсан тооллогын дүнд дараах байдлаар хүн амын тоог тогтоосон байна. Үүнд:
* Сэцэн хан аймаг 101.792
* Түшээт хаан аймаг 100.224
* Сайн ноён хан аймаг 133.860
* Засагт хан аймаг 70.241
* Дөрвөн аймаг дахь шавь нар 70.387
* Ховдын тойрог 50.000
* Хөвсгөл дэх Богд гэгээний эзэмшил 16.000
* Монголчуудын нийт дүн 542.504
* Үүн дээр Хятадууд 100.000
* Оросууд 5.000
* Бүгд нийлээд 647.504

==Зураг==
&lt;gallery&gt;&lt;center&gt;
Файл:1747 Kitchin Map of Central Asia and the Gobi Desert - Geographicus - WesternTartary-kitchin-1747.jpg|[[Халх]]
Файл:1911-1919.jpg|
Файл:Mongolia 1911.jpg|
Файл:STANFORD(1917) p67-68 PLATE22. MONGOLIA (14597137480).jpg|1917 он хүртэл Монголчуудын газрын зураг
Файл:Qing china maps 19.jpg|Хятадын цэргийн бүлэглэлүүд
Файл:Hyatadyn huvisgal 1912.jpg|Хятадын хувьсгал
Файл:1912-1928 on.jpg|Төв ба Зүүн Ази 1912-1928 он
Файл:Asia1920Political.jpg|Ази 1920 он
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

==Мөн үзэх==
*[[Ардын хувьсгал|1921 оны Монголын Ардын хувьсгал]]
*[[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]

==Цахим холбоос==
* {{commonscat|Mongolia 1911-1921|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}}
* [http://www.hrono.info/sobyt/1921mong.html Монгольская революция 1921 г.]
* [http://countrystudies.us/mongolia/26.htm Modern Mongolia, 1911-84]{{ref-en}}

==Эшлэл==
&lt;references /&gt;

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Чин улс]]
|он=1911-1915
|албан_тушаал=Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс
|дараа=[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Автономит Монгол Улс]]
}}
{{Залгамжлал
|өмнө=Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс
|он= 1915-1919
|албан_тушаал= Автономит Монгол Улс
|дараа=[[Дундад Иргэн Улс|Хятадын цэргийн дэглэм]]
}}
{{Залгамжлал
|өмнө=Автономит Монгол улс
|он=1919-1921
|албан_тушаал=Хятадын цэргийн дэглэм
|дараа=[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Автономит Монгол Улс]]
}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Азийн морин дивиз|Автономитын Монгол Улс]]
|он=1921-1924
|албан_тушаал=[[Ардын түр засгийн газар|Хэмжээт цаазат Богд Хаант Монгол Улс]]
|дараа=[[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]
}}
{{end}}
{{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}}

[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс| ]]
[[Ангилал:20-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:1911 онд байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн нутаг дэвсгэр]]
[[Ангилал:Хүлээн зөвшөөрөгдөөгүй түүхэн улс]]</text>
      <sha1>6yz4lp4pq74y5mqvj19ant5rf8tz6kr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Янжуур</title>
    <ns>0</ns>
    <id>24985</id>
    <revision>
      <id>707706</id>
      <parentid>608326</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:22:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AntonioK</username>
        <id>60706</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2075" xml:space="preserve">[[Зураг:Zwei zigaretten.jpg|thumb|240px|right|Шүүлтүүртэй янжуур]]
[[Зураг:Bonus Cigarettes.jpg|thumb|240px|right|Нэг хайрцаг тамхи]]

[[Зураг:Yangjuur.PNG|left]]'''Янжуур''' бол [[бортого]] хэлбэртэйгээр нимгэн цаасанд нямбай хуйлсан [[тамхи]] юм. Урд үзүүртээ тамхийг цогшоон асааж, амандаа зуусан арын үзүүрээр [[тамхины утаа]]г сордог. Орчин цагт ихэвчлэн утааны хорыг бууруулах [[шүүлтүүр]]тэй, бас заримдаа [[амт]], [[үнэр]] шингээсэн байдаг.
20-р зууны дунд үеэс янжуур түгээмэл хэрэглэгджээ. [[Хөгжингүй орнууд]]ад янжуур татагсдын эзлэх хувь буурч, харин [[хөгжиж буй орнууд]]ад энэ хувь өсч байна. Тамхи татсанаас үүсэх олон төрлийн өвчин, хордлогоос болж амьдрах [[нас]] богиносдог нь нэгэнт олонд ил болжээ. Тиймээс [[ажлын байр]], [[олны цуглах газар]]т тамхи татахыг хориглодог, шаардлагатай нөхцөлд хаана татаж болохыг тусгайлан тодорхойлдог.

== Түүх ==
[[Навчин тамхи]]ны хувьслаар энгийн, жижиг, зарим талаар сайжруулсан хувилбар болох янжуур үүсчээ. Эрт үед, тодруулбал 9-р зууны үед [[Төв Америк]]д лав навчин тамхитай адилаар татаж байжээ. Эхлээд [[Маяа]], хожим [[Ацтек]]д янз бүрийн тамхийг [[шашин|шашны]] ёслол, заншил болгон татаж байсныг гэрчлэх чулуун сийлбэрүүд байдаг.

[[Ангилал:Тамхи]]</text>
      <sha1>rffj51ybnlkbv2q0suoqm1x9ezvzblq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сан-Паулу</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25649</id>
    <revision>
      <id>707789</id>
      <parentid>669011</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T09:04:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6809" xml:space="preserve">{{Ялгах|хотыг|[[Сан-Паулу муж]]аас}}
{{Нутаг
|нэр                    = Сан-Паулу хот
|ямар_янзын_нутаг       = суурин газар  
|анхаарах_нэр           = Сан Паулу суурин (газар)&lt;br&gt;Município de São Paulo
|image_skyline          = 
|image_caption          = 
|image_flag             = Bandeira da cidade de São Paulo.svg
|flag_size              = 140px
|image_seal             = Brasão da cidade de São Paulo.svg
|seal_size              = 80px
|image_map              = SaoPaulo Municip SaoPaulo.svg
|map_caption            = Бразил улсын Сан-Паулу муж дахь Сан-Паулу хот
|latd= |latm= |lats= |latNS=N
|longd= |longm= |longs= |longEW=E
|улс_эсвэл                 = Улс
|аль_улс_эсвэл             = {{BRA2}}
|нэгдүгээр_зэргийн_нэгж    = Их нутаг
|нэгдүгээр_зэргийн_нутаг   = [[Зураг:Bandeira do estado de São Paulo.svg|22px]] [[Сан-Паулу муж]]
|хоёрдугаар_зэргийн_нэгж   = Дунд нутаг
|хоёрдугаар_зэргийн_нутаг  = '''Сан-Паулу хот'''
|гуравдугаар_зэргийн_нэгж  = Бага нутаг
|гуравдугаар_зэргийн_нутаг = Нэр бүхий 96 дүүрэг
|нутгийн_төвийг_юу_гэх     = 
|нутгийн_төв               =
|газар_нутаг            = 1,523 км²
|газрын_байц            = д.т.д. 760 м
|хүн_ам                 = 2011 онд 11,316,149 хүн
|хүн_ам_өмнөх           = 
|хүн_ам_тоол            = 
|хүн_ам_тооц            = 
|хүн_ам_бөөгнөрөл       = 19,889,559 хүн
|нягт_сийрэг            = 170 хүн/км²
|ард_түмэн              = 65.6% - цагаан арьстан&lt;br&gt; 26.5% - бор арьстай
|цугаараа               = Сан-Паулынхан
|даргыг_юу_гэх          = 
|даргын_нэр             = 
|түүхэн_он              = 1554 он
|түүхэн_үйл             = Португалчууд суурин үүсгэсэн
|түүхэн_он1             = 
|түүхэн_үйл1            = 
|цагийн_бүс             = Сан-Паулын цаг
|utc_offset             = -3
|утасны_томъёо          = +55 11
|шуудангийн_томъёо      = 
|автомашин_дугаар       = 
|website                = [http://www.capital.sp.gov.br prefeitura.sp.gov.br] (пор.)
|тэмдэглэл              = 
}}
'''Сан-Па́улу''' ([[португалаар]] São Paulo, дуудлага нь [сан па&lt;sub&gt;в&lt;/sub&gt;улу], [[оросоор]] Сан-Па́улу, [[англиар]] Sao Paulo; Хотыг Христийн шашны алдарт номлогчийг бодож ''São Paulo'' буюу &quot;[[Гэгээн Паул]]&quot; гэсэн утгаар нэрийдсэн) бол 1554 онд багахан суурин үүсч, 18-р зуунаас хүмүүс ихээр нутагшин өргөжин тэлсээр өдгөө [[Бразил]] улсын [[Сан-Паулу муж|Сан-Паулу]] мужийн төв, улсынхаа хоёрдугаар, бүр дэлхийд 7-рm бичигдэхээр их [[хот]] болсон, 11,316,149 (2011 он) хүний суугуул нутаг юм. Ахиулаад хэлвэл [[Гуарульюс]], Сан-Бернарду-ду-Кампу мэтийн дөчин суурин газрыг багтаасан Сан-Паулу хотын бөөгнөрөлд 19,889,559 хүн амьдарч байгаа нь [[Америк тив|Америк]] тивд [[Мехико]] хотын дараа, дэлхийн эхний 10-т багтахуйц тоо юм.&lt;ref&gt;[http://www.estadao.com.br/noticias/economia,rmsp-supera-20-milhoes-de-habitantes-calcula-seade,503095,0.htm &quot;RMSP supera 20 milhões de habitantes, calcula Seade – economia – geral – Estadão&quot;]&lt;/ref&gt;

== Зураг ==
&lt;gallery&gt;
Зураг:Faculdade de Direito da USP.jpg
Зураг:Gaviões da Fiel.jpg
Зураг:Estação Luz.jpg
Зураг:Jardim Paulistano2.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Цаг агаар ==
{{Уур амьсгалын хүснэгт
| TABELLE = 
| DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200
| QUELLE = [https://worldweather.wmo.int/136/c01083.htm WMO], [https://www.wetter.de/klima/suedamerika/brasilien/sao-paulo-s837810.html wetter.de]; [https://www.wetterkontor.de/de/klima/klima2.asp?land=br&amp;stat=83781 wetterkontor.de]
| Überschrift = Олон жилийн дундаж температур ба хур тунадас (1961–1990)
| Ort = Сан-Паулу
&lt;!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| hmjan = 26.3
| hmfeb = 27.0
| hmmär = 26.2
| hmapr = 24.1
| hmmai = 22.0
| hmjun = 20.8
| hmjul = 20.2
| hmaug = 22.3
| hmsep = 22.9
| hmokt = 23.8
| hmnov = 24.9
| hmdez = 25.3
&lt;!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| lmjan = 16.7
| lmfeb = 17.8
| lmmär = 16.2
| lmapr = 14.3
| lmmai = 12.8
| lmjun = 10.4
| lmjul = 9.7
| lmaug = 11.8
| lmsep = 13.9
| lmokt = 14.3
| lmnov = 15.6
| lmdez = 16.7
&lt;!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --&gt;
| nbjan = 238.7
| nbfeb = 217.4
| nbmär = 159.8
| nbapr = 75.8
| nbmai = 73.6
| nbjun = 55.7
| nbjul = 44.1
| nbaug = 38.9
| nbsep = 80.5
| nbokt = 123.6
| nbnov = 145.8
| nbdez = 200.9
&lt;!-- durchschnittliche Anzahl täglicher Sonnenstunden für den jeweiligen Monat in h/d --&gt;
| shjan = 4.8
| shfeb = 5.1
| shmär = 4.7
| shapr = 4.7
| shmai = 4.9
| shjun = 4.8
| shjul = 5.3
| shaug = 5.0
| shsep = 4.2
| shokt = 4.4
| shnov = 4.8
| shdez = 4.2
&lt;!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --&gt;
| rdjan = 18
| rdfeb = 16
| rdmär = 13
| rdapr = 9
| rdmai = 9
| rdjun = 6
| rdjul = 7
| rdaug = 7
| rdsep = 9
| rdokt = 11
| rdnov = 13
| rddez = 16
&lt;!-- durchschnittliche Luftfeuchtigkeit für den jeweiligen Monat in % --&gt;
| lfjan = 80
| lffeb = 79
| lfmär = 80
| lfapr = 80
| lfmai = 79
| lfjun = 78
| lfjul = 77
| lfaug = 74
| lfsep = 77
| lfokt = 79
| lfnov = 78
| lfdez = 80
}}

== Лавлах бичиг ==
{{reflist}}

[[Ангилал:Сан-Паулу| ]]
[[Ангилал:Бразилын холбооны улсын нийслэл]]
[[Ангилал:Бразилын их сургуулийн хот]]
[[Ангилал:Бразилын хот]]
[[Ангилал:Сан-Паулу мужийн суурин]]
[[Ангилал:Саятан хот]]
[[Ангилал:Сан-Паулу мужийн коммун]]
[[Ангилал:1554 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>eo9rof1qwf39j60cm5ekb6c16v40jpw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хорчин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25697</id>
    <revision>
      <id>707646</id>
      <parentid>707194</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T05:52:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>/* Түүхэн тойм */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4317" xml:space="preserve">{{Ард түмэн
|нэр_анги    = Хорчин ястан
|зураг       = 
|хэмжээ      = 
|тайлбар     = 
|онцлох_нэрс = 
|нутаг_орон  = Бүгд — '''тоо тодорхойгүй'''. Үүнээс:&lt;br&gt;{{CHN2}} — тоо тодорхойгүй
|хэл_аялгуу  = [[Монгол хэл]] (дорнод аялгуу)
|бичиг_үсэг  = [[Монгол бичиг|Худам монгол үсэг]]
|шүтлэг = [[Image:Dharma Wheel.svg|16px]] [[Буддын шашин|Буддын шашны]] буяны ёс ([[шарын шашин]]), &lt;br&gt;Тэнгэр газраа аргадах ухаан, шүтлэггүй зан
|ойр_төрөл       = [[Харчин]] зэрэг бусад [[Монгол үндэстэн]]
|хэл_угсаа       = [[Монгол угсаатан]] (Монгол төрлийн хэлтэн)
}}

'''Хорчин''' бол [[Хавт Хасар|Хавт Хасарын]] угсааны [[Монгол]] аймаг билээ. Хорчины ноёд нь цөм Хавт Хасарын үр хойчис болох учраас бусад аймгууд Хорчиныг хүндэтгэж зарим үед бас '''Авга Хорчин''' гэж дуудаж байв. 

== Түүхэн тойм ==
[[Умард Юань Улс|Умард Юань улсын]] үед Хорчин түмэн их хааны ноёрхлыг дэмжиж хааны эсрэг явуулсан янз бүрийн хямрал бослогыг дарахад идэвхтэй оролцож Монгол улсын эв нэгдлийг бататгахад чухал үүрэг гүйцэтгэжээ. 

Хорчин аймаг 1626 онд [[Чин улс|хожуу Алтан улсад]] дагаар орсны дараа [[Жиримийн чуулган|Жиримийн чуулганд]] нийт 10 хошуу байгуулсан. Тэдгээр нь Хорчины баруун гарт баруун гарын өмнөд, дундад, хойд хошуу, [[Дөрвөд хошуу]], [[Жалайд хошуу]]; зүүн гарт зүүн гарын хойд, дундад, өмнөд хошуу, [[Горлос|Горлосын]] хоёр хошуу болой.  

Үүнээс хорчины зургаан хошуу нь дараах ноёдын удмаас бүрдэж байв. 

1. Хорчин баруун гарын дунд хошуу: Түшээт чин ван [[Ууба|Уубагийн]] удам

2. Хорчин баруун гарын өмнөд хошуу: Засагт жүн ван [[Будачи]]

3. Хорчин баруун гарын хойд хошуу: Зоригт чин ван [[Огшаан|Огшааны]] удам

4. Хорчин зүүн гарын хойд хошуу: Түшээ гүн [[Мянган дархан баатар|Мянган дархан баатарын]] хүү [[Донгор]] түшээ гүний хошуу (хожим Бодлоготой чин ван болж өөрчлөгдсөн)

5. Хорчин зүүн гарын дунд хошуу: [[Дархан чин ван Манзушир|Дархан чин ван Манзуширийн]] удам

6. Хорчин зүүн гарын өмнөд хошуу: [[Бинт чин ван Хонгор|Бинт чин ван Хонгорын]] удам   

Мөн [[Зуу Удын чуулган|Зуу Удын чуулганд]] [[Ар хорчин|Ар Хорчин хошуу]] байв. Хорчин монголчууд бол өвөрлөгч ястны дотор хүн амаар хамгийн олонд тооцогдох бөгөөд бүрэн бус бүртгэлээр нэг сая найман зуун мянга гаруй хүн байгаа бөгөөд [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Тонляо хот|Тунляо хот]], [[Хянган аймаг|Хянган аймагт]] төвлөрөн суухаас гадна олонх хошуу нутгаар тархан сууж байна. 

== Алдартай хүмүүс ==

* [[Ууба|Ууба тайж]]
* [[Сэнгэринчен|Сэнгэринчин]]
* [[Гаадаа мэйрэн]]
* [[Бумбутай хатан]]
* [[Хафунга]]

[[Ангилал:Монгол овог аймаг]]</text>
      <sha1>7zw93yzt42rpk91ytf7b4ptnv7zfwzv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чеченьчүүд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>28332</id>
    <revision>
      <id>707618</id>
      <parentid>707285</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T17:53:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Artursanchir</username>
        <id>8388</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9339" xml:space="preserve">{{Инфобокс Үндэстэн
|group=Чеченьчүүд
|image=&lt;div style = &quot;width:300px; background-color:F5 F5 F5; margin: -0.6em 0em -0.9em 0em&quot;&gt;[[Файл:Sheikh Mansur 140-190 for collage.jpg|Шейх Мансур|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Kunta-haji 140-190 for collage.jpg|Кунта Хаджи|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Pyotr Zakharov-Chechenets 140-190 for collage.jpg|Петр Захаров|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Tapa Tchermoeff 140-190 for collage.jpg|Тапа Чермоев|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Khanpasha Nuradilov 140-190 for collage.jpg|Ханпаша Нурадилов|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Akhmad Kadyrov.jpg|ахмат кадыров|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Milana Terloeva 140-190 for collage.jpg|Милана Терлоева|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Vladislav Surkov.jpg|Владислав Сурков|{{#expr:300/4}}px]]&lt;br /&gt;
''зүүн дээрээс'' [[Шейх Мансур]] • [[Кунта Хажи]] • [[Пётр Захаров-Чеченец|Пётр Захаров]] • [[Тапа Чермоев]] • [[Ханпаша Нурадилов]] • [[Ахмат Кадыров]] • [[Милана Терлоева]] • [[Владислав Сурков]]
&lt;/div&gt;
|region1   = {{flagicon|RUS}} [[ОХУ]] (2010 он) &amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp; &amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;1,431,360&lt;ref name=&quot;gks.ru5&quot;&gt;[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]&lt;/ref&gt;
* {{flag|Чечень}} (2010)&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp; &amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp; &amp;nbsp; &amp;nbsp; &amp;nbsp;1,206,551&lt;ref name=&quot;gks.ru&quot;&gt;[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]&lt;/ref&gt;
* {{flag|Дагестан}} (2010) &amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp; &amp;nbsp; 77,667&lt;ref name=&quot;gks.ru&quot;/&gt;
* {{flag|Ингушет}} ([[2010]]) &amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp; &amp;nbsp; 18,765&lt;ref name=&quot;gks.ru&quot;/&gt;
|region2   = {{flag|Европын Холбоо}} (2009) &amp;nbsp;&amp;nbsp; &amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;130,000&lt;ref&gt;[http://www.rferl.org/content/As_Hit_Men_Strike_Concern_Grows_Among_Chechen_Exiles/1508931.html Concern Grows Among Chechen Exiles]&lt;/ref&gt;
* {{flag|Австри}} (2012) &amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp; &amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp; &amp;nbsp;20,000&lt;ref name=&quot;ино&quot;&gt;[http://www.inopressa.ru/article/08feb2012/standard/mission.html делегация из Австрии посетила президента Чечни Кадырова]&lt;/ref&gt;
|region3   = {{flag|Казахстан}} (2009) &amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp; &amp;nbsp; 31,431&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-ethnic2009reg-census.htm|title=population statistics of eastern europe|archiveurl=http://www.webcitation.org/685XCt9FL|archivedate=2012-06-01}}&lt;/ref&gt; 
|region4   = {{flag|Йордан}} &amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp; &amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp; &amp;nbsp; 25,000&lt;ref&gt;[http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1036055400 турецко-чеченские связи имеют давнюю историю]&lt;/ref&gt;
|region5   = {{flag|Турк}} (2002) &amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp; &amp;nbsp; 15,000&lt;ref&gt;[http://www.newsru.com/arch/religy/27aug2009/kadyrov_oik.html Российские мусульмане заинтересованы в том, чтобы РФ приняли в ОИК, заявил Кадыров]&lt;/ref&gt;
|rels=[[Ислам]] шашны Сунни дэгийн Шафий сургааль, цөөн тооны [[Христ итгэл|Христийн шашин]]
|langs=[[Чечень хэл]], мөн Орос улсын зонхилох [[Орос хэл]]
|related=[[Ингушет|Ингуш]], [[дагестан|Хойд Кавказынхан]], [[Адыгей]], кист, [[Гүржүүд]]
|population=2 сая}}
'''Чечень ястан''' (орос хэлээр ганц тоонд Чеченец олон тоонд Чеченцы, ганц тоонд ''Чечень,'' олон тоонд ''Чеченьчүүд''; [[Чечень хэл|чечениэр]] ганц тоонд ''нохчо'', [[олон тоо|о.т.]] ''нохчий'') — [[ОХУ]]-ын харьяа [[Ар Кавказ]]ын ард түмнээс хамгийн олон тоотой [[ард түмэн]], нутгаа бараг бүрэн эзэгнэж байгаагаар, тооны олноор [[үндэстэн]] шинжтэй болсон. [[Ингушет|Ингуш]], кист ястны хамтаар [[Вайнах]] хүмүүс гэх 2.8 сая хүнтэй [[ястан]].&lt;ref&gt;Arutiunov, Sergei. (1996). [http://src-h.slav.hokudai.ac.jp/sympo/Proceed97/Arutiunov5.html &quot;Ethnicity and Conflict in the Caucasus&quot;]. Slavic Research Center&lt;/ref&gt;

Зөвлөлт засгийн үед түүхийн бүх мэдээллийг устгасан тул чеченүүдийн үүсэл гарлын талаар яг баттай мэдээлэл байдаггүй.

Генетикийн хувьд чеченүүд - [[Баруун Европ]], [[Умард Африк]], [[Оросууд|орос]], [[Төв Ази]], [[Перс үндэстэн|иран]] гэсэн 5 хэсэгт хуваагдана. энүүгээрээ [[Итали үндэстэн|сициличүүдтэй]] утга ижил юм.

Судлаачид дүгнэхдээ чеченүүд маш олон дайн хийсэн ч хүн амын тоогоо алдаж уусаж үгүй болдоггүй шалтгаан нь эргэн тойрны үндэстэн, ястануудаас дээрэм тонуул хийхдээ эмэгтэйчүүдийг хүчээр эсвэл хулгайлж авчрах гэх мэтээр хүн амын тоогоо нэмэгдүүлдэг байсан гэх таамаглал дэвшүүлжээ. 

Монголын түүхч: &quot;Чечень буюу Сэцэн, Цэцэн, Чэчэн гэдэг нь алтан ордны хязгаар нутагыг захирч байсан алтан ургийн ноён байсан гэдэг. Гэхдээ чеченчүүд нийтээрээ монголчуудтай угсаа гарал нэг биш, ядаж ганц хоёр хувь нь дарангуйлагч монгол цэрэг, ноёдын удам бий.&quot; 

Ихэнх чеченьчүүд [[Грозный]] хотод болон дэлхийн өнцөг булан бүрд амьдардаг.
&lt;gallery&gt;
Файл:Макка Сагаипова.jpg|Макка Сагаипова Чечень дуучин бүсгүй
Файл:Кавказ үндэстэнүүд.jpg|18-р зууны Кавказын үндэстнүүд
Файл:Khanpasha nuradilov monument in grozny.png|[[Ханпаша Нурадилов|дэлхийн дайн тулааны түүхэн дэх хамгийн олон дайсныг ганцаараа хөнөөсөн цэрэг]] [[Ханпаша Нурадилов]]
Файл:Mamed Khalidov KSW XVI (cropped).jpg|&lt;nowiki&gt;Чечень гаралтай анхны ММА аварга Польшийн Мамед Халидов]&lt;/nowiki&gt;
Файл:Buvaisar Saytiev (cropped).jpg|Бувайсар Сайтиев Олимпын 4 удаагийн аварга
Файл:Artur Beterbiev, December 2019.jpg|Артур Бетербиев хагас хүнд жингийн боксын хамгийн хүчтэй цохидог боксчин гэгддэг дагестаны чечень
Файл:KhamzatChimaev(fighter).png|alt=|дэлхийн тулааны урлагийн ертөнцийг цочирдуулсан чечень хамзат чимаев
&lt;/gallery&gt;

== Эшлэл ==
{{reflist}}

{{DEFAULTSORT:Чеченүүд}}
[[Ангилал:Чечень]]
[[Ангилал:Европ дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Оросын уугуул ард түмэн]]
[[Ангилал:Хойд Кавказ]]
[[Ангилал:Оросын ислам]]
[[Ангилал:Кавказ дахь угсаатан]]</text>
      <sha1>kxic7r4oo66kstgypikiqtoerurc2in</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Доод Новгород</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29589</id>
    <revision>
      <id>707683</id>
      <parentid>692397</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:14:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>/* Эшлэл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9333" xml:space="preserve">{{Redirect5|Горький}}
{{Инфобокс Оросын суурин
|mongolischer Name     = Доод Новгород
|Name in Landessprache = Нижний Новгород
|Wappen = Coat of Arms of Nizhny Novgorod.svg
|Flagge = Flag of Nizhny Novgorod.svg
|lat_deg = 56 |lat_min = 18 |lat_sec = 40.32
|lon_deg = 43 |lon_min = 55 |lon_sec = 50.88
|Art des Gebietes = Хотын тойрог
|Gebiet = Доод Новгород
|Gebiet in der Tabelle =
|innere Gliederung = 8 [[район|хотын район]]
|Bezeichnung des Oberhaupts = Засаг дарга
|Oberhaupt = Юрий Шалабаев&lt;ref&gt;[https://www.the-village.ru/village/city/news-city/380469-mer-nizhnego-novgoroda-vladimir-panov-slozhil-polnomochiya Мэр Нижнего Новгорода Владимир Панов сложил полномочия.] 6. Mai 2020, abgerufen am 6. Mai 2020.&lt;/ref&gt;
|Gründungsjahr = 1221 он
|erste Erwähnung =
|frühere Namen = Горький &lt;small&gt;(1932–1990 он)&lt;/small&gt;
|Status = Хот
|Status seit = 1221 оноос хойш
|Fläche = 411
|Art der Höhe =
|Höhe des Zentrums = 78
|offizielle Sprache = орос
|offizielle Sprache-ref =
|Ballungsraum =
|nationale Zusammensetzung =
|Zusammensetzung nach Religionen =
|Telefonvorwahl = (+7) 831
|Postleitzahl = 603xxx
|OKATO = 22401
|Webseite = [https://admgor.nnov.ru admgor.nnov.ru]

|Bild = Nizhny Novgorod Montage (2016).png
}}

'''Доод Новгород''' ([[оросоор]] '''''Нижний Новгород''''', ''нижний'' - «доод», [[1932]]-[[1990]] оны хооронд '''''Горький''''' хэмээх нэртэй байсан; [[англиар]] ''Nizhny Novgorod'') — [[ОХУ]]-ын [[Доод Новгород муж]] ба [[Ижил Мөрний Холбооны тойрог|Ижил Мөрний Холбооны тойргийн]] захиргааны төв, 1.2 сая хүнтэй, [[ОХУ-ын 50 том хот|улсынхаа тавдугаар их]] [[хот]]. Доод Новгород нь [[Москва]]гаас зүүн зүгт 400&amp;nbsp;километрийн зайд, [[Ока гол]]ын [[Ижил мөрөн]]д цутгах хэсэгт оршдог. Оросын түүхэнд чухал үүрэгтэй байсан энэ хот нь 1850 оны үеэс Оросын худалдааны төв хот, [[ЗХУ]]-ын үед чухал аж үйлдвэрийн төв болон хөгжив. Доод Новгород нь өнөөдөр ОХУ-ын улс төр, эдийн засаг, шинжлэх ухаан, соёлын төв хот юм. Мөн түүнчлэн Ижил Мөрний Холбооны тойргийн захиргааны төвөөс гадна Оросын хамгийн том зам тээврийн зангилаа цэг, жуулчдын ихээр очдог хотуудын нэг юм. 

== Түүх ==
[[Владимир-Суздалийн Вант Улс]]ын их ван [[Юрий Всеволодович]] өөрийн ноёрхлын нутаг дэвсгэрийн чухал голууд болох Ока гол ба Ижил мөрний нийлэх хэсэг дээр 1221 онд энэ хотыг байгуулав. Нижний Новгород гэдэг үгийг үгчлэн орчуулбал „Доод Шинэ Хот“ гэсэн утгатай. Түүнээс өмнө үүссэн [[Их Новгород|Новгород]] хотоос ялгах үүднээс ингэж нэрлэсэн байж ч болох талтай. [[Москва]], [[Тверь|Тверийн]] нэгэн адил Доод Новгород ч бас [[Монголчуудын Русь руу хийсэн довтолгоо]]ны улмаас ач холбогдлоо хэсэг хугацаанд алдав. Харин [[Алтан Орд|Алтан Ордны Улсын]] ноёрхолд (13-р зуунаас 15-р зууны хооронд) байхдаа чухал улс төрийн төв болон сэргэв. 1341 онд Владимир-Суздалиас салан бие даан гарсан [[Доод Новгородын Вант Улс|ижил нэртэй ван улсын]] нийслэл болсноос хойш тус хотын ач холбогдол улам бүр нэмэгдэв. Их гүн [[Дмитрий Константинович]] (1328-1383 он) өөрийн улсын нийслэлээ түүний өрсөлдөгч Москватай адил болгохын төлөө ихэд зүтгэл гаргажээ. Тэрбээр [[Монголчууд]]аас хамгаалах чулуун бэхлэлтийг бариулахаар эхлүүлсэн нь [[Доод Новгородын кремль]] юм. Мөн тэрбээр 1377 онд Лаврентий ламд үүрэг өгч хамгийн эртний бүтнээр үлдсэн алдарт гар бичмэл болох [[Өнгөрсөн жилүүдийн товчоон]]ыг бичүүлжээ. 

1378 онд [[Алтан Орд]]ны [[эмир]] [[Мамай]]н цэрэг тус хотыг сүйтгэсэн ажээ.&lt;ref name=&quot;MoskauGoldenerRing&quot;&gt;Evelyn Scheer, Andrea Hapke: ''Moskau und der Goldenen Ring'' – Altrussische Städte an Moskva, Oka und Volga. Berlin 2003. ISBN 3-89794-024-8.&lt;/ref&gt;

=== Москвагийн Вант Улсын үе ===
1392 онд хот [[Москвагийн Их Вант Улс]]ын нэг хэсэг болсон ба Доод Новгородын ванг ''Шуйский'' хэмээн нэрийдэж, Москва руу хотыг нүүлгэсэн бөгөөд Москвад ордны ноёдын адил эрхтэй байснаас гадна богино хугацаанд [[Василий IV Шуйский|Василий IV]]&lt;ref name=&quot;MoskauGoldenerRing&quot; /&gt; хаан ширээнд хүртэл суусан аж. Москвагийнхан Доод Новгородыг [[Казанийн ханлиг|Казанийн]] [[Татарууд]]ын эсрэг хийсэн [[Москва-Казанийн дайнууд|дайн]] дахь чухал бэхлэлт хэмээн үзэж байлаа. Улаан өнгийн тоосго бүхий эртний, аварга том энэхүү хэрмийг 1508 оноос 1511 оны хооронд босгов. Гэвч 1520 он, 1536 онуудад татарчууд хэрмийг бүслэн довтлох үед энэ хэрэм тийм ч бат бөх биш болох нь нотлогдов. 1552 онд Москвагийн их ван Казанийг эзэлсний дараа Доод Новгородын эдийн засгийн ач холбогдол улам нэмэгдсний учир нь Москва Ижилийн бүх замыг мэдэлдээ оруулсанд байв. 

{{Том зураг|Rozhdestvenskaja st.jpg|1280|Доод Новгородын кремлиэс хотын харагдах байдал}}
{{Том зураг|Spit of Nizhny Novgorod at night 02 (cropped).jpg|1200|[[Доод Новгородын хошуу|Доод Новгородын булан]]}}

== Цаг агаар ==
{{Уур амьсгалын хүснэгт
| TABELLE = aktiviert
| DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200
| QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/107/c00988.htm Roshydromet]
| Überschrift =
| Ort = Доод Новгород
&lt;!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| hmjan = −8.3
| hmfeb = −6.1
| hmmär = −0.1
| hmapr = 9.9
| hmmai = 18.1
| hmjun = 21.8
| hmjul = 23.6
| hmaug = 21.6
| hmsep = 15.1
| hmokt = 6.9
| hmnov = −0.5
| hmdez = −5.4
&lt;!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| lmjan = −14.5
| lmfeb = −12.6
| lmmär = −6.8
| lmapr = 1.6
| lmmai = 8.2
| lmjun = 12.0
| lmjul = 14.4
| lmaug = 12.5
| lmsep = 7.4
| lmokt = 1.2
| lmnov = −4.9
| lmdez = −10.8
&lt;!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --&gt;
| nbjan = 40
| nbfeb = 33
| nbmär = 28
| nbapr = 36
| nbmai = 52
| nbjun = 64
| nbjul = 76
| nbaug = 67
| nbsep = 57
| nbokt = 59
| nbnov = 56
| nbdez = 50
&lt;!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --&gt;
| rdjan = 11
| rdfeb = 8
| rdmär = 7
| rdapr = 8
| rdmai = 8
| rdjun = 10
| rdjul = 10
| rdaug = 9
| rdsep = 10
| rdokt = 11
| rdnov = 12
| rddez = 12
}}

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Nizhny Novgorod|Доод Новгород}}
* [https://admgor.nnov.ru/ Хотын захиргааны албан ёсны цахим хуудас]
* [http://www.gorbibl.nnov.ru/kremlin Кремль]

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

{{ОХУ-ын тавин том хот}}
[[Ангилал:Доод Новгород| ]]
[[Ангилал:Доод Новгород мужийн суурин]]
[[Ангилал:Дотоодын боомттой суурин]]
[[Ангилал:Ижил мөрний суурин]]
[[Ангилал:Саятан хот]]
[[Ангилал:Оросын хот]]
[[Ангилал:Оросын их сургуулийн хот]]
[[Ангилал:Оросын холбооны мужийн нийслэл]]
[[Ангилал:1221 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>8if0fny1rjuddho7n65vhj4wtptqjvj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Самара</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29591</id>
    <revision>
      <id>707823</id>
      <parentid>692393</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:28:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7445" xml:space="preserve">{{Инфобокс Оросын суурин
|mongolischer Name      = Самара
|Name in Landessprache  = 
|Bild                   = Samara 8-01-2009.jpg
|Wappen                 = Coat of Arms of Samara (Samara oblast).png
|Flagge                 = Flag of Samara (Samara oblast).png
|lat_deg = 53 |lat_min= 11 |lat_sec= 00
|lon_deg = 50 |lon_min= 07 |lon_sec= 00
|Art des Gebietes       = Хотын тойрог
|Gebiet                 = 
|Gebiet in der Tabelle  = 
|innere Gliederung      = 9 дүүрэг
|Bezeichnung des Oberhaupts = Засаг дарга
|Oberhaupt              = Елена Лапушкина
|Gründungsjahr          = 1586 он
|erste Erwähnung        = 
|frühere Namen          = Куйбышев &lt;small&gt;(1935–1990 он)&lt;/small&gt;
|Status                 = Хот
|Status seit            = 1586 оноос хойш
|Fläche                 = 466
|Art der Höhe           =
|Höhe des Zentrums      = 100
|offizielle Sprache     =
|offizielle Sprache-ref =
|Ballungsraum           =
|nationale Zusammensetzung = [[оросууд]] (90%)&lt;br&gt;[[татарууд]] (3,6%)&lt;br&gt;[[мордовачууд]] (1,1%)&lt;br&gt;[[украинчууд]] (1,1%)&lt;br&gt;[[чуваш ястан|чувашчууд]] (1%)&lt;ref&gt;[https://samarastat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/samarastat/resources/fd4a31804eef26c899039d89d810d54e/доклад+национальности.htm Национальный состав, владение языками, гражданство населения Самарской области]&lt;/ref&gt;
|Zusammensetzung nach Religionen =
|Telefonvorwahl         = (+7) 846
|Postleitzahl           = 443000–443125
|OKATO                  = 36401
|Webseite               = [http://city.samara.ru/ city.samara.ru]
}}

'''Самара''' (1935-1991 оны хооронд '''''Куйбышев''''', түүнээс хойш ''Самара'' {{lang-kk|Самыр}}) — [[ОХУ]]-ын [[Самара муж]]ийн төв, 1.2 сая хүнтэй [[саятан хот|саятан]], улсынхаа [[ОХУ-ын 50 том хот|зургаадугаар их]], [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] эрэгт оршдог [[хот]].

== Түүх ==
=== Хотын нэр ===
Самара хотын нэрийн гарлын тухай хоёр гол онол байдаг. Эхний хувилбараар бол [[Ижил мөрөн]]д цутгадаг [[Самара гол]]ын нэрээр нэрлэгдсэн гэх. Харин хоёрдугаар хувилбарт грек хэлний „Самар“-худалдаачин, наймаачин болон „Ра“ гэх Ижил мөрний эртний нэрээс гаралтай гэж үздэг аж.
=== Хотын үүсэл ===
Оросын түүхийн бичгүүдэд Самара хотыг анх 1361 онд дурдсан байдаг. 1367 онд венецийн худалдаачид болох Франческо, Доминико Пиццигано нарын Ижил мөрний газрын зургийг зурахдаа Самара гэх сууринг тэмдэглэсэн байдаг байна. 

1586 онд [[Фёдор Иванович]] хааны зарлигаар Ижил мөрөнд цутгах Самара голын хамгийн өргөн хэсэг дээр хяналтын цайз бариулсан ба түүний „Самара хотхон“ хэмээн нэрлэжээ. Энэхүү бэхлэлт нь оросыг нүүдэлчдээс хамгаалах зорилготой байсан төдийгүй [[Казань|Казаниас]] [[Астрахань]] руу явах усан замын найдвартай байдлыг хангах ёстой байв.

Анхандаа хэрмийн хашааг үзүүрлэсэн модоор хийн, дээр нь харуулын цамхаг болон буудах шагайвчтайгаар барьжээ. 1636 онд цайзын урт 1700 метр, өргөн нь 350 метр болсон байлаа. 1689 онд тус „хотхон“ нь албан ёсоор хотын эрхтэй болов. Энэ үед Самара нь зөвхөн цэргийн чухал бааз төдийгүй оросуудын дорно дахины улсуудтай худалдаа эрхлэх томоохон төвийн зэрэгцээ хийх ба ачаа барааг шилжүүлэх цэг болсон байв.

=== Хүн амын өсөлт ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
! Он
! Хүн ам
|-
| 1897 || align=&quot;right&quot; | 89.999
|-
| 1926 || align=&quot;right&quot; | 172.000
|-
| 1939 || align=&quot;right&quot; | 390.488
|-
| 1959 || align=&quot;right&quot; | 806.356
|-
| 1970 || align=&quot;right&quot; | 1.044.849
|-
| 1979 || align=&quot;right&quot; | 1.216.233
|-
| 1989 || align=&quot;right&quot; | 1.254.460
|-
| 2002 || align=&quot;right&quot; | 1.157.880
|-
| 2010 || align=&quot;right&quot; | 1.164.685
|}
&lt;small&gt;''Тайлбар:'' Хүн амын тооллогын мэдээ&lt;/small&gt;

== Зургийн цомог ==
{{multiple image
 | align        = left
 | direction    = horizontal
 | header_align = center
 | width1    = 245
 | image1    = Samara divadlo.jpg
 | alt1      = 
 | caption1  = Самарын театр
 | width2    = 140
 | image2    = Samara chram.jpg
 | alt2      = 
 | caption2  = Самарын үнэн алдартны сүм
 | width3    = 249
 | image3    = Samarskaya filarmonia.JPG
 | alt3      = 
 | caption3  = Самарын улсын филармони
}}
{{зай авах}}

== Цаг агаар ==
{{Уур амьсгалын хүснэгт
| TABELLE = 
| DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts	
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert	
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200	
| QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/107/c01005.htm Roshydromet]
| Überschrift = 	
| Ort = 	 Самара
&lt;!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;	
| hmjan = 	−9.0
| hmfeb = 	−7.5
| hmmär = 	−0.9
| hmapr = 	11.5
| hmmai = 	20.9
| hmjun = 	24.1
| hmjul = 	26.1
| hmaug = 	24.2
| hmsep = 	18.1
| hmokt = 	8.3
| hmnov = 	−0.1
| hmdez = 	−5.7
&lt;!-- durchschnittliche Tiefsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;		
| lmjan = 	−15.7
| lmfeb = 	−14.6
| lmmär = 	−7.7
| lmapr = 	2.3
| lmmai = 	9.6
| lmjun = 	13.6
| lmjul = 	15.9
| lmaug = 	13.9
| lmsep = 	8.7
| lmokt = 	1.5
| lmnov = 	−4.6
| lmdez = 	−11.4
&lt;!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --&gt;		
| nbjan = 	46
| nbfeb = 	35
| nbmär = 	33
| nbapr = 	39
| nbmai = 	32
| nbjun = 	58
| nbjul = 	64
| nbaug = 	52
| nbsep = 	45
| nbokt = 	52
| nbnov = 	54
| nbdez = 	51
&lt;!-- durchschnittliche Zahl der Niederschlagstage für den jeweiligen Monat --&gt;			
| rdjan = 	10
| rdfeb = 	7
| rdmär = 	7
| rdapr = 	7
| rdmai = 	5
| rdjun = 	8
| rdjul = 	8
| rdaug = 	7
| rdsep = 	7
| rdokt = 	9
| rdnov = 	10
| rddez = 	10
}}

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Samara|Самара}}

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

{{ОХУ-ын тавин том хот}}
[[Ангилал:Самара| ]]
[[Ангилал:Ижил мөрний суурин]]
[[Ангилал:Оросын холбооны мужийн нийслэл]]
[[Ангилал:Оросын их сургуулийн хот]]
[[Ангилал:Оросын хот]]
[[Ангилал:Саятан хот]]
[[Ангилал:Самара мужийн суурин]]
[[Ангилал:1586 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>awivt6hay7bdyylgmkv4giq0xt8b6j9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Волгоград</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29600</id>
    <revision>
      <id>707828</id>
      <parentid>668811</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:29:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4755" xml:space="preserve">{{Инфобокс Оросын суурин
|mongolischer Name      = Волгоград
|Name in Landessprache  = 
|lat_deg = 48 |lat_min= 42 |lat_sec= 00
|lon_deg = 44 |lon_min= 29 |lon_sec= 00
|Art des Gebietes       = Хотын тойрог
|Gebiet                 = 
|Gebiet in der Tabelle  = 
|innere Gliederung      = 
|Bezeichnung des Oberhaupts = Засаг дарга
|Oberhaupt              = Виталий Лихачёв
|Gründungsjahr          = 1589 он
|erste Erwähnung        = 
|frühere Namen          = Царицын &lt;small&gt;(1925 он хүртэл)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;Сталинград &lt;small&gt;(1925–1961 онд)&lt;/small&gt;
|Status                 = Хот
|Status seit            = 1780 оноос хойш
|Fläche                 = 565
|Art der Höhe           = 
|Höhe des Zentrums      = 80
|offizielle Sprache     = 
|offizielle Sprache-ref = 
|Ballungsraum           = 
|nationale Zusammensetzung = 92.3% - [[Орос үндэстэн|орос]], 7.7% - бусад
|Zusammensetzung nach Religionen = 
|Telefonvorwahl         = (+7) 8442
|Postleitzahl           = 400000–400138
|OKATO                  = 18401
|Webseite               = [http://www.volgadmin.ru/ www.volgadmin.ru]
 | Bild             = Volgograd Montage 2016.png
 | Bildbeschreibung = 
}}

'''Волгоград''' ({{Audio|Ru-Volgograd.ogg|дуудлага}}; [[оросоор]] [[1925]] оноос урьд ''Царицын'', [[1961]] он хүртэл '''''Сталинград''''', түүнээс хойш ''Волгоград'') — [[ОХУ]]-ын [[Волгоград муж]]ийн төв, 1 сая 18 мянган хүнтэй, [[ОХУ-ын 50 том хот|улсынхаа 12-р том]] [[хот]].

[[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]д [[Сталинградын тулалдаан|Сталинградын тулалдаан]] болж байсан газар гэдгээрээ дэлхийн түүхэнд алдаршжээ.

== Зураг== 
&lt;gallery widths=&quot;200px&quot; heights=&quot;150px&quot;&gt;
В цеху Сталинградского тракторного завода 1930 год.jpg|Сталинградын тракторын үйлдвэр, 1930 он
Почтова марка &quot;Родина-мать зовёт!&quot; ГДР 1983.jpg|Мамаевын толгой буюу [[Мамай]]н толгой дээрх ''Эх орон дуудаж байна хөшөө''-ний марк
Volga bridge.jpg|Волгоград хот дахь [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] гүүр
May2015 Volgograd img19 Central station.jpg|Волгоград хотын төв галт тэрэгний буудал
&lt;/gallery&gt; 

== Уур амьсгал ==
{{Уур амьсгалын хүснэгт
| TABELLE = aktiviert
| DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200
| QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/107/c01022.htm Roshydromet]
| Überschrift = 
| Ort =   Волгоград
&lt;!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| hmjan =  −4.5
| hmfeb =  −4.3
| hmmär =  2.6
| hmapr =  15.4
| hmmai =  22.7
| hmjun =  26.9
| hmjul =  29.3
| hmaug =  27.9
| hmsep =  21.6
| hmokt =  12.2
| hmnov =  4.0
| hmdez =  −1.9
&lt;!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| lmjan =  −10.7
| lmfeb =  −10.7
| lmmär =  −4.5
| lmapr =  5.1
| lmmai =  12.0
| lmjun =  16.1
| lmjul =  18.4
| lmaug =  17.1
| lmsep =  11.6
| lmokt =  4.0
| lmnov =  −1.3
| lmdez =  −7.0
&lt;!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --&gt;
| nbjan =  37
| nbfeb =  29
| nbmär =  26
| nbapr =  25
| nbmai =  37
| nbjun =  37
| nbjul =  36
| nbaug =  37
| nbsep =  26
| nbokt =  24
| nbnov =  43
| nbdez =  46
&lt;!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --&gt;
| rdjan =  8
| rdfeb =  6
| rdmär =  6
| rdapr =  5
| rdmai =  6
| rdjun =  6
| rdjul =  5
| rdaug =  4
| rdsep =  4
| rdokt =  5
| rdnov =  8
| rddez =  10
}}

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Volgograd|Волгоград}}
* [http://www.volgograd.ru/ Хотын албан ёсны цахим хуудас]

== Эшлэл ==
{{Reflist}}

{{ОХУ-ын тавин том хот}}

[[Ангилал:Волгоград| ]]
[[Ангилал:Волгоград мужийн суурин]]
[[Ангилал:Ижил мөрний суурин]]
[[Ангилал:Оросын их сургуулийн хот]]
[[Ангилал:Оросын холбооны мужийн нийслэл]]
[[Ангилал:Саятан хот]]
[[Ангилал:Лениний одон шагналтан|!]]
[[Ангилал:Хүндэт легионы гишүүн хот]]
[[Ангилал:1589 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>3hw2gfp4n1g4tbrwp509qe2pfta68qa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Воронеж</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29603</id>
    <revision>
      <id>707822</id>
      <parentid>618054</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:28:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4513" xml:space="preserve">{{Инфобокс Оросын суурин
|mongolischer Name      = Воронеж
|Name in Landessprache  = 
|Flagge                 = Flag of Voronezh.png
|Wappen                 = Coat of arms of voronezh.svg
|lat_deg = 51 |lat_min=39 |lat_sec=00
|lon_deg = 39 |lon_min=12 |lon_sec=00
|Art des Gebietes       = Хотын тойрог
|Gebiet                 =
|Gebiet in der Tabelle  =
|innere Gliederung      = 6 дүүрэг
|Bezeichnung des Oberhaupts = Засаг дарга
|Oberhaupt              = Вадим Кстенин
|Gründungsjahr          = 1586 он
|erste Erwähnung        = 1177 он
|frühere Namen          =
|Status                 = Хот
|Status seit            = 1779 оноос хойш
|Fläche                 = 601
|Art der Höhe           =
|Höhe des Zentrums      = 154
|offizielle Sprache     =
|offizielle Sprache-ref =
|Ballungsraum           =
|nationale Zusammensetzung =  96% - [[Орос үндэстэн|орос]], 4% - бусад
|Zusammensetzung nach Religionen =
|Telefonvorwahl         = (+7) 473
|Postleitzahl           = 394000-394095
|OKATO                  = 20401
|Webseite               = [http://www.voronezh-city.ru/ www.voronezh-city.ru]
 | Bild                       = Памятник_Петру_1.JPG
 | Bildbeschreibung           = I Пётрийн хөшөө
}}

'''Воронеж''' ({{lang-ru|Воронеж}}, дуудлага нь [{{IPA|vɐˈronʲɪʂ}}]) — [[ОХУ]]-ын [[Воронеж муж]]ийн төв, [[ОХУ-ын 50 том хот|улсынхаа 15-р том]], 1 сая хүнтэй [[хот]].

== Хүн амын өсөлт ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
! Он
! Хүн ам
|-
| 1897 || align=&quot;right&quot; | 80.599 
|-
| 1939 || align=&quot;right&quot; | 326.932 
|-
| 1959 || align=&quot;right&quot; | 447.164 
|-
| 1970 || align=&quot;right&quot; | 660.182 
|-
| 1979 || align=&quot;right&quot; | 782.950 
|-
| 1989 || align=&quot;right&quot; | 886.844 
|-
| 2002 || align=&quot;right&quot; | 848.752 
|-
| 2010 || align=&quot;right&quot; | 889.680 
|-
| 2014 || align=&quot;right&quot; | 1.014.600 
|}
&lt;small&gt;''Тайлбар:'' Хүн амын тооллогын мэдээ&lt;/small&gt;

== Хотын засаг захиргааны гишүүд ==
* Төмөрзамын 
* Төв
* Коминтерний
* Лениний
* Зөвлөлийн
* Левобережний

== Зургийн цомог ==
[[File:Кафедральный собор Благовещения Пресвятой Богородицы.jpg|thumb|left|320x320px|Воронеж хотын цогчин дуган]]
[[File:Вид на центр города с Галереи Чижова.jpg|thumb|left|320x320px|Воронеж хот]]
{{зай авах}}

== Цаг агаар ==
{{Уур амьсгалын хүснэгт
| TABELLE = aktiviert
| DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200
| QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/107/c01020.htm Roshydromet]
| Überschrift =
| Ort = Воронеж
&lt;!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| hmjan = −5.6
| hmfeb = −4.4
| hmmär = 1.2
| hmapr = 12.9
| hmmai = 20.9
| hmjun = 24.0
| hmjul = 25.4
| hmaug = 24.5
| hmsep = 18.5
| hmokt = 10.2
| hmnov = 2.4
| hmdez = −2.4
&lt;!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| lmjan = −12.1
| lmfeb = −11.6
| lmmär = −5.6
| lmapr = 3.2
| lmmai = 9.1
| lmjun = 12.5
| lmjul = 14.3
| lmaug = 13.0
| lmsep = 8.0
| lmokt = 2.4
| lmnov = −2.7
| lmdez = −8.0
&lt;!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --&gt;
| nbjan = 41
| nbfeb = 32
| nbmär = 31
| nbapr = 40
| nbmai = 46
| nbjun = 66
| nbjul = 73
| nbaug = 57
| nbsep = 54
| nbokt = 39
| nbnov = 50
| nbdez = 50
&lt;!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --&gt;
| rdjan = 9
| rdfeb = 7
| rdmär = 7
| rdapr = 8
| rdmai = 7
| rdjun = 9
| rdjul = 10
| rdaug = 7
| rdsep = 8
| rdokt = 7
| rdnov = 10
| rddez = 11
}}

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Voronezh|Воронеж}}
* http://www.voronezh-city.ru/ Хотын захиргааны албан ёсны цахим хуудас]

== Эшлэл ==
{{Reflist}}

{{ОХУ-ын тавин том хот}}
[[Ангилал:Воронеж| ]]
[[Ангилал:Воронеж мужийн суурин]]
[[Ангилал:Оросын их сургуулийн хот]]
[[Ангилал:Оросын холбооны мужийн нийслэл]]
[[Ангилал:Оросын хот]]
[[Ангилал:1586 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>am8gs1qhs7u9do63naomd16yzzzyp2w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санта Круз де Тенерифе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>30852</id>
    <revision>
      <id>707737</id>
      <parentid>641979</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:30:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4090" xml:space="preserve">[[File:Collage Santa Cruz de Tenerife.jpg|thumb|250px|Санта Круз де Тенерифе]]
'''Санта Круз де Тенерифе''' ({{lang-es|Santa Cruz de Tenerife}}) буюу '''Санта Круз де Тенерифе''' нь [[Канарын арлууд]]ын [[Испанийн өөртөө засах орнууд|өөртөө засах орны]] нийслэл ([[Лас Пальмас]] хамтдаа), хамгийн том хот бөгөөд 2012 оны байдлаар 206.965 оршин суугч бүхий. 

Тус хот нь Африкийн баруун хойд эргээс 150 орчим километр зайд Атлантын далайд орших, Испанийн [[Тенерифе]] арлын зүүн хойд хэсгийг эзлэн оршдог. Хот 1494 онд байгуулагдаж, 20-р зууныг хүртэл Канарын арлуудын цор ганц де факто нийслэл гэгдэж байв.

== Газар зүй ==
=== Уур амьсгал ===
{{Уур амьсгалын хүснэгт
| TABELLE =
| TABELLE = 
| DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200
| QUELLE = [http://www.aemet.es/en/conocermas/publicaciones/detalles/guia_resumida_2010 aemet.es]
| Überschrift = 1981-2010 оны хоорондох цаг агаарын мэдээний дундаж
| Ort = Санта Круз де Тенерифе
&lt;!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| hmjan = 21.0
| hmfeb = 21.2
| hmmär = 22.1
| hmapr = 22.7
| hmmai = 24.1
| hmjun = 26.2
| hmjul = 28.7
| hmaug = 29.0
| hmsep = 28.1
| hmokt = 26.3
| hmnov = 24.1
| hmdez = 22.1
&lt;!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| lmjan = 15.4
| lmfeb = 15.3
| lmmär = 15.9
| lmapr = 16.5
| lmmai = 17.8
| lmjun = 19.5
| lmjul = 21.2
| lmaug = 21.9
| lmsep = 21.7
| lmokt = 20.3
| lmnov = 18.4
| lmdez = 16.6
&lt;!-- durchschnittliche Temperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| avjan = 18.2
| avfeb = 18.3
| avmär = 19.0
| avapr = 19.7
| avmai = 21.0
| avjun = 22.9
| avjul = 25.0
| avaug = 25.5
| avsep = 24.9
| avokt = 23.4
| avnov = 21.3
| avdez = 19.4
&lt;!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --&gt;
| nbjan = 32
| nbfeb = 35
| nbmär = 38
| nbapr = 12
| nbmai = 4
| nbjun = 1
| nbjul = 0
| nbaug = 2
| nbsep = 7
| nbokt = 19
| nbnov = 34
| nbdez = 43
&lt;!-- durchschnittliche Anzahl täglicher Sonnenstunden für den jeweiligen Monat in h/d --&gt;
| shjan = 5.7
| shfeb = 6.6
| shmär = 7.0
| shapr = 7.5
| shmai = 8.8
| shjun = 9.9
| shjul = 10.6
| shaug = 10.2
| shsep = 8.4
| shokt = 7.1
| shnov = 6.2
| shdez = 5.6
&lt;!-- durchschnittliche Wassertemperatur (Meere, Seen u.ä.) für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| wtjan = 
| wtfeb = 
| wtmär = 
| wtapr = 
| wtmai = 
| wtjun = 
| wtjul = 
| wtaug = 
| wtsep = 
| wtokt = 
| wtnov = 
| wtdez = 
&lt;!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --&gt;
| rdjan = 8
| rdfeb = 7
| rdmär = 7
| rdapr = 6
| rdmai = 3
| rdjun = 1
| rdjul = 0
| rdaug = 1
| rdsep = 3
| rdokt = 6
| rdnov = 9
| rddez = 9
&lt;!-- durchschnittliche Luftfeuchtigkeit für den jeweiligen Monat in % --&gt;
| lfjan = 65
| lffeb = 65
| lfmär = 62
| lfapr = 62
| lfmai = 60
| lfjun = 60
| lfjul = 57
| lfaug = 60
| lfsep = 64
| lfokt = 66
| lfnov = 66
| lfdez = 67
}}

== Цахим холбоос ==
{{commons|Santa Cruz de Tenerife}}
*[http://www.sctfe.es Ayuntamiento de Santa Cruz de Tenerife]

[[Ангилал:Африкийн суурин]]
[[Ангилал:Далайн боомттой суурин]]
[[Ангилал:Испанийн аймгийн төв]]
[[Ангилал:Испанийн коммун]]
[[Ангилал:Испанийн хот]]
[[Ангилал:Испанийн мужийн нийслэл]]
[[Ангилал:Канарын арлууд]]
[[Ангилал:Санта Круз де Тенерифе| ]]
[[Ангилал:Тенерифегийн суурин]]
[[Ангилал:1496 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>hyqe9qjaq4mmeateuu60f2py689x4y5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эдинбургийн Их Сургууль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>33199</id>
    <revision>
      <id>707814</id>
      <parentid>694782</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:26:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7500" xml:space="preserve">{{Инфобокс дээд сургууль
| Name             = The University of Edinburgh
| Logo             = University of Edinburgh coat of arms.JPG
| Motto            = 
| Gründungsdatum   = 1582 он
| Ort              = [[Эдинбург]], {{GBR}}
| Leitung          = Петер Мэтисон (2018 оноос хойш)&lt;ref&gt;[https://www.ed.ac.uk/about/people/officials/principal The Principal.] About us &gt; Structure and organisation: People &gt; University officials &gt; The Principal. The University of Edinburgh.&lt;/ref&gt;
| Leitungstitel    = Захирал / дэд-канцлер
| Studentenzahl    = 35.375 &lt;small&gt;(2019/2020 он)&lt;/small&gt;&lt;ref name=&quot;HESA&quot;&gt;[https://www.hesa.ac.uk/data-and-analysis/students/where-study Higher Education Student Statistics: UK: Where do HE students study?] HESA &gt; Open data &gt; Students &gt; Where do they study? &gt; Students by HE provider. Higher Education Statistics Agency HESA&lt;/ref&gt;&lt;!-- 36.491 (2016/17) --&gt;
| Mitarbeiterzahl  = 15.110 &lt;small&gt;(2019/2020 он)&lt;/small&gt;&lt;ref name=&quot;HESAStaff&quot;&gt;[https://www.hesa.ac.uk/data-and-analysis/staff/working-in-he Who's working in HE?] HESA. Higher Education Statistics Agency HESA&lt;/ref&gt;&lt;!-- &gt; 13.640 (2016/17) --&gt;
| davon Professoren= академийн нийт ажилтан: 7.490 &lt;small&gt;(2019/2020 он)&lt;/small&gt;&lt;ref name=&quot;HESAStaff&quot; /&gt;
| Trägerschaft     = улсын
| Jahresetat       = ≈ 900 сая £ (2016/17 он)
| Stiftungsvermögen= ≈ 400 сая £ (2016/17 он)
| Netzwerke        = [[Коимбра Групп|КГ]], [[Европын Судалгааны Их Сургуулиудын Лиг |ЕСИСЛ]]
| Website          = [https://www.ed.ac.uk/ www.ed.ac.uk]
}}
'''Эдинбургийн Их Сургууль''' ({{lang-en|University of Edinburg}}) нь 1582 онд байгуулагдсан, Европын төдийгүй дэлхийн ууган их сургуулиудын нэг юм. [[Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Вант Улс]]ын бүрэлдэхүүн болох [[Шотланд]]ын нийслэл [[Эдинбург]] хотын хуучин төвд байрлах эртний түүхт архитектурын өв соёлын дурсгал болсон уран барилгын цогцолборуудад байрладаг. Тус их сургууль нь дөрвөн зуу гаруй жилийн түүхтэй, эрдэм шинжилгээ, судалгаа, сургалтын баялаг түүхтэй сургууль юм. Эдинбургийн их сургуулийн элсэлт өрсөлдөөн ихтэй бөгөөд жилд дунджаар 47,000 элсэлтийн хүсэлт хүлээн авдаг бөгөөд дэлхийн 140 гаруй орноос оюутнууд суралцдаг байна. Эдинбургийн их сургууль нь Их Британийн ([[Оксфордын Их Сургууль|Оксфорд]], [[Кэмбрижийн их сургууль|Кэмбрижийн их сургуулийн]] дараа орох) гурав дахь томоохон их сургууль юм. 2011 оны QS болон Times-ын дээд боловсролын чансаанд Европын шилдэг их сургуулиудын жагсаалтын эхний 6 ба 7 дугаарт, Олон Улсын QS байгууллагын Дэлхийн шилдэг их сургуулиудын чансаагаар 2013 онд 20 дугаар байр, 2014 онд 17 дугаарт жагссан байна.

Тус сургууль нь Сэргэн мандлын үеийн оюун санааны томоохон төвүүдийн нэг болж байсан бөгөөд эрдэм шинжилгээний томоохон бүтээл, нээлтүүд, шинжлэх ухаан, философийн хөгжилд оруулсан хувь нэмрээрээ &quot;Хойд Европын Афин&quot; хэмээн өргөмжлөгдөж ирсэн нь түүний нэр хүндийг илтгэнэ. Эдинбургийн их сургуулийн үе үеийн төгсөгчдийн заримаас дурьдвал, байгалийн шинжлэлийн онолч, нэрт эрдэмтэн [[Чарльз Дарвин]], физикч [[Жеймс Клерк Максвелл]], философич [[Давид Юм]], математикч [[Томас Байэс]], Их Британийн Ерөнхий сайд [[Жон Расселл]], [[Хенри Темпель]], [[Гордон Браун]] нарын бусад улс төрийн зүтгэлтнүүд, Европын Холбооны Шүүхийн Ерөнхийлөгч бөгөөд Ерөнхий шүүгч Александр Маккензи Стюарт, Их Британийн Дээд Шүүхийн Дэд Ерөнхийлөгч Лорд Хопп, мэс засалч - анагаах ухааны нэрт эрдэмтэн Жозеф Листер, Америкийн тусгаар тогтнолын тунхаглалыг эхийг зохиогчид болох Жон Витерсон болон Бенжамин Рош нар, телефон аппаратыг зохиогч, нэрт зохион бүтээгч [[Александр Грэхэм Белл]], [[Танзани]]йн анхны Ерөнхийлөгч [[Жюлиус Нейрирэ]], дэлхийн утга зохиолын нэрт төлөөлөгч нар болон [[Артур Конан Дойль]], Роберт Луйс Стивенсон, Уолтер Скотт тус сургуулийн төгсөгчид юм.

Эдинбургийн их сургуулиас Нобелийн 15 шагналтан, Абелийн шагналын эзэн 1, Тюрингийн хэд хэдэн шагналтан, Олимпын аваргууд олноор төрөн гарсан байдаг. Сонирхуулахад дэлхийд хамгийн анх клонын аргаар гаргаж авсан хонь &quot;[[Долли (хонь)|Долли]]&quot; Эдинбургийн их сургуулийн лабораторид мэндэлсэн билээ. Тус сургуулийн анагаах ухаан, биотехнологи, хими, физик, мэдээллийн технологи, хуулийн салбарууд нь инноваци, өндөр технологийн чиглэлээр дагнан мэргэшсэн Европт төдийгүй дэлхийд тэргүүлэх байр суурьтай.

Тус сургууль нь өнөөг хүртэл Их Британийн Цог Жавхлант Хатан Хааны гэр бүлтэй салшгүй холбоотой бөгөөд Эдинбургийн Гүн (Duke of Edinburgh) 1953-2010 онуудад тус сургуулийн канцлераар ажилласан бол Гүнж Анн 2011 оноос хойш тус сургуулийн канцлераар сонгогдон ажиллаж байна.

== Цахим холбоос ==
{{Commons|University of Edinburgh}}
* [https://www.ed.ac.uk/ University of Edinburgh]

== Эх сурвалж ==
&lt;references responsive /&gt;

[[Ангилал:Эдинбургийн Их Сургууль| ]]
[[Ангилал:Шотландын их сургууль]]
[[Ангилал:Коимбра Групп]]
[[Ангилал:Эдинбургийн байгууллага]]
[[Ангилал:1582 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>ab3o7p5dkwq1o78y3telvf4jqdd5rxu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тюмень</title>
    <ns>0</ns>
    <id>35082</id>
    <revision>
      <id>707824</id>
      <parentid>692401</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:28:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3838" xml:space="preserve">{{Инфобокс Оросын суурин
|mongolischer Name      = Тюмень
|Name in Landessprache  = 
|Bild                   = Тюмень, набережная, мост влюбленных.jpg
|Wappen                 = Coat of Arms of Tyumen (Tyumen oblast) (2005).png
|Flagge                 = Flag of Tyumen (Tyumen oblast).png
|lat_deg = 57 |lat_min= 09 |lat_sec= 00
|lon_deg = 65 |lon_min= 32 |lon_sec= 00
|Art des Gebietes       = Хотын тойрог
|Gebiet                 = 
|Gebiet in der Tabelle  = 
|innere Gliederung      = 4 [[Район|хотын район]]
|Bezeichnung des Oberhaupts = Засаг дарга
|Oberhaupt              = Руслан Кухарук
|Gründungsjahr          = 1586 он
|erste Erwähnung        = 
|frühere Namen          = 
|Status                 = Хот
|Status seit            = 1782 оноос хойш
|Fläche                 = 235
|Art der Höhe           = 
|Höhe des Zentrums      = 70
|offizielle Sprache     = 
|offizielle Sprache-ref = 
|Ballungsraum           = 
|nationale Zusammensetzung = [[оросууд]] — 84,4 %&lt;br&gt;[[татарууд]] — 6,1 %&lt;br&gt;[[украинчууд]] — 1,7 %&lt;br&gt;
|Zusammensetzung nach Religionen = 
|Telefonvorwahl         = (+7) 3452
|Postleitzahl           = 6250xx
|OKATO                  = 71401
|Webseite               = [http://www.tyumen-city.ru/ www.tyumen-city.ru]
}}
'''Тюмень''' (сыбыроор '''Цимке-тора''', [[Орос хэл|оросоор]] Тюме́нь, [[Хасаг хэл|хасагаар]] Түмен) — [[Оросын Холбооны Улс]]ын [[Тюмень муж]]ийн төв, 66 түмэн хүний [[хот]].

==Зураг==
&lt;gallery widths=&quot;200px&quot; heights=&quot;150px&quot;&gt;
Зураг:Tyumen Panorama Alexanders Garten District.JPG
Зураг:Tyumen Archtect University.jpg
Зураг:Тюменский драмтеатр-1.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Уур амьсгал ==
{{Уур амьсгалын хүснэгт
| TABELLE = 
| DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts	
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert	
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200	
| QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/107/c01001.htm Roshydromet]
| Überschrift = 	
| Ort = 	 Тюмень
&lt;!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;	
| hmjan = 	−12.4
| hmfeb = 	−9.4
| hmmär = 	−0.5
| hmapr = 	9.2
| hmmai = 	16.6
| hmjun = 	22.2
| hmjul = 	24.1
| hmaug = 	20.7
| hmsep = 	14.9
| hmokt = 	5.4
| hmnov = 	−3.3
| hmdez = 	−9.4
&lt;!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;		
| lmjan = 	−21.7
| lmfeb = 	−20.0
| lmmär = 	−11.4
| lmapr = 	−1.3
| lmmai = 	4.4
| lmjun = 	10.3
| lmjul = 	13.3
| lmaug = 	10.4
| lmsep = 	5.1
| lmokt = 	−2.2
| lmnov = 	−10.7
| lmdez = 	−17.6
&lt;!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --&gt;		
| nbjan = 	24
| nbfeb = 	17
| nbmär = 	15
| nbapr = 	27
| nbmai = 	39
| nbjun = 	62
| nbjul = 	85
| nbaug = 	58
| nbsep = 	49
| nbokt = 	39
| nbnov = 	32
| nbdez = 	24
&lt;!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --&gt;			
| rdjan = 	7
| rdfeb = 	5
| rdmär = 	4
| rdapr = 	6
| rdmai = 	7
| rdjun = 	9
| rdjul = 	9
| rdaug = 	10
| rdsep = 	9
| rdokt = 	9
| rdnov = 	8
| rddez = 	6
}}

== Цахим холбоос == 
{{Commonscat|Tyumen|Тюмень}}
* [http://www.tyumen.ru/ Хотын захиргааны албан ёсны цахим хуудас]

== Эшлэл ==
{{Reflist}}

{{ОХУ-ын тавин том хот}}
[[Ангилал:Тюмень| ]]
[[Ангилал:Тюмень мужийн суурин]]
[[Ангилал:Оросын хот]]
[[Ангилал:Оросын их сургуулийн хот]]
[[Ангилал:Оросын холбооны мужийн нийслэл]]
[[Ангилал:1586 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>8ep2jeqch95hwen3e8ej15pbkiz6yuw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чаби хатан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>35282</id>
    <revision>
      <id>707614</id>
      <parentid>707597</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T16:09:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.126.88.89</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6123" xml:space="preserve">{{Хаан
|name= Чаби хатан
|title=[[Юань улс]]ын [[хатан|их хатан]]&lt;br&gt; (1273—1281 он)
|image= [[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|200px]]
|royal house=[[хонгирад]]
||successor=[[Намбуй хатан]]|predecessor=[[Хутугтай хатан]]|father=Анчин ноён|children=[[Чингим]], [[Мангала]], [[Номуган]]|dynasty=[[Юань Улс]]}}

'''Чаби хатан'''&lt;ref&gt;Ч.Содбилэг тэмдэглэхдээ: &quot;Чаби хатныг монголын түүх бичигт Чамбай, Чамбуй, Чамуй, [Чабуй], Цэвэр хатан гэх зэрэг харилцан адилгүй тэмдэглэдэг&quot;. Хятад галиг нэр нь Чаби (察必 ''Chábì'').&lt;/ref&gt; (1216–1281) бол Юань улсын [[Хубилай сэцэн хаан]]ы их '''[[хатан]]'''.

== Намтар ==
Чаби хатны төрсөн он тодорхойгүй. [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин, Хубилайн хоёрдугаар хатан байв. 

1259 онд [[Мөнх хаан|Мөнх]] хаан нас барахад Чаби хатан [[Хархорум]]д байхдаа [[Аригбөх]]ийн хаан болох гэж буйг Хубилайд нууц элчээр дамжуулан дуулгаж байв. 1260 онд Хубилайг [[Шанду]]д хаан өргөмжлөгдсөний дараа 1262 онд хатанд өргөмжлөв.  

1273 онд хааны зарлигаар Чаби хатанд '''Ёсонд бат, богдод таалагдсан, тэнгэрийн санаатай эелдсэн, бичигт мэргэн, гэгээн заяат төрийн их хатан'''&lt;ref&gt;Д.Идэр. Их Юань улсын хатад. УБ., 2016. т.23&lt;/ref&gt; ('''贞懿昭圣顺天睿文光应皇后''' - Zhēn yì zhāo shèng shùn tiān ruì wén guāng yīng huánghòu) цол хүртээж, навчит өргөмжлөл, хаш тамга соёрхож, улсын их хатанд өргөмжлөв. 

Чаби хатан хаанд зөвлөдөг, төрийн нөлөөтэй нэгэн байсан бөгөөд сайд нар хатанд таалагдаж байж алба хашдаг болов.

Хатны олон гавъяа зүтгэлээс цөөнийг бичвээс: ''&quot;Монголчуудын малгай урьд саравч гэж байхгүй байв. Хаан бээр нум сум харваж намнахуйд нүд нь гялбах учир түүнийгээ хатанд хэлсэнд хатан дэр даруй, малгайд нь саравч тааруулан оёж өгчээ. Үүнд хаан ихэд баясаж даруй малгайгаа өмсөх болов. Хатан бас нэг зүйлийн хувцас хийв. Тэр нь өмнөө хормойтой атал энгэргүй, ар хормой нь урд хормойгоосоо урт, хоолойвч ханцуйгүй, хоёр шилбэ хадаад нэгийг нь Бига хэмээв. Морин дээрээс харваж намнахад эвтэйхэн тул тэр цагт цөмөөрөө үлгэрлэн хийж өмсөв&quot;'' &lt;ref&gt;Д.Идэр. Их Юань Улсын Хатад. УБ., 2016. т.25-26&lt;/ref&gt; гэснээс үзвэл тухайн үеийн монголын дээл хувцас, малгайд өөрчлөлт шинэчлэлт хийжээ. Энд өгүүлэх саравчит малгай нь Юань улсын монгол хаадын хөрөгт зурагдсан малгай юм. 1276 онд Сүн улсын бэлэвсэн хатан Цюань овогт, Ся овогт болон бяцхан хааныг монголчууд олзлоход өрөвдөж, хүний өөрийн гэсэн сэтгэл гаргалгүй туслан тэтгэж байв. Чаби 1281 оны 3-р сард тэнгэрт хальсан ба 1294 онд ач хүү  [[Төмөр өлзийт хаан|Төмөр]] нь хаан болж '''&quot;Гэгээн хурц эергүү богд хатан&quot;''' ('''昭睿顺圣皇后'''-Rао Рүй Шэн Хуанху) хэмээн нэхэн өргөмжилжээ. Өвгөдийн сүмд Хубилай хааны тахилгын харшид хөргийг нь байрлуулан тахьсан.

== Гэр бүл ==
Чаби хатан бол [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин. Түүнийг хэдэн хүүхэд төрүүлсэн нь яг таг тодорхойгүй ч, 3-4 хөвгүүн төрүүлсэн гэж түүхчид үздэг. Юань улсын судрын 114-р дэвтэр хатадын шастирт ганц Чингим хунтайжийн нэрийг бичсэн байдаг. Бас [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] Чабун хатан [[Дорж (Хубилайн хүү)|Дорж]], [[Чингим|Жимхим]], [[Мангала|Минхлухан]], [[Номуган|Нумуган]] гэх дөрвөн хөвгүүнтэй ба 6 охинтой байж магадгүй гэж нэр зааж бичснээр хятад судрын дутууг перс хэлээр бичигдсэн монгол сурвалж бичиг нөхөж өгсөн.

== Эшлэл ==
{{лавлах холбоос}}

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|албан_тушаал= [[Монгол хатад|Их Монгол Улсын хатан]]
|он= 1260-1273 он
|өмнө= [[Хутугтай хатан]]
|дараа= [[Намбуй хатан]]
}}
{{Залгамжлал
|албан_тушаал= [[Монгол хатад|Юань Улсын их хатан]]
|он= 1273-1281 он
|өмнө= Байхгүй
|дараа= [[Намбуй хатан]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:Юань улсын хатан]]
[[Ангилал:Хубилай хааны хатан]]
[[Ангилал:1227 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1281 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>0955f9ap443y7fs1mnxs0p4eomng17i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707616</id>
      <parentid>707614</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T16:23:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.126.88.89</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6092" xml:space="preserve">{{Хаан
|name= Чаби хатан
|title=[[Юань улс]]ын [[хатан|их хатан]]&lt;br&gt; (1273—1281 он)
|image= [[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|200px]]
|royal house=[[хонгирад]]
||successor=[[Намбуй хатан]]|predecessor=[[Хутугтай хатан]]|father=Анчин ноён|children=[[Чингим]], [[Мангала]], [[Номуган]]|dynasty=[[Юань Улс]]}}

'''Чаби хатан'''&lt;ref&gt;Ч.Содбилэг тэмдэглэхдээ: &quot;Чаби хатныг монголын түүх бичигт Чамбай, Чамбуй, Чамуй, [Чабуй], Цэвэр хатан гэх зэрэг харилцан адилгүй тэмдэглэдэг&quot;. Хятад галиг нэр нь Чаби (察必 ''Chábì'').&lt;/ref&gt; (1216–1281) бол Юань улсын [[Хубилай сэцэн хаан]]ы их '''[[хатан]]'''.

== Намтар ==
Чаби хатны төрсөн он тодорхойгүй. [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин, Хубилайн хоёрдугаар хатан байв. 

1259 онд [[Мөнх хаан|Мөнх]] хаан нас барахад Чаби хатан [[Хархорум]]д байхдаа [[Аригбөх]]ийн хаан болох гэж буйг Хубилайд нууц элчээр дамжуулан дуулгаж байв. 1260 онд Хубилайг [[Шанду]]д хаан өргөмжлөгдсөний дараа 1262 онд хатанд өргөмжлөв.  

1273 онд хааны зарлигаар Чаби хатанд '''Ёсонд бат, богдод таалагдсан, тэнгэрийн санаатай эелдсэн, бичигт мэргэн, гэгээн заяат төрийн их хатан'''&lt;ref&gt;Д.Идэр. Их Юань улсын хатад. УБ., 2016. т.23&lt;/ref&gt; ('''贞懿昭圣顺天睿文光应皇后''' - Zhēn yì zhāo shèng shùn tiān ruì wén guāng yīng huánghòu) цол хүртээж, навчит өргөмжлөл, хаш тамга соёрхож, улсын их хатанд өргөмжлөв. 

Чаби хатан хаанд зөвлөдөг, төрийн нөлөөтэй нэгэн байсан бөгөөд сайд нар хатанд таалагдаж байж алба хашдаг болов.

Хатны олон гавъяа зүтгэлээс цөөнийг бичвээс: ''&quot;Монголчуудын малгай урьд саравч гэж байхгүй байв. Хаан бээр нум сум харваж намнахуйд нүд нь гялбах учир түүнийгээ хатанд хэлсэнд хатан дэр даруй, малгайд нь саравч тааруулан оёж өгчээ. Үүнд хаан ихэд баясаж даруй малгайгаа өмсөх болов. Хатан бас нэг зүйлийн хувцас хийв. Тэр нь өмнөө хормойтой атал энгэргүй, ар хормой нь урд хормойгоосоо урт, хоолойвч ханцуйгүй, хоёр шилбэ хадаад нэгийг нь Бига хэмээв. Морин дээрээс харваж намнахад эвтэйхэн тул тэр цагт цөмөөрөө үлгэрлэн хийж өмсөв&quot;'' &lt;ref&gt;Д.Идэр. Их Юань Улсын Хатад. УБ., 2016. т.25-26&lt;/ref&gt; гэснээс үзвэл тухайн үеийн монголын дээл хувцас, малгайд өөрчлөлт шинэчлэлт хийжээ. Энд өгүүлэх саравчит малгай нь Юань улсын монгол хаадын хөрөгт зурагдсан малгай юм. 1276 онд Сүн улсын бэлэвсэн хатан Цюань овогт, Ся овогт болон бяцхан хааныг монголчууд олзлоход өрөвдөж, хүний өөрийн гэсэн сэтгэл гаргалгүй туслан тэтгэж байв. Чаби 1281 оны 3-р сард тэнгэрт хальсан ба 1294 онд ач хүү  [[Төмөр өлзийт хаан|Төмөр]] нь хаан болж '''&quot;Гэгээн хурц эергүү богд хатан&quot;''' ('''昭睿顺圣皇后'''-Rао Рүй Шэн Хуанху) хэмээн нэхэн өргөмжилжээ. Өвгөдийн сүмд Хубилай хааны тахилгын харшид хөргийг нь байрлуулан тахьсан.

== Гэр бүл ==
Чаби хатан бол [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин. Түүнийг хэдэн хүүхэд төрүүлсэн нь яг таг тодорхойгүй ч, 3-4 хөвгүүн төрүүлсэн гэж түүхчид үздэг. Юань улсын судрын 114-р дэвтэр хатадын шастирт ганц Чингим хунтайжийн нэрийг бичсэн байдаг. Бас [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] Чабун хатан  [[Чингим|Жимхим]], [[Мангала|Минхлухан]], [[Номуган|Нумуган]],[[Хөхэчи]] гэх дөрвөн хөвгүүнтэй ба 6 охинтой байж магадгүй гэж нэр зааж бичснээр хятад судрын дутууг перс хэлээр бичигдсэн монгол сурвалж бичиг нөхөж өгсөн.

== Эшлэл ==
{{лавлах холбоос}}

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|албан_тушаал= [[Монгол хатад|Их Монгол Улсын хатан]]
|он= 1260-1273 он
|өмнө= [[Хутугтай хатан]]
|дараа= [[Намбуй хатан]]
}}
{{Залгамжлал
|албан_тушаал= [[Монгол хатад|Юань Улсын их хатан]]
|он= 1273-1281 он
|өмнө= Байхгүй
|дараа= [[Намбуй хатан]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:Юань улсын хатан]]
[[Ангилал:Хубилай хааны хатан]]
[[Ангилал:1227 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1281 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>bwgm8exzysqten8ktio1ibbkwiuey51</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707637</id>
      <parentid>707616</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T04:54:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6075" xml:space="preserve">{{Хаан
|name= Чаби хатан
|title=[[Юань улс]]ын [[хатан|их хатан]]&lt;br&gt; (1273—1281 он)
|image= [[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|200px]]
|royal house=[[хонгирад]]
||successor=[[Намбуй хатан]]|predecessor=[[Хутугтай хатан]]|father=Анчин ноён|children=[[Чингим]], [[Мангала]], [[Номуган]]|dynasty=[[Юань Улс]]}}

'''Чаби хатан'''&lt;ref&gt;Ч.Содбилэг тэмдэглэхдээ: &quot;Чаби хатныг монголын түүх бичигт Чамбай, Чамбуй, Чамуй, [Чабуй], Цэвэр хатан гэх зэрэг харилцан адилгүй тэмдэглэдэг&quot;. Хятад галиг нэр нь Чаби (察必 ''Chábì'').&lt;/ref&gt; (1216–1281) бол Юань улсын [[Хубилай сэцэн хаан]]ы их '''[[хатан]]'''.

== Намтар ==
Чаби хатны төрсөн он тодорхойгүй. [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин, Хубилайн хоёрдугаар хатан байв. 

1259 онд [[Мөнх хаан|Мөнх]] хаан нас барахад Чаби хатан [[Хархорум]]д байхдаа [[Аригбөх]]ийн хаан болох гэж буйг Хубилайд нууц элчээр дамжуулан дуулгаж байв. 1260 онд Хубилайг [[Шанду]]д хаан өргөмжлөгдсөний дараа 1262 онд хатанд өргөмжлөв.  

1273 онд хааны зарлигаар Чаби хатанд '''Ёсонд бат, богдод таалагдсан, тэнгэрийн санаатай эелдсэн, бичигт мэргэн, гэгээн заяат төрийн их хатан'''&lt;ref&gt;Д.Идэр. Их Юань улсын хатад. УБ., 2016. т.23&lt;/ref&gt; ('''贞懿昭圣顺天睿文光应皇后''' - Zhēn yì zhāo shèng shùn tiān ruì wén guāng yīng huánghòu) цол хүртээж, навчит өргөмжлөл, хаш тамга соёрхож, улсын их хатанд өргөмжлөв. 

Чаби хатан хаанд зөвлөдөг, төрийн нөлөөтэй нэгэн байсан бөгөөд сайд нар хатанд таалагдаж байж алба хашдаг болов.

Хатны олон гавъяа зүтгэлээс цөөнийг бичвээс: ''&quot;Монголчуудын малгай урьд саравч гэж байхгүй байв. Хаан бээр нум сум харваж намнахуйд нүд нь гялбах учир түүнийгээ хатанд хэлсэнд хатан дэр даруй, малгайд нь саравч тааруулан оёж өгчээ. Үүнд хаан ихэд баясаж даруй малгайгаа өмсөх болов. Хатан бас нэг зүйлийн хувцас хийв. Тэр нь өмнөө хормойтой атал энгэргүй, ар хормой нь урд хормойгоосоо урт, хоолойвч ханцуйгүй, хоёр шилбэ хадаад нэгийг нь Бига хэмээв. Морин дээрээс харваж намнахад эвтэйхэн тул тэр цагт цөмөөрөө үлгэрлэн хийж өмсөв&quot;'' &lt;ref&gt;Д.Идэр. Их Юань Улсын Хатад. УБ., 2016. т.25-26&lt;/ref&gt; гэснээс үзвэл тухайн үеийн монголын дээл хувцас, малгайд өөрчлөлт шинэчлэлт хийжээ. Энд өгүүлэх саравчит малгай нь Юань улсын монгол хаадын хөрөгт зурагдсан малгай юм. 1276 онд Сүн улсын бэлэвсэн хатан Цюань овогт, Ся овогт болон бяцхан хааныг монголчууд олзлоход өрөвдөж, хүний өөрийн гэсэн сэтгэл гаргалгүй туслан тэтгэж байв. Чаби 1281 оны 3-р сард тэнгэрт хальсан ба 1294 онд ач хүү  [[Төмөр өлзийт хаан|Төмөр]] нь хаан болж '''&quot;Гэгээн хурц эергүү богд хатан&quot;''' ('''昭睿顺圣皇后'''-Rао Рүй Шэн Хуанху) хэмээн нэхэн өргөмжилжээ. Өвгөдийн сүмд Хубилай хааны тахилгын харшид хөргийг нь байрлуулан тахьсан.

== Гэр бүл ==
Чаби хатан бол [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин. Түүнийг хэдэн хүүхэд төрүүлсэн нь яг таг тодорхойгүй ч, 3-4 хөвгүүн төрүүлсэн гэж түүхчид үздэг. Юань улсын судрын 114-р дэвтэр хатадын шастирт ганц Чингим хунтайжийн нэрийг бичсэн байдаг. Бас [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] Чабун хатан [[Дорж (Хубилайн хүү)|Дорж]], [[Чингим|Жимхим]], [[Мангала|Минхлухан]], [[Номуган|Нумуган]] гэх дөрвөн хөвгүүнтэй гэж нэр зааж бичснээр хятад судрын дутууг перс хэлээр бичигдсэн монгол сурвалж бичиг нөхөж өгсөн.

== Эшлэл ==
{{лавлах холбоос}}

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|албан_тушаал= [[Монгол хатад|Их Монгол Улсын хатан]]
|он= 1260-1273 он
|өмнө= [[Хутугтай хатан]]
|дараа= [[Намбуй хатан]]
}}
{{Залгамжлал
|албан_тушаал= [[Монгол хатад|Юань Улсын их хатан]]
|он= 1273-1281 он
|өмнө= Байхгүй
|дараа= [[Намбуй хатан]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:Юань улсын хатан]]
[[Ангилал:Хубилай хааны хатан]]
[[Ангилал:1227 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1281 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>4wjg9jfbr3eghkafak05d4i5gaqny4w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Белгород</title>
    <ns>0</ns>
    <id>35620</id>
    <revision>
      <id>707835</id>
      <parentid>692367</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:30:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8352" xml:space="preserve">{{Инфобокс Оросын суурин
|mongolischer Name      = Белгород
|Name in Landessprache  = 
|Wappen                 = Coat of Arms of Belgorod.svg
|Flagge                 = Flag of Belgorod.svg
|lat_deg = 50 |lat_min= 36 |lat_sec= 00
|lon_deg = 36 |lon_min= 36 |lon_sec= 00
|Art des Gebietes       = Хотын тойрог
|Gebiet                 = 
|Gebiet in der Tabelle  = 
|innere Gliederung      = 2 дүүрэгтэй
|Bezeichnung des Oberhaupts =
|Oberhaupt              = Юрий Галдун
|Gründungsjahr          = 1596 он
|erste Erwähnung        = 
|frühere Namen =
|Status                 = Хот
|Status seit            = 1596 оноос хойш
|Fläche                 = 153
|Art der Höhe =
|Höhe des Zentrums      = 130
|offizielle Sprache = орос
|offizielle Sprache-ref =
|Ballungsraum =
|nationale Zusammensetzung = 
|Zusammensetzung nach Religionen =
|Telefonvorwahl         = (+7)4722
|Postleitzahl           = 308000–308036
|OKATO                  = 14401
|Webseite               = [http://beladm.ru/ beladm.ru]
 | Bild                       = Belgorod P5070232 2200.jpg
}}

'''Белгород''' ([[орос хэл|оросоор]] Бе́лгород, [[Монгол хэл|орч.]] ''Цагаан Хот'') — [[Оросын Холбооны Улс]]ын [[Белгород муж]]ийн төв, 374 мянган хүнтэй [[хот]].

== Түүх ==
Хамгийн анх 1237 онд Белгородыг дурдсан байдаг. Археологийн олдворуудаас харвал бүр 10-р зуунд тухайн үед [[Киевийн Русь]]т харьяалагдаж байсан уг газарт суурин байсан нь тодорхой болсон. Гэхдээ үүсгэн байгуулагдсан оныг 1596 оноор тооцдог ба тэр жил хотыг бэхлэлт болгон өргөжүүлэн барьжээ. Тус хот нь [[Оросын Царьт Улс|Царьт Орос]]ын өмнөд хэсгийг [[Крымын татарууд]]аас хамгаалах хамгаалалтын шугам байв. Белгородын шугам нь [[Ижил мөрөн|Ижил мөрнөөс]] эхлэн [[Дон мөрөн|Дон мөрний]] дэргэдэх [[Воронеж]] хотоор дайран [[Өмнөд Украин]] хүрдэг байв. 1785 онд [[Крымын ханлиг]]ийг ялснаар Белгород бэхлэлтийн статусаа орхисон байна. 

[[Курск]] - [[Харьков]]ын төмөр замын шугамыг (1869 он) тавьснаар хотын эдийн засгийн хөгжил харьцангуй хурдсав. 1917 оноос эхлэн Белгород нь шинээр тусгаар тогтносон [[Бүгд Найрамдах Украин Ард Улс]]ын нутаг дэвсгэрт хамаарч байгаад 1918 оноос [[Украины Улс]] гэх [[Павло Скоропадський]]н удирдлага дор германы тоглоомын улс ([[де-факто]]) болов.  1918 оны арванхоёрдугаар сарын 20-нд [[Улаан арми]]д эзлэгдсэнээр [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс]]ын бүрэлдэхүүнд оров. 

1941 оны аравдугаар сарын 25-наас 1943 оны наймдугаар сарын 5-ныг хүртэлх хугацаанд Белгород хот [[Герман]]ы [[Вермахт]]ад эзлэгдэж байв. Германчуудыг довтлохоос өмнө хотын ихэнх оршин суугчид нь дорно зүгт дүрвэн одсон учраас германчууд хотыг эзлэх үед ердөө л 20.000 оршин суугч байжээ. 1942 оноос эхлэн германчууд ажиллах чадвартай, ажлын насны иргэдийг бүгдийг герман луу ачиж авч явсан байна. 1942 оны хоёрдугаар сарын 5-нд [[партизан]]ууд хотыг богино хугацаанд буцаан эзэлсэн байдаг. 1943 оны наймдугаар сард Улаан армийн [[Белгород-Харьковын давшилт|Белгород-Харьковын давшилтын ажиллагааны]] үеэр энэ хот ахин ширүүн тулалдааны талбар болсон байна. Хотын 90 гаран хувь нь сүйрсэн ба германчуудаас чөлөөлсний дараа хотод 700 хүрэхгүй хүн амьд үлдсэн байна.

1954 онд Белгород хот нь хөрш зэргэлдээх [[Курск муж|Курск]], [[Воронеж муж]]уудаас газар таслан шинээр бий болгосон [[Белгород муж]]ийн төв болов. 

=== Хүн амын өсөлт ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
! Он
! Хүн ам
|-
| 1897 || align=&quot;right&quot; | 26.564
|-
| 1939 || align=&quot;right&quot; | 34.359
|-
| 1959 || align=&quot;right&quot; | 72.278
|-
| 1970 || align=&quot;right&quot; | 151.336
|-
| 1979 || align=&quot;right&quot; | 239.814
|-
| 1989 || align=&quot;right&quot; | 300.408
|-
| 2002 || align=&quot;right&quot; | 337.030
|-
| 2010 || align=&quot;right&quot; | 356.402
|-
| 2013 || align=&quot;right&quot; | 365.135
|}
&lt;small&gt;Хүн амын тооллогын мэдээ&lt;/small&gt;

== Хотын гишүүнчлэл ==
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!Хотын тойрог
!Орос нэр
!Хүн ам&lt;br /&gt;&lt;small&gt;2006-01-01&lt;/small&gt;
|-
|Өрнөд
| align=&quot;right&quot; |{{lang-ru|Западный}}
| align=&quot;center&quot; |200.024
|-
|Дорнод
| align=&quot;right&quot; |{{lang-ru|Восточный}}
| align=&quot;center&quot; |144.218
|}

== Цаг агаар ба байрлал ==
Энэ хот нь [[Донец гол]]ын эхээр, [[Москва]]гаас өмнө зүгт 570 километрийн зайд оршино. [[Шохой|Шохойн чулуун]] хадан хясаа ихтэйгээс гадна хөрсөн дор нь ихээр байх учраас хотын нэрийг ийнхүү ''Цагаан хот'' хэмээх болжээ.
{{Уур амьсгалын хүснэгт
| TABELLE = aktiviert
| DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts	
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert	
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200	
| QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/107/c01021.htm Roshydromet]
| Überschrift = 	
| Ort = 	 Белгород
&lt;!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;	
| hmjan = 	−4.8
| hmfeb = 	−3.3
| hmmär = 	1.9
| hmapr = 	12.6
| hmmai = 	20.7
| hmjun = 	23.6
| hmjul = 	25.1
| hmaug = 	24.3
| hmsep = 	18.6
| hmokt = 	11.0
| hmnov = 	2.7
| hmdez = 	−1.8
&lt;!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;		
| lmjan = 	−11.1
| lmfeb = 	−9.6
| lmmär = 	−4.9
| lmapr = 	3.2
| lmmai = 	9.4
| lmjun = 	12.6
| lmjul = 	14.3
| lmaug = 	13.3
| lmsep = 	8.4
| lmokt = 	3.1
| lmnov = 	−2.5
| lmdez = 	−6.9
&lt;!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --&gt;		
| nbjan = 	52
| nbfeb = 	40
| nbmär = 	36
| nbapr = 	46
| nbmai = 	48
| nbjun = 	67
| nbjul = 	72
| nbaug = 	53
| nbsep = 	49
| nbokt = 	40
| nbnov = 	52
| nbdez = 	50
&lt;!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --&gt;			
| rdjan = 	10
| rdfeb = 	9
| rdmär = 	8
| rdapr = 	7
| rdmai = 	7
| rdjun = 	8
| rdjul = 	9
| rdaug = 	7
| rdsep = 	7
| rdokt = 	7
| rdnov = 	10
| rddez = 	11
}}

== Зураг== 
&lt;gallery widths=&quot;200px&quot; heights=&quot;150px&quot;&gt;
Зураг:Спутник Дом.JPG
Зураг:Аэропорт Белгород.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Belgorod|Белгород}}
{{Wiktionary}}
* [http://beladm.ru/ Хотын албан ёсны цахим хуудас] 

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

[[Ангилал:Белгород мужийн суурин]]
[[Ангилал:Белгород| ]]
[[Ангилал:Донец голын суурин]]
[[Ангилал:Оросын холбооны мужийн нийслэл]]
[[Ангилал:Оросын хот]]
[[Ангилал:Оросын их сургуулийн хот]]
[[Ангилал:1596 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>irupfdpydq2sqzfiasp0fel5ees24iv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Таван замын байлдаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>36205</id>
    <revision>
      <id>707673</id>
      <parentid>707224</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:02:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sdiabhon Sdiamhon</username>
        <id>62884</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="233696" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
|conflict=Таван замын тулаан
|partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
|campaign=Таван замын байлдаан
|image=[[Зураг:Mongolian_soldiers.jpg|300px]]
|caption=Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд
|date=1912-1915 он
|place=[[БНХАУ]], [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Шинжаан|Шинжааны өөртөө засах тойрог]]
|casus=
|territory=[[Өвөр Монгол]] болон бусад монголчууд амьдардаг нутгийг алдсан ба хожим [[Хятад]]ын нутаг болсон
|result= Гурван улсын [[Хиагтын хэлэлцээр]]
|combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],&lt;br /&gt; бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]&lt;br /&gt;дэс  түшмэл  чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], &lt;br /&gt;дэд сайд [[Бавуужав]]&lt;br /&gt;дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[:zh:那逊阿尔毕吉呼|Насан-Аривжих]]&lt;br /&gt;сайд, гүн [[Содномдорж]]&lt;br /&gt;дэд түшмэл Зүтгэлт&lt;br /&gt;гүн [[Лаварын Сумъяа]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt;маршал [[:zh:王怀庆|Ван Хуайчин]]
|strength1=[[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Богд Хаант Монгол Улсын арми]], &lt;br /&gt;[[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг]]ийн ангиуд нийтдээ 10000 орчим цэрэг 
|strength2=70000 [[цэрэг]],&lt;br /&gt;янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]]&lt;br /&gt;, 80-90 пулемёт
|casualties1=алуулсан 400 орчим, &lt;br /&gt;олзлуулсан 60&lt;br /&gt;шархадсан 48
|casualties2=алуулсан 3795,&lt;br /&gt;олзлуулсан 76&lt;br /&gt;зөвхөн 3 тулалдаанд 4-8 их буу,410-аад их бууны сум,&lt;br /&gt;7 пулемёт түүний 5000 сум,&lt;br /&gt;1080 буу, 85600 ширхэг сум, &lt;br /&gt;421 сэлэм олзлуулсан. 
}}
[[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]

'''Таван замын байлдаан'''- Монгол-хятадын  хооронд 1912-1915 онуудад болсон дайныг хэлдэг бөгөөд [[Монгол]]ын тал [[Өвөр Монгол]]ын нутгийг [[хятад]]ын цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх зорилготой байсан бол [[Хятад]]ын тал Өвөр монголыг алдахгүй байх төдийгүй [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсыг]] устган түүний нутгийг булаан эзлэх зорилготой байжээ. Энэ дайныг хятадад &quot;[[Үхэр жилийн үймээн]]&quot; гэж нэрлэдэг бөгөөд дайны үед хятадын үлэмж давуу цэргийн байлдааны ажиллагаанууд нь бүтэлгүй болж ихэвчилан ялагдаж байсан тул гүнзгийрүүлэн судалдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад ялагдлуудаа [[ялалт]] болгон хуурамчаар тэмдэглэсэн байдаг онцлогтой.

Таван замын байлдааны үед [[Ховдын хязгаар]]ыг хамгаалах [[Баруун Монгол]] буюу [[Шинжаан]]ыг [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|хятадаас чөлөөлөх зорилго]]ор [[Богд хааны Засгийн газар]] Гурван замаар цэрэг хуваан оруулсан байна. Энэ тухай судалгаа бараг байдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад цөөн тооны мэдээлэл байдаг. Энэхүү таван замын байлдаанаас тусдаа явагдсан [[Монгол-хятадын дайн]]ыг [[Гурван замын байлдаан]] гэж нэрлэн оруулав.
  
[[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдаж зарлан тунхагласан явдалд [[Өвөр Монгол]]ын [[Зуу Үд]], [[Зост]], [[Жирэм]], [[Шилийн гол]], [[Улаанцав]], [[Их зуу]] зэрэг 6 чуулган [[Хөх хот]]ын Түмэдийн зүүн баруун гарын засаг Хар мөрний их мянган, [[Өөлд]]ийн засаг, [[Алшаа]], [[Ар хорчин]], [[Или мөрөн|Илийн мөрний]] [[Цахар]] зүүн гар болон [[Тарвагатай]]н аймгийн хошууд талархан дагаж баясахаа илэрхийлж, [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[цэрэг]] илгээж, Өвөр Монголыг бүхэлд нь Хятадын дарлалаас чөлөөлөхийг хүсэн гуйжээ.
Хөлөнбуйрын Барга, Өвөр зургаан чуулганы 49 хошууны 36 нь Монгол улсад нэгдсэнээс гадна Хөх нуурын 24 хошуу, Цахар 8 хошуу, Или мөрөн болон Тарвагатайн 16 хошуу дагаар орж албан ёсоор нэгдэхээ илэрхийлсэн юм.
[[Богд хаан]]ы [[зарлиг]]аар [[1913]] оны [[долоодугаар сар|7-р сар]]д зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх тусгай газар байгуулагдаж, [[Сайд]]аар нь [[цэцэн хан аймаг]]ийн харьяат [[Егүзэр хутагт|Егүзэр ачит зан бадарсан эрдэнэ мэргэн хамба]] [[Галсандаш]]ийг томилсон.

==Урьдчилсан нөхцөл==
[[Файл:Бавуужав.png|thumb|left|200px|Шударга баатар Бавуужав]]
[[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Монгол үндэстэн]]г нэгтгэн Нэгдмэл Монгол Улс байгуулахыг [[Монгол]]ын тухайн үеийн эрх баригчид эрмэлзэж байв. Богд Хаант Монгол Улсад Өвөр Монгол болон бусад монголчууд нэгдэх эрмэлзлээ илэрхийлж, хуучин [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] харъяаны Монголчуудын хэмжээнд [[бослого]], хөдөлгөөнүүд газар сайгүй өрнөж байлаа. Үүнийг эсэргүүцэн [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] дарлалыг авч хаян [[Дундад Иргэн Улс|Дундад Иргэн улс]]ыг байгуулсан [[Хятад|Хятадууд]] өөрсдийгөө манж нарын өв залгамжлагч гэж үзэн хуучин Манж Чин улсын нутагт гарсан үндэстэнүүдийн тусгаар тогтнох эрмэлзэл бүхий эсэргүүцэл, тэмцлийг цэрэг, зэвсгийн хүчээр нухчин дарж хэлсэн. Түүхийн ийм эгзэгтэй үед Богд хаан Монгол улс, Өвөр монголчуудыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөх, өөрт сайн дураар нэгдсэн монголчуудыг нэгтгэж, хязгаар нутгаа батлан хамгаалах зорилгоор [[Чуулалт хаалга]], Бат хаалга ([[Хорчин зүүн гарын дунд хошуу]]), [[Долнуур]], [[Хөх хот]], [[Бугат]] хотын чиглэлд таван замаар их цэрэг хөдөлгөв.

==Монголын тал==
===Монгол дах нөхцөл байдал===
Богд Хаант Монгол Улс байгуулагдсанаас эхлэн түүний Засгийн газраас Ар ба Өвөр Монгол төдийгүй нийт Монголчуудыг нэгтгэн Их Монгол улсыг байгуулахыг өөрийн үндсэн бодлого болгон хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Энэхүү бодлогын дагуу
Өвөр Монголын олон түмэнд хандан “Манай засгийн газраас их цэргийг томилж дотоод монголд сэргийлэн суулгасан хятад цэргүүд лүгээ байлдаж хятад түшмэл цэргийг бүрмөсөн гаргасугай хэмээмой. Их цэрэг хүрэхийг үзэж хүчин хавсран газар орноо эзлэн авсугай. Бид язгуураас нэгэн үндэстэн тул зовлон жаргаланг хамтатгаваас  зохимой” хэмээн ухуулан таниулах зарыг түгээн дэлгэрүүлж байв&lt;ref&gt;Ж.Урангуа: “ХХ зууны эхэн үеийн Монгол улс 1911-1919”, Улаанбаатар, 2006 он. Тал 47&lt;/ref&gt; 
Монголын засгийн газар нь Манж чин гүрэн задран унасан учир Манж нарын нэгтгэсэн Монгол, хятад, түвд болон бусад үндэстэнгүүд өөрийн тусгаар улсыг байгуулах эрхтэй гэсэн түүхэн үндэс бүхий зарчмын дагуу Манж нарын эрхийг шууд залгамжлан авах гэсэн хятадын үндэслэлгүй их гүрний дээрэнгүй бодлогыг эрс эсэргүүцэн дээрх бодлогыг сөргүүлэн дэвшүүлжээ. 
Мөн тэд өөрийн дээрх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Оросын тусламжид түшиглэхээр  тооцоолж байжээ. Гэхдээ Богд хаан болон түүний Засгийн газрын эрх бүхий ноёд барууны дипломат ёс гэж нэрлэдэг гадаад өнгөндөө найрсаг мэт боловч хүчтэй нь хүчгүйгээ дарладаг зарчим бүхий өөрийн их гүрний эрх ашгийг бүхний тэргүүнд тавьдаг тэрхүү ёс зүйг мэдэхгүйн улмаас Оросын эрх ашиг юу болохыг танин мэдэж чадалгүй хэт найдлага тавин хүлээж байсан байна. Монголын талын энэхүү найдварыг  ашиглан өөрсдийнхөө Монгол дахь эрх ашиг ба худалдааны хэргийг завдан тогтоох гэсэн Оросын засгийн газрын ажиллагаа нь эрчимтэй
болж, гадаад явдлын тэргүүн сайд Сазанов 1912 оны есдүгээр сарын 3-нд хаандаа бичиг өргөж, “Монголд онц элч томилон, Орос-Монголын найрамдлын гэрээг тогтоох учир бол Оросод туйлын чухал ашигтай явдал болно” гээд онц элчийн тушаалд Хаант засгийн Алс Дорнодын гадаад харилцааны томоохон зүтгэлтэн
Кростовецыг томилох хэргийг хаандаа зөвлөжээ.
Ийнхүү Гадаад яамны тэргүүн сайдын саналаар  хаант Оросын бүрэн эрхт онц элчийн хувиар Кростовец Монголтой хэлэлцээр хийхээр болж Нийслэл хүрээнээ ирсэн байна.
Гэрээ байгуулах хэлэлцээнд Монголын талын төлөөлөгч Сайн ноѐн хан Намнансүрэн, Да лам Цэрэнчимэд нараас “Монголын засгийн газраас бүх монгол үндэстнийг нэгтгэсэн тусгай бүрэн эрхт эзэнт улс төр байгуулах явдалд их Орос улсаас зүйл бүрийн тусламж үзүүлэх ба, хятад улсаар зөвшөөрүүлэхийг хүсмой”
хэмээсэнд Оросын талын төлөөлөгч Кростовецоос “Монгол овогтон бүхнийг нэгтгэх явдал болвоос тус улсын засгийн бодлогтой харшилдах бөгөөд Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхээ олох нь маш чухал тул одоо үүнийг даруй хэлэлцвээс зохимой” гэж хэлэлцээрийн агуулгыг зөвхөн Армонголын тухай ярихаас биш Өвөр Монголд холбогдуулж болохгүй гэж анхааруулсан байна. Үүнд Да лам Цэрэнчимэдээс “1911 онд миний бие Ханддоржийн  хамт Оросын засгийн газар лугаа Монгол овогтныг нэгтгэсэн улс төр байгуулахыг илэрхийлж тусламж
гуйхад Орос улсаас зөвшөөрөн хүлээсэн байгаад одоо яагаад ийнхүү санал гаргасан бэ. Үүнийг бид зөвшөөрч чадахгүй. Хэрвээ Гадаад Монгол тусгаарлаж Дотоод Монгол Хятад улсад хэвээр эзлэгдэх аваас үнэхээр ашиггүй явдал болмой. Энэ учраас Монголын цэрэг нь хятад лугаа байлдахад гагцхүү Орос улсын тусламжийг түших юм. Ингэж сая бидний хүсэл биелэгдэж Монгол овогтон бүгдээрээ нэгдэж нэгэн улс болж чадмой. Учир иймээс Ар, Өвөр Монголыг салгаж болохгүй” гэжээ.
Орос улсын төлөөлөгч Кростовецоос мөн Ар, Өвөр Монгол нэгдсэн улс байгуулах явдалд Орос улсын талаас туслаж болохгүйн учир шалтгааныг тайлбарлан хэлээд гэрээ бичгийн эхийг тус тус бэлтгэсэнээ дахин ярилцахаар тогтоод анхны хурал
дуусжээ. Дараагийн хуралд Монголын талын дэвшүүлсэн бичигт “Монголчууд Манж, Хятадын эрх мэдлийг устгаж бүх Монголыг нэгтгэсэн бүрэн эрхт их улсыг байгуулсан явдлыг Орос улсаас эн тэргүүнд зөвшөөрч цаашдаа эрхбиш хамгаалах
үүргийг хүлээн гүйцээх хэрэгтэй. Түүний дараа, бид бас бусад гадаад улсуудаар тусгаар тогтносон эрхээ зөвшөөрүүлнэ” гэж дурджээ. Эдгээр шаардлага нь Оросын засгийн газрын бодлоготой нийцэхгүй болохоор Оросын төлөөлөгчид зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлжээ. Хоѐр этгээдийн ширүүн маргалдааны дунд Да лам Цэрэнчимэд “Манж, Хятадын захиргаанаас гараад дахиад бас Оросын боол
болохыг бид хүсэхгүй. Тус хэлэлцээрийг зогсоож, Бээжингийн засгийн газраас өөрийн монгол төлөөлөгч Наянт ванг ирүүлж хэлэлцээр хийх нь зөв байна” гэж хэлсэнд Оросын төлөөлөгч Кростовиец ихэд уурлаж, монголын бэлтгэсэн бичгийг шалан дээр хаяж “Гэрээний хурлыг харшилсан хариуцлагыг монголын тал үүрэх хэрэгтэй. Тус төлөөлөгч би Да ламын гүжир үгүүдийг хүлээж чадахгүй учрыг өөрийн улсын хаан эзэн ба засгийн газартаа мэдүүлнэ”гэж хурлыг хаян гарсан байна. Ийнхүү хэлэлцээрт хямрал гарч ямарч бүтэмжгүй байгаад хэдэн өдрийн дараа, Оросын төлөөлөгч Кростовец урам зориггүй тархаж явсан Монголын тэргүүн сайдуудыг дуудан аваачиж “Сая хүлээн авсан мэдээнээс үзэхэд Хятад улсын Монголыг байлдах их цэргүүд монголын баруун хязгаарын Ховд, Алтайн
замаар нэгэнтээ ойртож ирсэн болохыг манай хязгаар захын албан газруудаас цахилгаан мэдээгээр надад хэд удаа мэдүүлж ирсэн бөгөөд тэдгээр хятад цэргийн тоо маш и бөгөөд зэвсэг хэрэглэл хурц чадамгай хэмээх тул түүн лүгээ эсэргүүцэн тулах арга бодлогыг бэлтгэвээс зохимой” гэсэнд Монголын сайд ноѐд нар ихэд айн сүрдэж зэр зэвсгийн тусламж гуйсанд Оросын төлөөлөгч Кростовецоос “Хоѐр улсын найрамлын гэрээ бичгийг үсэг зурахын өмнө ямар ч тусламжыг үзүүлж үл
болмой. Хэрвээ бичгийг одоо даруй миний төлөвлөгөөгөөр зөвшөөрөн тогтоох юм бол цэрэг зэвсгийн тусламж хамгаалалыг үтэр түргэн үзүүлж,тэдгээр хятад цэргийг монголын хязгаарт оруулахгүй болгохыг миний бие батлан хүлээж авмой” гэжээ.
Энэ үед монголын талын хүмүүс өргөгүй байдалд орж Кростовецын зохиосон гэрээ бичиг дээр гарын үсгүүдээ зурж батлан тогтоожээ.&lt;ref&gt;L.DINDUB, A Brief History of Mongolia in the Autonomous period, Mongolian Text, with an Introduction and index in English by Gombojab Hangin, Indiana University, Indiana, 1977, P63.&lt;/ref&gt; 

[[Файл:Карта к статье «Монголия». Военная энциклопедия Сытина (Санкт-Петербург, 1911-1915).jpg|450px|thumb|Монгол улсын газрын зураг (1913)]]
Ийнхүү -Орос-Монголын найрамдлын гэрээ нь 1912 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Нийслэл Хүрээнд байгуулагджээ. Найрамдлын гэрээ дөрвөн хэсэг, хавсралт арван долоон зүйлсээс бүрдэнэ
Тус гэрээний хэлэлцээр хийхэд Өвөр Монголын асуудлаар хоѐр талын төлөөлөгчдийн хооронд зарчимын чанартай санал зөрөлдөөн байсан нь тодорхой мэдэгдэж байна.
Богд хааны засгийн газар нь Өвөр Монголыг багтаасан нэгдмэл улсыг байгуулахыг зорьж байхад, хаант Оросын засгийн газар зөвхөн Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхийг батлах саналыг баримталжээ.
Гарын үсэг зурж батлагдсан гэрээгээр Орос улс, Монголыг үндэстний цэрэг анги байгуулж болох, хятад улсын цэргийг Монголын хилд оруулахгүй, нүүдлийн иргэдийг өөрийн нутагт суурьшуулахгүй байх эрх бүхий автономит орон гэж хүлээн
зөвшөөрчээ. Мөн Оросын хөрөнгөтнүүдийн капиталыг Монголд татваргүй чөлөөтэй нэвтрэх бололцоог олсон байна.

===Монголын талын төлөвлөгөө===
Богд хааны засгийн газар нь Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх бодлогоо шаргуу явуулж өөрийн төлөөлөгчидөө Петирбургт удаа дараа явуулж дэмжлэг тусламж олох гэж оролдсон боловч Орос улс хүлээн авахгүй татгалзаж ганц Армонголыг хятад улсын түрэмгийлллээс хамгаалахад зориулан зэвсгийн тусламж үзүүлсэн байна&lt;ref&gt;Ц. Пунцагноров: “Богд Хаант Монгол Улсын гадаад бодлогын тухай 1911-1919”, Олон улсын монголч эрдэмтдийн зургаадугаар их хуралд тавьсан илтгэл. Улаанбаатар, 1992 оны найман сар.&lt;/ref&gt; 

Богд хааны засгийн газар,1912 оны [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|Орос-Монголын гэрээ]] байгуулагдсаны дараа уг гэрээний зарим зүйлд түшиглэн Өвөр Монголыг хятадаас чөлөөлөн авч Монгол улстай нэгтгэх зорилгоор цэрэг мордуулах, Гадаад явдлын яамны тэргүүн сайд Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Хаант Орос ба Европын зарим улсад явуулах, Төвдтэй найрамдлын харилцан туслалцах гэрээ байгуулах, Дотоод  явдлын яамны тэргүүн сайд Цэрэнчимэд тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Японд томилох зэрэг арга хэмжээг яаравчлан авчээ. 
Монголын Засгийн газар, ялангуяа Цэргийн яам нь Өвөр Монголоос дүрвэж ирсэн монголчуудаас тухайн орон нутгийн байдал% хүн амын санаа сэтгэл, хятад цэргийн тоо байрлал зэргийг тодруулахаас гадна туршуул илгээн тагнуулын мэдээлэл цуглуулж байв. эдгээр мэдээлэлд үндэслэн цэргийн яамнаас Өвөр Монголыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулсан байна. Төлөвлөгөөнд оросоос авсан зэр зэвсгийн хэмжээнд түшиглэн бэлтгэх боломжтой цэргүүдийг 5 чиглэлд анги болгон зохион байгуулах, тэдгээрийг унаа уналга, хоол хүнсээр орон нутгйин бололцоог ашиглан хангахаар тооцоолсон байна.
Мөн таван замын цэргийг еранхийлөн удирдах командлагчийг сонгон томилсон ба бусад ангиудын захирагч болон туслах жанжин нарыг томилжээ.

==Хятадын тал==
===Хятад дах нөхцөл байдал===
1912 оны сүүлч болоход Өвөр Монголын улс төрийн байдал Бээжингийн засгийн газарт хүнд чухал асуудал болж тулгамдаж байжээ. Засгийн газарт Монголын асуудлаар Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг болон үүний эсрэг аядуу бүлэг гэсэн 2 бүлэг байсан байна. Гэхдээ эдгээр бүлгүүд нь Монголыг бүхэлд нь өвөр, ар гэлгүй бүгдийг нь хятадын захиргаанд нэгтгэх зорилготой байсан ба зөвхөн түүнийг хэрэгжүүлэх арга замын хувьд  зөрчилтэй байсан байжээ.
Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг нь Монголыг дайлах цэргээ томилон Монголыг дайран цохих чиглэлээ бататгажээ.
Ийнхүү Монголыг дайлах цэргийг томилохын дагуу Бээжингийн засгийн газрын дотоодод тун ширүүн яриа хэлэлцээр болжээ. Энэхүү санал зөвлөгөөн нь юуны урьд Төрийн явдлын хорооны хянан тогтоолыгхүлээх хэрэгтэй байжээ. Есдүгээр сарын 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны цэргийн явдлын нууц хуралдаан дээр хатуу бүлэг болох хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чирүи болон энх бүлэг болох төрийн явдлын сайд Жао Бинжүн санал зөрөн маргалдаж, эцсийн дүнд гадаад харилцааны хэлэлцээр хийх шийдвэрлэх санал нь засгийн газрын зөвлөгөөнөөр батлагджээ. Үүний зэрэгцээ [[Юань Шикай]] ерөнхийлөгчөөс Өвөр Монголын Гүнсэнноров ван болон Ар монголын Наянт вантай уулзан ярилцжээ. Тэгээд есдүгээр сарын 25-ны өдрийн төрийн явдлын хуралдаанд Юань Шикай 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны нууц хуралдаан дээр батлагдсан засгийн газрын тогтоол болон Монголын ван гүн нарт зөвшөөрөгдсөн саналыг үндэслэж, Монголын асуудлыг  шийдвэрлэх аядуу арга бодлогыг илэрхийлжээ. Гэвч хуралд оролцогсодын олонх нь эсэргүүцсэн. Тухайн үед Бээжингийн засгийн газрын дотоодод Юань Шикай, Жао Бинжүн нарын саналаар төлөөлүүлсэн зэвсэгт хүчнийг хэрэгжүүлэхийг эсэргүүцэх санал зөвлөгөө байхад Дуан Чирүи, Шүи Шүжан (Хуурай замын цэргийн газрын товчоон дарга), Иан Шишань (Шаньши дүдү) мэтийн цэрэг дайнаар дайлан дагуулахыг санаачилсан цэрэг засгийн ноѐд түшмэд
нэлээд байсан мөртлөө энэхүү цэрэг дайны хүчинд түшиглэн Монголын тусгаар тогтнолыг устгахыг санаачилсан хүчин нь олонхи байж хүчтэй байжээ. Гацхүү цэрэг засгийн хэмжээнд биш, улсын дотоод дахь энгийн хүн амын хувьд чгэсэн Монголын тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэх санал илэрхий давуу  байжээ. Тэд Монгол бол манай нутаг дэвсгэр, Төвдийн нэг хэсэг бол үнэндээ хятад хүний манасан газар учраас Монгол болон Төвд нь яриангүй Дундад иргэн улсад харъяалагдах ѐстой. Эдгээр орны тусгаар тогтнол гэгч ёсонд үл нийцэх ялт ажиллагаа&quot; гэж эсэргүүцсэн санал давамгайлж байсан байна. &lt;ref&gt;“Иргэн улсын Жинши зохиол найруулал”, тал 666, 677&lt;/ref&gt;

Юань Шикайн аядуу бүлгийг дэмжиж байсан нь Тэр үед  Бээжингийн засгийн газар Оросын Хаант Улстай гадаад харилцааны хэлэлцээр хийхээр бэлтгэж байсан тул цэргийн хүч хэрэглэн Монголын асуудлыг шийдвэрлэхээс түр  татгалзан хойшлуулах үндсэн шалтгаан болсон байна. 
1912 оны арван хоѐрдугаар сарын 3-ны өдрийн “Мүгдэний цагийн сонин”-ы “Иргэн улсын чухал мэдээ”-д доорх мэт өгүүлж, Монгол тусгаарласанд чанга эсэргүүцэл тавьж байх нийгмийн сэтгэлгээг тусгажээ. Сонин мэдээнд эл газрын байдал тусгагдаж “...Шаньдун-д... Бүх улсын ах дүү нар хүчин хамтран дайтахаар зорьж буй. Гэхдээ дайн хийхэд сүйтгэл их. Ах дүү нар бүх хүчнээр зоос мөнгө цуглуулж тус болох нь зохистой. Сонсохоор мужын төвийн нэгэн Чин овогт авхай эх улсаа хайрлах баатар хөвгүүдийн зориг санаагаар хүчир бэрхшээлийг хайхралгүй боомтын гадна үхэж сэхэхээ үзэлцье хэмээн, эмэгтэйчүүд буу зэвсэг үүрч дайн байлдаанд эрчүүдтэй адил явж дийлэхгүй тул онцгойлон цэргийн ам хүнс цуглуулах бүлгэм байгуулахаар уриалж, далайд дусал нэмэх хувь нэмэр үзүүлэх гэсэн...”  “...Шандунь мужын Жинан хотод эмэгтэйчүүдийн цэрэг зохион байгуулж Монголыг дайлах дайнд оролцохоор бэлтгэж буй...” гэж мэдээлж  байжээ. 

===Хятадын талын төлөвлөгөө===
1911 оны байдлаар Оросуудын хийсэн судалгаанд Манж Чин улс нь нийт 160 мянган явган цэрэгтэй, 285 батальоноос бүрдэх 11 дивиз, үүнд тусгай 25 бригадтай байсан. Манж чин улсын хаант төр мөхсөнөөр түүнийг шахан зайлуулж гарсан Дундад иргэн улс 1913 он гэхэд хятадын хуурай замын цэрэг дотооддоо олон үймээн самуунд оролцчихсон туршлагатай, чадварлаг арми болсон байлаа гэж тэмдэглэснийг иш татав.

1912 оны 10-р сараас Өвөр Монголд болсон зэвсэгт мөргөлдөөн улмаар хурцдаж байжээ. Дундад Иргэн улсын сэргийлэлтийн цэрэг анги нь Богд Хаант Монгол Улсын цэргийг дайрахын зэрэгцээгээр Өвөр Монголын дотоод дахь бослогыг дарангуйлан дарахаар бэлтгэж байжээ. Иргэн улсын талаас жилийн эцэс болтол цэргийн хүчнээ байрлуулж дуусаад, дайтах төлөвлөгөөг дараагын шатанд оржээ. Тухайлбал, цэгцлэн тохируулсан Монголыг дайлах цэрэг нь тохиолыг хүлээж давшилт хийхэд бэлэн болжээ.
1913 оны эхээр Дундад Иргэн улсын цэргийн дайтах цэрэг ангийн цэгцлэн тохируулсан байдлыг  Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэлээс нарийн ойлгож болно. Түүнийг үндэслэн ДИУ-ын цэргийн Өвөр Монгол хилийн ойр хавийн газар оронд тохируулсан цэргийн хүчний байдлыг ажиглан мэдэж болно. Ар, Өвөр Монголын хамаа бүхий газар оронд эл улсын цэрэг байрлуулсан байдал. (1913 оны нэгдүгээр сарын цэргийн захиргааны данс
эвхмэл)д доорх мэт тэмдэглэж байна.
*Хөх хотын чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр):
Явган цэрэг: 5 860 хүн
Морьт цэрэг: 1 400 хүн
Хөх хотын буут цэрэг: 230 хүн, 15 их
буу, 6 пулѐмот
*Чуулалт хаалганы чиглэл (Өвөр Монголынбаруун хэсгээр): Явган цэрэг: 4 120 хүн Морьт цэрэг: 2 470 хүн Буут цэрэг: 400 хүн, 24 их буу Барилгын цэрэг: 220 хүн Пулѐмёт: 22 &lt;ref&gt;Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл “Монголын мэдээ”, гуравдугаар боть, Дайшѐо-гын 2-р оны хоѐрдугаар сараас
додоодугаар сар, данс эвхмэлийн дугаар 1-6-1-5-7&lt;/ref&gt; Хүнд, хөнгөн (?) цэрэг: 100 хүн

*Чэндэ (Халуун гол)-ийн чиглэл(Өвөр Монголын дунд хэсэг) Явган цэрэг: 7 720 хүн Морьт цэрэг: 1 650 хүн Буут цэрэг: 230 хүн, 14 их буу Инжнерийн цэрэг: 100 хүн Пулѐмёт: 12

*Кайлү-гийн чиглэл: (Өвөр Монголын дунд зүүн өмнө хэсгээр) Явган цэрэг: 4 340 хүн Морьт цэрэг: 1 590 хүн Буут цэрэг: 250 хүн, 27 их буу Пулѐмот: 24

*Таонон (Шаазгай хот&lt;ref&gt;[http://eagle.mn/r/67647 Тогтох тайжийн тухай хоёр дуу] Одоогийн Таононфу гэж буй хотыг монголчууд Шаазгай хот гэдэг байжээ.&lt;/ref&gt;)-ын чилэл: (Өвөр Монголын зүүн хэсгээр) Явган цэрэг: 1 600 хүн Морьт цэрэг: 900 хүн Буут цэрэг: 100 хүн, 6 их бууд

*Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэл: (Өвөр Монголын зүүн хойд хэсгээр) Төмөр замыг сахих ангийн, явган цэргийн 6 холбоот анги, морьт цэргийн 6 холбоот анги, буут цэргийн 4 дунд анги, барилгын цэрэг 1 дунд анги, төмөр замын 64 дунд анги, Энд Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэлд байгаа бодит тоог тэмдэглээгүй. Эл чиглэлийн бүх цэргийн хүчин (нийт тоо нь)-ний тухай Өвөр Монголд суугаан хятад цэргийн ерөнхий тооны их төлөв бүртгэл: цэрэг 33 460 хүн, 85 их буу, 54 пулѐмот гэж тэмдэглэж байна. Энэ нь &quot;Монгол газрын ойллого&quot;д тэмдэглэж байгаа

*Нийт цэргийн хүчин 39 900 гаруй хүн, их буу 54, пулѐмот 4&lt;ref&gt;Монгол газрын ойллого‖-ын 1554-р нүүр&lt;/ref&gt; байна.
Японы гадаад явдлын архивын материалын
дагалт зурагт, дайтах цэрэг анги зургаан
бүлэг хувааж байх бөгөөд тус тусын цэрэглэн харалт
нь тодорхой бий. Үүнийг монголын талын түүхэн
материалтай харьцуулж үзвэл, ДИУ-ын цэргийг
зургаан бүлэг хуваасан учир бол Монголын цэрэг таван бүлэг болж ёиглэл гарган байсны эсрэг авсан төлөвлөлт ажээ. Ингэж Дундад улсын засгийн газар нууцаар цэрэг томилон Өвөр Монголд хувиарлан суулгаж бага багаар нэмэгдүүлж байжээ. Чуулалт хаалганы зүүн хэсэгт
суугаа цэрэг гурав, дөрвөн мянгаас нэмэгдээд хоѐр түм гаруй болж, Монголыг дайлах хошууч цэрэг анги нэгэнтээ бэлтгэлээ дуусгаж төвийн шилжүүлэн томилохыг хүлээж байсан байна. Энэ үед ДИУ-ын цэрэг нь Өвөр Монголд дайтахаар бэлтгэсэн
ѐсоор Өвөр Монголын эл газар цаашлан Ар монголд дайран орохоор төлөвлөж байсан байна. Бээжингийн засгийн газарт ―Ерөнхийлөгчийн ордон өдөр дараалан хуралдаж, бүр л цэрэг татан шилжүүлэх ба цэргийн сүйтгэл цуглуулах хоѐр учирт
зүтгэлцэн, цэрэг ба санхүүгийн хоѐр яамыг
тусгайлан хариуцуулахаар зарлигджээ. Дуан (Дуан
Чириү) ерөнхий дарга ойрд зөвлөгчийн газартай ярилцан зөвлөж одоогийн эл мужын дүдү нар тус тус
цахилгаан мэдээ ирүүлж &quot;Монголыг дайлах зориг санаа чанга байх нь эрхэм. Эл муж урьдаар өөрийн сэргийлэлтээ чангатгаж, үнэхээр дайны явдал үүсвэл даруй түр умард орны эл мужын цэргийг
шилжүүлнэ. Бусад өмнөд орны эл мужид хөдлөхгүй.
Гэвч эл муж шилдэг хүчтэнийг шилэн сонгож чанга боловсруулж төвийн зарлигийг сонсохоор үүрэг болгох хэрэгтэй&quot; гэж тохируулжээ. Бээжингийн засгийн газар нь хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чириү-гийн шаардлага доор эцэстээ Монголд зэвсэгт хүчин хэрэглэх горьдлогоо дахин дурдаж, нэгэнтээ тогтсон
төсвийн хувиар ерөнхийлөгчийн ордонд батлагджээ. ДИУ хүчирхэг цэрэг ангиа төвлөрүүлж зүүн хэсэг
орноос дайралт хийх гэж байжээ. Үүний тухай &quot;Мүгдэний цагийн сонин&quot;-д доорх мэт тэмдэглэж байна:-&quot;Гадаад Монголыг эрхшээхэд урьдаар Өвөр Монголын зүүн монгол, зүүн хойдын гурван мужаас гар орох хэрэгтэй, сэргийлэлтээ чангатгах хэрэгтэй, сэргийлж дийлсэний дараа сая дайтаж
дийлнэ. Одоо нэгэнтээ бэлтгэж дуусчээ&quot; Тухайлбал, Ар монголыг дайлах үед урьдаар Өвөр Монголын зүүн хэсгээс эхлэх гэсэн байлдах бодлогийн чиглэлийг арван хоѐр сарын эхний үеэр нэгэнт тогтжээ.

==Эхлэл, тулалдагч талуудын хүчний харьцаа==
Өвөр Монголыг чөлөөлөх таван замын цэргийг ерөнхийлөн захирагч жанжнаар [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]г зарлигаар томилсон. Таван замын цэргийг дараах байдлаар хуваан мордуулсан байна. Үүнд: 
*Нэгдүгээр зам:  [[Егүзэрийн хийд]]ийн  чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]гийн удирдсан [[цэрэг]] 
*Хоёрдугаар зам:  [[Дарьганга|Дарьганг]]ын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], [[дэд сайд]] [[Бавуужав]] нарын цэрэг 
*Гуравдугаар зам: [[Сөнөд]]ийн хоёр [[хошуу]], [[Дөрвөд|дөрвед]] вангийн чиглэлд дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[Насан-Аривжих]]ын цэрэг 
*Дөрөвдүгээр зам:  [[Хөх хот]]ын  чиглэлд, [[сайд]] [[гүн]] [[Сономдорж]]ийн цэрэг 
*Тавдугаар зам: [[Урад]]ын гурван гүн, [[Хатан гол]]ын чиглэлд, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийн цэрэг тус тус хөдлөх болсон ажээ. Эдгээр чиглэлүүдэд нийтдээ 10000 цэрэг байсан гэж үздэг.

[[Файл:With the Russians in Mongolia 192.png|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]]

1913 оны дунд үеийн Монгол цэргийн тоог 4300 гаруй, түүн дээр 3500 орчим орон нутгийн [[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг|сайн дурын цэрэг]] байсан гэж үздэг. [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]ын [[ерөнхийлөгч]] [[Юан Ши Кай]] Монголын эсрэг 70 000 цэрэг татаж, их буу, явган цэргээс бүрдсэн орчин үеийн зэвсэглэл бүхий [[арми]]йг эмхлэн байгуулж, [[маршал]] [[Ван Хуайчин]]аар удирдуулан хөдөлгөлөө. Тэр маршалд өгсөн бас нэг нууц даалгавар нь [[Дэмчигдонров ван]]гийн өргөөнд хадгалагдаж буй [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] тамгыг ямар ч хамаагүй аргаар авчрах явдал байв.
[[Дундад Иргэн Улс|Хятадын]] цэргийн байдлыг авч үзвэл: 1912 оны намар Дарьгангын чиглэлд 500-аад, [[Цагаан Түн]]гийн чиглэлд 1-2 мянга орчим, [[Цицикар]]т, [[Хөлөнбуйр]]ын чиглэлд 4 мянга гаруй хүнтэй холимог бригад, [[Жиримийн чуулган]]ы нутаг, Таононфу гэж буй (Шаазгай) хотноо 10 мянга орчим цэрэг байрлуулжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дундад иргэн улс 1912 оны адаг, 1913 оны эх гэхэд Жиримийн чуулган, Цицикар, Шаазгай хот орчим 14 мянгаад цэрэг (зүүн чиглэл), Өмнөд Монгол буюу Хөх хот, Хаалган боомт, Долоннуур, Бяруу зэрэг хотод 39 мянган цэрэг (төвийн чиглэл), харин Цагаан Түн, [[Алтайн Шар сүм]], [[Чингэл]] зэрэг газраар 6 мянгаад цэргийг байрлуулсан мэдээ бий.
Эдгээр бүлэглэл нийт янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]], 80-90 [[пулемёт]]той байв.
Харин 1913 оны 9, 10 дугаар сарын үед [[Шаньси]] мужийн умард хилийн нутгаар 23 янз бүрийн анги нэгтэл, 28 их буу, 4 пулёмёттой  9500 явган, 1500 морьт цэрэг байрлаж байсан бол Хаалган, Долоннуур зэрэг хотын чиглэлийн цэргийн бүлэглэлд 30 их буу, 16 пулёмёт бүхий 35 батальон (20 мянган хүнтэй) [[явган цэрэг]], 9 [[дивизион]] (2500 хүнтэй) [[морин цэрэг]]тэй анги, салбарууд байрлаж байжээ.

[[Файл:Mongolian_soldiers1.jpg|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]]

==Байлдаан эхлэх үеийн цагийн байдал ==
1912 оны сүүлийн хагас жил хятадын цэрэг Өвөр Монголын олон газарт улмаар давшин орж бэхлэн суужээ. Нөгөөтэйгүүр, мөн оны есдүгээр сард &quot;Монгол-Оросын гэрээ&quot; байгуулахаар зөвшилдөж байсан үед Богд хааны засгийн газар дотооддоо Өвөр Монголд цэрэг оруулах төлөвлөгөө зохиож эхлэв. Ингээд ДИУ болон Монголын хоорондох зөрчил ихээр хурцдаж асуудлыг хэлцлийн шуагмаар шийдэх боломжгүй болж цэрэг дайны ажиллагаагаар шийдэхэд хүргэх болов. 1912 оны сүүлчээс эхлэн жил гаруйн хугацаанд Хятад улсын Бээжингийн засгийн газар ба Монголын Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын тойронд байлдаан болжээ.
Монголын цэрэг Өвөр Монголд байгаа Хятадын цэрэгтэй тулалдаж эхлэн Эзний гол, Ноён уул, [[Алшаа зүүн хошуу|Алшаагийн яамд хот]]ын орчим, Шандын гол, Үхэрчин уул, Тэнгэр элс, Сургага Хөөрөг, Дархан уул, [[Шулуун хөх хошуу]], [[Долнуур]], [[Бяруу]] хот, [[Хөх хот]]ын орчим, [[Хөвөөт шар хошуу]] зэрэг олон газар ялалт байгууллаа. Энэ явдлыг Лондон «Times», [[Япон]]ы «Manshū Nichi-Nichi Shimbun» зэрэг олон [[сонин]] [[дэлхий]] нийтэд зарлаж байсан ба [[Оросын Хаант Улс]] «Танай улс учиргүй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан.

===Байлдааны ажиллагааны эхлэл===
ДИУ болон Монголын цэргийн анхны байлдаан Өвөр Монголд хэзээ болсон цаг нь тодорхойгүй боловч Японы гадаад яамны Дайшѐо-
гын тэргүүн он (大正元年-1912)-ы есдүгээр сарын 9-ний өдрийн тэмдэглэлд &quot;Жэн Жиатүнд бэлгийн улиралын долоон сарын 8-наа хятад монгол хоѐр цэргийн хооронд нэгэн их дайн болов&quot; &lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээ нэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 机密公第257号，大正元年9月10日 外务省政务局接受件。&lt;/ref&gt;гэсэн мэдээ бий. Энэ нь Өвөр Монголд болсон ДИУ-ын цэрэг болон Монгол цэргийн хамгийн анхны зэвсэгт мөргөлдөөн. 
1912 оны арван сарын 11-ний өдөр Оросын элчингийн Бээжийнгээс явуулсан
цахилгаанд: &quot;Дундад улсын сонин мэдээнийхний ба нам бүлгийнхэн Оросын эсрэг ухуулгаа үргэлжлүүлэн
чангатгаж байна. Хүрээг дайлах аян цэрэг (远征军)-ийг зэвсэглэхээр илээр хандивын мөнгө цуглуулж &lt;ref&gt;Ш. Бира: “БНМАУ-ын түүх”, Монгол улсын соѐл гэгээрлийн яамны сурах бичиг сэтгүүл хэвлэх товчоо, 1987, тал 146&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Ш. Нацагдорж: “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946 он, тал 34-35&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;《盛京时报》(Мүгдэний цагийн сонин) 1912年12月3日，第三面，《国务院对库政策志略》。&lt;/ref&gt; байна. Зөвлөгөөний хурлын даргаар тэргүүлүүлсэн улс төрчид цөм энэхүү учирт оролцов. Засгийн газар
яг улсын доторх цэргийн зээллэгийн төсвийг ярилцаж аян цэргийн төлөвлөгөө хийж эл газарт үүний төлөө идэвхтэй бэлтгэл арга авч байна.&quot;&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 136&lt;/ref&gt; гэжээ. Бээжингийн засгийн газрын зөвлөгчийн яам ба хуурай цэргийн яамны удирдлага дор, юуны өмнө
Дарьгангад дайран Монголын цэргийг устгах дайны зорилгийг тогтоов. Залгаад Халуун гол (Рехэ), Цахар, Шианши, Сиүюаньд суугаа цэргийн дайралт бараг адилхан цагт эхэлсэн байв&lt;ref&gt;Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306&lt;/ref&gt;.
Дарьгангын дайралтад Иргэн улсын цэрэг ихэд ялагдаж, Дарьгангын өмнө талд байгаа Шилийн голын газар Монголын цэрэгт эзлэгдэв. Энэ
үед Иргэн улсын цэрэг бараг цөм Шилийн голоос ухарсан байв. Тэгээд ―Хятадын засгийн газар Улаанхад ба Кайлү-д цэргийн байрлуулт хийж
Дарьгангыг эзэлсэн Гадаад Монголын цэргийг хөөн гаргахаар Жинжоү-гээс И Жүн (毅军) цэргийн явган цэрэг 2 000, морьт цэрэг нэг дунд анги, буут анги нэг дунд ангийг, Халуун голоос И Жүн цэрэг 2 000, Хуай Жүн (淮军) цэрэг 1 000, шадар цэрэг хоѐр хороог, Жан Чигү-гээс 500-г, Гүй Хуачэн хотоос шадар цэрэг хоѐр хороог, жич Шианши-гийн хуурай замын цэргийн нийлмэг багаас нэг бригадыг татан төвлөрүүлж Дарьгангийг дайрах хүчнээ чангатгав. &lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээтнэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 ”Квантуны армийн захиргааны яамнытмэдүүлэлт”&lt;/ref&gt; Хэдийн тэгсэн боловч 1919 оны арван нэдүгээр сард Армонголын өөртөө засахыг үгүйсгэх болтол, Иргэн улсын цэрэг Дарьгангад орж чадаагүй.  Анхан шатны баруун талын дайн нь бараг цөм Шилийн голын хэмжээнд явагдав. 1912 оны сүүлчээр Иргэн улс ба Монголын хоорондох хоѐр цэргийн мөргөлдөөн үүссэнээс нааш, Шилийн голын чуулган ба зүүн талын Зуу-Удын чуулган тун бачим байдалд ороод байв. Энэ хоѐр чуулган нь Хөлөнбуйрынх шиг Богд хаант засгийг дагахаар эрс тэс хөдлөөгүй бөгөөд Цахарын зарим хэсэг мэтээр эсрэг зогсолт бас аваагүй юм. Мөн бас Их зуу,Улаанцавын чуулган мэт өнгөн дээрээ Иргэн улсыг дагаад үнэндээ Богд хаант засаг лугаа үргэлжлэн харилцаж байсан ч биш, өдөр тутам бачуурч байгаа байдалд энэ хоѐр чуулган ямар овроор хандвал зохихоо өөрсдөө тогтоож чадалгүй хар шар нийгмээрээ самгардаж байв. Гэхдээ 1913 оны зэвсэгт мөргөлдөөнд хамгийн их хохирол амссан нь ч энэ хоѐр чуулган юм. Шилийн голын чуулганы нутаг нь дунд ба баруун Өвөр Монголын хойд хэсгийг бүрхэж Армонгол лугаа шууд залгалдаж байдаг. Тухайн чуулган нь Иргэн улс ба Монголын хоорондох халхавч орон болж байсан учраас түүний өмнөх Цахар орон цохилтонд учирсан боловч хохирол нь бага байв. Монголын талаас Шилийн голын дайнд оролцсон нь Дамдинсүрэнгийн удирдсан баруун замын цэрэг болон Бавуужав, Хайсан хоѐрын удирдсан дунд замын цэрэг байв. Дамдинсүрэнгий доор байсан 1 000 цэрэг бүгд Өвөр Монголын хүн бөгөөд Дамдинсүрэн 1912 онд тэднийг Хөлөнбуйр, Шилийн гол, Цахараас элсүүлэн авсан&lt;ref&gt;Hyer, Paul: The role of inner Mongolia in the Independence Movement,1911-1914, Studies on Mongolia: proceedings of the First North American Conference on Mongolian Studies. Bellinghan: Western Washington Univ,Press, 1979.p.92.&lt;/ref&gt;
1913 оны нэгдүгээр сарын дунджаар Дамдинсүрэнгийн удирдсан цэрэг нь Иргэн улсын цэргийн Долон нуурын хуарныг авахаар довтлоход Иргэн улсын талаас умардын шинэ цэргийн нэгдүгээр дивиз (дарга нь Хэ Зүнлиан 何宗莲)-г хөдөлгөж Долон нуурын баруун хойнох элсэрхэг газарт ширүүн дайн хийв. Монгол цэргийн
дайралт эхэлмэгц хөдөлгөөн шаламгай Монголын морьт цэргийн салбар анги Долон нуур орчим шувтлан орж Иргэн улсын цэргийн буцах замыг
тасалсан тул Иргэн улсын цэрэг бүслэгдсэн байдалд орж ширүүн дайнд хагас тооны цэрэг нь алагдаж, үхэж шархдагсад зууны наяд хүрч тун ихээр хохирсон байна&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ
гуравдугаар боть), Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны хоѐрдугаар сараас долдугаар сар 1-6-1-57号, мөн дээрх Heyr, Paul –ын ном, р 92&lt;/ref&gt;
Иргэн улсын талынхан энэхүү учрыг чухал болгон тухайн газрын цэрэгт гол хүчний
шинэ цэрэг хүрэхээс өмнө дайсны дайралтыг Шангуан гол (闪光河, Долон нуурын хойгуур урсах
гол)д хориглох хэрэгтэй гэж тушааж байв. Тэгээд умардын хуурай замын цэрэг (北洋陆军)-ын гуравдугаар дивизын гурав дугаар бригад (дарга нь
卢永祥 Лү Еншиан), наймдугаар дивизын 16-р нийлмэл бригад (дарга нь 王汝贤 Ван Рүшиан), Хуайжиүн цэргийн морьт цэргийн нэгдүгээр бригад (дарга нь 陈文运 Цен Венюунь)-ыг Долон нуур орчим томилоод, бас Халуун голын И Жиүн цэргийг байлдааны байдлыг очиж туслуулахаар дайны
бэлтгэл хийлгэв.Энэ үед 1913 оны эхэнд Цахарын зүүн хэсэг ба Халуун голын хойд хэсэгт Иргэн улсын цэргийн хүч 21 400 хүн болсон. Долон нуурын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (王怀庆) Монгол цэргийг эвдэхээр шуудаж, буут цэргийн галлалтын хамгаалалт доор давуулга олон цэргийн хүчнээр гэдрэг дайралт хийв. Гэвч илэрхий ялалт олсон байдал мэдэгдэхгүй&lt;ref&gt;“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306&lt;/ref&gt;. Тус газарт суугаа Иргэн улсын цэрэг явган, морьт, буут ангийг хамтруулсан 4 000 хүн олноор дайнд гарсан гэдэг боловч магад тоо нь мэдэгдэхгүй бөгөөд ерөнхийдөө цэргийн сүр алдагдсан байна&lt;ref&gt;190 “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть)&lt;/ref&gt; 

1913 оны эхэнд Бавуужав, Хайсан, Наваангомбо нарын удирдсан Дарьгангийн чиглэлийн цэрэг, Өвөр Монголыг дахин давтан дайрч байв. Эдгээр цэрэг юуны өмнө нэгдүгээр сард Дарьгангийг дайраад ялалт олж, Бэйсийн сүм (贝子庙，Одоогын Шилийн голын төв Шилийн хот жич түүний орчим)-ээр гарч зүүн өмнөш урагшлав. Бавуужав Лиан Күйсү (梁魁苏) нар хэдэн мянган цэргийн хүчээр Бэйсийн сүмийг довтолсон нь Иргэн
улсын цэрэг болон Монгол цэргийн эсэргүүлэн байлдсан хамгийн анхны дайн болсон бөгөөд түүнээс хойш Монгол цэрэг Шилийн голын Үзэмчин хийгээд Зуу-Удын Их вангийн сүм (大王庙), Мисан сүм (米僧庙), Шавартай, Шар даваа зэрэг газрыг эзлэж байв. Бэйсийн сүмийн байлдаанаас хойш
Иргэн улсын сахих цэрэг удаа дараалан ялагдан ухарч байв. 1912 оны  4 дүгээр сар болохоос өмнө, Шилийн голын зүүн хэсэг Зуу-Уд аймгийн Хишигтэн хошуу Монгол цэрэгт эзлэгдэв.аравдугаар сарын үеэс Монголын цэрэг Шилийн гол дэх Иргэн улсын цэргийн хуарныг голчлон сөнөөгөөд,
хэдэн салбар салж Цахар оронд түрж, Зуу-Удын хойд хэсэгт гүн орж, Шилийн голын бүх нутгийг эзэлсэн байв. Иргэн улсын цэрэг дайн эхэлснээс нааш үндсэндээ ялагдав. шаламгайлан урагшлах Богд хааны засгийн газрын цэргийн ажиллагааны тухай өгүүлэхдээ: &quot;Монгол цэрэг монголын бүх нутгийг дэвжээрүүлэв&quot;гэж гайхсан Оуэн Латтимор (Owen Lattimore) бас Богд хааны засгийн газрын цэргийн тухай ―Хүрээнээс томилсон аян цэрэг бүмэтжгүй биш‖ гэж байсан бөгөөд ―Тэд нар хүрсэн газар бүрдээ хятадын
цэргийг эвдсэн бөгөөд түр зуураа Жанчхүүгээс умарших дайнд их ялалт олж&quot; байсан гэж тэмдэглэжээ. Түүний хэлэхээр Иргэн улсын цэрэг шинээр сургуулалт хүртэж шинэ маягын зэвсгээр зэвсэглэсэн тухай үеийн шилдэг цэрэг анги байсан боловч байлдах бүрд ялагдаад байсан тул аргагүй эвсэхийг хүсэх болов гэдэг.
Ийнхүү явцад Иргэн улсын төлөөлөгч болон Монгол цэргийн хошууч ангийн дарга Дамдинсүрэнгийн хооронд хэлэлцээр хийх болов. Тэр үед Иргэн улсын төлөөлөгч &quot;Дамдинсүрэн хэрвээ Иргэн улсыг дагавал Их Жунтан өөрийн биеэрээ вангийн зэрэг хүртээж ѐсныг гүйцэтгэн угтах болно&quot; гэж Бээжингийн саналыг уламжлав Дамдинсүрэн Бээжингийн саналыг хүлээн авсангүй тул хэлэлцээр нь бүтэлгүй төгсөв&lt;ref&gt;Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40&lt;/ref&gt; 
Иргэн улсын эвсэх &quot;Зөөлөн бодлого&quot; нь Дамдинсүрэнд үйлдэл гаргасангүй боловч, бусад талаар харин бүтэмжтэй байв. Жишээлбэл, тэр үед Сөнөдийн талын цэргийн ерөнхий жолоодогч байсан Насанравжих 208 Иргэн улсын талын хүсэлтийг хүлээж Бээжингийн засагт орж өгөв. Насанравжих &quot;Үндэсний чөлөөлөлтийн хөдөлгөөн&quot;-өөс урвав гэсэн мэдээ нь Богд хааны засгийн газрыг ихэд цочоов. Энэ нь Богд хааны засгийн цэргийг тун ашиггүй байдалд оруулав. Түүний дараа баруун хэсгийн дайны Монгол цэрэг эмх дэглэмгүй байдалд орсноос ялагдаж эхэлсэн нь Богд хааны цэргийн явдлын төлөвлөгөөнд оролцож байсан Насанравжихын урвасантай холбоотой. Нөгөө талаар Бээжингийн засгийн газар, Иргэн улсын цэрэг Өвөр Монголын дайнд удаа дараалан ялагдсаныг чухал том хэрэг болгон үзэж, цэргийн хүчээ зузаатгахаар чармайж сэргийлэлтээ чангатгав.
Түүнчлэн 1913 оны наймаас есөн сарын завсрын үеэс зүүн хэсгийн дайны байдалд эргэлт гарав. Тухайлбал, Иргэн улсын цэрэг хамгаалалтаас дайралтад
шилжиж байв. Онцгойлон баруун хэсэгт мөн тэр намраас Богд хааны цэргийн хүнс хангалт бэрхдэж эхлэв.
Байлдааны газраас Богд хааны засгийн газарт хандан, буу сум хурдан хүргэж ирүүлтүгэй гэсэн бачим шаардлагуудыг дахин давтан гаргаж байсан боловч засгийн газраасаа хариу олсонгүй. Энэ үед Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагаар Иргэн улс лугаа Өвөр Монголын дайныг зогсоохоор хэлэлцэж байсан. Нөгөөтэйгүүр мөн 1913 оны сүүлчийн хагасаас Орос, Хятад, Япон зэрэг улсуудад яаж хандах тухай Богд хааны засгийн газрын ноѐдын санал нэгдэлгүй болж улс төр улам будлиантай байдалд орж байв.

===Байлдааны ажиллагааны өрнөл буюу дунд үе===
1913 оны 6 сард Богд Хаант Монгол Улсын  засгийн газар Жанчхүүгээс ирсэн туршуулын мэдээнээс Иргэн улс буюу хятадын цэрэг өвөр монголыг эзэлсэний дараа давшилт хийн Монгол газар орж Хүрээг эзлэхээр төлөвлөж байгааг мэдсэний үндсэн дээр цэргийн нууц хурал хуралдуулж хятад цэргийн давшилтыг хориглоход бараг гурван түм таван мянган цэргийг дайчлах шаардлагатайг тул холбогдох арга хэмжээг авсан байна .&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 191&lt;/ref&gt; 
 
ДИУ  “Зөөлөн илбэлэх”-ийн эвсэх бодлогын дагуу, дайны бодлогоо шинээр төлөвлөжээ. Төлөвлөгөө нь: '''Нэг'''. Жанчхүүгээс Долон нуур, Бяруу балгас зэрэг Монголын чухал боомт газар хүрэх замд уулын морин улааг хаяж хурдхан цахилгаан утас тавин цэргийн хөдөлбөрийг хурдатгах хэрэгтэй. '''Хоёр'''. Үүнээс хойш Жанчхүүд суусан нэгдүгээр дивизыг цөм Монгол газар суулгаж, Жанчхүү орчимд гуравдугаар дивизын тавдугаар нийллэг бригадыг байршуулна. '''Гурав'''. Монголын байдал улам бачим болж Монголын эл газар суух цэрэг нэмэгдэн байгаа тул урьдын цэргийн өртөөний дүрэм бэрх болов. Жанчхүүд хурдхан цэргийн өртөө гаргаж зөөвөрлөх байгууламжийг бүрдүүлэн, эл газрын цэргийг хангах хэрэгтэй. '''Дөрөв'''. Уулын Монголыг дайлах цэрэг нь Цахар, Халуун гол, Сиүюань хэмээх гурван газрын цэрэгт хуваагдаж байх тул тус тусдаа хөдөлж хоорондоо ямарч холбоогүй байсан шалтгаанаар удаа дараалан ялагдав. Иймээс хойшдоо гурван замын цэргийн хуаран нягт холбоо авч хөдөлгөөнөө хамтруулж байдлаа хоорондоо мэдэгдэх хэрэгтэй&lt;ref name=Япон&gt;&lt;/ref&gt;.

Монголын Засгийн газар Ар монгол болон Өвөр Монгол нийлэх зорилтыг хурдхан биелүүлэхээр түшмэд, сайд, ван, гүн нарыг цуглуулан төрийн хурал хийв. Хурлаас цэргийн бэлтгэл хийж, элч нарыг хошуудад мордуулан, өмнө зүг дайлахад хэрэглэх морь, тэмээ, хөсөг, хүнсийг цуглуулахын хамт, Өвөр Монголын нутагт хоѐр хүн томилон очуулж тэндэх ван гүн нартай уулзуулан Хүрээнд нийлэхийг уриалж, болох эсэхийг арван өдрийн дотор тогтоох болов&lt;ref name=Япон&gt; “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41号, 大正2年8月-10月，秘受4886号), “Өвөр Монголд айх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”,“зургаан сарын дундаж Хутагтын “Ар, Өвөр Монголыг нийлүүлэхи төсөл”&lt;/ref&gt;.
Энэ үед Монгол цэргийн давшилт  амжилттай байлаа. Зургаадугаар сарын 4-ний өдрийн Монгол цэргийн дайралт Цахарын чиглэлд амжилттай байсан байна. Японы Гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл, хятад улс “Зургаадугаар сарын хуучдаар Цахарын цэргийн төлөвлөгөө”-г батлав. Үүнд:  “Цахар аймагт тэргүүн фронтын байдал өдөр тутам бачим болсон бөгөөд олон мэдээнээс үзвэл Хүрээний цэрэг өмнөшлөх буюу эсвэл төсөөлөшгүй учир гарч мэдэх тул гуравдугаар дивизын тавдугаар бригадын дарга Лү Шаожиан (卢少将)-ийг Цахарыг сахих командлагчаар дэвшүүлж, цэргийн гол хүчнээ Шавартай орчимд төвлөрүүлж, Долон нуур ба Хүрээ-Жанчхүүгийн зам зүгийн алинд ч боловч тохиол алдахгүй хөдөлж болохоор төлөвлөсөн” гэж бий. Монголын тал тавдугаар сарын хуучдаар Тогтох, Хайсаны удирдсан зургаан мянган хүнтэй цэргийг Дарьгангад  байршуулсан байна Тогтох, Хайсан нарын цэрэг Дарьгангад ар талын хүчнийг чангатгаж байхад Бавуужав Дарьгангын тэргүүн фронтын цэргийг удирдаж хошуучлан байлдсан байна. Тухайлбал, Бавуужавын цэрэг Зуу-Уд чуулган зүг дахин дайрсан байна. &lt;ref&gt;《林西县志》(Линшишианы ойллого) Өвөр Монголын номын
сангийн хадгаламж (бичмэл) тал 11&lt;/ref&gt;
Зуу-Уд зүг дайрсан Монгол цэргийн тэргүүн  фронтын салбар анги нь Хурх сүм, Тата сүм (塔塔庙), Шавартай зэрэг газрын хэдэн удаагын байлдаанд олон хүнээ алджээ. Хятад тал тулалдаанд өөрийн шавхагдашгүй хүний нөөцөөс Монголын талаас олон дахин давуу том цэргийн хүчнийг төвлөрүүлэн оруулав.&lt;ref&gt;“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985,тал 313&lt;/ref&gt; 

Монгол цэргийн анги нь Богд хааны зарлигаар дайны талбараас Шилийн голын баруун сөнөд дэх Монголын цэргийн суурин зүг буцаж ирэв. Үүнд хятад эх сурвалжид: “Зургаан сарын 23-нд, явган цэргийн гуравдугаар хорооны гол нь болох Гүн (宫)-ийн салбар анги болон морьт цэргийн хорооны Мэн (孟) даргын удирдсан цэрэг баруун Сөнөдийг эзэлсэн бараг 400 монгол дээрмийг дайлж хэдэн цаг байлдсаны эцэст тэднийг цохин ухруулав. Монгол цэргийн үхэж шархдагсад зуу гаруй, хятад цэргийн үхэж шархдагсад дөч гаруй болов” бий.&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情 报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, “Зургаан сарын хуучдаар Тогтох өмнөш халдахаар бэлтгэв”&lt;/ref&gt;

Мөн энэ үед Хайсаны цэрэг Дарьгангаас Хөх хотын баруун биеэр орж лагерь байгуулжээ. Долдугаар сарын 18-ны өдөр, Булан (布兰, Бугатаас баруунш бараг наян газрын зайд бий) гэдэг газарт умард Шиан Ши-гийн командлагч Лиү Тинсэн (晋北司令官刘廷森)-ий удирдсан явган цэрэг нэг хороо, морьт цэрэг гурван суман, буут цэрэг нэг салаа болон хоѐр пулѐмёт Хүрээний дээрэмд (Хайсаны харъяанд байгаа цэргүүд) их төлөв 1 200 хүнтэй мөргөлдөөн болж зургаан цаг илүү явагдсан ширүүн байлдааны эцэст Хятад цэргүүд ихэд ялагдаж 400 хүн шархадсан бөгөөд их буу 1, винтов 180-тай Тулуй худаг (托雷井, Бугатаас дөчин газар зайтай)-д ухарч одов. &lt;ref&gt;  “Долоон сарын 18-ны Булангын байлдаан”
&lt;/ref&gt;
Энэ мэтээр Жанчхүү-Хүрээний зам дагуу Хөх хот, Зуу-Удын Их вангийн сүм орчмын байлдаан ширүүн болов.
Энэ үед хятадын морьт цэрэг,  их буугаар дэмжүүлэн умард хил дагуу төвлөрч эхлэв. Долдугаар сарын 18-нд морьт цэргийн гуравдугаар бригад (Морьт цэргийн зургаадугаар хороо)-ны явган цэргийн нэг суман туршихын зорилгоор Цахараас Ар Монгол руу давшилтанд оров. Урагшлах замдаа тэд “Мөн хошуу (Цахарын хөвөөт шар)-наас умарш хорин газрын үзүүрт 500 орчим Монгол дээрэмтэй тааралдаж тэднийг ухруулав. Монгол дээрэм 30 гаруй үхдэлээ орхиж алс умарш ухрав” гэж бий&lt;ref&gt;“Долоон шарын 18, Хөвөөт шарын байлдаан”__&lt;/ref&gt;.  
Энэ мэтээр зунд дулаан улирлыг ашиглан хятадын хэсэг цэрэг хилийн бүсэд оров.
Долдугаар сарын үед Монгол цэрэг Өвөр Монголын олон газрыг эзлээд байсан тул Богд хааны засаг Дарьгангад байсан Монгол цэргийн
“Өмнөш дайлах захиргааны газар”-ыг хилээс урагшлуулах хэрэгцээтэй болов. 
Долдугаар сарын эхээр Агваандорж захирсан 800 гаруй монгол цэрэг Зайр Ус орчим ирж довтлоод тухайн газрыг эзлэж, хөмрөг барьж, өмнө хилийг хамгаалах хязгаарын хэргийн товчоо байгуулах зэргээр бэлтгэл хийв. Үүнд Сүи Юань хотын жанжин Жан Шаоцэн (张绍曾) нэгэн салбар ангийг томилж (Долдугаар сарын) хорин гурванд тэднийг довтлон ширүүн байлдаан хийжээ. Хүчний хувьд хэт давуу хятад цэрэг тухайн газрыг дахин эзэлжээ. Хятад сурвалжид монгол цэрэг 30, 40 хүнээ алдаад  умард зүг ухарсан гэжээ. 
Долоон сарын дундуур Монгол цэрэг их вангийн сүмийг дахин довтолж, 22-ны өдөр түүнийг эзлэв. 
Наймдугаар сард хоѐр талын цэргийн Жанчхүүгийн төлөө тулалдаан ширүүсэв. Гэвч хүн хүчээр дутуу, сум хэрэгсэл дууссан тул  10-ны өдөр Монгол цэрэг ухрав
Наймдугаар сарын сүүлийн хагасын байлдаанд хятадууд удаа дараа нэмэлт цэргийг татан хүчээ эрс нэмэгдүүлэн  цэргийн хүчин давуу болж ирэв. 
Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны долоон сарын 9-д Богд хаан Өвөр Монголд байлдаж байгаа Монгол цэрэгт зарлиг буулгав. Зарлигт:
“Улсын мандаж мөхөх нь тэнгэрийн цагийг дагана... хэрвээ энэхэн чөлөөг алдвал гэмшвээс юуны тус...Монгол газартаа хүрвээс барваа, бусдын газар нутагт халдаж эс болмой”  гэжээ&lt;ref&gt;Монгол Улсын Түүхийн төв архив, 5-29-80 номерт, “БНМАУ-ын
түүх”, хоѐрдугаар боть (доод)&lt;/ref&gt;. 

Дайны дунд шатанд хятад улсын цэрэг дайсны эсэргүүцлийг бут цохих шинэ бодлогыг тогтоож цэргийн ажиллагаагаа явуулсанаар  фронтын шугамыг ухруулж эрс бэхжүүлсэнээс болж  цэрэг дайны байдал монголын талд ашиггүй болж байгааг мэдсэн монголын тал ч байдалд тохирхоо больсон дайны төлөвлөгөөгөө дахин хянаж нэмэлт өөрчлөлт хийсэн байв.

===Байлдааны ажиллагааны сүүлийн шат===
Хятадын тал Монгол цэргийг ухруулсан байдлаа ашиглан 1913 оны есдүгээр сард  Монголыг дайлах цэргийн захиргаагаа Улаанхадад шилжүүлжээ.
Наймдугаар сарын 14-нд зүүн Сөнөдийн зүүн өмнө байгаа Шулуун хөх орчимд Хуай Жиүн цэргийн үндсэн анги болон Монгол цэргийн гол хүчин (Мянга шахам хүн) тулалдав. Энэхүү ширүүн тулалдаанд хятад цэрэг Монгол цэргийг ухруулсан байна.&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, &lt;/ref&gt; “Найман сарын 14, Шулуун хөхийн байлдаан” Мөн Шулуун шарын чиглэлд болсон тулалдаанд Монгол цэрэг ухарсан байна&lt;ref&gt;Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Найман сарын 20, Шулуун шарын байлдаан&lt;/ref&gt;. 
Монгол цэрэг энэ үед сум хэрэгслээр гачигдан хүнд байдалтай байсан боловч хятад цэргийн эсрэг  сөрөг довтолгоонуудыг амжилттай хийсэн байна.  Есөн сарын 11-нд Монгол цэрэг Бяруу хот, Долон нуур зүг довтолсонд тухайн газрын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (宣化镇守使王怀庆) өөрийн хятад цэргийг шаардсан боловч Хятад цэрэг ялагдсан буюу хүнд байдалд орсрн байжээ&lt;ref&gt;(Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Есөн сарын 16, Долон нуурын байлдаан”&lt;/ref&gt;.   
Энэ үеийн дайны тухай хэдэн зүйлийн сурвалж материал байх боловч Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл болон хятадын эх сжрвалжид тэмдэглэгдсэн агуулга хоорондоо тун их зөрөөтэй&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт&lt;/ref&gt;.  Хятад эх сурвалжид  Хятад  цэрэг есөн сараас эхлэн бүх талын дайралт хийж Монгол цэргийг мөхтөл цохьсон байна. Гэвч тухайн үеийн дайныг бараг л өдөр бүр тодорхой мэдээлж байсан Японы гадаад яамны тэмдэглэлд Хятад цэрэг Цахараас хойшх газарт нэг л хэсэг цэрэг оруулсан төдий байв. Богд хааны засгийн газрын цэрэг дайралтаа үргэлжлүүлж арван нэгдүгээр сарын эхнээс хориглолтын байдалд орсон боловч эзэлсэн газраасаа бараг ухраагүй сэргийлэн сахьсаар байжээ.

Мөн гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл аравдугаар сард Богд хааны цэрэг Зуу-Удын чуулганы баруун захаас дайрч тус чуулганы Баарин хошууны газарт Хятадын цэрэгтэй дахин тулалдаж байжээ. Үүний тухай 1913 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр илгээсэн ―Квантуны захирагчын мэдээлэлд “(关东都督报告)-д Линшигийн зүгийн Монгол хулгайн дайралтын байдал” гэдэг гарчигаар доорх мэт тэмдэглэж байна:
“Есдүгээр сарын 30-ны шөнө Лиү Жиаинз (刘家营子)-ийг сахисан И Жиүн цэргийн салбар ангиас томилсон бага суман дарга Лиү Жиүнши (少佐刘君实)-гийн удирдсан хоѐр зуун цэрэг мөн тэр газарт найман зуу гаруй монгол цэрэгт дайрагдаж Лиу ангийн дарга байлдаанд үхсэн бөгөөд үхэж шархадсан цэрэг ная шахаж эдүгээ мөн Лиу Жиаинз-ыг бат сахисаар байна” гэжээ. Түүний дараа өдөр нь “Аравдугаар сарын 1-ний өдөр Монгол цэрэг Лиү Жиаинз-ийг дайран байлдаан бүхэл өдөр үргэлжлэн бага суман дарга ч байлдаанд үхэж үхдэл шархдал үлэмж гарсан” байв.&lt;ref&gt;Мөн тэнд: “Квантуны захиргааны ордонд мэдүүлсэн мэдүүлэлт” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны арван сарын 22-ны өдөр илгээв)&lt;/ref&gt; 

Юань Шикайн бичээч Цай Тинганд өгсөн Моррисоны 1913 оны арван нэгдүгээр сарын 28-ны захидал болон дурдатгалд, тухайн үеийн Хятадын цэргийн “Дайны ялалтын мэдээлэл”-ийг ярихдаа: “Тэр бол зэвсэггүй Өвөр Монголын ардыг дарангуйлсан төдий юм. Монгол цэргийн дайралтыг тэд мөн л эсэргүүцэж чадахгүй байсаар” гэж хатуу шүүмжилж байв&lt;ref&gt;Edited by Lo Hui-min, 1978, 《The Correspondence of G.E.Morrison II, 1912-1920》, Camdridje University press, p.269&lt;/ref&gt;.  

Тэрээр “Монголын байдал гэвэл миний хэлснээс нэн муу байна... Хаалган (Жанчхүү)-аас Урга (одоогын Улаанбаатар), Долон нуур, Гүй Хуачэн хүртэлх зам үнэхээр муу”  гэж, чухал чухал газраас Монгол цэргийг ухруулж чадсангүй гэдгийг ярьсан нь тухайн үеийн зөв мэдээлэл юм. Моррисон дайны байдлыг задлан шинжилж үзээд хүнд хэцүү байгалийн орчин бол хятад улсын цэргийн ялагдсан нэгэн шалтгаан мөн гэжээ.
Мөн тэрээр “Монгол цэрэг тухайн газрын уур амьсгалд тэсвэртэй боловч ―хятад цэрэг уур амьсгал ус шороонд дасаагүй нь хятад цэрэгт тун ашиггүй” байгааг дурдав. Моррисон тэдгээр шалтгааныг үндэслэн “Хятадын цэргийн байлдах арга ба цэргийн сэтгэл санааг эртхэн өөрчлөхгүй бол Өвөр Монгол бас тусгаар тогтнох аюултай” гэж Хятадын засгийн газарт чанга сануулга өгч байв. )
Хүйтэн улирал болоход хоѐр талын цэрэг хатуу байдалд оров. Хятадын цэрэг дахин давтан дайрсан боловч амжилтгүй болж бүх дайралт давшилтыг нь монгол цэрэг амжилттай няцаан цохисон байна.  Гэвч хятадын хохирол нь Богд хааны бага байв. 
Богд хааны цэрэг давшилтаас хориглолт хамгаалалтанд орж дайны явц байршлын буюу сунжирсан дайны  байдалтай болов.
Хүйтэн өвлөөс өмнө дайныг дуусгах гэсэн Хятадын цэргийн Ү Жиүншэн (吴俊升)гийн дайралт нь амжилтгүй болжээ.   Энэ бол таван замын байлдааны зүүн хэсгийн цэрэг дайны байдал а. Хоёр тал хориглолтонд орсноор фронтын шугам тогтворжсон байна.
Байлдааны ажиллагааны баруун хэсэгт, тэр намрын тэргүүн сард Цахарын чиглэлд  Монгол цэрэгт сум дарь зэрэг зэвсэглэл ихэд дутагдаж,  зэр зэвсэг нэмж нийлүүлэхийг  хүссэн хүсэлтийг удаа дараа Хөх хотын тэндээс Богд хааны засгийн газарт хүрч ирж байв.&lt;ref&gt;Монголын академын түүх судлах газар: “БНМАУ-ын түүх” II боть (доод), монгол бичгийн хэвлэл, 1986, тал 1704&lt;/ref&gt; 
Гэвч энэ үед Богд хааны засгийн газар, Өвөр Монголын дайны хэрэгцээг хангах үлэмж хэмжээний тусламжийн төсвөө батлаж чадаагүй тул Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг үргэлжлүүлж чадахгүй байдалд оров. Үүний шалтгаан нь Орос улсаас авахаар төлөвлөсөн байсан зээлийн асуудал байсан боловч Хаант оросын засгийн газар урьд нь өгөхөөр амалсан зээлээ өгөхгүй болсон явдал байлаа. Мөн Хаант Орос улс Өвөр монголыг чөлөөлөх дайнаа зогсоохыг шаардан Богд хааны засгийн газарт эдийн засаг, улс төрийн болон бусал бүх талын шахалт дарамтыг үзүүлсэн байдаг. 
Аравдугаар сараас хойш Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг амжилттай дуусгах тусламж хүсэхээр Японтой дахин харилцахаар шийдэж Богд хаанаас Японы  хаанд өгсөн гарын бичиг (1913 оны арван нэгдүгээр сарын 16)-ийг Токиод хүргэв.&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 247-249&lt;/ref&gt; 
Тэр бичигт хятад цэргийг Өвөр Монголоос татаж гаргахад Японы засгийн газрыг туслахыг хүссэн байв.
Гэвч Японы засгийн газар тэрхүү хутагтын гарын бичгийг нээж ч үзсэнгүй, битүүмжилсэн хэвээр нь Оросын элчин сайд Малевский Малевичаар
дамжуулж 1914 оны нэгдүгээр сарын 19-ны өдөр Богд хаанд буцаав.
Жилийн эцэс болтол байдал онцгой сайжрахгүй байсанд Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг түр шийдвэрлэхийн төлөө дайны хугацааг уртасгах төлөвлөгөөгөө орхив.
Тэгээд Оросын дарамт шаардлагын дагуу Өвөр Монголын дайныг зогсоох хэлэлцээр хийх хэмжээнд хүрчээ. &lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Токиод суух элчин сайдын нууц цахилгаан” 1914 оны нэгдүгээр сарын 15, 16&lt;/ref&gt;
Учир нь өмнө нь Хаант Орос улс болон Японы Эзэн хаант улсуудын засгийн газрууд нууц гэрээ хийсэн явдал байв. Энэ нууц гэрээнд хоёр тал Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх ба Ар монгол нь оросын нөлөөний бүс болох ба Өвөр монгол нь японы нөлөөний бүс  болохыг талууд хүлээн зөвшөөрчээ. 
Оросын засгийн газар Монголд суугаа Оросын гадаад явдлын төлөөлөгч, генерал консул Миллер Александр Яковлевичид Арван нэгдүгээр сарын 10-ны өдөр нууц цахилгаан илгээжээ. Түүнд: “Монголын засгийг шийдвэртэй ятгаж Өвөр Монголын
цэргийн ажиллагааг нь зогсоотугай” гэж шаардаад “... хятад цэргийн дайралт энэ мэт үргэлжилвэл Монгол цэрэг мөхөн сүйрэх аюултай гэсэн байдлаар баталгаа гарган сануулж шаардах арга хэрэглэхийг ...” дурдсан байна.&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991,  “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 10&lt;/ref&gt; 
Оросын тал Богд хааны засгийн газрын гуйсан зэвсгийн тусламжийг Өвөр Монголын дайнаас монголын цэргийг татуулах дарамт болгон олгосонгүй. Хүсэж байсан Оросын зэвсгийн тусламж биелэгдсэнгүй тул Өвөр Монгол дах монгол цэргийн зэвсэг хамгамжийн байдал улам хүндэрч, Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэргээ татахгүй байхын аргагүй болгов.
Богд хааны засгийн газар Японтой харилцаж үзэхийн зэрэгцээгээр Оросын засгийн газарт Өвөр Монголын байдлыг мэдүүлэн, Хятадын цэргүүд өвөр монголын энгийн ардуудыг олноор хомроглон хядаж байгааг дурдсан байна. 
Монгол цэрэг ухарсан Өвөр Монголын Зуу-Удын чуулганы Баарин аймаг болон бусад чуулганы нутагт Хятад цэрэг давшин орсоны дараа монголчуудыг үй олноор хомроглон хядсан байна. &lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991,  “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” тал 193&lt;/ref&gt;. 
Оросын засгийн газар Монголыг ятгаж цэрэг татуулахын зэрэгцээгээр Бээжингийн засгийн газарт ч Өвөр Монголоос цэргээ татахыг ятгав. Оросын тал  Бээжинд хандан: “...хятад улсын цэрэг Монгол ардыг ихээр хядсан явдлыг Дундад улсын засгийн газар чухалчлан үзэх хэрэгтэй. Ийм байдлыг зөвшөөрч болохгүй...”  гэжээ. Мөн шахалт үзүүлэх зорилгоор “...Хэрэв Бээжингийнхэн үгийг сонсохгүй үргэлжлэн хөдөлвөл Оросын засгийн газрын хувьд бид монгол цэргийн дахин дайрахыг хориглож чадахгүй...” гэх зэргээр ятгаж байжээ &lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 196, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 13&lt;/ref&gt;
Гэвч  Өвөр Монголоос цэрэг татуулах гэсэн Оросын талын саналыг Хятадын тал хүлээн авахгүй байсан  тул нууц гэрээний дагуу өвөр монгол нь Японы талын нөлөөний бүс тул Японы элчин сайдаар дамжуулан нөлөөлөх бодлогийг ч анхаарч байжээ.
Гэтэл Бээжинд суугаа элчин сайд Крупенский арван нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр Оросын засгийн газарт өгсөн нууц цахилгаандаа “...Японтой хамжилцаж болохгүй...” гэж байв.
Оросын гадаад яамны сайд Сазанова арван нэгдүгээр сарын 18-нд Крупенскийд илгээсэн нууц цахилгаанд “... Хятад цэргийг Өвөр Монголоос ухруулах хэлэлцээрт Японыг оролцуулахгүй...” гэсэн албаны саналыг уламжлав&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991,  “Гадаад явдлын тэргүүн сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арван нэгэн сарын 18&lt;/ref&gt;. 
Оросын тал эцэст нь энэ асуудалд японы талыг оролцуулахгүй бодлогыг баримтлах болсон нь хятад болон японы тал хамтрах улмаар хятад дах японы нөлөөлөл ихсэхээс болгоомжилсон байна. 
Бээжин Оросоор дамжуулж Богд хааны засгийн газарт даралт учруулах ажиллагаагаа илт идэвхижүүлсэн байна&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991,   тал 225-226 “Бээжинд суугаа консулын нууц цахилгаан” 1913 оны арван хоѐр сарын 28&lt;/ref&gt;. 
Тал талын дарамт шахалт болон байлдааны ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн явуулах зэр зэвсгийн хангамжийн асуудлыг шийдэх боломжгүй болсон зэрэг нь Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагийг хүлээн авахаас өөр аргагүй болгосон байна. Ингээд  Монголын засгийн газрын ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын засгийн газарт Арван хоѐрдугаар сарын 16-ны өдөр Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэрэг татахаа илэрхийлсэн  албан бичиг илгээв. Энэхүү албан бичигт  “...(Орос, Хятад, Монгол) гурван талын хуралдаанаар Монголын асуудлыг шийдвэрлэхийг зорьсон Орос, Хятадын хүсэлтийг хүлээж, Хятад, Монголд бүр ашиггүй энэ их дайныг бүх хүчнээрээ эцэслүүлж, дайн зогсоох зарлиг нийтлэж цэргээ дайны талбараас татан авчирна...” гэжээ. Үүний хамт “...Дундад улс ч байран дороо манай нэг угсааны Өвөр Монголын нутгаас цэргээ татах хэрэгтэй...” гэж шаардав&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991,    тал 222 “Монголын онц элчингээс гадаад яамны сайд Сазановад өгсөн захидал, орчуулга” 1913 оны арван хоѐр сарын 19&lt;/ref&gt;
Энэхүү шаардлагыг Оросоор дамжуулж Бээжинд мэдэгдэв. 

Амлалтын дагуу Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголд байсан Монгол цэргийг татаж, Өвөр Монголоос элссэн цэргийг нутагт нь буцаахаар тушааж, цэргийн удирдагчдыг Хүрээнд дуудан аваачив&lt;ref&gt;Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал&lt;/ref&gt;. 

Богд хааны зарлигийн дагуу Арван хоѐрдугаар сарын сүүлчээр Монгол цэргүүд байлдааны талбараас буцаж эхлэв. Богдын цэрэгт ороод байсан Өвөр Монголын цэргийн зарим нь их цэргээ дагаж Ар монголд очсон бол зарим нь цэргээс халагдаж нутагтаа буцав.
Монголын тал дайныг зогсоохоор цэрэг татаж байхад хятадын тал харин том хэрэг
үйлдэж байв. Тухайн үед хятадын цэрэг монгол цэргийн буцсаныг далимдуулан урагш давшин  өвөр монголын нутгийг эзлэн хот сууринг галдан шатааж дээрэм тонуул аллага хийж эхэлжээ.  тухайлбал: “Баарин вангийн ордныг галдаж, дөчин байшинг шатааж үнсэн товрог болгохын энгийн монгол ардыг жаран хэдийг хядаж,
үхэр мал гурван түмийг булаасан” гэх мэтийн харшилт хэргүүд Өвөр Монголын хошуу чуулганд олон удаа гарч байв&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第5 卷，第81 报, 大正3 年1 月-9 日，)&lt;/ref&gt;
Хятад цэргүүдийн энэхүү байдлыг Намнансүрэнгээс Оросын гадаад яамны тэргүүн сайд Сазановад өгсөн бичигтээ: “Монгол цэрэг ухарч гарсаны хойно, Хятадын цэрэг довтлон дайрч Авга да вангийн хошууны Дархан уул сүм жич Батхаалга сүмд гэнэт хүрч ирээд сүмийг галдан, ламыг булааж аливааг сүйтгэв. Баарин, Сөнөд, Үзэмчин зэрэг хошууд гайд дайрагдав...” гэж бичиж байв. 
Монголын тал ганцаараа цэргээ татсан ажээ.
Гэвч Богд хааны цэрэг Өвөр Монголоос ухарч гарах явц дайны дараах байдалд ч тийм шулуун биш байжээ.
Богд хааны цэрэг Халх нутаг руу ухарч гарахдаа эцсийн нэг өдөр болтлоо Хятадын
цэрэг ангийг байлдаж байжээ. Арван нэгдүгээр сарын эцсээр Богдын цэрэг Улаанцавын чуулга, Чуулалт хаалгаас умарших оронд Хятад цэрэг рүү
дахин ширүүн довтолгоон явуулж хэдэн зуун хүнийг нь олзолжээ.
1913 оны арван хоѐрдугаар сараас 1914 оны нэгдүгээр сарын хооронд Богдын цэрэг Өвөр Монголын нутаг дэвсгэрийг орхижээ&lt;ref&gt;Оросын Э.А.Белов “1912-1913 онд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” (“Монгол түүх судлал” наймдугаар товхимол, Өвөр Монголын Их Сургуулийн хэвлэлийн хороо, 2005) дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 5&lt;/ref&gt;. 

Энэ үед Богд хааны цэргийн хамт Өвөр Монголын цэрэг ард 2 000 орчим хүн Халх руу явсан байна. Тэд нутагтаа үлдвэл Хятадын засгийн газрын дарангуйлалд учрахаас болгоомжилжээ. Гэвт тэд Халхад очоод бас амьдрал ахуйн хүнд  байдалд орсон байна. Богд хааны засгийн газрын эрх баригчид тэдэнд хөлс мөнгө, мал унаа ба тариалах нутаг (учир нь тэдгээр Түмэдчүүд болон хэсэг Цахарууд тариалан амьдарч байжээ) өгсөнгүй. Үүнээс болж тэд нарын дундаас хэсэг хүмүүс өөрийн уг нутагтаа харихыг хүсэж, Хятадын эрх баригчидтай хэлэлцээ хийхээр есөн хүнийг төлөөлөгчөөр томилжээ. Гэвч хятад улсын тал тэднийг баривчлан алсан төдийгүй бас тэдний зүрхийг нь сугалж харгисалсан байна .273
1914 оны есөн сараас Орос, Дундад, Монгол гурван этгээдийн хэлэлцээр Хиагтад эхэлжээ .  Богд хааны зарлигаар 1914 онд Халх дахь Өвөр Монголчуудад мал унаа болон тариан
газар өгсөн бөгөөд 1915 оны Хиагтын гэрээ ёсоор Хятадын засгийн газар тэднээс ял асуухгүй хэмээн амлажээ.

==Байлдааны ажиллагаанууд== 
===1913 оны 8 сарын 13. Шандын тал. ”Бух чичүүр” ажиллагаа===
Манлай ван Дамдинсүрэнгийн цэрэг Долнуураас гарсан их цэргийг угтаж, [[сар]] битүүрэхийг хүлээж байгаад харанхуй [[шөнө]] болох үед хурдан шалмаг [[морь]] сайтай, газрын баримжаа мэдэх нутгийн 50 цэрэг, [[Халх]] 50 цэрэгтэй хамт их цэргийн тэг голоор зүсэн гарч, хоёр тийшээгээ буудсаар, нэвт гарлаа. Энэ үед сандарч тэвдсэн Хятад цэргүүд эмх замбараагаа алдаж, буун дуу гарсан зүг рүү хариу буудсаар үүр цайх үед өөрөө өөрсөдтэйгөө тулалджээ. Цаг уурын байдал, шөнийн нөхцөлд тоогоор цөөн цэргээр их хүчийг гэнэт довтлон сандаргасан энэ тактикийг Зоригт баатар [[Лаварын Сумъяа]] дурсамждаа ”Бид [[бух чичүүр]], [[галзуу барын дайралт]] хэмээх аргыг хэрэглэсэн” гэсэн байна.

===1913 оны 8 сарын 30. Хүйсийн тал. ”Галзуу барын дайралт” ажиллагаа===
Энэ нь нилээд шийдвэрлэх тулалдаан төдийгүй хамгийн анхаарал татсан тулалдаан. Энэ тал уг нь [[Ганган тал]] нэртэй байжээ. Элсэрхэг [[хөрс]]тэй, битүү [[ой]] байсан энэ [[хөндий]]н [[салхи]]ны дээр нь [[өндөрлөг]] газар [[Монголчууд]] байрласан бол яг эсрэг нам дор, зүүн өмнө зүгээс [[Хятад]]ын [[цэрэг]] давшин гарч ирж. [[Эмгэнт Манхан]] хэмээх толгой дээр [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] байрлан, яг байлдаанд цэргээ удирдаж байгаа мэт тугаар дохио зангаа хийнэ. Үүнийг нь харсан [[Ван Хуайчин]] жанжин их бууны шуурган галаар моддын оройгоор үзэгдэх [[туг]]нууд руу, Монголын цэргүүд өөд өдөржин галлаж давших явцаа удаашруулсан байна. Монгол цэргүүдээс цөөн хэдэн цэрэг далд байрлалд зөвхөн тугаараа давших ухрах хөдөлгөөнийг хийж хуурч байсныг мэдээгүй хятад цэргүүд өдрийн хагас буудалцаад эцэст нь хооллож байсан бйана.

Яг энэ үед өлийн салхи гарч, Монгол газрын хүчит салхи баруун хойноосоо лэрхийн бослоо. Үүнтэй зэрэгцэн өтгөн сахлаг хуурай модонд тавьсан түймэр, давхиж яваа морьтноос ч хурданаар Хятад цэргүүдийг нөмрөн авсан байна.

Түймрийн галаас зулбан гарах цэргүүдийг Монгол цэргүүд цавчихыг нь цавчиж, буудахыг нь буудсаар улмаар тэдний дунд зүсэн орж, эргэн тойрон цавчиж, яг л галзуу бар шиг аашиллаа.  Ийнхүү 2 өдөр шөнө зууралдан байлдаж, [[түймэр]]тэй хамтран тэднийг ухраан цохисоор Үхэрчин овоо, Шанд нийслэлийн туурь, Зуу найман сүм өнгөрч, Долоннуур хотод тулж очжээ. Энэ тактикийг [[”Галзуу барын дайралт”]] гэж нэрлэсэн байна. 

Харин гүн [[Лаварын Сумъяа]]гийн анги давшисаар [[Зуу-Удын чуулган]]ы [[Бяруу]] хотыг эзэлж, улмаар [[Жанчхүү]]гийн зүг хөдөлж, замын дагуу байсан Хятад цэрэгтэй байлдахдаа тэр үед нэрлэгдсэнээр [[галзуу барын дайралт|«галзуу барын дайралт»]], [[хорт могойн ороолт|«хорт могойн ороолт»]] гэх зэрэг тактикийг хэрэглэжээ

===Бат хаалганы чиглэлийн байлдааны ажиллагаа===
Баруун өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд гүн Сономдоржоос 1913 оны Наймдугаар сарын 6-нд Богд хаанд ийнхүү өргөн мэдүүлжээ :“Зарлигийг дагаж өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах 4 дүгээр хорооны 100 цэрэг, нэмэн захируулсан 3 дугаар хорооны 65 цэрэг, орос багш Ихбаярын хамт ирсэн 8 цэрэг, их буу хамгаалж ирсэн 14 цэрэг, Улаанцав чуулганы Дөрвөд вангийн хошуу, Муу мянганы хошуу, Дархан чин вангий хошуудаас гаргасан тус бүр 20цэрэг, Богд эзний соёлд дагаар орж зүтгэе гэж тосон ирсэн 123 цэрэгтэй хамтарч нийт 370 цэргийн хүчээр [[Дархан чин вангийн хошуу]]ны “Бат хаалга” сүм хүртэл гамингуудтай байлдаж “Цагаан чулуут”, “Цэцэн” хэмээх газар очиж 5-р сарын 17-ны өдрий могой цагт гэнэт өмнө зүгээс 2000 орчим гамин цэрэг халдаж ирсэнд манай цэргүүд гамин цэргүүдтэй нар шингэтэл байлдаж ихэнхийг алж маргааш нь дахин байлдаж үд болоход гамин цэрэг буруулан зугтаж одов. Ингэж уг үүргээ гүйцэтгээд “Амгалант довон” гэдэг газар буудаллаж цэргээн тоолж үзэхэд Монголын 370 цэргээс 3 цэрэг амь эрсдэж нэг шархадсан байхад гамингийн 2000 орчим цэргээс 800 гаруй нь тулалдааны талбарт алагджээ” хэмээн бичжээ.

==Төгсгөл, үр дүн==
Энэхүү [[таван замын байлдаан]] гэж нэрлэсэн [[чөлөөлөх дайн]] 1914-1915 онд [[Хиагт]]ад болсон [[Оросын Хаант Улс|хаант Орос]], [[Хятад]] хоёр улсын ил далд хуйвалдсан [[Хиагтын гэрээ|гурван улсын хэлэлцээр]]ийн дараа зогссон байна. 
1913 онд [[хил хязгаар]]аа батлан хамгаалахаар таван замаар давшсан Монгол цэргүүд их бага нийлсэн 100 орчим [[тулалдаан]] хийсэн гэж үздэг боловч судлаачдын үздэгээр 1913 оноос хойш дуусах хүртэлх хугацаанд 58 орчим [[зэвсэгт мөргөлдөөн]] хийсэн байдаг. Эдгээрийн 33-т нь монголчууд амжилт олсон бол 11-д нь хятадууд ялсан бөгөөд 14 мөргөлдөөн яаж төгссөн нь тодорхойгүй байна. Түүнчлэн хятадын талаас 2000-аас дээш 5-7 мянган цэрэг, Монголын талаас 220-иос 1712 хүртэлх цэрэг оролцсон томоохон тулалдаан 11 удаа болсон бол 600-1000 Хятад цэрэг, Монголын 200-аас дээш хүн оролцсон бага хэмжээний 5 тулалдаан болжээ.. 
Таван замын байлдааны ажиллагаа нь хамрах нутаг дэвсгэрийн хүрээгээрээ зүүнээс баруунаа 1000 шахам [[км]], хойноос урагшаа 144-480 км-ийг хамарсан бүс нутагт болж өнгөрсөн. 
Энэ [[дайн]] байлдааны үед Монголчууд хятад цэргийг [[марш]] үйлдэх үед нь хоёр ч удаа довтолсон ба [[шөнийн байлдаан]] мөн хоёр удаа болсон талаар тэр үеийн баримтуудад тэмдэглэсэн байдаг. Монголын талаас дайн байлдаанд алагдан олзлогдсон тухай баримт тун ховор ч түүвэрлэвэл 400 орчим цэрэг алагдсан гэх нэг удаагийн тохиолдлын тоог эс тооцвол 3 тулалдаанд 16 хүн  алагдсан. Харин нэг тулалдаанд 60 гаруй хүн олзлуулсан мэдээ байдаг бол 3 тулалдаанд 48 орчим хүн шархтсан тухай сурвалжууд өгүүлдэг.
Гэтэл хятадын талаас 12 тулалдаанд нийт дүнгээр 3795 цэрэг алагдсан бол 4 тулалдаанд 76 хүнээ монголчуудад олзлуулсан аж.  Монголын цэргийн олзолсон зэвсгийн тухайд гэвэл 5 зэвсэгт мөргөлдөөнөөс 1080 [[буу]], 2 [[хасаг тэрэг]], мөн 85600 [[ширхэг]] [[сум]], 3 тулалдаанд 7 [[пулемёт]] түүний 5000 сум, 4-8 [[их буу]], 410-аад сум, 421 эсвэл 343 ширхэг сэлмийг хятад цэргээс олзолжээ.
[[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Монголын цэрэг]] 1913 оны байлдаанд [[партизаны дайн]]ы маягаар байлдааны ажиллагааг өрнүүлсэн.

==Урвалт==
[[Монгол цэрэг |Монгол цэргүүд]] 1913 оны намар [[Шилийн голын чуулган]], [[Цахар]] нутгаас хятадын цэргийг хөөн гаргаж Шилийн голын чуулганы нутагт удтал байрлаж байх үед нь цэргийн бүх хэрэглэлийг нутгийн ардуудаас гаргуулж чирэгдэл учруулж, цэргүүд [[хоол хүнс]]ээр дутагдсанаас санаа сэтгэл нь алдагдах явдал гарч байжээ. Мөн [[сум хэрэгсэл]] зэрэг [[цэргийн хангамж]] муудсан байна. Үүнээс гадна хятадын тал “[[Зөөлөн бодлого]]”-ын нэг зүйл болох [[монгол цэргийн жанжин]] нарыг өөрийн талд урвуулан авахаар [[хэргэм зэрэг]], [[мөнгө]] шан амалж байсан нь зарим талаар хэрэгжиж байжээ. Энэ мэт байдлаас болон Хятадуудыг дийлэхгүй гэж [[Өвөр Монгол]]ын нэг бүлэг [[ван]] [[гүн]] нар сэтгэн хятад улсад [[бууж өгөх]], [[урвах]] тохиолдол гарсан байна.

1913 оны есдүгээр сард Архуа бэйс [[Насан-Аривжих]] хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт  дээд тушаалтай [[цэргийн ноѐн]] болон [[энгийн цэрэг]] 100 хүн мөн бууж өгчээ.&lt;ref&gt;Оросын цэргийн түүхийн архив, Э.А.Беловын зохиол. №2000 бүрэн боть, хуудасны дугаар 145&lt;/ref&gt; Энэхүү бэйс Насан-Аривжихын урвасаныг [[хятадын ерөнхийлөгч]] [[Юань Шикай]]  ашиглан бусад монгол цэргийн жанжин нарыг урвуулахад үлгэр болсон явдал хэмээн үзэж, Насан-Аривжихыг шууд [[Жүн ван]] цолоор шагнасан. Урвагч  бэйс Насан-Аривжихын хятадын цэрэгт урваж орсон нь Монгол цэргийн байдлыг нэлээд хүндрүүлжээ. Учир нь Насан-Аривжих “Богд хааны засгийн газрын цэргийн яамны дэд сайд” байсан бөгөөд [[Хүрээ]]нд байхдаа Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг төлөвлөх нууц зөвлөгөөнд оролцож байсан. Тэрээр урвасаны дараа өөрийн мэдэж байсан цэргийн төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний хорт уршигаар Таван замын цэргийн Өвөр Монголын фронтын баруун жигүүрийн буюу Насан-Аривжихын хариуцан командалж байсан чиглэлийн эсрэг хятадын цэргийн давуу хүчийг яаралтай хуримтлуулан монгол цэргийн сул хэсгүүдийн эсрэг хүчтэй [[давшилт]] хийсэн байна. Хятадын цэргийн давшилт зарим талаар амжилттай болж хэд хэдэн тулалдаанд командлагчгүй монгол цэрэг цохигдон ухарсан байна. Командлагчгүй болсон Насан-Аривжихын цэрэг хятадын цэргийн давшилтын эсрэг сул эсэргүүцсэн ба захиргаагүй болж тархаж явсан тул [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|жанжин Дамдинсүрэн]] тэдгээрийг цуглуулж авахаар нэлээд хүч цаг зарцуулжээ. 

Үүний дараа Хятадын хувьд Монгол улсын цэргийн эрх баригчдыг урьж зусар үгээр илбэн дагуулахыг ихээр оролдох болсон байв. Юань Шикайн улс төрийн зөвлөгч [[Жорж Эрнэст Моррисон|Моррисон]] хятад улсын талд чухал зөвлөгөө өгч Монгол цэргийн ноѐдыг хятадын талд татаж оруулахаар бүтэмжтэй ажиллаж байжээ гэдгийг түүхэн баримтууд гэрчилж байна. Хятад улсын ноѐн, [[Хөвөөт шар хошуу]]ны Үхэр хонин сүргийн хоѐр [[түшмэл]]ийг зарж Дамдинсүрэнд хэлүүлсэн нь “Үүний урьд бидэнд дагаж орсон бэйл Насан-Аривжихад ерөнхийлөгчөөс жүн ван цол өргөмжилсөн. Хэрвээ Дамдинсүрэн манай [[Дундад Иргэн Улс]]ад дагаж орвоос [[ван]]гийн хэргэмээр шагнамой” гэжээ. Үүний хариуд Дамдинсүрэн “Манай улс хэрхэвч [[Дундад Иргэн Улс]]тай нийлэхгүй. Нэгэн аймаг шарын шашныг олон Монгол аймгийг бүрнээ хураамжилж тусгаар улс болон зогсочихуй. Намайг [[чоно]] шиг[[хулгай]] Насанравжихтай бүү адилтгахтун. Танай [[Юань Шикай|жунтун]]гын өргөмжлөх вангийн хэргэмийг жанжин би [[ванбаа]] хэмээх [[мэлхий]]д ч хүрэхгүй гэж санамой” гэж хариулаад “Та нар Монголын ард байтлаа харин Хятадын  баширлах үгэнд итгэж нэг биеийн ашиг зэргийг хичээн Монгол аймгийг хятад улсад дагуулж, Монгол газар орныг хятад хүнд эзлүүлж хойд өдөр Монголын хүүхэд дүү нарыг өөр аймгийн дотор үүрд дарлуулъя хэмээмүй” гэж ихэд  буруушааж, ирсэн хоѐр түшмэлийг хөөж явуулсан байна. &lt;ref&gt;Ш. Нацагдорж: “Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40&lt;/ref&gt;
Сүүлд нь [[Бавуужав]]ын цэргийн [[Мурунгаа]] гэдэг [[Цахар цэргийн ноѐн]] хятадад урважээ. Тэгэхэд мөн Цахар цэргийн  жанжин [[Лувсан-Очиржамц]] Хүрээний нууц зарлигаар тусгай цэргийн ангийг бүрдүүлэн Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохин түүнийг олзлон авч цаазалсан байна.&lt;ref&gt;Хаант Оросын гадаад бодлогын архив, Дундад улсын бүрэн эмхэтгэл, Э.А.Белов “1912- 1913 оны хооронд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 11&lt;/ref&gt; 
Жанжин  Лувсан-Очиржамцын Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохисон тусгай цэргийн ангид [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад баатар]] оролцож байсан байна.

==Үнэлгээ==
Таван замын байлдаан буюу Монгол-хятадын 1912-1915 оны дайныг дүгнэн үзвэл:
* Дайны эхний шатанд Монголын цэрэг давших байлдааны ажиллагааг өөрийн дайны үндсэн стратеги болгон хэрэгжүүлсэн нь амжилттай болсон төдийгүй Өвөр Монголын нутгийг бараг бүрэн чөлөөлж чадсан байна. энэ үед хүн хүчний харьцаа төдийгүй зэвсэг техник, цэргийн сургалт, хангамжийн хувьд хятадын цэрэг эгнэшгүй давуу байсан боловч тулалдаан бүхэнд тоогоор цөөн монголын цэрэг ялалт байгуулсан онцлогтой.
* Дайны дунд үед зарим нэг монголын цэргийн жанжид урваж, монголын байлдааны төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний улмаас монгол цэргийн байлдааны зарим ажиллагаа бүтэлгүй болж, ялагдал хүлээсэн тохиолдол гарчээ. Үүнд хятадын тал цэргийн тоо, зэвсэг техникээ хэд дахин нэмэгдүүлж, монголчуудаас үлэмж давуу хүчийг байлдааны ажиллагааны талбарт хуримтлуулсан явдал төлийгүй монголын цэрэг сум хэрэгслээр тогтмол байнга хангагдаж чадахгүй байсан явдал нөлөөлсөн байна. Монголчуудын байлдааны ажиллагааны нууцыг мэдсэн хятадууд өөрийн байлдааны ажиллагааг шинээр төлөвлөн түүний зарим хэсгийг хэрэгжүүлж чаджээ. Монголын тал ч байдалтай хурдан зохицсон арга хэмжээг авч  байлдааны төлөвлөгөөг шинээр хийсэн байна. Үүний үр дүнд хятадын цэргийн давшилтыг зогсоон амжилттай сөрөг довтолгооныг хийсэн байна. Ингээд байлдааны фронтын шугмыг тогтворжуулж чадсан байна. Ингэснээр дайны ажиллагааг сунжирсан байршлын шинжтэй болсон байна.
* Төгсгөлийн шатанд дайн ажиллагаа урьдын хэвээр байрлалын шинжтэй байж, фронтын шугам тогтвортой байсан байна. Хятадын цэргийн давшилтууд ээлж дараалан амжилтгүй болж байсан бөгөөд монголын цэрэг тэдний давшилтыг амжилттай няцаан цохиж байсан төдийгүй сөрөг довтолгоонуудыг мөн амжилттай хийж байсан байна. Гэхдээ Оросын үйл ажиллагаанаас шалтгаалан монгол цэргийн сум хэрэгсэл, зэр зэвсэгийн хангамж улам муудсаар бараг зогссон байна. Түүнээс гадна улс төр, эдийн засгийн байнгын дарамт шахалт өсөн нэмэгдсээр байжээ.

[[Цэргийн түүхч]] [[Ж.Базарсүрэн]]гийн судалгаагаар таван замын цэргийн хэрэглэж байсан байлдааны ов мэх, арга нь “уламжлалт морьт цэргийн урлаг зонхилсон хэвээр байсан”, голомтын чанартай төвүүдэд болсноор онцлог.

==Баатрууд==
[[Богд хаан]] 1911 оноос эхлээд таван замын байлдааны ажиллагааг дуусан дуустал улс үндэстнийхээ төлөө гарамгай гавъяа байгуулсан 101 хүнд [[баатар]] цол олгожээ. Үүнд:
{{col-begin}}
{{col-3}}
1. [[Авирмэд]]-Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу.

2. [[Бавуужав]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн Чуулганы өмнөд Горлос хошуу.

3. [[Бадрах]]-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу.

4. [[Сономцэрэний Базарваань|Базарваань]] Сономцэрэний-Засагт хан аймаг.

5. [[Зэвэгийн Балдан|Балдан]] Зэвэгийн-Түшээт хан аймаг, Эрдэнэ ваны хошуу.

6. [[Баяр Түрэмгий баатар|Баяр Борхонуудын]]-Түрэмгий баатар-Өвөр Монгол.

7. [[Бирваарагчаа]]-Сайн ноён хан аймаг.

8. [[Божи]]-Өвөр Монголын Зүүн үзэмчин, жүн ван Гомбосүрэний хошуу.

9. [[Бумжаргал]]-Шударга Баатар-Сэцэн хан аймгийн Жанжин бишрэлт бэйлийн хошуу.

10. [[Ванчиндорж]]-Зүтгэлт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу.

11. [[Волинган]]-Өвөр Монголын Харчин гүны хошуу.

12. [[Галсанцампантүгжням]]-Ялгуулсан Баатар- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Хорчин хошуу.

13. [[Гомбо-Идшин Лхамсүрэний]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Ачит ваны хошуу.

14. [[Гомбожав]]-Сэцэн хан аймгийн Үйзэн бэйсийн хошуу.

15. [[Гочоо]]- Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

16. [[Гэлэнгүж]]-Хавтай Баатар- Өвөр Монголын Хөлөнбуйр.

17. [[Гэлүүсүхэн]].

18. [[Гэндэн]]-Сайн ноён хан аймаг, мэргэн гүн Мөнх-Очирын хошуу.

19. [[Даваа Төмөрын]] буюу [[Дамбийжанцан]]-Догшин ноён Хутагт- Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу.

20. [[Дагва]]- Зүтгэлт Баатар-Засагт хан аймгийн дархан гүн Маньбазарын хошуу.

21. [[Дагдан]]-Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын Урианхайн киргиз сум.

22. [[Далай Жамъяны]]-Шаламгай Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу.

23. [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн Жамсраны]]-Манлай Баатар-Өвөр Монгол, Хөлөнбуйр.

24. [[Даш]] -Шударга Баатар-

25. [[Дашдэндэв]]-Чамбай Баатар-Сэцэн хан аймгийн хурц бэйс Түвдэны хошуу.

26. [[Долгор]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы чин ваны хошуу.

27. [[Дорждэрэм Мөнхийн]] -Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

28. [[Доржпалам]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр.

29. [[Дугаржав]]-Хянамгай Баатар-Өвөр Монголын цахар.

30. [[Дугаржав Нараны]]- Хичээнгүй Баатар- Сэцэн хан аймгийн Илдэн ваны хошуу.

31. [[Дуваа Донойн]]- Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу.

32. ? - Өвөр Монголын зүүн Үзэмчиний жүн ван Гомбосүрэний хошуу.

33. [[Дэндэв]]-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу.

34. [[Дэчинган]]-
{{col-3}}
35. [[Дэчинлхаажид]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу.

36. [[Жагшимбуу]]-Хурц Баатар- Өвөр Монголын цэргийн хорооны дарга.

37. [[Жамц]] -Зоригт Баатар-Цэргийн Яамны дэс түшмэл, Зүүн өмнө хязгаарыг Захирах Цэргииг      захирах түшмэл.

38. [[Жамц]]-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу.

39. [[Жамсран]]- Шулуун Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

40. [[Жамъян]]- Сэцэн хан аймгийн Бэйлын зэрэг засаг, Улсад туслагч гүн.

41. [[Заяат]]- Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын Цахар-

42. [[Илүү]]- Шударга Баатар- Өвөр Монголын Хөх хотын Түмэдийн хороо.

43. [[Лайсан]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Доржпаламын хошуу, жагсаалын дарга.

44. [[Лувсан]]-Зоригт Баатар-Урианхай

45. [[Лхам]]-Сэцэн хан аймгийн засаг тэргүүн зэргийн тайж.

46. [[Мааньжав Балданы]]- Өвөр Монголын харчин.

47. [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав Сандагдоржийн]]- Хатан Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу.

48. [[Манажав]]-Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы баруун үзэмчин чин ван Содномравданы хошуу.

49. [[Мандах залан]]- Өлзийт Баатар-

50. [[Мурунгаа]]-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу.

51. [[Мутунбунга]]а-Шалгарсан Баатар-хорооны дарга.

52. [[Мөнхравдан]]-Саруул Баатар-

53. [[Мянбуу]]-Мэргэн Баатар-Өвөр Монгол-Хар мөрөн муж.

54. [[Наваан]]-Шулуун Баатар-

55. [[Наваан-Юндэн]]- Түшээт хан аймгийн  Наваан-Юндэний хошуу-

56. [[Шаравын Найданжав|Найданжав Шаравын]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монгол

57. [[Нанзад/Барман хэмээгч/]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу.

58. [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад Дамираны]]- Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу.

59. [[Насан тогтох]]- Хорооны дарга.

60. [[Норов]]- Өвөр Монгол-Зуудын чуулганы  Ар хорчин да ваны хошуу.

61. [[Нолгар]]-Шаламгай Баатар-

62. [[Өлзийбадрах]]-Дэс Баатар- Өвөр Монгол-

63. [[Өлзийдүүрэн]]- Хянамгай Баатар-Сайн ноён ханы хошуу.

64. [[Өлзий-Орших]]-Шулуун Баатар- Өвөр Монголын Зарууд хошуу.

65. [[Пунцаг Базарын]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Лха жононы хошуу.

66. [[Пунцаг-Шаламгай Баата]]р- Түшээт хан аймгийн Далай гүн Алтанхуягийн хошуу.

67. [[Пунцаг]] -Шаламгай Баатар- Өвөр Монгол, барга, хорооны жагсаалын занги.

68. [[Пүрэв]]-Захчин гүн Цэрэндоржийн хошуу, тайж.
{{col-3}}
69. Саван-Өвөр Монголын баруун Баарин ваны хошуу.

70. Сандагдорж-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы  Горлос хошуу, хороон дарга.

71. Содномдаржаа-Түшээт хан аймаг, Улсад туслагч гүн.

72. Соном-Зоригт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн зоригт гүн.

73. [[Лаварын Сумъяа]]-Ялгуун Баатар-Шинжаан мужийн Ил тарвагатайн хошууны харъяат.

74. Сундуйжав-Өвөр монгол-

75. Сэргэлэн-Эвтэй Баатар-Өвөр Монголын Шинэ баргын Хошуу цагааны харъяат, хороон дарга.

76. [[Тогтох гүн|Тогтох Энхбилэгтийн]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы өмнөд Горлос хошууны харъяат.

77. Төмөр-Өвөр Монголын Түшээт хошууны харъяат, хороон дарга.

78. Төмөр-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны харъяат.

79. Түмэннаст-

80. Хайдав-Өлзийт Баатар-Сайн ноён аймгийн сайд, бэйс Цогт-Очирын хошууны харъяат, ангийн дарга.

81. Хишигжаргал-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйл Бадамгаравын хошууны харъяат, ангийн дарга.

82. Хорлоо-Шулуунбаатар-Түшээт хан Аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

83. Хохлин-Засагт хан Аймгийн жанжин Далай гүны хошуу.

84. Цогт- Зүүн Үзэмчины жүн ван Гомбосүрэны хошуу.

85. Цэнд- Бодлогот Баатар-Сангийн Яамны дэд Сайд, Өвөр Монголын Хөлөнбуйрын харъяат.

86. Чагдарсүрэн.

87. Чимэд-Хурц Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

88. Чимэд-Сэцэн хан Аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу.

89. Чованлүн- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Бодлогот ваны хошуу.

90. Чойжамц-Цогтой Баатар-Сэцэн хан Аймгийн Мэргэн засагийн хошуу.

91. Чойж.

92. Чулуун -Өвөр Монголын Зост Чуулганы Түмэдийн хошуу, ангийн дарга.

93. Чулуун Өлзийтийн- Сэцэн хан Аймгийн Сүжигт ваны хошуу.

94. Шагдар- Засагт хан Аймгийн Дайчин ваны хошуу.

95. Шарав-аравны дарга.

96. Шаарийбуу-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы сайд Раашминжүүрийн хошуу.

97. Шимихи-Засагт хан аймгийн цогт гүн Дамдинбаашийн хошуу.

98. Ринчин-Сэцэн хан аймгийн Сэцэн чин ваны хошуу.

99. Эрэнцэн-Өвөр Монголын Цахар хошуу.

100. Ядамсүрэн Цэнгэлын-Сайн ноён хан аймгийн Түшээт гүний хошуу.

101. Ярин Мятавын-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Говийн Со засгийн хошуу
{{col-end}}

==Он дарааллын хэлхээс==

*1911 он
:6 дугаар сарын 1. Оросын Амар орны бүгдийг захирагч ноѐн зарлиг буулган Хятадууд Оросын хилд орохыг цаазлав. Мөн сарын 11-ний өдөр Бээжин Петербугын хоѐр этгээдийн төлөөлөгч Цичигард хуралдаж, Эргүнэ гол орчмын хоѐр улсын хилийг хайн тогтоохоор хэлэлцээ хийв.
:6 дугаар сар. Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга жанжин тэргүүтэй лам нар Богдод Бат Оршил өргөхөөр Их хүрээнд цугларч, Эрдэнэ Шанзудбын яаманд нууц зөвлөлгөөн хийжээ.
:7 дугаар сар. Халхын дөрвөн хан тэргүүтэй Монголын зарим ноѐд лам нар Богд уулын модонд гэр барин нууц зөвлөлгөө хийжээ.
:8 дугаар сар. Монголын төлөөлөгч Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан нар Петербургт очив.
:10 дугаар сарын 10. Учаны бослого үүсчээ.
:11 дүгээр сарын эх. Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан зэрэг долоон хүн &quot;Монголын түр засгийн газар&quot;-ыг зохион байгуулж, Хүрээний хэрэг эрхлэх Их сайд Сандог үлдэн хөөхөөр тунхаглахын хамт, Өвөр Монгол, Алшаа, Дарьганга, Барга зэрэг  газруудын ван гүн нарт бүх Монгол нэгдэх тухай Богдын бичгийг уламжлан илгээв.
:11 дүгээр сарын 30. Монгол &quot;Тусгаар тогтнох&quot;-оо тунхаглаж, Сандо амбан Оросын элчин сайдын газар далдлан орж, удалгүй Орос, Монгол цэргийн хамгаалал дор Хиагтаар хил гарч улсдаа буцах болжээ.
:12 дугаар сарын 4. Сандо амбаныг цэрэгтэй нь хамт хилээс үлдэн гаргав.
:12 дугаар сарын 6. Монголын &quot;Тусгаар тогтнол&quot;-той дуу хоолой авалцсан Хөлөнбуйрын &quot;тусгаар тогтнох&quot; бүлэгтэн цэрэг томилон Орос цэргийн дэмжлэгээр Манжуурыг довтолсон байна.
:12 дугаар сарын 16. &quot;Тусгаар тогтнох&quot; бүлэгтэн Манжуурыг эзлэн авч, голын дээд урсгалын олон харуулын газруудыг ч байлдан эзэлжээ.
:12 дугаар сарын 16. Жавзундамба Хутагт Хүрээнд хаан суурнаа сууж &quot;Их монгол улсын наран гэрэлт хаан&quot; хэмээгдэж &quot;Олноо өргөгдсөн&quot;-өөр оны цолоо болгов.
:12 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын эл хошуу чуулганы олон ван гүн нарт уриалгын бичиг илгээв. Улиастайн жанжин ч Монголын цэрэгт үлдэгдэн гарав.
Улиастайд Оросын Консулын газар байгуулагдав.Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалын нөлөөгөөр Түмэд хошууны нэгэн салаа цэрэг Батхаалгад умардын цэргийн эрхтэнийг эсэргүүцэх зэвсэгт бослого гаргав. Умардын цэргийн эрхтэн ч их цэрэг томилон Жи Нин, Гүэй Сүй, Бугат гурван замаар Улаанцавын чуулганд довтлон орж бослогийг дарангуйлаад, Батхаалгын сүмийг галдав. Алшаагын Гө Лу Хуй эвлэлийн түрүү Жан Жин Мин-ээс Нин Ши Ан-ын Гө Лу Хуй-ын түрүү Лиү Хуа Тан-ыг хавсарч Инчуаныг дайран эзлэхээр төлөвлөж байгаад нууц нь задран Алшаа Чин ван Даваанбүлүгжала ба Хөх нуурын Ма Чи-ын дарангуйлалд учирч ялагдав. Мөн оны арван хоѐрдугаар сард Шинжаны Монголчууд Чингийн засгийг эсэргүүцэх тэмцэл гаргажээ.
* 1912 он
:1 дүгээр сарын 14. Оросын Хайлаарт суугаа Консул Усад-ын дэмжлэг дор Өөлдийн ерөнхий захирагч ноѐн Шинфү, Хуучин Баргын ерөнхий захирагч Цэгц ба Шолон хошууны ерөнхий захирагч Чөн Дө зэрэг хүмүүс орчмын эл хошуудын Монгол цэрэг мянга гаруй хүнийг цогцлуулж, Оросын тусалсан таван зуу гаруй буугаар зэвсэглээд ―Чин хаант гүрний журмын цэрэг‖ хэмээн алдаршуулж Бүгд найрамдахыг эсэргүүцэж эхэлсэн байна. Мөн өдрийн орой Хөлөн хотыг довтлон эхлэж арван тавны өдөр хотыг эзлэн авч Хятад ноѐдыг үлдэн Хөлөнбуйрын ―Тусгаар тогтносон‖-ыг тунхаглаж, Хүрээний Богд хааны засгийн газарт харъяалагдах засгийн ордон байгуулж Манжуур зүг үргэлжлэн цэрэглэсэн байна.
:1 дүгээр сарын 20. Хөлөнбуйрын Монгол цэргүүд Мөнхшил харуулын газрыг довтлон эзлэв.
:1 дүгээр сарын 23. Оросын Гадаад явдлын яамны сайд Хаандаа айлтгал өргөж, одооны ашигтай цагийн байдлыг завдаж Манж орон дахь нөлөөгөө чангатгах ѐстой гэсэн бөгөөд мөн өдөр Сазановагаас Цагаан хаанд Оросоос Монголыг хамгаалан Дундад улсаас тусгаарлуулах хэрэгтэй гэж дурьдсанд Цагаан хаан эдгээр саналыг зөвшөөрсөн.
:Мөн сарын сүүлч. Хар мөрөн мужийн цагдан захирагч сайдаас түшмэл томилож Хөлөн хотноо хүрч Шинфү нарыг ятган ―Тусгаар тогтнох‖-ыг нь хүчингүй болготол, Хайлаарт суугаа Оросын Консул Усад яаравчлан ирж Шин фү зэрэг хүмүүсийг зэвсэг, мөнгө бодисын тусламжаа зогсоох зэрэг зүйлээр гачин шахаж байгаад энэ нэг бодлыг нь хаяуулсан
байв.
:2 дугаар сарын 12. Жоу Чүн Фан-аас харъяат цэргээ дагуулан Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон Монгол цэргүүдтэй Жи Лалин орчим ихээр байлдаж ялагдан ухрав.
:3 дугаар сар. Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон засгийн ордны тэргүүлэгч, Хөлөнбуйр газрын бүгдийн дарга Шин фү зэрэг хүмүүс Жибзундамба Хутагтын өргөмжлөлийг хүлээн авч
жинхнээр Монгол улсад даган оров.
:4 дүгээр сар. Хүрээнээс ирүүлсэн Монголын―Тусгаар тогтнолын тунхаг‖-ыг хүлээн авсан Хөвсгөл нуурын Урианхайн бүгдийн дарга Хишигжаргал, Дарьгангын бүгдийн дарга Содномдовдон, Шилийн голын чуулганы зүүн Хуучид ван Салнунточал нараас өөр өөрийн харъяат олон ардаа авч эн түрүүнээ Богд хааны засгийн газарт дагаар орж хүч нийлэх гэсэн өргөдлийг Хүрээний эрх баригчид хүлээн зөвшөөрчээ.
:4 дүгээр сар. Хорчин баруун гарын өмнөд
хошууны Удай вангаас туслагч тайж Нучинга,
Вангийн сүмийн ширээт лам Бөхбуян ба Чимэдсүрэн
гурван хүнийг Халхад элчээр илгээж Богд хаант
засгийн газрыг дагах бичгээ дэвшүүлэв. Тэгээд
Жибзундамба Удай ванг ―Дундад иргэн улсыг
довтлох нэгдүгээр замын ерөнхий жанжин‖-аар
томилож, зэр зэвсэг туслан Жирмийн чуулганы
арван хошууг дагуулан урвалга гаргахаар зааварлав.
:4 дүгээр сар. Хятад худалдаачдын пүүсийг
довтлон дайрах ажил ширүүсч байв.
:4 дүгээр сар. Бинт ван Гончигсүрэн Хүрээнд
явав.
:5 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас
Өвөр Монголын зарим газарт хоѐрдахь удааны
уриалгын бичгийг илгээв.
:5 дугаар сарын 17. Бээжингийн засгийн газраас
Торгууд ван Балтыг Алтайн хэрэг эрхлэх сайдаар
томилов.
:7 дугаар сар. Монгол цэрэг Даргангыг эзлэв.
Юань Шикай Богд хааны засгийн газарт цахилгаан
явуулж Дарьгангыг эзэлсэн учраар эсэргүүцэл
гаргаж төлбөр өгөх хэрэгтай гэв.
:7 дугаар сарын 8. Гуравдугаар удаагын ―Япон
Оросын нууц гэрээ‖ байгуулагдаж, Бээжингийн
уртрагын шугамаар Өвөр Монголыг зүүн баруун хоѐр
хэсэг хувааж баруун хэсгийг Оросын, зүүн хэсгийг
Японы хүчний хүрээ болгохоор тохиролцжээ.
Шилийн голын чуулганы баруун Хуучид вангийн
хошуу, Авгын зүүн баруун хошуу, Үзэмчины зүүн
баруун хошуу, Сөнөдын зүүн баруу хошуу, Авга
нарын зүүн баруун хошуу, Жирмийн чуулганы засагт
вангийн хошуу, Бинт чин вангийн хошуу, Ерөөлт
вангийн хошуу, Бодолгот вангийн хошуу,
Нарангэрэл вангийн хошуу, Засаг Пунцагийн хошуу,
Жалайд хошуу, Зуу-Удын чуулганы Ар Хорчин
хошуу, Баарины зүүн баруу хошуу, Жарууд хошуу,
Дархан бэйсийн хошуу, Хишигтэн хошуу, Их Зуугийн
чуулганы ван Арвинбаяр нарын таван хошуу,
Улаанцавын чуулганы таван хошуу, Зостын
чуулганы Харчин вангийн хошуу, Ван
Цэдэннамжалванбуугын хошуу, Цахар найман
хошуу, Дөрвөд Далай хан аймгийн арван хоѐр хошуу,
Дөрвөд баруун гарын дөрвөн хошуу, Захчин хоѐр
хошуу, Алтайн Урианхайн долоон хошуу, Торгуудын
гурван хошуу, Хошууд нэгэн хошуу, Ар Илигийн
Цахар нэгэн хошуу, Тагнын Салжиг, Дочи хоѐр
хошуу, Хасгийн хэдэн хошуудын ноѐд
түргүүлэгчдээс харъяалах ардын хамтаар удаа
дараагаар ―Монгол улс‖-д дагаар орж тамагт бичиг
ба билэг ѐслолыг хүргэж ирснийг Богд хааны
засгийн газар хүлээн авч, хэргэм зэрэг шагнаад,
эдгээр хошуудын язгуурын нутгийг хэвээр захиран
шийтгэх эрх тушаалыг баталсан бөгөөд нэг бүлэг
захирах дарга ба туслан шийтгэх сайдыг шинээр
томилжээ.
:8 дугаар сарын 20. Хорчин баруун гарын өмнөд
хошууны Удай ван хошууныхаа гурван мянга гаруй
хүнтэй зэвсэгт хүчээ дагуулж сүмд ―Тусгаар
тогтонигсон‖-оо тунхаглаж, ―Зүүн Монголын Тусгаар
тогтнолын тунхаг‖ыыг нийтлэж гурван замын цэрэг
томилон Тао Нан, Кай Тун, Түчүан зэрэг газрыг
довтлов. Хорчин баруун гарын хойд хошууны
Рашминжүүр гүн ч идэвхитэйгээр цуурайтаж Удайн
цэрэгтэй нийлэв. Зүүн хойтын гурван мужийн
бүгдийг захирагч ноѐноос Ү Жүншөн нарын их
цэргийг томилон дарангуйлан цохисонд Удай нар
Солон ууланд зугтаан оров.
:8 дугаар сарын 19. Иргэн улсын засгийн газар
―Монголыг үзэх хууль зүйл‖-ыг нийтэлж, Монгол ван
гүн нарын уул эрх ашгийг хэв ѐсоор байлгахыг
амлаж илбэн татах бодлогийг эрчимтэй явуулсан
байна.
:8 дугаар сарын 20. Хайсан, Дамдинсүрэн нарын
удирдсан Монголын цэрэг хоѐр сар гаруй бүслэн
дайралт хийж Ховд хотыг эзлэв.
:9 дүгээр сарын 8. Удай вангийн цэрэг, Жөн
Дүн Шиан-д эсрэг этгээдтэйгээ ширүүн тулалдаан
болж, мөн сарын сүүлчээр Удай, Рашминжүүр нар
Оросын хамгаалал дор Хайлаараар дамжиж Халхад
зугтаан очив. Удайн бослогийг дарсны дараа, Иргэн
улсын засгийн газар нэг түм таван мянган хүний
цэрэг ангийг томилон Тоа Нанфү орчим
байрлуулжээ.
:10 дугаар сарын 27. Монгол цэрэг Шилийн
голын чуулганы баруун Үзэмчин ба Сөнөд зэрэг
хошуудаар довтлон орж ирэв, Цахарын Дүтүн түшмэл Хө Жүн Лиян цэргээ дайчлан хориглож
байлдаад Дарьганга орчим ялагдан ухарчээ.
:10 дугаар сар. Тогтохын хүү цэрэг дайчлаж
Шилийн голд орж ирээд Авга вангийн ордныг дайрч
мал хөрөнгийг нь булаан авч Авга ван Янсаныг
баривчлаж Хүрээнд аваачив.
:10 дугаар сар. Жарууд зүүн хошуунд Богд
хааны засгийн газрыг дагах бослого гарчээ.
:10 дугаар сарын 28. Бээжингийн засгийн
газраас тусгай тушаалтан томилж Чанчүнд Жирмийн
чууулганы арван хошууны Ван гүн нарын
хуралдааныг хуралдуулж Иргэн улсыг хүрээлэх,
дураар харь улсын банкнаас зоос зээлэхийг
цаазлах зэрэг арван зурвас тогтоолыг тогтоосон
байна.
:11 дүгээр сарын 3. Монгол ба Орос жинхэнээр
―Орос Монголын хэлэлцээр‖ ба арилжааны тухай
тусгай гэрээнд гарын үсэг зурав.
:11 дүгээр сарын 7. Бээжингийн засгийн газаас
Оросын элчин сайдын газар нот бичиг гардуулж
―Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын тухай чанга
эсэргүүцэл тавьсан бөгөөд Оросын Монгол лугаа
тогтоосон аливаа гэрээг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ
илэрхийлсэн байна.
:11дүгээр сарын 13. Улаанцавын чуулганы
зургаан хошууны засаг нэр холбон бичиг өргөж Бүгд
Найрамдахыг эсэргүүцэн Ар Монголтой нийлэх гэж
дурьдсанд хол дахиныг амаржуулагч жанжин Жан
Шоу Жөн Улаанцавын чуулганы дарга Леванноров,
Их зуугийн чуулганы дарга Арвинбаяр нарыг
хотондоо авчирч ―Баруун Монголын ван гүн нарын
хуралдаан‖- ны урагштай биелэгдэхэд бэлтгэл
хийжээ.
:12 дугаар сарын 9. Хол дахиныг амаржуулах
жанжин Жан Шоу Жөн Түмэд хошууны цэргийн
даргаас Монголын цэрэг Билгийн улиралын арван
нэгэн сарын үеэр Өвөр Монгол зүг довтлох чимээг
олж сонсоод цэргээ гурван зам хуваан сахин
суулгасан байна.
:12 дугаар сар. Богд хаант улсын засгийн газар
Ханддорж, Ширнандамдин, Чен Дө (Хөлөнбуйрын)
нараар толгойлуулсан төлөөлөгчдийн бүлгэмийг
Орост томилон хэлэлцээ хийлгэхээр мордуулав.
Мөн оны зун, ДИУ-ын засгийн газар Өвөр Монголын
бослогыг дарахын тулд үлэмжхэн цэргийг Чуулалт
хаалга, Батхаалга, Долоннуур, Хөххот, Бугат хотын
чиглэлд таван замаар анги хуваан түлхэн оруулав.
Мөн үеэр Өвөр Монголчууд Богд хааны засгийн
газарт айлтгал өргөдөл дэвшүүлж, Хятадын цэргийн
эрхтний дарлалаас чөлөөлж авахыг гуйв. Мөн оны
өвөл, Богд хааны засгийн газарт Өвөр Монголд цэрэг
орох нууц хуралдаан болжээ.
*1913 он
:1 дүгээр сар. Монголын таван замын цэрэг
Өвөр Монголд оров. Үүнд:
Нэгдүгээр зам нь: Егүзэрийн хийдийн чиглэлд
бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдцэрэнигйн удирдсан
цэрэг.
Хоѐрдугаар зам нь: Дарьганга--Шилийн гол--
Зуу-Удын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт гүн
Хайсан, дэд сайд шударга баатар Бавуужавын
удирдсан цэрэг.
Гуравдугаар зам нь: Сөнөдийн хоѐр хошуу,
Дөрвөд вангийн чиглэлд цэргийн яамны дэд сайд
Бишрэлт бэйс Насан-Аривжихын удирдсан цэрэг.
Дөрөвдүгээр зам нь: Хөх хотын чиглэлд, сайд
гүн Сономдоржийн удирдсан цэрэг.
Тавдугаар зам нь: Урадын гурван гүн, Хатан
голын чиглэлэд их цэргийн дэд зэргийн түшмэл
Зүтгэлтийн удирдсан цэрэг тус тус хөдлөх болсон
юм. Дамдинсүрэнг зүүн өмнө зүгийн цэргийг дайчлан
захирах ерөнхий захирах жанжнаар тохоон
томилжээ. Зоритг баатар Тогтохыг энэ удаа
томилсонгүй, Их цэргийн зөвлөгч бөгөөд Богд хааны
сэргийлэн хамгаалах цэргийн даргаар Хүрээнд
хоцроов.
:1 дүгээр сар. Өвөр Монгол руу хөдөлсөн Богд
хааны цэрэг нийт нэг түм байв. Цэргийн захирагчид
нь голдуу Өвөр Монголоос дагаар ороод дахиад
нутагтаа байлдахаар ирсэн хүмүүс байлаа. Богд
хааны засгийн газар зэвсгийн хүчээр Өвөр Монголыг
эзлэх бодлогтоо үйлчлэхийн төлөө ухуулга
нэвтрүүлгэ хийж, дагаар орохоор ирсэн ба ирээгүй
Монгол овогтонд зориулан ухуулан зарлах бичиг
тархааж байлаа. Мөн Өвөр Монголд цэрэглэх зам
зуураа болон хүрсэн газраасааа цэрэг нэмэн
элсүүлж байв.
:1 дүгээр сарын 10. Богд гэгээн Жибзундамба
Юан Шикай-д цахилгаан явуулж, Монголыг улс
болон тогтнохыг харшлах хэрэггүй хэмээсэнд Юан
Шикай ч хариу цахилгаан явуулж, Монгол ДИУ
тусгаарлах нь зүй бус, нэгдвэл зохино гэсэн байна.
:1 дүгээр сар. ―Монгол Төвдийн найрамдлын
гэрээ‖ байгуулагдав.
:1 дүгээр сарын 23. ―Баруун Монголын ван гүн
нарын хуралдаан‖ Хол дахиныг амаржуулах хотноо
хуралдаж, Улаанцав, Их зуугийн чуулганы ван гүн
нар, Иргэн улсыг хүрээлж, Монголын ―Тусгаар
тогтнол‖-ыг эсэргүүцэхээ илэрхийлжээ. Мөн өдөр
Богдын засгийн газрын ерөнхий сайд Сайн ноѐн хан
Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийн бүлгэм Орос
зүг мордож, Оросын дэмжлэгт талархал
дэвшүүлэхийн хамт цэрэг дайны тусламж олохоор
чармайжээ.
:2 дугаар сар. Бээжингийн засгийн газрын хуурай
замын цэргийн яамнаас томилсон тагнуулууд Богд
хааны цэрэг зам хуваан Өвөр Монголд орсон
байлдааны төсвийг мэдэв.
:3 дугаар сарын 31. Богд хааны засгийн газраас
таван замын Их цэргийн тохиолдсон олон
монголчуудаас хүчин хавсарч байлдахыг уриалсан
―Өвөр Монголын нийт оронд зарлагдсан бичиг‖
гэгчийг нийтлэв.
:3 дугаар сар. Иргэн улсын засгаас Богд хааны
цэргийн дайралт ба Өвөр Монголын ван гүн нарын
тусгаар тогтнох хөдөлгөөнийг сэргийлэх зорилгоор И
Жүн цэргийн дэд Силин, Рехө-ийн дэд дүтүн түшмэл
Ми Жэн Био-ийг Линши-ын сахин дарангуйлах
ноѐноор томилж, арван хоѐр анги, дөрвөн түм гаруй
цэргийг захируулан Линши, Бор хот, Улаанхад зэрэг
газрыг сахин суулгав.
:3 дугаар сарын 8. Хүрээнд Монгол цэргийн
бригад байгуулах тухай Орос–Монголын хэлэлцээр
тогтоогдож, Богд хааны засгийн газар Орос жанжин
Кристоферыг ерөнхий сургагчаар урьж ―Эл аймгийн
цэргийг тэд захирах эрх‖- тэй гэж тогтоосон байна.
:3 дугаар сарын 24. Богдын цэрэг Да Ван Миао
сүмийг довтолсонд Хуай Жүн цэрэг тосон байлдаж
Хишигтний Бяруу балгасны дөчин газрын цаанах
элсэнд цохиж ухруулав.
:4 дүгээр сарын 3. Шилийн голын Эрчээл гэдэг
газар болсон тулалдаанд Иргэн улсын 500 зуун
цэрэг сүйджээ.
:4 дүгээр сарын 4. Богдын цэрэг Өвөр Монголын
зүүн хэсгийн олон газар дайралт хийв.
:4 дүгээр сар. Баруун Сөнөдийн нутагт ширүүн
тулалдаан болж Иргэн улсын 150 цэргийг устгав.
:4 дүгээр сарын 8. Бугатын чиглэлд Шан Ши
цэргийн ширүүн дайралтад Монголын цэрэг 30 гаруй
хүн алагдаж ухрав.
:5 дугаар сар. Оросын засгийн газар Богд
хааны засгийн газартай Хиагтаас Хүрээ хүрэх
Төмөр зам засах гэрээ тогтоов.
:5 дугаар сарын 16. Богдын цэрэг Шандуг
эзлэв. Тав дугаар сарын 25-нд Богдын цэргийн
долоон зуй гаруй хүн Жирмийн чуулганы хилд
довтлон оров.
Рехө-гийн Дүтүн-гийн И Жүн цэрэг Улаанхад
оронд орж сахин суув.
:6 дугаар сар. Богдын цэрэг дахин гурван
замаар довтлон эхлэж Баруун зам нь Бор тохойг
чиглэн, дунд зам нь Хөх хот зүг довтлон, зүүн зам нь
Сөнөд хошуу зүг давшжээ, Хятад цэргийн Ми Жүн
Биу-гийн бүлэг Давааны ард гарч өвөл гол орчим
Найданжавын цэрэгтэй байлдаж, Бавуужав,
Хайсангын цэрэг харин завшаанаар Бяруу балгасыг
эзлэв. Адилхан хугацаанд Вангийн Жоу-гийн
Ванданям, Далаад хошууны Баян гүн, Хангин
хошууны Цолмон, Гирины Монгол Бао Жай Шан нар
цэрэг дагуулан Их Зуу аймгийн хойд хэсгийг
байлдан эзлэв. Иргэн улсын цэрэг бүх талаар
ялагдалд учирсан тул Хөбэй, Шан Шиг-аас дахин их
цэрэг татаж туслан байлдуулав.
:6 дугаар сар. Жирмийн чуулганы газар Богдын
цэрэг болон Иргэн улсын цэргийн хооронд ширүүн
тулалдаан болжээ. Энэ удаагын их тулалдаанд
Монголын талаас Чимэдцэрэн, Найданжав, Насан-
Аривжих, Морьжав болон Бавуужавын удирдсан
цэрэг анги оролцсон байна. Мөн энэ үеэр Ар Өвөр
Монголын уулзуур оронд Солон уулын тулалдаан
болжээ. Нийт 1 800 цэрэг тус тулалдаанд оролцов.
Мөн оны зун Богд хааны засгийн газраас цэргийн
яамны их сайд Далай ван Гомбосүрэнг
Өвөр Монголын байлдаанд томилжээ.
:7 дугаар сарын эх. Иргэн улсын цэрэг 2 000 хүн
болон Богдын цэрэг 800 хүн Шилийн голын хил
дотор тулалдаад хоѐр талд бүр хохирол гарав.
:7 дугаар сар. Богдын цэрэг ба Иргэн улсын
цэрэг Үзэмчиний Өвөл гол, Сөнөд, Байшинт уулын
ам, Дамбын даваа, Линши, Долоннуур, Батхаалга-
ын орчин зэрэг газруудаар байлдаж байв. Долоо
найман сарын үеэр Богдын цэрэг үндсэндээ Шилийн
голын нутгийг бүр эзлэв.
:7 дугаар сарын 13. Богдын цэрэг Долоннуурын
боомт газар—Дархан уул сүмийг эзлэв. Тэнд байсан
Иргэн улсын 2 000 сэргийлэн сахих цэрэг арга бус
ухарч гарав.
:8 дугаар сарын 1. Богд хааны засгийн газрын
эрхшээлд орсон газар орны хэргийг тусгайлан
хамаарахын төлөө, Богд хааны зарлигаар Егүзэр
Хутагт Галсандашийг зүүн хязгаарын хэргийг
захиран шийтгэх сайдаар Өвөр Монгол руу томилов.
:8 дугаар сар. Богдын цэрэг Да Ван Миао
Сүмийг дайран эзлэж, Бяруу балгас зүг давшив.
Иргэн улсын Долоннуурыг дарангуйлан сахигч
түшмэл ван Хуай Чин, Хуай Жүн цэргийг томилон
гэдрэг довтлон, мөн сарын дунджаар Да Ван Миао
сүмийг булаан авч, Богдын цэрэг ухрав.
:8 дугаар сар. Долоннуурын талбарт Насан-
Аривжихын дайчилсан 1 200 цэрэг Иргэн улсын 7
000 цэрэгтэй ширүүн тулалдаан хийв.
:8 дугаар сарын дундаж. Зүүн хойд орноос
томилсон Иргэн улсын туслах цэрэг Өвөр Монголд
орж ирэв.
:8 дугаар сарын сүүлч. Богдын цэрэг Цахарын
Лав худаг, Халх тал ба Хүйс зэрэг газраар Иргэн
улсын цэрэгтэй тулалдаж байв. Мөн сар,
Найданжавын дайчилсан Богдын цэрэг хоѐр зам
хуваан Линши тавин гэр, Зулчин сүмийг довтлон
эзлэв. Мөн сар, Дамдинсүрэнгийн дайчилсан Богдын
цэрэг Шулуун Хөх хошууг эзлэв.
:9 дүгээр сар. Богдын цэрэг Жарууд ба Ар
Хорчинг эзлэв.
:9 дүгээр сар. Бээжингийн засгийн газар
Өвөр Монголын байлдаанд туслах цэрэг 12 хороо
морьт цэрэг ба явган цэргийг томилжээ.
Мөн оны намар. Богдын цэрэг Цахарын
нутгийг эзлэж дуусгаад улмаар Цагаан Хэрмийн
зарим боомт газраар тулж очоод сэргийлэн
хамгаалалт хийж байжээ.
:9 дүгээр сарын 18. Зүүн Сөнөдийн Засаг
Сүржав ард олноо дагуулан Богдын засгийг
дагахаар зугтаасанд Юан Шикай зарлиг буулган Чин
вангийн хэргэмийг нь хасав.
:9 дүгээр сарын 21. Бавуужавын дагуулсан
Богдын цэрэг Бяруу балгасыг дайран эзлэж, хорин
гурваны өдөр Да Ван Миао сүмийг дахин эзлэв.
:9 дүгээр сар. Архуа гүн Насан-Аривжих цэрэг
түшмэд 100 хүнийг дагуулан Иргэн улсын талд
урважээ. Мөн энэ үеэр Богдын цэргийн удирдагч
Мөрөнга учир битүүлгээр хорлогдов.
:10 дугаар сарын 29. Баруун замын И Жүн
цэргийн Ми Жен Биу-ийн хүчин туслахаар ирсэн
зүүн хойдын цэргийн У Жүн Шин-ий цэрэгтэй
хамтран Бяруу балгасыг буцаан авч, удалгүй Да Ван
Миао сүм ба Түлхэн сүм зэрэг газрыг ч буцаан авав.
Умард замын И Жүн цэргийн Чен Де Шен-ий цэрэг
Найданжавын цэргийг ялаад Зулчин, Шивэртэй,
Тавин гэр зэрэг газрыг буцаан авч, Даваан ар хүртэл
гэдрэг довтлов. Намар Долоннуурын баруун хойд их
элсэнд тулалдаан болж Иргэн улсын цэрэг мянга
шахам хүн сүйдэв. Мөн Бавуужавын хороо
Шандугийн гол, Үхэрчин уул зэрэг газарт ширүүн
довтлолт явуулав.
:11 дүгээр сарын 3. Иргэн улсын цэрэг
Долннуурт довтлоод Богдын цэргийг цохин гаргаж
Цахарын зуун найман сүм хотыг эзлэв.
:11 дүгээр сарын 5. Хаант Орос улс ба Дундад
иргэн улс ухуулан тунхаглах бичигт гарын үсэг
зурсан байна. Энэхүү тунхаг бичигт, Орос улс Иргэн
улсын Гадаад Монголыг хэмжээтэй эзэрхэх эрх
мэдлийг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд Иргэн улс Ар
Монголын өөртөө засах эрх (Автономит засаг) 1912
оны 10 сарын 21 өдрийн ―Орос Монголын
худалдааны хэргийн тухай зүйл‖-ийг журамлан
хэлэлцэж Иргэн Улс ба Ар Монголын холбогдлыг
тодорхойлон тогтоохыг хүлээн зөвшөөрөв.
:11 дүгээр сарын 9. Богд хааны цэрэг хэдэн
мянган хүн их буутай өмнөш дахин довтлож 15-ны
өдөр Батхаалга зэрэг газрыг эзэлсэн боловч
удсангүй Хол дахиныг амаржууулах хотын Иргэн
улсын цэргийн гэдрэг дайралтад найман зуу гаруй
хүн үрэгдэж ухрав. Мөн сарын эхэнд хоѐр мянга
найман зуу гаруй Богдын цэрэг Чуулалт Хаалганаас
умар байсан Хятад цэргийг хүчтэй довтлон таван
зуу гаруй хүнийг алж шархдуулав.
:11 дүгээр сарын 19. У Жүн Шөн, Ми Жен Биу
нар Богдын цэргийн гараас Да Ван Миао сүмийг
дахинт буцаан авав. Мөн өвөл Тогтох цэрэг дайчлан
дахин өмнөш довтлож Батхаалгыг эзлэв. Гэвч хэдэн
өдрийн дараа Иргэн улсын цэрэгт булаагдав.
:12 дугаар сарын 16. Богд хааны засгийн газар
цэргээ Ар Монголын хил тийшээ татах тухай
шийдвэрээ илэрхийлэв. Мөн оны сүүлч, Богдын
цэрэг идэг идэгээр Монголын хил зүг ухрав. Энэ
үеэр Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайрах хүчин нь
нэмэгдэж ялалттайгаар давшиж Богдын цэрэгт
эзлэгдсэн газруудыг дахин булаан авч эхлэв.
Нийслэл Хүрээнд ―Шинэ толь‖ сэтгүүл
хэвлэгдэж эхэлсэн бөгөөд орчин цагийн анхны
сургууль байгуулагдав.
:1913 оны эцэс 1914 оны эхээр, Монгол улсын
ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид
Хаант Орост айлчлав.
*1914он
:1 дүгээр сар. ДИУ-ын засгийн ордон Сүйюаны
онцгой засаг захиргааны орон байгуулахаар болж
жанжныг дүтүн ноѐн болгон хувируулан томилож,
уулын Гүйсүй Дао (道)-д харъяалагдаж байсан арван
хоѐр шиан, Улаанцавын чуулганы зургаан хошуу, Их
Зуугийн чуулганы долоон хошууг ерөнхийлөн
захируулав.
:2 дугаар сар. ДИУ-ын засгийн газар Рехө-гийн
онцгой засаг захиргааны орныг байгуулахаар болж,
дүтүн ноѐн томилон Зостын чуулганы долоон хошуу,
Зуу-Удын чуулганы арван хоѐр хошууг ерөнхийлөн
захируулав.
:2 дугаар сарын 6. Иргэн улсын цэрэг гэнэт Ар
Монголын хилд цөмрөн орж Галсандашийн сайдын
яамыг бүслэн дайрав.
:3 дугаар сарын 9. Богд хааны засгийн газраас
Оросын консулд бичиг өгч, Дундад Оросын
хэлэлцээрийн ѐсыг зөрчиж түрэмгийлэл явуулж
байгаа Хятад цэргийг тэд ухруулж, баривчлагдсан
сайд Галсандашийн биеийг тавиулах тухай хатуу
шаардлага тавив.
Мөн оны эхээр Халхад байсан
Өвөр Монголчууд элдэв зүйлийн хүчирдэлд орсноос
нэг бүлэг хүмүүс уг нутагтаа буцаж ирэх хүсэлтээр
Иргэн улсын засгийн газартай хэлэлцээ хийхийн
төлөө 9 хүний төлөөлөгчийн бүлгэм томилов. Иргэн
улсынхан тэд нарыг баривчилж есүүлийг цөм алав.
:6 дугаар сарын 14. ДИУ-ын засгийн газар
Цахарын онцгой засаг захиргааны орныг байгуулан
дүтүн ноѐн томилож Фенчен, Лианчен зэрэг долоон
шиан, Цахарын зүүн баруун гарын найман хошуу,
жич дөрвөн малжлын сүрэг, Шилийн голын чуулганы
арван хошууг ерөнхийлөн захируулав.
:8 дугаар сарын 1. ДИУ-ын ордноос Алшаа,
Эзнээ хоѐр хошууны цэрэг дайны сэргийлэлтийн
явдлыг Ниншиан мужийн цэргийг захирагч
түшмэлээр хариуцуулахаар тогтоов.
Юан Шикайгаас Алшаа чин ван
Даванбүлүгжилыг Баруун Монголын тохинуулах
сайдаар томилов. Үүшин хошууны туслагч Түмэн-
Очир чуулганы дарга, Сүйюаны дарангуйлан сахигч
яамтай хуйвалдаж байгаад ―ардыг өдөөн урвуулсан‖
ялаар Шинэ ламыг баривчлаж, Үүшиний ―дугуйлан‖-
гуудыг тархаав.
:9 дүгээр сарын 8. Дундад, Орос, Монгол
гурван этгээдийн Хиагтийн хуралдаан эхлэв.
:9 дүгээр сарын 20. ―Дундад Орос Монголын
хэлэлцээр‖-ын анхны төсөл байгуулагдаж, Монголыг
ДИУ-ын нэгэн хэсэг, Монгол улсын нэр, хааны цол,
оны цолоо хүчингүй болгох асуудал дээр санал
нэгдэхгүй байжээ. Мөн сарын гучны өдөр Оросын
консулаас Монголын эрх баригчидтай ―Төмөр замын
гэрээ‖ ба ―Цахилгаан утасны гэрээ‖ тогтоож Оросоос
Монголд төмөр зам засах эрх ба холбоо мэдээний
цахилгаан утас татах эрх олов.
*1915 он
:3 дугаар сарын 16. Бавуужав нарын дагуулсан
Богдын цэрэг Кайлу орчим довтлов.
5 дугаар сарын 9. Юан Шикайн засгийн газар
японтой ―Хорин нэгэн зурвас‖-ыг тогтоож
Өвөр Монголын зүүн хэсгийн их хэмжээний эрх
мэдлийг Японд өгчээ.
:6 дугаар сарын 7. Хиагтын гурван этгээдийнн
хуралдаан эцэстээ шийдвэр гарч ―Дундад Орос
Монголын хэлэлцээр‖-ын хорин хоѐр зурвасыг
жинхэнээр гарын үсэг зуран батлав. Мөн сарын 9-
ны өдөр Жибзундамбаас Монголын тусгаар
тогтнолыг хүчингүй болгохоо тунхаглаж, арван
хоѐрны өдөр Юан Шикай зарлиг нийтлэж Монгол
ван гүн нарын уулын хэргэм цол уул ѐсоор
хүчинтэй гэдгийг нотлож, хамтат нь бас
Жибзундамбыг Хутагт хан өргөмжилсөн байна.
:6 дугаар сарын 16. Бээжингийн засгийн
ордноос Чен Лү-г ерөнхийлөн захирагч сайдаар
Хүрээнд томилсон байна.
:9 дүгээр сар. Халхын цэргийн явдлын журганы
түшмэд Бавуужавтай нууцаар зөвлөлцөн
Өвөр Монголын зүг дахин довтлохоор болж,
Бавуужавт гурван түмэн рублын зардал хангав.
10 дугаар сарын 28. Удай Ван Фентиан мужийн
дурдсан долоон зурвас буцан орж өгөх нөхцлийг
хүлээн аваад Бээжинд хүрч ирэв, арван нэгдүгээр
сарын 4-ний өдөр Юан Шикай түүний уул хэргэмийг
сэргээн өгөв.
:10 дугаар сарын 29. Бээжингээс Хүрээний
хэрэг эрхлэгч сайддаа цахилгаан мэдээ явуулж,
Өвөр Монголыг түйвээж байгаа Бавуужавыг
Хүрээний засгийн газар хавсран дарангуйлахыг
шаартагтун гэв.
:11 дүгээр сарын 6. Бээжингийн засгийн ордоны
төлөөлөгч, Оросын элчин сайд Кропенскийтай
Бээжинд ―Дундад Оросын Хөлөнбуйрын асуудлын
тухай тогтоол‖-ыг тогтоож Хөлөнбуйрын ―Онцгой
орон‖-ны байр суурийг мэдрэв. Мөн сарын арван
зургаанд Юан Шикайгаагаас Шинфүг Хөлөнбуйрын
дэд дүтүнгээр томилов.
:11 дүгээр сарын 23. Иргэн улсын цэрэг Егүзэр
Хутагтын сүмийг байлдан эзлэж Бавуужавын
цэргийг таван зуу гаруй алж шахрдуулж, Егүзэр
Хутагтыг бас барьж аваачив. Мөн жилийн өвөл,
Бавуужав хэдэн мянган цэргээ дагуулж нутагтаа
буцах нэрээр Өвөр Монголын зүүн хэсэг оронд орж
ирээд зэвсэгт ажиллагаагаа үргэлжлүүлэв.
Бээжингийн засгийн газраас Ма Чи ( 马麒)-ыг
Хөхнуурын Монгол Төдвийг тохинуулах сайд ба
Гансу, Ниншиан, Хөхнуур зэрэг муж орныг
дарангуйлан сахигч түшмэлээр хавсарган томилов.
Ингээд Ма овогт цэргийн эрхтний Хөхнуур дахь дөч
гаруй жилийн ноѐрхол эхэлсэн байна.
Оросын хөрөнгөтнүүд Хүрээнд ―Монголын
үндэстний банк‖-ыг байгуулав.
*1916 он
:5 дугаар сарын 27. Бавуужав Халх голын
Амгалантад тэнгэр газрыг тахиж, Чин улсыг тэтгэн
босгох уриа дурьдан, Юан Шикайг эсэргүүцэхээр
уриалж ―Хаан төрөө тэтгэх цэрэг‖ хэмээн байгуулав.
Долдугаар сарын 1-нд Бавуужав гар доорхи гурван
мянга гаруй хүнээ дагуулж Японы этгээдийн
дэмжлэгээр цэргийн зөвлөгч Аоянаки-ын
жолоодлого дор Халх голоос өмнөш довтолж Тао
Нан зүг урагшлан, хорин дөрөвний өдөр Түчиүэн
шианы хотыг эзэлжээ. Ү жүн шөнгийн цэрэг
хориглон байлдаж таван зуу гаруй Монгол цэргийг
устгаж цохин ухруулав.
:6 дугаар сарын 6. Юан Шикай үхэв.
:8 дугаар сарын 7. Оросын Бээжинд суугаа
элчин сайдаас Дундад улсын гадаад явдлын
сайдад нот бичиг гардуулж, Дундад улсын засгийн
газраас Халх Монголоос сонгох зөвлөлгөөний
гишүүнээ хасаж хаяахыг шаардсанд Дундад улсын
талаас өөрийн нутаг дэвсгэрээсээ зөвлөлгөөний
гишүүн сонгох нь зүй ѐсны эрх хэмээн няцаасан
байна.
:9 дүгээр сарын 3. Япон цэрэг Бавуужавын
цэргийг хамгаалан дэмжиж Гүн Зу Лин-аар
өнгөрөхөд Фентианы зүүн хойд цэрэг тосон
байлдав. Мөн сарын хорин таванд Бавуужавын
цэрэг Кайлу хотыг дахин довтлоод Хармөрөн,
Фентиан хоѐр мужийн цэрэгт хавчин цохигдож хоѐр
мянга гаруй хүн үхэн шархдаж, үлдэгсэд нь зугтаав.
:10 дугаар сарын 8. Бавуужавын цэрэг Линши
шианы хотыг довтолж байх зуураа Бавуужав суманд
оногдон үхэв. Үлдсэн олон нь Чадраабал
Шебжингээ нарын дагууллага дор Зүүн Үзэмчин
орчмын оронд хорогдож байгаад Цахар, Рехө-гийн
цэрэгт цохигдож Халх ба Хөлөнбуйр зүг зугтаав.
*1917 он
:6 дугаар сарын 16. Талжын дээрэм Хөлөн хотыг
дайран эзлэж зам дагуу дахь олон харуулын цэгүүд
цохигдон сүйдэж, Хөлөнбуйрын дэд дүтүн түшмэл
Шинфү зугтан дутааж Оросын түрээсний газарт
зайлав.
:9 дүгээр сарын 30. Оросын цэрэг Хайлаар орчим
мянга гаруй Монгол дээрмүүдтэй тулалдаан болж,
Оросын цэрэг дээрмийг нэхэмжлэх нэрээр тус орныг
эзлэв. Бээжингийн засгийн газраас хүн томилон
харилцаж хилээс гарахыг шаардсан боловч Орос
цэрэг зөвшөөрсөнгүй. Мөн сард Бавуужавын
үлдэгдэл хүч болох Шебжингээн бүлэг Хөлөнбуйрын
нутгийн цэрэгт хөөгдөж Халх гол орчим хүрээд
Халхын цэрэгт амдан цохигдож, бүх цэрэг үндсэндээ
сөнөөгдсөн байна.
:11 дүгээр сарын 7. Чадраабал зэрэг хүмүүс
Солон уулнаа долоон мянга шахам хүн цуглуулж
дахин бослого гаргасанд Хармөрөн мужийн цэрэг ба
Фентиан мужийн цэрэг урьд хожид хавчин цохиж,
Жалайдаас баруунш үлдэн явуулсан байна.
ДИУ-ын засгийн газар Орост ―Арван сарын
хувьсгал‖ үүссэн дашрамыг завдаж Жун Дүн төмөр
замын засаг захиргааны эрхийг буцаан авч,
Манжуурт цэрэг суулган хамгаалуулав.
Цаг төрийн үймээнээс дүрвэсэн малчин ард
малаа туугаад Халхад зайлан одов&lt;ref&gt;Ө.Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он&lt;/ref&gt;.

==Түүхэн баримтууд==
===Улс төрийн баримтууд===
====Богд хааны уриалга====
:1913 онд Монголоос таван замын их цэргийг гаргаж тохиолдсон Монголчуудаас хүчин хавсрахыг уриалж ашиг тусыг тайлбарлан Өвөр Монголын олон нийтэд зарласан бичиг
:Монгол улсын засгийн хэргийг эрхлэх газраас дотоод Монгол зургаан чуулган дөчин есөн хошууны олон лам хар ард нар ба Хөх хотын Түмэд, Цахар сүргүүдийн ард нар, Илийн харъяат Монгол, бас Алашаа ба Хөх нуурын зэрэг нарын найман сумын Монгол Өөлд Ширээт хүрээ зэргийн олон Монголчуудын шар хар бүхэн дор ухуулах ану:
Бидний аймаг язгуураас хүчирхэг идэрхэг хойтох газрыг эзлэн сууж, дэлхий дахины олон аймаг дор дарагдсангүй, хэдий Манж улс хараахан мандах үес дор ах дүү нөхөр гийчин ѐсоор түмэнтээ харилцан ураг барьж, ямагт сайныг үзүүлэхийн тулд олон Монгол аймаг харъяат болон дагасан боловч газар орны эрх ашгийг эзэлсэн газаргүй, олон засаг хошуу болгож, өөр өөрийн харъяат албат газар орныг
эзэрхэн захируулсан бөлгөө. Ойрхи хэдэн жилээс иргэн зальхай түшмэд
эрхийг эзлэж, шинэ засгийг явуулмой хэмээн Монгол газар иргэн элсээн, тариа хаглуулж газар орны ашгийг эзлэж эрх эзэрхлийг булааж халдан дарлах төдийгүй, бас бурхны шашныг хөнгөлж, Монголын хуучин ѐсыг халсугай хэмээгээд бидний Монгол ард үл хорссоноор үгүй, уржинан жил өвөл цагт дотоод муж дор Гамин цэрэг хуралдаж Манж улсын ѐсыгхалж, бүгдээр найрамдах улс болмой хэмээх тухай манай гадаад Монголын дөрвөн аймгийн чуулганы олон ван гүн засагуудын өөрчлөн улс төр байгуулахыг бүгдээр зөвлөлдөж, Очирдара Богд гэгээнийг Монгол улсын хаан хэмээн өргөмжилж, эрдэнийн сууринд залж, Их Юан улсын хуучин ѐсыг
дахин гийгүүлж, өөр аймгийн дотор дарлагдахаас үүрд мултарч, олон аймгийн хойч үеийн ичингүйрлэлийг үгүй болгосугай хэмээсэн нь эдүгээ хол ойр газрын олон Монголчууд дараа дараагаар ирэх нь тасралтгүй.
Санаваас дотоод Монголын олон ван гүн тайж бүрнээр Юан улсын Тайзу хааны хүүхэд үрсийн тулд зүй нь нэгэн сэтгэлээр бүгдээр нийлж, зүтгэн хүчлэх болвоос урьд өвгөдийн ѐсыг тахиулж, угаас байсан газар орноо өөр аймгийн ардад эзлэгдэхгүй, мөхсөн Зан То Бу Ла (?) ард мэт боол шивэгчин мэт халдуулахаас хэлтэрвээс болмой. Эдүгээ заримууд нь бидний доторхи Монголын түшмэд лам нар Хятад ардын баширлах, худал урихан үгс буюу хуурмаглах зальхай арга дор ташааран орж бидний Монголыг өөрчлөн улс төр байгуулахыг байлгаж, Дундад Иргэний таван аймаг бүгдээр найрамдах улс хамт нийлбээс бид нар Монгол аймаг ард цөм нэгэн адил ашиг буй агаад үүнээс хойш үүнд энэхүү түвшин  жаргалыг эдэлмой хэмээн бичиг илгээн ирэх нь амой.
Иймийн тул манай засгийн хэрэг шийтгэх газраас Хятад улсын хамт нийлбээс хойч өдөр бидний Монгол дор зовлон болох хэдэн зүйлийг гарган бичиж, олон дор дурьдан сонсгосугай.
Байцаабаасуу, Оу Жу Ми Жоу  газрын олон гадаад улс дор бүгдээр найрамдах улс хэд хэдэн буй амой. Тэдний хууль болбаас улсын харъяат газар орноо бүрнээр албаны болгож, харяъат иргэд газар орон дор гэр байгуулж, тариа тарьбаасуу зоос
гаргаж албан дор тушаасны хойно сая өөрийн хөрөнгө болгомой.
Эдүүгээ Иргэн улс лугаа нийлбээсүү Монголын газар орон цөм тэдний улс төрийн болохын тулд дотоод газар дор багталцахгүй ядуу иргэдийг шилжүүлэн суулгаж, гаал хөлс хураан тариа хаглуулахыг зүйгээр хориглон зогсоовоос, зохилдохгүй агсаар өвгөдийн үлдээсэн газар орныг өөр аймаг дор бүрнээр эзлүүлж, харин ч бид зоос гаргаж худалдан авхад хүрмүй.
Тэр дээр бидний Монгол болбоос язгуураас саруул хөдөө талд дор хэн алиныг ялгахгүй санааны дураар адуулан аж төрж ирсэн бөгөөд аж төрөхөд мөн залхуу цалгайгаар хойч өдөр улс бүхэн дор энэ мэт хуулийг нийтээр явуулах цаг дор хүрсэн хойно Монгол аймгийн ард шөвөг хатгах газар харинолохгүй зовлон болох нь энэ нэг. Түүнээс урьд Манж улсын цаг дор бидний Монголчуудын гааль гувчуур
хураахыг үүрд хэлтрүүлсэн бөлгөө. Эдүгээ бүгдээр найрамдах Иргэн улс, Манж улсын гадаад улсаас агсан авсан төлөөгүй өр найман зуу илүү сая одоо шинэ агсан авах мөнгө зургаан зуу илүү сая үнийг бүрнээр Бүгдээр найрамдах Иргэн улсаас төлсүгэй хэмээн нэгэнт олон улс дор зарлажээ. Бидний Монгол хэрвээ Иргэн хамт нийлбээс, дараа төлөх хугацаа хүрсэн цаг дор эрхгүй элдэв зүйлийн нэр зохион таван аймгийн иргэнээс нэгэн адил тэгшхэн хурааж төлмой. Нэгэнт улсын иргэн болсны тул зүй дор төлөхгүй хэмээн үл чадмой.
Иргэнйи нэгэн адил тэсгэн хураах дор хүрвээс, хэд хэдэн зуун он болтол гааль гувчуур өгсөнгүй Монгол аймаг энэ зэргийн хүнд татвар тохиолдвоос, аж төрөн чадахгүй ядуурах мохохын туйл дор хүрмүй. Зовлон болох нь энэ хоѐр. Эдүгээ абасу таван аймаг нийлсэн Дундад иргэн улс болов хэмээвч өмнөх хойтох муж цөм хятад нэгэн аймаг бөгөөд харилцан эрх мэдлийг тэмцэн нэрт сайд их түшмэдийг битүүлгээр алж, харилцан өшөө дайсан болж эдүгээ болтол тогтоогүй байна. Бидний Монгол язгуураас өөр аймаг, зан сургаал, үг өгүүлэл, бичиг
үсэг адилгүй.
Дараа засаг явуулахад бүрнээр Хятад бичгийн төдий хэрэглэмой. Бидний Монгол дор Хятад бичиг нэвтэрхий мэдэх эрдэмтэй ард цөөн, түшмэл дарга нар болбоос бүрнээр эрдмийг үзэж, өргөн хэрэглэх тул нийтээр цөм Хятад хүмүүс болмой. Монгол ард Иргэн Хятад нарын хамт зарга зальхай зэрэг ял хэрэг буй бөгөөс үг үсэг нэвтрэхгүй.
Бас аймаг намыг хэлбийн өмгөөлж мушгайтсан газар агсан хэмээн дийлэн хэлэхгүй энэ мэт хэрэг бүхнийг эрх биш үгүй болгож чадахгүй. Дотоод Монгол хошуунд тариа хаглуулж Иргэн түшмэд суулгасан газар энэ зэрэг хилсгүй мушгиж өвөрлснийг үзэж мэдсээр хэрэг. Зовлон болох нь энэ гурав. Түүнээс Хан улсын цагаас нааш Хятадын газар бурхан шашныг эрхэмнэж одоо дор хүрч ирсэн бөгөөд эдүгээ шинэ засаг явуулахыг үзвээс бурхны шашныг асар хүндэтгэхгүй, зарим нэгэн дотоод газар урьд байгуулсан тайх тахиглах сүм хийдийн бурхны хөргийг хараахан орхиж, (цэргийн сургуулал)-ын тэнхим болгон жич хийд сүмийн хүж зулын тариалангийн газрыг сургууллын тариалан болгосон нь нэлээд бүхүйг нүдээр үзэж чихээр сонссон нь тодорхой. Хятад ард гагцхүү бидний Монголын бурхны шашныг яахан эрхэмлэн үүрд агуулж буй зээ. Иргэний хамт нийлбээс хойч өдөр жил удаад Монголын хуучин ѐсыг өөрсдөө халуулж, бурхны ариун шашин сөнөхөд хүрмүй.
Зовлон болох нь энэ дөрөв.Тэдний дотоод Монгол язгуураас Цагаан хэрэмийн заагаар суусан Дундад Хятад улст ойр холилцон суусан тул энэ зэргийг нэн ухуулан дурьдахгүйгээр учрыг мэдэх нь бидний гадаад Монголоос нэн ч тодорхой. Бидний язгуураас нэгэн угсааны яс махны төрөл, дотоод гадаад хэмээн ялгаваас зохихгүй.Тэд Иргэн дор ойр суусан тул тэдний сүр хүчин дор айн түтгэлзэн бүхүйг
манай засгийн хэрэг шийтгэх газар мөн мэдмой.
Эдүгээ цагийн байдлыг үзвээс, Дундад улсыг тойрон хүчирхэг гадаад улс барс мэт хэлэлцмой. Тэр дээр улсын өрийн тоо тэнцүү үлэмж бөгөөд дотоодын самуун бас тогтоогүй. Бидний Монгол бүгдээр нийлж, нэгэн улс болж, язгуураас байсан газар орон зах хэлхээг эзлэн илүү гүний газрыг тэмцэхгүй болбоос Дундад улсын дайлах цэрэг гарбаас олон гадаад улсууд шударгийг барьж, шүүмжлэх буй за. Эдүгээ манай Монгол улсын их цэрэг таван зам хуваан урагш одож, дотоод гадаад
Монголын газар дор сэргийлэн суусан Хятад цэргүүд лугаа хэдэн удаа байлдаад цөм дийлжээ. Удахгүй урагш давшин Монгол газрын зүүн баруун өмнөд зах
хязгаарууд хүртэл байлдсаар Хятадын түшмэл цэргийг Монголын хязгаараас гаргасугай хэмээмүй.
Та өөр өөрийн хошууны зах дор их цэрэг хүрэхийг үзэж гар хөдлөн байлдаж Хятадын түшмэл цэргийг хөөн илгээх бөгөөд тус бүрийн хүчийг нэгтгэж, эртхэн шаламгайлан газар орноо эзлэн авсугай. Боо Хятадын омогтой үгийг сонсч, нэгэн
аймгийн дотор харилцан өшөө дайсан болоход хүргүүлэгтүн. Бид язгуураас нэгэн үндэстний тул зүй нь жаргав ч зовов ч үхэв ч нэгэн хамт байваас
зохимой. Бас бидний Богд эзэн гагцхүү өршөөл эрдмийг гол болгох бөгөөд Иргэн улсын түшмэл цэргээс бус ажил үйлдвэрийн ядуу иргэдийг халдан зовоовоос үл болмой хэмээн удаа дараагаар зарлиг буулгаж ухуулсаар буй тул бидний улс төрд
мөчөөрхөн хорлохгүй энгийн номхон иргэдийг алив газар дор хэвээр агуулан, харин өршөөн хамгаалбаас зохих явдлыг хамтад гаргаж, басхүү манай засгийн газраас албан бичгээр харъяат олон чуулганы хошуун дор ухуулан зарласан нь олон боловч эдүгээ хүртэл дагахаар ирээгүй нь бас буй тул дахин ашиг зовлонгийг сэнхрүүлэн дагаж орсон ба дагаж орон завдаагүй нийт Монгол овогтон дор нийгмээр ухуулан бичиг зарлав. Магад үнэмчлэн хичээн дагаж явагтун. Үүний тул зарлал явуулав.


===Цэргийн түүхэн баримтууд===
====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 1====
Өмнө хязгаар түгшүүртэй учир цэрэг мордуулж газар орныг хамгаалах тухай цэргийн яамны айлтгалыг ѐсоор болгосон бичиг&lt;ref&gt;Монголын шинжлэх ухааны академийн түүхийн хүрээлэн. Монголын ард түмний 1911 оны үндэстний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл - Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914. Улаанбаатар. 1982 он.&lt;/ref&gt; 
:Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны бичиг.
Бүгд ерөнхийлөн захирах сайдын яамнаа өргөн илгээв. 
Явуулах учир: Эдүгээ манай цэргийн яамнаас өвлийн сүүл сарын арван наймны бичин цаг айлтгасан нь:
Өмнө зүгийн олон хязгаарт Хятад цэрэг хуралдсан түгшүүртэй мэдээ буй тул, их цэргийг таван замд хуваан мордуулж, газар орныг сэргийлэн хамгаалуулж, дайсныг тосон сөнөөх явдлыг төлөвлүүлсэн нь болох ба үл болохыг хичээнгүйлэн
нугалбар бичиж айлтгаад, Богд эзэн гэгээнээр толилож, заан сургахыг гуйхын учир: Мөнөөхөн зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт Галсандаш, Дарьганга зэрэг газруудыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг сахих сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө
хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах дэд сайд гүн Сономдорж нарын газраас Монгол олон чуулганы ойр ба зах нийлэх Хятадын бага хотод маш үлэмж цэрэг хуралдан, бас өмнө зүгийн Харчин өртөөнүүдийн газар ирж буй ба бас Шилийн голын чуулганы зүүн, баруун Сөнид ван, Улаанцавын чуулганы дарга, Дөрвөн хүүхэд нарын ван нарыг барьж аваачив хэмээсэн зэрэг удаа дараа
тодорхойлон гаргаж, газар орныг хамгаалан сэргийлэн бэлтгэх баатар мэргэн цэрэг хурц зэвсэг олгуулахыг эрж, бичиг захидал хүргэж ирснийг шавь боолчууд үзэж хянабаас цаана дашаас тийнхүү Хятад цэрэг халдахаар ирж, өмнө зүгийн алив олон Монголчуудад зовлон самууныг дэгдээн бүхүй нь үнэхээрийн түгшүүртэй бөгөөд нигүүслэлтэй тул, үүнийг урьдхан дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжахаас тусгайлан салсан дэд зэрэг түшмэл Бавуужав харъяат цэрэг нэгэн зуу шахамыг өдөр дараалан хориодоор өртөөлөн довтолгон мэдүүлж,
урьдчилан Дарьгангын газар илгээх ба бас урьд Түшээт хан, Сайн ноѐн хан аймгаас түүгээр дайчлан, цэрэг гурван зуугийн дээр сургуулийн цэрэг хоѐр зууг нэмэн томилж илгээхэд сая буулгасан зарлигийг дагаж, дэд сайд гүн Сономдоржыг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд, Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ гүн Пунцагдэжидыг таслан захирах сайдаар тавьж, бүх таван зуун цэргийг захиран мэдүүлэх зэрэг явдлыг нэгэнт бичиг шийтгэж, зохих газруудад явуулан тушаасны дээр, бусад цэргүүдээс зүг нэмэн мордуулахыг томилон завдаж бүхүй атал, энэ завсар бас Хятад цэрэг улмаар нааш давшин хандаж буй хэмээх тул, одоо зүй нь бүх олон газрын түшмэл цэргээс бүгд таван зам анги хуваан томилон мордуулбаас зохихын тулд, оролсон дэд сайд Засагт чин ван Удайн харъяат цэргийг бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдсүрэнд захиргаж, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтохыг харъяат цэргийн хамтаар Егүзэр хутагт Галсандашын хүрээ зүг, дэд сайд Бишрэлт бээс Насан-Арвижахад харъяат цэргүүдийг захирган хоѐр Сөнид, Дөрвөд вангийн зүг Халхын сургуулийн цэргээс мордуулах хоѐр зуун цэргийг урьд явуулан тушаасан хэвээр сайд гүн Сономдорж нар лугаа нийлүүлэн Хөх хотын зүг, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийг харъяат цэргүүдийг захирган авахуулж, Урадын гурван гүн, Хатан голын зүг ийм таван зам анги хуваан дараа дараагаар дайчлан мордуулж, өөр өөрийн заасан газар гүйцэн хүргүүлж, цааш улмаар давшуулан дайсны цэргийг тосон дайлж хядан сөнөөж, газар орныг батлан тохинуулах явдлыг байдлыг үзэж, тухайд нийлүүлэн хянан шийтгүүлбээс болох мэт боловч, шавь боолчуудын зоригоор авчих хэрэг бусын тулд, хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад гуйх нь: Богд эзэн гэгээнээр толилж, заан сургаж дагаж явуулах ажаамуй. Хэрвээ гуйсан ѐсоор болгон явуулбаас тухайд эл түшмэл цэргүүдийг дан ганц өртөөлөн явуулахад цагийн гачаалд өртөөний хүчин тэсэхгүйн тулд, тусгай уналга, ачлага барих майхан, жич цалинг зүйлийг сангийн яамнаас бэлтгүүлэн нийлүүлэн олгуулж мордуулах ба бас уул газруудад хүрсний хойно унах агт морьдыг тохиолдсон эл
газрын ван, гүн, хөрөнгө баялаг лам нар, түшмэд ардад учрыг дурьдан ухуулж, туслан бариулаад дараа нь сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх буюу эс бөгөөс хэрхэн зүй ѐсоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлэх явдлыг шавь боолчуудын газраас төсөвлөн хянаж, өөр гүйцэтгэн шийдвээс, болох ба үл болох явдлыг хамтаар гаргаж, үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав.
Зарлигийг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү өдөр цагт хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон зарлиг, Тогтохын биеийг энэ удаа мордуулахыг түтгэлзэж түүний цэргийг Найданжавд захирган мордуул, бусдыг хэлэлцсэн ѐсоор болгогтун хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж, үүнийг зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт, Дарьгангын зэрэг газрыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд гүн Сономдорж, Шилийн гол, Улаанцавын чуулганы дарга, Дарьгангын бүгдийн тэргүүн гүн Сономдовдон нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад нэгэн адил хичээнгүйлэн дагаж, эдний олон ангийн түшмэл цэргүүдийг өөр өөрийн харъяат газар хүрсний хойно бүгдээр хамт нийлж, боловсрол
зөвлөлдөж, хэний цэргийг аль хошууны хязгаарын боомт болгох чухам ямар байдалтай газар сэргийлүүлэн хамгаалуулж суулгах ба тэдний барих гэр, уналага агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, засаг лам нар, түшмэл ардад учрыг дурьдан ухуулж туслан бариулаад дараа зохих газруудаас тодорхойлон өргөж, сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх, эсбэсүү хэрхэн нийгэм тэгшийг үзэж, зүй зохисоор
хүрэлцүүлэн бэлтгүүлбээс болохыг сайнаар төлөвлөн гүйцэтгэн шийтгүүлж, хэрхэвчээр үлэмж илүү дээш томилож, түрэмгийлэн хөөн авах зэргээр олон дордосыг албадан гасалган зовооход хүргүүлэхгүй болох явдлыг урьдаас хянан тогтоож, уламжлан зохих газар түүгээр зарлан явуулан тушааж, журамлан дагаж шийтгүүлсүгэй.
Үүнийг басхүү бэйсийн зэргэ туслагч тайж Чимэдсүрэн, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтох, Хичээнгүй баатар гүн Найданжав, Дэс түшмэл чин зэргэ Бавуужав, Дэд сайд Бишрэлт, бэйс Насан-Аривжах, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлт нарт довтолгон тушаан явуулаад, уг айлтгасан хэрэг, буулгасан зарлигийг хянан үзэж, хичээнгүйлэн дагаж, эдүгээ даруй засажагаан завдаж, урьд нэгэнт өртөөлөн мордож бүхүй түшмэл Бавуужав, дуудлагаар өртөөлөн мордох Зоригт баатарын цэргээс бусад нь бичиг хүлээн авсан өдрөөс таван майхан, уналга ачилга, цалин хүнс зүйлийг түүгээр хүлээн авч, өөр өөрийн харъяат цэргийг гавшгайлан мордож,
шаардан явж, арван таван өдрийн дотор тус тусын нэр заасан зүгийн газраа одох ба түшмэл Зүтгэлт, цэргүүд Урадын дунд гүнгийн Бавуудоржийн газраа тус тус гүйцэн хүрэх зэрэг явдлыг эдүгээгийн заан гаргасан ѐсоор шийтгэн дагаж шийтгүүлэн олон хязгаарыг батлан сэргийлэн хамгаалж, цаггүй цагдан байцааж, хэрэв дайсны цэрэг халдахаар ирэх нь болахул мэдүүлбээс зохих олон газраа
харилцан мэдээлж, хүчин туслалцуулан эрхгүй нэгэн сэтгэл хүчээр байлдан сөнөөж, газар орныг ариутган тохниулж, гавъяа байгуулан, улсын сүрийг мандуулж
удаа бүр учрыг тодорхойлон мэдүүлэн ирүүлэх ба жич харъяат түшмэл цэргүүд хүрсэн эл газарт номхон шударгаар амьдрах алив ардыг өчүүхэн төдий халдан дарлаж гаслаан зовоохгүй, бүгдээр үнэн санаагаар хүчлэн зүтгэж, чухам тус зүйн
хэргийг хичээн ѐс журам цэвэр ичимтгийг сахин явж, гавъяаг илэрхийлбээс зохино.
Ийн тушаасан хойно цэргийг чангалан баримтлан захирахгүй осолдон цалгардаж дураар тавин явуулж, ѐс бусчилан хэрэг халдахад хүргүүлбээс саадгүй чангалан ял хэлэлцэх явдлыг хамтаар ухуулсугай. Үүнийг басхүү Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамнаа явуулаад байцаан үзэж, одоогийн мордуулах олон ангийн түшмэл цэргийн барих майхан, уналага ачилга зэргийг олон цөөнд тохируулан төсөвлөн бэлтгэж, бүх цалинг зүйлийн хамтаар нийлүүлэн тавин олгуулах ажаамуй. Үүнийг нэгэнтэйгүүр Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг бусад таван яамнаа, баруун хязгаар, Хөлөн буйрын сайдуудад нэгэн адил явуулаад байцаан үзүүлэхээс гадна, дөрвөн аймгийн жанжин чуулганы дарга нарт хуваан тушаан явуулаад тухайг үзэж хянан шийтгүүлсүгэй. Үүний тул өргөн илгээв.


Олноо өргөгдсөний хоѐрдугаар он, арван хоѐр сарын хорин нэгэн


====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 2====
Монгол цэргүүдийн байрлалыг шинэчлэн зохион байгуулах тухай бичиг Цэргийн хэргийг бүгдийг захиран шийтгэгч яамны бичиг&lt;ref&gt;Монгол Улсын Төв Архивын ФА-2. ХН-92.Б.14. Эх нугалбар.&lt;/ref&gt; 


Харъяат цэргүүдийг бүрнээ хойш ухруулан, бас ч цэргүүдээс татан буулгаж цөөрүүлэн суулгаваас олон монголчуудад зовлон бас болохын тул манай яамнаас олон хязгаарын цэрэг бүхий нутгийн түшмэл, ардад ухуулга ба жич цаадах хятад
цэргийн захирлуудад мэдээлэн өгөх бичгийн эх зохиож, өөр өөрийн бичгийн дугтуйд углаж хүргүүлсэн тул үүнийг баруун өмнөд хязгаарын цэргийн хэргийг бүгд захирч олон монголчуудыг илбэн тохинуулах хэргийг хамаарсан сайд, мэргэн жүн ван Цэсэнжав, түшмэл Зүтгэлт, зүүн өмнө хязгаарын цэрэг захирсан жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэн, гүн Сумъяа, бүгд захирагч дарга гүн Найданжав, хорооны дарга бэйс Чимэдцэрэн нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад, хүрмэгц бичгийн доторх хэргийг хянан үзэж, ухуулах ба мэдээлэх бичгүүдийг даруй ѐсчлон бичүүлж улмаар гүйцэтгэн, өөр өөрийн харъяат цэргүүдийг захиран авч, нам гүмээр эргэж хойш суулга. Үүнд, урьд сайд жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэнгээс бие өвдсөн учир олгуулахыг ирж мэдүүлснийг чөлөө олгож, уг цэргүүдийг түшмэл Бавуужаваар ерөнхийлөн, Модонбунгаагаар дэслэн захируулах
явдлыг айлтгаад, зарлиг ѐсоор болсон тул, харъяат сайд бэйл бүх цэргийг ухруулан суулгах хийгээд татах зэрэг хэргийг гүйцэтгэн шийтгэсэн хойно бэйс Чимэдцэрэнгийн хамтаар нийслэл хүрээнд хүрч
ирвээс зохино.
Бэйс Чимэдцэрэнгийн цэргийг бүрмөсөн татан буулгаваас уул сайдын цэрэгт нийлүүлэхийг мөн сайд жанжин бэйлийн газраас түүгээр эрхлэн гүйцэтгэн шийтгэх, олон сайд, дарга нарын тус тус захирсан цэргээс олон цэрэгтэйгээс нь гурваад хороо, цөөхөн цэрэгтэйгээс нь хошоод хороо үлдээж, гүн Найданжавын цэргийг ихэмсэг бэйл Цэрэннямын нутгийн өмнө захын Өрөмтэй худагтад, сайд гүн Сумъяагийн цэргийг Дарьгангын өмнө захад, түшмэл Бавуужав нарын цэргийг хурц бэйс Түдэнгийн хошууны өмнө захад, ван Цэсэнжав нарын цэргүүдийг Мэргэн вангийн хошууны нутгийн өмнө Сулхээр зэрэг газарт, түшмэл Зүтгэлтийн цэргийг сайд Түшээт вангийн хошууны өмнө захад Аваргахүрд, Хар-Ус зэрэг газар тус тус суулгаж, уул цэргүүдийг аль аймаг чуулганы цэргүүдийг буулгах суулгах зэргийг харъяат захирсан сайд түшмэл эрхлэн шийтгэж, татаж буулгах цэрэгт сан ба аймаг
хошуунаас олгосон хувцас ба агт морь, гэр хэрэглэлийг хүрэлцэхээр үлдээж, сэргийлж суулгах цэрэгт шилжүүлэн олгож, зэвсгийг бүрнээ хураан авч захирах түшмэлд авуулан цэргийн яамнаа хүргэн ирүүлж, бүртгэн хураалгая.
Басхүү үлдээж сэргийлэн суулгах ба буулгах цэрэгт аль аймаг чуулган хошууны цэргээс үлдээсэн буулгасан нэр тоо зэргийг тус бүр тодорхой цэс үйлдэж, жич буулгасан цэргүүдийг хэн хэн түшмэлд тушаан өгч, аль газраар буцаасан зэргийг хамтаар тус тус мэдүүлэн ирүүлээд байцаахад бэлтгэе.
Үүнийг шалгарсан баатар дарга гүн Мөрөнгаад тушаан явуулаад, харъяат бүх цэргүүдийг захиран авч, манай яамнаас дахин тушаахын инару байлдах хэрэг үүсгэхгүй, сахин сэргийлж суугаасай. Бас ч сайд Егүзэр хутагт Галсандашд явуулаад журамлан дагаж шийтгүүлье. Үүнийг басхүү дөрвөн аймгийн жанжин, чуулганы дарга нарт тушаан явуулаад тус тусын аймгийн нутгийн захыг сэргийлэн суулгасан цэргүүдийг бүрнээ татан буулгаж, захирагсдад олгосон тэмдэгийг хурааж мэдүүлье. Хүргэж ирүүлье.
Ийнхүү явуулан тушаасан, үүнийг Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг таван яамнаа явуулан байцаан үзүүлье хэмээн өргөжээ. Үүний тул өргөн илгээв.

Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны арван нэгэн сарын шинийн долоон 
(1913 оны арван хоѐрдугаар сарын 4-ний өдөр.)

== Урлагийн бүтээлүүд ==
===Баримтат кино===
* [[Хоржийлоо]] [[Баримтат кино]]
===Уран зохиол===
* [[Бямбын Ринчен|Б.Ренчин]]. [[Үүрийн туяа]]. [[роман]]
* [[Дүгэржавын Маам|Д.Маам]]. [[Газар шороо]]. роман

== Эх сурвалж ==
* [http://iccs.aichi-u.ac.jp/archives/report/057/5c4a92eccc970.pdf ボグド・ハーン政権軍南進作戦に関する一考察 ―阿爾花(アルファ)公・ナスンアリビジフの帰還問題を中心に―]
* Л. Дэндэв, “Монголын товч түүх” Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал-29 дүгээр боть, Улаанбаатар, 2006,
* БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “Бүгд Найрамдах Монгол ард улсын түүх”. Гурван боть. УБ. 1968 он.
* БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “В.Котвичийн хувийн архиваас олдсон Монголын түүхэнд холбогдох зарим бичиг”, хэвлэлд бэлтгэсэн Б.Ширэндэв, Шинжлэх Ухааны Академийн хэвлэл, Улаанбаатар, 1972, тал 23-39.
* EDITED BV LO HUI MIN: THE CORRESPONDENCE OF G.E.MORISSON II, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRISS 1978, P 48
* Монгол улсын түүхийн төв архив. ‘’ Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914’’. ТТА. ФА-4. НХ-656. 
* Ш. Нацагдорж. Манлайбаатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн хэвлэх үйлдвэр, УБ., 1946 он.
* Монгол ардын журамт цэргийн дуртгалууд, гуравдугаар дэвтэр, Улсын хэвлэлийн газар, УБ., 1986.
* Монгол улсын түүх Ү боть. ХХ зуун, Монгол улсын шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэн, УБ., 2004.
* Японы Гадаад Харилцааны Түүхийн Архив. Гадаад явдлын яамны тэмдэглэлийн баримт бичгүүд. (Дайшѐ-гын хуучин цэс)
* Японы сэргийлэн хамгаалах тэнхимийн сэргийлэн хамгаалах институтын материал. Хуучин далайн цэргийн яамны архивын материал.
* Ө. Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он

== Эшлэл ==
{{reflist}}

== Гадаад холбоос ==
* [https://mongoltoli.mn/history/h/187 Таван замын байлдаан]

{{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}}

[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]]
[[Ангилал:Дайнууд]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]]</text>
      <sha1>g1xn348ugbu56jmf4psavza2y14fbho</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707697</id>
      <parentid>707673</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:19:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sdiabhon Sdiamhon</username>
        <id>62884</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Байлдааны ажиллагааны сүүлийн шат */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="233655" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
|conflict=Таван замын тулаан
|partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
|campaign=Таван замын байлдаан
|image=[[Зураг:Mongolian_soldiers.jpg|300px]]
|caption=Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд
|date=1912-1915 он
|place=[[БНХАУ]], [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Шинжаан|Шинжааны өөртөө засах тойрог]]
|casus=
|territory=[[Өвөр Монгол]] болон бусад монголчууд амьдардаг нутгийг алдсан ба хожим [[Хятад]]ын нутаг болсон
|result= Гурван улсын [[Хиагтын хэлэлцээр]]
|combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],&lt;br /&gt; бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]&lt;br /&gt;дэс  түшмэл  чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], &lt;br /&gt;дэд сайд [[Бавуужав]]&lt;br /&gt;дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[:zh:那逊阿尔毕吉呼|Насан-Аривжих]]&lt;br /&gt;сайд, гүн [[Содномдорж]]&lt;br /&gt;дэд түшмэл Зүтгэлт&lt;br /&gt;гүн [[Лаварын Сумъяа]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt;маршал [[:zh:王怀庆|Ван Хуайчин]]
|strength1=[[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Богд Хаант Монгол Улсын арми]], &lt;br /&gt;[[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг]]ийн ангиуд нийтдээ 10000 орчим цэрэг 
|strength2=70000 [[цэрэг]],&lt;br /&gt;янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]]&lt;br /&gt;, 80-90 пулемёт
|casualties1=алуулсан 400 орчим, &lt;br /&gt;олзлуулсан 60&lt;br /&gt;шархадсан 48
|casualties2=алуулсан 3795,&lt;br /&gt;олзлуулсан 76&lt;br /&gt;зөвхөн 3 тулалдаанд 4-8 их буу,410-аад их бууны сум,&lt;br /&gt;7 пулемёт түүний 5000 сум,&lt;br /&gt;1080 буу, 85600 ширхэг сум, &lt;br /&gt;421 сэлэм олзлуулсан. 
}}
[[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]

'''Таван замын байлдаан'''- Монгол-хятадын  хооронд 1912-1915 онуудад болсон дайныг хэлдэг бөгөөд [[Монгол]]ын тал [[Өвөр Монгол]]ын нутгийг [[хятад]]ын цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх зорилготой байсан бол [[Хятад]]ын тал Өвөр монголыг алдахгүй байх төдийгүй [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсыг]] устган түүний нутгийг булаан эзлэх зорилготой байжээ. Энэ дайныг хятадад &quot;[[Үхэр жилийн үймээн]]&quot; гэж нэрлэдэг бөгөөд дайны үед хятадын үлэмж давуу цэргийн байлдааны ажиллагаанууд нь бүтэлгүй болж ихэвчилан ялагдаж байсан тул гүнзгийрүүлэн судалдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад ялагдлуудаа [[ялалт]] болгон хуурамчаар тэмдэглэсэн байдаг онцлогтой.

Таван замын байлдааны үед [[Ховдын хязгаар]]ыг хамгаалах [[Баруун Монгол]] буюу [[Шинжаан]]ыг [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|хятадаас чөлөөлөх зорилго]]ор [[Богд хааны Засгийн газар]] Гурван замаар цэрэг хуваан оруулсан байна. Энэ тухай судалгаа бараг байдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад цөөн тооны мэдээлэл байдаг. Энэхүү таван замын байлдаанаас тусдаа явагдсан [[Монгол-хятадын дайн]]ыг [[Гурван замын байлдаан]] гэж нэрлэн оруулав.
  
[[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдаж зарлан тунхагласан явдалд [[Өвөр Монгол]]ын [[Зуу Үд]], [[Зост]], [[Жирэм]], [[Шилийн гол]], [[Улаанцав]], [[Их зуу]] зэрэг 6 чуулган [[Хөх хот]]ын Түмэдийн зүүн баруун гарын засаг Хар мөрний их мянган, [[Өөлд]]ийн засаг, [[Алшаа]], [[Ар хорчин]], [[Или мөрөн|Илийн мөрний]] [[Цахар]] зүүн гар болон [[Тарвагатай]]н аймгийн хошууд талархан дагаж баясахаа илэрхийлж, [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[цэрэг]] илгээж, Өвөр Монголыг бүхэлд нь Хятадын дарлалаас чөлөөлөхийг хүсэн гуйжээ.
Хөлөнбуйрын Барга, Өвөр зургаан чуулганы 49 хошууны 36 нь Монгол улсад нэгдсэнээс гадна Хөх нуурын 24 хошуу, Цахар 8 хошуу, Или мөрөн болон Тарвагатайн 16 хошуу дагаар орж албан ёсоор нэгдэхээ илэрхийлсэн юм.
[[Богд хаан]]ы [[зарлиг]]аар [[1913]] оны [[долоодугаар сар|7-р сар]]д зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх тусгай газар байгуулагдаж, [[Сайд]]аар нь [[цэцэн хан аймаг]]ийн харьяат [[Егүзэр хутагт|Егүзэр ачит зан бадарсан эрдэнэ мэргэн хамба]] [[Галсандаш]]ийг томилсон.

==Урьдчилсан нөхцөл==
[[Файл:Бавуужав.png|thumb|left|200px|Шударга баатар Бавуужав]]
[[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Монгол үндэстэн]]г нэгтгэн Нэгдмэл Монгол Улс байгуулахыг [[Монгол]]ын тухайн үеийн эрх баригчид эрмэлзэж байв. Богд Хаант Монгол Улсад Өвөр Монгол болон бусад монголчууд нэгдэх эрмэлзлээ илэрхийлж, хуучин [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] харъяаны Монголчуудын хэмжээнд [[бослого]], хөдөлгөөнүүд газар сайгүй өрнөж байлаа. Үүнийг эсэргүүцэн [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] дарлалыг авч хаян [[Дундад Иргэн Улс|Дундад Иргэн улс]]ыг байгуулсан [[Хятад|Хятадууд]] өөрсдийгөө манж нарын өв залгамжлагч гэж үзэн хуучин Манж Чин улсын нутагт гарсан үндэстэнүүдийн тусгаар тогтнох эрмэлзэл бүхий эсэргүүцэл, тэмцлийг цэрэг, зэвсгийн хүчээр нухчин дарж хэлсэн. Түүхийн ийм эгзэгтэй үед Богд хаан Монгол улс, Өвөр монголчуудыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөх, өөрт сайн дураар нэгдсэн монголчуудыг нэгтгэж, хязгаар нутгаа батлан хамгаалах зорилгоор [[Чуулалт хаалга]], Бат хаалга ([[Хорчин зүүн гарын дунд хошуу]]), [[Долнуур]], [[Хөх хот]], [[Бугат]] хотын чиглэлд таван замаар их цэрэг хөдөлгөв.

==Монголын тал==
===Монгол дах нөхцөл байдал===
Богд Хаант Монгол Улс байгуулагдсанаас эхлэн түүний Засгийн газраас Ар ба Өвөр Монгол төдийгүй нийт Монголчуудыг нэгтгэн Их Монгол улсыг байгуулахыг өөрийн үндсэн бодлого болгон хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Энэхүү бодлогын дагуу
Өвөр Монголын олон түмэнд хандан “Манай засгийн газраас их цэргийг томилж дотоод монголд сэргийлэн суулгасан хятад цэргүүд лүгээ байлдаж хятад түшмэл цэргийг бүрмөсөн гаргасугай хэмээмой. Их цэрэг хүрэхийг үзэж хүчин хавсран газар орноо эзлэн авсугай. Бид язгуураас нэгэн үндэстэн тул зовлон жаргаланг хамтатгаваас  зохимой” хэмээн ухуулан таниулах зарыг түгээн дэлгэрүүлж байв&lt;ref&gt;Ж.Урангуа: “ХХ зууны эхэн үеийн Монгол улс 1911-1919”, Улаанбаатар, 2006 он. Тал 47&lt;/ref&gt; 
Монголын засгийн газар нь Манж чин гүрэн задран унасан учир Манж нарын нэгтгэсэн Монгол, хятад, түвд болон бусад үндэстэнгүүд өөрийн тусгаар улсыг байгуулах эрхтэй гэсэн түүхэн үндэс бүхий зарчмын дагуу Манж нарын эрхийг шууд залгамжлан авах гэсэн хятадын үндэслэлгүй их гүрний дээрэнгүй бодлогыг эрс эсэргүүцэн дээрх бодлогыг сөргүүлэн дэвшүүлжээ. 
Мөн тэд өөрийн дээрх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Оросын тусламжид түшиглэхээр  тооцоолж байжээ. Гэхдээ Богд хаан болон түүний Засгийн газрын эрх бүхий ноёд барууны дипломат ёс гэж нэрлэдэг гадаад өнгөндөө найрсаг мэт боловч хүчтэй нь хүчгүйгээ дарладаг зарчим бүхий өөрийн их гүрний эрх ашгийг бүхний тэргүүнд тавьдаг тэрхүү ёс зүйг мэдэхгүйн улмаас Оросын эрх ашиг юу болохыг танин мэдэж чадалгүй хэт найдлага тавин хүлээж байсан байна. Монголын талын энэхүү найдварыг  ашиглан өөрсдийнхөө Монгол дахь эрх ашиг ба худалдааны хэргийг завдан тогтоох гэсэн Оросын засгийн газрын ажиллагаа нь эрчимтэй
болж, гадаад явдлын тэргүүн сайд Сазанов 1912 оны есдүгээр сарын 3-нд хаандаа бичиг өргөж, “Монголд онц элч томилон, Орос-Монголын найрамдлын гэрээг тогтоох учир бол Оросод туйлын чухал ашигтай явдал болно” гээд онц элчийн тушаалд Хаант засгийн Алс Дорнодын гадаад харилцааны томоохон зүтгэлтэн
Кростовецыг томилох хэргийг хаандаа зөвлөжээ.
Ийнхүү Гадаад яамны тэргүүн сайдын саналаар  хаант Оросын бүрэн эрхт онц элчийн хувиар Кростовец Монголтой хэлэлцээр хийхээр болж Нийслэл хүрээнээ ирсэн байна.
Гэрээ байгуулах хэлэлцээнд Монголын талын төлөөлөгч Сайн ноѐн хан Намнансүрэн, Да лам Цэрэнчимэд нараас “Монголын засгийн газраас бүх монгол үндэстнийг нэгтгэсэн тусгай бүрэн эрхт эзэнт улс төр байгуулах явдалд их Орос улсаас зүйл бүрийн тусламж үзүүлэх ба, хятад улсаар зөвшөөрүүлэхийг хүсмой”
хэмээсэнд Оросын талын төлөөлөгч Кростовецоос “Монгол овогтон бүхнийг нэгтгэх явдал болвоос тус улсын засгийн бодлогтой харшилдах бөгөөд Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхээ олох нь маш чухал тул одоо үүнийг даруй хэлэлцвээс зохимой” гэж хэлэлцээрийн агуулгыг зөвхөн Армонголын тухай ярихаас биш Өвөр Монголд холбогдуулж болохгүй гэж анхааруулсан байна. Үүнд Да лам Цэрэнчимэдээс “1911 онд миний бие Ханддоржийн  хамт Оросын засгийн газар лугаа Монгол овогтныг нэгтгэсэн улс төр байгуулахыг илэрхийлж тусламж
гуйхад Орос улсаас зөвшөөрөн хүлээсэн байгаад одоо яагаад ийнхүү санал гаргасан бэ. Үүнийг бид зөвшөөрч чадахгүй. Хэрвээ Гадаад Монгол тусгаарлаж Дотоод Монгол Хятад улсад хэвээр эзлэгдэх аваас үнэхээр ашиггүй явдал болмой. Энэ учраас Монголын цэрэг нь хятад лугаа байлдахад гагцхүү Орос улсын тусламжийг түших юм. Ингэж сая бидний хүсэл биелэгдэж Монгол овогтон бүгдээрээ нэгдэж нэгэн улс болж чадмой. Учир иймээс Ар, Өвөр Монголыг салгаж болохгүй” гэжээ.
Орос улсын төлөөлөгч Кростовецоос мөн Ар, Өвөр Монгол нэгдсэн улс байгуулах явдалд Орос улсын талаас туслаж болохгүйн учир шалтгааныг тайлбарлан хэлээд гэрээ бичгийн эхийг тус тус бэлтгэсэнээ дахин ярилцахаар тогтоод анхны хурал
дуусжээ. Дараагийн хуралд Монголын талын дэвшүүлсэн бичигт “Монголчууд Манж, Хятадын эрх мэдлийг устгаж бүх Монголыг нэгтгэсэн бүрэн эрхт их улсыг байгуулсан явдлыг Орос улсаас эн тэргүүнд зөвшөөрч цаашдаа эрхбиш хамгаалах
үүргийг хүлээн гүйцээх хэрэгтэй. Түүний дараа, бид бас бусад гадаад улсуудаар тусгаар тогтносон эрхээ зөвшөөрүүлнэ” гэж дурджээ. Эдгээр шаардлага нь Оросын засгийн газрын бодлоготой нийцэхгүй болохоор Оросын төлөөлөгчид зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлжээ. Хоѐр этгээдийн ширүүн маргалдааны дунд Да лам Цэрэнчимэд “Манж, Хятадын захиргаанаас гараад дахиад бас Оросын боол
болохыг бид хүсэхгүй. Тус хэлэлцээрийг зогсоож, Бээжингийн засгийн газраас өөрийн монгол төлөөлөгч Наянт ванг ирүүлж хэлэлцээр хийх нь зөв байна” гэж хэлсэнд Оросын төлөөлөгч Кростовиец ихэд уурлаж, монголын бэлтгэсэн бичгийг шалан дээр хаяж “Гэрээний хурлыг харшилсан хариуцлагыг монголын тал үүрэх хэрэгтэй. Тус төлөөлөгч би Да ламын гүжир үгүүдийг хүлээж чадахгүй учрыг өөрийн улсын хаан эзэн ба засгийн газартаа мэдүүлнэ”гэж хурлыг хаян гарсан байна. Ийнхүү хэлэлцээрт хямрал гарч ямарч бүтэмжгүй байгаад хэдэн өдрийн дараа, Оросын төлөөлөгч Кростовец урам зориггүй тархаж явсан Монголын тэргүүн сайдуудыг дуудан аваачиж “Сая хүлээн авсан мэдээнээс үзэхэд Хятад улсын Монголыг байлдах их цэргүүд монголын баруун хязгаарын Ховд, Алтайн
замаар нэгэнтээ ойртож ирсэн болохыг манай хязгаар захын албан газруудаас цахилгаан мэдээгээр надад хэд удаа мэдүүлж ирсэн бөгөөд тэдгээр хятад цэргийн тоо маш и бөгөөд зэвсэг хэрэглэл хурц чадамгай хэмээх тул түүн лүгээ эсэргүүцэн тулах арга бодлогыг бэлтгэвээс зохимой” гэсэнд Монголын сайд ноѐд нар ихэд айн сүрдэж зэр зэвсгийн тусламж гуйсанд Оросын төлөөлөгч Кростовецоос “Хоѐр улсын найрамлын гэрээ бичгийг үсэг зурахын өмнө ямар ч тусламжыг үзүүлж үл
болмой. Хэрвээ бичгийг одоо даруй миний төлөвлөгөөгөөр зөвшөөрөн тогтоох юм бол цэрэг зэвсгийн тусламж хамгаалалыг үтэр түргэн үзүүлж,тэдгээр хятад цэргийг монголын хязгаарт оруулахгүй болгохыг миний бие батлан хүлээж авмой” гэжээ.
Энэ үед монголын талын хүмүүс өргөгүй байдалд орж Кростовецын зохиосон гэрээ бичиг дээр гарын үсгүүдээ зурж батлан тогтоожээ.&lt;ref&gt;L.DINDUB, A Brief History of Mongolia in the Autonomous period, Mongolian Text, with an Introduction and index in English by Gombojab Hangin, Indiana University, Indiana, 1977, P63.&lt;/ref&gt; 

[[Файл:Карта к статье «Монголия». Военная энциклопедия Сытина (Санкт-Петербург, 1911-1915).jpg|450px|thumb|Монгол улсын газрын зураг (1913)]]
Ийнхүү -Орос-Монголын найрамдлын гэрээ нь 1912 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Нийслэл Хүрээнд байгуулагджээ. Найрамдлын гэрээ дөрвөн хэсэг, хавсралт арван долоон зүйлсээс бүрдэнэ
Тус гэрээний хэлэлцээр хийхэд Өвөр Монголын асуудлаар хоѐр талын төлөөлөгчдийн хооронд зарчимын чанартай санал зөрөлдөөн байсан нь тодорхой мэдэгдэж байна.
Богд хааны засгийн газар нь Өвөр Монголыг багтаасан нэгдмэл улсыг байгуулахыг зорьж байхад, хаант Оросын засгийн газар зөвхөн Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхийг батлах саналыг баримталжээ.
Гарын үсэг зурж батлагдсан гэрээгээр Орос улс, Монголыг үндэстний цэрэг анги байгуулж болох, хятад улсын цэргийг Монголын хилд оруулахгүй, нүүдлийн иргэдийг өөрийн нутагт суурьшуулахгүй байх эрх бүхий автономит орон гэж хүлээн
зөвшөөрчээ. Мөн Оросын хөрөнгөтнүүдийн капиталыг Монголд татваргүй чөлөөтэй нэвтрэх бололцоог олсон байна.

===Монголын талын төлөвлөгөө===
Богд хааны засгийн газар нь Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх бодлогоо шаргуу явуулж өөрийн төлөөлөгчидөө Петирбургт удаа дараа явуулж дэмжлэг тусламж олох гэж оролдсон боловч Орос улс хүлээн авахгүй татгалзаж ганц Армонголыг хятад улсын түрэмгийлллээс хамгаалахад зориулан зэвсгийн тусламж үзүүлсэн байна&lt;ref&gt;Ц. Пунцагноров: “Богд Хаант Монгол Улсын гадаад бодлогын тухай 1911-1919”, Олон улсын монголч эрдэмтдийн зургаадугаар их хуралд тавьсан илтгэл. Улаанбаатар, 1992 оны найман сар.&lt;/ref&gt; 

Богд хааны засгийн газар,1912 оны [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|Орос-Монголын гэрээ]] байгуулагдсаны дараа уг гэрээний зарим зүйлд түшиглэн Өвөр Монголыг хятадаас чөлөөлөн авч Монгол улстай нэгтгэх зорилгоор цэрэг мордуулах, Гадаад явдлын яамны тэргүүн сайд Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Хаант Орос ба Европын зарим улсад явуулах, Төвдтэй найрамдлын харилцан туслалцах гэрээ байгуулах, Дотоод  явдлын яамны тэргүүн сайд Цэрэнчимэд тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Японд томилох зэрэг арга хэмжээг яаравчлан авчээ. 
Монголын Засгийн газар, ялангуяа Цэргийн яам нь Өвөр Монголоос дүрвэж ирсэн монголчуудаас тухайн орон нутгийн байдал% хүн амын санаа сэтгэл, хятад цэргийн тоо байрлал зэргийг тодруулахаас гадна туршуул илгээн тагнуулын мэдээлэл цуглуулж байв. эдгээр мэдээлэлд үндэслэн цэргийн яамнаас Өвөр Монголыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулсан байна. Төлөвлөгөөнд оросоос авсан зэр зэвсгийн хэмжээнд түшиглэн бэлтгэх боломжтой цэргүүдийг 5 чиглэлд анги болгон зохион байгуулах, тэдгээрийг унаа уналга, хоол хүнсээр орон нутгйин бололцоог ашиглан хангахаар тооцоолсон байна.
Мөн таван замын цэргийг еранхийлөн удирдах командлагчийг сонгон томилсон ба бусад ангиудын захирагч болон туслах жанжин нарыг томилжээ.

==Хятадын тал==
===Хятад дах нөхцөл байдал===
1912 оны сүүлч болоход Өвөр Монголын улс төрийн байдал Бээжингийн засгийн газарт хүнд чухал асуудал болж тулгамдаж байжээ. Засгийн газарт Монголын асуудлаар Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг болон үүний эсрэг аядуу бүлэг гэсэн 2 бүлэг байсан байна. Гэхдээ эдгээр бүлгүүд нь Монголыг бүхэлд нь өвөр, ар гэлгүй бүгдийг нь хятадын захиргаанд нэгтгэх зорилготой байсан ба зөвхөн түүнийг хэрэгжүүлэх арга замын хувьд  зөрчилтэй байсан байжээ.
Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг нь Монголыг дайлах цэргээ томилон Монголыг дайран цохих чиглэлээ бататгажээ.
Ийнхүү Монголыг дайлах цэргийг томилохын дагуу Бээжингийн засгийн газрын дотоодод тун ширүүн яриа хэлэлцээр болжээ. Энэхүү санал зөвлөгөөн нь юуны урьд Төрийн явдлын хорооны хянан тогтоолыгхүлээх хэрэгтэй байжээ. Есдүгээр сарын 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны цэргийн явдлын нууц хуралдаан дээр хатуу бүлэг болох хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чирүи болон энх бүлэг болох төрийн явдлын сайд Жао Бинжүн санал зөрөн маргалдаж, эцсийн дүнд гадаад харилцааны хэлэлцээр хийх шийдвэрлэх санал нь засгийн газрын зөвлөгөөнөөр батлагджээ. Үүний зэрэгцээ [[Юань Шикай]] ерөнхийлөгчөөс Өвөр Монголын Гүнсэнноров ван болон Ар монголын Наянт вантай уулзан ярилцжээ. Тэгээд есдүгээр сарын 25-ны өдрийн төрийн явдлын хуралдаанд Юань Шикай 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны нууц хуралдаан дээр батлагдсан засгийн газрын тогтоол болон Монголын ван гүн нарт зөвшөөрөгдсөн саналыг үндэслэж, Монголын асуудлыг  шийдвэрлэх аядуу арга бодлогыг илэрхийлжээ. Гэвч хуралд оролцогсодын олонх нь эсэргүүцсэн. Тухайн үед Бээжингийн засгийн газрын дотоодод Юань Шикай, Жао Бинжүн нарын саналаар төлөөлүүлсэн зэвсэгт хүчнийг хэрэгжүүлэхийг эсэргүүцэх санал зөвлөгөө байхад Дуан Чирүи, Шүи Шүжан (Хуурай замын цэргийн газрын товчоон дарга), Иан Шишань (Шаньши дүдү) мэтийн цэрэг дайнаар дайлан дагуулахыг санаачилсан цэрэг засгийн ноѐд түшмэд
нэлээд байсан мөртлөө энэхүү цэрэг дайны хүчинд түшиглэн Монголын тусгаар тогтнолыг устгахыг санаачилсан хүчин нь олонхи байж хүчтэй байжээ. Гацхүү цэрэг засгийн хэмжээнд биш, улсын дотоод дахь энгийн хүн амын хувьд чгэсэн Монголын тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэх санал илэрхий давуу  байжээ. Тэд Монгол бол манай нутаг дэвсгэр, Төвдийн нэг хэсэг бол үнэндээ хятад хүний манасан газар учраас Монгол болон Төвд нь яриангүй Дундад иргэн улсад харъяалагдах ѐстой. Эдгээр орны тусгаар тогтнол гэгч ёсонд үл нийцэх ялт ажиллагаа&quot; гэж эсэргүүцсэн санал давамгайлж байсан байна. &lt;ref&gt;“Иргэн улсын Жинши зохиол найруулал”, тал 666, 677&lt;/ref&gt;

Юань Шикайн аядуу бүлгийг дэмжиж байсан нь Тэр үед  Бээжингийн засгийн газар Оросын Хаант Улстай гадаад харилцааны хэлэлцээр хийхээр бэлтгэж байсан тул цэргийн хүч хэрэглэн Монголын асуудлыг шийдвэрлэхээс түр  татгалзан хойшлуулах үндсэн шалтгаан болсон байна. 
1912 оны арван хоѐрдугаар сарын 3-ны өдрийн “Мүгдэний цагийн сонин”-ы “Иргэн улсын чухал мэдээ”-д доорх мэт өгүүлж, Монгол тусгаарласанд чанга эсэргүүцэл тавьж байх нийгмийн сэтгэлгээг тусгажээ. Сонин мэдээнд эл газрын байдал тусгагдаж “...Шаньдун-д... Бүх улсын ах дүү нар хүчин хамтран дайтахаар зорьж буй. Гэхдээ дайн хийхэд сүйтгэл их. Ах дүү нар бүх хүчнээр зоос мөнгө цуглуулж тус болох нь зохистой. Сонсохоор мужын төвийн нэгэн Чин овогт авхай эх улсаа хайрлах баатар хөвгүүдийн зориг санаагаар хүчир бэрхшээлийг хайхралгүй боомтын гадна үхэж сэхэхээ үзэлцье хэмээн, эмэгтэйчүүд буу зэвсэг үүрч дайн байлдаанд эрчүүдтэй адил явж дийлэхгүй тул онцгойлон цэргийн ам хүнс цуглуулах бүлгэм байгуулахаар уриалж, далайд дусал нэмэх хувь нэмэр үзүүлэх гэсэн...”  “...Шандунь мужын Жинан хотод эмэгтэйчүүдийн цэрэг зохион байгуулж Монголыг дайлах дайнд оролцохоор бэлтгэж буй...” гэж мэдээлж  байжээ. 

===Хятадын талын төлөвлөгөө===
1911 оны байдлаар Оросуудын хийсэн судалгаанд Манж Чин улс нь нийт 160 мянган явган цэрэгтэй, 285 батальоноос бүрдэх 11 дивиз, үүнд тусгай 25 бригадтай байсан. Манж чин улсын хаант төр мөхсөнөөр түүнийг шахан зайлуулж гарсан Дундад иргэн улс 1913 он гэхэд хятадын хуурай замын цэрэг дотооддоо олон үймээн самуунд оролцчихсон туршлагатай, чадварлаг арми болсон байлаа гэж тэмдэглэснийг иш татав.

1912 оны 10-р сараас Өвөр Монголд болсон зэвсэгт мөргөлдөөн улмаар хурцдаж байжээ. Дундад Иргэн улсын сэргийлэлтийн цэрэг анги нь Богд Хаант Монгол Улсын цэргийг дайрахын зэрэгцээгээр Өвөр Монголын дотоод дахь бослогыг дарангуйлан дарахаар бэлтгэж байжээ. Иргэн улсын талаас жилийн эцэс болтол цэргийн хүчнээ байрлуулж дуусаад, дайтах төлөвлөгөөг дараагын шатанд оржээ. Тухайлбал, цэгцлэн тохируулсан Монголыг дайлах цэрэг нь тохиолыг хүлээж давшилт хийхэд бэлэн болжээ.
1913 оны эхээр Дундад Иргэн улсын цэргийн дайтах цэрэг ангийн цэгцлэн тохируулсан байдлыг  Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэлээс нарийн ойлгож болно. Түүнийг үндэслэн ДИУ-ын цэргийн Өвөр Монгол хилийн ойр хавийн газар оронд тохируулсан цэргийн хүчний байдлыг ажиглан мэдэж болно. Ар, Өвөр Монголын хамаа бүхий газар оронд эл улсын цэрэг байрлуулсан байдал. (1913 оны нэгдүгээр сарын цэргийн захиргааны данс
эвхмэл)д доорх мэт тэмдэглэж байна.
*Хөх хотын чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр):
Явган цэрэг: 5 860 хүн
Морьт цэрэг: 1 400 хүн
Хөх хотын буут цэрэг: 230 хүн, 15 их
буу, 6 пулѐмот
*Чуулалт хаалганы чиглэл (Өвөр Монголынбаруун хэсгээр): Явган цэрэг: 4 120 хүн Морьт цэрэг: 2 470 хүн Буут цэрэг: 400 хүн, 24 их буу Барилгын цэрэг: 220 хүн Пулѐмёт: 22 &lt;ref&gt;Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл “Монголын мэдээ”, гуравдугаар боть, Дайшѐо-гын 2-р оны хоѐрдугаар сараас
додоодугаар сар, данс эвхмэлийн дугаар 1-6-1-5-7&lt;/ref&gt; Хүнд, хөнгөн (?) цэрэг: 100 хүн

*Чэндэ (Халуун гол)-ийн чиглэл(Өвөр Монголын дунд хэсэг) Явган цэрэг: 7 720 хүн Морьт цэрэг: 1 650 хүн Буут цэрэг: 230 хүн, 14 их буу Инжнерийн цэрэг: 100 хүн Пулѐмёт: 12

*Кайлү-гийн чиглэл: (Өвөр Монголын дунд зүүн өмнө хэсгээр) Явган цэрэг: 4 340 хүн Морьт цэрэг: 1 590 хүн Буут цэрэг: 250 хүн, 27 их буу Пулѐмот: 24

*Таонон (Шаазгай хот&lt;ref&gt;[http://eagle.mn/r/67647 Тогтох тайжийн тухай хоёр дуу] Одоогийн Таононфу гэж буй хотыг монголчууд Шаазгай хот гэдэг байжээ.&lt;/ref&gt;)-ын чилэл: (Өвөр Монголын зүүн хэсгээр) Явган цэрэг: 1 600 хүн Морьт цэрэг: 900 хүн Буут цэрэг: 100 хүн, 6 их бууд

*Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэл: (Өвөр Монголын зүүн хойд хэсгээр) Төмөр замыг сахих ангийн, явган цэргийн 6 холбоот анги, морьт цэргийн 6 холбоот анги, буут цэргийн 4 дунд анги, барилгын цэрэг 1 дунд анги, төмөр замын 64 дунд анги, Энд Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэлд байгаа бодит тоог тэмдэглээгүй. Эл чиглэлийн бүх цэргийн хүчин (нийт тоо нь)-ний тухай Өвөр Монголд суугаан хятад цэргийн ерөнхий тооны их төлөв бүртгэл: цэрэг 33 460 хүн, 85 их буу, 54 пулѐмот гэж тэмдэглэж байна. Энэ нь &quot;Монгол газрын ойллого&quot;д тэмдэглэж байгаа

*Нийт цэргийн хүчин 39 900 гаруй хүн, их буу 54, пулѐмот 4&lt;ref&gt;Монгол газрын ойллого‖-ын 1554-р нүүр&lt;/ref&gt; байна.
Японы гадаад явдлын архивын материалын
дагалт зурагт, дайтах цэрэг анги зургаан
бүлэг хувааж байх бөгөөд тус тусын цэрэглэн харалт
нь тодорхой бий. Үүнийг монголын талын түүхэн
материалтай харьцуулж үзвэл, ДИУ-ын цэргийг
зургаан бүлэг хуваасан учир бол Монголын цэрэг таван бүлэг болж ёиглэл гарган байсны эсрэг авсан төлөвлөлт ажээ. Ингэж Дундад улсын засгийн газар нууцаар цэрэг томилон Өвөр Монголд хувиарлан суулгаж бага багаар нэмэгдүүлж байжээ. Чуулалт хаалганы зүүн хэсэгт
суугаа цэрэг гурав, дөрвөн мянгаас нэмэгдээд хоѐр түм гаруй болж, Монголыг дайлах хошууч цэрэг анги нэгэнтээ бэлтгэлээ дуусгаж төвийн шилжүүлэн томилохыг хүлээж байсан байна. Энэ үед ДИУ-ын цэрэг нь Өвөр Монголд дайтахаар бэлтгэсэн
ѐсоор Өвөр Монголын эл газар цаашлан Ар монголд дайран орохоор төлөвлөж байсан байна. Бээжингийн засгийн газарт ―Ерөнхийлөгчийн ордон өдөр дараалан хуралдаж, бүр л цэрэг татан шилжүүлэх ба цэргийн сүйтгэл цуглуулах хоѐр учирт
зүтгэлцэн, цэрэг ба санхүүгийн хоѐр яамыг
тусгайлан хариуцуулахаар зарлигджээ. Дуан (Дуан
Чириү) ерөнхий дарга ойрд зөвлөгчийн газартай ярилцан зөвлөж одоогийн эл мужын дүдү нар тус тус
цахилгаан мэдээ ирүүлж &quot;Монголыг дайлах зориг санаа чанга байх нь эрхэм. Эл муж урьдаар өөрийн сэргийлэлтээ чангатгаж, үнэхээр дайны явдал үүсвэл даруй түр умард орны эл мужын цэргийг
шилжүүлнэ. Бусад өмнөд орны эл мужид хөдлөхгүй.
Гэвч эл муж шилдэг хүчтэнийг шилэн сонгож чанга боловсруулж төвийн зарлигийг сонсохоор үүрэг болгох хэрэгтэй&quot; гэж тохируулжээ. Бээжингийн засгийн газар нь хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чириү-гийн шаардлага доор эцэстээ Монголд зэвсэгт хүчин хэрэглэх горьдлогоо дахин дурдаж, нэгэнтээ тогтсон
төсвийн хувиар ерөнхийлөгчийн ордонд батлагджээ. ДИУ хүчирхэг цэрэг ангиа төвлөрүүлж зүүн хэсэг
орноос дайралт хийх гэж байжээ. Үүний тухай &quot;Мүгдэний цагийн сонин&quot;-д доорх мэт тэмдэглэж байна:-&quot;Гадаад Монголыг эрхшээхэд урьдаар Өвөр Монголын зүүн монгол, зүүн хойдын гурван мужаас гар орох хэрэгтэй, сэргийлэлтээ чангатгах хэрэгтэй, сэргийлж дийлсэний дараа сая дайтаж
дийлнэ. Одоо нэгэнтээ бэлтгэж дуусчээ&quot; Тухайлбал, Ар монголыг дайлах үед урьдаар Өвөр Монголын зүүн хэсгээс эхлэх гэсэн байлдах бодлогийн чиглэлийг арван хоѐр сарын эхний үеэр нэгэнт тогтжээ.

==Эхлэл, тулалдагч талуудын хүчний харьцаа==
Өвөр Монголыг чөлөөлөх таван замын цэргийг ерөнхийлөн захирагч жанжнаар [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]г зарлигаар томилсон. Таван замын цэргийг дараах байдлаар хуваан мордуулсан байна. Үүнд: 
*Нэгдүгээр зам:  [[Егүзэрийн хийд]]ийн  чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]гийн удирдсан [[цэрэг]] 
*Хоёрдугаар зам:  [[Дарьганга|Дарьганг]]ын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], [[дэд сайд]] [[Бавуужав]] нарын цэрэг 
*Гуравдугаар зам: [[Сөнөд]]ийн хоёр [[хошуу]], [[Дөрвөд|дөрвед]] вангийн чиглэлд дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[Насан-Аривжих]]ын цэрэг 
*Дөрөвдүгээр зам:  [[Хөх хот]]ын  чиглэлд, [[сайд]] [[гүн]] [[Сономдорж]]ийн цэрэг 
*Тавдугаар зам: [[Урад]]ын гурван гүн, [[Хатан гол]]ын чиглэлд, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийн цэрэг тус тус хөдлөх болсон ажээ. Эдгээр чиглэлүүдэд нийтдээ 10000 цэрэг байсан гэж үздэг.

[[Файл:With the Russians in Mongolia 192.png|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]]

1913 оны дунд үеийн Монгол цэргийн тоог 4300 гаруй, түүн дээр 3500 орчим орон нутгийн [[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг|сайн дурын цэрэг]] байсан гэж үздэг. [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]ын [[ерөнхийлөгч]] [[Юан Ши Кай]] Монголын эсрэг 70 000 цэрэг татаж, их буу, явган цэргээс бүрдсэн орчин үеийн зэвсэглэл бүхий [[арми]]йг эмхлэн байгуулж, [[маршал]] [[Ван Хуайчин]]аар удирдуулан хөдөлгөлөө. Тэр маршалд өгсөн бас нэг нууц даалгавар нь [[Дэмчигдонров ван]]гийн өргөөнд хадгалагдаж буй [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] тамгыг ямар ч хамаагүй аргаар авчрах явдал байв.
[[Дундад Иргэн Улс|Хятадын]] цэргийн байдлыг авч үзвэл: 1912 оны намар Дарьгангын чиглэлд 500-аад, [[Цагаан Түн]]гийн чиглэлд 1-2 мянга орчим, [[Цицикар]]т, [[Хөлөнбуйр]]ын чиглэлд 4 мянга гаруй хүнтэй холимог бригад, [[Жиримийн чуулган]]ы нутаг, Таононфу гэж буй (Шаазгай) хотноо 10 мянга орчим цэрэг байрлуулжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дундад иргэн улс 1912 оны адаг, 1913 оны эх гэхэд Жиримийн чуулган, Цицикар, Шаазгай хот орчим 14 мянгаад цэрэг (зүүн чиглэл), Өмнөд Монгол буюу Хөх хот, Хаалган боомт, Долоннуур, Бяруу зэрэг хотод 39 мянган цэрэг (төвийн чиглэл), харин Цагаан Түн, [[Алтайн Шар сүм]], [[Чингэл]] зэрэг газраар 6 мянгаад цэргийг байрлуулсан мэдээ бий.
Эдгээр бүлэглэл нийт янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]], 80-90 [[пулемёт]]той байв.
Харин 1913 оны 9, 10 дугаар сарын үед [[Шаньси]] мужийн умард хилийн нутгаар 23 янз бүрийн анги нэгтэл, 28 их буу, 4 пулёмёттой  9500 явган, 1500 морьт цэрэг байрлаж байсан бол Хаалган, Долоннуур зэрэг хотын чиглэлийн цэргийн бүлэглэлд 30 их буу, 16 пулёмёт бүхий 35 батальон (20 мянган хүнтэй) [[явган цэрэг]], 9 [[дивизион]] (2500 хүнтэй) [[морин цэрэг]]тэй анги, салбарууд байрлаж байжээ.

[[Файл:Mongolian_soldiers1.jpg|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]]

==Байлдаан эхлэх үеийн цагийн байдал ==
1912 оны сүүлийн хагас жил хятадын цэрэг Өвөр Монголын олон газарт улмаар давшин орж бэхлэн суужээ. Нөгөөтэйгүүр, мөн оны есдүгээр сард &quot;Монгол-Оросын гэрээ&quot; байгуулахаар зөвшилдөж байсан үед Богд хааны засгийн газар дотооддоо Өвөр Монголд цэрэг оруулах төлөвлөгөө зохиож эхлэв. Ингээд ДИУ болон Монголын хоорондох зөрчил ихээр хурцдаж асуудлыг хэлцлийн шуагмаар шийдэх боломжгүй болж цэрэг дайны ажиллагаагаар шийдэхэд хүргэх болов. 1912 оны сүүлчээс эхлэн жил гаруйн хугацаанд Хятад улсын Бээжингийн засгийн газар ба Монголын Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын тойронд байлдаан болжээ.
Монголын цэрэг Өвөр Монголд байгаа Хятадын цэрэгтэй тулалдаж эхлэн Эзний гол, Ноён уул, [[Алшаа зүүн хошуу|Алшаагийн яамд хот]]ын орчим, Шандын гол, Үхэрчин уул, Тэнгэр элс, Сургага Хөөрөг, Дархан уул, [[Шулуун хөх хошуу]], [[Долнуур]], [[Бяруу]] хот, [[Хөх хот]]ын орчим, [[Хөвөөт шар хошуу]] зэрэг олон газар ялалт байгууллаа. Энэ явдлыг Лондон «Times», [[Япон]]ы «Manshū Nichi-Nichi Shimbun» зэрэг олон [[сонин]] [[дэлхий]] нийтэд зарлаж байсан ба [[Оросын Хаант Улс]] «Танай улс учиргүй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан.

===Байлдааны ажиллагааны эхлэл===
ДИУ болон Монголын цэргийн анхны байлдаан Өвөр Монголд хэзээ болсон цаг нь тодорхойгүй боловч Японы гадаад яамны Дайшѐо-
гын тэргүүн он (大正元年-1912)-ы есдүгээр сарын 9-ний өдрийн тэмдэглэлд &quot;Жэн Жиатүнд бэлгийн улиралын долоон сарын 8-наа хятад монгол хоѐр цэргийн хооронд нэгэн их дайн болов&quot; &lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээ нэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 机密公第257号，大正元年9月10日 外务省政务局接受件。&lt;/ref&gt;гэсэн мэдээ бий. Энэ нь Өвөр Монголд болсон ДИУ-ын цэрэг болон Монгол цэргийн хамгийн анхны зэвсэгт мөргөлдөөн. 
1912 оны арван сарын 11-ний өдөр Оросын элчингийн Бээжийнгээс явуулсан
цахилгаанд: &quot;Дундад улсын сонин мэдээнийхний ба нам бүлгийнхэн Оросын эсрэг ухуулгаа үргэлжлүүлэн
чангатгаж байна. Хүрээг дайлах аян цэрэг (远征军)-ийг зэвсэглэхээр илээр хандивын мөнгө цуглуулж &lt;ref&gt;Ш. Бира: “БНМАУ-ын түүх”, Монгол улсын соѐл гэгээрлийн яамны сурах бичиг сэтгүүл хэвлэх товчоо, 1987, тал 146&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Ш. Нацагдорж: “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946 он, тал 34-35&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;《盛京时报》(Мүгдэний цагийн сонин) 1912年12月3日，第三面，《国务院对库政策志略》。&lt;/ref&gt; байна. Зөвлөгөөний хурлын даргаар тэргүүлүүлсэн улс төрчид цөм энэхүү учирт оролцов. Засгийн газар
яг улсын доторх цэргийн зээллэгийн төсвийг ярилцаж аян цэргийн төлөвлөгөө хийж эл газарт үүний төлөө идэвхтэй бэлтгэл арга авч байна.&quot;&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 136&lt;/ref&gt; гэжээ. Бээжингийн засгийн газрын зөвлөгчийн яам ба хуурай цэргийн яамны удирдлага дор, юуны өмнө
Дарьгангад дайран Монголын цэргийг устгах дайны зорилгийг тогтоов. Залгаад Халуун гол (Рехэ), Цахар, Шианши, Сиүюаньд суугаа цэргийн дайралт бараг адилхан цагт эхэлсэн байв&lt;ref&gt;Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306&lt;/ref&gt;.
Дарьгангын дайралтад Иргэн улсын цэрэг ихэд ялагдаж, Дарьгангын өмнө талд байгаа Шилийн голын газар Монголын цэрэгт эзлэгдэв. Энэ
үед Иргэн улсын цэрэг бараг цөм Шилийн голоос ухарсан байв. Тэгээд ―Хятадын засгийн газар Улаанхад ба Кайлү-д цэргийн байрлуулт хийж
Дарьгангыг эзэлсэн Гадаад Монголын цэргийг хөөн гаргахаар Жинжоү-гээс И Жүн (毅军) цэргийн явган цэрэг 2 000, морьт цэрэг нэг дунд анги, буут анги нэг дунд ангийг, Халуун голоос И Жүн цэрэг 2 000, Хуай Жүн (淮军) цэрэг 1 000, шадар цэрэг хоѐр хороог, Жан Чигү-гээс 500-г, Гүй Хуачэн хотоос шадар цэрэг хоѐр хороог, жич Шианши-гийн хуурай замын цэргийн нийлмэг багаас нэг бригадыг татан төвлөрүүлж Дарьгангийг дайрах хүчнээ чангатгав. &lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээтнэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 ”Квантуны армийн захиргааны яамнытмэдүүлэлт”&lt;/ref&gt; Хэдийн тэгсэн боловч 1919 оны арван нэдүгээр сард Армонголын өөртөө засахыг үгүйсгэх болтол, Иргэн улсын цэрэг Дарьгангад орж чадаагүй.  Анхан шатны баруун талын дайн нь бараг цөм Шилийн голын хэмжээнд явагдав. 1912 оны сүүлчээр Иргэн улс ба Монголын хоорондох хоѐр цэргийн мөргөлдөөн үүссэнээс нааш, Шилийн голын чуулган ба зүүн талын Зуу-Удын чуулган тун бачим байдалд ороод байв. Энэ хоѐр чуулган нь Хөлөнбуйрынх шиг Богд хаант засгийг дагахаар эрс тэс хөдлөөгүй бөгөөд Цахарын зарим хэсэг мэтээр эсрэг зогсолт бас аваагүй юм. Мөн бас Их зуу,Улаанцавын чуулган мэт өнгөн дээрээ Иргэн улсыг дагаад үнэндээ Богд хаант засаг лугаа үргэлжлэн харилцаж байсан ч биш, өдөр тутам бачуурч байгаа байдалд энэ хоѐр чуулган ямар овроор хандвал зохихоо өөрсдөө тогтоож чадалгүй хар шар нийгмээрээ самгардаж байв. Гэхдээ 1913 оны зэвсэгт мөргөлдөөнд хамгийн их хохирол амссан нь ч энэ хоѐр чуулган юм. Шилийн голын чуулганы нутаг нь дунд ба баруун Өвөр Монголын хойд хэсгийг бүрхэж Армонгол лугаа шууд залгалдаж байдаг. Тухайн чуулган нь Иргэн улс ба Монголын хоорондох халхавч орон болж байсан учраас түүний өмнөх Цахар орон цохилтонд учирсан боловч хохирол нь бага байв. Монголын талаас Шилийн голын дайнд оролцсон нь Дамдинсүрэнгийн удирдсан баруун замын цэрэг болон Бавуужав, Хайсан хоѐрын удирдсан дунд замын цэрэг байв. Дамдинсүрэнгий доор байсан 1 000 цэрэг бүгд Өвөр Монголын хүн бөгөөд Дамдинсүрэн 1912 онд тэднийг Хөлөнбуйр, Шилийн гол, Цахараас элсүүлэн авсан&lt;ref&gt;Hyer, Paul: The role of inner Mongolia in the Independence Movement,1911-1914, Studies on Mongolia: proceedings of the First North American Conference on Mongolian Studies. Bellinghan: Western Washington Univ,Press, 1979.p.92.&lt;/ref&gt;
1913 оны нэгдүгээр сарын дунджаар Дамдинсүрэнгийн удирдсан цэрэг нь Иргэн улсын цэргийн Долон нуурын хуарныг авахаар довтлоход Иргэн улсын талаас умардын шинэ цэргийн нэгдүгээр дивиз (дарга нь Хэ Зүнлиан 何宗莲)-г хөдөлгөж Долон нуурын баруун хойнох элсэрхэг газарт ширүүн дайн хийв. Монгол цэргийн
дайралт эхэлмэгц хөдөлгөөн шаламгай Монголын морьт цэргийн салбар анги Долон нуур орчим шувтлан орж Иргэн улсын цэргийн буцах замыг
тасалсан тул Иргэн улсын цэрэг бүслэгдсэн байдалд орж ширүүн дайнд хагас тооны цэрэг нь алагдаж, үхэж шархдагсад зууны наяд хүрч тун ихээр хохирсон байна&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ
гуравдугаар боть), Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны хоѐрдугаар сараас долдугаар сар 1-6-1-57号, мөн дээрх Heyr, Paul –ын ном, р 92&lt;/ref&gt;
Иргэн улсын талынхан энэхүү учрыг чухал болгон тухайн газрын цэрэгт гол хүчний
шинэ цэрэг хүрэхээс өмнө дайсны дайралтыг Шангуан гол (闪光河, Долон нуурын хойгуур урсах
гол)д хориглох хэрэгтэй гэж тушааж байв. Тэгээд умардын хуурай замын цэрэг (北洋陆军)-ын гуравдугаар дивизын гурав дугаар бригад (дарга нь
卢永祥 Лү Еншиан), наймдугаар дивизын 16-р нийлмэл бригад (дарга нь 王汝贤 Ван Рүшиан), Хуайжиүн цэргийн морьт цэргийн нэгдүгээр бригад (дарга нь 陈文运 Цен Венюунь)-ыг Долон нуур орчим томилоод, бас Халуун голын И Жиүн цэргийг байлдааны байдлыг очиж туслуулахаар дайны
бэлтгэл хийлгэв.Энэ үед 1913 оны эхэнд Цахарын зүүн хэсэг ба Халуун голын хойд хэсэгт Иргэн улсын цэргийн хүч 21 400 хүн болсон. Долон нуурын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (王怀庆) Монгол цэргийг эвдэхээр шуудаж, буут цэргийн галлалтын хамгаалалт доор давуулга олон цэргийн хүчнээр гэдрэг дайралт хийв. Гэвч илэрхий ялалт олсон байдал мэдэгдэхгүй&lt;ref&gt;“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306&lt;/ref&gt;. Тус газарт суугаа Иргэн улсын цэрэг явган, морьт, буут ангийг хамтруулсан 4 000 хүн олноор дайнд гарсан гэдэг боловч магад тоо нь мэдэгдэхгүй бөгөөд ерөнхийдөө цэргийн сүр алдагдсан байна&lt;ref&gt;190 “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть)&lt;/ref&gt; 

1913 оны эхэнд Бавуужав, Хайсан, Наваангомбо нарын удирдсан Дарьгангийн чиглэлийн цэрэг, Өвөр Монголыг дахин давтан дайрч байв. Эдгээр цэрэг юуны өмнө нэгдүгээр сард Дарьгангийг дайраад ялалт олж, Бэйсийн сүм (贝子庙，Одоогын Шилийн голын төв Шилийн хот жич түүний орчим)-ээр гарч зүүн өмнөш урагшлав. Бавуужав Лиан Күйсү (梁魁苏) нар хэдэн мянган цэргийн хүчээр Бэйсийн сүмийг довтолсон нь Иргэн
улсын цэрэг болон Монгол цэргийн эсэргүүлэн байлдсан хамгийн анхны дайн болсон бөгөөд түүнээс хойш Монгол цэрэг Шилийн голын Үзэмчин хийгээд Зуу-Удын Их вангийн сүм (大王庙), Мисан сүм (米僧庙), Шавартай, Шар даваа зэрэг газрыг эзлэж байв. Бэйсийн сүмийн байлдаанаас хойш
Иргэн улсын сахих цэрэг удаа дараалан ялагдан ухарч байв. 1912 оны  4 дүгээр сар болохоос өмнө, Шилийн голын зүүн хэсэг Зуу-Уд аймгийн Хишигтэн хошуу Монгол цэрэгт эзлэгдэв.аравдугаар сарын үеэс Монголын цэрэг Шилийн гол дэх Иргэн улсын цэргийн хуарныг голчлон сөнөөгөөд,
хэдэн салбар салж Цахар оронд түрж, Зуу-Удын хойд хэсэгт гүн орж, Шилийн голын бүх нутгийг эзэлсэн байв. Иргэн улсын цэрэг дайн эхэлснээс нааш үндсэндээ ялагдав. шаламгайлан урагшлах Богд хааны засгийн газрын цэргийн ажиллагааны тухай өгүүлэхдээ: &quot;Монгол цэрэг монголын бүх нутгийг дэвжээрүүлэв&quot;гэж гайхсан Оуэн Латтимор (Owen Lattimore) бас Богд хааны засгийн газрын цэргийн тухай ―Хүрээнээс томилсон аян цэрэг бүмэтжгүй биш‖ гэж байсан бөгөөд ―Тэд нар хүрсэн газар бүрдээ хятадын
цэргийг эвдсэн бөгөөд түр зуураа Жанчхүүгээс умарших дайнд их ялалт олж&quot; байсан гэж тэмдэглэжээ. Түүний хэлэхээр Иргэн улсын цэрэг шинээр сургуулалт хүртэж шинэ маягын зэвсгээр зэвсэглэсэн тухай үеийн шилдэг цэрэг анги байсан боловч байлдах бүрд ялагдаад байсан тул аргагүй эвсэхийг хүсэх болов гэдэг.
Ийнхүү явцад Иргэн улсын төлөөлөгч болон Монгол цэргийн хошууч ангийн дарга Дамдинсүрэнгийн хооронд хэлэлцээр хийх болов. Тэр үед Иргэн улсын төлөөлөгч &quot;Дамдинсүрэн хэрвээ Иргэн улсыг дагавал Их Жунтан өөрийн биеэрээ вангийн зэрэг хүртээж ѐсныг гүйцэтгэн угтах болно&quot; гэж Бээжингийн саналыг уламжлав Дамдинсүрэн Бээжингийн саналыг хүлээн авсангүй тул хэлэлцээр нь бүтэлгүй төгсөв&lt;ref&gt;Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40&lt;/ref&gt; 
Иргэн улсын эвсэх &quot;Зөөлөн бодлого&quot; нь Дамдинсүрэнд үйлдэл гаргасангүй боловч, бусад талаар харин бүтэмжтэй байв. Жишээлбэл, тэр үед Сөнөдийн талын цэргийн ерөнхий жолоодогч байсан Насанравжих 208 Иргэн улсын талын хүсэлтийг хүлээж Бээжингийн засагт орж өгөв. Насанравжих &quot;Үндэсний чөлөөлөлтийн хөдөлгөөн&quot;-өөс урвав гэсэн мэдээ нь Богд хааны засгийн газрыг ихэд цочоов. Энэ нь Богд хааны засгийн цэргийг тун ашиггүй байдалд оруулав. Түүний дараа баруун хэсгийн дайны Монгол цэрэг эмх дэглэмгүй байдалд орсноос ялагдаж эхэлсэн нь Богд хааны цэргийн явдлын төлөвлөгөөнд оролцож байсан Насанравжихын урвасантай холбоотой. Нөгөө талаар Бээжингийн засгийн газар, Иргэн улсын цэрэг Өвөр Монголын дайнд удаа дараалан ялагдсаныг чухал том хэрэг болгон үзэж, цэргийн хүчээ зузаатгахаар чармайж сэргийлэлтээ чангатгав.
Түүнчлэн 1913 оны наймаас есөн сарын завсрын үеэс зүүн хэсгийн дайны байдалд эргэлт гарав. Тухайлбал, Иргэн улсын цэрэг хамгаалалтаас дайралтад
шилжиж байв. Онцгойлон баруун хэсэгт мөн тэр намраас Богд хааны цэргийн хүнс хангалт бэрхдэж эхлэв.
Байлдааны газраас Богд хааны засгийн газарт хандан, буу сум хурдан хүргэж ирүүлтүгэй гэсэн бачим шаардлагуудыг дахин давтан гаргаж байсан боловч засгийн газраасаа хариу олсонгүй. Энэ үед Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагаар Иргэн улс лугаа Өвөр Монголын дайныг зогсоохоор хэлэлцэж байсан. Нөгөөтэйгүүр мөн 1913 оны сүүлчийн хагасаас Орос, Хятад, Япон зэрэг улсуудад яаж хандах тухай Богд хааны засгийн газрын ноѐдын санал нэгдэлгүй болж улс төр улам будлиантай байдалд орж байв.

===Байлдааны ажиллагааны өрнөл буюу дунд үе===
1913 оны 6 сард Богд Хаант Монгол Улсын  засгийн газар Жанчхүүгээс ирсэн туршуулын мэдээнээс Иргэн улс буюу хятадын цэрэг өвөр монголыг эзэлсэний дараа давшилт хийн Монгол газар орж Хүрээг эзлэхээр төлөвлөж байгааг мэдсэний үндсэн дээр цэргийн нууц хурал хуралдуулж хятад цэргийн давшилтыг хориглоход бараг гурван түм таван мянган цэргийг дайчлах шаардлагатайг тул холбогдох арга хэмжээг авсан байна .&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 191&lt;/ref&gt; 
 
ДИУ  “Зөөлөн илбэлэх”-ийн эвсэх бодлогын дагуу, дайны бодлогоо шинээр төлөвлөжээ. Төлөвлөгөө нь: '''Нэг'''. Жанчхүүгээс Долон нуур, Бяруу балгас зэрэг Монголын чухал боомт газар хүрэх замд уулын морин улааг хаяж хурдхан цахилгаан утас тавин цэргийн хөдөлбөрийг хурдатгах хэрэгтэй. '''Хоёр'''. Үүнээс хойш Жанчхүүд суусан нэгдүгээр дивизыг цөм Монгол газар суулгаж, Жанчхүү орчимд гуравдугаар дивизын тавдугаар нийллэг бригадыг байршуулна. '''Гурав'''. Монголын байдал улам бачим болж Монголын эл газар суух цэрэг нэмэгдэн байгаа тул урьдын цэргийн өртөөний дүрэм бэрх болов. Жанчхүүд хурдхан цэргийн өртөө гаргаж зөөвөрлөх байгууламжийг бүрдүүлэн, эл газрын цэргийг хангах хэрэгтэй. '''Дөрөв'''. Уулын Монголыг дайлах цэрэг нь Цахар, Халуун гол, Сиүюань хэмээх гурван газрын цэрэгт хуваагдаж байх тул тус тусдаа хөдөлж хоорондоо ямарч холбоогүй байсан шалтгаанаар удаа дараалан ялагдав. Иймээс хойшдоо гурван замын цэргийн хуаран нягт холбоо авч хөдөлгөөнөө хамтруулж байдлаа хоорондоо мэдэгдэх хэрэгтэй&lt;ref name=Япон&gt;&lt;/ref&gt;.

Монголын Засгийн газар Ар монгол болон Өвөр Монгол нийлэх зорилтыг хурдхан биелүүлэхээр түшмэд, сайд, ван, гүн нарыг цуглуулан төрийн хурал хийв. Хурлаас цэргийн бэлтгэл хийж, элч нарыг хошуудад мордуулан, өмнө зүг дайлахад хэрэглэх морь, тэмээ, хөсөг, хүнсийг цуглуулахын хамт, Өвөр Монголын нутагт хоѐр хүн томилон очуулж тэндэх ван гүн нартай уулзуулан Хүрээнд нийлэхийг уриалж, болох эсэхийг арван өдрийн дотор тогтоох болов&lt;ref name=Япон&gt; “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41号, 大正2年8月-10月，秘受4886号), “Өвөр Монголд айх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”,“зургаан сарын дундаж Хутагтын “Ар, Өвөр Монголыг нийлүүлэхи төсөл”&lt;/ref&gt;.
Энэ үед Монгол цэргийн давшилт  амжилттай байлаа. Зургаадугаар сарын 4-ний өдрийн Монгол цэргийн дайралт Цахарын чиглэлд амжилттай байсан байна. Японы Гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл, хятад улс “Зургаадугаар сарын хуучдаар Цахарын цэргийн төлөвлөгөө”-г батлав. Үүнд:  “Цахар аймагт тэргүүн фронтын байдал өдөр тутам бачим болсон бөгөөд олон мэдээнээс үзвэл Хүрээний цэрэг өмнөшлөх буюу эсвэл төсөөлөшгүй учир гарч мэдэх тул гуравдугаар дивизын тавдугаар бригадын дарга Лү Шаожиан (卢少将)-ийг Цахарыг сахих командлагчаар дэвшүүлж, цэргийн гол хүчнээ Шавартай орчимд төвлөрүүлж, Долон нуур ба Хүрээ-Жанчхүүгийн зам зүгийн алинд ч боловч тохиол алдахгүй хөдөлж болохоор төлөвлөсөн” гэж бий. Монголын тал тавдугаар сарын хуучдаар Тогтох, Хайсаны удирдсан зургаан мянган хүнтэй цэргийг Дарьгангад  байршуулсан байна Тогтох, Хайсан нарын цэрэг Дарьгангад ар талын хүчнийг чангатгаж байхад Бавуужав Дарьгангын тэргүүн фронтын цэргийг удирдаж хошуучлан байлдсан байна. Тухайлбал, Бавуужавын цэрэг Зуу-Уд чуулган зүг дахин дайрсан байна. &lt;ref&gt;《林西县志》(Линшишианы ойллого) Өвөр Монголын номын
сангийн хадгаламж (бичмэл) тал 11&lt;/ref&gt;
Зуу-Уд зүг дайрсан Монгол цэргийн тэргүүн  фронтын салбар анги нь Хурх сүм, Тата сүм (塔塔庙), Шавартай зэрэг газрын хэдэн удаагын байлдаанд олон хүнээ алджээ. Хятад тал тулалдаанд өөрийн шавхагдашгүй хүний нөөцөөс Монголын талаас олон дахин давуу том цэргийн хүчнийг төвлөрүүлэн оруулав.&lt;ref&gt;“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985,тал 313&lt;/ref&gt; 

Монгол цэргийн анги нь Богд хааны зарлигаар дайны талбараас Шилийн голын баруун сөнөд дэх Монголын цэргийн суурин зүг буцаж ирэв. Үүнд хятад эх сурвалжид: “Зургаан сарын 23-нд, явган цэргийн гуравдугаар хорооны гол нь болох Гүн (宫)-ийн салбар анги болон морьт цэргийн хорооны Мэн (孟) даргын удирдсан цэрэг баруун Сөнөдийг эзэлсэн бараг 400 монгол дээрмийг дайлж хэдэн цаг байлдсаны эцэст тэднийг цохин ухруулав. Монгол цэргийн үхэж шархдагсад зуу гаруй, хятад цэргийн үхэж шархдагсад дөч гаруй болов” бий.&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情 报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, “Зургаан сарын хуучдаар Тогтох өмнөш халдахаар бэлтгэв”&lt;/ref&gt;

Мөн энэ үед Хайсаны цэрэг Дарьгангаас Хөх хотын баруун биеэр орж лагерь байгуулжээ. Долдугаар сарын 18-ны өдөр, Булан (布兰, Бугатаас баруунш бараг наян газрын зайд бий) гэдэг газарт умард Шиан Ши-гийн командлагч Лиү Тинсэн (晋北司令官刘廷森)-ий удирдсан явган цэрэг нэг хороо, морьт цэрэг гурван суман, буут цэрэг нэг салаа болон хоѐр пулѐмёт Хүрээний дээрэмд (Хайсаны харъяанд байгаа цэргүүд) их төлөв 1 200 хүнтэй мөргөлдөөн болж зургаан цаг илүү явагдсан ширүүн байлдааны эцэст Хятад цэргүүд ихэд ялагдаж 400 хүн шархадсан бөгөөд их буу 1, винтов 180-тай Тулуй худаг (托雷井, Бугатаас дөчин газар зайтай)-д ухарч одов. &lt;ref&gt;  “Долоон сарын 18-ны Булангын байлдаан”
&lt;/ref&gt;
Энэ мэтээр Жанчхүү-Хүрээний зам дагуу Хөх хот, Зуу-Удын Их вангийн сүм орчмын байлдаан ширүүн болов.
Энэ үед хятадын морьт цэрэг,  их буугаар дэмжүүлэн умард хил дагуу төвлөрч эхлэв. Долдугаар сарын 18-нд морьт цэргийн гуравдугаар бригад (Морьт цэргийн зургаадугаар хороо)-ны явган цэргийн нэг суман туршихын зорилгоор Цахараас Ар Монгол руу давшилтанд оров. Урагшлах замдаа тэд “Мөн хошуу (Цахарын хөвөөт шар)-наас умарш хорин газрын үзүүрт 500 орчим Монгол дээрэмтэй тааралдаж тэднийг ухруулав. Монгол дээрэм 30 гаруй үхдэлээ орхиж алс умарш ухрав” гэж бий&lt;ref&gt;“Долоон шарын 18, Хөвөөт шарын байлдаан”__&lt;/ref&gt;.  
Энэ мэтээр зунд дулаан улирлыг ашиглан хятадын хэсэг цэрэг хилийн бүсэд оров.
Долдугаар сарын үед Монгол цэрэг Өвөр Монголын олон газрыг эзлээд байсан тул Богд хааны засаг Дарьгангад байсан Монгол цэргийн
“Өмнөш дайлах захиргааны газар”-ыг хилээс урагшлуулах хэрэгцээтэй болов. 
Долдугаар сарын эхээр Агваандорж захирсан 800 гаруй монгол цэрэг Зайр Ус орчим ирж довтлоод тухайн газрыг эзлэж, хөмрөг барьж, өмнө хилийг хамгаалах хязгаарын хэргийн товчоо байгуулах зэргээр бэлтгэл хийв. Үүнд Сүи Юань хотын жанжин Жан Шаоцэн (张绍曾) нэгэн салбар ангийг томилж (Долдугаар сарын) хорин гурванд тэднийг довтлон ширүүн байлдаан хийжээ. Хүчний хувьд хэт давуу хятад цэрэг тухайн газрыг дахин эзэлжээ. Хятад сурвалжид монгол цэрэг 30, 40 хүнээ алдаад  умард зүг ухарсан гэжээ. 
Долоон сарын дундуур Монгол цэрэг их вангийн сүмийг дахин довтолж, 22-ны өдөр түүнийг эзлэв. 
Наймдугаар сард хоѐр талын цэргийн Жанчхүүгийн төлөө тулалдаан ширүүсэв. Гэвч хүн хүчээр дутуу, сум хэрэгсэл дууссан тул  10-ны өдөр Монгол цэрэг ухрав
Наймдугаар сарын сүүлийн хагасын байлдаанд хятадууд удаа дараа нэмэлт цэргийг татан хүчээ эрс нэмэгдүүлэн  цэргийн хүчин давуу болж ирэв. 
Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны долоон сарын 9-д Богд хаан Өвөр Монголд байлдаж байгаа Монгол цэрэгт зарлиг буулгав. Зарлигт:
“Улсын мандаж мөхөх нь тэнгэрийн цагийг дагана... хэрвээ энэхэн чөлөөг алдвал гэмшвээс юуны тус...Монгол газартаа хүрвээс барваа, бусдын газар нутагт халдаж эс болмой”  гэжээ&lt;ref&gt;Монгол Улсын Түүхийн төв архив, 5-29-80 номерт, “БНМАУ-ын
түүх”, хоѐрдугаар боть (доод)&lt;/ref&gt;. 

Дайны дунд шатанд хятад улсын цэрэг дайсны эсэргүүцлийг бут цохих шинэ бодлогыг тогтоож цэргийн ажиллагаагаа явуулсанаар  фронтын шугамыг ухруулж эрс бэхжүүлсэнээс болж  цэрэг дайны байдал монголын талд ашиггүй болж байгааг мэдсэн монголын тал ч байдалд тохирхоо больсон дайны төлөвлөгөөгөө дахин хянаж нэмэлт өөрчлөлт хийсэн байв.

===Байлдааны ажиллагааны сүүлийн шат===
Хятадын тал Монгол цэргийг ухруулсан байдлаа ашиглан 1913 оны есдүгээр сард Монголыг дайлах цэргийн захиргаагаа Улаанхадад шилжүүлжээ.
Наймдугаар сарын 14-нд зүүн Сөнөдийн зүүн өмнө байгаа Шулуун хөх орчимд Хуай Жиүн цэргийн үндсэн анги болон Монгол цэргийн гол хүчин (Мянга шахам хүн) тулалдав. Энэхүү ширүүн тулалдаанд хятад цэрэг Монгол цэргийг ухруулсан байна.&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, &lt;/ref&gt; “Найман сарын 14, Шулуун хөхийн байлдаан” Мөн Шулуун шарын чиглэлд болсон тулалдаанд Монгол цэрэг ухарсан байна&lt;ref&gt;Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Найман сарын 20, Шулуун шарын байлдаан&lt;/ref&gt;. 
Монгол цэрэг энэ үед сум хэрэгслээр гачигдан хүнд байдалтай байсан боловч хятад цэргийн эсрэг сөрөг довтолгоонуудыг амжилттай хийсэн байна. Есөн сарын 11-нд Монгол цэрэг Бяруу хот, Долон нуур зүг довтолсонд тухайн газрын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (宣化镇守使王怀庆) өөрийн хятад цэргийг шаардсан боловч Хятад цэрэг ялагдсан буюу хүнд байдалд орсрн байжээ&lt;ref&gt;(Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Есөн сарын 16, Долон нуурын байлдаан”&lt;/ref&gt;.
Энэ үеийн дайны тухай хэдэн зүйлийн сурвалж материал байх боловч Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл болон хятадын эх сжрвалжид тэмдэглэгдсэн агуулга хоорондоо тун их зөрөөтэй&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт&lt;/ref&gt;. Хятад эх сурвалжид Хятад цэрэг есөн сараас эхлэн бүх талын дайралт хийж Монгол цэргийг мөхтөл цохьсон байна. Гэвч тухайн үеийн дайныг бараг л өдөр бүр тодорхой мэдээлж байсан Японы гадаад яамны тэмдэглэлд Хятад цэрэг Цахараас хойшх газарт нэг л хэсэг цэрэг оруулсан төдий байв. Богд хааны засгийн газрын цэрэг дайралтаа үргэлжлүүлж арван нэгдүгээр сарын эхнээс хориглолтын байдалд орсон боловч эзэлсэн газраасаа бараг ухраагүй сэргийлэн сахьсаар байжээ.

Мөн гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл аравдугаар сард Богд хааны цэрэг Зуу-Удын чуулганы баруун захаас дайрч тус чуулганы Баарин хошууны газарт Хятадын цэрэгтэй дахин тулалдаж байжээ. Үүний тухай 1913 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр илгээсэн ―Квантуны захирагчын мэдээлэлд “(关东都督报告)-д Линшигийн зүгийн Монгол хулгайн дайралтын байдал” гэдэг гарчигаар доорх мэт тэмдэглэж байна:
“Есдүгээр сарын 30-ны шөнө Лиү Жиаинз (刘家营子)-ийг сахисан И Жиүн цэргийн салбар ангиас томилсон бага суман дарга Лиү Жиүнши (少佐刘君实)-гийн удирдсан хоѐр зуун цэрэг мөн тэр газарт найман зуу гаруй монгол цэрэгт дайрагдаж Лиу ангийн дарга байлдаанд үхсэн бөгөөд үхэж шархадсан цэрэг ная шахаж эдүгээ мөн Лиу Жиаинз-ыг бат сахисаар байна” гэжээ. Түүний дараа өдөр нь “Аравдугаар сарын 1-ний өдөр Монгол цэрэг Лиү Жиаинз-ийг дайран байлдаан бүхэл өдөр үргэлжлэн бага суман дарга ч байлдаанд үхэж үхдэл шархдал үлэмж гарсан” байв.&lt;ref&gt;Мөн тэнд: “Квантуны захиргааны ордонд мэдүүлсэн мэдүүлэлт” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны арван сарын 22-ны өдөр илгээв)&lt;/ref&gt; 

Юань Шикайн бичээч Цай Тинганд өгсөн Моррисоны 1913 оны арван нэгдүгээр сарын 28-ны захидал болон дурдатгалд, тухайн үеийн Хятадын цэргийн “Дайны ялалтын мэдээлэл”-ийг ярихдаа: “Тэр бол зэвсэггүй Өвөр Монголын ардыг дарангуйлсан төдий юм. Монгол цэргийн дайралтыг тэд мөн л эсэргүүцэж чадахгүй байсаар” гэж хатуу шүүмжилж байв&lt;ref&gt;Edited by Lo Hui-min, 1978, 《The Correspondence of G.E.Morrison II, 1912-1920》, Camdridje University press, p.269&lt;/ref&gt;.

Тэрээр “Монголын байдал гэвэл миний хэлснээс нэн муу байна... Хаалган (Жанчхүү)-аас Урга (одоогын Улаанбаатар), Долон нуур, Гүй Хуачэн хүртэлх зам үнэхээр муу” гэж, чухал чухал газраас Монгол цэргийг ухруулж чадсангүй гэдгийг ярьсан нь тухайн үеийн зөв мэдээлэл юм. Моррисон дайны байдлыг задлан шинжилж үзээд хүнд хэцүү байгалийн орчин бол хятад улсын цэргийн ялагдсан нэгэн шалтгаан мөн гэжээ.
Мөн тэрээр “Монгол цэрэг тухайн газрын уур амьсгалд тэсвэртэй боловч ―хятад цэрэг уур амьсгал ус шороонд дасаагүй нь хятад цэрэгт тун ашиггүй” байгааг дурдав. Моррисон тэдгээр шалтгааныг үндэслэн “Хятадын цэргийн байлдах арга ба цэргийн сэтгэл санааг эртхэн өөрчлөхгүй бол Өвөр Монгол бас тусгаар тогтнох аюултай” гэж Хятадын засгийн газарт чанга сануулга өгч байв.)
Хүйтэн улирал болоход хоѐр талын цэрэг хатуу байдалд оров. Хятадын цэрэг дахин давтан дайрсан боловч амжилтгүй болж бүх дайралт давшилтыг нь монгол цэрэг амжилттай няцаан цохисон байна. Гэвч хятадын хохирол нь Богд хааны бага байв. 
Богд хааны цэрэг давшилтаас хориглолт хамгаалалтанд орж дайны явц байршлын буюу сунжирсан дайны байдалтай болов.
Хүйтэн өвлөөс өмнө дайныг дуусгах гэсэн Хятадын цэргийн Ү Жиүншэн (吴俊升) гийн дайралт нь амжилтгүй болжээ. Энэ бол таван замын байлдааны зүүн хэсгийн цэрэг дайны байдал а. Хоёр тал хориглолтонд орсноор фронтын шугам тогтворжсон байна.
Байлдааны ажиллагааны баруун хэсэгт, тэр намрын тэргүүн сард Цахарын чиглэлд Монгол цэрэгт сум дарь зэрэг зэвсэглэл ихэд дутагдаж, зэр зэвсэг нэмж нийлүүлэхийг хүссэн хүсэлтийг удаа дараа Хөх хотын тэндээс Богд хааны засгийн газарт хүрч ирж байв.&lt;ref&gt;Монголын академын түүх судлах газар: “БНМАУ-ын түүх” II боть (доод), монгол бичгийн хэвлэл, 1986, тал 1704&lt;/ref&gt; 
Гэвч энэ үед Богд хааны засгийн газар, Өвөр Монголын дайны хэрэгцээг хангах үлэмж хэмжээний тусламжийн төсвөө батлаж чадаагүй тул Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг үргэлжлүүлж чадахгүй байдалд оров. Үүний шалтгаан нь Орос улсаас авахаар төлөвлөсөн байсан зээлийн асуудал байсан боловч Хаант оросын засгийн газар урьд нь өгөхөөр амалсан зээлээ өгөхгүй болсон явдал байлаа. Мөн Хаант Орос улс Өвөр монголыг чөлөөлөх дайнаа зогсоохыг шаардан Богд хааны засгийн газарт эдийн засаг, улс төрийн болон бусал бүх талын шахалт дарамтыг үзүүлсэн байдаг. 
Аравдугаар сараас хойш Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг амжилттай дуусгах тусламж хүсэхээр Японтой дахин харилцахаар шийдэж Богд хаанаас Японы хаанд өгсөн гарын бичиг (1913 оны арван нэгдүгээр сарын 16)-ийг Токиод хүргэв.&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 247-249&lt;/ref&gt; 
Тэр бичигт хятад цэргийг Өвөр Монголоос татаж гаргахад Японы засгийн газрыг туслахыг хүссэн байв.
Гэвч Японы засгийн газар тэрхүү хутагтын гарын бичгийг нээж ч үзсэнгүй, битүүмжилсэн хэвээр нь Оросын элчин сайд Малевский Малевичаар
дамжуулж 1914 оны нэгдүгээр сарын 19-ны өдөр Богд хаанд буцаав.
Жилийн эцэс болтол байдал онцгой сайжрахгүй байсанд Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг түр шийдвэрлэхийн төлөө дайны хугацааг уртасгах төлөвлөгөөгөө орхив.
Тэгээд Оросын дарамт шаардлагын дагуу Өвөр Монголын дайныг зогсоох хэлэлцээр хийх хэмжээнд хүрчээ. &lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Токиод суух элчин сайдын нууц цахилгаан” 1914 оны нэгдүгээр сарын 15, 16&lt;/ref&gt;
Учир нь өмнө нь Хаант Орос улс болон Японы Эзэн хаант улсуудын засгийн газрууд нууц гэрээ хийсэн явдал байв. Энэ нууц гэрээнд хоёр тал Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх ба Ар монгол нь оросын нөлөөний бүс болох ба Өвөр монгол нь японы нөлөөний бүс болохыг талууд хүлээн зөвшөөрчээ. 
Оросын засгийн газар Монголд суугаа Оросын гадаад явдлын төлөөлөгч, генерал консул Миллер Александр Яковлевичид Арван нэгдүгээр сарын 10-ны өдөр нууц цахилгаан илгээжээ. Түүнд: “Монголын засгийг шийдвэртэй ятгаж Өвөр Монголын
цэргийн ажиллагааг нь зогсоотугай” гэж шаардаад “... хятад цэргийн дайралт энэ мэт үргэлжилвэл Монгол цэрэг мөхөн сүйрэх аюултай гэсэн байдлаар баталгаа гарган сануулж шаардах арга хэрэглэхийг ...” дурдсан байна.&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 10&lt;/ref&gt; 
Оросын тал Богд хааны засгийн газрын гуйсан зэвсгийн тусламжийг Өвөр Монголын дайнаас монголын цэргийг татуулах дарамт болгон олгосонгүй. Хүсэж байсан Оросын зэвсгийн тусламж биелэгдсэнгүй тул Өвөр Монгол дах монгол цэргийн зэвсэг хамгамжийн байдал улам хүндэрч, Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэргээ татахгүй байхын аргагүй болгов.
Богд хааны засгийн газар Японтой харилцаж үзэхийн зэрэгцээгээр Оросын засгийн газарт Өвөр Монголын байдлыг мэдүүлэн, Хятадын цэргүүд өвөр монголын энгийн ардуудыг олноор хомроглон хядаж байгааг дурдсан байна. 
Монгол цэрэг ухарсан Өвөр Монголын Зуу-Удын чуулганы Баарин аймаг болон бусад чуулганы нутагт Хятад цэрэг давшин орсоны дараа монголчуудыг үй олноор хомроглон хядсан байна. &lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” тал 193&lt;/ref&gt;. 
Оросын засгийн газар Монголыг ятгаж цэрэг татуулахын зэрэгцээгээр Бээжингийн засгийн газарт ч Өвөр Монголоос цэргээ татахыг ятгав. Оросын тал Бээжинд хандан: “...хятад улсын цэрэг Монгол ардыг ихээр хядсан явдлыг Дундад улсын засгийн газар чухалчлан үзэх хэрэгтэй. Ийм байдлыг зөвшөөрч болохгүй...” гэжээ. Мөн шахалт үзүүлэх зорилгоор “...Хэрэв Бээжингийнхэн үгийг сонсохгүй үргэлжлэн хөдөлвөл Оросын засгийн газрын хувьд бид монгол цэргийн дахин дайрахыг хориглож чадахгүй...” гэх зэргээр ятгаж байжээ &lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 196, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 13&lt;/ref&gt;
Гэвч Өвөр Монголоос цэрэг татуулах гэсэн Оросын талын саналыг Хятадын тал хүлээн авахгүй байсан тул нууц гэрээний дагуу өвөр монгол нь Японы талын нөлөөний бүс тул Японы элчин сайдаар дамжуулан нөлөөлөх бодлогийг ч анхаарч байжээ.
Гэтэл Бээжинд суугаа элчин сайд Крупенский арван нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр Оросын засгийн газарт өгсөн нууц цахилгаандаа “...Японтой хамжилцаж болохгүй...” гэж байв.
Оросын гадаад яамны сайд Сазанова арван нэгдүгээр сарын 18-нд Крупенскийд илгээсэн нууц цахилгаанд “... Хятад цэргийг Өвөр Монголоос ухруулах хэлэлцээрт Японыг оролцуулахгүй...” гэсэн албаны саналыг уламжлав&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын тэргүүн сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арван нэгэн сарын 18&lt;/ref&gt;. 
Оросын тал эцэст нь энэ асуудалд японы талыг оролцуулахгүй бодлогыг баримтлах болсон нь хятад болон японы тал хамтрах улмаар хятад дах японы нөлөөлөл ихсэхээс болгоомжилсон байна. 
Бээжин Оросоор дамжуулж Богд хааны засгийн газарт даралт учруулах ажиллагаагаа илт идэвхижүүлсэн байна&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 225-226 “Бээжинд суугаа консулын нууц цахилгаан” 1913 оны арван хоѐр сарын 28&lt;/ref&gt;. 
Тал талын дарамт шахалт болон байлдааны ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн явуулах зэр зэвсгийн хангамжийн асуудлыг шийдэх боломжгүй болсон зэрэг нь Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагийг хүлээн авахаас өөр аргагүй болгосон байна. Ингээд Монголын засгийн газрын ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын засгийн газарт Арван хоѐрдугаар сарын 16-ны өдөр Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэрэг татахаа илэрхийлсэн албан бичиг илгээв. Энэхүү албан бичигт “...(Орос, Хятад, Монгол) гурван талын хуралдаанаар Монголын асуудлыг шийдвэрлэхийг зорьсон Орос, Хятадын хүсэлтийг хүлээж, Хятад, Монголд бүр ашиггүй энэ их дайныг бүх хүчнээрээ эцэслүүлж, дайн зогсоох зарлиг нийтлэж цэргээ дайны талбараас татан авчирна...” гэжээ. Үүний хамт “...Дундад улс ч байран дороо манай нэг угсааны Өвөр Монголын нутгаас цэргээ татах хэрэгтэй...” гэж шаардав&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 222 “Монголын онц элчингээс гадаад яамны сайд Сазановад өгсөн захидал, орчуулга” 1913 оны арван хоѐр сарын 19&lt;/ref&gt;
Энэхүү шаардлагыг Оросоор дамжуулж Бээжинд мэдэгдэв. 

Амлалтын дагуу Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголд байсан Монгол цэргийг татаж, Өвөр Монголоос элссэн цэргийг нутагт нь буцаахаар тушааж, цэргийн удирдагчдыг Хүрээнд дуудан аваачив&lt;ref&gt;Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал&lt;/ref&gt;. 

Богд хааны зарлигийн дагуу Арван хоѐрдугаар сарын сүүлчээр Монгол цэргүүд байлдааны талбараас буцаж эхлэв. Богдын цэрэгт ороод байсан Өвөр Монголын цэргийн зарим нь их цэргээ дагаж Ар монголд очсон бол зарим нь цэргээс халагдаж нутагтаа буцав.
Монголын тал дайныг зогсоохоор цэрэг татаж байхад хятадын тал харин том хэрэг
үйлдэж байв. Тухайн үед хятадын цэрэг монгол цэргийн буцсаныг далимдуулан урагш давшин өвөр монголын нутгийг эзлэн хот сууринг галдан шатааж дээрэм тонуул аллага хийж эхэлжээ. тухайлбал: “Баарин вангийн ордныг галдаж, дөчин байшинг шатааж үнсэн товрог болгохын энгийн монгол ардыг жаран хэдийг хядаж,
үхэр мал гурван түмийг булаасан” гэх мэтийн харшилт хэргүүд Өвөр Монголын хошуу чуулганд олон удаа гарч байв&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第5 卷，第81 报, 大正3 年1 月-9 日，)&lt;/ref&gt;
Хятад цэргүүдийн энэхүү байдлыг Намнансүрэнгээс Оросын гадаад яамны тэргүүн сайд Сазановад өгсөн бичигтээ: “Монгол цэрэг ухарч гарсаны хойно, Хятадын цэрэг довтлон дайрч Авга да вангийн хошууны Дархан уул сүм жич Батхаалга сүмд гэнэт хүрч ирээд сүмийг галдан, ламыг булааж аливааг сүйтгэв. Баарин, Сөнөд, Үзэмчин зэрэг хошууд гайд дайрагдав...” гэж бичиж байв. 
Монголын тал ганцаараа цэргээ татсан ажээ.
Гэвч Богд хааны цэрэг Өвөр Монголоос ухарч гарах явц дайны дараах байдалд ч тийм шулуун биш байжээ.
Богд хааны цэрэг Халх нутаг руу ухарч гарахдаа эцсийн нэг өдөр болтлоо Хятадын
цэрэг ангийг байлдаж байжээ. Арван нэгдүгээр сарын эцсээр Богдын цэрэг Улаанцавын чуулга, Чуулалт хаалгаас умарших оронд Хятад цэрэг рүү
дахин ширүүн довтолгоон явуулж хэдэн зуун хүнийг нь олзолжээ.
1913 оны арван хоѐрдугаар сараас 1914 оны нэгдүгээр сарын хооронд Богдын цэрэг Өвөр Монголын нутаг дэвсгэрийг орхижээ&lt;ref&gt;Оросын Э.А.Белов “1912-1913 онд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” (“Монгол түүх судлал” наймдугаар товхимол, Өвөр Монголын Их Сургуулийн хэвлэлийн хороо, 2005) дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 5&lt;/ref&gt;. 

Энэ үед Богд хааны цэргийн хамт Өвөр Монголын цэрэг ард 2 000 орчим хүн Халх руу явсан байна. Тэд нутагтаа үлдвэл Хятадын засгийн газрын дарангуйлалд учрахаас болгоомжилжээ. Гэвт тэд Халхад очоод бас амьдрал ахуйн хүнд байдалд орсон байна. Богд хааны засгийн газрын эрх баригчид тэдэнд хөлс мөнгө, мал унаа ба тариалах нутаг (учир нь тэдгээр Түмэдчүүд болон хэсэг Цахарууд тариалан амьдарч байжээ) өгсөнгүй. Үүнээс болж тэд нарын дундаас хэсэг хүмүүс өөрийн уг нутагтаа харихыг хүсэж, Хятадын эрх баригчидтай хэлэлцээ хийхээр есөн хүнийг төлөөлөгчөөр томилжээ. Гэвч хятад улсын тал тэднийг баривчлан алсан төдийгүй бас тэдний зүрхийг нь сугалж харгисалсан байна. 273
1914 оны есөн сараас Орос, Дундад, Монгол гурван этгээдийн хэлэлцээр Хиагтад эхэлжээ. Богд хааны зарлигаар 1914 онд Халх дахь Өвөр Монголчуудад мал унаа болон тариан
газар өгсөн бөгөөд 1915 оны Хиагтын гэрээ ёсоор Хятадын засгийн газар тэднээс ял асуухгүй хэмээн амлажээ.

==Байлдааны ажиллагаанууд== 
===1913 оны 8 сарын 13. Шандын тал. ”Бух чичүүр” ажиллагаа===
Манлай ван Дамдинсүрэнгийн цэрэг Долнуураас гарсан их цэргийг угтаж, [[сар]] битүүрэхийг хүлээж байгаад харанхуй [[шөнө]] болох үед хурдан шалмаг [[морь]] сайтай, газрын баримжаа мэдэх нутгийн 50 цэрэг, [[Халх]] 50 цэрэгтэй хамт их цэргийн тэг голоор зүсэн гарч, хоёр тийшээгээ буудсаар, нэвт гарлаа. Энэ үед сандарч тэвдсэн Хятад цэргүүд эмх замбараагаа алдаж, буун дуу гарсан зүг рүү хариу буудсаар үүр цайх үед өөрөө өөрсөдтэйгөө тулалджээ. Цаг уурын байдал, шөнийн нөхцөлд тоогоор цөөн цэргээр их хүчийг гэнэт довтлон сандаргасан энэ тактикийг Зоригт баатар [[Лаварын Сумъяа]] дурсамждаа ”Бид [[бух чичүүр]], [[галзуу барын дайралт]] хэмээх аргыг хэрэглэсэн” гэсэн байна.

===1913 оны 8 сарын 30. Хүйсийн тал. ”Галзуу барын дайралт” ажиллагаа===
Энэ нь нилээд шийдвэрлэх тулалдаан төдийгүй хамгийн анхаарал татсан тулалдаан. Энэ тал уг нь [[Ганган тал]] нэртэй байжээ. Элсэрхэг [[хөрс]]тэй, битүү [[ой]] байсан энэ [[хөндий]]н [[салхи]]ны дээр нь [[өндөрлөг]] газар [[Монголчууд]] байрласан бол яг эсрэг нам дор, зүүн өмнө зүгээс [[Хятад]]ын [[цэрэг]] давшин гарч ирж. [[Эмгэнт Манхан]] хэмээх толгой дээр [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] байрлан, яг байлдаанд цэргээ удирдаж байгаа мэт тугаар дохио зангаа хийнэ. Үүнийг нь харсан [[Ван Хуайчин]] жанжин их бууны шуурган галаар моддын оройгоор үзэгдэх [[туг]]нууд руу, Монголын цэргүүд өөд өдөржин галлаж давших явцаа удаашруулсан байна. Монгол цэргүүдээс цөөн хэдэн цэрэг далд байрлалд зөвхөн тугаараа давших ухрах хөдөлгөөнийг хийж хуурч байсныг мэдээгүй хятад цэргүүд өдрийн хагас буудалцаад эцэст нь хооллож байсан бйана.

Яг энэ үед өлийн салхи гарч, Монгол газрын хүчит салхи баруун хойноосоо лэрхийн бослоо. Үүнтэй зэрэгцэн өтгөн сахлаг хуурай модонд тавьсан түймэр, давхиж яваа морьтноос ч хурданаар Хятад цэргүүдийг нөмрөн авсан байна.

Түймрийн галаас зулбан гарах цэргүүдийг Монгол цэргүүд цавчихыг нь цавчиж, буудахыг нь буудсаар улмаар тэдний дунд зүсэн орж, эргэн тойрон цавчиж, яг л галзуу бар шиг аашиллаа.  Ийнхүү 2 өдөр шөнө зууралдан байлдаж, [[түймэр]]тэй хамтран тэднийг ухраан цохисоор Үхэрчин овоо, Шанд нийслэлийн туурь, Зуу найман сүм өнгөрч, Долоннуур хотод тулж очжээ. Энэ тактикийг [[”Галзуу барын дайралт”]] гэж нэрлэсэн байна. 

Харин гүн [[Лаварын Сумъяа]]гийн анги давшисаар [[Зуу-Удын чуулган]]ы [[Бяруу]] хотыг эзэлж, улмаар [[Жанчхүү]]гийн зүг хөдөлж, замын дагуу байсан Хятад цэрэгтэй байлдахдаа тэр үед нэрлэгдсэнээр [[галзуу барын дайралт|«галзуу барын дайралт»]], [[хорт могойн ороолт|«хорт могойн ороолт»]] гэх зэрэг тактикийг хэрэглэжээ

===Бат хаалганы чиглэлийн байлдааны ажиллагаа===
Баруун өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд гүн Сономдоржоос 1913 оны Наймдугаар сарын 6-нд Богд хаанд ийнхүү өргөн мэдүүлжээ :“Зарлигийг дагаж өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах 4 дүгээр хорооны 100 цэрэг, нэмэн захируулсан 3 дугаар хорооны 65 цэрэг, орос багш Ихбаярын хамт ирсэн 8 цэрэг, их буу хамгаалж ирсэн 14 цэрэг, Улаанцав чуулганы Дөрвөд вангийн хошуу, Муу мянганы хошуу, Дархан чин вангий хошуудаас гаргасан тус бүр 20цэрэг, Богд эзний соёлд дагаар орж зүтгэе гэж тосон ирсэн 123 цэрэгтэй хамтарч нийт 370 цэргийн хүчээр [[Дархан чин вангийн хошуу]]ны “Бат хаалга” сүм хүртэл гамингуудтай байлдаж “Цагаан чулуут”, “Цэцэн” хэмээх газар очиж 5-р сарын 17-ны өдрий могой цагт гэнэт өмнө зүгээс 2000 орчим гамин цэрэг халдаж ирсэнд манай цэргүүд гамин цэргүүдтэй нар шингэтэл байлдаж ихэнхийг алж маргааш нь дахин байлдаж үд болоход гамин цэрэг буруулан зугтаж одов. Ингэж уг үүргээ гүйцэтгээд “Амгалант довон” гэдэг газар буудаллаж цэргээн тоолж үзэхэд Монголын 370 цэргээс 3 цэрэг амь эрсдэж нэг шархадсан байхад гамингийн 2000 орчим цэргээс 800 гаруй нь тулалдааны талбарт алагджээ” хэмээн бичжээ.

==Төгсгөл, үр дүн==
Энэхүү [[таван замын байлдаан]] гэж нэрлэсэн [[чөлөөлөх дайн]] 1914-1915 онд [[Хиагт]]ад болсон [[Оросын Хаант Улс|хаант Орос]], [[Хятад]] хоёр улсын ил далд хуйвалдсан [[Хиагтын гэрээ|гурван улсын хэлэлцээр]]ийн дараа зогссон байна. 
1913 онд [[хил хязгаар]]аа батлан хамгаалахаар таван замаар давшсан Монгол цэргүүд их бага нийлсэн 100 орчим [[тулалдаан]] хийсэн гэж үздэг боловч судлаачдын үздэгээр 1913 оноос хойш дуусах хүртэлх хугацаанд 58 орчим [[зэвсэгт мөргөлдөөн]] хийсэн байдаг. Эдгээрийн 33-т нь монголчууд амжилт олсон бол 11-д нь хятадууд ялсан бөгөөд 14 мөргөлдөөн яаж төгссөн нь тодорхойгүй байна. Түүнчлэн хятадын талаас 2000-аас дээш 5-7 мянган цэрэг, Монголын талаас 220-иос 1712 хүртэлх цэрэг оролцсон томоохон тулалдаан 11 удаа болсон бол 600-1000 Хятад цэрэг, Монголын 200-аас дээш хүн оролцсон бага хэмжээний 5 тулалдаан болжээ.. 
Таван замын байлдааны ажиллагаа нь хамрах нутаг дэвсгэрийн хүрээгээрээ зүүнээс баруунаа 1000 шахам [[км]], хойноос урагшаа 144-480 км-ийг хамарсан бүс нутагт болж өнгөрсөн. 
Энэ [[дайн]] байлдааны үед Монголчууд хятад цэргийг [[марш]] үйлдэх үед нь хоёр ч удаа довтолсон ба [[шөнийн байлдаан]] мөн хоёр удаа болсон талаар тэр үеийн баримтуудад тэмдэглэсэн байдаг. Монголын талаас дайн байлдаанд алагдан олзлогдсон тухай баримт тун ховор ч түүвэрлэвэл 400 орчим цэрэг алагдсан гэх нэг удаагийн тохиолдлын тоог эс тооцвол 3 тулалдаанд 16 хүн  алагдсан. Харин нэг тулалдаанд 60 гаруй хүн олзлуулсан мэдээ байдаг бол 3 тулалдаанд 48 орчим хүн шархтсан тухай сурвалжууд өгүүлдэг.
Гэтэл хятадын талаас 12 тулалдаанд нийт дүнгээр 3795 цэрэг алагдсан бол 4 тулалдаанд 76 хүнээ монголчуудад олзлуулсан аж.  Монголын цэргийн олзолсон зэвсгийн тухайд гэвэл 5 зэвсэгт мөргөлдөөнөөс 1080 [[буу]], 2 [[хасаг тэрэг]], мөн 85600 [[ширхэг]] [[сум]], 3 тулалдаанд 7 [[пулемёт]] түүний 5000 сум, 4-8 [[их буу]], 410-аад сум, 421 эсвэл 343 ширхэг сэлмийг хятад цэргээс олзолжээ.
[[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Монголын цэрэг]] 1913 оны байлдаанд [[партизаны дайн]]ы маягаар байлдааны ажиллагааг өрнүүлсэн.

==Урвалт==
[[Монгол цэрэг |Монгол цэргүүд]] 1913 оны намар [[Шилийн голын чуулган]], [[Цахар]] нутгаас хятадын цэргийг хөөн гаргаж Шилийн голын чуулганы нутагт удтал байрлаж байх үед нь цэргийн бүх хэрэглэлийг нутгийн ардуудаас гаргуулж чирэгдэл учруулж, цэргүүд [[хоол хүнс]]ээр дутагдсанаас санаа сэтгэл нь алдагдах явдал гарч байжээ. Мөн [[сум хэрэгсэл]] зэрэг [[цэргийн хангамж]] муудсан байна. Үүнээс гадна хятадын тал “[[Зөөлөн бодлого]]”-ын нэг зүйл болох [[монгол цэргийн жанжин]] нарыг өөрийн талд урвуулан авахаар [[хэргэм зэрэг]], [[мөнгө]] шан амалж байсан нь зарим талаар хэрэгжиж байжээ. Энэ мэт байдлаас болон Хятадуудыг дийлэхгүй гэж [[Өвөр Монгол]]ын нэг бүлэг [[ван]] [[гүн]] нар сэтгэн хятад улсад [[бууж өгөх]], [[урвах]] тохиолдол гарсан байна.

1913 оны есдүгээр сард Архуа бэйс [[Насан-Аривжих]] хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт  дээд тушаалтай [[цэргийн ноѐн]] болон [[энгийн цэрэг]] 100 хүн мөн бууж өгчээ.&lt;ref&gt;Оросын цэргийн түүхийн архив, Э.А.Беловын зохиол. №2000 бүрэн боть, хуудасны дугаар 145&lt;/ref&gt; Энэхүү бэйс Насан-Аривжихын урвасаныг [[хятадын ерөнхийлөгч]] [[Юань Шикай]]  ашиглан бусад монгол цэргийн жанжин нарыг урвуулахад үлгэр болсон явдал хэмээн үзэж, Насан-Аривжихыг шууд [[Жүн ван]] цолоор шагнасан. Урвагч  бэйс Насан-Аривжихын хятадын цэрэгт урваж орсон нь Монгол цэргийн байдлыг нэлээд хүндрүүлжээ. Учир нь Насан-Аривжих “Богд хааны засгийн газрын цэргийн яамны дэд сайд” байсан бөгөөд [[Хүрээ]]нд байхдаа Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг төлөвлөх нууц зөвлөгөөнд оролцож байсан. Тэрээр урвасаны дараа өөрийн мэдэж байсан цэргийн төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний хорт уршигаар Таван замын цэргийн Өвөр Монголын фронтын баруун жигүүрийн буюу Насан-Аривжихын хариуцан командалж байсан чиглэлийн эсрэг хятадын цэргийн давуу хүчийг яаралтай хуримтлуулан монгол цэргийн сул хэсгүүдийн эсрэг хүчтэй [[давшилт]] хийсэн байна. Хятадын цэргийн давшилт зарим талаар амжилттай болж хэд хэдэн тулалдаанд командлагчгүй монгол цэрэг цохигдон ухарсан байна. Командлагчгүй болсон Насан-Аривжихын цэрэг хятадын цэргийн давшилтын эсрэг сул эсэргүүцсэн ба захиргаагүй болж тархаж явсан тул [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|жанжин Дамдинсүрэн]] тэдгээрийг цуглуулж авахаар нэлээд хүч цаг зарцуулжээ. 

Үүний дараа Хятадын хувьд Монгол улсын цэргийн эрх баригчдыг урьж зусар үгээр илбэн дагуулахыг ихээр оролдох болсон байв. Юань Шикайн улс төрийн зөвлөгч [[Жорж Эрнэст Моррисон|Моррисон]] хятад улсын талд чухал зөвлөгөө өгч Монгол цэргийн ноѐдыг хятадын талд татаж оруулахаар бүтэмжтэй ажиллаж байжээ гэдгийг түүхэн баримтууд гэрчилж байна. Хятад улсын ноѐн, [[Хөвөөт шар хошуу]]ны Үхэр хонин сүргийн хоѐр [[түшмэл]]ийг зарж Дамдинсүрэнд хэлүүлсэн нь “Үүний урьд бидэнд дагаж орсон бэйл Насан-Аривжихад ерөнхийлөгчөөс жүн ван цол өргөмжилсөн. Хэрвээ Дамдинсүрэн манай [[Дундад Иргэн Улс]]ад дагаж орвоос [[ван]]гийн хэргэмээр шагнамой” гэжээ. Үүний хариуд Дамдинсүрэн “Манай улс хэрхэвч [[Дундад Иргэн Улс]]тай нийлэхгүй. Нэгэн аймаг шарын шашныг олон Монгол аймгийг бүрнээ хураамжилж тусгаар улс болон зогсочихуй. Намайг [[чоно]] шиг[[хулгай]] Насанравжихтай бүү адилтгахтун. Танай [[Юань Шикай|жунтун]]гын өргөмжлөх вангийн хэргэмийг жанжин би [[ванбаа]] хэмээх [[мэлхий]]д ч хүрэхгүй гэж санамой” гэж хариулаад “Та нар Монголын ард байтлаа харин Хятадын  баширлах үгэнд итгэж нэг биеийн ашиг зэргийг хичээн Монгол аймгийг хятад улсад дагуулж, Монгол газар орныг хятад хүнд эзлүүлж хойд өдөр Монголын хүүхэд дүү нарыг өөр аймгийн дотор үүрд дарлуулъя хэмээмүй” гэж ихэд  буруушааж, ирсэн хоѐр түшмэлийг хөөж явуулсан байна. &lt;ref&gt;Ш. Нацагдорж: “Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40&lt;/ref&gt;
Сүүлд нь [[Бавуужав]]ын цэргийн [[Мурунгаа]] гэдэг [[Цахар цэргийн ноѐн]] хятадад урважээ. Тэгэхэд мөн Цахар цэргийн  жанжин [[Лувсан-Очиржамц]] Хүрээний нууц зарлигаар тусгай цэргийн ангийг бүрдүүлэн Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохин түүнийг олзлон авч цаазалсан байна.&lt;ref&gt;Хаант Оросын гадаад бодлогын архив, Дундад улсын бүрэн эмхэтгэл, Э.А.Белов “1912- 1913 оны хооронд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 11&lt;/ref&gt; 
Жанжин  Лувсан-Очиржамцын Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохисон тусгай цэргийн ангид [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад баатар]] оролцож байсан байна.

==Үнэлгээ==
Таван замын байлдаан буюу Монгол-хятадын 1912-1915 оны дайныг дүгнэн үзвэл:
* Дайны эхний шатанд Монголын цэрэг давших байлдааны ажиллагааг өөрийн дайны үндсэн стратеги болгон хэрэгжүүлсэн нь амжилттай болсон төдийгүй Өвөр Монголын нутгийг бараг бүрэн чөлөөлж чадсан байна. энэ үед хүн хүчний харьцаа төдийгүй зэвсэг техник, цэргийн сургалт, хангамжийн хувьд хятадын цэрэг эгнэшгүй давуу байсан боловч тулалдаан бүхэнд тоогоор цөөн монголын цэрэг ялалт байгуулсан онцлогтой.
* Дайны дунд үед зарим нэг монголын цэргийн жанжид урваж, монголын байлдааны төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний улмаас монгол цэргийн байлдааны зарим ажиллагаа бүтэлгүй болж, ялагдал хүлээсэн тохиолдол гарчээ. Үүнд хятадын тал цэргийн тоо, зэвсэг техникээ хэд дахин нэмэгдүүлж, монголчуудаас үлэмж давуу хүчийг байлдааны ажиллагааны талбарт хуримтлуулсан явдал төлийгүй монголын цэрэг сум хэрэгслээр тогтмол байнга хангагдаж чадахгүй байсан явдал нөлөөлсөн байна. Монголчуудын байлдааны ажиллагааны нууцыг мэдсэн хятадууд өөрийн байлдааны ажиллагааг шинээр төлөвлөн түүний зарим хэсгийг хэрэгжүүлж чаджээ. Монголын тал ч байдалтай хурдан зохицсон арга хэмжээг авч  байлдааны төлөвлөгөөг шинээр хийсэн байна. Үүний үр дүнд хятадын цэргийн давшилтыг зогсоон амжилттай сөрөг довтолгооныг хийсэн байна. Ингээд байлдааны фронтын шугмыг тогтворжуулж чадсан байна. Ингэснээр дайны ажиллагааг сунжирсан байршлын шинжтэй болсон байна.
* Төгсгөлийн шатанд дайн ажиллагаа урьдын хэвээр байрлалын шинжтэй байж, фронтын шугам тогтвортой байсан байна. Хятадын цэргийн давшилтууд ээлж дараалан амжилтгүй болж байсан бөгөөд монголын цэрэг тэдний давшилтыг амжилттай няцаан цохиж байсан төдийгүй сөрөг довтолгоонуудыг мөн амжилттай хийж байсан байна. Гэхдээ Оросын үйл ажиллагаанаас шалтгаалан монгол цэргийн сум хэрэгсэл, зэр зэвсэгийн хангамж улам муудсаар бараг зогссон байна. Түүнээс гадна улс төр, эдийн засгийн байнгын дарамт шахалт өсөн нэмэгдсээр байжээ.

[[Цэргийн түүхч]] [[Ж.Базарсүрэн]]гийн судалгаагаар таван замын цэргийн хэрэглэж байсан байлдааны ов мэх, арга нь “уламжлалт морьт цэргийн урлаг зонхилсон хэвээр байсан”, голомтын чанартай төвүүдэд болсноор онцлог.

==Баатрууд==
[[Богд хаан]] 1911 оноос эхлээд таван замын байлдааны ажиллагааг дуусан дуустал улс үндэстнийхээ төлөө гарамгай гавъяа байгуулсан 101 хүнд [[баатар]] цол олгожээ. Үүнд:
{{col-begin}}
{{col-3}}
1. [[Авирмэд]]-Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу.

2. [[Бавуужав]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн Чуулганы өмнөд Горлос хошуу.

3. [[Бадрах]]-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу.

4. [[Сономцэрэний Базарваань|Базарваань]] Сономцэрэний-Засагт хан аймаг.

5. [[Зэвэгийн Балдан|Балдан]] Зэвэгийн-Түшээт хан аймаг, Эрдэнэ ваны хошуу.

6. [[Баяр Түрэмгий баатар|Баяр Борхонуудын]]-Түрэмгий баатар-Өвөр Монгол.

7. [[Бирваарагчаа]]-Сайн ноён хан аймаг.

8. [[Божи]]-Өвөр Монголын Зүүн үзэмчин, жүн ван Гомбосүрэний хошуу.

9. [[Бумжаргал]]-Шударга Баатар-Сэцэн хан аймгийн Жанжин бишрэлт бэйлийн хошуу.

10. [[Ванчиндорж]]-Зүтгэлт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу.

11. [[Волинган]]-Өвөр Монголын Харчин гүны хошуу.

12. [[Галсанцампантүгжням]]-Ялгуулсан Баатар- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Хорчин хошуу.

13. [[Гомбо-Идшин Лхамсүрэний]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Ачит ваны хошуу.

14. [[Гомбожав]]-Сэцэн хан аймгийн Үйзэн бэйсийн хошуу.

15. [[Гочоо]]- Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

16. [[Гэлэнгүж]]-Хавтай Баатар- Өвөр Монголын Хөлөнбуйр.

17. [[Гэлүүсүхэн]].

18. [[Гэндэн]]-Сайн ноён хан аймаг, мэргэн гүн Мөнх-Очирын хошуу.

19. [[Даваа Төмөрын]] буюу [[Дамбийжанцан]]-Догшин ноён Хутагт- Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу.

20. [[Дагва]]- Зүтгэлт Баатар-Засагт хан аймгийн дархан гүн Маньбазарын хошуу.

21. [[Дагдан]]-Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын Урианхайн киргиз сум.

22. [[Далай Жамъяны]]-Шаламгай Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу.

23. [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн Жамсраны]]-Манлай Баатар-Өвөр Монгол, Хөлөнбуйр.

24. [[Даш]] -Шударга Баатар-

25. [[Дашдэндэв]]-Чамбай Баатар-Сэцэн хан аймгийн хурц бэйс Түвдэны хошуу.

26. [[Долгор]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы чин ваны хошуу.

27. [[Дорждэрэм Мөнхийн]] -Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

28. [[Доржпалам]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр.

29. [[Дугаржав]]-Хянамгай Баатар-Өвөр Монголын цахар.

30. [[Дугаржав Нараны]]- Хичээнгүй Баатар- Сэцэн хан аймгийн Илдэн ваны хошуу.

31. [[Дуваа Донойн]]- Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу.

32. ? - Өвөр Монголын зүүн Үзэмчиний жүн ван Гомбосүрэний хошуу.

33. [[Дэндэв]]-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу.

34. [[Дэчинган]]-
{{col-3}}
35. [[Дэчинлхаажид]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу.

36. [[Жагшимбуу]]-Хурц Баатар- Өвөр Монголын цэргийн хорооны дарга.

37. [[Жамц]] -Зоригт Баатар-Цэргийн Яамны дэс түшмэл, Зүүн өмнө хязгаарыг Захирах Цэргииг      захирах түшмэл.

38. [[Жамц]]-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу.

39. [[Жамсран]]- Шулуун Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

40. [[Жамъян]]- Сэцэн хан аймгийн Бэйлын зэрэг засаг, Улсад туслагч гүн.

41. [[Заяат]]- Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын Цахар-

42. [[Илүү]]- Шударга Баатар- Өвөр Монголын Хөх хотын Түмэдийн хороо.

43. [[Лайсан]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Доржпаламын хошуу, жагсаалын дарга.

44. [[Лувсан]]-Зоригт Баатар-Урианхай

45. [[Лхам]]-Сэцэн хан аймгийн засаг тэргүүн зэргийн тайж.

46. [[Мааньжав Балданы]]- Өвөр Монголын харчин.

47. [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав Сандагдоржийн]]- Хатан Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу.

48. [[Манажав]]-Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы баруун үзэмчин чин ван Содномравданы хошуу.

49. [[Мандах залан]]- Өлзийт Баатар-

50. [[Мурунгаа]]-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу.

51. [[Мутунбунга]]а-Шалгарсан Баатар-хорооны дарга.

52. [[Мөнхравдан]]-Саруул Баатар-

53. [[Мянбуу]]-Мэргэн Баатар-Өвөр Монгол-Хар мөрөн муж.

54. [[Наваан]]-Шулуун Баатар-

55. [[Наваан-Юндэн]]- Түшээт хан аймгийн  Наваан-Юндэний хошуу-

56. [[Шаравын Найданжав|Найданжав Шаравын]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монгол

57. [[Нанзад/Барман хэмээгч/]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу.

58. [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад Дамираны]]- Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу.

59. [[Насан тогтох]]- Хорооны дарга.

60. [[Норов]]- Өвөр Монгол-Зуудын чуулганы  Ар хорчин да ваны хошуу.

61. [[Нолгар]]-Шаламгай Баатар-

62. [[Өлзийбадрах]]-Дэс Баатар- Өвөр Монгол-

63. [[Өлзийдүүрэн]]- Хянамгай Баатар-Сайн ноён ханы хошуу.

64. [[Өлзий-Орших]]-Шулуун Баатар- Өвөр Монголын Зарууд хошуу.

65. [[Пунцаг Базарын]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Лха жононы хошуу.

66. [[Пунцаг-Шаламгай Баата]]р- Түшээт хан аймгийн Далай гүн Алтанхуягийн хошуу.

67. [[Пунцаг]] -Шаламгай Баатар- Өвөр Монгол, барга, хорооны жагсаалын занги.

68. [[Пүрэв]]-Захчин гүн Цэрэндоржийн хошуу, тайж.
{{col-3}}
69. Саван-Өвөр Монголын баруун Баарин ваны хошуу.

70. Сандагдорж-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы  Горлос хошуу, хороон дарга.

71. Содномдаржаа-Түшээт хан аймаг, Улсад туслагч гүн.

72. Соном-Зоригт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн зоригт гүн.

73. [[Лаварын Сумъяа]]-Ялгуун Баатар-Шинжаан мужийн Ил тарвагатайн хошууны харъяат.

74. Сундуйжав-Өвөр монгол-

75. Сэргэлэн-Эвтэй Баатар-Өвөр Монголын Шинэ баргын Хошуу цагааны харъяат, хороон дарга.

76. [[Тогтох гүн|Тогтох Энхбилэгтийн]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы өмнөд Горлос хошууны харъяат.

77. Төмөр-Өвөр Монголын Түшээт хошууны харъяат, хороон дарга.

78. Төмөр-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны харъяат.

79. Түмэннаст-

80. Хайдав-Өлзийт Баатар-Сайн ноён аймгийн сайд, бэйс Цогт-Очирын хошууны харъяат, ангийн дарга.

81. Хишигжаргал-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйл Бадамгаравын хошууны харъяат, ангийн дарга.

82. Хорлоо-Шулуунбаатар-Түшээт хан Аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

83. Хохлин-Засагт хан Аймгийн жанжин Далай гүны хошуу.

84. Цогт- Зүүн Үзэмчины жүн ван Гомбосүрэны хошуу.

85. Цэнд- Бодлогот Баатар-Сангийн Яамны дэд Сайд, Өвөр Монголын Хөлөнбуйрын харъяат.

86. Чагдарсүрэн.

87. Чимэд-Хурц Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

88. Чимэд-Сэцэн хан Аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу.

89. Чованлүн- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Бодлогот ваны хошуу.

90. Чойжамц-Цогтой Баатар-Сэцэн хан Аймгийн Мэргэн засагийн хошуу.

91. Чойж.

92. Чулуун -Өвөр Монголын Зост Чуулганы Түмэдийн хошуу, ангийн дарга.

93. Чулуун Өлзийтийн- Сэцэн хан Аймгийн Сүжигт ваны хошуу.

94. Шагдар- Засагт хан Аймгийн Дайчин ваны хошуу.

95. Шарав-аравны дарга.

96. Шаарийбуу-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы сайд Раашминжүүрийн хошуу.

97. Шимихи-Засагт хан аймгийн цогт гүн Дамдинбаашийн хошуу.

98. Ринчин-Сэцэн хан аймгийн Сэцэн чин ваны хошуу.

99. Эрэнцэн-Өвөр Монголын Цахар хошуу.

100. Ядамсүрэн Цэнгэлын-Сайн ноён хан аймгийн Түшээт гүний хошуу.

101. Ярин Мятавын-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Говийн Со засгийн хошуу
{{col-end}}

==Он дарааллын хэлхээс==

*1911 он
:6 дугаар сарын 1. Оросын Амар орны бүгдийг захирагч ноѐн зарлиг буулган Хятадууд Оросын хилд орохыг цаазлав. Мөн сарын 11-ний өдөр Бээжин Петербугын хоѐр этгээдийн төлөөлөгч Цичигард хуралдаж, Эргүнэ гол орчмын хоѐр улсын хилийг хайн тогтоохоор хэлэлцээ хийв.
:6 дугаар сар. Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга жанжин тэргүүтэй лам нар Богдод Бат Оршил өргөхөөр Их хүрээнд цугларч, Эрдэнэ Шанзудбын яаманд нууц зөвлөлгөөн хийжээ.
:7 дугаар сар. Халхын дөрвөн хан тэргүүтэй Монголын зарим ноѐд лам нар Богд уулын модонд гэр барин нууц зөвлөлгөө хийжээ.
:8 дугаар сар. Монголын төлөөлөгч Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан нар Петербургт очив.
:10 дугаар сарын 10. Учаны бослого үүсчээ.
:11 дүгээр сарын эх. Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан зэрэг долоон хүн &quot;Монголын түр засгийн газар&quot;-ыг зохион байгуулж, Хүрээний хэрэг эрхлэх Их сайд Сандог үлдэн хөөхөөр тунхаглахын хамт, Өвөр Монгол, Алшаа, Дарьганга, Барга зэрэг  газруудын ван гүн нарт бүх Монгол нэгдэх тухай Богдын бичгийг уламжлан илгээв.
:11 дүгээр сарын 30. Монгол &quot;Тусгаар тогтнох&quot;-оо тунхаглаж, Сандо амбан Оросын элчин сайдын газар далдлан орж, удалгүй Орос, Монгол цэргийн хамгаалал дор Хиагтаар хил гарч улсдаа буцах болжээ.
:12 дугаар сарын 4. Сандо амбаныг цэрэгтэй нь хамт хилээс үлдэн гаргав.
:12 дугаар сарын 6. Монголын &quot;Тусгаар тогтнол&quot;-той дуу хоолой авалцсан Хөлөнбуйрын &quot;тусгаар тогтнох&quot; бүлэгтэн цэрэг томилон Орос цэргийн дэмжлэгээр Манжуурыг довтолсон байна.
:12 дугаар сарын 16. &quot;Тусгаар тогтнох&quot; бүлэгтэн Манжуурыг эзлэн авч, голын дээд урсгалын олон харуулын газруудыг ч байлдан эзэлжээ.
:12 дугаар сарын 16. Жавзундамба Хутагт Хүрээнд хаан суурнаа сууж &quot;Их монгол улсын наран гэрэлт хаан&quot; хэмээгдэж &quot;Олноо өргөгдсөн&quot;-өөр оны цолоо болгов.
:12 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын эл хошуу чуулганы олон ван гүн нарт уриалгын бичиг илгээв. Улиастайн жанжин ч Монголын цэрэгт үлдэгдэн гарав.
Улиастайд Оросын Консулын газар байгуулагдав.Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалын нөлөөгөөр Түмэд хошууны нэгэн салаа цэрэг Батхаалгад умардын цэргийн эрхтэнийг эсэргүүцэх зэвсэгт бослого гаргав. Умардын цэргийн эрхтэн ч их цэрэг томилон Жи Нин, Гүэй Сүй, Бугат гурван замаар Улаанцавын чуулганд довтлон орж бослогийг дарангуйлаад, Батхаалгын сүмийг галдав. Алшаагын Гө Лу Хуй эвлэлийн түрүү Жан Жин Мин-ээс Нин Ши Ан-ын Гө Лу Хуй-ын түрүү Лиү Хуа Тан-ыг хавсарч Инчуаныг дайран эзлэхээр төлөвлөж байгаад нууц нь задран Алшаа Чин ван Даваанбүлүгжала ба Хөх нуурын Ма Чи-ын дарангуйлалд учирч ялагдав. Мөн оны арван хоѐрдугаар сард Шинжаны Монголчууд Чингийн засгийг эсэргүүцэх тэмцэл гаргажээ.
* 1912 он
:1 дүгээр сарын 14. Оросын Хайлаарт суугаа Консул Усад-ын дэмжлэг дор Өөлдийн ерөнхий захирагч ноѐн Шинфү, Хуучин Баргын ерөнхий захирагч Цэгц ба Шолон хошууны ерөнхий захирагч Чөн Дө зэрэг хүмүүс орчмын эл хошуудын Монгол цэрэг мянга гаруй хүнийг цогцлуулж, Оросын тусалсан таван зуу гаруй буугаар зэвсэглээд ―Чин хаант гүрний журмын цэрэг‖ хэмээн алдаршуулж Бүгд найрамдахыг эсэргүүцэж эхэлсэн байна. Мөн өдрийн орой Хөлөн хотыг довтлон эхлэж арван тавны өдөр хотыг эзлэн авч Хятад ноѐдыг үлдэн Хөлөнбуйрын ―Тусгаар тогтносон‖-ыг тунхаглаж, Хүрээний Богд хааны засгийн газарт харъяалагдах засгийн ордон байгуулж Манжуур зүг үргэлжлэн цэрэглэсэн байна.
:1 дүгээр сарын 20. Хөлөнбуйрын Монгол цэргүүд Мөнхшил харуулын газрыг довтлон эзлэв.
:1 дүгээр сарын 23. Оросын Гадаад явдлын яамны сайд Хаандаа айлтгал өргөж, одооны ашигтай цагийн байдлыг завдаж Манж орон дахь нөлөөгөө чангатгах ѐстой гэсэн бөгөөд мөн өдөр Сазановагаас Цагаан хаанд Оросоос Монголыг хамгаалан Дундад улсаас тусгаарлуулах хэрэгтэй гэж дурьдсанд Цагаан хаан эдгээр саналыг зөвшөөрсөн.
:Мөн сарын сүүлч. Хар мөрөн мужийн цагдан захирагч сайдаас түшмэл томилож Хөлөн хотноо хүрч Шинфү нарыг ятган ―Тусгаар тогтнох‖-ыг нь хүчингүй болготол, Хайлаарт суугаа Оросын Консул Усад яаравчлан ирж Шин фү зэрэг хүмүүсийг зэвсэг, мөнгө бодисын тусламжаа зогсоох зэрэг зүйлээр гачин шахаж байгаад энэ нэг бодлыг нь хаяуулсан
байв.
:2 дугаар сарын 12. Жоу Чүн Фан-аас харъяат цэргээ дагуулан Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон Монгол цэргүүдтэй Жи Лалин орчим ихээр байлдаж ялагдан ухрав.
:3 дугаар сар. Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон засгийн ордны тэргүүлэгч, Хөлөнбуйр газрын бүгдийн дарга Шин фү зэрэг хүмүүс Жибзундамба Хутагтын өргөмжлөлийг хүлээн авч
жинхнээр Монгол улсад даган оров.
:4 дүгээр сар. Хүрээнээс ирүүлсэн Монголын―Тусгаар тогтнолын тунхаг‖-ыг хүлээн авсан Хөвсгөл нуурын Урианхайн бүгдийн дарга Хишигжаргал, Дарьгангын бүгдийн дарга Содномдовдон, Шилийн голын чуулганы зүүн Хуучид ван Салнунточал нараас өөр өөрийн харъяат олон ардаа авч эн түрүүнээ Богд хааны засгийн газарт дагаар орж хүч нийлэх гэсэн өргөдлийг Хүрээний эрх баригчид хүлээн зөвшөөрчээ.
:4 дүгээр сар. Хорчин баруун гарын өмнөд
хошууны Удай вангаас туслагч тайж Нучинга,
Вангийн сүмийн ширээт лам Бөхбуян ба Чимэдсүрэн
гурван хүнийг Халхад элчээр илгээж Богд хаант
засгийн газрыг дагах бичгээ дэвшүүлэв. Тэгээд
Жибзундамба Удай ванг ―Дундад иргэн улсыг
довтлох нэгдүгээр замын ерөнхий жанжин‖-аар
томилож, зэр зэвсэг туслан Жирмийн чуулганы
арван хошууг дагуулан урвалга гаргахаар зааварлав.
:4 дүгээр сар. Хятад худалдаачдын пүүсийг
довтлон дайрах ажил ширүүсч байв.
:4 дүгээр сар. Бинт ван Гончигсүрэн Хүрээнд
явав.
:5 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас
Өвөр Монголын зарим газарт хоѐрдахь удааны
уриалгын бичгийг илгээв.
:5 дугаар сарын 17. Бээжингийн засгийн газраас
Торгууд ван Балтыг Алтайн хэрэг эрхлэх сайдаар
томилов.
:7 дугаар сар. Монгол цэрэг Даргангыг эзлэв.
Юань Шикай Богд хааны засгийн газарт цахилгаан
явуулж Дарьгангыг эзэлсэн учраар эсэргүүцэл
гаргаж төлбөр өгөх хэрэгтай гэв.
:7 дугаар сарын 8. Гуравдугаар удаагын ―Япон
Оросын нууц гэрээ‖ байгуулагдаж, Бээжингийн
уртрагын шугамаар Өвөр Монголыг зүүн баруун хоѐр
хэсэг хувааж баруун хэсгийг Оросын, зүүн хэсгийг
Японы хүчний хүрээ болгохоор тохиролцжээ.
Шилийн голын чуулганы баруун Хуучид вангийн
хошуу, Авгын зүүн баруун хошуу, Үзэмчины зүүн
баруун хошуу, Сөнөдын зүүн баруу хошуу, Авга
нарын зүүн баруун хошуу, Жирмийн чуулганы засагт
вангийн хошуу, Бинт чин вангийн хошуу, Ерөөлт
вангийн хошуу, Бодолгот вангийн хошуу,
Нарангэрэл вангийн хошуу, Засаг Пунцагийн хошуу,
Жалайд хошуу, Зуу-Удын чуулганы Ар Хорчин
хошуу, Баарины зүүн баруу хошуу, Жарууд хошуу,
Дархан бэйсийн хошуу, Хишигтэн хошуу, Их Зуугийн
чуулганы ван Арвинбаяр нарын таван хошуу,
Улаанцавын чуулганы таван хошуу, Зостын
чуулганы Харчин вангийн хошуу, Ван
Цэдэннамжалванбуугын хошуу, Цахар найман
хошуу, Дөрвөд Далай хан аймгийн арван хоѐр хошуу,
Дөрвөд баруун гарын дөрвөн хошуу, Захчин хоѐр
хошуу, Алтайн Урианхайн долоон хошуу, Торгуудын
гурван хошуу, Хошууд нэгэн хошуу, Ар Илигийн
Цахар нэгэн хошуу, Тагнын Салжиг, Дочи хоѐр
хошуу, Хасгийн хэдэн хошуудын ноѐд
түргүүлэгчдээс харъяалах ардын хамтаар удаа
дараагаар ―Монгол улс‖-д дагаар орж тамагт бичиг
ба билэг ѐслолыг хүргэж ирснийг Богд хааны
засгийн газар хүлээн авч, хэргэм зэрэг шагнаад,
эдгээр хошуудын язгуурын нутгийг хэвээр захиран
шийтгэх эрх тушаалыг баталсан бөгөөд нэг бүлэг
захирах дарга ба туслан шийтгэх сайдыг шинээр
томилжээ.
:8 дугаар сарын 20. Хорчин баруун гарын өмнөд
хошууны Удай ван хошууныхаа гурван мянга гаруй
хүнтэй зэвсэгт хүчээ дагуулж сүмд ―Тусгаар
тогтонигсон‖-оо тунхаглаж, ―Зүүн Монголын Тусгаар
тогтнолын тунхаг‖ыыг нийтлэж гурван замын цэрэг
томилон Тао Нан, Кай Тун, Түчүан зэрэг газрыг
довтлов. Хорчин баруун гарын хойд хошууны
Рашминжүүр гүн ч идэвхитэйгээр цуурайтаж Удайн
цэрэгтэй нийлэв. Зүүн хойтын гурван мужийн
бүгдийг захирагч ноѐноос Ү Жүншөн нарын их
цэргийг томилон дарангуйлан цохисонд Удай нар
Солон ууланд зугтаан оров.
:8 дугаар сарын 19. Иргэн улсын засгийн газар
―Монголыг үзэх хууль зүйл‖-ыг нийтэлж, Монгол ван
гүн нарын уул эрх ашгийг хэв ѐсоор байлгахыг
амлаж илбэн татах бодлогийг эрчимтэй явуулсан
байна.
:8 дугаар сарын 20. Хайсан, Дамдинсүрэн нарын
удирдсан Монголын цэрэг хоѐр сар гаруй бүслэн
дайралт хийж Ховд хотыг эзлэв.
:9 дүгээр сарын 8. Удай вангийн цэрэг, Жөн
Дүн Шиан-д эсрэг этгээдтэйгээ ширүүн тулалдаан
болж, мөн сарын сүүлчээр Удай, Рашминжүүр нар
Оросын хамгаалал дор Хайлаараар дамжиж Халхад
зугтаан очив. Удайн бослогийг дарсны дараа, Иргэн
улсын засгийн газар нэг түм таван мянган хүний
цэрэг ангийг томилон Тоа Нанфү орчим
байрлуулжээ.
:10 дугаар сарын 27. Монгол цэрэг Шилийн
голын чуулганы баруун Үзэмчин ба Сөнөд зэрэг
хошуудаар довтлон орж ирэв, Цахарын Дүтүн түшмэл Хө Жүн Лиян цэргээ дайчлан хориглож
байлдаад Дарьганга орчим ялагдан ухарчээ.
:10 дугаар сар. Тогтохын хүү цэрэг дайчлаж
Шилийн голд орж ирээд Авга вангийн ордныг дайрч
мал хөрөнгийг нь булаан авч Авга ван Янсаныг
баривчлаж Хүрээнд аваачив.
:10 дугаар сар. Жарууд зүүн хошуунд Богд
хааны засгийн газрыг дагах бослого гарчээ.
:10 дугаар сарын 28. Бээжингийн засгийн
газраас тусгай тушаалтан томилж Чанчүнд Жирмийн
чууулганы арван хошууны Ван гүн нарын
хуралдааныг хуралдуулж Иргэн улсыг хүрээлэх,
дураар харь улсын банкнаас зоос зээлэхийг
цаазлах зэрэг арван зурвас тогтоолыг тогтоосон
байна.
:11 дүгээр сарын 3. Монгол ба Орос жинхэнээр
―Орос Монголын хэлэлцээр‖ ба арилжааны тухай
тусгай гэрээнд гарын үсэг зурав.
:11 дүгээр сарын 7. Бээжингийн засгийн газаас
Оросын элчин сайдын газар нот бичиг гардуулж
―Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын тухай чанга
эсэргүүцэл тавьсан бөгөөд Оросын Монгол лугаа
тогтоосон аливаа гэрээг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ
илэрхийлсэн байна.
:11дүгээр сарын 13. Улаанцавын чуулганы
зургаан хошууны засаг нэр холбон бичиг өргөж Бүгд
Найрамдахыг эсэргүүцэн Ар Монголтой нийлэх гэж
дурьдсанд хол дахиныг амаржуулагч жанжин Жан
Шоу Жөн Улаанцавын чуулганы дарга Леванноров,
Их зуугийн чуулганы дарга Арвинбаяр нарыг
хотондоо авчирч ―Баруун Монголын ван гүн нарын
хуралдаан‖- ны урагштай биелэгдэхэд бэлтгэл
хийжээ.
:12 дугаар сарын 9. Хол дахиныг амаржуулах
жанжин Жан Шоу Жөн Түмэд хошууны цэргийн
даргаас Монголын цэрэг Билгийн улиралын арван
нэгэн сарын үеэр Өвөр Монгол зүг довтлох чимээг
олж сонсоод цэргээ гурван зам хуваан сахин
суулгасан байна.
:12 дугаар сар. Богд хаант улсын засгийн газар
Ханддорж, Ширнандамдин, Чен Дө (Хөлөнбуйрын)
нараар толгойлуулсан төлөөлөгчдийн бүлгэмийг
Орост томилон хэлэлцээ хийлгэхээр мордуулав.
Мөн оны зун, ДИУ-ын засгийн газар Өвөр Монголын
бослогыг дарахын тулд үлэмжхэн цэргийг Чуулалт
хаалга, Батхаалга, Долоннуур, Хөххот, Бугат хотын
чиглэлд таван замаар анги хуваан түлхэн оруулав.
Мөн үеэр Өвөр Монголчууд Богд хааны засгийн
газарт айлтгал өргөдөл дэвшүүлж, Хятадын цэргийн
эрхтний дарлалаас чөлөөлж авахыг гуйв. Мөн оны
өвөл, Богд хааны засгийн газарт Өвөр Монголд цэрэг
орох нууц хуралдаан болжээ.
*1913 он
:1 дүгээр сар. Монголын таван замын цэрэг
Өвөр Монголд оров. Үүнд:
Нэгдүгээр зам нь: Егүзэрийн хийдийн чиглэлд
бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдцэрэнигйн удирдсан
цэрэг.
Хоѐрдугаар зам нь: Дарьганга--Шилийн гол--
Зуу-Удын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт гүн
Хайсан, дэд сайд шударга баатар Бавуужавын
удирдсан цэрэг.
Гуравдугаар зам нь: Сөнөдийн хоѐр хошуу,
Дөрвөд вангийн чиглэлд цэргийн яамны дэд сайд
Бишрэлт бэйс Насан-Аривжихын удирдсан цэрэг.
Дөрөвдүгээр зам нь: Хөх хотын чиглэлд, сайд
гүн Сономдоржийн удирдсан цэрэг.
Тавдугаар зам нь: Урадын гурван гүн, Хатан
голын чиглэлэд их цэргийн дэд зэргийн түшмэл
Зүтгэлтийн удирдсан цэрэг тус тус хөдлөх болсон
юм. Дамдинсүрэнг зүүн өмнө зүгийн цэргийг дайчлан
захирах ерөнхий захирах жанжнаар тохоон
томилжээ. Зоритг баатар Тогтохыг энэ удаа
томилсонгүй, Их цэргийн зөвлөгч бөгөөд Богд хааны
сэргийлэн хамгаалах цэргийн даргаар Хүрээнд
хоцроов.
:1 дүгээр сар. Өвөр Монгол руу хөдөлсөн Богд
хааны цэрэг нийт нэг түм байв. Цэргийн захирагчид
нь голдуу Өвөр Монголоос дагаар ороод дахиад
нутагтаа байлдахаар ирсэн хүмүүс байлаа. Богд
хааны засгийн газар зэвсгийн хүчээр Өвөр Монголыг
эзлэх бодлогтоо үйлчлэхийн төлөө ухуулга
нэвтрүүлгэ хийж, дагаар орохоор ирсэн ба ирээгүй
Монгол овогтонд зориулан ухуулан зарлах бичиг
тархааж байлаа. Мөн Өвөр Монголд цэрэглэх зам
зуураа болон хүрсэн газраасааа цэрэг нэмэн
элсүүлж байв.
:1 дүгээр сарын 10. Богд гэгээн Жибзундамба
Юан Шикай-д цахилгаан явуулж, Монголыг улс
болон тогтнохыг харшлах хэрэггүй хэмээсэнд Юан
Шикай ч хариу цахилгаан явуулж, Монгол ДИУ
тусгаарлах нь зүй бус, нэгдвэл зохино гэсэн байна.
:1 дүгээр сар. ―Монгол Төвдийн найрамдлын
гэрээ‖ байгуулагдав.
:1 дүгээр сарын 23. ―Баруун Монголын ван гүн
нарын хуралдаан‖ Хол дахиныг амаржуулах хотноо
хуралдаж, Улаанцав, Их зуугийн чуулганы ван гүн
нар, Иргэн улсыг хүрээлж, Монголын ―Тусгаар
тогтнол‖-ыг эсэргүүцэхээ илэрхийлжээ. Мөн өдөр
Богдын засгийн газрын ерөнхий сайд Сайн ноѐн хан
Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийн бүлгэм Орос
зүг мордож, Оросын дэмжлэгт талархал
дэвшүүлэхийн хамт цэрэг дайны тусламж олохоор
чармайжээ.
:2 дугаар сар. Бээжингийн засгийн газрын хуурай
замын цэргийн яамнаас томилсон тагнуулууд Богд
хааны цэрэг зам хуваан Өвөр Монголд орсон
байлдааны төсвийг мэдэв.
:3 дугаар сарын 31. Богд хааны засгийн газраас
таван замын Их цэргийн тохиолдсон олон
монголчуудаас хүчин хавсарч байлдахыг уриалсан
―Өвөр Монголын нийт оронд зарлагдсан бичиг‖
гэгчийг нийтлэв.
:3 дугаар сар. Иргэн улсын засгаас Богд хааны
цэргийн дайралт ба Өвөр Монголын ван гүн нарын
тусгаар тогтнох хөдөлгөөнийг сэргийлэх зорилгоор И
Жүн цэргийн дэд Силин, Рехө-ийн дэд дүтүн түшмэл
Ми Жэн Био-ийг Линши-ын сахин дарангуйлах
ноѐноор томилж, арван хоѐр анги, дөрвөн түм гаруй
цэргийг захируулан Линши, Бор хот, Улаанхад зэрэг
газрыг сахин суулгав.
:3 дугаар сарын 8. Хүрээнд Монгол цэргийн
бригад байгуулах тухай Орос–Монголын хэлэлцээр
тогтоогдож, Богд хааны засгийн газар Орос жанжин
Кристоферыг ерөнхий сургагчаар урьж ―Эл аймгийн
цэргийг тэд захирах эрх‖- тэй гэж тогтоосон байна.
:3 дугаар сарын 24. Богдын цэрэг Да Ван Миао
сүмийг довтолсонд Хуай Жүн цэрэг тосон байлдаж
Хишигтний Бяруу балгасны дөчин газрын цаанах
элсэнд цохиж ухруулав.
:4 дүгээр сарын 3. Шилийн голын Эрчээл гэдэг
газар болсон тулалдаанд Иргэн улсын 500 зуун
цэрэг сүйджээ.
:4 дүгээр сарын 4. Богдын цэрэг Өвөр Монголын
зүүн хэсгийн олон газар дайралт хийв.
:4 дүгээр сар. Баруун Сөнөдийн нутагт ширүүн
тулалдаан болж Иргэн улсын 150 цэргийг устгав.
:4 дүгээр сарын 8. Бугатын чиглэлд Шан Ши
цэргийн ширүүн дайралтад Монголын цэрэг 30 гаруй
хүн алагдаж ухрав.
:5 дугаар сар. Оросын засгийн газар Богд
хааны засгийн газартай Хиагтаас Хүрээ хүрэх
Төмөр зам засах гэрээ тогтоов.
:5 дугаар сарын 16. Богдын цэрэг Шандуг
эзлэв. Тав дугаар сарын 25-нд Богдын цэргийн
долоон зуй гаруй хүн Жирмийн чуулганы хилд
довтлон оров.
Рехө-гийн Дүтүн-гийн И Жүн цэрэг Улаанхад
оронд орж сахин суув.
:6 дугаар сар. Богдын цэрэг дахин гурван
замаар довтлон эхлэж Баруун зам нь Бор тохойг
чиглэн, дунд зам нь Хөх хот зүг довтлон, зүүн зам нь
Сөнөд хошуу зүг давшжээ, Хятад цэргийн Ми Жүн
Биу-гийн бүлэг Давааны ард гарч өвөл гол орчим
Найданжавын цэрэгтэй байлдаж, Бавуужав,
Хайсангын цэрэг харин завшаанаар Бяруу балгасыг
эзлэв. Адилхан хугацаанд Вангийн Жоу-гийн
Ванданям, Далаад хошууны Баян гүн, Хангин
хошууны Цолмон, Гирины Монгол Бао Жай Шан нар
цэрэг дагуулан Их Зуу аймгийн хойд хэсгийг
байлдан эзлэв. Иргэн улсын цэрэг бүх талаар
ялагдалд учирсан тул Хөбэй, Шан Шиг-аас дахин их
цэрэг татаж туслан байлдуулав.
:6 дугаар сар. Жирмийн чуулганы газар Богдын
цэрэг болон Иргэн улсын цэргийн хооронд ширүүн
тулалдаан болжээ. Энэ удаагын их тулалдаанд
Монголын талаас Чимэдцэрэн, Найданжав, Насан-
Аривжих, Морьжав болон Бавуужавын удирдсан
цэрэг анги оролцсон байна. Мөн энэ үеэр Ар Өвөр
Монголын уулзуур оронд Солон уулын тулалдаан
болжээ. Нийт 1 800 цэрэг тус тулалдаанд оролцов.
Мөн оны зун Богд хааны засгийн газраас цэргийн
яамны их сайд Далай ван Гомбосүрэнг
Өвөр Монголын байлдаанд томилжээ.
:7 дугаар сарын эх. Иргэн улсын цэрэг 2 000 хүн
болон Богдын цэрэг 800 хүн Шилийн голын хил
дотор тулалдаад хоѐр талд бүр хохирол гарав.
:7 дугаар сар. Богдын цэрэг ба Иргэн улсын
цэрэг Үзэмчиний Өвөл гол, Сөнөд, Байшинт уулын
ам, Дамбын даваа, Линши, Долоннуур, Батхаалга-
ын орчин зэрэг газруудаар байлдаж байв. Долоо
найман сарын үеэр Богдын цэрэг үндсэндээ Шилийн
голын нутгийг бүр эзлэв.
:7 дугаар сарын 13. Богдын цэрэг Долоннуурын
боомт газар—Дархан уул сүмийг эзлэв. Тэнд байсан
Иргэн улсын 2 000 сэргийлэн сахих цэрэг арга бус
ухарч гарав.
:8 дугаар сарын 1. Богд хааны засгийн газрын
эрхшээлд орсон газар орны хэргийг тусгайлан
хамаарахын төлөө, Богд хааны зарлигаар Егүзэр
Хутагт Галсандашийг зүүн хязгаарын хэргийг
захиран шийтгэх сайдаар Өвөр Монгол руу томилов.
:8 дугаар сар. Богдын цэрэг Да Ван Миао
Сүмийг дайран эзлэж, Бяруу балгас зүг давшив.
Иргэн улсын Долоннуурыг дарангуйлан сахигч
түшмэл ван Хуай Чин, Хуай Жүн цэргийг томилон
гэдрэг довтлон, мөн сарын дунджаар Да Ван Миао
сүмийг булаан авч, Богдын цэрэг ухрав.
:8 дугаар сар. Долоннуурын талбарт Насан-
Аривжихын дайчилсан 1 200 цэрэг Иргэн улсын 7
000 цэрэгтэй ширүүн тулалдаан хийв.
:8 дугаар сарын дундаж. Зүүн хойд орноос
томилсон Иргэн улсын туслах цэрэг Өвөр Монголд
орж ирэв.
:8 дугаар сарын сүүлч. Богдын цэрэг Цахарын
Лав худаг, Халх тал ба Хүйс зэрэг газраар Иргэн
улсын цэрэгтэй тулалдаж байв. Мөн сар,
Найданжавын дайчилсан Богдын цэрэг хоѐр зам
хуваан Линши тавин гэр, Зулчин сүмийг довтлон
эзлэв. Мөн сар, Дамдинсүрэнгийн дайчилсан Богдын
цэрэг Шулуун Хөх хошууг эзлэв.
:9 дүгээр сар. Богдын цэрэг Жарууд ба Ар
Хорчинг эзлэв.
:9 дүгээр сар. Бээжингийн засгийн газар
Өвөр Монголын байлдаанд туслах цэрэг 12 хороо
морьт цэрэг ба явган цэргийг томилжээ.
Мөн оны намар. Богдын цэрэг Цахарын
нутгийг эзлэж дуусгаад улмаар Цагаан Хэрмийн
зарим боомт газраар тулж очоод сэргийлэн
хамгаалалт хийж байжээ.
:9 дүгээр сарын 18. Зүүн Сөнөдийн Засаг
Сүржав ард олноо дагуулан Богдын засгийг
дагахаар зугтаасанд Юан Шикай зарлиг буулган Чин
вангийн хэргэмийг нь хасав.
:9 дүгээр сарын 21. Бавуужавын дагуулсан
Богдын цэрэг Бяруу балгасыг дайран эзлэж, хорин
гурваны өдөр Да Ван Миао сүмийг дахин эзлэв.
:9 дүгээр сар. Архуа гүн Насан-Аривжих цэрэг
түшмэд 100 хүнийг дагуулан Иргэн улсын талд
урважээ. Мөн энэ үеэр Богдын цэргийн удирдагч
Мөрөнга учир битүүлгээр хорлогдов.
:10 дугаар сарын 29. Баруун замын И Жүн
цэргийн Ми Жен Биу-ийн хүчин туслахаар ирсэн
зүүн хойдын цэргийн У Жүн Шин-ий цэрэгтэй
хамтран Бяруу балгасыг буцаан авч, удалгүй Да Ван
Миао сүм ба Түлхэн сүм зэрэг газрыг ч буцаан авав.
Умард замын И Жүн цэргийн Чен Де Шен-ий цэрэг
Найданжавын цэргийг ялаад Зулчин, Шивэртэй,
Тавин гэр зэрэг газрыг буцаан авч, Даваан ар хүртэл
гэдрэг довтлов. Намар Долоннуурын баруун хойд их
элсэнд тулалдаан болж Иргэн улсын цэрэг мянга
шахам хүн сүйдэв. Мөн Бавуужавын хороо
Шандугийн гол, Үхэрчин уул зэрэг газарт ширүүн
довтлолт явуулав.
:11 дүгээр сарын 3. Иргэн улсын цэрэг
Долннуурт довтлоод Богдын цэргийг цохин гаргаж
Цахарын зуун найман сүм хотыг эзлэв.
:11 дүгээр сарын 5. Хаант Орос улс ба Дундад
иргэн улс ухуулан тунхаглах бичигт гарын үсэг
зурсан байна. Энэхүү тунхаг бичигт, Орос улс Иргэн
улсын Гадаад Монголыг хэмжээтэй эзэрхэх эрх
мэдлийг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд Иргэн улс Ар
Монголын өөртөө засах эрх (Автономит засаг) 1912
оны 10 сарын 21 өдрийн ―Орос Монголын
худалдааны хэргийн тухай зүйл‖-ийг журамлан
хэлэлцэж Иргэн Улс ба Ар Монголын холбогдлыг
тодорхойлон тогтоохыг хүлээн зөвшөөрөв.
:11 дүгээр сарын 9. Богд хааны цэрэг хэдэн
мянган хүн их буутай өмнөш дахин довтлож 15-ны
өдөр Батхаалга зэрэг газрыг эзэлсэн боловч
удсангүй Хол дахиныг амаржууулах хотын Иргэн
улсын цэргийн гэдрэг дайралтад найман зуу гаруй
хүн үрэгдэж ухрав. Мөн сарын эхэнд хоѐр мянга
найман зуу гаруй Богдын цэрэг Чуулалт Хаалганаас
умар байсан Хятад цэргийг хүчтэй довтлон таван
зуу гаруй хүнийг алж шархдуулав.
:11 дүгээр сарын 19. У Жүн Шөн, Ми Жен Биу
нар Богдын цэргийн гараас Да Ван Миао сүмийг
дахинт буцаан авав. Мөн өвөл Тогтох цэрэг дайчлан
дахин өмнөш довтлож Батхаалгыг эзлэв. Гэвч хэдэн
өдрийн дараа Иргэн улсын цэрэгт булаагдав.
:12 дугаар сарын 16. Богд хааны засгийн газар
цэргээ Ар Монголын хил тийшээ татах тухай
шийдвэрээ илэрхийлэв. Мөн оны сүүлч, Богдын
цэрэг идэг идэгээр Монголын хил зүг ухрав. Энэ
үеэр Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайрах хүчин нь
нэмэгдэж ялалттайгаар давшиж Богдын цэрэгт
эзлэгдсэн газруудыг дахин булаан авч эхлэв.
Нийслэл Хүрээнд ―Шинэ толь‖ сэтгүүл
хэвлэгдэж эхэлсэн бөгөөд орчин цагийн анхны
сургууль байгуулагдав.
:1913 оны эцэс 1914 оны эхээр, Монгол улсын
ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид
Хаант Орост айлчлав.
*1914он
:1 дүгээр сар. ДИУ-ын засгийн ордон Сүйюаны
онцгой засаг захиргааны орон байгуулахаар болж
жанжныг дүтүн ноѐн болгон хувируулан томилож,
уулын Гүйсүй Дао (道)-д харъяалагдаж байсан арван
хоѐр шиан, Улаанцавын чуулганы зургаан хошуу, Их
Зуугийн чуулганы долоон хошууг ерөнхийлөн
захируулав.
:2 дугаар сар. ДИУ-ын засгийн газар Рехө-гийн
онцгой засаг захиргааны орныг байгуулахаар болж,
дүтүн ноѐн томилон Зостын чуулганы долоон хошуу,
Зуу-Удын чуулганы арван хоѐр хошууг ерөнхийлөн
захируулав.
:2 дугаар сарын 6. Иргэн улсын цэрэг гэнэт Ар
Монголын хилд цөмрөн орж Галсандашийн сайдын
яамыг бүслэн дайрав.
:3 дугаар сарын 9. Богд хааны засгийн газраас
Оросын консулд бичиг өгч, Дундад Оросын
хэлэлцээрийн ѐсыг зөрчиж түрэмгийлэл явуулж
байгаа Хятад цэргийг тэд ухруулж, баривчлагдсан
сайд Галсандашийн биеийг тавиулах тухай хатуу
шаардлага тавив.
Мөн оны эхээр Халхад байсан
Өвөр Монголчууд элдэв зүйлийн хүчирдэлд орсноос
нэг бүлэг хүмүүс уг нутагтаа буцаж ирэх хүсэлтээр
Иргэн улсын засгийн газартай хэлэлцээ хийхийн
төлөө 9 хүний төлөөлөгчийн бүлгэм томилов. Иргэн
улсынхан тэд нарыг баривчилж есүүлийг цөм алав.
:6 дугаар сарын 14. ДИУ-ын засгийн газар
Цахарын онцгой засаг захиргааны орныг байгуулан
дүтүн ноѐн томилож Фенчен, Лианчен зэрэг долоон
шиан, Цахарын зүүн баруун гарын найман хошуу,
жич дөрвөн малжлын сүрэг, Шилийн голын чуулганы
арван хошууг ерөнхийлөн захируулав.
:8 дугаар сарын 1. ДИУ-ын ордноос Алшаа,
Эзнээ хоѐр хошууны цэрэг дайны сэргийлэлтийн
явдлыг Ниншиан мужийн цэргийг захирагч
түшмэлээр хариуцуулахаар тогтоов.
Юан Шикайгаас Алшаа чин ван
Даванбүлүгжилыг Баруун Монголын тохинуулах
сайдаар томилов. Үүшин хошууны туслагч Түмэн-
Очир чуулганы дарга, Сүйюаны дарангуйлан сахигч
яамтай хуйвалдаж байгаад ―ардыг өдөөн урвуулсан‖
ялаар Шинэ ламыг баривчлаж, Үүшиний ―дугуйлан‖-
гуудыг тархаав.
:9 дүгээр сарын 8. Дундад, Орос, Монгол
гурван этгээдийн Хиагтийн хуралдаан эхлэв.
:9 дүгээр сарын 20. ―Дундад Орос Монголын
хэлэлцээр‖-ын анхны төсөл байгуулагдаж, Монголыг
ДИУ-ын нэгэн хэсэг, Монгол улсын нэр, хааны цол,
оны цолоо хүчингүй болгох асуудал дээр санал
нэгдэхгүй байжээ. Мөн сарын гучны өдөр Оросын
консулаас Монголын эрх баригчидтай ―Төмөр замын
гэрээ‖ ба ―Цахилгаан утасны гэрээ‖ тогтоож Оросоос
Монголд төмөр зам засах эрх ба холбоо мэдээний
цахилгаан утас татах эрх олов.
*1915 он
:3 дугаар сарын 16. Бавуужав нарын дагуулсан
Богдын цэрэг Кайлу орчим довтлов.
5 дугаар сарын 9. Юан Шикайн засгийн газар
японтой ―Хорин нэгэн зурвас‖-ыг тогтоож
Өвөр Монголын зүүн хэсгийн их хэмжээний эрх
мэдлийг Японд өгчээ.
:6 дугаар сарын 7. Хиагтын гурван этгээдийнн
хуралдаан эцэстээ шийдвэр гарч ―Дундад Орос
Монголын хэлэлцээр‖-ын хорин хоѐр зурвасыг
жинхэнээр гарын үсэг зуран батлав. Мөн сарын 9-
ны өдөр Жибзундамбаас Монголын тусгаар
тогтнолыг хүчингүй болгохоо тунхаглаж, арван
хоѐрны өдөр Юан Шикай зарлиг нийтлэж Монгол
ван гүн нарын уулын хэргэм цол уул ѐсоор
хүчинтэй гэдгийг нотлож, хамтат нь бас
Жибзундамбыг Хутагт хан өргөмжилсөн байна.
:6 дугаар сарын 16. Бээжингийн засгийн
ордноос Чен Лү-г ерөнхийлөн захирагч сайдаар
Хүрээнд томилсон байна.
:9 дүгээр сар. Халхын цэргийн явдлын журганы
түшмэд Бавуужавтай нууцаар зөвлөлцөн
Өвөр Монголын зүг дахин довтлохоор болж,
Бавуужавт гурван түмэн рублын зардал хангав.
10 дугаар сарын 28. Удай Ван Фентиан мужийн
дурдсан долоон зурвас буцан орж өгөх нөхцлийг
хүлээн аваад Бээжинд хүрч ирэв, арван нэгдүгээр
сарын 4-ний өдөр Юан Шикай түүний уул хэргэмийг
сэргээн өгөв.
:10 дугаар сарын 29. Бээжингээс Хүрээний
хэрэг эрхлэгч сайддаа цахилгаан мэдээ явуулж,
Өвөр Монголыг түйвээж байгаа Бавуужавыг
Хүрээний засгийн газар хавсран дарангуйлахыг
шаартагтун гэв.
:11 дүгээр сарын 6. Бээжингийн засгийн ордоны
төлөөлөгч, Оросын элчин сайд Кропенскийтай
Бээжинд ―Дундад Оросын Хөлөнбуйрын асуудлын
тухай тогтоол‖-ыг тогтоож Хөлөнбуйрын ―Онцгой
орон‖-ны байр суурийг мэдрэв. Мөн сарын арван
зургаанд Юан Шикайгаагаас Шинфүг Хөлөнбуйрын
дэд дүтүнгээр томилов.
:11 дүгээр сарын 23. Иргэн улсын цэрэг Егүзэр
Хутагтын сүмийг байлдан эзлэж Бавуужавын
цэргийг таван зуу гаруй алж шахрдуулж, Егүзэр
Хутагтыг бас барьж аваачив. Мөн жилийн өвөл,
Бавуужав хэдэн мянган цэргээ дагуулж нутагтаа
буцах нэрээр Өвөр Монголын зүүн хэсэг оронд орж
ирээд зэвсэгт ажиллагаагаа үргэлжлүүлэв.
Бээжингийн засгийн газраас Ма Чи ( 马麒)-ыг
Хөхнуурын Монгол Төдвийг тохинуулах сайд ба
Гансу, Ниншиан, Хөхнуур зэрэг муж орныг
дарангуйлан сахигч түшмэлээр хавсарган томилов.
Ингээд Ма овогт цэргийн эрхтний Хөхнуур дахь дөч
гаруй жилийн ноѐрхол эхэлсэн байна.
Оросын хөрөнгөтнүүд Хүрээнд ―Монголын
үндэстний банк‖-ыг байгуулав.
*1916 он
:5 дугаар сарын 27. Бавуужав Халх голын
Амгалантад тэнгэр газрыг тахиж, Чин улсыг тэтгэн
босгох уриа дурьдан, Юан Шикайг эсэргүүцэхээр
уриалж ―Хаан төрөө тэтгэх цэрэг‖ хэмээн байгуулав.
Долдугаар сарын 1-нд Бавуужав гар доорхи гурван
мянга гаруй хүнээ дагуулж Японы этгээдийн
дэмжлэгээр цэргийн зөвлөгч Аоянаки-ын
жолоодлого дор Халх голоос өмнөш довтолж Тао
Нан зүг урагшлан, хорин дөрөвний өдөр Түчиүэн
шианы хотыг эзэлжээ. Ү жүн шөнгийн цэрэг
хориглон байлдаж таван зуу гаруй Монгол цэргийг
устгаж цохин ухруулав.
:6 дугаар сарын 6. Юан Шикай үхэв.
:8 дугаар сарын 7. Оросын Бээжинд суугаа
элчин сайдаас Дундад улсын гадаад явдлын
сайдад нот бичиг гардуулж, Дундад улсын засгийн
газраас Халх Монголоос сонгох зөвлөлгөөний
гишүүнээ хасаж хаяахыг шаардсанд Дундад улсын
талаас өөрийн нутаг дэвсгэрээсээ зөвлөлгөөний
гишүүн сонгох нь зүй ѐсны эрх хэмээн няцаасан
байна.
:9 дүгээр сарын 3. Япон цэрэг Бавуужавын
цэргийг хамгаалан дэмжиж Гүн Зу Лин-аар
өнгөрөхөд Фентианы зүүн хойд цэрэг тосон
байлдав. Мөн сарын хорин таванд Бавуужавын
цэрэг Кайлу хотыг дахин довтлоод Хармөрөн,
Фентиан хоѐр мужийн цэрэгт хавчин цохигдож хоѐр
мянга гаруй хүн үхэн шархдаж, үлдэгсэд нь зугтаав.
:10 дугаар сарын 8. Бавуужавын цэрэг Линши
шианы хотыг довтолж байх зуураа Бавуужав суманд
оногдон үхэв. Үлдсэн олон нь Чадраабал
Шебжингээ нарын дагууллага дор Зүүн Үзэмчин
орчмын оронд хорогдож байгаад Цахар, Рехө-гийн
цэрэгт цохигдож Халх ба Хөлөнбуйр зүг зугтаав.
*1917 он
:6 дугаар сарын 16. Талжын дээрэм Хөлөн хотыг
дайран эзлэж зам дагуу дахь олон харуулын цэгүүд
цохигдон сүйдэж, Хөлөнбуйрын дэд дүтүн түшмэл
Шинфү зугтан дутааж Оросын түрээсний газарт
зайлав.
:9 дүгээр сарын 30. Оросын цэрэг Хайлаар орчим
мянга гаруй Монгол дээрмүүдтэй тулалдаан болж,
Оросын цэрэг дээрмийг нэхэмжлэх нэрээр тус орныг
эзлэв. Бээжингийн засгийн газраас хүн томилон
харилцаж хилээс гарахыг шаардсан боловч Орос
цэрэг зөвшөөрсөнгүй. Мөн сард Бавуужавын
үлдэгдэл хүч болох Шебжингээн бүлэг Хөлөнбуйрын
нутгийн цэрэгт хөөгдөж Халх гол орчим хүрээд
Халхын цэрэгт амдан цохигдож, бүх цэрэг үндсэндээ
сөнөөгдсөн байна.
:11 дүгээр сарын 7. Чадраабал зэрэг хүмүүс
Солон уулнаа долоон мянга шахам хүн цуглуулж
дахин бослого гаргасанд Хармөрөн мужийн цэрэг ба
Фентиан мужийн цэрэг урьд хожид хавчин цохиж,
Жалайдаас баруунш үлдэн явуулсан байна.
ДИУ-ын засгийн газар Орост ―Арван сарын
хувьсгал‖ үүссэн дашрамыг завдаж Жун Дүн төмөр
замын засаг захиргааны эрхийг буцаан авч,
Манжуурт цэрэг суулган хамгаалуулав.
Цаг төрийн үймээнээс дүрвэсэн малчин ард
малаа туугаад Халхад зайлан одов&lt;ref&gt;Ө.Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он&lt;/ref&gt;.

==Түүхэн баримтууд==
===Улс төрийн баримтууд===
====Богд хааны уриалга====
:1913 онд Монголоос таван замын их цэргийг гаргаж тохиолдсон Монголчуудаас хүчин хавсрахыг уриалж ашиг тусыг тайлбарлан Өвөр Монголын олон нийтэд зарласан бичиг
:Монгол улсын засгийн хэргийг эрхлэх газраас дотоод Монгол зургаан чуулган дөчин есөн хошууны олон лам хар ард нар ба Хөх хотын Түмэд, Цахар сүргүүдийн ард нар, Илийн харъяат Монгол, бас Алашаа ба Хөх нуурын зэрэг нарын найман сумын Монгол Өөлд Ширээт хүрээ зэргийн олон Монголчуудын шар хар бүхэн дор ухуулах ану:
Бидний аймаг язгуураас хүчирхэг идэрхэг хойтох газрыг эзлэн сууж, дэлхий дахины олон аймаг дор дарагдсангүй, хэдий Манж улс хараахан мандах үес дор ах дүү нөхөр гийчин ѐсоор түмэнтээ харилцан ураг барьж, ямагт сайныг үзүүлэхийн тулд олон Монгол аймаг харъяат болон дагасан боловч газар орны эрх ашгийг эзэлсэн газаргүй, олон засаг хошуу болгож, өөр өөрийн харъяат албат газар орныг
эзэрхэн захируулсан бөлгөө. Ойрхи хэдэн жилээс иргэн зальхай түшмэд
эрхийг эзлэж, шинэ засгийг явуулмой хэмээн Монгол газар иргэн элсээн, тариа хаглуулж газар орны ашгийг эзлэж эрх эзэрхлийг булааж халдан дарлах төдийгүй, бас бурхны шашныг хөнгөлж, Монголын хуучин ѐсыг халсугай хэмээгээд бидний Монгол ард үл хорссоноор үгүй, уржинан жил өвөл цагт дотоод муж дор Гамин цэрэг хуралдаж Манж улсын ѐсыгхалж, бүгдээр найрамдах улс болмой хэмээх тухай манай гадаад Монголын дөрвөн аймгийн чуулганы олон ван гүн засагуудын өөрчлөн улс төр байгуулахыг бүгдээр зөвлөлдөж, Очирдара Богд гэгээнийг Монгол улсын хаан хэмээн өргөмжилж, эрдэнийн сууринд залж, Их Юан улсын хуучин ѐсыг
дахин гийгүүлж, өөр аймгийн дотор дарлагдахаас үүрд мултарч, олон аймгийн хойч үеийн ичингүйрлэлийг үгүй болгосугай хэмээсэн нь эдүгээ хол ойр газрын олон Монголчууд дараа дараагаар ирэх нь тасралтгүй.
Санаваас дотоод Монголын олон ван гүн тайж бүрнээр Юан улсын Тайзу хааны хүүхэд үрсийн тулд зүй нь нэгэн сэтгэлээр бүгдээр нийлж, зүтгэн хүчлэх болвоос урьд өвгөдийн ѐсыг тахиулж, угаас байсан газар орноо өөр аймгийн ардад эзлэгдэхгүй, мөхсөн Зан То Бу Ла (?) ард мэт боол шивэгчин мэт халдуулахаас хэлтэрвээс болмой. Эдүгээ заримууд нь бидний доторхи Монголын түшмэд лам нар Хятад ардын баширлах, худал урихан үгс буюу хуурмаглах зальхай арга дор ташааран орж бидний Монголыг өөрчлөн улс төр байгуулахыг байлгаж, Дундад Иргэний таван аймаг бүгдээр найрамдах улс хамт нийлбээс бид нар Монгол аймаг ард цөм нэгэн адил ашиг буй агаад үүнээс хойш үүнд энэхүү түвшин  жаргалыг эдэлмой хэмээн бичиг илгээн ирэх нь амой.
Иймийн тул манай засгийн хэрэг шийтгэх газраас Хятад улсын хамт нийлбээс хойч өдөр бидний Монгол дор зовлон болох хэдэн зүйлийг гарган бичиж, олон дор дурьдан сонсгосугай.
Байцаабаасуу, Оу Жу Ми Жоу  газрын олон гадаад улс дор бүгдээр найрамдах улс хэд хэдэн буй амой. Тэдний хууль болбаас улсын харъяат газар орноо бүрнээр албаны болгож, харяъат иргэд газар орон дор гэр байгуулж, тариа тарьбаасуу зоос
гаргаж албан дор тушаасны хойно сая өөрийн хөрөнгө болгомой.
Эдүүгээ Иргэн улс лугаа нийлбээсүү Монголын газар орон цөм тэдний улс төрийн болохын тулд дотоод газар дор багталцахгүй ядуу иргэдийг шилжүүлэн суулгаж, гаал хөлс хураан тариа хаглуулахыг зүйгээр хориглон зогсоовоос, зохилдохгүй агсаар өвгөдийн үлдээсэн газар орныг өөр аймаг дор бүрнээр эзлүүлж, харин ч бид зоос гаргаж худалдан авхад хүрмүй.
Тэр дээр бидний Монгол болбоос язгуураас саруул хөдөө талд дор хэн алиныг ялгахгүй санааны дураар адуулан аж төрж ирсэн бөгөөд аж төрөхөд мөн залхуу цалгайгаар хойч өдөр улс бүхэн дор энэ мэт хуулийг нийтээр явуулах цаг дор хүрсэн хойно Монгол аймгийн ард шөвөг хатгах газар харинолохгүй зовлон болох нь энэ нэг. Түүнээс урьд Манж улсын цаг дор бидний Монголчуудын гааль гувчуур
хураахыг үүрд хэлтрүүлсэн бөлгөө. Эдүгээ бүгдээр найрамдах Иргэн улс, Манж улсын гадаад улсаас агсан авсан төлөөгүй өр найман зуу илүү сая одоо шинэ агсан авах мөнгө зургаан зуу илүү сая үнийг бүрнээр Бүгдээр найрамдах Иргэн улсаас төлсүгэй хэмээн нэгэнт олон улс дор зарлажээ. Бидний Монгол хэрвээ Иргэн хамт нийлбээс, дараа төлөх хугацаа хүрсэн цаг дор эрхгүй элдэв зүйлийн нэр зохион таван аймгийн иргэнээс нэгэн адил тэгшхэн хурааж төлмой. Нэгэнт улсын иргэн болсны тул зүй дор төлөхгүй хэмээн үл чадмой.
Иргэнйи нэгэн адил тэсгэн хураах дор хүрвээс, хэд хэдэн зуун он болтол гааль гувчуур өгсөнгүй Монгол аймаг энэ зэргийн хүнд татвар тохиолдвоос, аж төрөн чадахгүй ядуурах мохохын туйл дор хүрмүй. Зовлон болох нь энэ хоѐр. Эдүгээ абасу таван аймаг нийлсэн Дундад иргэн улс болов хэмээвч өмнөх хойтох муж цөм хятад нэгэн аймаг бөгөөд харилцан эрх мэдлийг тэмцэн нэрт сайд их түшмэдийг битүүлгээр алж, харилцан өшөө дайсан болж эдүгээ болтол тогтоогүй байна. Бидний Монгол язгуураас өөр аймаг, зан сургаал, үг өгүүлэл, бичиг
үсэг адилгүй.
Дараа засаг явуулахад бүрнээр Хятад бичгийн төдий хэрэглэмой. Бидний Монгол дор Хятад бичиг нэвтэрхий мэдэх эрдэмтэй ард цөөн, түшмэл дарга нар болбоос бүрнээр эрдмийг үзэж, өргөн хэрэглэх тул нийтээр цөм Хятад хүмүүс болмой. Монгол ард Иргэн Хятад нарын хамт зарга зальхай зэрэг ял хэрэг буй бөгөөс үг үсэг нэвтрэхгүй.
Бас аймаг намыг хэлбийн өмгөөлж мушгайтсан газар агсан хэмээн дийлэн хэлэхгүй энэ мэт хэрэг бүхнийг эрх биш үгүй болгож чадахгүй. Дотоод Монгол хошуунд тариа хаглуулж Иргэн түшмэд суулгасан газар энэ зэрэг хилсгүй мушгиж өвөрлснийг үзэж мэдсээр хэрэг. Зовлон болох нь энэ гурав. Түүнээс Хан улсын цагаас нааш Хятадын газар бурхан шашныг эрхэмнэж одоо дор хүрч ирсэн бөгөөд эдүгээ шинэ засаг явуулахыг үзвээс бурхны шашныг асар хүндэтгэхгүй, зарим нэгэн дотоод газар урьд байгуулсан тайх тахиглах сүм хийдийн бурхны хөргийг хараахан орхиж, (цэргийн сургуулал)-ын тэнхим болгон жич хийд сүмийн хүж зулын тариалангийн газрыг сургууллын тариалан болгосон нь нэлээд бүхүйг нүдээр үзэж чихээр сонссон нь тодорхой. Хятад ард гагцхүү бидний Монголын бурхны шашныг яахан эрхэмлэн үүрд агуулж буй зээ. Иргэний хамт нийлбээс хойч өдөр жил удаад Монголын хуучин ѐсыг өөрсдөө халуулж, бурхны ариун шашин сөнөхөд хүрмүй.
Зовлон болох нь энэ дөрөв.Тэдний дотоод Монгол язгуураас Цагаан хэрэмийн заагаар суусан Дундад Хятад улст ойр холилцон суусан тул энэ зэргийг нэн ухуулан дурьдахгүйгээр учрыг мэдэх нь бидний гадаад Монголоос нэн ч тодорхой. Бидний язгуураас нэгэн угсааны яс махны төрөл, дотоод гадаад хэмээн ялгаваас зохихгүй.Тэд Иргэн дор ойр суусан тул тэдний сүр хүчин дор айн түтгэлзэн бүхүйг
манай засгийн хэрэг шийтгэх газар мөн мэдмой.
Эдүгээ цагийн байдлыг үзвээс, Дундад улсыг тойрон хүчирхэг гадаад улс барс мэт хэлэлцмой. Тэр дээр улсын өрийн тоо тэнцүү үлэмж бөгөөд дотоодын самуун бас тогтоогүй. Бидний Монгол бүгдээр нийлж, нэгэн улс болж, язгуураас байсан газар орон зах хэлхээг эзлэн илүү гүний газрыг тэмцэхгүй болбоос Дундад улсын дайлах цэрэг гарбаас олон гадаад улсууд шударгийг барьж, шүүмжлэх буй за. Эдүгээ манай Монгол улсын их цэрэг таван зам хуваан урагш одож, дотоод гадаад
Монголын газар дор сэргийлэн суусан Хятад цэргүүд лугаа хэдэн удаа байлдаад цөм дийлжээ. Удахгүй урагш давшин Монгол газрын зүүн баруун өмнөд зах
хязгаарууд хүртэл байлдсаар Хятадын түшмэл цэргийг Монголын хязгаараас гаргасугай хэмээмүй.
Та өөр өөрийн хошууны зах дор их цэрэг хүрэхийг үзэж гар хөдлөн байлдаж Хятадын түшмэл цэргийг хөөн илгээх бөгөөд тус бүрийн хүчийг нэгтгэж, эртхэн шаламгайлан газар орноо эзлэн авсугай. Боо Хятадын омогтой үгийг сонсч, нэгэн
аймгийн дотор харилцан өшөө дайсан болоход хүргүүлэгтүн. Бид язгуураас нэгэн үндэстний тул зүй нь жаргав ч зовов ч үхэв ч нэгэн хамт байваас
зохимой. Бас бидний Богд эзэн гагцхүү өршөөл эрдмийг гол болгох бөгөөд Иргэн улсын түшмэл цэргээс бус ажил үйлдвэрийн ядуу иргэдийг халдан зовоовоос үл болмой хэмээн удаа дараагаар зарлиг буулгаж ухуулсаар буй тул бидний улс төрд
мөчөөрхөн хорлохгүй энгийн номхон иргэдийг алив газар дор хэвээр агуулан, харин өршөөн хамгаалбаас зохих явдлыг хамтад гаргаж, басхүү манай засгийн газраас албан бичгээр харъяат олон чуулганы хошуун дор ухуулан зарласан нь олон боловч эдүгээ хүртэл дагахаар ирээгүй нь бас буй тул дахин ашиг зовлонгийг сэнхрүүлэн дагаж орсон ба дагаж орон завдаагүй нийт Монгол овогтон дор нийгмээр ухуулан бичиг зарлав. Магад үнэмчлэн хичээн дагаж явагтун. Үүний тул зарлал явуулав.


===Цэргийн түүхэн баримтууд===
====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 1====
Өмнө хязгаар түгшүүртэй учир цэрэг мордуулж газар орныг хамгаалах тухай цэргийн яамны айлтгалыг ѐсоор болгосон бичиг&lt;ref&gt;Монголын шинжлэх ухааны академийн түүхийн хүрээлэн. Монголын ард түмний 1911 оны үндэстний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл - Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914. Улаанбаатар. 1982 он.&lt;/ref&gt; 
:Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны бичиг.
Бүгд ерөнхийлөн захирах сайдын яамнаа өргөн илгээв. 
Явуулах учир: Эдүгээ манай цэргийн яамнаас өвлийн сүүл сарын арван наймны бичин цаг айлтгасан нь:
Өмнө зүгийн олон хязгаарт Хятад цэрэг хуралдсан түгшүүртэй мэдээ буй тул, их цэргийг таван замд хуваан мордуулж, газар орныг сэргийлэн хамгаалуулж, дайсныг тосон сөнөөх явдлыг төлөвлүүлсэн нь болох ба үл болохыг хичээнгүйлэн
нугалбар бичиж айлтгаад, Богд эзэн гэгээнээр толилож, заан сургахыг гуйхын учир: Мөнөөхөн зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт Галсандаш, Дарьганга зэрэг газруудыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг сахих сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө
хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах дэд сайд гүн Сономдорж нарын газраас Монгол олон чуулганы ойр ба зах нийлэх Хятадын бага хотод маш үлэмж цэрэг хуралдан, бас өмнө зүгийн Харчин өртөөнүүдийн газар ирж буй ба бас Шилийн голын чуулганы зүүн, баруун Сөнид ван, Улаанцавын чуулганы дарга, Дөрвөн хүүхэд нарын ван нарыг барьж аваачив хэмээсэн зэрэг удаа дараа
тодорхойлон гаргаж, газар орныг хамгаалан сэргийлэн бэлтгэх баатар мэргэн цэрэг хурц зэвсэг олгуулахыг эрж, бичиг захидал хүргэж ирснийг шавь боолчууд үзэж хянабаас цаана дашаас тийнхүү Хятад цэрэг халдахаар ирж, өмнө зүгийн алив олон Монголчуудад зовлон самууныг дэгдээн бүхүй нь үнэхээрийн түгшүүртэй бөгөөд нигүүслэлтэй тул, үүнийг урьдхан дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжахаас тусгайлан салсан дэд зэрэг түшмэл Бавуужав харъяат цэрэг нэгэн зуу шахамыг өдөр дараалан хориодоор өртөөлөн довтолгон мэдүүлж,
урьдчилан Дарьгангын газар илгээх ба бас урьд Түшээт хан, Сайн ноѐн хан аймгаас түүгээр дайчлан, цэрэг гурван зуугийн дээр сургуулийн цэрэг хоѐр зууг нэмэн томилж илгээхэд сая буулгасан зарлигийг дагаж, дэд сайд гүн Сономдоржыг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд, Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ гүн Пунцагдэжидыг таслан захирах сайдаар тавьж, бүх таван зуун цэргийг захиран мэдүүлэх зэрэг явдлыг нэгэнт бичиг шийтгэж, зохих газруудад явуулан тушаасны дээр, бусад цэргүүдээс зүг нэмэн мордуулахыг томилон завдаж бүхүй атал, энэ завсар бас Хятад цэрэг улмаар нааш давшин хандаж буй хэмээх тул, одоо зүй нь бүх олон газрын түшмэл цэргээс бүгд таван зам анги хуваан томилон мордуулбаас зохихын тулд, оролсон дэд сайд Засагт чин ван Удайн харъяат цэргийг бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдсүрэнд захиргаж, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтохыг харъяат цэргийн хамтаар Егүзэр хутагт Галсандашын хүрээ зүг, дэд сайд Бишрэлт бээс Насан-Арвижахад харъяат цэргүүдийг захирган хоѐр Сөнид, Дөрвөд вангийн зүг Халхын сургуулийн цэргээс мордуулах хоѐр зуун цэргийг урьд явуулан тушаасан хэвээр сайд гүн Сономдорж нар лугаа нийлүүлэн Хөх хотын зүг, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийг харъяат цэргүүдийг захирган авахуулж, Урадын гурван гүн, Хатан голын зүг ийм таван зам анги хуваан дараа дараагаар дайчлан мордуулж, өөр өөрийн заасан газар гүйцэн хүргүүлж, цааш улмаар давшуулан дайсны цэргийг тосон дайлж хядан сөнөөж, газар орныг батлан тохинуулах явдлыг байдлыг үзэж, тухайд нийлүүлэн хянан шийтгүүлбээс болох мэт боловч, шавь боолчуудын зоригоор авчих хэрэг бусын тулд, хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад гуйх нь: Богд эзэн гэгээнээр толилж, заан сургаж дагаж явуулах ажаамуй. Хэрвээ гуйсан ѐсоор болгон явуулбаас тухайд эл түшмэл цэргүүдийг дан ганц өртөөлөн явуулахад цагийн гачаалд өртөөний хүчин тэсэхгүйн тулд, тусгай уналга, ачлага барих майхан, жич цалинг зүйлийг сангийн яамнаас бэлтгүүлэн нийлүүлэн олгуулж мордуулах ба бас уул газруудад хүрсний хойно унах агт морьдыг тохиолдсон эл
газрын ван, гүн, хөрөнгө баялаг лам нар, түшмэд ардад учрыг дурьдан ухуулж, туслан бариулаад дараа нь сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх буюу эс бөгөөс хэрхэн зүй ѐсоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлэх явдлыг шавь боолчуудын газраас төсөвлөн хянаж, өөр гүйцэтгэн шийдвээс, болох ба үл болох явдлыг хамтаар гаргаж, үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав.
Зарлигийг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү өдөр цагт хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон зарлиг, Тогтохын биеийг энэ удаа мордуулахыг түтгэлзэж түүний цэргийг Найданжавд захирган мордуул, бусдыг хэлэлцсэн ѐсоор болгогтун хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж, үүнийг зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт, Дарьгангын зэрэг газрыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд гүн Сономдорж, Шилийн гол, Улаанцавын чуулганы дарга, Дарьгангын бүгдийн тэргүүн гүн Сономдовдон нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад нэгэн адил хичээнгүйлэн дагаж, эдний олон ангийн түшмэл цэргүүдийг өөр өөрийн харъяат газар хүрсний хойно бүгдээр хамт нийлж, боловсрол
зөвлөлдөж, хэний цэргийг аль хошууны хязгаарын боомт болгох чухам ямар байдалтай газар сэргийлүүлэн хамгаалуулж суулгах ба тэдний барих гэр, уналага агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, засаг лам нар, түшмэл ардад учрыг дурьдан ухуулж туслан бариулаад дараа зохих газруудаас тодорхойлон өргөж, сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх, эсбэсүү хэрхэн нийгэм тэгшийг үзэж, зүй зохисоор
хүрэлцүүлэн бэлтгүүлбээс болохыг сайнаар төлөвлөн гүйцэтгэн шийтгүүлж, хэрхэвчээр үлэмж илүү дээш томилож, түрэмгийлэн хөөн авах зэргээр олон дордосыг албадан гасалган зовооход хүргүүлэхгүй болох явдлыг урьдаас хянан тогтоож, уламжлан зохих газар түүгээр зарлан явуулан тушааж, журамлан дагаж шийтгүүлсүгэй.
Үүнийг басхүү бэйсийн зэргэ туслагч тайж Чимэдсүрэн, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтох, Хичээнгүй баатар гүн Найданжав, Дэс түшмэл чин зэргэ Бавуужав, Дэд сайд Бишрэлт, бэйс Насан-Аривжах, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлт нарт довтолгон тушаан явуулаад, уг айлтгасан хэрэг, буулгасан зарлигийг хянан үзэж, хичээнгүйлэн дагаж, эдүгээ даруй засажагаан завдаж, урьд нэгэнт өртөөлөн мордож бүхүй түшмэл Бавуужав, дуудлагаар өртөөлөн мордох Зоригт баатарын цэргээс бусад нь бичиг хүлээн авсан өдрөөс таван майхан, уналга ачилга, цалин хүнс зүйлийг түүгээр хүлээн авч, өөр өөрийн харъяат цэргийг гавшгайлан мордож,
шаардан явж, арван таван өдрийн дотор тус тусын нэр заасан зүгийн газраа одох ба түшмэл Зүтгэлт, цэргүүд Урадын дунд гүнгийн Бавуудоржийн газраа тус тус гүйцэн хүрэх зэрэг явдлыг эдүгээгийн заан гаргасан ѐсоор шийтгэн дагаж шийтгүүлэн олон хязгаарыг батлан сэргийлэн хамгаалж, цаггүй цагдан байцааж, хэрэв дайсны цэрэг халдахаар ирэх нь болахул мэдүүлбээс зохих олон газраа
харилцан мэдээлж, хүчин туслалцуулан эрхгүй нэгэн сэтгэл хүчээр байлдан сөнөөж, газар орныг ариутган тохниулж, гавъяа байгуулан, улсын сүрийг мандуулж
удаа бүр учрыг тодорхойлон мэдүүлэн ирүүлэх ба жич харъяат түшмэл цэргүүд хүрсэн эл газарт номхон шударгаар амьдрах алив ардыг өчүүхэн төдий халдан дарлаж гаслаан зовоохгүй, бүгдээр үнэн санаагаар хүчлэн зүтгэж, чухам тус зүйн
хэргийг хичээн ѐс журам цэвэр ичимтгийг сахин явж, гавъяаг илэрхийлбээс зохино.
Ийн тушаасан хойно цэргийг чангалан баримтлан захирахгүй осолдон цалгардаж дураар тавин явуулж, ѐс бусчилан хэрэг халдахад хүргүүлбээс саадгүй чангалан ял хэлэлцэх явдлыг хамтаар ухуулсугай. Үүнийг басхүү Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамнаа явуулаад байцаан үзэж, одоогийн мордуулах олон ангийн түшмэл цэргийн барих майхан, уналага ачилга зэргийг олон цөөнд тохируулан төсөвлөн бэлтгэж, бүх цалинг зүйлийн хамтаар нийлүүлэн тавин олгуулах ажаамуй. Үүнийг нэгэнтэйгүүр Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг бусад таван яамнаа, баруун хязгаар, Хөлөн буйрын сайдуудад нэгэн адил явуулаад байцаан үзүүлэхээс гадна, дөрвөн аймгийн жанжин чуулганы дарга нарт хуваан тушаан явуулаад тухайг үзэж хянан шийтгүүлсүгэй. Үүний тул өргөн илгээв.


Олноо өргөгдсөний хоѐрдугаар он, арван хоѐр сарын хорин нэгэн


====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 2====
Монгол цэргүүдийн байрлалыг шинэчлэн зохион байгуулах тухай бичиг Цэргийн хэргийг бүгдийг захиран шийтгэгч яамны бичиг&lt;ref&gt;Монгол Улсын Төв Архивын ФА-2. ХН-92.Б.14. Эх нугалбар.&lt;/ref&gt; 


Харъяат цэргүүдийг бүрнээ хойш ухруулан, бас ч цэргүүдээс татан буулгаж цөөрүүлэн суулгаваас олон монголчуудад зовлон бас болохын тул манай яамнаас олон хязгаарын цэрэг бүхий нутгийн түшмэл, ардад ухуулга ба жич цаадах хятад
цэргийн захирлуудад мэдээлэн өгөх бичгийн эх зохиож, өөр өөрийн бичгийн дугтуйд углаж хүргүүлсэн тул үүнийг баруун өмнөд хязгаарын цэргийн хэргийг бүгд захирч олон монголчуудыг илбэн тохинуулах хэргийг хамаарсан сайд, мэргэн жүн ван Цэсэнжав, түшмэл Зүтгэлт, зүүн өмнө хязгаарын цэрэг захирсан жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэн, гүн Сумъяа, бүгд захирагч дарга гүн Найданжав, хорооны дарга бэйс Чимэдцэрэн нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад, хүрмэгц бичгийн доторх хэргийг хянан үзэж, ухуулах ба мэдээлэх бичгүүдийг даруй ѐсчлон бичүүлж улмаар гүйцэтгэн, өөр өөрийн харъяат цэргүүдийг захиран авч, нам гүмээр эргэж хойш суулга. Үүнд, урьд сайд жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэнгээс бие өвдсөн учир олгуулахыг ирж мэдүүлснийг чөлөө олгож, уг цэргүүдийг түшмэл Бавуужаваар ерөнхийлөн, Модонбунгаагаар дэслэн захируулах
явдлыг айлтгаад, зарлиг ѐсоор болсон тул, харъяат сайд бэйл бүх цэргийг ухруулан суулгах хийгээд татах зэрэг хэргийг гүйцэтгэн шийтгэсэн хойно бэйс Чимэдцэрэнгийн хамтаар нийслэл хүрээнд хүрч
ирвээс зохино.
Бэйс Чимэдцэрэнгийн цэргийг бүрмөсөн татан буулгаваас уул сайдын цэрэгт нийлүүлэхийг мөн сайд жанжин бэйлийн газраас түүгээр эрхлэн гүйцэтгэн шийтгэх, олон сайд, дарга нарын тус тус захирсан цэргээс олон цэрэгтэйгээс нь гурваад хороо, цөөхөн цэрэгтэйгээс нь хошоод хороо үлдээж, гүн Найданжавын цэргийг ихэмсэг бэйл Цэрэннямын нутгийн өмнө захын Өрөмтэй худагтад, сайд гүн Сумъяагийн цэргийг Дарьгангын өмнө захад, түшмэл Бавуужав нарын цэргийг хурц бэйс Түдэнгийн хошууны өмнө захад, ван Цэсэнжав нарын цэргүүдийг Мэргэн вангийн хошууны нутгийн өмнө Сулхээр зэрэг газарт, түшмэл Зүтгэлтийн цэргийг сайд Түшээт вангийн хошууны өмнө захад Аваргахүрд, Хар-Ус зэрэг газар тус тус суулгаж, уул цэргүүдийг аль аймаг чуулганы цэргүүдийг буулгах суулгах зэргийг харъяат захирсан сайд түшмэл эрхлэн шийтгэж, татаж буулгах цэрэгт сан ба аймаг
хошуунаас олгосон хувцас ба агт морь, гэр хэрэглэлийг хүрэлцэхээр үлдээж, сэргийлж суулгах цэрэгт шилжүүлэн олгож, зэвсгийг бүрнээ хураан авч захирах түшмэлд авуулан цэргийн яамнаа хүргэн ирүүлж, бүртгэн хураалгая.
Басхүү үлдээж сэргийлэн суулгах ба буулгах цэрэгт аль аймаг чуулган хошууны цэргээс үлдээсэн буулгасан нэр тоо зэргийг тус бүр тодорхой цэс үйлдэж, жич буулгасан цэргүүдийг хэн хэн түшмэлд тушаан өгч, аль газраар буцаасан зэргийг хамтаар тус тус мэдүүлэн ирүүлээд байцаахад бэлтгэе.
Үүнийг шалгарсан баатар дарга гүн Мөрөнгаад тушаан явуулаад, харъяат бүх цэргүүдийг захиран авч, манай яамнаас дахин тушаахын инару байлдах хэрэг үүсгэхгүй, сахин сэргийлж суугаасай. Бас ч сайд Егүзэр хутагт Галсандашд явуулаад журамлан дагаж шийтгүүлье. Үүнийг басхүү дөрвөн аймгийн жанжин, чуулганы дарга нарт тушаан явуулаад тус тусын аймгийн нутгийн захыг сэргийлэн суулгасан цэргүүдийг бүрнээ татан буулгаж, захирагсдад олгосон тэмдэгийг хурааж мэдүүлье. Хүргэж ирүүлье.
Ийнхүү явуулан тушаасан, үүнийг Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг таван яамнаа явуулан байцаан үзүүлье хэмээн өргөжээ. Үүний тул өргөн илгээв.

Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны арван нэгэн сарын шинийн долоон 
(1913 оны арван хоѐрдугаар сарын 4-ний өдөр.)

== Урлагийн бүтээлүүд ==
===Баримтат кино===
* [[Хоржийлоо]] [[Баримтат кино]]
===Уран зохиол===
* [[Бямбын Ринчен|Б.Ренчин]]. [[Үүрийн туяа]]. [[роман]]
* [[Дүгэржавын Маам|Д.Маам]]. [[Газар шороо]]. роман

== Эх сурвалж ==
* [http://iccs.aichi-u.ac.jp/archives/report/057/5c4a92eccc970.pdf ボグド・ハーン政権軍南進作戦に関する一考察 ―阿爾花(アルファ)公・ナスンアリビジフの帰還問題を中心に―]
* Л. Дэндэв, “Монголын товч түүх” Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал-29 дүгээр боть, Улаанбаатар, 2006,
* БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “Бүгд Найрамдах Монгол ард улсын түүх”. Гурван боть. УБ. 1968 он.
* БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “В.Котвичийн хувийн архиваас олдсон Монголын түүхэнд холбогдох зарим бичиг”, хэвлэлд бэлтгэсэн Б.Ширэндэв, Шинжлэх Ухааны Академийн хэвлэл, Улаанбаатар, 1972, тал 23-39.
* EDITED BV LO HUI MIN: THE CORRESPONDENCE OF G.E.MORISSON II, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRISS 1978, P 48
* Монгол улсын түүхийн төв архив. ‘’ Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914’’. ТТА. ФА-4. НХ-656. 
* Ш. Нацагдорж. Манлайбаатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн хэвлэх үйлдвэр, УБ., 1946 он.
* Монгол ардын журамт цэргийн дуртгалууд, гуравдугаар дэвтэр, Улсын хэвлэлийн газар, УБ., 1986.
* Монгол улсын түүх Ү боть. ХХ зуун, Монгол улсын шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэн, УБ., 2004.
* Японы Гадаад Харилцааны Түүхийн Архив. Гадаад явдлын яамны тэмдэглэлийн баримт бичгүүд. (Дайшѐ-гын хуучин цэс)
* Японы сэргийлэн хамгаалах тэнхимийн сэргийлэн хамгаалах институтын материал. Хуучин далайн цэргийн яамны архивын материал.
* Ө. Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он

== Эшлэл ==
{{reflist}}

== Гадаад холбоос ==
* [https://mongoltoli.mn/history/h/187 Таван замын байлдаан]

{{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}}

[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]]
[[Ангилал:Дайнууд]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]]</text>
      <sha1>pen9fsqnl4z9r8ech3cph3ukexwpt2p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707741</id>
      <parentid>707697</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:31:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sdiabhon Sdiamhon</username>
        <id>62884</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="233662" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
|conflict=Таван замын тулаан
|partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
|campaign=Таван замын байлдаан
|image=[[Зураг:Mongolian_soldiers.jpg|300px]]
|caption=Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд
|date=1912-1915 он
|place=[[БНХАУ]], [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Шинжаан|Шинжааны өөртөө засах тойрог]]
|casus=
|territory=[[Өвөр Монгол]] болон бусад монголчууд амьдардаг нутгийг алдсан ба хожим [[Хятад]]ын нутаг болсон
|result= Гурван улсын [[Хиагтын хэлэлцээр]]
|combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],&lt;br /&gt; бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]&lt;br /&gt;дэс  түшмэл  чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], &lt;br /&gt;дэд сайд [[Бавуужав]]&lt;br /&gt;дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[:zh:那逊阿尔毕吉呼|Насан-Аривжих]]&lt;br /&gt;сайд, гүн [[Содномдорж]]&lt;br /&gt;дэд түшмэл Зүтгэлт&lt;br /&gt;гүн [[Лаварын Сумъяа]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt;маршал [[:zh:王怀庆|Ван Хуайчин]]
|strength1=[[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Богд Хаант Монгол Улсын арми]], &lt;br /&gt;[[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг]]ийн ангиуд нийтдээ 10000 орчим цэрэг 
|strength2=70000 [[цэрэг]],&lt;br /&gt;янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]]&lt;br /&gt;, 80-90 пулемёт
|casualties1=алуулсан 400 орчим, &lt;br /&gt;олзлуулсан 60&lt;br /&gt;шархадсан 48
|casualties2=алуулсан 3795,&lt;br /&gt;олзлуулсан 76&lt;br /&gt;зөвхөн 3 тулалдаанд 4-8 их буу,410-аад их бууны сум,&lt;br /&gt;7 пулемёт түүний 5000 сум,&lt;br /&gt;1080 буу, 85600 ширхэг сум, &lt;br /&gt;421 сэлэм олзлуулсан. 
}}
[[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]

'''Таван замын байлдаан'''- Монгол-хятадын  хооронд 1912-1915 онуудад болсон дайныг хэлдэг бөгөөд [[Монгол]]ын тал [[Өвөр Монгол]]ын нутгийг [[хятад]]ын цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх зорилготой байсан бол [[Хятад]]ын тал Өвөр монголыг алдахгүй байх төдийгүй [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсыг]] устган түүний нутгийг булаан эзлэх зорилготой байжээ. Энэ дайныг хятадад &quot;[[Үхэр жилийн үймээн]]&quot; гэж нэрлэдэг бөгөөд дайны үед хятадын үлэмж давуу цэргийн байлдааны ажиллагаанууд нь бүтэлгүй болж ихэвчилан ялагдаж байсан тул гүнзгийрүүлэн судалдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад ялагдлуудаа [[ялалт]] болгон хуурамчаар тэмдэглэсэн байдаг онцлогтой.

Таван замын байлдааны үед [[Ховдын хязгаар]]ыг хамгаалах [[Баруун Монгол]] буюу [[Шинжаан]]ыг [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|хятадаас чөлөөлөх зорилго]]ор [[Богд хааны Засгийн газар]] Гурван замаар цэрэг хуваан оруулсан байна. Энэ тухай судалгаа бараг байдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад цөөн тооны мэдээлэл байдаг. Энэхүү таван замын байлдаанаас тусдаа явагдсан [[Монгол-хятадын дайн]]ыг [[Гурван замын байлдаан]] гэж нэрлэн оруулав.
  
[[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдаж зарлан тунхагласан явдалд [[Өвөр Монгол]]ын [[Зуу Үд]], [[Зост]], [[Жирэм]], [[Шилийн гол]], [[Улаанцав]], [[Их зуу]] зэрэг 6 чуулган [[Хөх хот]]ын Түмэдийн зүүн баруун гарын засаг Хар мөрний их мянган, [[Өөлд]]ийн засаг, [[Алшаа]], [[Ар хорчин]], [[Или мөрөн|Илийн мөрний]] [[Цахар]] зүүн гар болон [[Тарвагатай]]н аймгийн хошууд талархан дагаж баясахаа илэрхийлж, [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[цэрэг]] илгээж, Өвөр Монголыг бүхэлд нь Хятадын дарлалаас чөлөөлөхийг хүсэн гуйжээ.
Хөлөнбуйрын Барга, Өвөр зургаан чуулганы 49 хошууны 36 нь Монгол улсад нэгдсэнээс гадна Хөх нуурын 24 хошуу, Цахар 8 хошуу, Или мөрөн болон Тарвагатайн 16 хошуу дагаар орж албан ёсоор нэгдэхээ илэрхийлсэн юм.
[[Богд хаан]]ы [[зарлиг]]аар [[1913]] оны [[долоодугаар сар|7-р сар]]д зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх тусгай газар байгуулагдаж, [[Сайд]]аар нь [[цэцэн хан аймаг]]ийн харьяат [[Егүзэр хутагт|Егүзэр ачит зан бадарсан эрдэнэ мэргэн хамба]] [[Галсандаш]]ийг томилсон.

==Урьдчилсан нөхцөл==
[[Файл:Бавуужав.png|thumb|left|200px|Шударга баатар Бавуужав]]
[[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Монгол үндэстэн]]г нэгтгэн Нэгдмэл Монгол Улс байгуулахыг [[Монгол]]ын тухайн үеийн эрх баригчид эрмэлзэж байв. Богд Хаант Монгол Улсад Өвөр Монгол болон бусад монголчууд нэгдэх эрмэлзлээ илэрхийлж, хуучин [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] харъяаны Монголчуудын хэмжээнд [[бослого]], хөдөлгөөнүүд газар сайгүй өрнөж байлаа. Үүнийг эсэргүүцэн [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] дарлалыг авч хаян [[Дундад Иргэн Улс|Дундад Иргэн улс]]ыг байгуулсан [[Хятад|Хятадууд]] өөрсдийгөө манж нарын өв залгамжлагч гэж үзэн хуучин Манж Чин улсын нутагт гарсан үндэстэнүүдийн тусгаар тогтнох эрмэлзэл бүхий эсэргүүцэл, тэмцлийг цэрэг, зэвсгийн хүчээр нухчин дарж хэлсэн. Түүхийн ийм эгзэгтэй үед Богд хаан Монгол улс, Өвөр монголчуудыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөх, өөрт сайн дураар нэгдсэн монголчуудыг нэгтгэж, хязгаар нутгаа батлан хамгаалах зорилгоор [[Чуулалт хаалга]], Бат хаалга ([[Хорчин зүүн гарын дунд хошуу]]), [[Долнуур]], [[Хөх хот]], [[Бугат]] хотын чиглэлд таван замаар их цэрэг хөдөлгөв.

==Монголын тал==
===Монгол дах нөхцөл байдал===
Богд Хаант Монгол Улс байгуулагдсанаас эхлэн түүний Засгийн газраас Ар ба Өвөр Монгол төдийгүй нийт Монголчуудыг нэгтгэн Их Монгол улсыг байгуулахыг өөрийн үндсэн бодлого болгон хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Энэхүү бодлогын дагуу
Өвөр Монголын олон түмэнд хандан “Манай засгийн газраас их цэргийг томилж дотоод монголд сэргийлэн суулгасан хятад цэргүүд лүгээ байлдаж хятад түшмэл цэргийг бүрмөсөн гаргасугай хэмээмой. Их цэрэг хүрэхийг үзэж хүчин хавсран газар орноо эзлэн авсугай. Бид язгуураас нэгэн үндэстэн тул зовлон жаргаланг хамтатгаваас  зохимой” хэмээн ухуулан таниулах зарыг түгээн дэлгэрүүлж байв&lt;ref&gt;Ж.Урангуа: “ХХ зууны эхэн үеийн Монгол улс 1911-1919”, Улаанбаатар, 2006 он. Тал 47&lt;/ref&gt; 
Монголын засгийн газар нь Манж чин гүрэн задран унасан учир Манж нарын нэгтгэсэн Монгол, хятад, түвд болон бусад үндэстэнгүүд өөрийн тусгаар улсыг байгуулах эрхтэй гэсэн түүхэн үндэс бүхий зарчмын дагуу Манж нарын эрхийг шууд залгамжлан авах гэсэн хятадын үндэслэлгүй их гүрний дээрэнгүй бодлогыг эрс эсэргүүцэн дээрх бодлогыг сөргүүлэн дэвшүүлжээ. 
Мөн тэд өөрийн дээрх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Оросын тусламжид түшиглэхээр  тооцоолж байжээ. Гэхдээ Богд хаан болон түүний Засгийн газрын эрх бүхий ноёд барууны дипломат ёс гэж нэрлэдэг гадаад өнгөндөө найрсаг мэт боловч хүчтэй нь хүчгүйгээ дарладаг зарчим бүхий өөрийн их гүрний эрх ашгийг бүхний тэргүүнд тавьдаг тэрхүү ёс зүйг мэдэхгүйн улмаас Оросын эрх ашиг юу болохыг танин мэдэж чадалгүй хэт найдлага тавин хүлээж байсан байна. Монголын талын энэхүү найдварыг  ашиглан өөрсдийнхөө Монгол дахь эрх ашиг ба худалдааны хэргийг завдан тогтоох гэсэн Оросын засгийн газрын ажиллагаа нь эрчимтэй
болж, гадаад явдлын тэргүүн сайд Сазанов 1912 оны есдүгээр сарын 3-нд хаандаа бичиг өргөж, “Монголд онц элч томилон, Орос-Монголын найрамдлын гэрээг тогтоох учир бол Оросод туйлын чухал ашигтай явдал болно” гээд онц элчийн тушаалд Хаант засгийн Алс Дорнодын гадаад харилцааны томоохон зүтгэлтэн
Кростовецыг томилох хэргийг хаандаа зөвлөжээ.
Ийнхүү Гадаад яамны тэргүүн сайдын саналаар  хаант Оросын бүрэн эрхт онц элчийн хувиар Кростовец Монголтой хэлэлцээр хийхээр болж Нийслэл хүрээнээ ирсэн байна.
Гэрээ байгуулах хэлэлцээнд Монголын талын төлөөлөгч Сайн ноѐн хан Намнансүрэн, Да лам Цэрэнчимэд нараас “Монголын засгийн газраас бүх монгол үндэстнийг нэгтгэсэн тусгай бүрэн эрхт эзэнт улс төр байгуулах явдалд их Орос улсаас зүйл бүрийн тусламж үзүүлэх ба, хятад улсаар зөвшөөрүүлэхийг хүсмой”
хэмээсэнд Оросын талын төлөөлөгч Кростовецоос “Монгол овогтон бүхнийг нэгтгэх явдал болвоос тус улсын засгийн бодлогтой харшилдах бөгөөд Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхээ олох нь маш чухал тул одоо үүнийг даруй хэлэлцвээс зохимой” гэж хэлэлцээрийн агуулгыг зөвхөн Армонголын тухай ярихаас биш Өвөр Монголд холбогдуулж болохгүй гэж анхааруулсан байна. Үүнд Да лам Цэрэнчимэдээс “1911 онд миний бие Ханддоржийн  хамт Оросын засгийн газар лугаа Монгол овогтныг нэгтгэсэн улс төр байгуулахыг илэрхийлж тусламж
гуйхад Орос улсаас зөвшөөрөн хүлээсэн байгаад одоо яагаад ийнхүү санал гаргасан бэ. Үүнийг бид зөвшөөрч чадахгүй. Хэрвээ Гадаад Монгол тусгаарлаж Дотоод Монгол Хятад улсад хэвээр эзлэгдэх аваас үнэхээр ашиггүй явдал болмой. Энэ учраас Монголын цэрэг нь хятад лугаа байлдахад гагцхүү Орос улсын тусламжийг түших юм. Ингэж сая бидний хүсэл биелэгдэж Монгол овогтон бүгдээрээ нэгдэж нэгэн улс болж чадмой. Учир иймээс Ар, Өвөр Монголыг салгаж болохгүй” гэжээ.
Орос улсын төлөөлөгч Кростовецоос мөн Ар, Өвөр Монгол нэгдсэн улс байгуулах явдалд Орос улсын талаас туслаж болохгүйн учир шалтгааныг тайлбарлан хэлээд гэрээ бичгийн эхийг тус тус бэлтгэсэнээ дахин ярилцахаар тогтоод анхны хурал
дуусжээ. Дараагийн хуралд Монголын талын дэвшүүлсэн бичигт “Монголчууд Манж, Хятадын эрх мэдлийг устгаж бүх Монголыг нэгтгэсэн бүрэн эрхт их улсыг байгуулсан явдлыг Орос улсаас эн тэргүүнд зөвшөөрч цаашдаа эрхбиш хамгаалах
үүргийг хүлээн гүйцээх хэрэгтэй. Түүний дараа, бид бас бусад гадаад улсуудаар тусгаар тогтносон эрхээ зөвшөөрүүлнэ” гэж дурджээ. Эдгээр шаардлага нь Оросын засгийн газрын бодлоготой нийцэхгүй болохоор Оросын төлөөлөгчид зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлжээ. Хоѐр этгээдийн ширүүн маргалдааны дунд Да лам Цэрэнчимэд “Манж, Хятадын захиргаанаас гараад дахиад бас Оросын боол
болохыг бид хүсэхгүй. Тус хэлэлцээрийг зогсоож, Бээжингийн засгийн газраас өөрийн монгол төлөөлөгч Наянт ванг ирүүлж хэлэлцээр хийх нь зөв байна” гэж хэлсэнд Оросын төлөөлөгч Кростовиец ихэд уурлаж, монголын бэлтгэсэн бичгийг шалан дээр хаяж “Гэрээний хурлыг харшилсан хариуцлагыг монголын тал үүрэх хэрэгтэй. Тус төлөөлөгч би Да ламын гүжир үгүүдийг хүлээж чадахгүй учрыг өөрийн улсын хаан эзэн ба засгийн газартаа мэдүүлнэ”гэж хурлыг хаян гарсан байна. Ийнхүү хэлэлцээрт хямрал гарч ямарч бүтэмжгүй байгаад хэдэн өдрийн дараа, Оросын төлөөлөгч Кростовец урам зориггүй тархаж явсан Монголын тэргүүн сайдуудыг дуудан аваачиж “Сая хүлээн авсан мэдээнээс үзэхэд Хятад улсын Монголыг байлдах их цэргүүд монголын баруун хязгаарын Ховд, Алтайн
замаар нэгэнтээ ойртож ирсэн болохыг манай хязгаар захын албан газруудаас цахилгаан мэдээгээр надад хэд удаа мэдүүлж ирсэн бөгөөд тэдгээр хятад цэргийн тоо маш и бөгөөд зэвсэг хэрэглэл хурц чадамгай хэмээх тул түүн лүгээ эсэргүүцэн тулах арга бодлогыг бэлтгэвээс зохимой” гэсэнд Монголын сайд ноѐд нар ихэд айн сүрдэж зэр зэвсгийн тусламж гуйсанд Оросын төлөөлөгч Кростовецоос “Хоѐр улсын найрамлын гэрээ бичгийг үсэг зурахын өмнө ямар ч тусламжыг үзүүлж үл
болмой. Хэрвээ бичгийг одоо даруй миний төлөвлөгөөгөөр зөвшөөрөн тогтоох юм бол цэрэг зэвсгийн тусламж хамгаалалыг үтэр түргэн үзүүлж,тэдгээр хятад цэргийг монголын хязгаарт оруулахгүй болгохыг миний бие батлан хүлээж авмой” гэжээ.
Энэ үед монголын талын хүмүүс өргөгүй байдалд орж Кростовецын зохиосон гэрээ бичиг дээр гарын үсгүүдээ зурж батлан тогтоожээ.&lt;ref&gt;L.DINDUB, A Brief History of Mongolia in the Autonomous period, Mongolian Text, with an Introduction and index in English by Gombojab Hangin, Indiana University, Indiana, 1977, P63.&lt;/ref&gt; 

[[Файл:Карта к статье «Монголия». Военная энциклопедия Сытина (Санкт-Петербург, 1911-1915).jpg|450px|thumb|Монгол улсын газрын зураг (1913)]]
Ийнхүү -Орос-Монголын найрамдлын гэрээ нь 1912 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Нийслэл Хүрээнд байгуулагджээ. Найрамдлын гэрээ дөрвөн хэсэг, хавсралт арван долоон зүйлсээс бүрдэнэ
Тус гэрээний хэлэлцээр хийхэд Өвөр Монголын асуудлаар хоѐр талын төлөөлөгчдийн хооронд зарчимын чанартай санал зөрөлдөөн байсан нь тодорхой мэдэгдэж байна.
Богд хааны засгийн газар нь Өвөр Монголыг багтаасан нэгдмэл улсыг байгуулахыг зорьж байхад, хаант Оросын засгийн газар зөвхөн Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхийг батлах саналыг баримталжээ.
Гарын үсэг зурж батлагдсан гэрээгээр Орос улс, Монголыг үндэстний цэрэг анги байгуулж болох, хятад улсын цэргийг Монголын хилд оруулахгүй, нүүдлийн иргэдийг өөрийн нутагт суурьшуулахгүй байх эрх бүхий автономит орон гэж хүлээн
зөвшөөрчээ. Мөн Оросын хөрөнгөтнүүдийн капиталыг Монголд татваргүй чөлөөтэй нэвтрэх бололцоог олсон байна.

===Монголын талын төлөвлөгөө===
Богд хааны засгийн газар нь Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх бодлогоо шаргуу явуулж өөрийн төлөөлөгчидөө Петирбургт удаа дараа явуулж дэмжлэг тусламж олох гэж оролдсон боловч Орос улс хүлээн авахгүй татгалзаж ганц Армонголыг хятад улсын түрэмгийлллээс хамгаалахад зориулан зэвсгийн тусламж үзүүлсэн байна&lt;ref&gt;Ц. Пунцагноров: “Богд Хаант Монгол Улсын гадаад бодлогын тухай 1911-1919”, Олон улсын монголч эрдэмтдийн зургаадугаар их хуралд тавьсан илтгэл. Улаанбаатар, 1992 оны найман сар.&lt;/ref&gt; 

Богд хааны засгийн газар,1912 оны [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|Орос-Монголын гэрээ]] байгуулагдсаны дараа уг гэрээний зарим зүйлд түшиглэн Өвөр Монголыг хятадаас чөлөөлөн авч Монгол улстай нэгтгэх зорилгоор цэрэг мордуулах, Гадаад явдлын яамны тэргүүн сайд Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Хаант Орос ба Европын зарим улсад явуулах, Төвдтэй найрамдлын харилцан туслалцах гэрээ байгуулах, Дотоод  явдлын яамны тэргүүн сайд Цэрэнчимэд тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Японд томилох зэрэг арга хэмжээг яаравчлан авчээ. 
Монголын Засгийн газар, ялангуяа Цэргийн яам нь Өвөр Монголоос дүрвэж ирсэн монголчуудаас тухайн орон нутгийн байдал% хүн амын санаа сэтгэл, хятад цэргийн тоо байрлал зэргийг тодруулахаас гадна туршуул илгээн тагнуулын мэдээлэл цуглуулж байв. эдгээр мэдээлэлд үндэслэн цэргийн яамнаас Өвөр Монголыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулсан байна. Төлөвлөгөөнд оросоос авсан зэр зэвсгийн хэмжээнд түшиглэн бэлтгэх боломжтой цэргүүдийг 5 чиглэлд анги болгон зохион байгуулах, тэдгээрийг унаа уналга, хоол хүнсээр орон нутгйин бололцоог ашиглан хангахаар тооцоолсон байна.
Мөн таван замын цэргийг еранхийлөн удирдах командлагчийг сонгон томилсон ба бусад ангиудын захирагч болон туслах жанжин нарыг томилжээ.

==Хятадын тал==
===Хятад дах нөхцөл байдал===
1912 оны сүүлч болоход Өвөр Монголын улс төрийн байдал Бээжингийн засгийн газарт хүнд чухал асуудал болж тулгамдаж байжээ. Засгийн газарт Монголын асуудлаар Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг болон үүний эсрэг аядуу бүлэг гэсэн 2 бүлэг байсан байна. Гэхдээ эдгээр бүлгүүд нь Монголыг бүхэлд нь өвөр, ар гэлгүй бүгдийг нь хятадын захиргаанд нэгтгэх зорилготой байсан ба зөвхөн түүнийг хэрэгжүүлэх арга замын хувьд  зөрчилтэй байсан байжээ.
Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг нь Монголыг дайлах цэргээ томилон Монголыг дайран цохих чиглэлээ бататгажээ.
Ийнхүү Монголыг дайлах цэргийг томилохын дагуу Бээжингийн засгийн газрын дотоодод тун ширүүн яриа хэлэлцээр болжээ. Энэхүү санал зөвлөгөөн нь юуны урьд Төрийн явдлын хорооны хянан тогтоолыгхүлээх хэрэгтэй байжээ. Есдүгээр сарын 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны цэргийн явдлын нууц хуралдаан дээр хатуу бүлэг болох хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чирүи болон энх бүлэг болох төрийн явдлын сайд Жао Бинжүн санал зөрөн маргалдаж, эцсийн дүнд гадаад харилцааны хэлэлцээр хийх шийдвэрлэх санал нь засгийн газрын зөвлөгөөнөөр батлагджээ. Үүний зэрэгцээ [[Юань Шикай]] ерөнхийлөгчөөс Өвөр Монголын Гүнсэнноров ван болон Ар монголын Наянт вантай уулзан ярилцжээ. Тэгээд есдүгээр сарын 25-ны өдрийн төрийн явдлын хуралдаанд Юань Шикай 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны нууц хуралдаан дээр батлагдсан засгийн газрын тогтоол болон Монголын ван гүн нарт зөвшөөрөгдсөн саналыг үндэслэж, Монголын асуудлыг  шийдвэрлэх аядуу арга бодлогыг илэрхийлжээ. Гэвч хуралд оролцогсодын олонх нь эсэргүүцсэн. Тухайн үед Бээжингийн засгийн газрын дотоодод Юань Шикай, Жао Бинжүн нарын саналаар төлөөлүүлсэн зэвсэгт хүчнийг хэрэгжүүлэхийг эсэргүүцэх санал зөвлөгөө байхад Дуан Чирүи, Шүи Шүжан (Хуурай замын цэргийн газрын товчоон дарга), Иан Шишань (Шаньши дүдү) мэтийн цэрэг дайнаар дайлан дагуулахыг санаачилсан цэрэг засгийн ноѐд түшмэд
нэлээд байсан мөртлөө энэхүү цэрэг дайны хүчинд түшиглэн Монголын тусгаар тогтнолыг устгахыг санаачилсан хүчин нь олонхи байж хүчтэй байжээ. Гацхүү цэрэг засгийн хэмжээнд биш, улсын дотоод дахь энгийн хүн амын хувьд чгэсэн Монголын тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэх санал илэрхий давуу  байжээ. Тэд Монгол бол манай нутаг дэвсгэр, Төвдийн нэг хэсэг бол үнэндээ хятад хүний манасан газар учраас Монгол болон Төвд нь яриангүй Дундад иргэн улсад харъяалагдах ѐстой. Эдгээр орны тусгаар тогтнол гэгч ёсонд үл нийцэх ялт ажиллагаа&quot; гэж эсэргүүцсэн санал давамгайлж байсан байна. &lt;ref&gt;“Иргэн улсын Жинши зохиол найруулал”, тал 666, 677&lt;/ref&gt;

Юань Шикайн аядуу бүлгийг дэмжиж байсан нь Тэр үед  Бээжингийн засгийн газар Оросын Хаант Улстай гадаад харилцааны хэлэлцээр хийхээр бэлтгэж байсан тул цэргийн хүч хэрэглэн Монголын асуудлыг шийдвэрлэхээс түр  татгалзан хойшлуулах үндсэн шалтгаан болсон байна. 
1912 оны арван хоѐрдугаар сарын 3-ны өдрийн “Мүгдэний цагийн сонин”-ы “Иргэн улсын чухал мэдээ”-д доорх мэт өгүүлж, Монгол тусгаарласанд чанга эсэргүүцэл тавьж байх нийгмийн сэтгэлгээг тусгажээ. Сонин мэдээнд эл газрын байдал тусгагдаж “...Шаньдун-д... Бүх улсын ах дүү нар хүчин хамтран дайтахаар зорьж буй. Гэхдээ дайн хийхэд сүйтгэл их. Ах дүү нар бүх хүчнээр зоос мөнгө цуглуулж тус болох нь зохистой. Сонсохоор мужын төвийн нэгэн Чин овогт авхай эх улсаа хайрлах баатар хөвгүүдийн зориг санаагаар хүчир бэрхшээлийг хайхралгүй боомтын гадна үхэж сэхэхээ үзэлцье хэмээн, эмэгтэйчүүд буу зэвсэг үүрч дайн байлдаанд эрчүүдтэй адил явж дийлэхгүй тул онцгойлон цэргийн ам хүнс цуглуулах бүлгэм байгуулахаар уриалж, далайд дусал нэмэх хувь нэмэр үзүүлэх гэсэн...”  “...Шандунь мужын Жинан хотод эмэгтэйчүүдийн цэрэг зохион байгуулж Монголыг дайлах дайнд оролцохоор бэлтгэж буй...” гэж мэдээлж  байжээ. 

===Хятадын талын төлөвлөгөө===
1911 оны байдлаар Оросуудын хийсэн судалгаанд Манж Чин улс нь нийт 160 мянган явган цэрэгтэй, 285 батальоноос бүрдэх 11 дивиз, үүнд тусгай 25 бригадтай байсан. Манж чин улсын хаант төр мөхсөнөөр түүнийг шахан зайлуулж гарсан Дундад иргэн улс 1913 он гэхэд хятадын хуурай замын цэрэг дотооддоо олон үймээн самуунд оролцчихсон туршлагатай, чадварлаг арми болсон байлаа гэж тэмдэглэснийг иш татав.

1912 оны 10-р сараас Өвөр Монголд болсон зэвсэгт мөргөлдөөн улмаар хурцдаж байжээ. Дундад Иргэн улсын сэргийлэлтийн цэрэг анги нь Богд Хаант Монгол Улсын цэргийг дайрахын зэрэгцээгээр Өвөр Монголын дотоод дахь бослогыг дарангуйлан дарахаар бэлтгэж байжээ. Иргэн улсын талаас жилийн эцэс болтол цэргийн хүчнээ байрлуулж дуусаад, дайтах төлөвлөгөөг дараагын шатанд оржээ. Тухайлбал, цэгцлэн тохируулсан Монголыг дайлах цэрэг нь тохиолыг хүлээж давшилт хийхэд бэлэн болжээ.
1913 оны эхээр Дундад Иргэн улсын цэргийн дайтах цэрэг ангийн цэгцлэн тохируулсан байдлыг  Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэлээс нарийн ойлгож болно. Түүнийг үндэслэн ДИУ-ын цэргийн Өвөр Монгол хилийн ойр хавийн газар оронд тохируулсан цэргийн хүчний байдлыг ажиглан мэдэж болно. Ар, Өвөр Монголын хамаа бүхий газар оронд эл улсын цэрэг байрлуулсан байдал. (1913 оны нэгдүгээр сарын цэргийн захиргааны данс
эвхмэл)д доорх мэт тэмдэглэж байна.
*Хөх хотын чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр):
Явган цэрэг: 5 860 хүн
Морьт цэрэг: 1 400 хүн
Хөх хотын буут цэрэг: 230 хүн, 15 их
буу, 6 пулѐмот
*Чуулалт хаалганы чиглэл (Өвөр Монголынбаруун хэсгээр): Явган цэрэг: 4 120 хүн Морьт цэрэг: 2 470 хүн Буут цэрэг: 400 хүн, 24 их буу Барилгын цэрэг: 220 хүн Пулѐмёт: 22 &lt;ref&gt;Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл “Монголын мэдээ”, гуравдугаар боть, Дайшѐо-гын 2-р оны хоѐрдугаар сараас
додоодугаар сар, данс эвхмэлийн дугаар 1-6-1-5-7&lt;/ref&gt; Хүнд, хөнгөн (?) цэрэг: 100 хүн

*Чэндэ (Халуун гол)-ийн чиглэл(Өвөр Монголын дунд хэсэг) Явган цэрэг: 7 720 хүн Морьт цэрэг: 1 650 хүн Буут цэрэг: 230 хүн, 14 их буу Инжнерийн цэрэг: 100 хүн Пулѐмёт: 12

*Кайлү-гийн чиглэл: (Өвөр Монголын дунд зүүн өмнө хэсгээр) Явган цэрэг: 4 340 хүн Морьт цэрэг: 1 590 хүн Буут цэрэг: 250 хүн, 27 их буу Пулѐмот: 24

*Таонон (Шаазгай хот&lt;ref&gt;[http://eagle.mn/r/67647 Тогтох тайжийн тухай хоёр дуу] Одоогийн Таононфу гэж буй хотыг монголчууд Шаазгай хот гэдэг байжээ.&lt;/ref&gt;)-ын чилэл: (Өвөр Монголын зүүн хэсгээр) Явган цэрэг: 1 600 хүн Морьт цэрэг: 900 хүн Буут цэрэг: 100 хүн, 6 их бууд

*Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэл: (Өвөр Монголын зүүн хойд хэсгээр) Төмөр замыг сахих ангийн, явган цэргийн 6 холбоот анги, морьт цэргийн 6 холбоот анги, буут цэргийн 4 дунд анги, барилгын цэрэг 1 дунд анги, төмөр замын 64 дунд анги, Энд Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэлд байгаа бодит тоог тэмдэглээгүй. Эл чиглэлийн бүх цэргийн хүчин (нийт тоо нь)-ний тухай Өвөр Монголд суугаан хятад цэргийн ерөнхий тооны их төлөв бүртгэл: цэрэг 33 460 хүн, 85 их буу, 54 пулѐмот гэж тэмдэглэж байна. Энэ нь &quot;Монгол газрын ойллого&quot;д тэмдэглэж байгаа

*Нийт цэргийн хүчин 39 900 гаруй хүн, их буу 54, пулѐмот 4&lt;ref&gt;Монгол газрын ойллого‖-ын 1554-р нүүр&lt;/ref&gt; байна.
Японы гадаад явдлын архивын материалын
дагалт зурагт, дайтах цэрэг анги зургаан
бүлэг хувааж байх бөгөөд тус тусын цэрэглэн харалт
нь тодорхой бий. Үүнийг монголын талын түүхэн
материалтай харьцуулж үзвэл, ДИУ-ын цэргийг
зургаан бүлэг хуваасан учир бол Монголын цэрэг таван бүлэг болж ёиглэл гарган байсны эсрэг авсан төлөвлөлт ажээ. Ингэж Дундад улсын засгийн газар нууцаар цэрэг томилон Өвөр Монголд хувиарлан суулгаж бага багаар нэмэгдүүлж байжээ. Чуулалт хаалганы зүүн хэсэгт
суугаа цэрэг гурав, дөрвөн мянгаас нэмэгдээд хоѐр түм гаруй болж, Монголыг дайлах хошууч цэрэг анги нэгэнтээ бэлтгэлээ дуусгаж төвийн шилжүүлэн томилохыг хүлээж байсан байна. Энэ үед ДИУ-ын цэрэг нь Өвөр Монголд дайтахаар бэлтгэсэн
ѐсоор Өвөр Монголын эл газар цаашлан Ар монголд дайран орохоор төлөвлөж байсан байна. Бээжингийн засгийн газарт ―Ерөнхийлөгчийн ордон өдөр дараалан хуралдаж, бүр л цэрэг татан шилжүүлэх ба цэргийн сүйтгэл цуглуулах хоѐр учирт
зүтгэлцэн, цэрэг ба санхүүгийн хоѐр яамыг
тусгайлан хариуцуулахаар зарлигджээ. Дуан (Дуан
Чириү) ерөнхий дарга ойрд зөвлөгчийн газартай ярилцан зөвлөж одоогийн эл мужын дүдү нар тус тус
цахилгаан мэдээ ирүүлж &quot;Монголыг дайлах зориг санаа чанга байх нь эрхэм. Эл муж урьдаар өөрийн сэргийлэлтээ чангатгаж, үнэхээр дайны явдал үүсвэл даруй түр умард орны эл мужын цэргийг
шилжүүлнэ. Бусад өмнөд орны эл мужид хөдлөхгүй.
Гэвч эл муж шилдэг хүчтэнийг шилэн сонгож чанга боловсруулж төвийн зарлигийг сонсохоор үүрэг болгох хэрэгтэй&quot; гэж тохируулжээ. Бээжингийн засгийн газар нь хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чириү-гийн шаардлага доор эцэстээ Монголд зэвсэгт хүчин хэрэглэх горьдлогоо дахин дурдаж, нэгэнтээ тогтсон
төсвийн хувиар ерөнхийлөгчийн ордонд батлагджээ. ДИУ хүчирхэг цэрэг ангиа төвлөрүүлж зүүн хэсэг
орноос дайралт хийх гэж байжээ. Үүний тухай &quot;Мүгдэний цагийн сонин&quot;-д доорх мэт тэмдэглэж байна:-&quot;Гадаад Монголыг эрхшээхэд урьдаар Өвөр Монголын зүүн монгол, зүүн хойдын гурван мужаас гар орох хэрэгтэй, сэргийлэлтээ чангатгах хэрэгтэй, сэргийлж дийлсэний дараа сая дайтаж
дийлнэ. Одоо нэгэнтээ бэлтгэж дуусчээ&quot; Тухайлбал, Ар монголыг дайлах үед урьдаар Өвөр Монголын зүүн хэсгээс эхлэх гэсэн байлдах бодлогийн чиглэлийг арван хоѐр сарын эхний үеэр нэгэнт тогтжээ.

==Эхлэл, тулалдагч талуудын хүчний харьцаа==
Өвөр Монголыг чөлөөлөх таван замын цэргийг ерөнхийлөн захирагч жанжнаар [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]г зарлигаар томилсон. Таван замын цэргийг дараах байдлаар хуваан мордуулсан байна. Үүнд: 
*Нэгдүгээр зам:  [[Егүзэрийн хийд]]ийн  чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]гийн удирдсан [[цэрэг]] 
*Хоёрдугаар зам:  [[Дарьганга|Дарьганг]]ын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], [[дэд сайд]] [[Бавуужав]] нарын цэрэг 
*Гуравдугаар зам: [[Сөнөд]]ийн хоёр [[хошуу]], [[Дөрвөд|дөрвед]] вангийн чиглэлд дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[Насан-Аривжих]]ын цэрэг 
*Дөрөвдүгээр зам:  [[Хөх хот]]ын  чиглэлд, [[сайд]] [[гүн]] [[Сономдорж]]ийн цэрэг 
*Тавдугаар зам: [[Урад]]ын гурван гүн, [[Хатан гол]]ын чиглэлд, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийн цэрэг тус тус хөдлөх болсон ажээ. Эдгээр чиглэлүүдэд нийтдээ 10000 цэрэг байсан гэж үздэг.

[[Файл:With the Russians in Mongolia 192.png|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]]

1913 оны дунд үеийн Монгол цэргийн тоог 4300 гаруй, түүн дээр 3500 орчим орон нутгийн [[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг|сайн дурын цэрэг]] байсан гэж үздэг. [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]ын [[ерөнхийлөгч]] [[Юан Ши Кай]] Монголын эсрэг 70 000 цэрэг татаж, их буу, явган цэргээс бүрдсэн орчин үеийн зэвсэглэл бүхий [[арми]]йг эмхлэн байгуулж, [[маршал]] [[Ван Хуайчин]]аар удирдуулан хөдөлгөлөө. Тэр маршалд өгсөн бас нэг нууц даалгавар нь [[Дэмчигдонров ван]]гийн өргөөнд хадгалагдаж буй [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] тамгыг ямар ч хамаагүй аргаар авчрах явдал байв.
[[Дундад Иргэн Улс|Хятадын]] цэргийн байдлыг авч үзвэл: 1912 оны намар Дарьгангын чиглэлд 500-аад, [[Цагаан Түн]]гийн чиглэлд 1-2 мянга орчим, [[Цицикар]]т, [[Хөлөнбуйр]]ын чиглэлд 4 мянга гаруй хүнтэй холимог бригад, [[Жиримийн чуулган]]ы нутаг, Таононфу гэж буй (Шаазгай) хотноо 10 мянга орчим цэрэг байрлуулжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дундад иргэн улс 1912 оны адаг, 1913 оны эх гэхэд Жиримийн чуулган, Цицикар, Шаазгай хот орчим 14 мянгаад цэрэг (зүүн чиглэл), Өмнөд Монгол буюу Хөх хот, Хаалган боомт, Долоннуур, Бяруу зэрэг хотод 39 мянган цэрэг (төвийн чиглэл), харин Цагаан Түн, [[Алтайн Шар сүм]], [[Чингэл]] зэрэг газраар 6 мянгаад цэргийг байрлуулсан мэдээ бий.
Эдгээр бүлэглэл нийт янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]], 80-90 [[пулемёт]]той байв.
Харин 1913 оны 9, 10 дугаар сарын үед [[Шаньси]] мужийн умард хилийн нутгаар 23 янз бүрийн анги нэгтэл, 28 их буу, 4 пулёмёттой  9500 явган, 1500 морьт цэрэг байрлаж байсан бол Хаалган, Долоннуур зэрэг хотын чиглэлийн цэргийн бүлэглэлд 30 их буу, 16 пулёмёт бүхий 35 батальон (20 мянган хүнтэй) [[явган цэрэг]], 9 [[дивизион]] (2500 хүнтэй) [[морин цэрэг]]тэй анги, салбарууд байрлаж байжээ.

[[Файл:Mongolian_soldiers1.jpg|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]]

==Байлдаан эхлэх үеийн цагийн байдал ==
1912 оны сүүлийн хагас жил хятадын цэрэг Өвөр Монголын олон газарт улмаар давшин орж бэхлэн суужээ. Нөгөөтэйгүүр, мөн оны есдүгээр сард &quot;Монгол-Оросын гэрээ&quot; байгуулахаар зөвшилдөж байсан үед Богд хааны засгийн газар дотооддоо Өвөр Монголд цэрэг оруулах төлөвлөгөө зохиож эхлэв. Ингээд ДИУ болон Монголын хоорондох зөрчил ихээр хурцдаж асуудлыг хэлцлийн шуагмаар шийдэх боломжгүй болж цэрэг дайны ажиллагаагаар шийдэхэд хүргэх болов. 1912 оны сүүлчээс эхлэн жил гаруйн хугацаанд Хятад улсын Бээжингийн засгийн газар ба Монголын Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын тойронд байлдаан болжээ.
Монголын цэрэг Өвөр Монголд байгаа Хятадын цэрэгтэй тулалдаж эхлэн Эзний гол, Ноён уул, [[Алшаа зүүн хошуу|Алшаагийн яамд хот]]ын орчим, Шандын гол, Үхэрчин уул, Тэнгэр элс, Сургага Хөөрөг, Дархан уул, [[Шулуун хөх хошуу]], [[Долнуур]], [[Бяруу]] хот, [[Хөх хот]]ын орчим, [[Хөвөөт шар хошуу]] зэрэг олон газар ялалт байгууллаа. Энэ явдлыг Лондон «Times», [[Япон]]ы «Manshū Nichi-Nichi Shimbun» зэрэг олон [[сонин]] [[дэлхий]] нийтэд зарлаж байсан ба [[Оросын Хаант Улс]] «Танай улс учиргүй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан.

===Байлдааны ажиллагааны эхлэл===
ДИУ болон Монголын цэргийн анхны байлдаан Өвөр Монголд хэзээ болсон цаг нь тодорхойгүй боловч Японы гадаад яамны Дайшѐо-
гын тэргүүн он (大正元年-1912)-ы есдүгээр сарын 9-ний өдрийн тэмдэглэлд &quot;Жэн Жиатүнд бэлгийн улиралын долоон сарын 8-наа хятад монгол хоѐр цэргийн хооронд нэгэн их дайн болов&quot; &lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээ нэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 机密公第257号，大正元年9月10日 外务省政务局接受件。&lt;/ref&gt;гэсэн мэдээ бий. Энэ нь Өвөр Монголд болсон ДИУ-ын цэрэг болон Монгол цэргийн хамгийн анхны зэвсэгт мөргөлдөөн. 
1912 оны арван сарын 11-ний өдөр Оросын элчингийн Бээжийнгээс явуулсан
цахилгаанд: &quot;Дундад улсын сонин мэдээнийхний ба нам бүлгийнхэн Оросын эсрэг ухуулгаа үргэлжлүүлэн
чангатгаж байна. Хүрээг дайлах аян цэрэг (远征军)-ийг зэвсэглэхээр илээр хандивын мөнгө цуглуулж &lt;ref&gt;Ш. Бира: “БНМАУ-ын түүх”, Монгол улсын соѐл гэгээрлийн яамны сурах бичиг сэтгүүл хэвлэх товчоо, 1987, тал 146&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Ш. Нацагдорж: “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946 он, тал 34-35&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;《盛京时报》(Мүгдэний цагийн сонин) 1912年12月3日，第三面，《国务院对库政策志略》。&lt;/ref&gt; байна. Зөвлөгөөний хурлын даргаар тэргүүлүүлсэн улс төрчид цөм энэхүү учирт оролцов. Засгийн газар
яг улсын доторх цэргийн зээллэгийн төсвийг ярилцаж аян цэргийн төлөвлөгөө хийж эл газарт үүний төлөө идэвхтэй бэлтгэл арга авч байна.&quot;&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 136&lt;/ref&gt; гэжээ. Бээжингийн засгийн газрын зөвлөгчийн яам ба хуурай цэргийн яамны удирдлага дор, юуны өмнө
Дарьгангад дайран Монголын цэргийг устгах дайны зорилгийг тогтоов. Залгаад Халуун гол (Рехэ), Цахар, Шианши, Сиүюаньд суугаа цэргийн дайралт бараг адилхан цагт эхэлсэн байв&lt;ref&gt;Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306&lt;/ref&gt;.
Дарьгангын дайралтад Иргэн улсын цэрэг ихэд ялагдаж, Дарьгангын өмнө талд байгаа Шилийн голын газар Монголын цэрэгт эзлэгдэв. Энэ
үед Иргэн улсын цэрэг бараг цөм Шилийн голоос ухарсан байв. Тэгээд ―Хятадын засгийн газар Улаанхад ба Кайлү-д цэргийн байрлуулт хийж
Дарьгангыг эзэлсэн Гадаад Монголын цэргийг хөөн гаргахаар Жинжоү-гээс И Жүн (毅军) цэргийн явган цэрэг 2 000, морьт цэрэг нэг дунд анги, буут анги нэг дунд ангийг, Халуун голоос И Жүн цэрэг 2 000, Хуай Жүн (淮军) цэрэг 1 000, шадар цэрэг хоѐр хороог, Жан Чигү-гээс 500-г, Гүй Хуачэн хотоос шадар цэрэг хоѐр хороог, жич Шианши-гийн хуурай замын цэргийн нийлмэг багаас нэг бригадыг татан төвлөрүүлж Дарьгангийг дайрах хүчнээ чангатгав. &lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээтнэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 ”Квантуны армийн захиргааны яамнытмэдүүлэлт”&lt;/ref&gt; Хэдийн тэгсэн боловч 1919 оны арван нэдүгээр сард Армонголын өөртөө засахыг үгүйсгэх болтол, Иргэн улсын цэрэг Дарьгангад орж чадаагүй.  Анхан шатны баруун талын дайн нь бараг цөм Шилийн голын хэмжээнд явагдав. 1912 оны сүүлчээр Иргэн улс ба Монголын хоорондох хоѐр цэргийн мөргөлдөөн үүссэнээс нааш, Шилийн голын чуулган ба зүүн талын Зуу-Удын чуулган тун бачим байдалд ороод байв. Энэ хоѐр чуулган нь Хөлөнбуйрынх шиг Богд хаант засгийг дагахаар эрс тэс хөдлөөгүй бөгөөд Цахарын зарим хэсэг мэтээр эсрэг зогсолт бас аваагүй юм. Мөн бас Их зуу,Улаанцавын чуулган мэт өнгөн дээрээ Иргэн улсыг дагаад үнэндээ Богд хаант засаг лугаа үргэлжлэн харилцаж байсан ч биш, өдөр тутам бачуурч байгаа байдалд энэ хоѐр чуулган ямар овроор хандвал зохихоо өөрсдөө тогтоож чадалгүй хар шар нийгмээрээ самгардаж байв. Гэхдээ 1913 оны зэвсэгт мөргөлдөөнд хамгийн их хохирол амссан нь ч энэ хоѐр чуулган юм. Шилийн голын чуулганы нутаг нь дунд ба баруун Өвөр Монголын хойд хэсгийг бүрхэж Армонгол лугаа шууд залгалдаж байдаг. Тухайн чуулган нь Иргэн улс ба Монголын хоорондох халхавч орон болж байсан учраас түүний өмнөх Цахар орон цохилтонд учирсан боловч хохирол нь бага байв. Монголын талаас Шилийн голын дайнд оролцсон нь Дамдинсүрэнгийн удирдсан баруун замын цэрэг болон Бавуужав, Хайсан хоѐрын удирдсан дунд замын цэрэг байв. Дамдинсүрэнгий доор байсан 1 000 цэрэг бүгд Өвөр Монголын хүн бөгөөд Дамдинсүрэн 1912 онд тэднийг Хөлөнбуйр, Шилийн гол, Цахараас элсүүлэн авсан&lt;ref&gt;Hyer, Paul: The role of inner Mongolia in the Independence Movement,1911-1914, Studies on Mongolia: proceedings of the First North American Conference on Mongolian Studies. Bellinghan: Western Washington Univ,Press, 1979.p.92.&lt;/ref&gt;
1913 оны нэгдүгээр сарын дунджаар Дамдинсүрэнгийн удирдсан цэрэг нь Иргэн улсын цэргийн Долон нуурын хуарныг авахаар довтлоход Иргэн улсын талаас умардын шинэ цэргийн нэгдүгээр дивиз (дарга нь Хэ Зүнлиан 何宗莲)-г хөдөлгөж Долон нуурын баруун хойнох элсэрхэг газарт ширүүн дайн хийв. Монгол цэргийн
дайралт эхэлмэгц хөдөлгөөн шаламгай Монголын морьт цэргийн салбар анги Долон нуур орчим шувтлан орж Иргэн улсын цэргийн буцах замыг
тасалсан тул Иргэн улсын цэрэг бүслэгдсэн байдалд орж ширүүн дайнд хагас тооны цэрэг нь алагдаж, үхэж шархдагсад зууны наяд хүрч тун ихээр хохирсон байна&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ
гуравдугаар боть), Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны хоѐрдугаар сараас долдугаар сар 1-6-1-57号, мөн дээрх Heyr, Paul –ын ном, р 92&lt;/ref&gt;
Иргэн улсын талынхан энэхүү учрыг чухал болгон тухайн газрын цэрэгт гол хүчний
шинэ цэрэг хүрэхээс өмнө дайсны дайралтыг Шангуан гол (闪光河, Долон нуурын хойгуур урсах
гол)д хориглох хэрэгтэй гэж тушааж байв. Тэгээд умардын хуурай замын цэрэг (北洋陆军)-ын гуравдугаар дивизын гурав дугаар бригад (дарга нь
卢永祥 Лү Еншиан), наймдугаар дивизын 16-р нийлмэл бригад (дарга нь 王汝贤 Ван Рүшиан), Хуайжиүн цэргийн морьт цэргийн нэгдүгээр бригад (дарга нь 陈文运 Цен Венюунь)-ыг Долон нуур орчим томилоод, бас Халуун голын И Жиүн цэргийг байлдааны байдлыг очиж туслуулахаар дайны
бэлтгэл хийлгэв.Энэ үед 1913 оны эхэнд Цахарын зүүн хэсэг ба Халуун голын хойд хэсэгт Иргэн улсын цэргийн хүч 21 400 хүн болсон. Долон нуурын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (王怀庆) Монгол цэргийг эвдэхээр шуудаж, буут цэргийн галлалтын хамгаалалт доор давуулга олон цэргийн хүчнээр гэдрэг дайралт хийв. Гэвч илэрхий ялалт олсон байдал мэдэгдэхгүй&lt;ref&gt;“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306&lt;/ref&gt;. Тус газарт суугаа Иргэн улсын цэрэг явган, морьт, буут ангийг хамтруулсан 4 000 хүн олноор дайнд гарсан гэдэг боловч магад тоо нь мэдэгдэхгүй бөгөөд ерөнхийдөө цэргийн сүр алдагдсан байна&lt;ref&gt;190 “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть)&lt;/ref&gt; 

1913 оны эхэнд Бавуужав, Хайсан, Наваангомбо нарын удирдсан Дарьгангийн чиглэлийн цэрэг, Өвөр Монголыг дахин давтан дайрч байв. Эдгээр цэрэг юуны өмнө нэгдүгээр сард Дарьгангийг дайраад ялалт олж, Бэйсийн сүм (贝子庙，Одоогын Шилийн голын төв Шилийн хот жич түүний орчим)-ээр гарч зүүн өмнөш урагшлав. Бавуужав Лиан Күйсү (梁魁苏) нар хэдэн мянган цэргийн хүчээр Бэйсийн сүмийг довтолсон нь Иргэн
улсын цэрэг болон Монгол цэргийн эсэргүүлэн байлдсан хамгийн анхны дайн болсон бөгөөд түүнээс хойш Монгол цэрэг Шилийн голын Үзэмчин хийгээд Зуу-Удын Их вангийн сүм (大王庙), Мисан сүм (米僧庙), Шавартай, Шар даваа зэрэг газрыг эзлэж байв. Бэйсийн сүмийн байлдаанаас хойш
Иргэн улсын сахих цэрэг удаа дараалан ялагдан ухарч байв. 1912 оны  4 дүгээр сар болохоос өмнө, Шилийн голын зүүн хэсэг Зуу-Уд аймгийн Хишигтэн хошуу Монгол цэрэгт эзлэгдэв.аравдугаар сарын үеэс Монголын цэрэг Шилийн гол дэх Иргэн улсын цэргийн хуарныг голчлон сөнөөгөөд,
хэдэн салбар салж Цахар оронд түрж, Зуу-Удын хойд хэсэгт гүн орж, Шилийн голын бүх нутгийг эзэлсэн байв. Иргэн улсын цэрэг дайн эхэлснээс нааш үндсэндээ ялагдав. шаламгайлан урагшлах Богд хааны засгийн газрын цэргийн ажиллагааны тухай өгүүлэхдээ: &quot;Монгол цэрэг монголын бүх нутгийг дэвжээрүүлэв&quot;гэж гайхсан Оуэн Латтимор (Owen Lattimore) бас Богд хааны засгийн газрын цэргийн тухай ―Хүрээнээс томилсон аян цэрэг бүмэтжгүй биш‖ гэж байсан бөгөөд ―Тэд нар хүрсэн газар бүрдээ хятадын
цэргийг эвдсэн бөгөөд түр зуураа Жанчхүүгээс умарших дайнд их ялалт олж&quot; байсан гэж тэмдэглэжээ. Түүний хэлэхээр Иргэн улсын цэрэг шинээр сургуулалт хүртэж шинэ маягын зэвсгээр зэвсэглэсэн тухай үеийн шилдэг цэрэг анги байсан боловч байлдах бүрд ялагдаад байсан тул аргагүй эвсэхийг хүсэх болов гэдэг.
Ийнхүү явцад Иргэн улсын төлөөлөгч болон Монгол цэргийн хошууч ангийн дарга Дамдинсүрэнгийн хооронд хэлэлцээр хийх болов. Тэр үед Иргэн улсын төлөөлөгч &quot;Дамдинсүрэн хэрвээ Иргэн улсыг дагавал Их Жунтан өөрийн биеэрээ вангийн зэрэг хүртээж ѐсныг гүйцэтгэн угтах болно&quot; гэж Бээжингийн саналыг уламжлав Дамдинсүрэн Бээжингийн саналыг хүлээн авсангүй тул хэлэлцээр нь бүтэлгүй төгсөв&lt;ref&gt;Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40&lt;/ref&gt; 
Иргэн улсын эвсэх &quot;Зөөлөн бодлого&quot; нь Дамдинсүрэнд үйлдэл гаргасангүй боловч, бусад талаар харин бүтэмжтэй байв. Жишээлбэл, тэр үед Сөнөдийн талын цэргийн ерөнхий жолоодогч байсан Насанравжих 208 Иргэн улсын талын хүсэлтийг хүлээж Бээжингийн засагт орж өгөв. Насанравжих &quot;Үндэсний чөлөөлөлтийн хөдөлгөөн&quot;-өөс урвав гэсэн мэдээ нь Богд хааны засгийн газрыг ихэд цочоов. Энэ нь Богд хааны засгийн цэргийг тун ашиггүй байдалд оруулав. Түүний дараа баруун хэсгийн дайны Монгол цэрэг эмх дэглэмгүй байдалд орсноос ялагдаж эхэлсэн нь Богд хааны цэргийн явдлын төлөвлөгөөнд оролцож байсан Насанравжихын урвасантай холбоотой. Нөгөө талаар Бээжингийн засгийн газар, Иргэн улсын цэрэг Өвөр Монголын дайнд удаа дараалан ялагдсаныг чухал том хэрэг болгон үзэж, цэргийн хүчээ зузаатгахаар чармайж сэргийлэлтээ чангатгав.
Түүнчлэн 1913 оны наймаас есөн сарын завсрын үеэс зүүн хэсгийн дайны байдалд эргэлт гарав. Тухайлбал, Иргэн улсын цэрэг хамгаалалтаас дайралтад
шилжиж байв. Онцгойлон баруун хэсэгт мөн тэр намраас Богд хааны цэргийн хүнс хангалт бэрхдэж эхлэв.
Байлдааны газраас Богд хааны засгийн газарт хандан, буу сум хурдан хүргэж ирүүлтүгэй гэсэн бачим шаардлагуудыг дахин давтан гаргаж байсан боловч засгийн газраасаа хариу олсонгүй. Энэ үед Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагаар Иргэн улс лугаа Өвөр Монголын дайныг зогсоохоор хэлэлцэж байсан. Нөгөөтэйгүүр мөн 1913 оны сүүлчийн хагасаас Орос, Хятад, Япон зэрэг улсуудад яаж хандах тухай Богд хааны засгийн газрын ноѐдын санал нэгдэлгүй болж улс төр улам будлиантай байдалд орж байв.

===Байлдааны ажиллагааны өрнөл буюу дунд үе===
1913 оны 6 сард Богд Хаант Монгол Улсын  засгийн газар Жанчхүүгээс ирсэн туршуулын мэдээнээс Иргэн улс буюу хятадын цэрэг өвөр монголыг эзэлсэний дараа давшилт хийн Монгол газар орж Хүрээг эзлэхээр төлөвлөж байгааг мэдсэний үндсэн дээр цэргийн нууц хурал хуралдуулж хятад цэргийн давшилтыг хориглоход бараг гурван түм таван мянган цэргийг дайчлах шаардлагатайг тул холбогдох арга хэмжээг авсан байна .&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 191&lt;/ref&gt; 
 
ДИУ  “Зөөлөн илбэлэх”-ийн эвсэх бодлогын дагуу, дайны бодлогоо шинээр төлөвлөжээ. Төлөвлөгөө нь: '''Нэг'''. Жанчхүүгээс Долон нуур, Бяруу балгас зэрэг Монголын чухал боомт газар хүрэх замд уулын морин улааг хаяж хурдхан цахилгаан утас тавин цэргийн хөдөлбөрийг хурдатгах хэрэгтэй. '''Хоёр'''. Үүнээс хойш Жанчхүүд суусан нэгдүгээр дивизыг цөм Монгол газар суулгаж, Жанчхүү орчимд гуравдугаар дивизын тавдугаар нийллэг бригадыг байршуулна. '''Гурав'''. Монголын байдал улам бачим болж Монголын эл газар суух цэрэг нэмэгдэн байгаа тул урьдын цэргийн өртөөний дүрэм бэрх болов. Жанчхүүд хурдхан цэргийн өртөө гаргаж зөөвөрлөх байгууламжийг бүрдүүлэн, эл газрын цэргийг хангах хэрэгтэй. '''Дөрөв'''. Уулын Монголыг дайлах цэрэг нь Цахар, Халуун гол, Сиүюань хэмээх гурван газрын цэрэгт хуваагдаж байх тул тус тусдаа хөдөлж хоорондоо ямарч холбоогүй байсан шалтгаанаар удаа дараалан ялагдав. Иймээс хойшдоо гурван замын цэргийн хуаран нягт холбоо авч хөдөлгөөнөө хамтруулж байдлаа хоорондоо мэдэгдэх хэрэгтэй&lt;ref name=Япон&gt;&lt;/ref&gt;.

Монголын Засгийн газар Ар монгол болон Өвөр Монгол нийлэх зорилтыг хурдхан биелүүлэхээр түшмэд, сайд, ван, гүн нарыг цуглуулан төрийн хурал хийв. Хурлаас цэргийн бэлтгэл хийж, элч нарыг хошуудад мордуулан, өмнө зүг дайлахад хэрэглэх морь, тэмээ, хөсөг, хүнсийг цуглуулахын хамт, Өвөр Монголын нутагт хоѐр хүн томилон очуулж тэндэх ван гүн нартай уулзуулан Хүрээнд нийлэхийг уриалж, болох эсэхийг арван өдрийн дотор тогтоох болов&lt;ref name=Япон&gt; “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41号, 大正2年8月-10月，秘受4886号), “Өвөр Монголд айх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”,“зургаан сарын дундаж Хутагтын “Ар, Өвөр Монголыг нийлүүлэхи төсөл”&lt;/ref&gt;.
Энэ үед Монгол цэргийн давшилт  амжилттай байлаа. Зургаадугаар сарын 4-ний өдрийн Монгол цэргийн дайралт Цахарын чиглэлд амжилттай байсан байна. Японы Гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл, хятад улс “Зургаадугаар сарын хуучдаар Цахарын цэргийн төлөвлөгөө”-г батлав. Үүнд:  “Цахар аймагт тэргүүн фронтын байдал өдөр тутам бачим болсон бөгөөд олон мэдээнээс үзвэл Хүрээний цэрэг өмнөшлөх буюу эсвэл төсөөлөшгүй учир гарч мэдэх тул гуравдугаар дивизын тавдугаар бригадын дарга Лү Шаожиан (卢少将)-ийг Цахарыг сахих командлагчаар дэвшүүлж, цэргийн гол хүчнээ Шавартай орчимд төвлөрүүлж, Долон нуур ба Хүрээ-Жанчхүүгийн зам зүгийн алинд ч боловч тохиол алдахгүй хөдөлж болохоор төлөвлөсөн” гэж бий. Монголын тал тавдугаар сарын хуучдаар Тогтох, Хайсаны удирдсан зургаан мянган хүнтэй цэргийг Дарьгангад  байршуулсан байна Тогтох, Хайсан нарын цэрэг Дарьгангад ар талын хүчнийг чангатгаж байхад Бавуужав Дарьгангын тэргүүн фронтын цэргийг удирдаж хошуучлан байлдсан байна. Тухайлбал, Бавуужавын цэрэг Зуу-Уд чуулган зүг дахин дайрсан байна. &lt;ref&gt;《林西县志》(Линшишианы ойллого) Өвөр Монголын номын
сангийн хадгаламж (бичмэл) тал 11&lt;/ref&gt;
Зуу-Уд зүг дайрсан Монгол цэргийн тэргүүн  фронтын салбар анги нь Хурх сүм, Тата сүм (塔塔庙), Шавартай зэрэг газрын хэдэн удаагын байлдаанд олон хүнээ алджээ. Хятад тал тулалдаанд өөрийн шавхагдашгүй хүний нөөцөөс Монголын талаас олон дахин давуу том цэргийн хүчнийг төвлөрүүлэн оруулав.&lt;ref&gt;“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985,тал 313&lt;/ref&gt; 

Монгол цэргийн анги нь Богд хааны зарлигаар дайны талбараас Шилийн голын баруун сөнөд дэх Монголын цэргийн суурин зүг буцаж ирэв. Үүнд хятад эх сурвалжид: “Зургаан сарын 23-нд, явган цэргийн гуравдугаар хорооны гол нь болох Гүн (宫)-ийн салбар анги болон морьт цэргийн хорооны Мэн (孟) даргын удирдсан цэрэг баруун Сөнөдийг эзэлсэн бараг 400 монгол дээрмийг дайлж хэдэн цаг байлдсаны эцэст тэднийг цохин ухруулав. Монгол цэргийн үхэж шархдагсад зуу гаруй, хятад цэргийн үхэж шархдагсад дөч гаруй болов” бий.&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情 报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, “Зургаан сарын хуучдаар Тогтох өмнөш халдахаар бэлтгэв”&lt;/ref&gt;

Мөн энэ үед Хайсаны цэрэг Дарьгангаас Хөх хотын баруун биеэр орж лагерь байгуулжээ. Долдугаар сарын 18-ны өдөр, Булан (布兰, Бугатаас баруунш бараг наян газрын зайд бий) гэдэг газарт умард Шиан Ши-гийн командлагч Лиү Тинсэн (晋北司令官刘廷森)-ий удирдсан явган цэрэг нэг хороо, морьт цэрэг гурван суман, буут цэрэг нэг салаа болон хоѐр пулѐмёт Хүрээний дээрэмд (Хайсаны харъяанд байгаа цэргүүд) их төлөв 1 200 хүнтэй мөргөлдөөн болж зургаан цаг илүү явагдсан ширүүн байлдааны эцэст Хятад цэргүүд ихэд ялагдаж 400 хүн шархадсан бөгөөд их буу 1, винтов 180-тай Тулуй худаг (托雷井, Бугатаас дөчин газар зайтай)-д ухарч одов. &lt;ref&gt;  “Долоон сарын 18-ны Булангын байлдаан”
&lt;/ref&gt;
Энэ мэтээр Жанчхүү-Хүрээний зам дагуу Хөх хот, Зуу-Удын Их вангийн сүм орчмын байлдаан ширүүн болов.
Энэ үед хятадын морьт цэрэг,  их буугаар дэмжүүлэн умард хил дагуу төвлөрч эхлэв. Долдугаар сарын 18-нд морьт цэргийн гуравдугаар бригад (Морьт цэргийн зургаадугаар хороо)-ны явган цэргийн нэг суман туршихын зорилгоор Цахараас Ар Монгол руу давшилтанд оров. Урагшлах замдаа тэд “Мөн хошуу (Цахарын хөвөөт шар)-наас умарш хорин газрын үзүүрт 500 орчим Монгол дээрэмтэй тааралдаж тэднийг ухруулав. Монгол дээрэм 30 гаруй үхдэлээ орхиж алс умарш ухрав” гэж бий&lt;ref&gt;“Долоон шарын 18, Хөвөөт шарын байлдаан”__&lt;/ref&gt;.  
Энэ мэтээр зунд дулаан улирлыг ашиглан хятадын хэсэг цэрэг хилийн бүсэд оров.
Долдугаар сарын үед Монгол цэрэг Өвөр Монголын олон газрыг эзлээд байсан тул Богд хааны засаг Дарьгангад байсан Монгол цэргийн
“Өмнөш дайлах захиргааны газар”-ыг хилээс урагшлуулах хэрэгцээтэй болов. 
Долдугаар сарын эхээр Агваандорж захирсан 800 гаруй монгол цэрэг Зайр Ус орчим ирж довтлоод тухайн газрыг эзлэж, хөмрөг барьж, өмнө хилийг хамгаалах хязгаарын хэргийн товчоо байгуулах зэргээр бэлтгэл хийв. Үүнд Сүи Юань хотын жанжин Жан Шаоцэн (张绍曾) нэгэн салбар ангийг томилж (Долдугаар сарын) хорин гурванд тэднийг довтлон ширүүн байлдаан хийжээ. Хүчний хувьд хэт давуу хятад цэрэг тухайн газрыг дахин эзэлжээ. Хятад сурвалжид монгол цэрэг 30, 40 хүнээ алдаад  умард зүг ухарсан гэжээ. 
Долоон сарын дундуур Монгол цэрэг их вангийн сүмийг дахин довтолж, 22-ны өдөр түүнийг эзлэв. 
Наймдугаар сард хоѐр талын цэргийн Жанчхүүгийн төлөө тулалдаан ширүүсэв. Гэвч хүн хүчээр дутуу, сум хэрэгсэл дууссан тул  10-ны өдөр Монгол цэрэг ухрав
Наймдугаар сарын сүүлийн хагасын байлдаанд хятадууд удаа дараа нэмэлт цэргийг татан хүчээ эрс нэмэгдүүлэн  цэргийн хүчин давуу болж ирэв. 
Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны долоон сарын 9-д Богд хаан Өвөр Монголд байлдаж байгаа Монгол цэрэгт зарлиг буулгав. Зарлигт:
“Улсын мандаж мөхөх нь тэнгэрийн цагийг дагана... хэрвээ энэхэн чөлөөг алдвал гэмшвээс юуны тус...Монгол газартаа хүрвээс барваа, бусдын газар нутагт халдаж эс болмой”  гэжээ&lt;ref&gt;Монгол Улсын Түүхийн төв архив, 5-29-80 номерт, “БНМАУ-ын
түүх”, хоѐрдугаар боть (доод)&lt;/ref&gt;. 

Дайны дунд шатанд хятад улсын цэрэг дайсны эсэргүүцлийг бут цохих шинэ бодлогыг тогтоож цэргийн ажиллагаагаа явуулсанаар  фронтын шугамыг ухруулж эрс бэхжүүлсэнээс болж  цэрэг дайны байдал монголын талд ашиггүй болж байгааг мэдсэн монголын тал ч байдалд тохирхоо больсон дайны төлөвлөгөөгөө дахин хянаж нэмэлт өөрчлөлт хийсэн байв.

===Байлдааны ажиллагааны сүүлийн шат===
Хятадын тал Монгол цэргийг ухруулсан байдлаа ашиглан 1913 оны есдүгээр сард Монголыг дайлах цэргийн захиргаагаа Улаанхадад шилжүүлжээ.
Наймдугаар сарын 14-нд зүүн Сөнөдийн зүүн өмнө байгаа Шулуун хөх орчимд Хуай Жиүн цэргийн үндсэн анги болон Монгол цэргийн гол хүчин (Мянга шахам хүн) тулалдав. Энэхүү ширүүн тулалдаанд хятад цэрэг Монгол цэргийг ухруулсан байна.&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, &lt;/ref&gt; “Найман сарын 14, Шулуун хөхийн байлдаан” Мөн Шулуун шарын чиглэлд болсон тулалдаанд Монгол цэрэг ухарсан байна&lt;ref&gt;Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Найман сарын 20, Шулуун шарын байлдаан&lt;/ref&gt;. 
Монгол цэрэг энэ үед сум хэрэгслээр гачигдан хүнд байдалтай байсан боловч хятад цэргийн эсрэг сөрөг довтолгоонуудыг амжилттай хийсэн байна. Есөн сарын 11-нд Монгол цэрэг Бяруу хот, Долон нуур зүг довтолсонд тухайн газрын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (宣化镇守使王怀庆) өөрийн хятад цэргийг шаардсан боловч Хятад цэрэг ялагдсан буюу хүнд байдалд орсрн байжээ&lt;ref&gt;(Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Есөн сарын 16, Долон нуурын байлдаан”&lt;/ref&gt;.
Энэ үеийн дайны тухай хэдэн зүйлийн сурвалж материал байх боловч Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл болон хятадын эх сжрвалжид тэмдэглэгдсэн агуулга хоорондоо тун их зөрөөтэй&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт&lt;/ref&gt;. Хятад эх сурвалжид Хятад цэрэг есөн сараас эхлэн бүх талын дайралт хийж Монгол цэргийг мөхтөл цохьсон байна. Гэвч тухайн үеийн дайныг бараг л өдөр бүр тодорхой мэдээлж байсан Японы гадаад яамны тэмдэглэлд Хятад цэрэг Цахараас хойшх газарт нэг л хэсэг цэрэг оруулсан төдий байв. Богд хааны засгийн газрын цэрэг дайралтаа үргэлжлүүлж арван нэгдүгээр сарын эхнээс хориглолтын байдалд орсон боловч эзэлсэн газраасаа бараг ухраагүй сэргийлэн сахьсаар байжээ.

Мөн гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл аравдугаар сард Богд хааны цэрэг Зуу-Удын чуулганы баруун захаас дайрч тус чуулганы Баарин хошууны газарт Хятадын цэрэгтэй дахин тулалдаж байжээ. Үүний тухай 1913 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр илгээсэн ―Квантуны захирагчын мэдээлэлд “(关东都督报告)-д Линшигийн зүгийн Монгол хулгайн дайралтын байдал” гэдэг гарчигаар доорх мэт тэмдэглэж байна:
“Есдүгээр сарын 30-ны шөнө Лиү Жиаинз (刘家营子)-ийг сахисан И Жиүн цэргийн салбар ангиас томилсон бага суман дарга Лиү Жиүнши (少佐刘君实)-гийн удирдсан хоѐр зуун цэрэг мөн тэр газарт найман зуу гаруй монгол цэрэгт дайрагдаж Лиу ангийн дарга байлдаанд үхсэн бөгөөд үхэж шархадсан цэрэг ная шахаж эдүгээ мөн Лиу Жиаинз-ыг бат сахисаар байна” гэжээ. Түүний дараа өдөр нь “Аравдугаар сарын 1-ний өдөр Монгол цэрэг Лиү Жиаинз-ийг дайран байлдаан бүхэл өдөр үргэлжлэн бага суман дарга ч байлдаанд үхэж үхдэл шархдал үлэмж гарсан” байв.&lt;ref&gt;Мөн тэнд: “Квантуны захиргааны ордонд мэдүүлсэн мэдүүлэлт” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны арван сарын 22-ны өдөр илгээв)&lt;/ref&gt; 

Юань Шикайн бичээч Цай Тинганд өгсөн Моррисоны 1913 оны арван нэгдүгээр сарын 28-ны захидал болон дурдатгалд, тухайн үеийн Хятадын цэргийн “Дайны ялалтын мэдээлэл”-ийг ярихдаа: “Тэр бол зэвсэггүй Өвөр Монголын ардыг дарангуйлсан төдий юм. Монгол цэргийн дайралтыг тэд мөн л эсэргүүцэж чадахгүй байсаар” гэж хатуу шүүмжилж байв&lt;ref&gt;Edited by Lo Hui-min, 1978, 《The Correspondence of G.E.Morrison II, 1912-1920》, Camdridje University press, p.269&lt;/ref&gt;.

Тэрээр “Монголын байдал гэвэл миний хэлснээс нэн муу байна... Хаалган (Жанчхүү)-аас Урга (одоогын Улаанбаатар), Долон нуур, Гүй Хуачэн хүртэлх зам үнэхээр муу” гэж, чухал чухал газраас Монгол цэргийг ухруулж чадсангүй гэдгийг ярьсан нь тухайн үеийн зөв мэдээлэл юм. Моррисон дайны байдлыг задлан шинжилж үзээд хүнд хэцүү байгалийн орчин бол хятад улсын цэргийн ялагдсан нэгэн шалтгаан мөн гэжээ.
Мөн тэрээр “Монгол цэрэг тухайн газрын уур амьсгалд тэсвэртэй боловч ―хятад цэрэг уур амьсгал ус шороонд дасаагүй нь хятад цэрэгт тун ашиггүй” байгааг дурдав. Моррисон тэдгээр шалтгааныг үндэслэн “Хятадын цэргийн байлдах арга ба цэргийн сэтгэл санааг эртхэн өөрчлөхгүй бол Өвөр Монгол бас тусгаар тогтнох аюултай” гэж Хятадын засгийн газарт чанга сануулга өгч байв.)
Хүйтэн улирал болоход хоѐр талын цэрэг хатуу байдалд оров. Хятадын цэрэг дахин давтан дайрсан боловч амжилтгүй болж бүх дайралт давшилтыг нь монгол цэрэг амжилттай няцаан цохисон байна. Гэвч хятадын хохирол нь Богд хааны бага байв. 
Богд хааны цэрэг давшилтаас хориглолт хамгаалалтанд орж дайны явц байршлын буюу сунжирсан дайны байдалтай болов.
Хүйтэн өвлөөс өмнө дайныг дуусгах гэсэн Хятадын цэргийн Ү Жиүншэн (吴俊升) гийн дайралт нь амжилтгүй болжээ. Энэ бол таван замын байлдааны зүүн хэсгийн цэрэг дайны байдал а. Хоёр тал хориглолтонд орсноор фронтын шугам тогтворжсон байна.
Байлдааны ажиллагааны баруун хэсэгт, тэр намрын тэргүүн сард Цахарын чиглэлд Монгол цэрэгт сум дарь зэрэг зэвсэглэл ихэд дутагдаж, зэр зэвсэг нэмж нийлүүлэхийг хүссэн хүсэлтийг удаа дараа Хөх хотын тэндээс Богд хааны засгийн газарт хүрч ирж байв.&lt;ref&gt;Монголын академын түүх судлах газар: “БНМАУ-ын түүх” II боть (доод), монгол бичгийн хэвлэл, 1986, тал 1704&lt;/ref&gt; 
Гэвч энэ үед Богд хааны засгийн газар, Өвөр Монголын дайны хэрэгцээг хангах үлэмж хэмжээний тусламжийн төсвөө батлаж чадаагүй тул Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг үргэлжлүүлж чадахгүй байдалд оров. Үүний шалтгаан нь Орос улсаас авахаар төлөвлөсөн байсан зээлийн асуудал байсан боловч Хаант оросын засгийн газар урьд нь өгөхөөр амалсан зээлээ өгөхгүй болсон явдал байлаа. Мөн Хаант Орос улс Өвөр монголыг чөлөөлөх дайнаа зогсоохыг шаардан Богд хааны засгийн газарт эдийн засаг, улс төрийн болон бусал бүх талын шахалт дарамтыг үзүүлсэн байдаг. 
Аравдугаар сараас хойш Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг амжилттай дуусгах тусламж хүсэхээр Японтой дахин харилцахаар шийдэж Богд хаанаас Японы хаанд өгсөн гарын бичиг (1913 оны арван нэгдүгээр сарын 16)-ийг Токиод хүргэв.&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 247-249&lt;/ref&gt; 
Тэр бичигт хятад цэргийг Өвөр Монголоос татаж гаргахад Японы засгийн газрыг туслахыг хүссэн байв.
Гэвч Японы засгийн газар тэрхүү хутагтын гарын бичгийг нээж ч үзсэнгүй, битүүмжилсэн хэвээр нь Оросын элчин сайд Малевский Малевичаар
дамжуулж 1914 оны нэгдүгээр сарын 19-ны өдөр Богд хаанд буцаав.
Жилийн эцэс болтол байдал онцгой сайжрахгүй байсанд Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг түр шийдвэрлэхийн төлөө дайны хугацааг уртасгах төлөвлөгөөгөө орхив.
Тэгээд Оросын дарамт шаардлагын дагуу Өвөр Монголын дайныг зогсоох хэлэлцээр хийх хэмжээнд хүрчээ. &lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Токиод суух элчин сайдын нууц цахилгаан” 1914 оны нэгдүгээр сарын 15, 16&lt;/ref&gt;
Учир нь өмнө нь Хаант Орос улс болон Японы Эзэн хаант улсуудын засгийн газрууд нууц гэрээ хийсэн явдал байв. Энэ нууц гэрээнд хоёр тал Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх ба Ар монгол нь оросын нөлөөний бүс болох ба Өвөр монгол нь японы нөлөөний бүс болохыг талууд хүлээн зөвшөөрчээ. 
Оросын засгийн газар Монголд суугаа Оросын гадаад явдлын төлөөлөгч, генерал консул Миллер Александр Яковлевичид Арван нэгдүгээр сарын 10-ны өдөр нууц цахилгаан илгээжээ. Түүнд: “Монголын засгийг шийдвэртэй ятгаж Өвөр Монголын
цэргийн ажиллагааг нь зогсоотугай” гэж шаардаад “... хятад цэргийн дайралт энэ мэт үргэлжилвэл Монгол цэрэг мөхөн сүйрэх аюултай гэсэн байдлаар баталгаа гарган сануулж шаардах арга хэрэглэхийг ...” дурдсан байна.&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 10&lt;/ref&gt; 
Оросын тал Богд хааны засгийн газрын гуйсан зэвсгийн тусламжийг Өвөр Монголын дайнаас монголын цэргийг татуулах дарамт болгон олгосонгүй. Хүсэж байсан Оросын зэвсгийн тусламж биелэгдсэнгүй тул Өвөр Монгол дах монгол цэргийн зэвсэг хамгамжийн байдал улам хүндэрч, Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэргээ татахгүй байхын аргагүй болгов.
Богд хааны засгийн газар Японтой харилцаж үзэхийн зэрэгцээгээр Оросын засгийн газарт Өвөр Монголын байдлыг мэдүүлэн, Хятадын цэргүүд өвөр монголын энгийн ардуудыг олноор хомроглон хядаж байгааг дурдсан байна. 
Монгол цэрэг ухарсан Өвөр Монголын Зуу-Удын чуулганы Баарин аймаг болон бусад чуулганы нутагт Хятад цэрэг давшин орсоны дараа монголчуудыг үй олноор хомроглон хядсан байна. &lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” тал 193&lt;/ref&gt;. 
Оросын засгийн газар Монголыг ятгаж цэрэг татуулахын зэрэгцээгээр Бээжингийн засгийн газарт ч Өвөр Монголоос цэргээ татахыг ятгав. Оросын тал Бээжинд хандан: “...хятад улсын цэрэг Монгол ардыг ихээр хядсан явдлыг Дундад улсын засгийн газар чухалчлан үзэх хэрэгтэй. Ийм байдлыг зөвшөөрч болохгүй...” гэжээ. Мөн шахалт үзүүлэх зорилгоор “...Хэрэв Бээжингийнхэн үгийг сонсохгүй үргэлжлэн хөдөлвөл Оросын засгийн газрын хувьд бид монгол цэргийн дахин дайрахыг хориглож чадахгүй...” гэх зэргээр ятгаж байжээ &lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 196, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 13&lt;/ref&gt;
Гэвч Өвөр Монголоос цэрэг татуулах гэсэн Оросын талын саналыг Хятадын тал хүлээн авахгүй байсан тул нууц гэрээний дагуу өвөр монгол нь Японы талын нөлөөний бүс тул Японы элчин сайдаар дамжуулан нөлөөлөх бодлогийг ч анхаарч байжээ.
Гэтэл Бээжинд суугаа элчин сайд Крупенский арван нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр Оросын засгийн газарт өгсөн нууц цахилгаандаа “...Японтой хамжилцаж болохгүй...” гэж байв.
Оросын гадаад яамны сайд Сазанова арван нэгдүгээр сарын 18-нд Крупенскийд илгээсэн нууц цахилгаанд “... Хятад цэргийг Өвөр Монголоос ухруулах хэлэлцээрт Японыг оролцуулахгүй...” гэсэн албаны саналыг уламжлав&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын тэргүүн сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арван нэгэн сарын 18&lt;/ref&gt;. 
Оросын тал эцэст нь энэ асуудалд японы талыг оролцуулахгүй бодлогыг баримтлах болсон нь хятад болон японы тал хамтрах улмаар хятад дах японы нөлөөлөл ихсэхээс болгоомжилсон байна. 
Бээжин Оросоор дамжуулж Богд хааны засгийн газарт даралт учруулах ажиллагаагаа илт идэвхижүүлсэн байна&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 225-226 “Бээжинд суугаа консулын нууц цахилгаан” 1913 оны арван хоѐр сарын 28&lt;/ref&gt;. 
Тал талын дарамт шахалт болон байлдааны ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн явуулах зэр зэвсгийн хангамжийн асуудлыг шийдэх боломжгүй болсон зэрэг нь Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагийг хүлээн авахаас өөр аргагүй болгосон байна. Ингээд Монголын засгийн газрын ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын засгийн газарт Арван хоѐрдугаар сарын 16-ны өдөр Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэрэг татахаа илэрхийлсэн албан бичиг илгээв. Энэхүү албан бичигт “...(Орос, Хятад, Монгол) гурван талын хуралдаанаар Монголын асуудлыг шийдвэрлэхийг зорьсон Орос, Хятадын хүсэлтийг хүлээж, Хятад, Монголд бүр ашиггүй энэ их дайныг бүх хүчнээрээ эцэслүүлж, дайн зогсоох зарлиг нийтлэж цэргээ дайны талбараас татан авчирна...” гэжээ. Үүний хамт “...Дундад улс ч байран дороо манай нэг угсааны Өвөр Монголын нутгаас цэргээ татах хэрэгтэй...” гэж шаардав&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 222 “Монголын онц элчингээс гадаад яамны сайд Сазановад өгсөн захидал, орчуулга” 1913 оны арван хоѐр сарын 19&lt;/ref&gt;
Энэхүү шаардлагыг Оросоор дамжуулж Бээжинд мэдэгдэв. 

Амлалтын дагуу Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголд байсан Монгол цэргийг татаж, Өвөр Монголоос элссэн цэргийг нутагт нь буцаахаар тушааж, цэргийн удирдагчдыг Хүрээнд дуудан аваачив&lt;ref&gt;Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал&lt;/ref&gt;. 

Богд хааны зарлигийн дагуу Арван хоѐрдугаар сарын сүүлчээр Монгол цэргүүд байлдааны талбараас буцаж эхлэв. Богдын цэрэгт ороод байсан Өвөр Монголын цэргийн зарим нь их цэргээ дагаж Ар монголд очсон бол зарим нь цэргээс халагдаж нутагтаа буцав.
Монголын тал дайныг зогсоохоор цэрэг татаж байхад хятадын тал харин том хэрэг
үйлдэж байв. Тухайн үед хятадын цэрэг монгол цэргийн буцсаныг далимдуулан урагш давшин өвөр монголын нутгийг эзлэн хот сууринг галдан шатааж дээрэм тонуул аллага хийж эхэлжээ. тухайлбал: “Баарин вангийн ордныг галдаж, дөчин байшинг шатааж үнсэн товрог болгохын энгийн монгол ардыг жаран хэдийг хядаж,
үхэр мал гурван түмийг булаасан” гэх мэтийн харшилт хэргүүд Өвөр Монголын хошуу чуулганд олон удаа гарч байв&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第5 卷，第81 报, 大正3 年1 月-9 日，)&lt;/ref&gt;
Хятад цэргүүдийн энэхүү байдлыг Намнансүрэнгээс Оросын гадаад яамны тэргүүн сайд Сазановад өгсөн бичигтээ: “Монгол цэрэг ухарч гарсаны хойно, Хятадын цэрэг довтлон дайрч Авга да вангийн хошууны Дархан уул сүм жич Батхаалга сүмд гэнэт хүрч ирээд сүмийг галдан, ламыг булааж аливааг сүйтгэв. Баарин, Сөнөд, Үзэмчин зэрэг хошууд гайд дайрагдав...” гэж бичиж байв. 
Монголын тал ганцаараа цэргээ татсан ажээ.
Гэвч Богд хааны цэрэг Өвөр Монголоос ухарч гарах явц дайны дараах байдалд ч тийм шулуун биш байжээ.
Богд хааны цэрэг Халх нутаг руу ухарч гарахдаа эцсийн нэг өдөр болтлоо Хятадын
цэрэг ангийг байлдаж байжээ. Арван нэгдүгээр сарын эцсээр Богдын цэрэг Улаанцавын чуулга, Чуулалт хаалгаас умарших оронд Хятад цэрэг рүү
дахин ширүүн довтолгоон явуулж хэдэн зуун хүнийг нь олзолжээ.
1913 оны арван хоѐрдугаар сараас 1914 оны нэгдүгээр сарын хооронд Богдын цэрэг Өвөр Монголын нутаг дэвсгэрийг орхижээ&lt;ref&gt;Оросын Э.А.Белов “1912-1913 онд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” (“Монгол түүх судлал” наймдугаар товхимол, Өвөр Монголын Их Сургуулийн хэвлэлийн хороо, 2005) дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 5&lt;/ref&gt;. 

Энэ үед Богд хааны цэргийн хамт Өвөр Монголын цэрэг ард 2 000 орчим хүн Халх руу явсан байна. Тэд нутагтаа үлдвэл Хятадын засгийн газрын дарангуйлалд учрахаас болгоомжилжээ. Гэвт тэд Халхад очоод бас амьдрал ахуйн хүнд байдалд орсон байна. Богд хааны засгийн газрын эрх баригчид тэдэнд хөлс мөнгө, мал унаа ба тариалах нутаг (учир нь тэдгээр Түмэдчүүд болон хэсэг Цахарууд тариалан амьдарч байжээ) өгсөнгүй. Үүнээс болж тэд нарын дундаас хэсэг хүмүүс өөрийн уг нутагтаа харихыг хүсэж, Хятадын эрх баригчидтай хэлэлцээ хийхээр есөн хүнийг төлөөлөгчөөр томилжээ. Гэвч хятад улсын тал тэднийг баривчлан алсан төдийгүй бас тэдний зүрхийг нь сугалж харгисалсан байна. 273
1914 оны есөн сараас Орос, Дундад, Монгол гурван этгээдийн хэлэлцээр Хиагтад эхэлжээ. Богд хааны зарлигаар 1914 онд Халх дахь Өвөр Монголчуудад мал унаа болон тариан
газар өгсөн бөгөөд 1915 оны Хиагтын гэрээ ёсоор Хятадын засгийн газар тэднээс ял асуухгүй хэмээн амлажээ.

==Байлдааны ажиллагаанууд== 
===1913 оны 8 сарын 13. Шандын тал. ”Бух чичүүр” ажиллагаа===
Манлай ван Дамдинсүрэнгийн цэрэг Долнуураас гарсан их цэргийг угтаж, [[сар]] битүүрэхийг хүлээж байгаад харанхуй [[шөнө]] болох үед хурдан шалмаг [[морь]] сайтай, газрын баримжаа мэдэх нутгийн 50 цэрэг, [[Халх]] 50 цэрэгтэй хамт их цэргийн тэг голоор зүсэн гарч, хоёр тийшээгээ буудсаар, нэвт гарлаа. Энэ үед сандарч тэвдсэн Хятад цэргүүд эмх замбараагаа алдаж, буун дуу гарсан зүг рүү хариу буудсаар үүр цайх үед өөрөө өөрсөдтэйгөө тулалджээ. Цаг уурын байдал, шөнийн нөхцөлд тоогоор цөөн цэргээр их хүчийг гэнэт довтлон сандаргасан энэ тактикийг Зоригт баатар [[Лаварын Сумъяа]] дурсамждаа ”Бид [[бух чичүүр]], [[галзуу барын дайралт]] хэмээх аргыг хэрэглэсэн” гэсэн байна.

===1913 оны 8 сарын 30. Хүйсийн тал. ”Галзуу барын дайралт” ажиллагаа===
Энэ нь нилээд шийдвэрлэх тулалдаан төдийгүй хамгийн анхаарал татсан тулалдаан. Энэ тал уг нь [[Ганган тал]] нэртэй байжээ. Элсэрхэг [[хөрс]]тэй, битүү [[ой]] байсан энэ [[хөндий]]н [[салхи]]ны дээр нь [[өндөрлөг]] газар [[Монголчууд]] байрласан бол яг эсрэг нам дор, зүүн өмнө зүгээс [[Хятад]]ын [[цэрэг]] давшин гарч ирж. [[Эмгэнт Манхан]] хэмээх толгой дээр [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] байрлан, яг байлдаанд цэргээ удирдаж байгаа мэт тугаар дохио зангаа хийнэ. Үүнийг нь харсан [[Ван Хуайчин]] жанжин их бууны шуурган галаар моддын оройгоор үзэгдэх [[туг]]нууд руу, Монголын цэргүүд өөд өдөржин галлаж давших явцаа удаашруулсан байна. Монгол цэргүүдээс цөөн хэдэн цэрэг далд байрлалд зөвхөн тугаараа давших ухрах хөдөлгөөнийг хийж хуурч байсныг мэдээгүй хятад цэргүүд өдрийн хагас буудалцаад эцэст нь хооллож байсан бйана.

Яг энэ үед өлийн салхи гарч, Монгол газрын хүчит салхи баруун хойноосоо лэрхийн бослоо. Үүнтэй зэрэгцэн өтгөн сахлаг хуурай модонд тавьсан түймэр, давхиж яваа морьтноос ч хурданаар Хятад цэргүүдийг нөмрөн авсан байна.

Түймрийн галаас зулбан гарах цэргүүдийг Монгол цэргүүд цавчихыг нь цавчиж, буудахыг нь буудсаар улмаар тэдний дунд зүсэн орж, эргэн тойрон цавчиж, яг л галзуу бар шиг аашиллаа.  Ийнхүү 2 өдөр шөнө зууралдан байлдаж, [[түймэр]]тэй хамтран тэднийг ухраан цохисоор Үхэрчин овоо, Шанд нийслэлийн туурь, Зуу найман сүм өнгөрч, Долоннуур хотод тулж очжээ. Энэ тактикийг [[”Галзуу барын дайралт”]] гэж нэрлэсэн байна. 

Харин гүн [[Лаварын Сумъяа]]гийн анги давшисаар [[Зуу-Удын чуулган]]ы [[Бяруу]] хотыг эзэлж, улмаар [[Жанчхүү]]гийн зүг хөдөлж, замын дагуу байсан Хятад цэрэгтэй байлдахдаа тэр үед нэрлэгдсэнээр [[галзуу барын дайралт|«галзуу барын дайралт»]], [[хорт могойн ороолт|«хорт могойн ороолт»]] гэх зэрэг тактикийг хэрэглэжээ

===Бат хаалганы чиглэлийн байлдааны ажиллагаа===
Баруун өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд гүн Сономдоржоос 1913 оны Наймдугаар сарын 6-нд Богд хаанд ийнхүү өргөн мэдүүлжээ :“Зарлигийг дагаж өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах 4 дүгээр хорооны 100 цэрэг, нэмэн захируулсан 3 дугаар хорооны 65 цэрэг, орос багш Ихбаярын хамт ирсэн 8 цэрэг, их буу хамгаалж ирсэн 14 цэрэг, Улаанцав чуулганы Дөрвөд вангийн хошуу, Муу мянганы хошуу, Дархан чин вангий хошуудаас гаргасан тус бүр 20цэрэг, Богд эзний соёлд дагаар орж зүтгэе гэж тосон ирсэн 123 цэрэгтэй хамтарч нийт 370 цэргийн хүчээр [[Дархан чин вангийн хошуу]]ны “Бат хаалга” сүм хүртэл гамингуудтай байлдаж “Цагаан чулуут”, “Цэцэн” хэмээх газар очиж 5-р сарын 17-ны өдрий могой цагт гэнэт өмнө зүгээс 2000 орчим гамин цэрэг халдаж ирсэнд манай цэргүүд гамин цэргүүдтэй нар шингэтэл байлдаж ихэнхийг алж маргааш нь дахин байлдаж үд болоход гамин цэрэг буруулан зугтаж одов. Ингэж уг үүргээ гүйцэтгээд “Амгалант довон” гэдэг газар буудаллаж цэргээн тоолж үзэхэд Монголын 370 цэргээс 3 цэрэг амь эрсдэж нэг шархадсан байхад гамингийн 2000 орчим цэргээс 800 гаруй нь тулалдааны талбарт алагджээ” хэмээн бичжээ.

==Төгсгөл, үр дүн==
Энэхүү [[таван замын байлдаан]] гэж нэрлэсэн [[чөлөөлөх дайн]] 1914-1915 онд [[Хиагт]]ад болсон [[Оросын Хаант Улс|хаант Орос]], [[Хятад]] хоёр улсын ил далд хуйвалдсан [[Хиагтын гэрээ|гурван улсын хэлэлцээр]]ийн дараа зогссон байна. 
1913 онд [[хил хязгаар]]аа батлан хамгаалахаар таван замаар давшсан Монгол цэргүүд их бага нийлсэн 100 орчим [[тулалдаан]] хийсэн гэж үздэг боловч судлаачдын үздэгээр 1913 оноос хойш дуусах хүртэлх хугацаанд 58 орчим [[зэвсэгт мөргөлдөөн]] хийсэн байдаг. Эдгээрийн 33-т нь монголчууд амжилт олсон бол 11-д нь хятадууд ялсан бөгөөд 14 мөргөлдөөн яаж төгссөн нь тодорхойгүй байна. Түүнчлэн хятадын талаас 2000-аас дээш 5-7 мянган цэрэг, Монголын талаас 220-иос 1712 хүртэлх цэрэг оролцсон томоохон тулалдаан 11 удаа болсон бол 600-1000 Хятад цэрэг, Монголын 200-аас дээш хүн оролцсон бага хэмжээний 5 тулалдаан болжээ.. 
Таван замын байлдааны ажиллагаа нь хамрах нутаг дэвсгэрийн хүрээгээрээ зүүнээс баруунаа 1000 шахам [[км]], хойноос урагшаа 144-480 км-ийг хамарсан бүс нутагт болж өнгөрсөн. 
Энэ [[дайн]] байлдааны үед Монголчууд хятад цэргийг [[марш]] үйлдэх үед нь хоёр ч удаа довтолсон ба [[шөнийн байлдаан]] мөн хоёр удаа болсон талаар тэр үеийн баримтуудад тэмдэглэсэн байдаг. Монголын талаас дайн байлдаанд алагдан олзлогдсон тухай баримт тун ховор ч түүвэрлэвэл 400 орчим цэрэг алагдсан гэх нэг удаагийн тохиолдлын тоог эс тооцвол 3 тулалдаанд 16 хүн  алагдсан. Харин нэг тулалдаанд 60 гаруй хүн олзлуулсан мэдээ байдаг бол 3 тулалдаанд 48 орчим хүн шархтсан тухай сурвалжууд өгүүлдэг.
Гэтэл хятадын талаас 12 тулалдаанд нийт дүнгээр 3795 цэрэг алагдсан бол 4 тулалдаанд 76 хүнээ монголчуудад олзлуулсан аж.  Монголын цэргийн олзолсон зэвсгийн тухайд гэвэл 5 зэвсэгт мөргөлдөөнөөс 1080 [[буу]], 2 [[хасаг тэрэг]], мөн 85600 [[ширхэг]] [[сум]], 3 тулалдаанд 7 [[пулемёт]] түүний 5000 сум, 4-8 [[их буу]], 410-аад сум, 421 эсвэл 343 ширхэг сэлмийг хятад цэргээс олзолжээ.
[[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Монголын цэрэг]] 1913 оны байлдаанд [[партизаны дайн]]ы маягаар байлдааны ажиллагааг өрнүүлсэн.

==Урвалт==
[[Монгол цэрэг |Монгол цэргүүд]] 1913 оны намар [[Шилийн голын чуулган]], [[Цахар]] нутгаас хятадын цэргийг хөөн гаргаж Шилийн голын чуулганы нутагт удтал байрлаж байх үед нь цэргийн бүх хэрэглэлийг нутгийн ардуудаас гаргуулж чирэгдэл учруулж, цэргүүд [[хоол хүнс]]ээр дутагдсанаас санаа сэтгэл нь алдагдах явдал гарч байжээ. Мөн [[сум хэрэгсэл]] зэрэг [[цэргийн хангамж]] муудсан байна. Үүнээс гадна хятадын тал “[[Зөөлөн бодлого]]”-ын нэг зүйл болох [[монгол цэргийн жанжин]] нарыг өөрийн талд урвуулан авахаар [[хэргэм зэрэг]], [[мөнгө]] шан амалж байсан нь зарим талаар хэрэгжиж байжээ. Энэ мэт байдлаас болон Хятадуудыг дийлэхгүй гэж [[Өвөр Монгол]]ын нэг бүлэг [[ван]] [[гүн]] нар сэтгэн хятад улсад [[бууж өгөх]], [[урвах]] тохиолдол гарсан байна.

1913 оны есдүгээр сард Архуа бэйс [[Насан-Аривжих]] хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт  дээд тушаалтай [[цэргийн ноѐн]] болон [[энгийн цэрэг]] 100 хүн мөн бууж өгчээ.&lt;ref&gt;Оросын цэргийн түүхийн архив, Э.А.Беловын зохиол. №2000 бүрэн боть, хуудасны дугаар 145&lt;/ref&gt; Энэхүү бэйс Насан-Аривжихын урвасаныг [[хятадын ерөнхийлөгч]] [[Юань Шикай]]  ашиглан бусад монгол цэргийн жанжин нарыг урвуулахад үлгэр болсон явдал хэмээн үзэж, Насан-Аривжихыг шууд [[Жүн ван]] цолоор шагнасан. Урвагч  бэйс Насан-Аривжихын хятадын цэрэгт урваж орсон нь Монгол цэргийн байдлыг нэлээд хүндрүүлжээ. Учир нь Насан-Аривжих “Богд хааны засгийн газрын цэргийн яамны дэд сайд” байсан бөгөөд [[Хүрээ]]нд байхдаа Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг төлөвлөх нууц зөвлөгөөнд оролцож байсан. Тэрээр урвасаны дараа өөрийн мэдэж байсан цэргийн төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний хорт уршигаар Таван замын цэргийн Өвөр Монголын фронтын баруун жигүүрийн буюу Насан-Аривжихын хариуцан командалж байсан чиглэлийн эсрэг хятадын цэргийн давуу хүчийг яаралтай хуримтлуулан монгол цэргийн сул хэсгүүдийн эсрэг хүчтэй [[давшилт]] хийсэн байна. Хятадын цэргийн давшилт зарим талаар амжилттай болж хэд хэдэн тулалдаанд командлагчгүй монгол цэрэг цохигдон ухарсан байна. Командлагчгүй болсон Насан-Аривжихын цэрэг хятадын цэргийн давшилтын эсрэг сул эсэргүүцсэн ба захиргаагүй болж тархаж явсан тул [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|жанжин Дамдинсүрэн]] тэдгээрийг цуглуулж авахаар нэлээд хүч цаг зарцуулжээ. 

Үүний дараа Хятадын хувьд Монгол улсын цэргийн эрх баригчдыг урьж зусар үгээр илбэн дагуулахыг ихээр оролдох болсон байв. Юань Шикайн улс төрийн зөвлөгч [[Жорж Эрнэст Моррисон|Моррисон]] хятад улсын талд чухал зөвлөгөө өгч Монгол цэргийн ноѐдыг хятадын талд татаж оруулахаар бүтэмжтэй ажиллаж байжээ гэдгийг түүхэн баримтууд гэрчилж байна. Хятад улсын ноѐн, [[Хөвөөт шар хошуу]]ны Үхэр хонин сүргийн хоѐр [[түшмэл]]ийг зарж Дамдинсүрэнд хэлүүлсэн нь “Үүний урьд бидэнд дагаж орсон бэйл Насан-Аривжихад ерөнхийлөгчөөс жүн ван цол өргөмжилсөн. Хэрвээ Дамдинсүрэн манай [[Дундад Иргэн Улс]]ад дагаж орвоос [[ван]]гийн хэргэмээр шагнамой” гэжээ. Үүний хариуд Дамдинсүрэн “Манай улс хэрхэвч [[Дундад Иргэн Улс]]тай нийлэхгүй. Нэгэн аймаг шарын шашныг олон Монгол аймгийг бүрнээ хураамжилж тусгаар улс болон зогсочихуй. Намайг [[чоно]] шиг[[хулгай]] Насанравжихтай бүү адилтгахтун. Танай [[Юань Шикай|жунтун]]гын өргөмжлөх вангийн хэргэмийг жанжин би [[ванбаа]] хэмээх [[мэлхий]]д ч хүрэхгүй гэж санамой” гэж хариулаад “Та нар Монголын ард байтлаа харин Хятадын  баширлах үгэнд итгэж нэг биеийн ашиг зэргийг хичээн Монгол аймгийг хятад улсад дагуулж, Монгол газар орныг хятад хүнд эзлүүлж хойд өдөр Монголын хүүхэд дүү нарыг өөр аймгийн дотор үүрд дарлуулъя хэмээмүй” гэж ихэд  буруушааж, ирсэн хоѐр түшмэлийг хөөж явуулсан байна. &lt;ref&gt;Ш. Нацагдорж: “Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40&lt;/ref&gt;
Сүүлд нь [[Бавуужав]]ын цэргийн [[Мурунгаа]] гэдэг [[Цахар цэргийн ноѐн]] хятадад урважээ. Тэгэхэд мөн Цахар цэргийн  жанжин [[Лувсан-Очиржамц]] Хүрээний нууц зарлигаар тусгай цэргийн ангийг бүрдүүлэн Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохин түүнийг олзлон авч цаазалсан байна.&lt;ref&gt;Хаант Оросын гадаад бодлогын архив, Дундад улсын бүрэн эмхэтгэл, Э.А.Белов “1912- 1913 оны хооронд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 11&lt;/ref&gt; 
Жанжин  Лувсан-Очиржамцын Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохисон тусгай цэргийн ангид [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад баатар]] оролцож байсан байна.

==Үнэлгээ==
Таван замын байлдаан буюу Монгол-хятадын 1912-1915 оны дайныг дүгнэн үзвэл:
* Дайны эхний шатанд Монголын цэрэг давших байлдааны ажиллагааг өөрийн дайны үндсэн стратеги болгон хэрэгжүүлсэн нь амжилттай болсон төдийгүй Өвөр Монголын нутгийг бараг бүрэн чөлөөлж чадсан байна. энэ үед хүн хүчний харьцаа төдийгүй зэвсэг техник, цэргийн сургалт, хангамжийн хувьд хятадын цэрэг эгнэшгүй давуу байсан боловч тулалдаан бүхэнд тоогоор цөөн монголын цэрэг ялалт байгуулсан онцлогтой.
* Дайны дунд үед зарим нэг монголын цэргийн жанжид урваж, монголын байлдааны төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний улмаас монгол цэргийн байлдааны зарим ажиллагаа бүтэлгүй болж, ялагдал хүлээсэн тохиолдол гарчээ. Үүнд хятадын тал цэргийн тоо, зэвсэг техникээ хэд дахин нэмэгдүүлж, монголчуудаас үлэмж давуу хүчийг байлдааны ажиллагааны талбарт хуримтлуулсан явдал төлийгүй монголын цэрэг сум хэрэгслээр тогтмол байнга хангагдаж чадахгүй байсан явдал нөлөөлсөн байна. Монголчуудын байлдааны ажиллагааны нууцыг мэдсэн хятадууд өөрийн байлдааны ажиллагааг шинээр төлөвлөн түүний зарим хэсгийг хэрэгжүүлж чаджээ. Монголын тал ч байдалтай хурдан зохицсон арга хэмжээг авч  байлдааны төлөвлөгөөг шинээр хийсэн байна. Үүний үр дүнд хятадын цэргийн давшилтыг зогсоон амжилттай сөрөг довтолгооныг хийсэн байна. Ингээд байлдааны фронтын шугмыг тогтворжуулж чадсан байна. Ингэснээр дайны ажиллагааг сунжирсан байршлын шинжтэй болсон байна.
* Төгсгөлийн шатанд дайн ажиллагаа урьдын хэвээр байрлалын шинжтэй байж, фронтын шугам тогтвортой байсан байна. Хятадын цэргийн давшилтууд ээлж дараалан амжилтгүй болж байсан бөгөөд монголын цэрэг тэдний давшилтыг амжилттай няцаан цохиж байсан төдийгүй сөрөг довтолгоонуудыг мөн амжилттай хийж байсан байна. Гэхдээ Оросын үйл ажиллагаанаас шалтгаалан монгол цэргийн сум хэрэгсэл, зэр зэвсэгийн хангамж улам муудсаар бараг зогссон байна. Түүнээс гадна улс төр, эдийн засгийн байнгын дарамт шахалт өсөн нэмэгдсээр байжээ.

[[Цэргийн түүхч]] [[Ж.Базарсүрэн]]гийн судалгаагаар таван замын цэргийн хэрэглэж байсан байлдааны ов мэх, арга нь “уламжлалт морьт цэргийн урлаг зонхилсон хэвээр байсан”, голомтын чанартай төвүүдэд болсноор онцлог.

==Баатрууд==
[[Богд хаан]] 1911 оноос эхлээд таван замын байлдааны ажиллагааг дуусан дуустал улс үндэстнийхээ төлөө гарамгай гавъяа байгуулсан 101 хүнд [[баатар]] цол олгожээ. Үүнд:
{{col-begin}}
{{col-3}}
1. [[Авирмэд]]-Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу.

2. [[Бавуужав]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн Чуулганы өмнөд Горлос хошуу.

3. [[Бадрах]]-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу.

4. [[Сономцэрэний Базарваань|Базарваань]] Сономцэрэний-Засагт хан аймаг.

5. [[Зэвэгийн Балдан|Балдан]] Зэвэгийн-Түшээт хан аймаг, Эрдэнэ ваны хошуу.

6. [[Баяр Түрэмгий баатар|Баяр Борхонуудын]]-Түрэмгий баатар-Өвөр Монгол.

7. [[Бирваарагчаа]]-Сайн ноён хан аймаг.

8. [[Божи]]-Өвөр Монголын Зүүн үзэмчин, жүн ван Гомбосүрэний хошуу.

9. [[Бумжаргал]]-Шударга Баатар-Сэцэн хан аймгийн Жанжин бишрэлт бэйлийн хошуу.

10. [[Ванчиндорж]]-Зүтгэлт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу.

11. [[Волинган]]-Өвөр Монголын Харчин гүны хошуу.

12. [[Галсанцампантүгжням]]-Ялгуулсан Баатар- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Хорчин хошуу.

13. [[Гомбо-Идшин Лхамсүрэний]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Ачит ваны хошуу.

14. [[Гомбожав]]-Сэцэн хан аймгийн Үйзэн бэйсийн хошуу.

15. [[Гочоо]]- Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

16. [[Гэлэнгүж]]-Хавтай Баатар- Өвөр Монголын Хөлөнбуйр.

17. [[Гэлүүсүхэн]].

18. [[Гэндэн]]-Сайн ноён хан аймаг, мэргэн гүн Мөнх-Очирын хошуу.

19. [[Даваа Төмөрын]] буюу [[Дамбийжанцан]]-Догшин ноён Хутагт- Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу.

20. [[Дагва]]- Зүтгэлт Баатар-Засагт хан аймгийн дархан гүн Маньбазарын хошуу.

21. [[Дагдан]]-Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын Урианхайн киргиз сум.

22. [[Далай Жамъяны]]-Шаламгай Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу.

23. [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн Жамсраны]]-Манлай Баатар-Өвөр Монгол, Хөлөнбуйр.

24. [[Даш]] -Шударга Баатар-

25. [[Дашдэндэв]]-Чамбай Баатар-Сэцэн хан аймгийн хурц бэйс Түвдэны хошуу.

26. [[Долгор]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы чин ваны хошуу.

27. [[Дорждэрэм Мөнхийн]] -Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

28. [[Доржпалам]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр.

29. [[Дугаржав]]-Хянамгай Баатар-Өвөр Монголын цахар.

30. [[Дугаржав Нараны]]- Хичээнгүй Баатар- Сэцэн хан аймгийн Илдэн ваны хошуу.

31. [[Дуваа Донойн]]- Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу.

32. ? - Өвөр Монголын зүүн Үзэмчиний жүн ван Гомбосүрэний хошуу.

33. [[Дэндэв]]-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу.

34. [[Дэчинган]]-
{{col-3}}
35. [[Дэчинлхаажид]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу.

36. [[Жагшимбуу]]-Хурц Баатар- Өвөр Монголын цэргийн хорооны дарга.

37. [[Жамц]] -Зоригт Баатар-Цэргийн Яамны дэс түшмэл, Зүүн өмнө хязгаарыг Захирах Цэргииг      захирах түшмэл.

38. [[Жамц]]-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу.

39. [[Жамсран]]- Шулуун Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

40. [[Жамъян]]- Сэцэн хан аймгийн Бэйлын зэрэг засаг, Улсад туслагч гүн.

41. [[Заяат]]- Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын Цахар-

42. [[Илүү]]- Шударга Баатар- Өвөр Монголын Хөх хотын Түмэдийн хороо.

43. [[Лайсан]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Доржпаламын хошуу, жагсаалын дарга.

44. [[Лувсан]]-Зоригт Баатар-Урианхай

45. [[Лхам]]-Сэцэн хан аймгийн засаг тэргүүн зэргийн тайж.

46. [[Мааньжав Балданы]]- Өвөр Монголын харчин.

47. [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав Сандагдоржийн]]- Хатан Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу.

48. [[Манажав]]-Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы баруун үзэмчин чин ван Содномравданы хошуу.

49. [[Мандах залан]]- Өлзийт Баатар-

50. [[Мурунгаа]]-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу.

51. [[Мутунбунга]]а-Шалгарсан Баатар-хорооны дарга.

52. [[Мөнхравдан]]-Саруул Баатар-

53. [[Мянбуу]]-Мэргэн Баатар-Өвөр Монгол-Хар мөрөн муж.

54. [[Наваан]]-Шулуун Баатар-

55. [[Наваан-Юндэн]]- Түшээт хан аймгийн  Наваан-Юндэний хошуу-

56. [[Шаравын Найданжав|Найданжав Шаравын]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монгол

57. [[Нанзад/Барман хэмээгч/]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу.

58. [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад Дамираны]]- Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу.

59. [[Насан тогтох]]- Хорооны дарга.

60. [[Норов]]- Өвөр Монгол-Зуудын чуулганы  Ар хорчин да ваны хошуу.

61. [[Нолгар]]-Шаламгай Баатар-

62. [[Өлзийбадрах]]-Дэс Баатар- Өвөр Монгол-

63. [[Өлзийдүүрэн]]- Хянамгай Баатар-Сайн ноён ханы хошуу.

64. [[Өлзий-Орших]]-Шулуун Баатар- Өвөр Монголын Зарууд хошуу.

65. [[Пунцаг Базарын]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Лха жононы хошуу.

66. [[Пунцаг-Шаламгай Баата]]р- Түшээт хан аймгийн Далай гүн Алтанхуягийн хошуу.

67. [[Пунцаг]] -Шаламгай Баатар- Өвөр Монгол, барга, хорооны жагсаалын занги.

68. [[Пүрэв]]-Захчин гүн Цэрэндоржийн хошуу, тайж.
{{col-3}}
69. Саван-Өвөр Монголын баруун Баарин ваны хошуу.

70. Сандагдорж-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы  Горлос хошуу, хороон дарга.

71. Содномдаржаа-Түшээт хан аймаг, Улсад туслагч гүн.

72. Соном-Зоригт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн зоригт гүн.

73. [[Лаварын Сумъяа]]-Ялгуун Баатар-Шинжаан мужийн Ил тарвагатайн хошууны харъяат.

74. Сундуйжав-Өвөр монгол-

75. Сэргэлэн-Эвтэй Баатар-Өвөр Монголын Шинэ баргын Хошуу цагааны харъяат, хороон дарга.

76. [[Тогтох гүн|Тогтох Энхбилэгтийн]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы өмнөд Горлос хошууны харъяат.

77. Төмөр-Өвөр Монголын Түшээт хошууны харъяат, хороон дарга.

78. Төмөр-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны харъяат.

79. Түмэннаст-

80. Хайдав-Өлзийт Баатар-Сайн ноён аймгийн сайд, бэйс Цогт-Очирын хошууны харъяат, ангийн дарга.

81. Хишигжаргал-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйл Бадамгаравын хошууны харъяат, ангийн дарга.

82. Хорлоо-Шулуунбаатар-Түшээт хан Аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

83. Хохлин-Засагт хан Аймгийн жанжин Далай гүны хошуу.

84. Цогт- Зүүн Үзэмчины жүн ван Гомбосүрэны хошуу.

85. Цэнд- Бодлогот Баатар-Сангийн Яамны дэд Сайд, Өвөр Монголын Хөлөнбуйрын харъяат.

86. Чагдарсүрэн.

87. Чимэд-Хурц Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

88. Чимэд-Сэцэн хан Аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу.

89. Чованлүн- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Бодлогот ваны хошуу.

90. Чойжамц-Цогтой Баатар-Сэцэн хан Аймгийн Мэргэн засагийн хошуу.

91. Чойж.

92. Чулуун -Өвөр Монголын Зост Чуулганы Түмэдийн хошуу, ангийн дарга.

93. Чулуун Өлзийтийн- Сэцэн хан Аймгийн Сүжигт ваны хошуу.

94. Шагдар- Засагт хан Аймгийн Дайчин ваны хошуу.

95. Шарав-аравны дарга.

96. Шаарийбуу-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы сайд Раашминжүүрийн хошуу.

97. Шимихи-Засагт хан аймгийн цогт гүн Дамдинбаашийн хошуу.

98. Ринчин-Сэцэн хан аймгийн Сэцэн чин ваны хошуу.

99. Эрэнцэн-Өвөр Монголын Цахар хошуу.

100. Ядамсүрэн Цэнгэлын-Сайн ноён хан аймгийн Түшээт гүний хошуу.

101. Ярин Мятавын-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Говийн Со засгийн хошуу
{{col-end}}

==Он дарааллын хэлхээс==

*1911 он
:6 дугаар сарын 1. Оросын Амар орны бүгдийг захирагч ноѐн зарлиг буулган Хятадууд Оросын хилд орохыг цаазлав. Мөн сарын 11-ний өдөр Бээжин Петербугын хоѐр этгээдийн төлөөлөгч Цичигард хуралдаж, Эргүнэ гол орчмын хоѐр улсын хилийг хайн тогтоохоор хэлэлцээ хийв.
:6 дугаар сар. Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга жанжин тэргүүтэй лам нар Богдод Бат Оршил өргөхөөр Их хүрээнд цугларч, Эрдэнэ Шанзудбын яаманд нууц зөвлөлгөөн хийжээ.
:7 дугаар сар. Халхын дөрвөн хан тэргүүтэй Монголын зарим ноѐд лам нар Богд уулын модонд гэр барин нууц зөвлөлгөө хийжээ.
:8 дугаар сар. Монголын төлөөлөгч Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан нар Петербургт очив.
:10 дугаар сарын 10. Учаны бослого үүсчээ.
:11 дүгээр сарын эх. Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан зэрэг долоон хүн &quot;Монголын түр засгийн газар&quot;-ыг зохион байгуулж, Хүрээний хэрэг эрхлэх Их сайд Сандог үлдэн хөөхөөр тунхаглахын хамт, Өвөр Монгол, Алшаа, Дарьганга, Барга зэрэг  газруудын ван гүн нарт бүх Монгол нэгдэх тухай Богдын бичгийг уламжлан илгээв.
:11 дүгээр сарын 30. Монгол &quot;Тусгаар тогтнох&quot;-оо тунхаглаж, Сандо амбан Оросын элчин сайдын газар далдлан орж, удалгүй Орос, Монгол цэргийн хамгаалал дор Хиагтаар хил гарч улсдаа буцах болжээ.
:12 дугаар сарын 4. Сандо амбаныг цэрэгтэй нь хамт хилээс үлдэн гаргав.
:12 дугаар сарын 6. Монголын &quot;Тусгаар тогтнол&quot;-той дуу хоолой авалцсан Хөлөнбуйрын &quot;тусгаар тогтнох&quot; бүлэгтэн цэрэг томилон Орос цэргийн дэмжлэгээр Манжуурыг довтолсон байна.
:12 дугаар сарын 16. &quot;Тусгаар тогтнох&quot; бүлэгтэн Манжуурыг эзлэн авч, голын дээд урсгалын олон харуулын газруудыг ч байлдан эзэлжээ.
:12 дугаар сарын 16. Жавзундамба Хутагт Хүрээнд хаан суурнаа сууж &quot;Их монгол улсын наран гэрэлт хаан&quot; хэмээгдэж &quot;Олноо өргөгдсөн&quot;-өөр оны цолоо болгов.
:12 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын эл хошуу чуулганы олон ван гүн нарт уриалгын бичиг илгээв. Улиастайн жанжин ч Монголын цэрэгт үлдэгдэн гарав.
Улиастайд Оросын Консулын газар байгуулагдав.Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалын нөлөөгөөр Түмэд хошууны нэгэн салаа цэрэг Батхаалгад умардын цэргийн эрхтэнийг эсэргүүцэх зэвсэгт бослого гаргав. Умардын цэргийн эрхтэн ч их цэрэг томилон Жи Нин, Гүэй Сүй, Бугат гурван замаар Улаанцавын чуулганд довтлон орж бослогийг дарангуйлаад, Батхаалгын сүмийг галдав. Алшаагын Гө Лу Хуй эвлэлийн түрүү Жан Жин Мин-ээс Нин Ши Ан-ын Гө Лу Хуй-ын түрүү Лиү Хуа Тан-ыг хавсарч Инчуаныг дайран эзлэхээр төлөвлөж байгаад нууц нь задран Алшаа Чин ван Даваанбүлүгжала ба Хөх нуурын Ма Чи-ын дарангуйлалд учирч ялагдав. Мөн оны арван хоѐрдугаар сард Шинжаны Монголчууд Чингийн засгийг эсэргүүцэх тэмцэл гаргажээ.
* 1912 он
:1 дүгээр сарын 14. Оросын Хайлаарт суугаа Консул Усад-ын дэмжлэг дор Өөлдийн ерөнхий захирагч ноѐн Шинфү, Хуучин Баргын ерөнхий захирагч Цэгц ба Шолон хошууны ерөнхий захирагч Чөн Дө зэрэг хүмүүс орчмын эл хошуудын Монгол цэрэг мянга гаруй хүнийг цогцлуулж, Оросын тусалсан таван зуу гаруй буугаар зэвсэглээд ―Чин хаант гүрний журмын цэрэг‖ хэмээн алдаршуулж Бүгд найрамдахыг эсэргүүцэж эхэлсэн байна. Мөн өдрийн орой Хөлөн хотыг довтлон эхлэж арван тавны өдөр хотыг эзлэн авч Хятад ноѐдыг үлдэн Хөлөнбуйрын ―Тусгаар тогтносон‖-ыг тунхаглаж, Хүрээний Богд хааны засгийн газарт харъяалагдах засгийн ордон байгуулж Манжуур зүг үргэлжлэн цэрэглэсэн байна.
:1 дүгээр сарын 20. Хөлөнбуйрын Монгол цэргүүд Мөнхшил харуулын газрыг довтлон эзлэв.
:1 дүгээр сарын 23. Оросын Гадаад явдлын яамны сайд Хаандаа айлтгал өргөж, одооны ашигтай цагийн байдлыг завдаж Манж орон дахь нөлөөгөө чангатгах ѐстой гэсэн бөгөөд мөн өдөр Сазановагаас Цагаан хаанд Оросоос Монголыг хамгаалан Дундад улсаас тусгаарлуулах хэрэгтэй гэж дурьдсанд Цагаан хаан эдгээр саналыг зөвшөөрсөн.
:Мөн сарын сүүлч. Хар мөрөн мужийн цагдан захирагч сайдаас түшмэл томилож Хөлөн хотноо хүрч Шинфү нарыг ятган ―Тусгаар тогтнох‖-ыг нь хүчингүй болготол, Хайлаарт суугаа Оросын Консул Усад яаравчлан ирж Шин фү зэрэг хүмүүсийг зэвсэг, мөнгө бодисын тусламжаа зогсоох зэрэг зүйлээр гачин шахаж байгаад энэ нэг бодлыг нь хаяуулсан
байв.
:2 дугаар сарын 12. Жоу Чүн Фан-аас харъяат цэргээ дагуулан Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон Монгол цэргүүдтэй Жи Лалин орчим ихээр байлдаж ялагдан ухрав.
:3 дугаар сар. Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон засгийн ордны тэргүүлэгч, Хөлөнбуйр газрын бүгдийн дарга Шин фү зэрэг хүмүүс Жибзундамба Хутагтын өргөмжлөлийг хүлээн авч
жинхнээр Монгол улсад даган оров.
:4 дүгээр сар. Хүрээнээс ирүүлсэн Монголын―Тусгаар тогтнолын тунхаг‖-ыг хүлээн авсан Хөвсгөл нуурын Урианхайн бүгдийн дарга Хишигжаргал, Дарьгангын бүгдийн дарга Содномдовдон, Шилийн голын чуулганы зүүн Хуучид ван Салнунточал нараас өөр өөрийн харъяат олон ардаа авч эн түрүүнээ Богд хааны засгийн газарт дагаар орж хүч нийлэх гэсэн өргөдлийг Хүрээний эрх баригчид хүлээн зөвшөөрчээ.
:4 дүгээр сар. Хорчин баруун гарын өмнөд
хошууны Удай вангаас туслагч тайж Нучинга,
Вангийн сүмийн ширээт лам Бөхбуян ба Чимэдсүрэн
гурван хүнийг Халхад элчээр илгээж Богд хаант
засгийн газрыг дагах бичгээ дэвшүүлэв. Тэгээд
Жибзундамба Удай ванг ―Дундад иргэн улсыг
довтлох нэгдүгээр замын ерөнхий жанжин‖-аар
томилож, зэр зэвсэг туслан Жирмийн чуулганы
арван хошууг дагуулан урвалга гаргахаар зааварлав.
:4 дүгээр сар. Хятад худалдаачдын пүүсийг
довтлон дайрах ажил ширүүсч байв.
:4 дүгээр сар. Бинт ван Гончигсүрэн Хүрээнд
явав.
:5 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас
Өвөр Монголын зарим газарт хоѐрдахь удааны
уриалгын бичгийг илгээв.
:5 дугаар сарын 17. Бээжингийн засгийн газраас
Торгууд ван Балтыг Алтайн хэрэг эрхлэх сайдаар
томилов.
:7 дугаар сар. Монгол цэрэг Даргангыг эзлэв.
Юань Шикай Богд хааны засгийн газарт цахилгаан
явуулж Дарьгангыг эзэлсэн учраар эсэргүүцэл
гаргаж төлбөр өгөх хэрэгтай гэв.
:7 дугаар сарын 8. Гуравдугаар удаагын ―Япон
Оросын нууц гэрээ‖ байгуулагдаж, Бээжингийн
уртрагын шугамаар Өвөр Монголыг зүүн баруун хоѐр
хэсэг хувааж баруун хэсгийг Оросын, зүүн хэсгийг
Японы хүчний хүрээ болгохоор тохиролцжээ.
Шилийн голын чуулганы баруун Хуучид вангийн
хошуу, Авгын зүүн баруун хошуу, Үзэмчины зүүн
баруун хошуу, Сөнөдын зүүн баруу хошуу, Авга
нарын зүүн баруун хошуу, Жирмийн чуулганы засагт
вангийн хошуу, Бинт чин вангийн хошуу, Ерөөлт
вангийн хошуу, Бодолгот вангийн хошуу,
Нарангэрэл вангийн хошуу, Засаг Пунцагийн хошуу,
Жалайд хошуу, Зуу-Удын чуулганы Ар Хорчин
хошуу, Баарины зүүн баруу хошуу, Жарууд хошуу,
Дархан бэйсийн хошуу, Хишигтэн хошуу, Их Зуугийн
чуулганы ван Арвинбаяр нарын таван хошуу,
Улаанцавын чуулганы таван хошуу, Зостын
чуулганы Харчин вангийн хошуу, Ван
Цэдэннамжалванбуугын хошуу, Цахар найман
хошуу, Дөрвөд Далай хан аймгийн арван хоѐр хошуу,
Дөрвөд баруун гарын дөрвөн хошуу, Захчин хоѐр
хошуу, Алтайн Урианхайн долоон хошуу, Торгуудын
гурван хошуу, Хошууд нэгэн хошуу, Ар Илигийн
Цахар нэгэн хошуу, Тагнын Салжиг, Дочи хоѐр
хошуу, Хасгийн хэдэн хошуудын ноѐд
түргүүлэгчдээс харъяалах ардын хамтаар удаа
дараагаар ―Монгол улс‖-д дагаар орж тамагт бичиг
ба билэг ѐслолыг хүргэж ирснийг Богд хааны
засгийн газар хүлээн авч, хэргэм зэрэг шагнаад,
эдгээр хошуудын язгуурын нутгийг хэвээр захиран
шийтгэх эрх тушаалыг баталсан бөгөөд нэг бүлэг
захирах дарга ба туслан шийтгэх сайдыг шинээр
томилжээ.
:8 дугаар сарын 20. Хорчин баруун гарын өмнөд
хошууны Удай ван хошууныхаа гурван мянга гаруй
хүнтэй зэвсэгт хүчээ дагуулж сүмд ―Тусгаар
тогтонигсон‖-оо тунхаглаж, ―Зүүн Монголын Тусгаар
тогтнолын тунхаг‖ыыг нийтлэж гурван замын цэрэг
томилон Тао Нан, Кай Тун, Түчүан зэрэг газрыг
довтлов. Хорчин баруун гарын хойд хошууны
Рашминжүүр гүн ч идэвхитэйгээр цуурайтаж Удайн
цэрэгтэй нийлэв. Зүүн хойтын гурван мужийн
бүгдийг захирагч ноѐноос Ү Жүншөн нарын их
цэргийг томилон дарангуйлан цохисонд Удай нар
Солон ууланд зугтаан оров.
:8 дугаар сарын 19. Иргэн улсын засгийн газар
―Монголыг үзэх хууль зүйл‖-ыг нийтэлж, Монгол ван
гүн нарын уул эрх ашгийг хэв ѐсоор байлгахыг
амлаж илбэн татах бодлогийг эрчимтэй явуулсан
байна.
:8 дугаар сарын 20. Хайсан, Дамдинсүрэн нарын
удирдсан Монголын цэрэг хоѐр сар гаруй бүслэн
дайралт хийж Ховд хотыг эзлэв.
:9 дүгээр сарын 8. Удай вангийн цэрэг, Жөн
Дүн Шиан-д эсрэг этгээдтэйгээ ширүүн тулалдаан
болж, мөн сарын сүүлчээр Удай, Рашминжүүр нар
Оросын хамгаалал дор Хайлаараар дамжиж Халхад
зугтаан очив. Удайн бослогийг дарсны дараа, Иргэн
улсын засгийн газар нэг түм таван мянган хүний
цэрэг ангийг томилон Тоа Нанфү орчим
байрлуулжээ.
:10 дугаар сарын 27. Монгол цэрэг Шилийн
голын чуулганы баруун Үзэмчин ба Сөнөд зэрэг
хошуудаар довтлон орж ирэв, Цахарын Дүтүн түшмэл Хө Жүн Лиян цэргээ дайчлан хориглож
байлдаад Дарьганга орчим ялагдан ухарчээ.
:10 дугаар сар. Тогтохын хүү цэрэг дайчлаж
Шилийн голд орж ирээд Авга вангийн ордныг дайрч
мал хөрөнгийг нь булаан авч Авга ван Янсаныг
баривчлаж Хүрээнд аваачив.
:10 дугаар сар. Жарууд зүүн хошуунд Богд
хааны засгийн газрыг дагах бослого гарчээ.
:10 дугаар сарын 28. Бээжингийн засгийн
газраас тусгай тушаалтан томилж Чанчүнд Жирмийн
чууулганы арван хошууны Ван гүн нарын
хуралдааныг хуралдуулж Иргэн улсыг хүрээлэх,
дураар харь улсын банкнаас зоос зээлэхийг
цаазлах зэрэг арван зурвас тогтоолыг тогтоосон
байна.
:11 дүгээр сарын 3. Монгол ба Орос жинхэнээр
―Орос Монголын хэлэлцээр‖ ба арилжааны тухай
тусгай гэрээнд гарын үсэг зурав.
:11 дүгээр сарын 7. Бээжингийн засгийн газаас
Оросын элчин сайдын газар нот бичиг гардуулж
―Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын тухай чанга
эсэргүүцэл тавьсан бөгөөд Оросын Монгол лугаа
тогтоосон аливаа гэрээг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ
илэрхийлсэн байна.
:11дүгээр сарын 13. Улаанцавын чуулганы
зургаан хошууны засаг нэр холбон бичиг өргөж Бүгд
Найрамдахыг эсэргүүцэн Ар Монголтой нийлэх гэж
дурьдсанд хол дахиныг амаржуулагч жанжин Жан
Шоу Жөн Улаанцавын чуулганы дарга Леванноров,
Их зуугийн чуулганы дарга Арвинбаяр нарыг
хотондоо авчирч ―Баруун Монголын ван гүн нарын
хуралдаан‖- ны урагштай биелэгдэхэд бэлтгэл
хийжээ.
:12 дугаар сарын 9. Хол дахиныг амаржуулах
жанжин Жан Шоу Жөн Түмэд хошууны цэргийн
даргаас Монголын цэрэг Билгийн улиралын арван
нэгэн сарын үеэр Өвөр Монгол зүг довтлох чимээг
олж сонсоод цэргээ гурван зам хуваан сахин
суулгасан байна.
:12 дугаар сар. Богд хаант улсын засгийн газар
Ханддорж, Ширнандамдин, Чен Дө (Хөлөнбуйрын)
нараар толгойлуулсан төлөөлөгчдийн бүлгэмийг
Орост томилон хэлэлцээ хийлгэхээр мордуулав.
Мөн оны зун, ДИУ-ын засгийн газар Өвөр Монголын
бослогыг дарахын тулд үлэмжхэн цэргийг Чуулалт
хаалга, Батхаалга, Долоннуур, Хөххот, Бугат хотын
чиглэлд таван замаар анги хуваан түлхэн оруулав.
Мөн үеэр Өвөр Монголчууд Богд хааны засгийн
газарт айлтгал өргөдөл дэвшүүлж, Хятадын цэргийн
эрхтний дарлалаас чөлөөлж авахыг гуйв. Мөн оны
өвөл, Богд хааны засгийн газарт Өвөр Монголд цэрэг
орох нууц хуралдаан болжээ.
*1913 он
:1 дүгээр сар. Монголын таван замын цэрэг
Өвөр Монголд оров. Үүнд:
Нэгдүгээр зам нь: Егүзэрийн хийдийн чиглэлд
бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдцэрэнигйн удирдсан
цэрэг.
Хоѐрдугаар зам нь: Дарьганга--Шилийн гол--
Зуу-Удын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт гүн
Хайсан, дэд сайд шударга баатар Бавуужавын
удирдсан цэрэг.
Гуравдугаар зам нь: Сөнөдийн хоѐр хошуу,
Дөрвөд вангийн чиглэлд цэргийн яамны дэд сайд
Бишрэлт бэйс Насан-Аривжихын удирдсан цэрэг.
Дөрөвдүгээр зам нь: Хөх хотын чиглэлд, сайд
гүн Сономдоржийн удирдсан цэрэг.
Тавдугаар зам нь: Урадын гурван гүн, Хатан
голын чиглэлэд их цэргийн дэд зэргийн түшмэл
Зүтгэлтийн удирдсан цэрэг тус тус хөдлөх болсон
юм. Дамдинсүрэнг зүүн өмнө зүгийн цэргийг дайчлан
захирах ерөнхий захирах жанжнаар тохоон
томилжээ. Зоритг баатар Тогтохыг энэ удаа
томилсонгүй, Их цэргийн зөвлөгч бөгөөд Богд хааны
сэргийлэн хамгаалах цэргийн даргаар Хүрээнд
хоцроов.
:1 дүгээр сар. Өвөр Монгол руу хөдөлсөн Богд
хааны цэрэг нийт нэг түм байв. Цэргийн захирагчид
нь голдуу Өвөр Монголоос дагаар ороод дахиад
нутагтаа байлдахаар ирсэн хүмүүс байлаа. Богд
хааны засгийн газар зэвсгийн хүчээр Өвөр Монголыг
эзлэх бодлогтоо үйлчлэхийн төлөө ухуулга
нэвтрүүлгэ хийж, дагаар орохоор ирсэн ба ирээгүй
Монгол овогтонд зориулан ухуулан зарлах бичиг
тархааж байлаа. Мөн Өвөр Монголд цэрэглэх зам
зуураа болон хүрсэн газраасааа цэрэг нэмэн
элсүүлж байв.
:1 дүгээр сарын 10. Богд гэгээн Жибзундамба
Юан Шикай-д цахилгаан явуулж, Монголыг улс
болон тогтнохыг харшлах хэрэггүй хэмээсэнд Юан
Шикай ч хариу цахилгаан явуулж, Монгол ДИУ
тусгаарлах нь зүй бус, нэгдвэл зохино гэсэн байна.
:1 дүгээр сар. ―Монгол Төвдийн найрамдлын
гэрээ‖ байгуулагдав.
:1 дүгээр сарын 23. ―Баруун Монголын ван гүн
нарын хуралдаан‖ Хол дахиныг амаржуулах хотноо
хуралдаж, Улаанцав, Их зуугийн чуулганы ван гүн
нар, Иргэн улсыг хүрээлж, Монголын ―Тусгаар
тогтнол‖-ыг эсэргүүцэхээ илэрхийлжээ. Мөн өдөр
Богдын засгийн газрын ерөнхий сайд Сайн ноѐн хан
Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийн бүлгэм Орос
зүг мордож, Оросын дэмжлэгт талархал
дэвшүүлэхийн хамт цэрэг дайны тусламж олохоор
чармайжээ.
:2 дугаар сар. Бээжингийн засгийн газрын хуурай
замын цэргийн яамнаас томилсон тагнуулууд Богд
хааны цэрэг зам хуваан Өвөр Монголд орсон
байлдааны төсвийг мэдэв.
:3 дугаар сарын 31. Богд хааны засгийн газраас
таван замын Их цэргийн тохиолдсон олон
монголчуудаас хүчин хавсарч байлдахыг уриалсан
―Өвөр Монголын нийт оронд зарлагдсан бичиг‖
гэгчийг нийтлэв.
:3 дугаар сар. Иргэн улсын засгаас Богд хааны
цэргийн дайралт ба Өвөр Монголын ван гүн нарын
тусгаар тогтнох хөдөлгөөнийг сэргийлэх зорилгоор И
Жүн цэргийн дэд Силин, Рехө-ийн дэд дүтүн түшмэл
Ми Жэн Био-ийг Линши-ын сахин дарангуйлах
ноѐноор томилж, арван хоѐр анги, дөрвөн түм гаруй
цэргийг захируулан Линши, Бор хот, Улаанхад зэрэг
газрыг сахин суулгав.
:3 дугаар сарын 8. Хүрээнд Монгол цэргийн
бригад байгуулах тухай Орос–Монголын хэлэлцээр
тогтоогдож, Богд хааны засгийн газар Орос жанжин
Кристоферыг ерөнхий сургагчаар урьж ―Эл аймгийн
цэргийг тэд захирах эрх‖- тэй гэж тогтоосон байна.
:3 дугаар сарын 24. Богдын цэрэг Да Ван Миао
сүмийг довтолсонд Хуай Жүн цэрэг тосон байлдаж
Хишигтний Бяруу балгасны дөчин газрын цаанах
элсэнд цохиж ухруулав.
:4 дүгээр сарын 3. Шилийн голын Эрчээл гэдэг
газар болсон тулалдаанд Иргэн улсын 500 зуун
цэрэг сүйджээ.
:4 дүгээр сарын 4. Богдын цэрэг Өвөр Монголын
зүүн хэсгийн олон газар дайралт хийв.
:4 дүгээр сар. Баруун Сөнөдийн нутагт ширүүн
тулалдаан болж Иргэн улсын 150 цэргийг устгав.
:4 дүгээр сарын 8. Бугатын чиглэлд Шан Ши
цэргийн ширүүн дайралтад Монголын цэрэг 30 гаруй
хүн алагдаж ухрав.
:5 дугаар сар. Оросын засгийн газар Богд
хааны засгийн газартай Хиагтаас Хүрээ хүрэх
Төмөр зам засах гэрээ тогтоов.
:5 дугаар сарын 16. Богдын цэрэг Шандуг
эзлэв. Тав дугаар сарын 25-нд Богдын цэргийн
долоон зуй гаруй хүн Жирмийн чуулганы хилд
довтлон оров.
Рехө-гийн Дүтүн-гийн И Жүн цэрэг Улаанхад
оронд орж сахин суув.
:6 дугаар сар. Богдын цэрэг дахин гурван
замаар довтлон эхлэж Баруун зам нь Бор тохойг
чиглэн, дунд зам нь Хөх хот зүг довтлон, зүүн зам нь
Сөнөд хошуу зүг давшжээ, Хятад цэргийн Ми Жүн
Биу-гийн бүлэг Давааны ард гарч өвөл гол орчим
Найданжавын цэрэгтэй байлдаж, Бавуужав,
Хайсангын цэрэг харин завшаанаар Бяруу балгасыг
эзлэв. Адилхан хугацаанд Вангийн Жоу-гийн
Ванданям, Далаад хошууны Баян гүн, Хангин
хошууны Цолмон, Гирины Монгол Бао Жай Шан нар
цэрэг дагуулан Их Зуу аймгийн хойд хэсгийг
байлдан эзлэв. Иргэн улсын цэрэг бүх талаар
ялагдалд учирсан тул Хөбэй, Шан Шиг-аас дахин их
цэрэг татаж туслан байлдуулав.
:6 дугаар сар. Жирмийн чуулганы газар Богдын
цэрэг болон Иргэн улсын цэргийн хооронд ширүүн
тулалдаан болжээ. Энэ удаагын их тулалдаанд
Монголын талаас Чимэдцэрэн, Найданжав, Насан-
Аривжих, Морьжав болон Бавуужавын удирдсан
цэрэг анги оролцсон байна. Мөн энэ үеэр Ар Өвөр
Монголын уулзуур оронд Солон уулын тулалдаан
болжээ. Нийт 1 800 цэрэг тус тулалдаанд оролцов.
Мөн оны зун Богд хааны засгийн газраас цэргийн
яамны их сайд Далай ван Гомбосүрэнг
Өвөр Монголын байлдаанд томилжээ.
:7 дугаар сарын эх. Иргэн улсын цэрэг 2 000 хүн
болон Богдын цэрэг 800 хүн Шилийн голын хил
дотор тулалдаад хоѐр талд бүр хохирол гарав.
:7 дугаар сар. Богдын цэрэг ба Иргэн улсын
цэрэг Үзэмчиний Өвөл гол, Сөнөд, Байшинт уулын
ам, Дамбын даваа, Линши, Долоннуур, Батхаалга-
ын орчин зэрэг газруудаар байлдаж байв. Долоо
найман сарын үеэр Богдын цэрэг үндсэндээ Шилийн
голын нутгийг бүр эзлэв.
:7 дугаар сарын 13. Богдын цэрэг Долоннуурын
боомт газар—Дархан уул сүмийг эзлэв. Тэнд байсан
Иргэн улсын 2 000 сэргийлэн сахих цэрэг арга бус
ухарч гарав.
:8 дугаар сарын 1. Богд хааны засгийн газрын
эрхшээлд орсон газар орны хэргийг тусгайлан
хамаарахын төлөө, Богд хааны зарлигаар Егүзэр
Хутагт Галсандашийг зүүн хязгаарын хэргийг
захиран шийтгэх сайдаар Өвөр Монгол руу томилов.
:8 дугаар сар. Богдын цэрэг Да Ван Миао
Сүмийг дайран эзлэж, Бяруу балгас зүг давшив.
Иргэн улсын Долоннуурыг дарангуйлан сахигч
түшмэл ван Хуай Чин, Хуай Жүн цэргийг томилон
гэдрэг довтлон, мөн сарын дунджаар Да Ван Миао
сүмийг булаан авч, Богдын цэрэг ухрав.
:8 дугаар сар. Долоннуурын талбарт Насан-
Аривжихын дайчилсан 1 200 цэрэг Иргэн улсын 7
000 цэрэгтэй ширүүн тулалдаан хийв.
:8 дугаар сарын дундаж. Зүүн хойд орноос
томилсон Иргэн улсын туслах цэрэг Өвөр Монголд
орж ирэв.
:8 дугаар сарын сүүлч. Богдын цэрэг Цахарын
Лав худаг, Халх тал ба Хүйс зэрэг газраар Иргэн
улсын цэрэгтэй тулалдаж байв. Мөн сар,
Найданжавын дайчилсан Богдын цэрэг хоѐр зам
хуваан Линши тавин гэр, Зулчин сүмийг довтлон
эзлэв. Мөн сар, Дамдинсүрэнгийн дайчилсан Богдын
цэрэг Шулуун Хөх хошууг эзлэв.
:9 дүгээр сар. Богдын цэрэг Жарууд ба Ар
Хорчинг эзлэв.
:9 дүгээр сар. Бээжингийн засгийн газар
Өвөр Монголын байлдаанд туслах цэрэг 12 хороо
морьт цэрэг ба явган цэргийг томилжээ.
Мөн оны намар. Богдын цэрэг Цахарын
нутгийг эзлэж дуусгаад улмаар Цагаан Хэрмийн
зарим боомт газраар тулж очоод сэргийлэн
хамгаалалт хийж байжээ.
:9 дүгээр сарын 18. Зүүн Сөнөдийн Засаг
Сүржав ард олноо дагуулан Богдын засгийг
дагахаар зугтаасанд Юан Шикай зарлиг буулган Чин
вангийн хэргэмийг нь хасав.
:9 дүгээр сарын 21. Бавуужавын дагуулсан
Богдын цэрэг Бяруу балгасыг дайран эзлэж, хорин
гурваны өдөр Да Ван Миао сүмийг дахин эзлэв.
:9 дүгээр сар. Архуа гүн Насан-Аривжих цэрэг
түшмэд 100 хүнийг дагуулан Иргэн улсын талд
урважээ. Мөн энэ үеэр Богдын цэргийн удирдагч
Мөрөнга учир битүүлгээр хорлогдов.
:10 дугаар сарын 29. Баруун замын И Жүн
цэргийн Ми Жен Биу-ийн хүчин туслахаар ирсэн
зүүн хойдын цэргийн У Жүн Шин-ий цэрэгтэй
хамтран Бяруу балгасыг буцаан авч, удалгүй Да Ван
Миао сүм ба Түлхэн сүм зэрэг газрыг ч буцаан авав.
Умард замын И Жүн цэргийн Чен Де Шен-ий цэрэг
Найданжавын цэргийг ялаад Зулчин, Шивэртэй,
Тавин гэр зэрэг газрыг буцаан авч, Даваан ар хүртэл
гэдрэг довтлов. Намар Долоннуурын баруун хойд их
элсэнд тулалдаан болж Иргэн улсын цэрэг мянга
шахам хүн сүйдэв. Мөн Бавуужавын хороо
Шандугийн гол, Үхэрчин уул зэрэг газарт ширүүн
довтлолт явуулав.
:11 дүгээр сарын 3. Иргэн улсын цэрэг
Долннуурт довтлоод Богдын цэргийг цохин гаргаж
Цахарын зуун найман сүм хотыг эзлэв.
:11 дүгээр сарын 5. Хаант Орос улс ба Дундад
иргэн улс ухуулан тунхаглах бичигт гарын үсэг
зурсан байна. Энэхүү тунхаг бичигт, Орос улс Иргэн
улсын Гадаад Монголыг хэмжээтэй эзэрхэх эрх
мэдлийг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд Иргэн улс Ар
Монголын өөртөө засах эрх (Автономит засаг) 1912
оны 10 сарын 21 өдрийн ―Орос Монголын
худалдааны хэргийн тухай зүйл‖-ийг журамлан
хэлэлцэж Иргэн Улс ба Ар Монголын холбогдлыг
тодорхойлон тогтоохыг хүлээн зөвшөөрөв.
:11 дүгээр сарын 9. Богд хааны цэрэг хэдэн
мянган хүн их буутай өмнөш дахин довтлож 15-ны
өдөр Батхаалга зэрэг газрыг эзэлсэн боловч
удсангүй Хол дахиныг амаржууулах хотын Иргэн
улсын цэргийн гэдрэг дайралтад найман зуу гаруй
хүн үрэгдэж ухрав. Мөн сарын эхэнд хоѐр мянга
найман зуу гаруй Богдын цэрэг Чуулалт Хаалганаас
умар байсан Хятад цэргийг хүчтэй довтлон таван
зуу гаруй хүнийг алж шархдуулав.
:11 дүгээр сарын 19. У Жүн Шөн, Ми Жен Биу
нар Богдын цэргийн гараас Да Ван Миао сүмийг
дахинт буцаан авав. Мөн өвөл Тогтох цэрэг дайчлан
дахин өмнөш довтлож Батхаалгыг эзлэв. Гэвч хэдэн
өдрийн дараа Иргэн улсын цэрэгт булаагдав.
:12 дугаар сарын 16. Богд хааны засгийн газар
цэргээ Ар Монголын хил тийшээ татах тухай
шийдвэрээ илэрхийлэв. Мөн оны сүүлч, Богдын
цэрэг идэг идэгээр Монголын хил зүг ухрав. Энэ
үеэр Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайрах хүчин нь
нэмэгдэж ялалттайгаар давшиж Богдын цэрэгт
эзлэгдсэн газруудыг дахин булаан авч эхлэв.
Нийслэл Хүрээнд ―Шинэ толь‖ сэтгүүл
хэвлэгдэж эхэлсэн бөгөөд орчин цагийн анхны
сургууль байгуулагдав.
:1913 оны эцэс 1914 оны эхээр, Монгол улсын
ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид
Хаант Орост айлчлав.
*1914он
:1 дүгээр сар. ДИУ-ын засгийн ордон Сүйюаны
онцгой засаг захиргааны орон байгуулахаар болж
жанжныг дүтүн ноѐн болгон хувируулан томилож,
уулын Гүйсүй Дао (道)-д харъяалагдаж байсан арван
хоѐр шиан, Улаанцавын чуулганы зургаан хошуу, Их
Зуугийн чуулганы долоон хошууг ерөнхийлөн
захируулав.
:2 дугаар сар. ДИУ-ын засгийн газар Рехө-гийн
онцгой засаг захиргааны орныг байгуулахаар болж,
дүтүн ноѐн томилон Зостын чуулганы долоон хошуу,
Зуу-Удын чуулганы арван хоѐр хошууг ерөнхийлөн
захируулав.
:2 дугаар сарын 6. Иргэн улсын цэрэг гэнэт Ар
Монголын хилд цөмрөн орж Галсандашийн сайдын
яамыг бүслэн дайрав.
:3 дугаар сарын 9. Богд хааны засгийн газраас
Оросын консулд бичиг өгч, Дундад Оросын
хэлэлцээрийн ѐсыг зөрчиж түрэмгийлэл явуулж
байгаа Хятад цэргийг тэд ухруулж, баривчлагдсан
сайд Галсандашийн биеийг тавиулах тухай хатуу
шаардлага тавив.
Мөн оны эхээр Халхад байсан
Өвөр Монголчууд элдэв зүйлийн хүчирдэлд орсноос
нэг бүлэг хүмүүс уг нутагтаа буцаж ирэх хүсэлтээр
Иргэн улсын засгийн газартай хэлэлцээ хийхийн
төлөө 9 хүний төлөөлөгчийн бүлгэм томилов. Иргэн
улсынхан тэд нарыг баривчилж есүүлийг цөм алав.
:6 дугаар сарын 14. ДИУ-ын засгийн газар
Цахарын онцгой засаг захиргааны орныг байгуулан
дүтүн ноѐн томилож Фенчен, Лианчен зэрэг долоон
шиан, Цахарын зүүн баруун гарын найман хошуу,
жич дөрвөн малжлын сүрэг, Шилийн голын чуулганы
арван хошууг ерөнхийлөн захируулав.
:8 дугаар сарын 1. ДИУ-ын ордноос Алшаа,
Эзнээ хоѐр хошууны цэрэг дайны сэргийлэлтийн
явдлыг Ниншиан мужийн цэргийг захирагч
түшмэлээр хариуцуулахаар тогтоов.
Юан Шикайгаас Алшаа чин ван
Даванбүлүгжилыг Баруун Монголын тохинуулах
сайдаар томилов. Үүшин хошууны туслагч Түмэн-
Очир чуулганы дарга, Сүйюаны дарангуйлан сахигч
яамтай хуйвалдаж байгаад ―ардыг өдөөн урвуулсан‖
ялаар Шинэ ламыг баривчлаж, Үүшиний ―дугуйлан‖-
гуудыг тархаав.
:9 дүгээр сарын 8. Дундад, Орос, Монгол
гурван этгээдийн Хиагтийн хуралдаан эхлэв.
:9 дүгээр сарын 20. ―Дундад Орос Монголын
хэлэлцээр‖-ын анхны төсөл байгуулагдаж, Монголыг
ДИУ-ын нэгэн хэсэг, Монгол улсын нэр, хааны цол,
оны цолоо хүчингүй болгох асуудал дээр санал
нэгдэхгүй байжээ. Мөн сарын гучны өдөр Оросын
консулаас Монголын эрх баригчидтай ―Төмөр замын
гэрээ‖ ба ―Цахилгаан утасны гэрээ‖ тогтоож Оросоос
Монголд төмөр зам засах эрх ба холбоо мэдээний
цахилгаан утас татах эрх олов.
*1915 он
:3 дугаар сарын 16. Бавуужав нарын дагуулсан
Богдын цэрэг Кайлу орчим довтлов.
5 дугаар сарын 9. Юан Шикайн засгийн газар
японтой ―Хорин нэгэн зурвас‖-ыг тогтоож
Өвөр Монголын зүүн хэсгийн их хэмжээний эрх
мэдлийг Японд өгчээ.
:6 дугаар сарын 7. Хиагтын гурван этгээдийнн
хуралдаан эцэстээ шийдвэр гарч ―Дундад Орос
Монголын хэлэлцээр‖-ын хорин хоѐр зурвасыг
жинхэнээр гарын үсэг зуран батлав. Мөн сарын 9-
ны өдөр Жибзундамбаас Монголын тусгаар
тогтнолыг хүчингүй болгохоо тунхаглаж, арван
хоѐрны өдөр Юан Шикай зарлиг нийтлэж Монгол
ван гүн нарын уулын хэргэм цол уул ѐсоор
хүчинтэй гэдгийг нотлож, хамтат нь бас
Жибзундамбыг Хутагт хан өргөмжилсөн байна.
:6 дугаар сарын 16. Бээжингийн засгийн
ордноос Чен Лү-г ерөнхийлөн захирагч сайдаар
Хүрээнд томилсон байна.
:9 дүгээр сар. Халхын цэргийн явдлын журганы
түшмэд Бавуужавтай нууцаар зөвлөлцөн
Өвөр Монголын зүг дахин довтлохоор болж,
Бавуужавт гурван түмэн рублын зардал хангав.
10 дугаар сарын 28. Удай Ван Фентиан мужийн
дурдсан долоон зурвас буцан орж өгөх нөхцлийг
хүлээн аваад Бээжинд хүрч ирэв, арван нэгдүгээр
сарын 4-ний өдөр Юан Шикай түүний уул хэргэмийг
сэргээн өгөв.
:10 дугаар сарын 29. Бээжингээс Хүрээний
хэрэг эрхлэгч сайддаа цахилгаан мэдээ явуулж,
Өвөр Монголыг түйвээж байгаа Бавуужавыг
Хүрээний засгийн газар хавсран дарангуйлахыг
шаартагтун гэв.
:11 дүгээр сарын 6. Бээжингийн засгийн ордоны
төлөөлөгч, Оросын элчин сайд Кропенскийтай
Бээжинд ―Дундад Оросын Хөлөнбуйрын асуудлын
тухай тогтоол‖-ыг тогтоож Хөлөнбуйрын ―Онцгой
орон‖-ны байр суурийг мэдрэв. Мөн сарын арван
зургаанд Юан Шикайгаагаас Шинфүг Хөлөнбуйрын
дэд дүтүнгээр томилов.
:11 дүгээр сарын 23. Иргэн улсын цэрэг Егүзэр
Хутагтын сүмийг байлдан эзлэж Бавуужавын
цэргийг таван зуу гаруй алж шахрдуулж, Егүзэр
Хутагтыг бас барьж аваачив. Мөн жилийн өвөл,
Бавуужав хэдэн мянган цэргээ дагуулж нутагтаа
буцах нэрээр Өвөр Монголын зүүн хэсэг оронд орж
ирээд зэвсэгт ажиллагаагаа үргэлжлүүлэв.
Бээжингийн засгийн газраас Ма Чи ( 马麒)-ыг
Хөхнуурын Монгол Төдвийг тохинуулах сайд ба
Гансу, Ниншиан, Хөхнуур зэрэг муж орныг
дарангуйлан сахигч түшмэлээр хавсарган томилов.
Ингээд Ма овогт цэргийн эрхтний Хөхнуур дахь дөч
гаруй жилийн ноѐрхол эхэлсэн байна.
Оросын хөрөнгөтнүүд Хүрээнд ―Монголын
үндэстний банк‖-ыг байгуулав.
*1916 он
:5 дугаар сарын 27. Бавуужав Халх голын
Амгалантад тэнгэр газрыг тахиж, Чин улсыг тэтгэн
босгох уриа дурьдан, Юан Шикайг эсэргүүцэхээр
уриалж ―Хаан төрөө тэтгэх цэрэг‖ хэмээн байгуулав.
Долдугаар сарын 1-нд Бавуужав гар доорхи гурван
мянга гаруй хүнээ дагуулж Японы этгээдийн
дэмжлэгээр цэргийн зөвлөгч Аоянаки-ын
жолоодлого дор Халх голоос өмнөш довтолж Тао
Нан зүг урагшлан, хорин дөрөвний өдөр Түчиүэн
шианы хотыг эзэлжээ. Ү жүн шөнгийн цэрэг
хориглон байлдаж таван зуу гаруй Монгол цэргийг
устгаж цохин ухруулав.
:6 дугаар сарын 6. Юан Шикай үхэв.
:8 дугаар сарын 7. Оросын Бээжинд суугаа
элчин сайдаас Дундад улсын гадаад явдлын
сайдад нот бичиг гардуулж, Дундад улсын засгийн
газраас Халх Монголоос сонгох зөвлөлгөөний
гишүүнээ хасаж хаяахыг шаардсанд Дундад улсын
талаас өөрийн нутаг дэвсгэрээсээ зөвлөлгөөний
гишүүн сонгох нь зүй ѐсны эрх хэмээн няцаасан
байна.
:9 дүгээр сарын 3. Япон цэрэг Бавуужавын
цэргийг хамгаалан дэмжиж Гүн Зу Лин-аар
өнгөрөхөд Фентианы зүүн хойд цэрэг тосон
байлдав. Мөн сарын хорин таванд Бавуужавын
цэрэг Кайлу хотыг дахин довтлоод Хармөрөн,
Фентиан хоѐр мужийн цэрэгт хавчин цохигдож хоѐр
мянга гаруй хүн үхэн шархдаж, үлдэгсэд нь зугтаав.
:10 дугаар сарын 8. Бавуужавын цэрэг Линши
шианы хотыг довтолж байх зуураа Бавуужав суманд
оногдон үхэв. Үлдсэн олон нь Чадраабал
Шебжингээ нарын дагууллага дор Зүүн Үзэмчин
орчмын оронд хорогдож байгаад Цахар, Рехө-гийн
цэрэгт цохигдож Халх ба Хөлөнбуйр зүг зугтаав.
*1917 он
:6 дугаар сарын 16. Талжын дээрэм Хөлөн хотыг
дайран эзлэж зам дагуу дахь олон харуулын цэгүүд
цохигдон сүйдэж, Хөлөнбуйрын дэд дүтүн түшмэл
Шинфү зугтан дутааж Оросын түрээсний газарт
зайлав.
:9 дүгээр сарын 30. Оросын цэрэг Хайлаар орчим
мянга гаруй Монгол дээрмүүдтэй тулалдаан болж,
Оросын цэрэг дээрмийг нэхэмжлэх нэрээр тус орныг
эзлэв. Бээжингийн засгийн газраас хүн томилон
харилцаж хилээс гарахыг шаардсан боловч Орос
цэрэг зөвшөөрсөнгүй. Мөн сард Бавуужавын
үлдэгдэл хүч болох Шебжингээн бүлэг Хөлөнбуйрын
нутгийн цэрэгт хөөгдөж Халх гол орчим хүрээд
Халхын цэрэгт амдан цохигдож, бүх цэрэг үндсэндээ
сөнөөгдсөн байна.
:11 дүгээр сарын 7. Чадраабал зэрэг хүмүүс
Солон уулнаа долоон мянга шахам хүн цуглуулж
дахин бослого гаргасанд Хармөрөн мужийн цэрэг ба
Фентиан мужийн цэрэг урьд хожид хавчин цохиж,
Жалайдаас баруунш үлдэн явуулсан байна.
ДИУ-ын засгийн газар Орост ―Арван сарын
хувьсгал‖ үүссэн дашрамыг завдаж Жун Дүн төмөр
замын засаг захиргааны эрхийг буцаан авч,
Манжуурт цэрэг суулган хамгаалуулав.
Цаг төрийн үймээнээс дүрвэсэн малчин ард
малаа туугаад Халхад зайлан одов&lt;ref&gt;Ө.Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он&lt;/ref&gt;.

==Түүхэн баримтууд==
===Улс төрийн баримтууд===
====Богд хааны уриалга====
:1913 онд Монголоос таван замын их цэргийг гаргаж тохиолдсон Монголчуудаас хүчин хавсрахыг уриалж ашиг тусыг тайлбарлан Өвөр Монголын олон нийтэд зарласан бичиг
:Монгол улсын засгийн хэргийг эрхлэх газраас дотоод Монгол зургаан чуулган дөчин есөн хошууны олон лам хар ард нар ба Хөх хотын Түмэд, Цахар сүргүүдийн ард нар, Илийн харъяат Монгол, бас Алашаа ба Хөх нуурын зэрэг нарын найман сумын Монгол Өөлд Ширээт хүрээ зэргийн олон Монголчуудын шар хар бүхэн дор ухуулах ану:
Бидний аймаг язгуураас хүчирхэг идэрхэг хойтох газрыг эзлэн сууж, дэлхий дахины олон аймаг дор дарагдсангүй, хэдий Манж улс хараахан мандах үес дор ах дүү нөхөр гийчин ѐсоор түмэнтээ харилцан ураг барьж, ямагт сайныг үзүүлэхийн тулд олон Монгол аймаг харъяат болон дагасан боловч газар орны эрх ашгийг эзэлсэн газаргүй, олон засаг хошуу болгож, өөр өөрийн харъяат албат газар орныг
эзэрхэн захируулсан бөлгөө. Ойрхи хэдэн жилээс иргэн зальхай түшмэд
эрхийг эзлэж, шинэ засгийг явуулмой хэмээн Монгол газар иргэн элсээн, тариа хаглуулж газар орны ашгийг эзлэж эрх эзэрхлийг булааж халдан дарлах төдийгүй, бас бурхны шашныг хөнгөлж, Монголын хуучин ѐсыг халсугай хэмээгээд бидний Монгол ард үл хорссоноор үгүй, уржинан жил өвөл цагт дотоод муж дор Гамин цэрэг хуралдаж Манж улсын ѐсыгхалж, бүгдээр найрамдах улс болмой хэмээх тухай манай гадаад Монголын дөрвөн аймгийн чуулганы олон ван гүн засагуудын өөрчлөн улс төр байгуулахыг бүгдээр зөвлөлдөж, Очирдара Богд гэгээнийг Монгол улсын хаан хэмээн өргөмжилж, эрдэнийн сууринд залж, Их Юан улсын хуучин ѐсыг
дахин гийгүүлж, өөр аймгийн дотор дарлагдахаас үүрд мултарч, олон аймгийн хойч үеийн ичингүйрлэлийг үгүй болгосугай хэмээсэн нь эдүгээ хол ойр газрын олон Монголчууд дараа дараагаар ирэх нь тасралтгүй.
Санаваас дотоод Монголын олон ван гүн тайж бүрнээр Юан улсын Тайзу хааны хүүхэд үрсийн тулд зүй нь нэгэн сэтгэлээр бүгдээр нийлж, зүтгэн хүчлэх болвоос урьд өвгөдийн ѐсыг тахиулж, угаас байсан газар орноо өөр аймгийн ардад эзлэгдэхгүй, мөхсөн Зан То Бу Ла (?) ард мэт боол шивэгчин мэт халдуулахаас хэлтэрвээс болмой. Эдүгээ заримууд нь бидний доторхи Монголын түшмэд лам нар Хятад ардын баширлах, худал урихан үгс буюу хуурмаглах зальхай арга дор ташааран орж бидний Монголыг өөрчлөн улс төр байгуулахыг байлгаж, Дундад Иргэний таван аймаг бүгдээр найрамдах улс хамт нийлбээс бид нар Монгол аймаг ард цөм нэгэн адил ашиг буй агаад үүнээс хойш үүнд энэхүү түвшин  жаргалыг эдэлмой хэмээн бичиг илгээн ирэх нь амой.
Иймийн тул манай засгийн хэрэг шийтгэх газраас Хятад улсын хамт нийлбээс хойч өдөр бидний Монгол дор зовлон болох хэдэн зүйлийг гарган бичиж, олон дор дурьдан сонсгосугай.
Байцаабаасуу, Оу Жу Ми Жоу  газрын олон гадаад улс дор бүгдээр найрамдах улс хэд хэдэн буй амой. Тэдний хууль болбаас улсын харъяат газар орноо бүрнээр албаны болгож, харяъат иргэд газар орон дор гэр байгуулж, тариа тарьбаасуу зоос
гаргаж албан дор тушаасны хойно сая өөрийн хөрөнгө болгомой.
Эдүүгээ Иргэн улс лугаа нийлбээсүү Монголын газар орон цөм тэдний улс төрийн болохын тулд дотоод газар дор багталцахгүй ядуу иргэдийг шилжүүлэн суулгаж, гаал хөлс хураан тариа хаглуулахыг зүйгээр хориглон зогсоовоос, зохилдохгүй агсаар өвгөдийн үлдээсэн газар орныг өөр аймаг дор бүрнээр эзлүүлж, харин ч бид зоос гаргаж худалдан авхад хүрмүй.
Тэр дээр бидний Монгол болбоос язгуураас саруул хөдөө талд дор хэн алиныг ялгахгүй санааны дураар адуулан аж төрж ирсэн бөгөөд аж төрөхөд мөн залхуу цалгайгаар хойч өдөр улс бүхэн дор энэ мэт хуулийг нийтээр явуулах цаг дор хүрсэн хойно Монгол аймгийн ард шөвөг хатгах газар харинолохгүй зовлон болох нь энэ нэг. Түүнээс урьд Манж улсын цаг дор бидний Монголчуудын гааль гувчуур
хураахыг үүрд хэлтрүүлсэн бөлгөө. Эдүгээ бүгдээр найрамдах Иргэн улс, Манж улсын гадаад улсаас агсан авсан төлөөгүй өр найман зуу илүү сая одоо шинэ агсан авах мөнгө зургаан зуу илүү сая үнийг бүрнээр Бүгдээр найрамдах Иргэн улсаас төлсүгэй хэмээн нэгэнт олон улс дор зарлажээ. Бидний Монгол хэрвээ Иргэн хамт нийлбээс, дараа төлөх хугацаа хүрсэн цаг дор эрхгүй элдэв зүйлийн нэр зохион таван аймгийн иргэнээс нэгэн адил тэгшхэн хурааж төлмой. Нэгэнт улсын иргэн болсны тул зүй дор төлөхгүй хэмээн үл чадмой.
Иргэнйи нэгэн адил тэсгэн хураах дор хүрвээс, хэд хэдэн зуун он болтол гааль гувчуур өгсөнгүй Монгол аймаг энэ зэргийн хүнд татвар тохиолдвоос, аж төрөн чадахгүй ядуурах мохохын туйл дор хүрмүй. Зовлон болох нь энэ хоѐр. Эдүгээ абасу таван аймаг нийлсэн Дундад иргэн улс болов хэмээвч өмнөх хойтох муж цөм хятад нэгэн аймаг бөгөөд харилцан эрх мэдлийг тэмцэн нэрт сайд их түшмэдийг битүүлгээр алж, харилцан өшөө дайсан болж эдүгээ болтол тогтоогүй байна. Бидний Монгол язгуураас өөр аймаг, зан сургаал, үг өгүүлэл, бичиг
үсэг адилгүй.
Дараа засаг явуулахад бүрнээр Хятад бичгийн төдий хэрэглэмой. Бидний Монгол дор Хятад бичиг нэвтэрхий мэдэх эрдэмтэй ард цөөн, түшмэл дарга нар болбоос бүрнээр эрдмийг үзэж, өргөн хэрэглэх тул нийтээр цөм Хятад хүмүүс болмой. Монгол ард Иргэн Хятад нарын хамт зарга зальхай зэрэг ял хэрэг буй бөгөөс үг үсэг нэвтрэхгүй.
Бас аймаг намыг хэлбийн өмгөөлж мушгайтсан газар агсан хэмээн дийлэн хэлэхгүй энэ мэт хэрэг бүхнийг эрх биш үгүй болгож чадахгүй. Дотоод Монгол хошуунд тариа хаглуулж Иргэн түшмэд суулгасан газар энэ зэрэг хилсгүй мушгиж өвөрлснийг үзэж мэдсээр хэрэг. Зовлон болох нь энэ гурав. Түүнээс Хан улсын цагаас нааш Хятадын газар бурхан шашныг эрхэмнэж одоо дор хүрч ирсэн бөгөөд эдүгээ шинэ засаг явуулахыг үзвээс бурхны шашныг асар хүндэтгэхгүй, зарим нэгэн дотоод газар урьд байгуулсан тайх тахиглах сүм хийдийн бурхны хөргийг хараахан орхиж, (цэргийн сургуулал)-ын тэнхим болгон жич хийд сүмийн хүж зулын тариалангийн газрыг сургууллын тариалан болгосон нь нэлээд бүхүйг нүдээр үзэж чихээр сонссон нь тодорхой. Хятад ард гагцхүү бидний Монголын бурхны шашныг яахан эрхэмлэн үүрд агуулж буй зээ. Иргэний хамт нийлбээс хойч өдөр жил удаад Монголын хуучин ѐсыг өөрсдөө халуулж, бурхны ариун шашин сөнөхөд хүрмүй.
Зовлон болох нь энэ дөрөв.Тэдний дотоод Монгол язгуураас Цагаан хэрэмийн заагаар суусан Дундад Хятад улст ойр холилцон суусан тул энэ зэргийг нэн ухуулан дурьдахгүйгээр учрыг мэдэх нь бидний гадаад Монголоос нэн ч тодорхой. Бидний язгуураас нэгэн угсааны яс махны төрөл, дотоод гадаад хэмээн ялгаваас зохихгүй.Тэд Иргэн дор ойр суусан тул тэдний сүр хүчин дор айн түтгэлзэн бүхүйг
манай засгийн хэрэг шийтгэх газар мөн мэдмой.
Эдүгээ цагийн байдлыг үзвээс, Дундад улсыг тойрон хүчирхэг гадаад улс барс мэт хэлэлцмой. Тэр дээр улсын өрийн тоо тэнцүү үлэмж бөгөөд дотоодын самуун бас тогтоогүй. Бидний Монгол бүгдээр нийлж, нэгэн улс болж, язгуураас байсан газар орон зах хэлхээг эзлэн илүү гүний газрыг тэмцэхгүй болбоос Дундад улсын дайлах цэрэг гарбаас олон гадаад улсууд шударгийг барьж, шүүмжлэх буй за. Эдүгээ манай Монгол улсын их цэрэг таван зам хуваан урагш одож, дотоод гадаад
Монголын газар дор сэргийлэн суусан Хятад цэргүүд лугаа хэдэн удаа байлдаад цөм дийлжээ. Удахгүй урагш давшин Монгол газрын зүүн баруун өмнөд зах
хязгаарууд хүртэл байлдсаар Хятадын түшмэл цэргийг Монголын хязгаараас гаргасугай хэмээмүй.
Та өөр өөрийн хошууны зах дор их цэрэг хүрэхийг үзэж гар хөдлөн байлдаж Хятадын түшмэл цэргийг хөөн илгээх бөгөөд тус бүрийн хүчийг нэгтгэж, эртхэн шаламгайлан газар орноо эзлэн авсугай. Боо Хятадын омогтой үгийг сонсч, нэгэн
аймгийн дотор харилцан өшөө дайсан болоход хүргүүлэгтүн. Бид язгуураас нэгэн үндэстний тул зүй нь жаргав ч зовов ч үхэв ч нэгэн хамт байваас
зохимой. Бас бидний Богд эзэн гагцхүү өршөөл эрдмийг гол болгох бөгөөд Иргэн улсын түшмэл цэргээс бус ажил үйлдвэрийн ядуу иргэдийг халдан зовоовоос үл болмой хэмээн удаа дараагаар зарлиг буулгаж ухуулсаар буй тул бидний улс төрд
мөчөөрхөн хорлохгүй энгийн номхон иргэдийг алив газар дор хэвээр агуулан, харин өршөөн хамгаалбаас зохих явдлыг хамтад гаргаж, басхүү манай засгийн газраас албан бичгээр харъяат олон чуулганы хошуун дор ухуулан зарласан нь олон боловч эдүгээ хүртэл дагахаар ирээгүй нь бас буй тул дахин ашиг зовлонгийг сэнхрүүлэн дагаж орсон ба дагаж орон завдаагүй нийт Монгол овогтон дор нийгмээр ухуулан бичиг зарлав. Магад үнэмчлэн хичээн дагаж явагтун. Үүний тул зарлал явуулав.


===Цэргийн түүхэн баримтууд===
====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 1====
Өмнө хязгаар түгшүүртэй учир цэрэг мордуулж газар орныг хамгаалах тухай цэргийн яамны айлтгалыг ѐсоор болгосон бичиг&lt;ref&gt;Монголын шинжлэх ухааны академийн түүхийн хүрээлэн. Монголын ард түмний 1911 оны үндэстний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл - Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914. Улаанбаатар. 1982 он.&lt;/ref&gt; 
:Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны бичиг.
Бүгд ерөнхийлөн захирах сайдын яамнаа өргөн илгээв. 
Явуулах учир: Эдүгээ манай цэргийн яамнаас өвлийн сүүл сарын арван наймны бичин цаг айлтгасан нь:
Өмнө зүгийн олон хязгаарт Хятад цэрэг хуралдсан түгшүүртэй мэдээ буй тул, их цэргийг таван замд хуваан мордуулж, газар орныг сэргийлэн хамгаалуулж, дайсныг тосон сөнөөх явдлыг төлөвлүүлсэн нь болох ба үл болохыг хичээнгүйлэн
нугалбар бичиж айлтгаад, Богд эзэн гэгээнээр толилож, заан сургахыг гуйхын учир: Мөнөөхөн зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт Галсандаш, Дарьганга зэрэг газруудыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг сахих сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө
хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах дэд сайд гүн Сономдорж нарын газраас Монгол олон чуулганы ойр ба зах нийлэх Хятадын бага хотод маш үлэмж цэрэг хуралдан, бас өмнө зүгийн Харчин өртөөнүүдийн газар ирж буй ба бас Шилийн голын чуулганы зүүн, баруун Сөнид ван, Улаанцавын чуулганы дарга, Дөрвөн хүүхэд нарын ван нарыг барьж аваачив хэмээсэн зэрэг удаа дараа
тодорхойлон гаргаж, газар орныг хамгаалан сэргийлэн бэлтгэх баатар мэргэн цэрэг хурц зэвсэг олгуулахыг эрж, бичиг захидал хүргэж ирснийг шавь боолчууд үзэж хянабаас цаана дашаас тийнхүү Хятад цэрэг халдахаар ирж, өмнө зүгийн алив олон Монголчуудад зовлон самууныг дэгдээн бүхүй нь үнэхээрийн түгшүүртэй бөгөөд нигүүслэлтэй тул, үүнийг урьдхан дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжахаас тусгайлан салсан дэд зэрэг түшмэл Бавуужав харъяат цэрэг нэгэн зуу шахамыг өдөр дараалан хориодоор өртөөлөн довтолгон мэдүүлж,
урьдчилан Дарьгангын газар илгээх ба бас урьд Түшээт хан, Сайн ноѐн хан аймгаас түүгээр дайчлан, цэрэг гурван зуугийн дээр сургуулийн цэрэг хоѐр зууг нэмэн томилж илгээхэд сая буулгасан зарлигийг дагаж, дэд сайд гүн Сономдоржыг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд, Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ гүн Пунцагдэжидыг таслан захирах сайдаар тавьж, бүх таван зуун цэргийг захиран мэдүүлэх зэрэг явдлыг нэгэнт бичиг шийтгэж, зохих газруудад явуулан тушаасны дээр, бусад цэргүүдээс зүг нэмэн мордуулахыг томилон завдаж бүхүй атал, энэ завсар бас Хятад цэрэг улмаар нааш давшин хандаж буй хэмээх тул, одоо зүй нь бүх олон газрын түшмэл цэргээс бүгд таван зам анги хуваан томилон мордуулбаас зохихын тулд, оролсон дэд сайд Засагт чин ван Удайн харъяат цэргийг бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдсүрэнд захиргаж, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтохыг харъяат цэргийн хамтаар Егүзэр хутагт Галсандашын хүрээ зүг, дэд сайд Бишрэлт бээс Насан-Арвижахад харъяат цэргүүдийг захирган хоѐр Сөнид, Дөрвөд вангийн зүг Халхын сургуулийн цэргээс мордуулах хоѐр зуун цэргийг урьд явуулан тушаасан хэвээр сайд гүн Сономдорж нар лугаа нийлүүлэн Хөх хотын зүг, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийг харъяат цэргүүдийг захирган авахуулж, Урадын гурван гүн, Хатан голын зүг ийм таван зам анги хуваан дараа дараагаар дайчлан мордуулж, өөр өөрийн заасан газар гүйцэн хүргүүлж, цааш улмаар давшуулан дайсны цэргийг тосон дайлж хядан сөнөөж, газар орныг батлан тохинуулах явдлыг байдлыг үзэж, тухайд нийлүүлэн хянан шийтгүүлбээс болох мэт боловч, шавь боолчуудын зоригоор авчих хэрэг бусын тулд, хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад гуйх нь: Богд эзэн гэгээнээр толилж, заан сургаж дагаж явуулах ажаамуй. Хэрвээ гуйсан ѐсоор болгон явуулбаас тухайд эл түшмэл цэргүүдийг дан ганц өртөөлөн явуулахад цагийн гачаалд өртөөний хүчин тэсэхгүйн тулд, тусгай уналга, ачлага барих майхан, жич цалинг зүйлийг сангийн яамнаас бэлтгүүлэн нийлүүлэн олгуулж мордуулах ба бас уул газруудад хүрсний хойно унах агт морьдыг тохиолдсон эл
газрын ван, гүн, хөрөнгө баялаг лам нар, түшмэд ардад учрыг дурьдан ухуулж, туслан бариулаад дараа нь сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх буюу эс бөгөөс хэрхэн зүй ѐсоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлэх явдлыг шавь боолчуудын газраас төсөвлөн хянаж, өөр гүйцэтгэн шийдвээс, болох ба үл болох явдлыг хамтаар гаргаж, үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав.
Зарлигийг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү өдөр цагт хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон зарлиг, Тогтохын биеийг энэ удаа мордуулахыг түтгэлзэж түүний цэргийг Найданжавд захирган мордуул, бусдыг хэлэлцсэн ѐсоор болгогтун хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж, үүнийг зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт, Дарьгангын зэрэг газрыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд гүн Сономдорж, Шилийн гол, Улаанцавын чуулганы дарга, Дарьгангын бүгдийн тэргүүн гүн Сономдовдон нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад нэгэн адил хичээнгүйлэн дагаж, эдний олон ангийн түшмэл цэргүүдийг өөр өөрийн харъяат газар хүрсний хойно бүгдээр хамт нийлж, боловсрол
зөвлөлдөж, хэний цэргийг аль хошууны хязгаарын боомт болгох чухам ямар байдалтай газар сэргийлүүлэн хамгаалуулж суулгах ба тэдний барих гэр, уналага агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, засаг лам нар, түшмэл ардад учрыг дурьдан ухуулж туслан бариулаад дараа зохих газруудаас тодорхойлон өргөж, сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх, эсбэсүү хэрхэн нийгэм тэгшийг үзэж, зүй зохисоор
хүрэлцүүлэн бэлтгүүлбээс болохыг сайнаар төлөвлөн гүйцэтгэн шийтгүүлж, хэрхэвчээр үлэмж илүү дээш томилож, түрэмгийлэн хөөн авах зэргээр олон дордосыг албадан гасалган зовооход хүргүүлэхгүй болох явдлыг урьдаас хянан тогтоож, уламжлан зохих газар түүгээр зарлан явуулан тушааж, журамлан дагаж шийтгүүлсүгэй.
Үүнийг басхүү бэйсийн зэргэ туслагч тайж Чимэдсүрэн, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтох, Хичээнгүй баатар гүн Найданжав, Дэс түшмэл чин зэргэ Бавуужав, Дэд сайд Бишрэлт, бэйс Насан-Аривжах, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлт нарт довтолгон тушаан явуулаад, уг айлтгасан хэрэг, буулгасан зарлигийг хянан үзэж, хичээнгүйлэн дагаж, эдүгээ даруй засажагаан завдаж, урьд нэгэнт өртөөлөн мордож бүхүй түшмэл Бавуужав, дуудлагаар өртөөлөн мордох Зоригт баатарын цэргээс бусад нь бичиг хүлээн авсан өдрөөс таван майхан, уналга ачилга, цалин хүнс зүйлийг түүгээр хүлээн авч, өөр өөрийн харъяат цэргийг гавшгайлан мордож,
шаардан явж, арван таван өдрийн дотор тус тусын нэр заасан зүгийн газраа одох ба түшмэл Зүтгэлт, цэргүүд Урадын дунд гүнгийн Бавуудоржийн газраа тус тус гүйцэн хүрэх зэрэг явдлыг эдүгээгийн заан гаргасан ѐсоор шийтгэн дагаж шийтгүүлэн олон хязгаарыг батлан сэргийлэн хамгаалж, цаггүй цагдан байцааж, хэрэв дайсны цэрэг халдахаар ирэх нь болахул мэдүүлбээс зохих олон газраа
харилцан мэдээлж, хүчин туслалцуулан эрхгүй нэгэн сэтгэл хүчээр байлдан сөнөөж, газар орныг ариутган тохниулж, гавъяа байгуулан, улсын сүрийг мандуулж
удаа бүр учрыг тодорхойлон мэдүүлэн ирүүлэх ба жич харъяат түшмэл цэргүүд хүрсэн эл газарт номхон шударгаар амьдрах алив ардыг өчүүхэн төдий халдан дарлаж гаслаан зовоохгүй, бүгдээр үнэн санаагаар хүчлэн зүтгэж, чухам тус зүйн
хэргийг хичээн ѐс журам цэвэр ичимтгийг сахин явж, гавъяаг илэрхийлбээс зохино.
Ийн тушаасан хойно цэргийг чангалан баримтлан захирахгүй осолдон цалгардаж дураар тавин явуулж, ѐс бусчилан хэрэг халдахад хүргүүлбээс саадгүй чангалан ял хэлэлцэх явдлыг хамтаар ухуулсугай. Үүнийг басхүү Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамнаа явуулаад байцаан үзэж, одоогийн мордуулах олон ангийн түшмэл цэргийн барих майхан, уналага ачилга зэргийг олон цөөнд тохируулан төсөвлөн бэлтгэж, бүх цалинг зүйлийн хамтаар нийлүүлэн тавин олгуулах ажаамуй. Үүнийг нэгэнтэйгүүр Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг бусад таван яамнаа, баруун хязгаар, Хөлөн буйрын сайдуудад нэгэн адил явуулаад байцаан үзүүлэхээс гадна, дөрвөн аймгийн жанжин чуулганы дарга нарт хуваан тушаан явуулаад тухайг үзэж хянан шийтгүүлсүгэй. Үүний тул өргөн илгээв.


Олноо өргөгдсөний хоѐрдугаар он, арван хоѐр сарын хорин нэгэн


====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 2====
Монгол цэргүүдийн байрлалыг шинэчлэн зохион байгуулах тухай бичиг Цэргийн хэргийг бүгдийг захиран шийтгэгч яамны бичиг&lt;ref&gt;Монгол Улсын Төв Архивын ФА-2. ХН-92.Б.14. Эх нугалбар.&lt;/ref&gt; 


Харъяат цэргүүдийг бүрнээ хойш ухруулан, бас ч цэргүүдээс татан буулгаж цөөрүүлэн суулгаваас олон монголчуудад зовлон бас болохын тул манай яамнаас олон хязгаарын цэрэг бүхий нутгийн түшмэл, ардад ухуулга ба жич цаадах хятад
цэргийн захирлуудад мэдээлэн өгөх бичгийн эх зохиож, өөр өөрийн бичгийн дугтуйд углаж хүргүүлсэн тул үүнийг баруун өмнөд хязгаарын цэргийн хэргийг бүгд захирч олон монголчуудыг илбэн тохинуулах хэргийг хамаарсан сайд, мэргэн жүн ван Цэсэнжав, түшмэл Зүтгэлт, зүүн өмнө хязгаарын цэрэг захирсан жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэн, гүн Сумъяа, бүгд захирагч дарга гүн Найданжав, хорооны дарга бэйс Чимэдцэрэн нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад, хүрмэгц бичгийн доторх хэргийг хянан үзэж, ухуулах ба мэдээлэх бичгүүдийг даруй ѐсчлон бичүүлж улмаар гүйцэтгэн, өөр өөрийн харъяат цэргүүдийг захиран авч, нам гүмээр эргэж хойш суулга. Үүнд, урьд сайд жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэнгээс бие өвдсөн учир олгуулахыг ирж мэдүүлснийг чөлөө олгож, уг цэргүүдийг түшмэл Бавуужаваар ерөнхийлөн, Модонбунгаагаар дэслэн захируулах
явдлыг айлтгаад, зарлиг ѐсоор болсон тул, харъяат сайд бэйл бүх цэргийг ухруулан суулгах хийгээд татах зэрэг хэргийг гүйцэтгэн шийтгэсэн хойно бэйс Чимэдцэрэнгийн хамтаар нийслэл хүрээнд хүрч
ирвээс зохино.
Бэйс Чимэдцэрэнгийн цэргийг бүрмөсөн татан буулгаваас уул сайдын цэрэгт нийлүүлэхийг мөн сайд жанжин бэйлийн газраас түүгээр эрхлэн гүйцэтгэн шийтгэх, олон сайд, дарга нарын тус тус захирсан цэргээс олон цэрэгтэйгээс нь гурваад хороо, цөөхөн цэрэгтэйгээс нь хошоод хороо үлдээж, гүн Найданжавын цэргийг ихэмсэг бэйл Цэрэннямын нутгийн өмнө захын Өрөмтэй худагтад, сайд гүн Сумъяагийн цэргийг Дарьгангын өмнө захад, түшмэл Бавуужав нарын цэргийг хурц бэйс Түдэнгийн хошууны өмнө захад, ван Цэсэнжав нарын цэргүүдийг Мэргэн вангийн хошууны нутгийн өмнө Сулхээр зэрэг газарт, түшмэл Зүтгэлтийн цэргийг сайд Түшээт вангийн хошууны өмнө захад Аваргахүрд, Хар-Ус зэрэг газар тус тус суулгаж, уул цэргүүдийг аль аймаг чуулганы цэргүүдийг буулгах суулгах зэргийг харъяат захирсан сайд түшмэл эрхлэн шийтгэж, татаж буулгах цэрэгт сан ба аймаг
хошуунаас олгосон хувцас ба агт морь, гэр хэрэглэлийг хүрэлцэхээр үлдээж, сэргийлж суулгах цэрэгт шилжүүлэн олгож, зэвсгийг бүрнээ хураан авч захирах түшмэлд авуулан цэргийн яамнаа хүргэн ирүүлж, бүртгэн хураалгая.
Басхүү үлдээж сэргийлэн суулгах ба буулгах цэрэгт аль аймаг чуулган хошууны цэргээс үлдээсэн буулгасан нэр тоо зэргийг тус бүр тодорхой цэс үйлдэж, жич буулгасан цэргүүдийг хэн хэн түшмэлд тушаан өгч, аль газраар буцаасан зэргийг хамтаар тус тус мэдүүлэн ирүүлээд байцаахад бэлтгэе.
Үүнийг шалгарсан баатар дарга гүн Мөрөнгаад тушаан явуулаад, харъяат бүх цэргүүдийг захиран авч, манай яамнаас дахин тушаахын инару байлдах хэрэг үүсгэхгүй, сахин сэргийлж суугаасай. Бас ч сайд Егүзэр хутагт Галсандашд явуулаад журамлан дагаж шийтгүүлье. Үүнийг басхүү дөрвөн аймгийн жанжин, чуулганы дарга нарт тушаан явуулаад тус тусын аймгийн нутгийн захыг сэргийлэн суулгасан цэргүүдийг бүрнээ татан буулгаж, захирагсдад олгосон тэмдэгийг хурааж мэдүүлье. Хүргэж ирүүлье.
Ийнхүү явуулан тушаасан, үүнийг Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг таван яамнаа явуулан байцаан үзүүлье хэмээн өргөжээ. Үүний тул өргөн илгээв.

Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны арван нэгэн сарын шинийн долоон 
(1913 оны арван хоѐрдугаар сарын 4-ний өдөр.)

== Урлагийн бүтээлүүд ==
===Баримтат кино===
* [[Хоржийлоо]] [[Баримтат кино]]
===Уран зохиол===
* [[Бямбын Ринчен|Б.Ренчин]]. [[Үүрийн туяа]]. [[роман]]
* [[Дүгэржавын Маам|Д.Маам]]. [[Газар шороо]]. роман

== Эх сурвалж ==
* [http://iccs.aichi-u.ac.jp/archives/report/057/5c4a92eccc970.pdf ボグド・ハーン政権軍南進作戦に関する一考察 ―阿爾花(アルファ)公・ナスンアリビジフの帰還問題を中心に―]
* Л. Дэндэв, “Монголын товч түүх” Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал-29 дүгээр боть, Улаанбаатар, 2006,
* БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “Бүгд Найрамдах Монгол ард улсын түүх”. Гурван боть. УБ. 1968 он.
* БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “В.Котвичийн хувийн архиваас олдсон Монголын түүхэнд холбогдох зарим бичиг”, хэвлэлд бэлтгэсэн Б.Ширэндэв, Шинжлэх Ухааны Академийн хэвлэл, Улаанбаатар, 1972, тал 23-39.
* EDITED BV LO HUI MIN: THE CORRESPONDENCE OF G.E.MORISSON II, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRISS 1978, P 48
* Монгол улсын түүхийн төв архив. ‘’ Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914’’. ТТА. ФА-4. НХ-656. 
* Ш. Нацагдорж. Манлайбаатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн хэвлэх үйлдвэр, УБ., 1946 он.
* Монгол ардын журамт цэргийн дуртгалууд, гуравдугаар дэвтэр, Улсын хэвлэлийн газар, УБ., 1986.
* Монгол улсын түүх Ү боть. ХХ зуун, Монгол улсын шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэн, УБ., 2004.
* Японы Гадаад Харилцааны Түүхийн Архив. Гадаад явдлын яамны тэмдэглэлийн баримт бичгүүд. (Дайшѐ-гын хуучин цэс)
* Японы сэргийлэн хамгаалах тэнхимийн сэргийлэн хамгаалах институтын материал. Хуучин далайн цэргийн яамны архивын материал.
* Ө. Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он

== Эшлэл ==
{{reflist}}

== Гадаад холбоос ==
* [https://mongoltoli.mn/history/h/187 Таван замын байлдаан]

{{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}}

[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]]
[[Ангилал:Дайнууд]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]]</text>
      <sha1>6lsceq72v91dqzsetm59omi69ljuv53</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Вальпараисо</title>
    <ns>0</ns>
    <id>36963</id>
    <revision>
      <id>707776</id>
      <parentid>662150</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:59:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2241" xml:space="preserve">{{Инфобокс Латин Америкийн хот
| NAME = Вальпараисо
| STAAT = [[Чили]]
| BREITENGRAD = -33.05
| LÄNGENGRAD = -71.62
| REGION-ISO = CL-VS
| POSITIONSKARTE = 
| ABWEICHENDE_BILDUNTERSCHRIFT = 
| KARTE = Mapa loc Valparaíso.svg
| KARTENGRÖSSE = 210
| INSIGNIE1 = Escudo de Valparaíso (Chile).svg
| INSIGNIE1-HÖHE = 
| INSIGNIE2 = Flag of Valparaiso, Chile.svg
| INSIGNIE2-HÖHE = 
| REGION = [[Вальпараисо муж]]
| REGIONSBEZEICHNUNG = Муж
| GRÜNDUNG = 1544
| EINWOHNER = 252888
| EINWOHNER_BALLUNGSRAUM = 901468
| CENSUS = 2017 он
| FLÄCHE = 402
| BEVÖLKERUNGSDICHTE = 685,6
| HÖHE = 10
| ANZAHL_STADTBEZIRKE = 
| GEWÄSSER = 
| POSTLEITZAHL = 234 0000
| VORWAHL = +56 32
| ZEITZONE = −4
| STADTVORSITZ = Хорхэ Шарп Фаярдо
| STADTPATRON = 
| OFFIZIELLE_WEBSEITE = www.municipalidaddevalparaiso.cl
| ANMERKUNGEN = 
| BILD1 = Ciudad-Puerto-de-Valparaíso.png
| BILD1-BESCHREIBUNG = Вальпараисо хотын эвлүүлэг зураг
| BILD2 = 
| BILD2-BESCHREIBUNG = 
| BILD3 = 
| BILD3-BESCHREIBUNG = 
}}

'''Вальпараисо''' ({{lang-es|Valparaíso}}) нь [[Чили]]йн [[хот]] юм.
== Галерей ==
&lt;gallery&gt;
File:Valparaíso Cerro Barón.JPG|
File:Valparaiso, Chile-04.jpg|
File:Ascensor Artilleria in Valparaíso.jpg|
File:Metro valpo.jpg|
File:Aduana_-_Valparaiso.jpg|
File:Iglesia San Francisco Barón.jpg|
File:Valparaiso strasse.jpg|
File:Kongress in valparaiso.jpg|
File:Palacio de Tribunales de Valparaíso.jpg|
File:275-valparaiso.jpg|

File:La Sebastiana Neruda 1.jpg|
File:Valparaíso desde el mar.JPG|
File:Valparaiso 406.jpg |
File:Año nuevo 2010 Valparaíso Chile.jpg |
File:Valparaiso.jpg|
File:Cerroesperanza.jpg|
File:Coloured Fronts (3927272807).jpg|
&lt;/gallery&gt;

== Гадаад холбоос ==
* {{Commons|Valparaíso|Вальпараисо}}

[[Ангилал:Вальпараисо| ]]
[[Ангилал:Далайн боомттой суурин]]
[[Ангилал:Чилийн коммун]]
[[Ангилал:Өмнөд Америкийн суурин]]
[[Ангилал:Чилийн мужийн төв]]
[[Ангилал:Чилийн хот]]
[[Ангилал:1544 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>gz0g4vssqkuv0j6uyojjw2fydpakszn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Любляна</title>
    <ns>0</ns>
    <id>37368</id>
    <revision>
      <id>707797</id>
      <parentid>673426</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T09:51:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>211</id>
      </contributor>
      <comment>Ljubljana_in_Ljubljanica.jpg файлыг коммонсд [[commons:User:Rosenzweig|Rosenzweig]] хэрэглэгч устгасан тул арилгагдлаа. Шалтгаан: per [[:c:Commons:Deletion requests/Files in Category:Triple Bridge|]].</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3273" xml:space="preserve">{{Нутаг
|нэр                    = Любляна хот
|ямар_янзын_нутаг       = 
|анхаарах_нэр           = 
|image_flag             = Flag of Ljubljana.svg
|flag_size              = 190px
|image_seal             = Blason ville si Ljubljana (Slovénie).svg
|seal_size              = 70px
|image_skyline          = Ljubljana from the Castle.JPG
|imagesize              = 280px
|image_caption          = 
|улс_эсвэл                 = [[Улс орнуудын жагсаалт|Улс]]
|аль_улс_эсвэл             = {{SVN}}
|нэгдүгээр_зэргийн_нэгж    = Дотоод хуваарь 
|нэгдүгээр_зэргийн_нутаг   = 17 дүүрэг болно
|хоёрдугаар_зэргийн_нэгж   = 
|хоёрдугаар_зэргийн_нутаг  =  
|газар_нутаг            = 164 км²
|талбай_хот             = 
|газрын_байц            = д.т.д. 295 м
|хүн_ам_он              = (2013)
|хүн_ам                 =  274,826 хүн
|хүн_ам_тооц_нэгж       = Бөөгнөрөлд нь
|хүн_ам_тооц_задаргаа   = 508,607 хүн
|нягт_сийрэг            = 
|ард_түмэн              = 
|цугаараа               = 
|түүхэн_он              = 1112–1125 он
|түүхэн_үйл             = бичиг номд дурдагдсан
|түүхэн_он1             = 
|түүхэн_үйл1            = 
|цагийн_бүс             = [[Төв Европын цаг|ТЕЦ]]
|utc_offset             = +1
|утасны_томъёо          = (+386) 1
|шуудангийн_томъёо      = 
|автомашин_дугаар       = 
|image_map2             = 
|mapsize2               = 280px
|website                = [http://www.ljubljana.si/ ljubljana.si]
|тэмдэглэл              = 
}}

'''Любляна''' ({{lang-sl|Ljubljana}} [{{IPA|ljuˈbljàːna}}] {{Audio|Ljubljana.ogg|дуудлагыг сонсох}}) — [[Словени]] улсын [[нийслэл]], 28 түмэн хүнтэй [[хот]].

== Зураг== 
&lt;gallery widths=&quot;170px&quot; heights=&quot;130px&quot;&gt;
Зураг:Pristanišče na Bregu 1765.jpg|XVIII зууны Любляна
Зураг:Lubzamek.jpg|Любляна цайзын хэсэг
Зураг:VidGajsek - Copova bottomup.jpg|Хөл хөдөлгөөнт гудамж
Зураг:Ljubljana marathon.JPG|Люблянын марафон
Зураг:Ljubljana-OpenStreetMap-Mapnik-100k.svg|Газрын зураг
&lt;/gallery&gt;

== Цахим холбоос ==
{{Commons|Category:Ljubljana|Любляна}}
* [http://www.ljubljana.si/ Хотын засгийн газрын цахим хуудас] 
* [https://maps.google.mn/maps?q=Ljubljana&amp;ie=UTF-8&amp;hq=&amp;hnear=0x476531f5969886d1:0x400f81c823fec20,Ljubljana,+Slovenia&amp;gl=mn&amp;ei=aoGDUrqgGuiX7QbfkoDYBA&amp;ved=0CDAQ8gEwAQ Любляны газрын зураг]

[[Ангилал:Любляна| ]]
[[Ангилал:Европын нийслэл]]
[[Ангилал:Словенийн коммун]]
[[Ангилал:Словенийн суурин]]
[[Ангилал:Сава голын суурин]]
[[Ангилал:Лениний одон шагналтан|!]]
[[Ангилал:Хувын замын суурин]]</text>
      <sha1>l6s64t32931w2e77zz85jfl3j90krgv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Юань Шикай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>37648</id>
    <revision>
      <id>707803</id>
      <parentid>701188</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:10:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.38.153</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Намтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10536" xml:space="preserve">{{Инфобокс хувь хүн
| нэр                        = Юань Ши Кай
| зураг                      = YuanShikaiPresidente1915.jpg
| зурагны_дэвсгэр_тайлбар    = Юань Ши Кай
| тайлбар                    = 
| төрсөн_огноо               = 1859 оны 9 сарын 16
| төрсөн_газар               = Манж Чин улс
| нас_барсан_огноо           = 1916 оны 6 сарын 6
| нас_барсан_газар           = Хятадын хаант улс
| үндэстэн                   = хятад
| бусад_нэр                  =袁世凯 
| алдаршсан_хувь_нэмэр       = Манж Чин Улсын [[Циси]] хатны итгэлийг олох замаар манжийн төрийг хятадын төрөөр солих тоглоомын гол зохион байгуулагч,
| ажил_мэргэжил              = генерал, улс төрч
}}

'''Юань Шикай''' (Хятад 袁世凯;1859 он 9-р сарын 16-ны өдөр төрсөн—1916 он 6-р сарын 6-ий өдөр нас барсан) Чин улсын сүүлчийн үеийн чухал цэргийн явдлын зүтгэлтэн, улс төрч , дипломат, умардын шинэ цэргийг удирдагч, орчин үеийн дундад улсын улс төр, сурган хүмүүжил зэрэг талын хятад үндэстэний уламжлалт соёлын сэргээхэд чухал хувь нэмэр үзүүлсэн, дундад улсын цагдаагийн захиргаа, дундад улсын хууль цаазын одоогийн суурийг тавигч, дундад иргэн улс байгуулах зангилаа хүн болно. Тэрээр Манж Чин улсын сайд нарын зөвлөлийн Ерөнхий сайд, дундад иргэн улсын цагийн их ерөнхийлөгч ба дундад иргэн улсын их ерөнхийлөгч зэрэг тушаалыг хашиж байжээ .

'''Манж''' болон '''хятад'''ын генерал, [[улс төрч]] хүн бөгөөд [[Манж Чин улс]]ын сүүлийн үед өөрийн нэр хүндтэй байдлыг чадварлаг ашиглан түүнийг [[хятад]]ын төрөөр солих үйл ажиллагааг зохион байгуулсан бөгөөд [[Дундад Иргэн Улс]] буюу [[Тайвань|Бүгд Найрамдах Хятад Улс]]ын анхны [[ерөнхийлөгч]] байсан хүн юм. Амьдралын сүүлийн жилүүдэд Бүгд найрамдах засаглалыг хаан засгаaр сольж хятадын хаан улсыг зарлан тунхаглаж өөрийгөө Хоншиан эзэн хаан гэж зарласан байна. [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг үл хүлээн зөвшөөрч түүнийг хятадад нэгтгэх бодлого баримталж байсан хүн юм. 

== Намтар ==
Юань Шикай [[Тайпингийн бослого|Тайпинийн бослог]]&lt;nowiki/&gt;ын үеэр Хэнан мужид удам дамжсан цэргийн хүмүүсийн гэр бүлд төрж, ирээдүйн дарангуйлагчийн эцэг эх нь дийлдэшгүй бэхлэгдсэн бүсийг зохион байгуулахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Уламжлалт тулааны сургаалиар хүмүүжсэн Юань Шикай тулааны урлаг төгөлдөржүүлэхэд ихээхэн анхаардаг байжээ. Тэрээр Ли Хунжангаар удирдуулсан Анхуйн армид (Аньхуй мужид байгуулагдсан тул ийнхүү нэрлэсэн) нэгдэн, Япон улсыг бүс нутагт нэвтрүүлэхгүйн тулд Солонгост илгээсэн байна. Солонгос дахь улс төрийн хямрал ирээдүйн дарангуйлагчийн зохион байгуулалтын авьяасыг бий болгох боломжийг олгосон. 1885 онд Юань Шикай Сөүл дэх Хятадын элчээр томилогдсон бөгөөд Хятад-Японы дайн эхэлснээр түүний идэвхтэй, үнэнч байдал үнэлэгдсэн юм.

Хятадын флотыг устгаж, Японтой хийсэн дайнд арми нь ялагдсанаар Хятад улс зэвсэгт хүчнийхээ бүтцийг үндсээр нь өөрчлөх зорилт тавьжээ. 19-р зууны сүүл үеэс Юань Шикай Бэйянгийн армийг байгуулахад идэвхтэй оролцож иржээ. 1900 оны Ихэтуаны бослогын үеэр Юань Шикай Хятадын бусад бүс нутгийн аюулгүй байдлыг хангах нэрийдлээр Бэйянгийн томоохон хүчийг ялагдалаас аварч, байлдааны бүсээс нэн даруй гаргаж чадсан байна. 

1901 онд Ли Хунжаныг нас барсны дараа тэрээр Жили мужийн захирагч, Бэйян армийн командлагчийн (Германы загварын дагуу зэвсэглэсэн, бэлтгэгдсэн тус улсын хоёр шинэ армийн нэг) албан тушаалыг хүлээн авав. Бэлэвсэрсэн Хатан хаан [[Цыши]] том албан тушаалд томилогдсон нь Юань Шикайгийн Хятадын хувь заяаг атгах байр суурийг улам бэхжүүлсэн юм. Юань Шикай [[Чин улс|Чин гүрн]]&lt;nowiki/&gt;ий улс төрийн шинэчлэл, тэр дундаа Боловсролын яам, Цагдаагийн яамыг байгуулахад идэвхтэй үүрэг гүйцэтгэсэн байна. Тэрээр Хятад, Манж хоёрын хооронд арьсны өнгөөр ялгаатай гэх мэт хууль эрх зүйн тэгш байдлыг дэмжсэн. Юань Шикай хүчирхэгжихээс эмээж, хатан хаан 1908 онд нас барахаасаа өмнө ихэмсэг жанжны цаазаар авах тушаал өгсөн боловч ирээдүйн дарангуйлагч бүх албан тушаалаа залуу эзэн хааны ван Пу И-д үлдээж, төрөлх аймагтаа буцсан байна. 

1911 онд Засгийн газрын эсрэг дахин бослого гарч, Юань Шикай дахин эрэлт хэрэгцээтэй болж, ерөнхий сайдаар томилогдож, нэгдүгээр зэрэглэлийн хоу цол (一等侯) хүртэв. Юань Шикай армийг удирдан гартаа асар их хүчийг төвлөрүүлж чаджээ. Нэг талаас тэрээр тус бүр мужуудад Бүгд найрамдахчуудын эсрэг шийдэмгий кампанит ажил хийж, нөгөө талаас тэдэнтэй хүнд хэцүү хэлэлцээр хийж, өөрийн нөхцөлийг тулгаж, эрх мэдлээ алдахгүй байхыг хичээв. Тэрээр Бүгд найрамдах намын нөхцлөөр Засгийн эрхийг шууд авахаас татгалзаж, эцэст нь [[Сунь Ятсен]] ерөнхийлөгчөөр сонгогдов. Дараачийн хүнд хэцүү хэлэлцээрүүд нь Юань Шикайг Манжийн хаант улсыг түлхэн унагах тухай хэлэлцээ хийж, Бүгд Найрамдах Хятад улсын анхны Ерөнхийлөгчөөр сонгогдов.

[[Файл:1914中華民國三年(袁世凱像)壹圓.png|thumb|250px|Дундад Иргэн улсын 3 дахь жилийн мөнгөн доллар дээрх Юань Шикайн хөрөг]]
Юань Шикай Бүгд Найрамдах Хятад улсын ерөнхийлөгч болж, эзэн хааныг хаан ширээнээс огцруулахаар тулгасны дараа их гүрнүүд болон орон нутгийн цэргийн удирдагчдын аль алинд нь бутран бутарсан сүйрсэн улсыг өвлөн авсан юм. Ийм нөхцөлд Юань Шикай өөрийгөө бүх насаар нь ерөнхийлөгч байхаар шийдэж, 1913 онд дарангуйлагчийн эсрэг хувьсгал хийсэн Үндэсний ассамблейг тараажээ. Юань Шикай бослогыг дарж, Хятадын эзэнт гүрнийг байгуулж, түүний бодлоор удаан тэвчиж байсан Хятад улсыг тогтвортой байдал, тусгаар тогтнол, эв нэгдэл, хөгжил цэцэглэлтээр хангах байжээ. Гэвч Юань Шикай эцэс төгсгөлгүй хэлмэгдүүлэлт, төрийн тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх чадваргүй, хавчлага хавчлагын гаж донтон нь бүх намыг өөрийгөө хэмээн зарласан эзэн хааны эсрэг эргүүлж, Юань Шикай эрх мэдлээсээ татгалзахад хүргэсэн байна. Юань Шикай бөөрний дутагдал өвчнөөр нас барж, эцэс төгсгөлгүй тэмцлийн улмаас эмх замбараагүй болсон улсыг үлдээжээ. 

[[Ангилал:Хятадын улс төрч]]
[[Ангилал:Хятадын зэвсэгт хүчний хүн]]
[[Ангилал:Хятад-Японы нэгдүгээр дайны хүн]]
[[Ангилал:Ихэтуанийн бослогын хүн]]
[[Ангилал:Дэлхийн нэгдүгээр дайны хүн]]
[[Ангилал:Хятадууд]]
[[Ангилал:1859 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1916 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>n3u6daccr0nrwl1imlsnzun6efxklcf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707804</id>
      <parentid>707803</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:11:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.38.153</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Намтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10536" xml:space="preserve">{{Инфобокс хувь хүн
| нэр                        = Юань Ши Кай
| зураг                      = YuanShikaiPresidente1915.jpg
| зурагны_дэвсгэр_тайлбар    = Юань Ши Кай
| тайлбар                    = 
| төрсөн_огноо               = 1859 оны 9 сарын 16
| төрсөн_газар               = Манж Чин улс
| нас_барсан_огноо           = 1916 оны 6 сарын 6
| нас_барсан_газар           = Хятадын хаант улс
| үндэстэн                   = хятад
| бусад_нэр                  =袁世凯 
| алдаршсан_хувь_нэмэр       = Манж Чин Улсын [[Циси]] хатны итгэлийг олох замаар манжийн төрийг хятадын төрөөр солих тоглоомын гол зохион байгуулагч,
| ажил_мэргэжил              = генерал, улс төрч
}}

'''Юань Шикай''' (Хятад 袁世凯;1859 он 9-р сарын 16-ны өдөр төрсөн—1916 он 6-р сарын 6-ий өдөр нас барсан) Чин улсын сүүлчийн үеийн чухал цэргийн явдлын зүтгэлтэн, улс төрч , дипломат, умардын шинэ цэргийг удирдагч, орчин үеийн дундад улсын улс төр, сурган хүмүүжил зэрэг талын хятад үндэстэний уламжлалт соёлын сэргээхэд чухал хувь нэмэр үзүүлсэн, дундад улсын цагдаагийн захиргаа, дундад улсын хууль цаазын одоогийн суурийг тавигч, дундад иргэн улс байгуулах зангилаа хүн болно. Тэрээр Манж Чин улсын сайд нарын зөвлөлийн Ерөнхий сайд, дундад иргэн улсын цагийн их ерөнхийлөгч ба дундад иргэн улсын их ерөнхийлөгч зэрэг тушаалыг хашиж байжээ .

'''Манж''' болон '''хятад'''ын генерал, [[улс төрч]] хүн бөгөөд [[Манж Чин улс]]ын сүүлийн үед өөрийн нэр хүндтэй байдлыг чадварлаг ашиглан түүнийг [[хятад]]ын төрөөр солих үйл ажиллагааг зохион байгуулсан бөгөөд [[Дундад Иргэн Улс]] буюу [[Тайвань|Бүгд Найрамдах Хятад Улс]]ын анхны [[ерөнхийлөгч]] байсан хүн юм. Амьдралын сүүлийн жилүүдэд Бүгд найрамдах засаглалыг хаан засгаaр сольж хятадын хаан улсыг зарлан тунхаглаж өөрийгөө Хоншиан эзэн хаан гэж зарласан байна. [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг үл хүлээн зөвшөөрч түүнийг хятадад нэгтгэх бодлого баримталж байсан хүн юм. 

== Намтар ==
Юань Шикай [[Тайпингийн бослого|Тайпинийн бослог]]&lt;nowiki/&gt;ын үеэр Хэнан мужид удам дамжсан цэргийн хүмүүсийн гэр бүлд төрж, ирээдүйн дарангуйлагчийн эцэг эх нь дийлдэшгүй бэхлэгдсэн бүсийг зохион байгуулахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Уламжлалт тулааны сургаалиар хүмүүжсэн Юань Шикай тулааны урлаг төгөлдөржүүлэхэд ихээхэн анхаардаг байжээ. Тэрээр Ли Хунжангаар удирдуулсан Анхуйн армид (Аньхуй мужид байгуулагдсан тул ийнхүү нэрлэсэн) нэгдэн, Япон улсыг бүс нутагт нэвтрүүлэхгүйн тулд Солонгост илгээсэн байна. Солонгос дахь улс төрийн хямрал ирээдүйн дарангуйлагчийн зохион байгуулалтын авьяасыг бий болгох боломжийг олгосон. 1885 онд Юань Шикай Сөүл дэх Хятадын элчээр томилогдсон бөгөөд Хятад-Японы дайн эхэлснээр түүний идэвхтэй, үнэнч байдал үнэлэгдсэн юм.

Хятадын флотыг устгаж, Японтой хийсэн дайнд арми нь ялагдсанаар Хятад улс зэвсэгт хүчнийхээ бүтцийг үндсээр нь өөрчлөх зорилт тавьжээ. 19-р зууны сүүл үеэс Юань Шикай Бэйянгийн армийг байгуулахад идэвхтэй оролцож иржээ. 1900 оны Ихэтуаны бослогын үеэр Юань Шикай Хятадын бусад бүс нутгийн аюулгүй байдлыг хангах нэрийдлээр Бэйянгийн томоохон хүчийг ялагдалаас аварч, байлдааны бүсээс нэн даруй гаргаж чадсан байна. 

1901 онд Ли Хунжаныг нас барсны дараа тэрээр Жили мужийн захирагч, Бэйян армийн командлагчийн (Германы загварын дагуу зэвсэглэсэн, бэлтгэгдсэн тус улсын хоёр шинэ армийн нэг) албан тушаалыг хүлээн авав. Бэлэвсэрсэн Хатан хаан [[Цыши]] том албан тушаалд томилогдсон нь Юань Шикайгийн Хятадын хувь заяаг атгах байр суурийг улам бэхжүүлсэн юм. Юань Шикай [[Чин улс|Чин гүрн]]&lt;nowiki/&gt;ий улс төрийн шинэчлэл, тэр дундаа Боловсролын яам, Цагдаагийн яамыг байгуулахад идэвхтэй үүрэг гүйцэтгэсэн байна. Тэрээр Хятад, Манж хоёрын хооронд арьсны өнгөөр ялгаатай гэх мэт хууль эрх зүйн тэгш байдлыг дэмжсэн. Юань Шикай хүчирхэгжихээс эмээж, хатан хаан 1908 онд нас барахаасаа өмнө ихэмсэг жанжны цаазаар авах тушаал өгсөн боловч ирээдүйн дарангуйлагч бүх албан тушаалаа залуу эзэн хааны ван Пу И-д үлдээж, төрөлх аймагтаа буцсан байна. 

1911 онд Засгийн газрын эсрэг дахин бослого гарч, Юань Шикай дахин эрэлт хэрэгцээтэй болж, ерөнхий сайдаар томилогдож, нэгдүгээр зэрэглэлийн хоу цол (一等侯) хүртэв. Юань Шикай армийг удирдан гартаа асар их хүчийг төвлөрүүлж чаджээ. Нэг талаас тэрээр тус бүр мужуудад Бүгд найрамдахчуудын эсрэг шийдэмгий кампанит ажил хийж, нөгөө талаас тэдэнтэй хүнд хэцүү хэлэлцээр хийж, өөрийн нөхцөлийг тулгаж, эрх мэдлээ алдахгүй байхыг хичээв. Тэрээр Бүгд найрамдах намын нөхцлөөр Засгийн эрхийг шууд авахаас татгалзаж, эцэст нь [[Сунь Ятсен]] ерөнхийлөгчөөр сонгогдов. Дараачийн хүнд хэцүү хэлэлцээрүүд нь Юань Шикайг Манжийн хаант улсыг түлхэн унагах тухай хэлэлцээ хийж, Бүгд Найрамдах Хятад улсын анхны Ерөнхийлөгчөөр сонгогдов.

[[Файл:1914中華民國三年(袁世凱像)壹圓.png|thumb|350px|Дундад Иргэн улсын 3 дахь жилийн мөнгөн доллар дээрх Юань Шикайн хөрөг]]
Юань Шикай Бүгд Найрамдах Хятад улсын ерөнхийлөгч болж, эзэн хааныг хаан ширээнээс огцруулахаар тулгасны дараа их гүрнүүд болон орон нутгийн цэргийн удирдагчдын аль алинд нь бутран бутарсан сүйрсэн улсыг өвлөн авсан юм. Ийм нөхцөлд Юань Шикай өөрийгөө бүх насаар нь ерөнхийлөгч байхаар шийдэж, 1913 онд дарангуйлагчийн эсрэг хувьсгал хийсэн Үндэсний ассамблейг тараажээ. Юань Шикай бослогыг дарж, Хятадын эзэнт гүрнийг байгуулж, түүний бодлоор удаан тэвчиж байсан Хятад улсыг тогтвортой байдал, тусгаар тогтнол, эв нэгдэл, хөгжил цэцэглэлтээр хангах байжээ. Гэвч Юань Шикай эцэс төгсгөлгүй хэлмэгдүүлэлт, төрийн тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх чадваргүй, хавчлага хавчлагын гаж донтон нь бүх намыг өөрийгөө хэмээн зарласан эзэн хааны эсрэг эргүүлж, Юань Шикай эрх мэдлээсээ татгалзахад хүргэсэн байна. Юань Шикай бөөрний дутагдал өвчнөөр нас барж, эцэс төгсгөлгүй тэмцлийн улмаас эмх замбараагүй болсон улсыг үлдээжээ. 

[[Ангилал:Хятадын улс төрч]]
[[Ангилал:Хятадын зэвсэгт хүчний хүн]]
[[Ангилал:Хятад-Японы нэгдүгээр дайны хүн]]
[[Ангилал:Ихэтуанийн бослогын хүн]]
[[Ангилал:Дэлхийн нэгдүгээр дайны хүн]]
[[Ангилал:Хятадууд]]
[[Ангилал:1859 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1916 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>5p407k9he9ua6hlnhks97s5ce3ah8ia</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Богота</title>
    <ns>0</ns>
    <id>37988</id>
    <revision>
      <id>707757</id>
      <parentid>683136</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:43:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2839" xml:space="preserve">{{Нутаг
|нэр                    = Богота хот
|pushpin_map = Colombia
|pushpin_label = '''Богота'''
|pushpin_label_position = top
|pushpin_mapsize = 280
|pushpin_map_caption = 
|latd= 4|latm= 55|lats= |latNS=N
|longd= 74|longm= 4|longs= |longEW=W
}}
'''Богота́'''  ([[испани хэл|Bogotá]]) — [[Колумби|Колумби улсын]] [[нийслэл]], тивдээ ихэд тооцогдох  7,674,366 хүнтэй [[хот]].&lt;ref&gt;[http://www.dane.gov.co/daneweb_V09/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=75&amp;Itemid=72 &quot;DANE&quot;.]&lt;/ref&gt;
 
&lt;gallery widths=&quot;200px&quot; heights=&quot;150px&quot;&gt;
Зураг:CatedralPrimadaBogota2004-7.jpg|Боливарын талбай
Зураг:Bogotá de noche.jpg|Шөнийн Богота
Зураг:Bogotá Colombia 2011.jpg|Гудамж
&lt;/gallery&gt;

== Уур амьсгал == 
{{Уур амьсгалын хүснэгт
| TABELLE = 
| DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200
| QUELLE = IDEAM&lt;ref&gt;Instituto de Hidrología, Meteorología y Estudios Ambientales de Colombia (IDEAM): [http://www.worldweather.org/057/c00157.htm World Weather Information Service]&lt;/ref&gt;
| Überschrift = 
| Ort = Богота
| hmjan = 16.4
| hmfeb = 16.7
| hmmär = 16.7
| hmapr = 16.0
| hmmai = 16.2
| hmjun = 15.7
| hmjul = 14.9
| hmaug = 15.4
| hmsep = 15.8
| hmokt = 15.9
| hmnov = 16.0
| hmdez = 16.1
| lmjan = 5.6
| lmfeb = 6.5
| lmmär = 7.6
| lmapr = 8.6
| lmmai = 8.7
| lmjun = 8.3
| lmjul = 7.7
| lmaug = 7.3
| lmsep = 7.1
| lmokt = 7.7
| lmnov = 7.9
| lmdez = 6.3
| avjan = 
| avfeb = 
| avmär = 
| avapr = 
| avmai = 
| avjun = 
| avjul = 
| avaug = 
| avsep = 
| avokt = 
| avnov = 
| avdez = 
| nbjan = 29
| nbfeb = 44
| nbmär = 66
| nbapr = 101
| nbmai = 93
| nbjun = 54
| nbjul = 43
| nbaug = 46
| nbsep = 72
| nbokt = 107
| nbnov = 91
| nbdez = 53
| shjan = 
| shfeb = 
| shmär = 
| shapr = 
| shmai = 
| shjun = 
| shjul = 
| shaug = 
| shsep = 
| shokt = 
| shnov = 
| shdez = 
| wtjan = 
| wtfeb = 
| wtmär = 
| wtapr = 
| wtmai = 
| wtjun = 
| wtjul = 
| wtaug = 
| wtsep = 
| wtokt = 
| wtnov = 
| wtdez = 
| rdjan = 8
| rdfeb = 11
| rdmär = 14
| rdapr = 18
| rdmai = 20
| rdjun = 18
| rdjul = 17
| rdaug = 16
| rdsep = 16
| rdokt = 18
| rdnov = 17
| rddez = 12
}}

== Цахим холбоос ==
{{Commons|Bogotá|Богота}}
* [http://www.bogota.gov.co/ Хотын албан ёсны цахим хуудас]

==Зүүлт, тайлбар==
{{лавлах холбоос|2}}

[[Ангилал:Богота| ]]
[[Ангилал:Их-, дээд сургуультай хот]]
[[Ангилал:Колумбийн суурин]]
[[Ангилал:Өмнөд Америкийн нийслэл]]
[[Ангилал:Саятан хот]]
[[Ангилал:1538 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>o9tatvilt8ddyymnvalcybv23gd9w6a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хавана</title>
    <ns>0</ns>
    <id>37999</id>
    <revision>
      <id>707749</id>
      <parentid>663421</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:36:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5405" xml:space="preserve">{{Нутаг
|нэр                    = Хавана хот
|ямар_янзын_нутаг       = Улсын нийслэл
|анхаарах_нэр           = Хавана, {{lang-es|La Habana}}
|хоч_нэр                = 
|image_flag             = Flag of City of Havana.svg
|flag_size              = 130px
|image_seal             = Coat of Arms of La Habana.svg
|seal_size              = 90px
|image_skyline          = CollageHavana.jpg
|image_caption          = 
|map_caption            = 
|улс_эсвэл                 = Улс орон
|аль_улс_эсвэл             = {{flag|Куба}}
|нэгдүгээр_зэргийн_нэгж    = 
|нэгдүгээр_зэргийн_нутаг   = 
|хоёрдугаар_зэргийн_нэгж   = Хот
|хоёрдугаар_зэргийн_нутаг  = '''Хавана'''
|гуравдугаар_зэргийн_нэгж  = 
|гуравдугаар_зэргийн_нутаг =
|дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж  = 
|дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = 
|нутгийн_төвийг_юу_гэх     = 
|нутгийн_төв               = 
|газар_нутаг            = 728.26 км²
|газрын_байц            = д.т.д. 59 м
|хүн_ам                 = 
|хүн_ам_өмнөх           = 
|хүн_ам_тоол            = 
|хүн_ам_тооц            = 2012 онд 2,106,146 хүн
|хүн_ам_бөөгнөрөл       = 
|нягт_сийрэг            = 2892/км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;
|ард_түмэн              = 
|цугаараа               = Хавана хотынхон
|даргыг_юу_гэх          = Хотын дарга
|даргын_нэр             = Марта Хернандез
|түүхэн_он              = 1515 он
|түүхэн_үйл             = Суурин босч бэхжсэн
|түүхэн_он1             = 1592
|түүхэн_үйл1            = Хотын зэрэгтэй болсон
|цагийн_бүс             = Өвөлд
|utc_offset             = -5
|утасны_томъёо          = (+53) 07
|шуудангийн_томъёо      = 10xxx–19xxx
|автомашин_дугаар       =
|website                =
|тэмдэглэл              = 
}}

'''Хавана''' ({{lang-es|La Habana}}) нь [[Куба|Куб]]ын нийслэл хот бөгөөд эдийн засгийн, худалдааны төв, томоохон боомт хот юм. Уг хот нь 2,1 сая оршин суугчтай бөгөөд [[Карибын тэнгис]]ийн бүсдээ гуравдагч том хот юм.

Хавана хотыг XVI зуунд [[Испани]]чууд үүсгэн байгуулсан юм.


== Газар зүй ==

=== Уур амьсгал ===
{{Уур амьсгалын хүснэгт
| TABELLE =
| DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200
| QUELLE = [http://wetterkontor.de/de/klima/klima2.asp?land=cu&amp;stat=78325 wetterkontor.de]
| Überschrift =
| Ort = Хавана
&lt;!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| hmjan = 25.8
| hmfeb = 26.1
| hmmär = 27.6
| hmapr = 28.6
| hmmai = 29.8
| hmjun = 30.5
| hmjul = 31.3
| hmaug = 31.6
| hmsep = 31.0
| hmokt = 29.2
| hmnov = 27.7
| hmdez = 26.5
&lt;!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| lmjan = 18.6
| lmfeb = 18.6
| lmmär = 19.7
| lmapr = 20.9
| lmmai = 22.4
| lmjun = 23.4
| lmjul = 23.8
| lmaug = 24.1
| lmsep = 23.8
| lmokt = 23.0
| lmnov = 21.3
| lmdez = 19.5
&lt;!-- durchschnittliche Temperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| avjan =
| avfeb =
| avmär =
| avapr =
| avmai =
| avjun =
| avjul =
| avaug =
| avsep =
| avokt =
| avnov =
| avdez =
&lt;!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --&gt;
| nbjan =  62
| nbfeb =  46
| nbmär =  46
| nbapr =  49
| nbmai = 109
| nbjun = 151
| nbjul = 112
| nbaug = 109
| nbsep = 159
| nbokt = 178
| nbnov =  70
| nbdez =  48
&lt;!-- durchschnittliche Anzahl täglicher Sonnenstunden für den jeweiligen Monat in h/d --&gt;
| shjan = 7.0
| shfeb = 7.2
| shmär = 8.8
| shapr = 9.1
| shmai = 8.4
| shjun = 7.9
| shjul = 8.8
| shaug = 8.4
| shsep = 7.5
| shokt = 6.3
| shnov = 7.3
| shdez = 6.3
&lt;!-- durchschnittliche Wassertemperatur (Meere, Seen u.&amp;nbsp;ä.) für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| wtjan = 25
| wtfeb = 24
| wtmär = 24
| wtapr = 26
| wtmai = 27
| wtjun = 27
| wtjul = 28
| wtaug = 28
| wtsep = 28
| wtokt = 28
| wtnov = 27
| wtdez = 27
&lt;!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --&gt;
| rdjan = 5
| rdfeb = 5
| rdmär = 3
| rdapr = 3
| rdmai = 6
| rdjun = 10
| rdjul = 7
| rdaug = 9
| rdsep = 10
| rdokt = 11
| rdnov = 6
| rddez = 5
&lt;!-- durchschnittliche Luftfeuchtigkeit für den jeweiligen Monat in % --&gt;
| lfjan = 79
| lffeb = 76
| lfmär = 75
| lfapr = 74
| lfmai = 76
| lfjun = 81
| lfjul = 80
| lfaug = 80
| lfsep = 82
| lfokt = 81
| lfnov = 78
| lfdez = 77
}}

[[Ангилал:Төв Америкийн нийслэл]]
[[Ангилал:Кубын аймаг]]
[[Ангилал:Кубын аймгийн төв]]
[[Ангилал:Далайн боомттой суурин]]
[[Ангилал:Хавана| ]]
[[Ангилал:Саятан хот]]
[[Ангилал:Их-, дээд сургуультай хот]]
[[Ангилал:1519 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>ix0gi7qlsty7of4h5285btjnwenu5br</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Икике</title>
    <ns>0</ns>
    <id>41741</id>
    <revision>
      <id>707813</id>
      <parentid>662151</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:25:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3300" xml:space="preserve">{{Нутаг
|нэр                    = Икике хот
|ямар_янзын_нутаг       = [[Чили]]йн хот
|анхаарах_нэр           = {{lang-es|Iquique}}
|image_flag             = Bandera de Iquique.svg
|flag_size              = 160px
|image_seal             = Escudo de Iquique.svg
|seal_size              = 90px
|image_skyline          = Iquiquechile.jpg
|imagesize             = 280px
|image_caption          = 
|pushpin_map = 
|pushpin_label = Икике
|pushpin_label_position = bottom
|pushpin_mapsize = 280
|pushpin_map_caption = Чили орон дахь Икике хот
|latd= 20|latm= 13|lats= 0|latNS=S
|longd= 70|longm= 9|longs= 0|longEW=W
|улс_эсвэл                 = Улс орон
|аль_улс_эсвэл             = [[Зураг:Flag of Chile.svg|20px]] [[Чили]]
|нэгдүгээр_зэргийн_нэгж    = Бүс
|нэгдүгээр_зэргийн_нутаг   = Тарапака
|хоёрдугаар_зэргийн_нэгж   = Муж
|хоёрдугаар_зэргийн_нутаг  = Икике
|гуравдугаар_зэргийн_нэгж  = Хот
|гуравдугаар_зэргийн_нутаг = [[Зураг:Escudo de Iquique.svg|20px]] Икике
|нутгийн_төвийг_юу_гэх     = 
|нутгийн_төв               = 
|газар_нутаг            = 2242,1 км²
|газрын_байц            = 
|хүн_ам                 = 2012 онд 180,601 хүн
|хүн_ам_тоол            = 
|хүн_ам_тооц            = 
|нягт_сийрэг            = 81/км²
|ард_түмэн              = 
|цугаараа               = 
|даргыг_юу_гэх          = Алкалде
|даргын_нэр             = Жорж Сориа Кюрога
|түүхэн_он              = XVI зуун
|түүхэн_үйл             = Байгуулагдсан
|түүхэн_он1             = 
|түүхэн_үйл1            = 
|түүхэн_он2             = 
|түүхэн_үйл2            = 
|түүхэн_он3             = 
|түүхэн_үйл3            = 
|түүхэн_он4             = 
|түүхэн_үйл4            = 
|цагийн_бүс             = Чилийн цаг
|utc_offset             = -4
|утасны_томъёо          = 
|шуудангийн_томъёо      = 1100000
|автомашин_дугаар       = 
|website                = [http://www.municipioiquique.cl/ Official website] {{es icon}}
|тэмдэглэл              = 
}}

'''Икике''' нь [[Чили]]йн хойд хэсэгт [[Номхон далай]]н эрэгт орших боомт хот юм. Тус хот нь Тарапака бүс болон Икике мужийн төв юм. 2012 оны байдлаар 180,601 оршин суугчтай байна.

2014 оны 4 сарын 1-д болсон газар хөдлөлтийн төв тус хотоос холгүй байсан.

[[Ангилал:Икике| ]]
[[Ангилал:Далайн боомттой суурин]]
[[Ангилал:Чилийн хот]]
[[Ангилал:Чилийн мужийн төв]]
[[Ангилал:Өмнөд Америкийн суурин]]
[[Ангилал:Чилийн коммун]]
[[Ангилал:16-р зуунд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>3j48tpwu6ysuop1d2naizgj9wv0sq91</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тернополь</title>
    <ns>0</ns>
    <id>45185</id>
    <revision>
      <id>707768</id>
      <parentid>668893</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:50:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1883" xml:space="preserve">{{Инфобокс Украины суурин
|Ort = Тернополь
|OrtK = Тернопіль
|Wappen = Coat of arms of Ternopil.svg
|Oblast = Тернополь муж
|Rajon = Тойроггүй хот
|Höhe = 320
|Fläche = 59.0
|Einwohner = 218000
|EW_Stand = 2017
|KOATUU = 6110100000
|lat_deg = 49 | lat_min = 33 | lat_sec = 0
|lon_deg = 25 | lon_min = 34 | lon_sec = 48
|PLZ = 46000-46499
|Vorwahl = 352
|Gliederung = 1 [[хот]]
|Bürgermeister = Сергей Надал
|Adresse = вул. Листопадова 5&lt;br /&gt;46000 м. Тернопіль
|Website = http://www.rada.te.ua/
|StatLink = 32053
|}}

'''Тернополь''' ({{lang-uk|Тернопіль}}) бол [[Украин]] улсын баруун нутгийн [[Тернополь муж]]ийн засаг захиргааны төв [[хот]] юм. 1540 онд Тарновски гэгч анхны шивээ цайз босгосон [[Польш]]ийн ''Тарнополь'' хожим Орос, Зөвлөлт, Украины ''Тернополь'' болжээ.

[[Зураг:UA-TE_Ternopil_lake_Riviera_beach_09_Buran_05-08-12.JPG|150px|left]]
Тернополь хот д.т.д. 320 м өндөрт байдаг, одоо 72 км² газар нутагтай. 

[[Киев]]ээс баруунш 365 км, [[Львов]]оос зүүнш 127 км зайтай.

Хүн ам: 217,113 хүн (2011 оны тооцоо). 90 хувь [[украин үндэстэн|украин]].

{{Хөтлөгч мөр Украины хот}}
[[Ангилал:Тернополь| ]]
[[Ангилал:Тернополь мужийн суурин]]
[[Ангилал:Украины их сургуулийн хот]]
[[Ангилал:Католик шашны мөргөлийн суурин]]
[[Ангилал:Украины мужийн төв]]
[[Ангилал:1540 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>kdhawmh662yqkymaxc3vwg1cxhcf171</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калуга</title>
    <ns>0</ns>
    <id>45299</id>
    <revision>
      <id>707720</id>
      <parentid>619549</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:26:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3995" xml:space="preserve">{{Инфобокс Оросын суурин
|mongolischer Name     = Калуга
|Name in Landessprache = 
|Wappen = Coat of Arms of Kaluga.svg
|Flagge = Flag of Kaluga.svg
|Bild = Kaluga city, nowadays (collage).jpg
|lat_deg = 54 |lat_min= 32 |lat_sec= 00
|lon_deg = 36 |lon_min= 16 |lon_sec= 00
|Art des Gebietes = Хотын тойрог
|Gebiet =
|Gebiet in der Tabelle =
|innere Gliederung = 3 хотын [[район]]
|Bezeichnung des Oberhaupts = Засаг дарга
|Oberhaupt = Дмитрий Денисов
|Gründungsjahr =
|erste Erwähnung = 1371 он
|frühere Namen =
|Status = Хот
|Status seit = 1371 оноос хойш
|Fläche = 125.5
|Art der Höhe =
|Höhe des Zentrums = 190
|offizielle Sprache =
|offizielle Sprache-ref =
|Ballungsraum =
|nationale Zusammensetzung =
|Zusammensetzung nach Religionen =
|Telefonvorwahl = (+7) 4842
|Postleitzahl = 2480xx
|OKATO = 29401
|Webseite = [http://www.kaluga-gov.ru/ www.kaluga-gov.ru]
}}
'''Калуга''' ({{lang-ru|{{PAGENAME}}}}&lt;ref&gt;[http://www.mojgorod.ru/cities/listcity.html Список всех городов Российской Федерации]. «Мой Город» {{ref-ru}}&lt;/ref&gt;) — [[Оросын Холбооны Улс]]ын [[{{PAGENAME}} муж]]ийн засаг захиргааны [[төв]].&lt;ref&gt;[http://megabook.ru/article/%D0%90%D0%B4%D0%BC%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%B2%D0%BD%D0%BE-%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D0%B5%20%D0%B4%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5%20%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8 Административно-территориальное деление России] {{ref-ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://emigrant-ussr.ru/index/administrativno_territorialnoe_ustrojstvo_rossii/0-12 Административно-территориальное устройство России] {{ref-ru}}&lt;/ref&gt;

== Зургийн цомог ==
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot; heights=&quot;160px&quot;&gt;
Файл:The History Of Kaluga (collage).jpg
Файл:Kaluga - Tsiolkovsky Park and Museum (01).jpg
Файл:SNV80037.JPG
Файл:Калуга. Палаты купцов Коробовых..JPG
&lt;/gallery&gt;

== Цаг агаар ==
{{Уур амьсгалын хүснэгт
| float = none
| DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200
| QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/107/c00990.htm Roshydromet]
| Überschrift =
| Ort = Калуга
&lt;!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| hmjan = −6.6
| hmfeb = −5.0
| hmmär = 0.4
| hmapr = 10.3
| hmmai = 18.7
| hmjun = 21.5
| hmjul = 23.0
| hmaug = 21.9
| hmsep = 15.7
| hmokt = 9.0
| hmnov = 0.7
| hmdez = −3.7
&lt;!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| lmjan = −13.5
| lmfeb = −12.9
| lmmär = −7.4
| lmapr = 1.0
| lmmai = 6.7
| lmjun = 10.1
| lmjul = 12.0
| lmaug = 10.7
| lmsep = 6.1
| lmokt = 1.8
| lmnov = −4.5
| lmdez = −9.5
&lt;!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --&gt;
| nbjan = 39
| nbfeb = 33
| nbmär = 35
| nbapr = 39
| nbmai = 43
| nbjun = 77
| nbjul = 80
| nbaug = 71
| nbsep = 55
| nbokt = 50
| nbnov = 53
| nbdez = 55
&lt;!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --&gt;
| rdjan = 9
| rdfeb = 8
| rdmär = 8
| rdapr = 8
| rdmai = 8
| rdjun = 9
| rdjul = 10
| rdaug = 9
| rdsep = 8
| rdokt = 9
| rdnov = 12
| rddez = 12
}}

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Kaluga|Калуга}}
{{Wiktionary}}
* [http://www.kaluga.ru/ www.kaluga.ru]

== Зүүлтийн тайлбар== 
{{лавлах холбоос}}

{{ОХУ-ын тавин том хот}}
[[Ангилал:Калуга мужийн суурин]]
[[Ангилал:Оросын хот]]
[[Ангилал:Оросын их сургуулийн хот]]
[[Ангилал:Оросын холбооны мужийн нийслэл]]
[[Ангилал:1371 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>l6bg3s71c49t52nzo0bqvywg928mpbj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Орёл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>45306</id>
    <revision>
      <id>707801</id>
      <parentid>683496</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T10:41:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5128" xml:space="preserve">{{Инфобокс Оросын суурин
|mongolischer Name      = Орёл
|Name in Landessprache  = 
|Wappen                 = Coat of arms of Orel.svg
|Flagge                 = Flag of Oryol.svg
|lat_deg = 52 |lat_min= 58 |lat_sec= 00
|lon_deg = 36 |lon_min= 05 |lon_sec= 00
|Art des Gebietes       = Хотын тойрог
|Gebiet                 = 
|Gebiet in der Tabelle  = 
|innere Gliederung      = 4 [[Район|хотын район]]
|Bezeichnung des Oberhaupts = Засаг дарга
|Oberhaupt              = Василий Новиков
|Gründungsjahr          = 1566 он
|erste Erwähnung        = 
|frühere Namen          =
|Status                 = Хот
|Status seit            = 1566 оноос хойш
|Fläche                 = 111
|Art der Höhe           =
|Höhe des Zentrums      = 170
|offizielle Sprache     =
|offizielle Sprache-ref =
|Ballungsraum           =
|nationale Zusammensetzung =
|Zusammensetzung nach Religionen =
|Telefonvorwahl         = (+7) 4862
|Postleitzahl           = 302000–302044
|OKATO                  = 54401
|Webseite               = [http://www.orel-adm.ru/ www.orel-adm.ru]
}}

'''Орёл''' ({{lang-ru|Орёл}}&lt;ref&gt;[http://www.mojgorod.ru/cities/listcity.html Список всех городов Российской Федерации]. «Мой Город» {{ref-ru}}&lt;/ref&gt;, үгчлэн орч. „Бүргэд“) — [[Оросын Холбооны Улс]]ын [[Орёл муж]]ийн засаг захиргааны төв.&lt;ref&gt;[http://megabook.ru/article/%D0%90%D0%B4%D0%BC%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%B2%D0%BD%D0%BE-%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D0%B5%20%D0%B4%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5%20%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8 Административно-территориальное деление России] {{ref-ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://emigrant-ussr.ru/index/administrativno_territorialnoe_ustrojstvo_rossii/0-12 Административно-территориальное устройство России] {{ref-ru}}&lt;/ref&gt; Орёл нь [[Ока гол]]ын хөвөөнд, [[Москва]]гаас баруун урд зүгт 350 орчим километрийн зайд оршдог.

== Түүх ==
Орёл нь 1566 онд тухайн үеийн [[Оросын Хаант Улс|Москвагийн эзэнт гүрний]] өмнөд хил дээрх цайз болон анх байгуулагджээ. 1611 онд [[Орос-Польшийн дайн (1609-1618 он)|Орос-Польшийн дайны]] үеэр [[Польш-Литва|Польшуудад]] сүйтгүүлсэн ч буцаан босгосон.

== Зургийн цомог == 
&lt;gallery widths=&quot;200px&quot; heights=&quot;150px&quot;&gt;
Зураг:Central Administration of the Central Bank of Russia for Oryol Oblast 01.jpg
Зураг:Central Stadium (Oryol) 05.jpg
Зураг:P1080267 Орловский государственный академический театр имени И. С. Тургенева.jpg
Зураг:0311 Сквер Танкистов (Орёл).jpg
&lt;/gallery&gt;

== Уур амьсгал ==
{{Уур амьсгалын хүснэгт
| float = none
| TABELLE = aktiviert
| DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200
| QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/107/c00995.htm Roshydromet]
| Überschrift = 
| Ort =   Орёл
&lt;!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| hmjan =  −5.8
| hmfeb =  −4.5
| hmmär =  0.4
| hmapr =  10.7
| hmmai =  18.5
| hmjun =  21.9
| hmjul =  23.3
| hmaug =  22.1
| hmsep =  16.7
| hmokt =  9.3
| hmnov =  1.5
| hmdez =  −3.0
&lt;!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| lmjan =  −12.0
| lmfeb =  −11.0
| lmmär =  −6.3
| lmapr =  1.8
| lmmai =  7.8
| lmjun =  11.5
| lmjul =  13.0
| lmaug =  11.7
| lmsep =  7.1
| lmokt =  2.1
| lmnov =  −3.3
| lmdez =  −8.5
&lt;!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --&gt;
| nbjan =  36
| nbfeb =  29
| nbmär =  34
| nbapr =  42
| nbmai =  51
| nbjun =  73
| nbjul =  81
| nbaug =  63
| nbsep =  52
| nbokt =  42
| nbnov =  48
| nbdez =  51
&lt;!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --&gt;
| rdjan =  9
| rdfeb =  7
| rdmär =  8
| rdapr =  8
| rdmai =  8
| rdjun =  10
| rdjul =  10
| rdaug =  9
| rdsep =  9
| rdokt =  8
| rdnov =  10
| rddez =  11
}}

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Oryol|Орёл}}
{{Wiktionary}}
* [http://www.orel-adm.ru Хотын захиргааны албан ёсны цахим хуудас]

== Зүүлтийн тайлбар== 
{{лавлах холбоос}}
{{ОХУ-ын тавин том хот}}
[[Ангилал:Орёл| ]]
[[Ангилал:Орёл мужийн суурин]]
[[Ангилал:Оросын их сургуулийн хот]]
[[Ангилал:Оросын холбооны мужийн нийслэл]]
[[Ангилал:Оросын хот]]
[[Ангилал:1566 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>kq3i2uwbqhfw6giubxwa553jk05h2yl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бангалор</title>
    <ns>0</ns>
    <id>45815</id>
    <revision>
      <id>707761</id>
      <parentid>698189</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:44:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5950" xml:space="preserve">{{Нутаг
|нэр                    = Бангалор хот
|ямар_янзын_нутаг       = 
|анхаарах_нэр           = 
|image_skyline          = Vidhana_Soudha.jpg
|image_caption          = Карнатака мужийн хурлын ордон
|image_map              = 
|map_caption            =
|imagesize              = 280px
|mapsize              = 280px
|pushpin_map = India
|pushpin_label = '''{{PAGENAME}}'''
|pushpin_label_position = top
|pushpin_mapsize = 280
|pushpin_map_caption = Энэтхэг дэх Бангалорын байршил
|latd= 13|latm= 15|lats= |latNS=N
|longd= 77|longm= 34|longs= |longEW=E
|улс_эсвэл                 = [[Улс орнуудын жагсаалт|Улс]]
|аль_улс_эсвэл             = {{IND}}
|нэгдүгээр_зэргийн_нэгж    = Муж
|нэгдүгээр_зэргийн_нутаг   = [[Карнатака]]
|хоёрдугаар_зэргийн_нэгж   = Тойрог
|хоёрдугаар_зэргийн_нутаг  = Бангалор хотын
|гуравдугаар_зэргийн_нэгж   = Дотроо
|гуравдугаар_зэргийн_нутаг  = 9 дүүрэгтэй
|газар_нутаг            = 741 км²
|талбай_хот             =  
|газрын_байц            = д.т.д. 920 м
|хүн_ам                 = 8,425,970 хүн
|хүн_ам᠎_он              = 2011
|хүн_ам_тооц_нэгж       =  
|хүн_ам_тооц_задаргаа   = 
|түүхэн_он              = 1537 онд
|түүхэн_үйл             = шинэчлэн байгуулагдсан
|утасны_томъёо          = 
|цагийн_бүс             = ГЦ+5:30
|utc_offset             = 
|website                = [http://www.bbmp.gov.in/ bbmp.gov.in] {{ref-en}} 
|тэмдэглэл              = 
}}
'''Бангалор''' [Бангало́р] буюу '''Бенгалуру''' ({{lang-kn|ಬೆಂಗಳೂರು}}) бол [[Энэтхэг]] улсын [[Карнатака]] мужийн засаг захиргааны төв болсон саятан '''[[хот]]''' юм.

[[Деканы өндөрлөг]]т, улсынхаа өмнөд нутгийн гүнд буюу мужийнхаа зүүн өмнөд биед оршдог.

Бангалор хүн амын тоогоор улсдаа 3-р том хот, 5-р том хотын бөөгнөрлийн төв гэнэ.  2011 онд 8 сая хүн аж төрөн сууж байв. Хүн амын  78 хувь [[хиндү]], 13 хувь [[ислам]], 6 хувь [[христийн шашин|христ шашны]] ёсыг баримталдаг.  Төрөлх хэлээр нь үзвэл [[каннада хэл|каннада]], [[тамил хэл|тамил]], [[хинди хэл|хинди]], [[урду хэл|урду]] хэлтэн байна.

Бангалорт шинжлэх ухаан, аж үйлдвэр хөгжсөн. Машин, цахилгаан бараа үйлдвэрлэдэг. Мэдээлэл зүйн чанартай их, дээд сургуулиудтай.

== Цаг агаар ==
{{Уур амьсгалын хүснэгт
| TABELLE = 
| DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200
| QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/066/c00523.htm WMO]; [http://wetterkontor.de/de/klima/klima2.asp?land=in&amp;stat=43295 wetterkontor.de]
| Überschrift = 
| Ort =  Бангалор
&lt;!-- Тухайн сарын хамгийн өндөр агаарын температур, °C --&gt;
| hmjan = 27.4
| hmfeb = 30.1
| hmmär = 32.8
| hmapr = 33.9
| hmmai = 33.1
| hmjun = 29.4
| hmjul = 27.8
| hmaug = 27.7
| hmsep = 28.1
| hmokt = 27.9
| hmnov = 26.8
| hmdez = 26.2
&lt;!-- Тухайн сарын хамгийн бага агаарын температур, °C --&gt;
| lmjan = 15.1
| lmfeb = 16.6
| lmmär = 19.1
| lmapr = 21.3
| lmmai = 21.2
| lmjun = 19.9
| lmjul = 19.4
| lmaug = 19.3
| lmsep = 19.2
| lmokt = 19.0
| lmnov = 17.3
| lmdez = 15.4
&lt;!-- Тухайн сард унах дундаж хур тунадасны хэмжээ, мм-ээр --&gt;
| nbjan = 4.7
| nbfeb = 7.5
| nbmär = 10.5
| nbapr = 47.0
| nbmai = 112.8
| nbjun = 81.2
| nbjul = 110.5
| nbaug = 136.8
| nbsep = 183.7
| nbokt = 165.1
| nbnov = 58.1
| nbdez = 16.8
&lt;!-- Тухайн сарын дундаж бороотой өдрийн тоо --&gt;
| rdjan = 0.5
| rdfeb = 0.9
| rdmär = 1.2
| rdapr = 4.4
| rdmai = 9.6
| rdjun = 10.6
| rdjul = 15.2
| rdaug = 16.5
| rdsep = 14.4
| rdokt = 11.2
| rdnov = 6.8
| rddez = 3.1
&lt;!-- Тухайн сарын өдөр бүрийн нартай байх дундаж цаг --&gt;
| shjan = 8.5
| shfeb = 8.8
| shmär = 8.8
| shapr = 8.6
| shmai = 7.8
| shjun = 4.6
| shjul = 3.6
| shaug = 3.7
| shsep = 4.8
| shokt = 5.6
| shnov = 6.3
| shdez = 6.8
&lt;!-- Тухайн сарын дундаж агаарын чийгшилт, % --&gt;
| lfjan = 60
| lffeb = 52
| lfmär = 45
| lfapr = 51
| lfmai = 60
| lfjun = 72
| lfjul = 76
| lfaug = 79
| lfsep = 76
| lfokt = 73
| lfnov = 70
| lfdez = 68
&lt;!-- Тухайн сарын усны (нуур, тэнгис гэх мэт) дундаж  температур, °C --&gt;
| wtjan = 
| wtfeb = 
| wtmär = 
| wtapr = 
| wtmai = 
| wtjun = 
| wtjul = 
| wtaug = 
| wtsep = 
| wtokt = 
| wtnov = 
| wtdez = 
}}

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Bangalore}}
* [http://www.karunadu.gov.in/Pages/Default.aspx Карнатакын албан ёсны цахим хуудас]

{{Энэтхэгийн хот}}
[[Ангилал:Бангалор| ]]
[[Ангилал:Карнатакын суурин]]
[[Ангилал:Энэтхэгийн хот]]
[[Ангилал:Энэтхэгийн холбооны муж улсын эсвэл холбооны нутаг дэвсгэрийн нийслэл]]
[[Ангилал:Саятан хот]]
[[Ангилал:1537 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>p4a1pxg5cvhaxsfw97dvulrr8zx9kin</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хөхэчи</title>
    <ns>0</ns>
    <id>47372</id>
    <revision>
      <id>707615</id>
      <parentid>707324</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T16:21:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.126.88.89</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1051" xml:space="preserve">'''Хөхэчи''' нь （？－1271) [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] 5 дугаар хүү. [[Чаби хатан|Чаби хатнаас]] төрсөн.&lt;ref&gt;Рашидаддин. Судрын чуулган. УБ., 2002. Дэд боть. т.177.&lt;/ref&gt; Түүнд их хаан 1267 онд [[Юньнань ван|Юньнань вангийн]] хэргэмийг хүртээж, алтан тамга соёрхов. Гэвч 1271 онд өөрийн хятад туслах түшмэлд хорлогдсон бөгөөдтэр явдалыг удалгүй хааны тушаалаар илрүүлжээ. Хөхэчи ванг нас барсны хойно хүү [[Есөнтөмөр (Юньнань ван)|Есөнтөмөр]] нь эцгийн албыг үргэлжлүүлсэн.

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:1271 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]]</text>
      <sha1>cyzpm0k51he1yqp6e9z0t3a7r94fb8v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707636</id>
      <parentid>707615</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T04:51:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/202.126.88.89|202.126.88.89]] ([[User talk:202.126.88.89|Яриа]]) хэрэглэгчийн 707615 засварыг цуцлах</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1112" xml:space="preserve">'''Хөхэчи''' нь （？－1271) [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] 5 дугаар хүү. [[Дөрвөд|Дөрвөн]] аймгийн [[Дөрөвчин хатан|Дөрөвчин хатнаас]] төрсөн.&lt;ref&gt;Рашидаддин. Судрын чуулган. УБ., 2002. Дэд боть. т.177.&lt;/ref&gt; Түүнд их хаан 1267 онд [[Юньнань ван|Юньнань вангийн]] хэргэмийг хүртээж, алтан тамга соёрхов. Гэвч 1271 онд өөрийн хятад туслах түшмэлд хорлогдсон бөгөөдтэр явдалыг удалгүй хааны тушаалаар илрүүлжээ. Хөхэчи ванг нас барсны хойно хүү [[Есөнтөмөр (Юньнань ван)|Есөнтөмөр]] нь эцгийн албыг үргэлжлүүлсэн.

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:1271 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]]</text>
      <sha1>3q0ltvsju1p2yb4rpjwsi2t2fg9nbfg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E</title>
    <ns>3</ns>
    <id>48103</id>
    <revision>
      <id>707674</id>
      <parentid>705029</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:06:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудсыг '{{Hello}}--[[Хэрэглэгч:MongolWiki|MongolWiki]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MongolWiki|talk]]) 08:47, 1 Гуравдугаар сар 2015 (UTCС) {| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:right; float:right; margin-left:18px;&quot; |- | align=&quot;center&quot; | [[File:file.svg|50px]]&lt;br/&gt;Архив |- | style=&quot;font-size:0.8em&quot;&gt; align=&quot;center&quot; | [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E/Архив/2015|2015]], Хэрэглэгчийн яр...'-р сольж байна.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1575" xml:space="preserve">{{Hello}}--[[Хэрэглэгч:MongolWiki|MongolWiki]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MongolWiki|talk]]) 08:47, 1 Гуравдугаар сар 2015 (UTCС)
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:right; float:right; margin-left:18px;&quot;
|-
| align=&quot;center&quot; | [[File:file.svg|50px]]&lt;br/&gt;Архив
|-
| style=&quot;font-size:0.8em&quot;&gt; align=&quot;center&quot; | [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E/Архив/2015|2015]], [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E/Архив/2016|2016]]&lt;br/&gt;[[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E/Архив/2017|2017]], [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E/Архив/2018|2018]]&lt;br/&gt;[[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E/Архив/2019|2019]], [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E/Архив/2020|2020]]&lt;br/&gt;[[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E/Архив/2021|2021]], [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E/Архив/2022|2022]]
|}

== Flower of the month ==

[[File:Trollius altaicus.jpg|thumb|&lt;center&gt;Trollius altaicus]]
Hi Munkhzaya.E

For your huge efforts on Mongolian Wikipedia I want to award you with the [[:als:Wikipedia:Blueme vum Monet|Flower of the month]].

Best regards, --[[Хэрэглэгч:Holder|Holder]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Holder|talk]]) 03:54, 18 Наймдугаар сар 2021 (UTC)
:Ach, ich sehe gerade, dass du auch Deutsch sprichst. Viele Grüße und Glückwunsch zur Blume des Monats. --[[Хэрэглэгч:Holder|Holder]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Holder|talk]]) 03:59, 18 Наймдугаар сар 2021 (UTC)</text>
      <sha1>gzrgigwh9upchspz7rp63a3jyxzqzde</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Монгол доллар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>57428</id>
    <revision>
      <id>707845</id>
      <parentid>702834</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:32:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.38.153</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Эшлэл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16829" xml:space="preserve">{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; style=&quot;float:right; border-collapse:collapse; border-color:#F2F2F4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:340px; font-size:95%; border:1px solid #AAAAAA;&quot;
! align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;letter-spacing:0.8px; background:#E0E0E0; font-size:130%;&quot;| Доллар
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot; style=&quot;border:none; margin:0; padding:0;&quot;
| align=&quot;center&quot; width=&quot;50%&quot; | [[File:Mongolian Dollar 10.png|320px|center|10-тын долларын дэвсгэртийн ар, өвөр тал]]
|-
| align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;10-тын долларын дэвсгэртийн ар, өвөр тал&lt;/small&gt;
|}
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Дараах:'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Төгрөг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Улс]]:'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | {{MNG-1924}}
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Цаасан дэвсгэрт:'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | 10, 20, 50, 100-тын дэвсгэрт
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Гүйлгээнд хэрэглэсэн:'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[1921 он]]оос [[1925 он]] хүртэл
|}

'''Монгол доллар''' нь Монгол улсад 1921-1924 онд гүйлгээнд хэрэглэгдэж байсан '''бага болзоот, данзангийн доллар''' гэсэн хоёр өөр мөнгөн дэвсгэртийг монгол долларт хамруулдаг. '''Бага болзоот''' нь 1921 оны 4-р сарын 20-ноос 10-р сарын 20-н хүртэл 6 сарын хугацаатай [[Богд хаан|Богд хааны]] зарлигаар 10, 25, 50, 100-тын дэвсгэрт бүхий [[Мексик доллар|мексик долларын]] ханшаар баталгаажсан [[облигац]] буюу [[Бонд|өрийн бичиг]] анх хэвлүүлсэн. Харин '''Данзангийн доллар''' нь 1921-1922 онд 50 цент, 1, 3, 5, 10, 25 долларын дэвсгэртийн 2,452,000 нэгж цаасан мөнгийг хэвлүүлсэн боловч эргэлтэд орж амжилгүй байсаар хураагдан устгагдаад, 1925 онд [[Төгрөг|төгрөгөөр]] солигджээ.

== Бага болзоот ==
Бага болзоот гэж нэрлэгдсэн мөнгөн тэмдэгтийг түүхэнд [[Барон Унгерн]]ий мөнгө гэж алдаршсан. Учир нь Барон Унгерны Азийн морин дивизийг зэвсэг хэрэгслээр хангахын тулд хөрөнгө мөнгө шаардлагатай болсноор богино хугацааны [[Бонд|өрийн бичиг]] гаргах болсон нь '''Бага болзоот''' юм. Облигац гэсэн орос үгийг болзоот гэж орчуулсанаар бага болзоот гэх нь богино хугацаатай өрийн бичиг гэсэн утгийг илэрхийлж байв. Тухайн үеийн Сангийн яамны сайд, [[чин ван]] [[Гомбожавын Лувсанцэвээн]] [[Богд хаан|Богд хаанд]] [[Олноо өргөгдсөн|Олноо өргөгдсөний]] 11 оны 4 дүгээр сарын 17-нд айлтган ''&quot;Засгийн газрын баталгаат тэмдэгт гаргах тухай”'' мэдэгдэж зөвшөөрөл эрсэнд Богд хаанаас дөрөв хоногийн дараа ''“уг хүссэн ёсоор болгогтун&quot;''&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;“МонЦаМэ” тойм сэтгүүл. 2013. № 04&lt;/ref&gt; гэж зөвшөөрчээ. 

Гэвч бага болзоотыг Бароныг 3 сарын 21-нд Хүрээнээс гарч явснаас хойш 1 сарын дараа 1921 оны 4-р сарын 20-ноос 10-р сарын 20-н хүртэл 6 сарын  хугацаатай гаргасан. Ингэхдээ жилийн 6%-ийн хүүтэйгээр гарган, төлбөрийг нь 1923 онд төлж дуусгасан байна. 

Тус облигаци нь 10, 25, 50, 100-ын дэвсгэртээр гарч байсан бөгөөд тус бүрт нь хэдэн ширхэг хэвлэгдсэн нь тодорхойгүй үлдсэн.

=== Облигацийн тайлбар ===
8/1488 серийн дугаартай  10 долларын баталгаат облигац

'''Нүүрэн талд:''' ''Монгол Улсын сангаас олноо өргөгдсөний арван нэгдүгээр он арван сарын хорин хүртэл хэмээх хугацаагаар гаргасан бүгд нэгэн зуун хувиас зургаан хувийн хүү үржүүлж бүхий бага болзоот БАТАЛГААНЫ ТЭМДЭГ. Энэхүү баталгааны тэмдгийг тушаасан хүнд уг тогтсон болзоо: Сангийн яамнаас арван янчааны бэлэн мөнгөний зүйлийг гүйцэтгэн төлмой. Үүний тул гарын зураг талбисан Сангийн яамны тэргүүн сайд (мутрын тэмдэг). Сангийн яамны зөвлөх түшмэл (Орос гарын үсэг байна). Нийслэл хүрээ. Олноо өргөгдсөний арван нэгдүгээр он, дөрвөн сарын хорин.'' 

Доор нь англиар ''“Mongolian government’s treasure. 6% provisionary obligation. 100 dollars”, оросоор “6% краткосрочное обязательство Монгольской Государственной Казны. 100 долларовъ''” гэжээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

'''Ар талд''': ''“Энэхүү бага болзоот баталгааны тэмдэг болбаас аливаа албаны газруудад (бүх гааль татварын зэрэг дор) бэлэн мөнгөний зүйлтэй адил, тооны ёсоор авмуй. Баталгааны тэмдгийг энэ он, арван сарын хориноос эхлэн сангийн яамнаа бэлээхэн мөнгөний зүйлээр солиулан хураамуй хэмээх болзоон дор үл тушаасан тэмдгийг дараа болох таван жил дотор солиулж болохоос гадна хэрэв мөнхүү цагт сольж үл чадсан тэмдэг болох аваас хэрэгсэх үгүй болмуй. Баталгааны тэмдгийг баригчдад арван янчаан тутмаас нэг жил дор зургаан янчааны хүү үржүүлэн ашиг болгомуй. Хэмээсэн ашгийг сар дараалан өнгөрөөсөн сар бүр бодож харин тэмдэг гарснаас эхлэн нэгэн жилийн хүүгээс хэтрүүлэхгүйгээр олгомуй. Энэхүү хүү болбаас баталгааны тэмдгийг бэлэн мөнгө зүйлээр солиулахын цагт хамтаар сангийн яамнаас гүйцэтгэн төлмой”'' гэжээ. Дээр нь Сангийн яамны баталгаа гэсэн бичигтэй тамга даржээ.

Хоёр талд нь цифрээр 10 гэж бичээд ба хонины зурагтай байна. Дор нь англиар ''“Payable to the bearer on demand in local currency on or after novomber 20th 1921”'' (Үүнийг эзэмшигчийн төлбөрийг орон нутгийн (үндэсний?) мөнгөн тэмдэгтээр 1921 оны 11 дүгээр сарын 21-нээс төлнө), оросоор ''“Срокъ обмена на наличную валюту 20 ноября 1921 г”''  (Төлбөрийг 1921 оны 11 сарын 20-ноос валютаар төлнө) гэжээ. Энд бас нэг анхаарал татсан хэсэг байгаа нь Монгол бичгээр 10 дугаар сарын 20 хүртэл гэсэн атал Орос, англи бичигтээ 11 дүгээр сарын 20 гэсэн байна”.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Энд Олноо өргөгдсөний тооллын зөрүү гарч байж тун болзошгүй. Өөрөөр хэлбэл Монгол Улс тусгаар тогтнолоо 1911 оны 12 дугаар сарын 29-нд зарласан тул европын 1911 оны 12 дугаар сарыг Олноо өргөгдсөний нэгдүгээр оны нэгдүгээр сар гэж тооцоод шууд 1912 оны 1 дүгээр сарыг буюу ердөө гурав хоногийн дараа Олноо өргөгдсөний хоёрдугаар оны нэгдүгээр сар” гэж тоолсон байх учиртай. Чухам иймээс 1921 он олноо өргөгдсөний 11 дүгээр он, дөрөвдүгээр сар нь тавдугаар сар болох юм. Тиймээс болзоотыг яг үнэндээ 1921 оны 5 дугаар сарын 20-ноос эхлэн арилжжээ гэж үзэж болохоор байна. Ингэвэл Баронаас бүр хоёр сараар алсарна.  

Бага болзоотийн дэвсгэрт бүр '''аравт нь хонь, хорин тавт нь үхэр, тавьт нь морь, зуут нь тэмээний зурагтай''' байсан нь тус бүрийг нь ялгахын тулд малын зураг ашиглажээ. Болзоотын модон барыг Хүрээний модон барын даамал сийлбэрч “хар гарт” хэмээх Лувсангомбо урласан байна.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Данзангийн доллар ==
[[Файл:10 dollar of Mongolian dollar.jpg|thumb|Данзангийн доллар: 10-тын дэвсгэрт]]
1921 онд Ардын хувьсгал ялсны дараа Монгол улсын үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх хөрөнгө оруулалт шаардлагатай байсан үед улсын мөнгөн тэмдэгтийн үүргийг оросын рубль, хятадын лан, янчаан, цай, торго зэргээр орлуулж байсан. 1921 оны сүүлээр Сангийн яамны сайд Солийн Данзангийн үед  дотоодын мөнгөн дэвсгэрт гаргахаар шийдвэрлэж, 1922 онд  доллар хэмээх мөнгөн тэмдэгтийг ЗХУ-д Москва хотын Госзнак хэвлэлийн үйлдвэрт хэвлэжээ. Данзангийн доллар нь хас хээ, таван нүдэн болон үндэсний хээ угалз зэргээр чимэглэж, өнгө алаглуулан будсан байдаг. Тухайн үед ардын Засгийн газраас үндэсний мөнгөн тэмдэгтээ аль болох түргэн  гүйлгээнд оруулж эдийн засгийн амьдралыг зохицуулахыг зорьж байжээ.  Улмаар ЗХУ-ын талтай Монгол Улсын Үндэсний мөнгөн тэмдэгт гаргах асуудлаар хэлэлцэж 1921 оны арваннэгдүгээр сарын 24-нд “Монгол Улсын мөнгөн тэмдэгт хэвлүүлэх тухай гэрээ” байгуулжээ. Мөнгөн дэвсгэртийн хэлбэр хэмжээ, өнгө зураг, мөнгөн тэмдэгт цаасыг үйлдэх дэвсгэр, цаасны яс чанарыг хоёр хувь үйлдэж хэвлүүлэн үзэж батлаад, баталсан маяг хэлбэрийг хэвлэлийн үйлдвэрт баримтлан тушаах, нийт зургаан төрлийн дэвсгэртийг хоёр хувааж, дөрвөн сарын дотор хэвлэх, эхний ээлжинд 1, 3, 10-тын дэвсгэртийн эх загварыг хүлээн авснаас хойш гурван сарын дотор хэвлэн гаргахаар тохиролцжээ.

Тэмдэгт цаасны хэв загварыг марзан хэмээх [[Марзан Шарав|Шарав]] урласан бөгөөд бат оршихын бэлгэдэл хас тэмдэг, махбодыг дүрсэлжээ. Гэрээний дагуу 50 центийг 1 сая хувь, 1 долларыг 1,050,000 хувь, 3 долларыг 250,000 хувь, 5 долларын дэвсгэрт 100,000 хувь, 10 долларыг 40,000 хувь, 25 долларыг 12,000 хувь нийт 2,452,000 ширхгийг [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлтөд]] хэвлүүлжээ.

=== Тайлбар ===
Тус долларын ар өврийн бичиг нь дэвсгэрт бүрээс хамаарахгүйгээр адилхан байдаг хэдий ч, хээ чимэглэл, мөнгөний хэмжээгээр ялгаатай байдаг. Арван долларын дэвсгэртээр жишээ авья.

'''Нүүрэн талд:''' Мөнгөний төв дунд хас хээг дүрсэлж, төв дунд нь таван нүдэнг хул, ногоон, цэнхэр, улаан өнгөөр будаж, дэвсгэртийн зүүн дээд, баруун доод өнцөгийн дугуй дотор 10-ийн тоог монгол тоогоор, зүүн доод, баруун дээд өнцөгт 10-ийн тоог араб тоогоор бичиж, Хас тэмдэгийн зүүн талд &quot;Бусад хүн дууриан үйлдвээс&quot; баруун талд &quot;хууль ёсоор ялалмуй&quot; гэж монгол бичгээр, доор нь англиар Ten dollar гэж бичжээ.

'''Ар талд:''' Мөнгөний зүүн дээд өнцөгт серийн дугаартай, хоёр талд ''&quot;Монгол улсын хүүгийн мөнгөний тэмдэгт цаас, Монголын 11-р онд хэвлэн гаргавай.&quot;'' Дээд хэсэгт дугуй дотор өлзий хээг дүрсэлж, доор нь цагаан өнгийн том дугуй дотор ''&quot;Улсын хүүгийн бэлэн мөнгөөр баталвай.''&quot; гэж бичээд, өлзий хээний зүүн талын хөх өнгийн дугуй дотор ''10 төгрөг'', баруун талын хөх өнгийн дугуй дотор ''нэгбүр 7 цэн'' гэж бичээд доод хэсэгт ''&quot;Сангийн яамны тэргүүн сайд Данзан, хүүгийн нярав Даваа&quot;'' гэх үгсийг хээ угалзан дотор бичсэн байдаг. 

== Орчин үед ==
Цаг үеийн байдлаас шалтгаалж ихэнхийг хураан авч устгаж үгүй хийснээс өнөө үед дэлхийн цаасан мөнгө цуглуулагчдын дунд Бага болзоот, Данзангийн доллар нь маш цөөн тоогоор хадгалагдаж үлдсэн байдаг. Сүүлийн үеийн мэдээгээр Бага болзоотын 10 доллар нь 3-4 ширхэг, 25 доллар нь 1-2 ширхэг, 50 доллар 3, 100 доллар нь 1 ширхэг байдаг нь тогтоогджээ. 

== Холбоотой хуудас ==

* [[Монголын мөнгөн тэмдэгт]]
* [[Төгрөг]]

== Эшлэл ==
{{Reflist}}

{{s-start}}
{{Залгамжлал 
|өмнө         = [[Дайчин гүрний зоос]]
|албан_тушаал = Монголын мөнгөн тэмдэгт
|он           = 1921 - 1924
|дараа        = [[Төгрөг]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:Монголын түүхэн мөнгөн тэмдэгтийн нэгж|доллар]]
[[Ангилал:Монголын зоосон мөнгө|доллар]]
[[Ангилал:Монголбанк|доллар]]
[[Ангилал:Монголын үндэсний бэлгэ тэмдэг|доллар]]</text>
      <sha1>i6h43n9isk6kpks298machlvltxgmv2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Болдын Жавхлан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>59005</id>
    <revision>
      <id>707623</id>
      <parentid>650993</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T02:09:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.21.117.2</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3977" xml:space="preserve">{{Инфобокс албан тушаалтан
|honorific-suffix = &lt;br&gt; {{small|[[Монгол Улсын Засгийн Газар|МУЗГ-ийн Гишүүн]]}}
|name         = Болдын Жавхлан
|native_name  = 
|image        =
|caption      = 
|office1      = {{flagicon|MGL}} [[Сангийн сайд]]
|primeminister1   =[[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]]
|term_start1  =2021 оны 1 сарын 29
|term_end1    = 
|predecessor1   = [[Чимэдийн Хүрэлбаатар]]
|successor1   =
|birth_date   ={{birth date and age2|1975|5|12}}
|birth_place  = [[Монгол]], [[Дархан хот]] 
|death_date   =
|death_place  =
|party        = [[Монгол Ардын Нам]]
|spouse       =
|children     = 
|alma_mater   = [[Монгол Улсын Их Сургууль]] &lt;br&gt; АНУ, Индианагийн Их Сургууль
|profession   =  Эдийн засагч, улс төрч
|website      = 
}}
'''Болдын Жавхлан ''' (1975 оны 5 сарын 12-нд [[Дархан]]д төрсөн) нь [[Монгол Улс]]ын улс төрч, эдийн засагч. Монголбанкны тэргүүн дэд ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан тэрээр [[2016 оны Улсын Их Хурлын сонгууль|2016 оны УИХ-ын сонгуульд]] [[МАН]]-аас Дархан-Уул аймагт нэр дэвшин ялалт байгуулсан бөгөөд, 2020 онд дахин сонгогджээ. Улмаар 2021 оны 1 сарын 29-нд Сангийн сайдаар томилогдсон.

== Намтар ==
Болдын Жавхлан 1975 оны 5 дугаар сарын 12-ны өдөр Дархан хотын Нэгдсэн эмнэлэгт, Лувсангийн Болд, Мэндбаярын Энхмандах нарын дунд хүү болон төржээ.  

=== Боловсрол ===
*1977-1982 онд Дархан хотын 5 дугаар цэцэрлэг
*1982-1990 онд Дархан хотын 17-р дунд сургууль 
*1990-1992 онд Сүхбаатар аймаг 1-р дунд сургууль  /бүрэн дунд боловсрол/
*1992-1997 онд МУИС, Эдийн Засгийн Сургуульд банкны эдийн засагч
*2007-2008 онд АНУ, Калифорнийн Их Сургуулийн Риверсайдын хэлний сургууль
*2008–2009 онд АНУ, Индианагийн Их Сургуульд тус тус суралцсан.

Эдийн засагч мэргэжилтэй, орос, англи хэлтэй. 

== Ажилласан байдал ==

*1997-1999 онд Монголбанк, Хяналт шалгалтын газрын хянан шалгагч
*1999-2000 онд Монголбанкнаас ХААН банкинд Бүрэн эрхт төлөөлөгч, Эрх хүлээн авагч
*2000-2004 онд Монголбанк, Хяналт шалгалтын газрын ахлах хянан шалгагч
*2004-2006 онд Худалдаа Хөгжлийн Банк, Үйл ажиллагаа эрхэлсэн захирал
*2006-2007 онд Худалдаа Хөгжлийн Банк, Дэд ерөнхийлөгч
*2010 -2016 онд Монголбанкны Тэргүүн Дэд Ерөнхийлөгч
*2016 онд УИХ дахь МАН-ын бүлгийн зөвлөх
*2016 оноос УИХ-ын гишүүн
*2021 оны 1 сарын 29-нөөс Сангийн сайд

==Гэр бүл==
Тэрээр эхнэр, нэг хүүтэй.

==Гадны холбоос==
*[http://javkhlan.mn Албан ёсны хуудас]

{{DEFAULTSORT:Жавхлан, Болдын}}
[[Ангилал:1975 онд төрсөн]]
[[Ангилал:Монголын эдийн засагч]]
[[Ангилал:Монголын сангийн сайд]]
[[Ангилал:Монголын улс төрч]]
[[Ангилал:Монголчууд]]</text>
      <sha1>smui444hkgbw7kuxq0rnqxppehjdsv2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707624</id>
      <parentid>707623</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T02:10:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.21.117.2</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3960" xml:space="preserve">{{Инфобокс албан тушаалтан
|honorific-suffix = &lt;br&gt; {{small|[[Монгол Улсын Засгийн Газар|МУЗГ-ийн Гишүүн]]}}
|name         = Болдын Жавхлан
|native_name  = 
|image        =
|caption      = 
|office1      = {{flagicon|MGL}} [[Сангийн сайд]]
|primeminister1   =[[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]]
|term_start1  =2021 оны 1 сарын 29
|term_end1    = 
|predecessor1   = [[Чимэдийн Хүрэлбаатар]]
|successor1   =
|birth_date   ={{birth date and age2|1975|5|12}}
|birth_place  = [[Монгол]], [[Дархан хот]] 
|death_date   =
|death_place  =
|party        = [[Монгол Ардын Нам]]
|spouse       =
|children     = 
|alma_mater   = [[Монгол Улсын Их Сургууль]] &lt;br&gt; АНУ, Индианагийн Их Сургууль
|profession   =  Эдийн засагч
|website      = 
}}
'''Болдын Жавхлан ''' (1975 оны 5 сарын 12-нд [[Дархан]]д төрсөн) нь [[Монгол Улс]]ын улс төрч, эдийн засагч. Монголбанкны тэргүүн дэд ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан тэрээр [[2016 оны Улсын Их Хурлын сонгууль|2016 оны УИХ-ын сонгуульд]] [[МАН]]-аас Дархан-Уул аймагт нэр дэвшин ялалт байгуулсан бөгөөд, 2020 онд дахин сонгогджээ. Улмаар 2021 оны 1 сарын 29-нд Сангийн сайдаар томилогдсон.

== Намтар ==
Болдын Жавхлан 1975 оны 5 дугаар сарын 12-ны өдөр Дархан хотын Нэгдсэн эмнэлэгт, Лувсангийн Болд, Мэндбаярын Энхмандах нарын дунд хүү болон төржээ.  

=== Боловсрол ===
*1977-1982 онд Дархан хотын 5 дугаар цэцэрлэг
*1982-1990 онд Дархан хотын 17-р дунд сургууль 
*1990-1992 онд Сүхбаатар аймаг 1-р дунд сургууль  /бүрэн дунд боловсрол/
*1992-1997 онд МУИС, Эдийн Засгийн Сургуульд банкны эдийн засагч
*2007-2008 онд АНУ, Калифорнийн Их Сургуулийн Риверсайдын хэлний сургууль
*2008–2009 онд АНУ, Индианагийн Их Сургуульд тус тус суралцсан.

Эдийн засагч мэргэжилтэй, орос, англи хэлтэй. 

== Ажилласан байдал ==

*1997-1999 онд Монголбанк, Хяналт шалгалтын газрын хянан шалгагч
*1999-2000 онд Монголбанкнаас ХААН банкинд Бүрэн эрхт төлөөлөгч, Эрх хүлээн авагч
*2000-2004 онд Монголбанк, Хяналт шалгалтын газрын ахлах хянан шалгагч
*2004-2006 онд Худалдаа Хөгжлийн Банк, Үйл ажиллагаа эрхэлсэн захирал
*2006-2007 онд Худалдаа Хөгжлийн Банк, Дэд ерөнхийлөгч
*2010 -2016 онд Монголбанкны Тэргүүн Дэд Ерөнхийлөгч
*2016 онд УИХ дахь МАН-ын бүлгийн зөвлөх
*2016 оноос УИХ-ын гишүүн
*2021 оны 1 сарын 29-нөөс Сангийн сайд

==Гэр бүл==
Тэрээр эхнэр, нэг хүүтэй.

==Гадны холбоос==
*[http://javkhlan.mn Албан ёсны хуудас]

{{DEFAULTSORT:Жавхлан, Болдын}}
[[Ангилал:1975 онд төрсөн]]
[[Ангилал:Монголын эдийн засагч]]
[[Ангилал:Монголын сангийн сайд]]
[[Ангилал:Монголын улс төрч]]
[[Ангилал:Монголчууд]]</text>
      <sha1>ph66ez6jht75ug716jzaq6rkhwajf4f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>59323</id>
    <revision>
      <id>707617</id>
      <parentid>707598</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T16:59:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.126.88.89</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9143" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot;
!Төрсөн нэр
!Эцгийн нэр
!Эхийн нэр
!Хятад цол
!Амьдарсан хугацаа
!Нөхөр
!Үр хүүхэд
!Ах дүүс
|-
|[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']]
! rowspan=&quot;7&quot; |'''[[Чингис хаан]]'''
|[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']]
|Жао гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн'''
|
| rowspan=&quot;7&quot; |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён
|-
|[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']]
|Нэр нь тодорхойгүй
|Уйгур гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]&lt;nowiki/&gt;ын Идүгүд Баржу арт тегин'''
|
|-
|[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']]
| rowspan=&quot;4&quot; |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] 
|Цэцэхэн гүнж
|?-1237
|'''[[Ойрад|Ойрад]]&lt;nowiki/&gt;ын [[Төрөлчи хүргэн]]'''
|
|-
|[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']]
|Чан гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Ихирэс]]&lt;nowiki/&gt;ийн [[Буту хүргэн]]'''
|
|-
|'''[[Түмэлүн]]'''
|Юн гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Чигү хүргэн]]'''
|
|-
|[[Алталухан]]
|
|?-1246
|[[Олхонууд|Олхонуд]]&lt;nowiki/&gt;ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн
|[[Чочимтай хүргэн]]
|-
|[[Толай гүнж|Толай]]
|тодорхойгүй
|
|
|[[Хонгирад]]&lt;nowiki/&gt;ын Тогочар хүргэн
|
|-
|'''[[Сорхохан]]'''
![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']]
|?
|Лу гуо гүнж
|тодорхойгүй
|'''Нахэ хүргэн'''
|
|Гүюг хаан, Годан ван, Хаши
|-
|'''[[Бабахар]]'''
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']]
|?
|гүнж
|?
|'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |
|-
|'''[[Илимиш]]'''
|?
|гүнж
|?
|'''Жаожуншянь ван Гүнбух'''
|
|-
|[[Аньту гүнж]]
|[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]]
|?
|Чан гуо гүнж
|
|[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]&lt;nowiki/&gt;ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]]
|[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]], Ихирэс хатан
|Ширэмүн тайж
|-
|[[Мөнкада гүнж]]&lt;ref&gt;Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. 

'''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.&lt;/ref&gt;
|[[Годан|Годан хан хөвгүүн]]
|?
|гүнж
|1244-?
|[[Пагва лам]]&lt;nowiki/&gt;ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]]
|[[Дармабал дишири]]
|
|-
|[[Хулуйхан]]
|[[Зүчи|Жочи хан]]
|?
|гүнж
|1200?-1260?
|Ойрадын [[Иналчи хүргэн]]
|Үрэдэй
|[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]]
|-
|[[Есүбух]]
! rowspan=&quot;2&quot; |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]'''
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']]
|Лу гуо гүнж
|?
|'''Хонгирадын Ожин'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан
|-
|[[Думуган]]
|Жао гуо гүнж
|?
|'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]'''
|
|-
|'''[[Баялун]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |'''[[Мөнх хаан]]'''
|[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]]
|Чан  гуо их гүнж
|?
|'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]'''
|
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]...
|-
|'''[[Ширин]]'''
| rowspan=&quot;2&quot; |'''Огул түтмиш хатан'''
|гүнж
|?
| rowspan=&quot;2&quot; |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]'''
|
|-
|[[Бичиха]]
|гүнж
|?
|
|-
|'''[[Ерөө гүнж]]''' 
! rowspan=&quot;6&quot; |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']]
| rowspan=&quot;6&quot; |[[Чаби хатан]]
|Жао гуо их гүнж
|?
|'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]'''
|[[Кургуз хүргэн|Кургуз]]
| rowspan=&quot;6&quot; |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]...
|-
|'''[[Хутулужин бэхи]]'''
|Ци гуо их  гүнж
|1259-1297
|[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]'''
|[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]]
|-
|'''[[Улужин]]'''
|Чан гуо гүнж
|
|'''Буха хүргэн'''
|
|-
|'''[[Чалун]]'''
|Чан улсын их эгчмэд гүнж
|
|'''Төжинхан'''
|
|-
|'''[[Өлзий гүнж]]'''
|Лу гуо их гүнж
|
|'''Хонгирадын Уручин'''
|
|-
|'''[[Нангиажин]]'''
|Лу гуо их гүнж
|
|'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван'''
|
|-
|'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]'''
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан)
|?
|Жао гуо гүнж
|
|'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]'''
|
|
|-
|'''[[Нангабула]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''Хонгирадын лу ван Манзитай'''
|
|
|-
|'''[[Илихайяа]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |[[Өлзийт Төмөр хаан]]
|?
|Чан гуо гүнж
|
|'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]'''
|[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']]
|'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж'''
|-
|'''[[Айшир гүнж|Айшир]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн'''
|
|
|-
|'''[[Пуна гүнж|Пуна]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал'''
|
|
|-
|'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]]
|?
|
|?
|'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]'''
|
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]]
|-
|'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]'''
|?
|Жао гуо гүнж
|?
|'''Онгудын Шуань хүргэн'''
|
|-
|[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']]
|?
|Шоунин гүнж
|?
|?
|[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан&lt;ref&gt;Есөнтөмөр хааны бага хатан&lt;/ref&gt;
|-
|'''[[Сэнгэлажи]]'''
![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] 
|[[Тажи хатан]]
|Лу гуо гүнж
|
|'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]'''
|[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']]
|
|-
|'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' 
![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']]
|
|Гүнж
|
|'''Дөрвөн хүргэн'''
|
|[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван
|-
|'''[[Будашини гүнж]]''' 
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']]
|?
|Минхуй И жэн гүнж
|1327-1341
|Нөхөрт гараагүй
|
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]]
|-
|'''[[Елу гүнж]]'''
|?
|Чан гуо их гүнж
|?-1339
|'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' 
|
|-
|'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]'''
|[[Хайду|'''Хайду хан''']]
|?
|
|1260-1306
|'''[[Цорос|Чорос]]&lt;nowiki/&gt;ын Абтагул'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |Урус ноён, [[Чапар хан]]...
|-
|'''[[Хутучин чага]]'''
|[[Хайду|'''Хайду хан''']]
|?
|
|тодорхойгүй
|'''[[Олхонуд]]&lt;nowiki/&gt;ын Төвшин хүргэн'''&lt;ref&gt;Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв&lt;/ref&gt;
|
|}

== Холбоотой мэдээлэл ==
* [[Гүнж|'''Гүнж''']]
* [[Боржигин|'''Боржигин''']]

== Эшлэл ==

[[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]]
[[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]]
&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>7cxljob839k5vlsylggfpyyb65r8umk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707638</id>
      <parentid>707617</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T04:55:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9116" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot;
!Төрсөн нэр
!Эцгийн нэр
!Эхийн нэр
!Хятад цол
!Амьдарсан хугацаа
!Нөхөр
!Үр хүүхэд
!Ах дүүс
|-
|[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']]
! rowspan=&quot;7&quot; |'''[[Чингис хаан]]'''
|[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']]
|Жао гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн'''
|
| rowspan=&quot;7&quot; |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён
|-
|[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']]
|Нэр нь тодорхойгүй
|Уйгур гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]&lt;nowiki/&gt;ын Идүгүд Баржу арт тегин'''
|
|-
|[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']]
| rowspan=&quot;4&quot; |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] 
|Цэцэхэн гүнж
|?-1237
|'''[[Ойрад|Ойрад]]&lt;nowiki/&gt;ын [[Төрөлчи хүргэн]]'''
|
|-
|[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']]
|Чан гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Ихирэс]]&lt;nowiki/&gt;ийн [[Буту хүргэн]]'''
|
|-
|'''[[Түмэлүн]]'''
|Юн гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Чигү хүргэн]]'''
|
|-
|[[Алталухан]]
|
|?-1246
|[[Олхонууд|Олхонуд]]&lt;nowiki/&gt;ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн
|[[Чочимтай хүргэн]]
|-
|[[Толай гүнж|Толай]]
|тодорхойгүй
|
|
|[[Хонгирад]]&lt;nowiki/&gt;ын Тогочар хүргэн
|
|-
|'''[[Сорхохан]]'''
![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']]
|?
|Лу гуо гүнж
|тодорхойгүй
|'''Нахэ хүргэн'''
|
|Гүюг хаан, Годан ван, Хаши
|-
|'''[[Бабахар]]'''
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']]
|?
|гүнж
|?
|'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |
|-
|'''[[Илимиш]]'''
|?
|гүнж
|?
|'''Жаожуншянь ван Гүнбух'''
|
|-
|[[Аньту гүнж]]
|[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]]
|?
|Чан гуо гүнж
|
|[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]&lt;nowiki/&gt;ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]]
|[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]], Ихирэс хатан
|Ширэмүн тайж
|-
|[[Мөнкада гүнж]]&lt;ref&gt;Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. 

'''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.&lt;/ref&gt;
|[[Годан|Годан хан хөвгүүн]]
|?
|гүнж
|1244-?
|[[Пагва лам]]&lt;nowiki/&gt;ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]]
|[[Дармабал дишири]]
|
|-
|[[Хулуйхан]]
|[[Зүчи|Жочи хан]]
|?
|гүнж
|1200?-1260?
|Ойрадын [[Иналчи хүргэн]]
|Үрэдэй
|[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]]
|-
|[[Есүбух]]
! rowspan=&quot;2&quot; |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]'''
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']]
|Лу гуо гүнж
|?
|'''Хонгирадын Ожин'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан
|-
|[[Думуган]]
|Жао гуо гүнж
|?
|'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]'''
|
|-
|'''[[Баялун]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |'''[[Мөнх хаан]]'''
|[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]]
|Чан  гуо их гүнж
|?
|'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]'''
|
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]...
|-
|'''[[Ширин]]'''
| rowspan=&quot;2&quot; |'''Огул түтмиш хатан'''
|гүнж
|?
| rowspan=&quot;2&quot; |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]'''
|
|-
|[[Бичиха]]
|гүнж
|?
|
|-
|'''[[Ерөө гүнж]]''' 
! rowspan=&quot;6&quot; |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']]
|
|Жао гуо их гүнж
|?
|'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]'''
|[[Кургуз хүргэн|Кургуз]]
| rowspan=&quot;6&quot; |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]...
|-
|'''[[Хутулужин бэхи]]'''
|
|Ци гуо их  гүнж
|1259-1297
|[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]'''
|[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]]
|-
|'''[[Улужин]]'''
|
|Чан гуо гүнж
|
|'''Буха хүргэн'''
|
|-
|'''[[Чалун]]'''
|
|Чан улсын их эгчмэд гүнж
|
|'''Төжинхан'''
|
|-
|'''[[Өлзий гүнж]]'''
|
|Лу гуо их гүнж
|
|'''Хонгирадын Уручин'''
|
|-
|'''[[Нангиажин]]'''
|
|Лу гуо их гүнж
|
|'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван'''
|
|-
|'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]'''
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан)
|?
|Жао гуо гүнж
|
|'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]'''
|
|
|-
|'''[[Нангабула]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''Хонгирадын лу ван Манзитай'''
|
|
|-
|'''[[Илихайяа]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |[[Өлзийт Төмөр хаан]]
|?
|Чан гуо гүнж
|
|'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]'''
|[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']]
|'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж'''
|-
|'''[[Айшир гүнж|Айшир]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн'''
|
|
|-
|'''[[Пуна гүнж|Пуна]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал'''
|
|
|-
|'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]]
|?
|
|?
|'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]'''
|
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]]
|-
|'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]'''
|?
|Жао гуо гүнж
|?
|'''Онгудын Шуань хүргэн'''
|
|-
|[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']]
|?
|Шоунин гүнж
|?
|?
|[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан&lt;ref&gt;Есөнтөмөр хааны бага хатан&lt;/ref&gt;
|-
|'''[[Сэнгэлажи]]'''
![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] 
|[[Тажи хатан]]
|Лу гуо гүнж
|
|'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]'''
|[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']]
|
|-
|'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' 
![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']]
|
|Гүнж
|
|'''Дөрвөн хүргэн'''
|
|[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван
|-
|'''[[Будашини гүнж]]''' 
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']]
|?
|Минхуй И жэн гүнж
|1327-1341
|Нөхөрт гараагүй
|
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]]
|-
|'''[[Елу гүнж]]'''
|?
|Чан гуо их гүнж
|?-1339
|'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' 
|
|-
|'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]'''
|[[Хайду|'''Хайду хан''']]
|?
|
|1260-1306
|'''[[Цорос|Чорос]]&lt;nowiki/&gt;ын Абтагул'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |Урус ноён, [[Чапар хан]]...
|-
|'''[[Хутучин чага]]'''
|[[Хайду|'''Хайду хан''']]
|?
|
|тодорхойгүй
|'''[[Олхонуд]]&lt;nowiki/&gt;ын Төвшин хүргэн'''&lt;ref&gt;Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв&lt;/ref&gt;
|
|}

== Холбоотой мэдээлэл ==
* [[Гүнж|'''Гүнж''']]
* [[Боржигин|'''Боржигин''']]

== Эшлэл ==

[[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]]
[[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]]
&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>1vh4qlir0r5bwrc5lttalxz6fgv7pbj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Давид (Микеланжело)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>62073</id>
    <revision>
      <id>707613</id>
      <parentid>563583</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T16:07:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>37.161.186.152</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1432" xml:space="preserve">[[Файл:Michelangelo's David - right view 2.jpg|thumb|293x293px|Давид]]
'''Давид''' нь уран барилгач, зураач [[Микеланжело|Микеланжелогийн]] бүтээл бөгөөд [[Сэргэн мандалт|Сэргэн мандалтын үеийн]] хамгийн тод илэрхийлэл юм. 

Микеланжело уг бүтээлээ [[Библи|Ариун Библийн]] [[Хуучин гэрээ|Хуучин гэрээнд]] өгүүлдэг домгийн баатраас эх авч 1501-1504 оны хооронд [[Флоренцын цогчин дуган|Флоренцын цогчин дуганд]] зориулан бүтээжээ. Микеланжело Библийн баатар Давидыг нүцгэн зогсож буй хүчирхэг залуу эрийн байдлаар зохиомжлон 5.17 метр өндөртэй гантиг чулуугаар сийлжээ.

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Michelangelo's David|Давид (Микеланжело)}}

[[Ангилал:Гантиг чулуун баримал]]
[[Ангилал:Микеланжелогийн бүтээл]]
[[Ангилал:Каррарагийн гантиг]]
[[Ангилал:Флоренцын уран баримал]]
[[Ангилал:16-р зууны уран баримал]]
[[Ангилал:Давидын тухай бүтээл]]</text>
      <sha1>g7r5pr5vgpfg5ye9dfj3x35bay56f6m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын засаг захиргааны нэгж</title>
    <ns>0</ns>
    <id>65085</id>
    <revision>
      <id>707655</id>
      <parentid>693815</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T07:05:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Олноо өргөгдсөн Монгол улсын Засаг захиргааны нэгжүүд]] to [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын засаг захиргааны нэгж]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7371" xml:space="preserve">Олноо өргөгдсөн Монгол улс нь 4 аймаг 2 хязгаатай байсан байна. 
==ЗАСАГТ ХАН АЙМАГ==

{{div col|colwidth=18em}}
* Ахай засгийн хошуу
* Мэргэн засгийн хошуу 
* Далай засгийн хошуу 
* Жалханз хутагтын шавь 
* Эрдэнэ дүүрэгч засгийн хошуу 
* Ачит засгийн хошуу 
* Цогтой засгийн хошуу 
* Ялгуусан хутагтын шавь 
* Сэцэн засгийн хошуу 
* Баатар засгийн хошуу 
* Үйзэн засгийн хошуу 
* Эрдэнэ засгийн хошуу 
* Сүжигт засгийн хошуу 
* Дархан засгийн хошуу 
* Засагт хан хошуу 
* Дайчин засгийн хошуу 
* Бигэр номун ханы шавь 
* Илдэн засгийн хошуу 
* Ёст засгийн хошуу 
* Итгэмжит засгийн хошуу 
* Бишрэлт засгийн хошуу 
* Жонон засгийн хошуу
{{div col end}}

==ТҮШЭЭТ ХАН АЙМАГ==
{{div col|colwidth=18em}}

* Ачит засгийн хошуу 
* Ахай засгийн хошуу 
* Баатар засгийн хошуу 
* Дархан засгийн хошуу 
* Дайчин засгийн хошуу 
* Далай засгийн хошуу 
* Жонон засгийн хошуу 
* Бишрэлт засгийн хошуу 
* Зоригт засгийн хошуу 
* Илдэн засгийн хошуу 
* Мэргэн засгийн хошуу 
* Сүжигт засгийн хошуу 
* Сэцэн засгийн хошуу 
* Түшээт засгийн хошуу 
* Түшээт ханы хошуу
* Түшээт ханы хошууны ар гөрөөчин отог
* Үйзэн засгийн хошуу
* Цогтой засгийн хошуу
* Эетэй засгийн хошуу
* Эрдэнэ дайчиг засгийн хошуу
* Эрдэнэ засгийн хошуу
* Ялгуун баатар засгийн хошуу
{{div col end}}

==СЭЦЭН ХАН АЙМАГ==
{{div col|colwidth=20em}}

* Ачит засгийн хошуу
* Ахай засгийн хошуу
* Баатар засгийн хошуу 
* Бишрэлт засгийн хошуу 
* Бишрэлт бэйлийн хошуу 
* Дархан засгийн хошуу 
* Дарьганга хошуу 
* Дайчин засгийн хошуу 
* Далай дархан засгийн хошуу 
* Далай засгийн хошуу 
* Егүзэр хутагтын шавь 
* Ёст засгийн хошуу 
* Жонон засгийн хошуу 
* Зоригт засгийн хошуу 
* Илдэн засгийн хошуу 
* Манлай засгийн хошуу 
* Онон голын шинэ буриад хошуу 
* Мэргэн засгийн хошуу 
* Саруул засгийн хошуу 
* Сүжигт засгийн хошуу 
* Сэргэлэн засгийн хошуу 
* Сэцэн ханы хошуу 
* Сэцэнэ засгийн хошуу 
* Үйзэн засгийн хошуу 
* Хурц засгийн хошуу 
* Хуучид засгийн хошуу 
* Хуучид засгийн хошуу 
* Эрдэнэ засгийн хошуу
* Эрх засгийн хошуу 
* Эрхэмсэг засгийн хошуу 
* Ялгуусан хутагтын шавь
{{div col end}}

==САЙН НОЁН ХАН АЙМАГ==
{{div col|colwidth=20em}}

* Жавзандамба хутагтын дархад шавийн гурван отог
* Засагт хан аймгийн Эрдэнэ дүүрэгч засгийн
* хошууны ар ширхтэн отог
* Хөвсгөл нуурын урианхайн арын хоёр сум
* Засагт хан аймгийн Эрдэнэ дүүрэгч засгийн хошууны өвөр ширхтэн отог
* Хөвсгөл нуурын урианхайн өврийн хоёр сум
* Хатанбаатар Магсаржавын хошуу
* Итгэмжит засгийн хошуу
* Мэргэн засгийн хошуу
* Эрх засгийн хошуу
* Саруул засгийн хошуу
* Эетэй засгийн хошуу
* Бишрэлт засгийн хошуу
* Түшээт засгийн хошуу
* Шива ширээт хутагтын шавь
* Зая Бандида хутагтын шавь
* Сэцэн засгийн хошуу
* Далай засгийн хошуу
* Баатар засгийн хошуу
* Хамба хутаггын шавь
* Дашпунцаглин хийдийн харьяат нар 
* Хошууч засгийн хошуу
* Нару ванчин хутагтын шавь
* Наран хутагтын шавь
* Жонон засгийн хошуу
* Эрдэнэ засгийн хошуу
* Чин сүжигт номун хан хутагтын шавь
* Цогтой засгийн хошуу
* Дархан засгийн хошуу
* Дайчин засгийн хошуу
* Сүжигт засгийн хошуу
* Зоригт засгийн хошуу
* Ачит засгийн хошуу
* Сайн ноён ханы хошуу
* Ахай засгийн хошуу
* Үйзэн засгийн хошуу
* Эрдэнэ бандида хутагтын шавь
* Мэргэн ноён хутагтын шавь
* Ёст засгийн хошуу
* Илдэн засгийн хошуу
{{div col end}}

==ХОВДЫН ХЯЗГААР==
{{div col|colwidth=20em}}

* Үйзэн засгийн хошуу
* Эрдэнэ засгийн хошуу
* Мэргэн засгийн хошуу
* Түшээ засгийн хошуу
* Хурц засгийн хошуу
* Эетэй засгийн хошуу
* Жонон засгийн хошуу
* Эрх засгийн хошуу
* Баатар засгийн хошуу
* Дайчин засгийн хошуу
* Саруул засгийн хошуу
* Дөрвөдийн Зоригт ханы хошуу
* Ерөөлт засгийн хошуу
* Сүжигт засгийн хошуу
* Дөрвөдийн Далай ханы хошуу
* Бишрэлт засгийн хошуу
* Мянгад дайчин засгийн хошуу
* Ховдын тариачин хошуу
* Өөлдийн үйзэн засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Зүтгэлт засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Эетэй засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Зоригт засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Итгэмжит засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Ёст засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Саруул засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Дархан засгийн хошуу
* Торгууд тайжийн хошуу
* Хошууд засгийн хошуу
* Захчин бэйлийн хошуу
* Захчин гүний хошуу
* Торгууд бэйлийн хошуу
* Торгууд вангийн хошуу
{{div col end}}

[[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]]
[[Ангилал:Монголын засаг захиргааны гишүүнчлэл]]</text>
      <sha1>tenn3dzzuj6pm3ca756jb7i15ixvhoz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үндэсний их баяр наадмын бөхийн барилдааны жагсаалт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>66548</id>
    <revision>
      <id>707634</id>
      <parentid>705981</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T04:47:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lodonsambuu</username>
        <id>53925</id>
      </contributor>
      <comment>/* Хамгийн залуу начингууд */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39589" xml:space="preserve">== ''Улсын баяр наадам'' ==
Монгол үндэсний их баяр наадам нь эртний уламжлалтай Монгол түмний их түүхийг агуулсан арвин их түүх билээ. Монгол түмэн хотол олноороо цэнгэн баярладаг, өргөн дэлгэр утгаараа улсын цол олгож байсан Долоон хошуу даншиг наадам, Уул тайлгын наадам буюу Арван засгийн наадам болон Цэргийн наадам бүгд улсын хэмжээний том наадам билээ.  '''VIII''' '''Богд''' '''Живзундамба Агваанлувсанчойжинямданзанванчүг''' (1869-1924 )-ийг нас барсны дараагаар Уул тайлгын наадам буюу Арван засгийн наадмыг отголж, Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсаа тунхаглан тусгаар тогтсоны дараа Улсын II бага хурлаас Уул тайлгын наадам буюу Арван засгийн наадам, Цэргийн наадам хоёрыг хамтруулан Ардын наадам болгон Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн гэх өдөр буюу 1921 оны билгийн тооллын зургаан сарын шинийн зургаан нь аргын тооллын долоон сарын арван нэгэн байсан тул баяр наадмыг жил бүрийн энэ өдөр бөх барилдуулан, морь уралдуулан, сур харвуулж эрийн гурван наадам зохион байгуулах шийдвэрийг 1925 оны таван сарын арван тавны өдрийн Засгийн газрын тогтоолоор баталжээ.

Монгол улс олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн буюу 1946 оноос Ардын наадмыг өөрчлөн &quot; Ардын хувьсгал ялсны ой &quot; гэж тэмдэглэх болсон бөгөөд 1990 оны Ардчилсан хувьсгал ялан улмаар Монгол улс нэг нийгэмээс нөгөө нийгэмд шилжин хоёр намын тогтолцоо үйлчилж бүх орон даяар сонгуульт ажил зохион байгуулагдсан бөгөөд 1996 оны Улсын Их Хурлын сонгуульд Ардчилсан хүчин ялснаар тэр жилийн наадмыг Монголын тулгар төр байгуулагдсаны 790 жилийн ой болгон өргөн дэлгэр тэмдэглэсэн.

Улмаар 2006 онд &quot; Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ой болгон &quot; өргөн дэлгэр тэмдэглэсэн бөгөөд одоогоор улсын баяр наадмыг Ардын хувьсгалын ой, Тулгар төрийн ой, Их Монгол улсын байгуулагдсаны ой зэрэг тодотголтой хамтруулан тэмдэглэж байна.

==== Улсын наадамд түрүүлж, үзүүрлэсэн бөхчүүд ====

===== 1925-1999 оны наадам =====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Он
! colspan=&quot;3&quot; |Түрүүлсэн бөх
! colspan=&quot;3&quot; |Үзүүрлэсэн бөх
|-
|''Цол''
|''Овог нэр''
|''Харьяалал''
|''Цол'' 
|''Овог нэр'' 
|''Харьяалал''
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1925|1925]]
|У.ав
|[[Ганжууржавын Самдан]]
|Хэнтий Баянхутаг
|Да.ав
|[[Нацагийн Жамъян]]
|Архангай Цахир
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1926|1926]]
|Да.ав
|[[Нацагийн Жамъян]]
|Архангай Цахир
|У.арс
|[[Шагжийн Төмөрбаатар]]
|Архангай Тариат
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1927|1927]]
|У.арс
|[[Ономжавын Аюур]]
|Өвөрхангай Сант
|У.арс
|[[Санжмятавын Шагж]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1928|1928]]
|Да.ав
|[[Нацагийн Жамъян]]
|Архангай Цахир
|У.арс
|[[Ономжавын Аюур]]
|Өвөрхангай Сант
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1929|1929]]
|У.арс
|[[Баясахын Банзар]]
|Архангай Өлзийт
|У.арс
|[[Санжмятавын Шагж]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1930|1930]]
|У.арс
|[[Санжмятавын Шагж]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|У.арс
|[[Баясахын Банзар]]
|Архангай Өлзийт
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1931|1931]]
|У.арс
|[[Мангалын Бэх-Очир]]
|Булган Сэлэнгэ
|У.арс
|[[Маамын Лхагва]]
|Завхан Идэр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1932|1932]]
|У.арс
|[[Пэлжидийн Бат-Очир]]
|Төв Дэлгэрхаан
|У.з
|[[Долгорын Содном]]
|Архангай Хашаат
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1933|1933]]
|У.арс
|[[Маамын Лхагва]]
|Завхан Идэр
|У.арс
|[[Дамдинсүрэнгийн Данзан]]
|Сэлэнгэ Цагааннуур
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1934|1934]]
|У.арс
|[[Хүрэлийн Дэлэг]]
|Архангай Өлзийт
|У.арс
|[[Лувсанмөрийн Чимэд]]
|Төв Мөнгөнморьт
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1935|1935]]
|У.арс
|[[Лувсанмөрийн Чимэд]]
|Төв Мөнгөнморьт
|У.з
|[[Шаравын Гомбосүрэн]]
|Архангай Цэнхэр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1936|1936]]
|У.арс
|[[Лхамжавын Балсан]]
|Дорнод Чойбалсан
|У.арс
|[[Лувсанмөрийн Чимэд]]
|Төв Мөнгөнморьт
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1937|1937]]
|У.арс
|[[Шагдарын Гэлэг]]
|Дорнод Гурванзагал
|У.арс
|[[Довчингийн Лувсанжамц]]
|Архангай Хайрхан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1938|1938]]
|У.арс
|[[Баатарын Төрбат]]
|Архангай Жаргалант
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]]
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1939|1939]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|У.арс
|[[Маамын Лхагва]]
|Завхан Идэр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1940|1940]]
|У.арс
|[[Шаравын Ванчинхүү]]
|Ховд Буянт
|У.арс
|[[Учралын Дамчаа]]
|Дорнод Чойбалсан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1941|1941]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|У.арс
|[[Хасын Өлзийсайхан]]
|Дорнод Халхгол
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1942|1942]]
|У.арс
|[[Өлзийтийн Чүлтэмсүрэн]]
|Хөвсгөл Түнэл
|У.арс
|[[Шагдарын Санжсүрэн]]
|Завхан Сантмаргац
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1943|1943]]
|У.арс
|[[Довчингийн Лувсанжамц]]
|Архангай Хайрхан
|У.арс
|[[Цэнджавын Содов]]
|Архангай Хайрхан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1944|1944]]
|Да.ав
|[[Цэдэндоржийн Чимэд-Очир]]
|Архангай Хайрхан
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1945|1945]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|У.ав
|[[Жамсрангийн Цэвээнравдан]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1946|1946]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|Да.ав
|[[Цэдэндоржийн Чимэд-Очир]]
|Архангай Хайрхан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1947|1947]]
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|У.арс
|[[Гялдангийн Цоодол]]
|Өвөрхангай Гучин-Ус
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1948|1948]]
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|У.арс
|[[Гялдангийн Цоодол]]
|Өвөрхангай Гучин-Ус
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1949|1949]]
|У.арс
|[[Пагмын Аюуш|Пагамын Аюуш]]
|Баянхонгор Богд
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1950|1950]]
|Да.ав
|[[Цэдэндоржийн Чимэд-Очир]]
|Архангай Хайрхан
|У.арс
|[[Өлзийтийн Чүлтэмсүрэн]]
|Хөвсгөл Түнэл
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1951|1951]]
|У.ав
|[[Жамсрангийн Цэвээнравдан]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1952|1952]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|Да.ав
|[[Цэдэндоржийн Чимэд-Очир]]
|Архангай Хайрхан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1953|1953]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1954|1954]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|У.арс
|[[Цэрэннадмидын Бадамсэрээжид]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1955|1955]]
|У.арс
|[[Самдангийн Оргодол]]
|Төв Баян-Өнжүүл
|У.з
|[[Балжингийн Бадам]]
|Булган Тэшиг
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1956|1956]]
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|У.арс
|[[Сүнрэвийн Самданжигмэд]]
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1957|1957]]
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1958|1958]]
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|У.арс
|[[Жалбуугийн Чойжилсүрэн]]
|Архангай Өлзийт
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1959|1959]]
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|У.арс
|[[Цэрэннадмидын Бадамсэрээжид]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1960|1960]]
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|У.з
|[[Цэндийн Гомбодорж]]
|Архангай Хашаат
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1961|1961]]
|Да.ав
|[[Сэрээтэрийн Цэрэн]]
|Булган Сайхан
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1962 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1962]]
|У.арс
|[[Далайн Жамц]]
|Архангай Хотонт
|У.арс
|[[Жалбуугийн Чойжилсүрэн]]
|Архангай Өлзийт
|-
|[[1963 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1963]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|У.арс
|[[Уламбаярын Мижиддорж]]
|Архангай Хашаат
|-
|[[1964 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1964]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|У.ав
|[[Чойжилын Бээжин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1965 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1965]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|-
|[[1966 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1966]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1967 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1967]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|-
|[[1968 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1968]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1969 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1969]]
|У.арс
|[[Гомбо-Аюушийн Дэмүүл]]
|Өмнөговь Манлай
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1970 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1970]]
|У.ав
|[[Чойжилын Бээжин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1971 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1971]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Да.ав
|[[Сэрээтэрийн Цэрэн]]
|Булган Сайхан
|-
|[[1972 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1972]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|-
|[[1973 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1973]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|У.арс
|[[Пүрэвийн Дагвасүрэн]]
|Төв Батсүмбэр
|-
|[[1974 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1974]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|-
|[[1975 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1975]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|-
|[[1976 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1976]]
|У.ав
|[[Дагвацэрэнгийн Хадбаатар]]
|Төв Угтаалцайдам
|У.арс
|[[Пүрэвийн Дагвасүрэн]]
|Төв Батсүмбэр
|-
|[[1977 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1977]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|У.арс
|[[Пүрэвийн Дагвасүрэн]]
|Төв Батсүмбэр
|-
|[[1978 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1978]]
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|-
|[[1979 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1979]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|У.ав
|[[Дагвацэрэнгийн Хадбаатар]]
|Төв Угтаалцайдам
|-
|[[1980 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1980]]
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|-
|[[1981 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1981]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[1982 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1982]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|У.арс
|[[Мядагийн Мөнгөн]]
|Увс Давст
|-
|[[1983 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1983]]
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|У.ав
|[[Дагвацэрэнгийн Хадбаатар]]
|Төв Угтаалцайдам
|-
|[[1984 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1984]]
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|У.арс
|[[Мядагийн Мөнгөн]]
|Увс Давст
|-
|[[1985 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1985]]
|У.арс
|[[Бандийн Ганбаатар]]
|Өвөрхангай Баян-Өндөр
|У.ав
|[[Дагвацэрэнгийн Хадбаатар]]
|Төв Угтаалцайдам
|-
|[[1986 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1986]]
|Д.ав
|[[Дагвацэрэнгийн Хадбаатар]] 
|Төв Угтаалцайдам
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[1987 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1987]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[1988 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1988]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[1989 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1989]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.ав
|[[Одвогийн Балжинням]]
|Увс Наранбулаг
|-
|[[1990 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1990]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[МНТ-ны 750 жилийн ойн даншиг наадам|1990]]&lt;ref&gt;Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутагт зохион байгуулагдсан &quot; Монголын нууц товчоо &quot; -ны 750 жилийн ойн даншиг баяр наадам&lt;/ref&gt;
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|-
|[[1991 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1991]]
|У.ав
|[[Одвогийн Балжинням]]
|Увс Наранбулаг
|У.арс
|[[Пунцагийн Сүхбат]]
|Баянхонгор Баян-Овоо
|-
|[[1992 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1992]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган
|-
|[[1993 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1993]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган
|-
|[[1994 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1994]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.ав
|[[Одвогийн Балжинням]]
|Увс Наранбулаг
|-
|[[1995 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1995]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган
|-
|[[1996 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1996]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган
|-
|[[1997 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1997]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган
|-
|[[1998 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1998]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|[[1999 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1999]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|}
===== 2000- 2020 оны наадам =====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Он
! colspan=&quot;3&quot; |Түрүүлсэн бөх
! colspan=&quot;3&quot; |Үзүүрлэсэн бөх
|-
|''Цол''
|''Овог нэр''
|''Харьяалал''
|''Цол'' 
|''Овог нэр'' 
|''Харьяалал''
|-
|[[2000 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2000]]
|Д.ав
|[[Агваансамдангийн Сүхбат]]
|Төв Сэргэлэн
|У.г
|[[Баянмөнхийн Гантогтох]]
|Увс Хяргас
|-
|[[2001 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2001]]
|Д.ав
|[[Агваансамдангийн Сүхбат]]
|Төв Сэргэлэн
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|-
|[[2002 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2002]]
|Д.ав
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]]
|Архангай Батцэнгэл
|У.г
|[[Баянмөнхийн Гантогтох]]
|Увс Хяргас
|-
|[[2003 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2003]]
|Д.ав
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]]
|Архангай Батцэнгэл
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|[[2004 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2004]]
|Д.ав
|[[Агваансамдангийн Сүхбат]]
|Төв Сэргэлэн
|У.г
|[[Баянмөнхийн Гантогтох]]
|Увс Хяргас
|-
|[[2005 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2005]]
|Д.ав
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]]
|Архангай Батцэнгэл
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|[[2006 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2006]]
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|У.арс
|[[Дагвадоржийн Азжаргал]]
|Говь-Сүмбэр Сүмбэр
|-
|[[2007 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2007]]
|У.арс
|[[Хадбаатарын Мөнхбаатар]]
|Хөвсгөл Шинэ-Идэр
|У.г
|[[Ишдоржийн Доржсамбуу]]
|Булган Гурванбулаг
|-
|[[2008 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2008]]
|У.арс
|[[Доржпаламын Ганхуяг]]
|Өвөрхангай Зүүнбаян-Улаан
|У.г
|[[Нямдоржийн Ганбаатар]]
|Говь-Алтай Чандмань
|-
|[[2009 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2009]]
|Д.ав
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]]
|Архангай Батцэнгэл
|У.арс
|[[Доржпаламын Ганхуяг]]
|Өвөрхангай Зүүнбаян-Улаан
|-
|[[2010 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2010]]
|У.арс
|[[Батжаргалын Ганбат]]
|Увс Баруунтуруун
|Д.ав
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]] 
|Архангай Батцэнгэл
|-
|[[2011 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2011]]
|У.ав
|[[Сүхбаатарын Мөнхбат]]
|Увс Баруунтуруун
|У.ав
|[[Гунаажавын Эрхэмбаяр]]
|Сэлэнгэ Мандал
|-
|[[2012 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2012]]
|У.ав
|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]]
|Увс Давст
|У.г
|[[Дамбийн Рагчаа]]
|Архангай Булган
|-
|[[2013 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2013]]
|У.ав
|[[Гунаажавын Эрхэмбаяр]]
|Сэлэнгэ Мандал
|У.г
|[[Батнасангийн Гончигдамба]]
|Завхан Их-Уул
|-
|[[2014 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2014]]
|Даян.ав
|[[Намсрайжавын Батсуурь]]
|Увс Ховд
|У.г
|[[Ширбазарын Жаргалсайхан]]
|Завхан Идэр
|-
|[[2015 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2015]]
|У.арс
|[[Энхтөгсийн Оюунболд]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]]
|Увс Давст
|-
|[[2016 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2016]]
|У.ав
|[[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба]]
|Архангай Хашаат
|У.арс
|[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]]
|Архангай Булган
|-
|[[2017 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2017]]
|У.арс
|[[Цэдэвийн Содномдорж]]
|Хөвсгөл Тосонцэнгэл
|У.г
|[[Өлзийтогтохын Бат-Орших]]
|Увс Улаангом
|-
|[[2018 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2018]]
|Даян.ав
|[[Намсрайжавын Батсуурь]]
|Увс Ховд
|У.ав
|[[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба]]
|Архангай Хашаат
|-
|[[2019 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2019]]
|У.арс
|[[Энхтөгсийн Оюунболд]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|Даян.ав
|[[Намсрайжавын Батсуурь]]
|Увс Ховд
|-
|[[2020 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2020]]
|У.ав
|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]]
|Увс Давст
|Даян.ав
|[[Намсрайжавын Батсуурь]]
|Увс Ховд
|-
|2022
|У.ав
|Оргихын Хангай
|Ховд Буянт
|У.арс
|Баярсайханы Орхонбаяр
|Сэлэнгэ Цагааннуур
|}

==== Түрүү, үзүүр хүртсэн аймгуудын эрэмбэ ====
Улсын баяр наадмаас түрүү, үзүүр хүртсэн тоогоор аймгуудыг эрэмбэлвэл хорин нэгэн аймгаа Увсын цэнхэр хязгаарын хүчтэнүүд магнайлж, Арын сайхан Архангай хүчитнүүд удаалж Хэнтий, Төв, Хөвсгөл аймгууд айргийн тавд багтаж байна. Хорин нэгэн аймгаас одоогоор Баян-Өлгий, Дархан-Уул, Дорноговь, Дундговь, Орхон, Сүхбаатар аймгуудын хүчтэнүүд улсын баяр наадмаас түрүү, үзүүр хүртээгүй байна.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Д\д
!Аймгуудын нэр
!Түрүү
!Үзүүр
!Түрүүлсэн он
!Үзүүрлэсэн он
|-
!1.
|[[Увс аймгийн баяр наадам|Увс]]
!18
!13
|1968, 1971, 1972, 1973, 1975, 1977, 1979, 1981, 1982, 1987, 1991, 2010, 2011, 2012, 2014, 2018, 2019, 2020
|1965, 1967, 1974, 1982, 1984, 1989, 1990&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;, 1994, 2000, 2002, 2004, 2015, 2017, 
|-
!2.
|[[Архангайн наадам|Архангай]]
!16
!24
|1922, 1923, 1926, 1928, 1929, 1934, 1938, 1943, 1944, 1950, 1962, 2002, 2003, 2005, 2009, 2016
|1922, 1925, 1926, 1930, 1932, 1935, 1937, 1943, 1946, 1952, 1958, 1960, 1962, 1963
1992, 1993, 1995, 1996, 1997, 2010, 2012, 2016, 2018, 2020
|-
!3.
|[[Төв аймгийн баяр наадам|Төв]]
!14
!13
|1932, 1935, 1955, 1963, 1964, 1965, 1966, 1967, 1974, 1976, 1986, 2000, 2001, 2004
|1921, 1934, 1936, 1972, 1973, 1975, 1976, 1977, 1978, 1979, 1980, 1983, 1985
|- 
!4.
|[[Хэнтий аймгийн баяр наадам|Хэнтий]]
!14
!3
|1925, 1988, 1989, 1990, 1990&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;, 1992, 1993, 1994, 1995, 1996, 1997, 1998, 1999, 2015
|1923, 1924, 2001
|- 
!5.
|[[Хөвсгөл аймгийн баяр наадам|Хөвсгөл]]
!10
!10
|1942, 1951, 1956, 1957, 1958, 1959, 1960, 1970, 2007, 2017
|1945, 1950, 1954, 1959, 1961, 1964, 1966, 1968, 1969, 1970
|-
!6.
|[[Булган аймгийн баяр наадам|Булган]]
!9
!5
|1931, 1939, 1941, 1945, 1946, 1952, 1953, 1954, 1961
|1944, 1951, 1955, 1971, 2007
|-
!7.
|[[Өвөрхангай аймгийн баяр наадам|Өвөрхангай]]
!8
!15
|1927, 1978, 1980, 1983, 1984, 1985, 2006, 2008
|1928, 1938, 1947, 1948, 1956, 1981, 1986, 1987, 1988, 1990, 1998, 1999, 2003, 2005, 2009
|-
!8.
|[[Завхан аймгийн наадам|Завхан]]
!3
!7
|1924, 1930, 1933
|1927, 1929, 1931, 1939, 1942, 2013, 2014
|-
!9.
|[[Говь-Алтай аймгийн баяр наадам|Говь-Алтай]]
!2
!4
|1947, 1948
|1949, 1953, 1957, 2008
|-
!10.
|[[Сэлэнгэ аймгийн баяр наадам|Сэлэнгэ]]
!2
!2
|1921, 2013
|1933, 2011
|-
!11.
|[[Дорнод аймгийн баяр наадам|Дорнод]] 
!2
!2
|1936, 1937
|1940, 1941
|-
!12.
|[[Баянхонгор аймгийн баяр наадам|Баянхонгор]]
!1
!1
|1949
|1991
|-
!13.
|[[Ховд аймгийн баяр наадам|Ховд]]
!2
!-
|1940,2022
|
|-
!14.
|[[Өмнөговь аймгийн наадам|Өмнөговь]]
!1
!-
|1969
|
|-
!15.
|[[Говьсүмбэр аймгийн баяр наадам|Говь-Сүмбэр]]
!-
!1
|
|2006
|-
!16.
|[[Баян-Өлгий аймгийн баяр наадам|Баян-Өлгий]]
!-
!-
|
|
|-
!17.
|[[Дархан-Уул аймгийн баяр наадам|Дархан-Уул]]
!-
!-
|
|
|-
!18.
|[[Дорноговь аймгийн баяр наадам|Дорноговь]]
!-
!-
|
|
|-
!19.
|[[Дундговь аймгийн баяр наадам|Дундговь]]
!-
!-
|
|
|-
!20.
|[[Орхон аймгийн баяр наадам|Орхон]]
!-
!-
|
|
|-
!21.
|[[Сүхбаатар аймгийн баяр наадам|Сүхбаатар]]
!-
!-
|
|
|}

==== Түрүү, үзүүрт нэг аймгийн бөхчүүд ====
Улсын баяр наадамд нэг аймгийн харъяат бөхчүүд үлдсэн тохиолдол: 

* 1922 онд Архангай аймгийн харьяат улсын аварга Г.Вандан, улсын арслан Д.Далантай нар
* 1926 онд Архангай аймгийн харьяат даян аварга Н.Жамъян, улсын арслан Ш.Төмөрбаатар нар
* 1943 онд Архангай аймгийн харьяат улсын арслан Д.Лувсанжамц, улсын арслан Ц.Содов нар
* 1959 онд Хөвсгөл аймгийн харьяат дархан аварга Д.Дамдин, улсын арслан Ц.Бадамсэрээжид нар
* 1962 онд Архангай аймгийн харьяат улсын арслан Д.Жамц, улсын арслан Ж.Чойжилсүрэн нар
* 1970 онд Хөвсгөл аймгийн харьяат дархан аварга Д.Дамдин, улсын аварга Ч.Бээжин нар
* 1976 онд Төв аймгийн харьяат улсын аварга Д.Хадбаатар, улсын арслан П.Дагвасүрэн нар
* 1982 онд Увс аймгийн харьяат дархан аварга Х.Баянмөнх, улсын арслан М.Мөнгөн нар
* 2016 онд Архангай аймгийн харьяат улсын аварга Ч.Санжаадамба, улсын арслан Р.Пүрэвдагва 
* 2020 онд Увс аймгийн харьяат улсын аварга П.Бүрэнтөгс, Даян аварга Н.Батсуурь нар тус тус үлдэж байжээ.

==== Түрүү, үзүүрт нэг сумын бөхчүүд ====
Улсын баяр наадамд нэг аймгийн нэг сумын бөхчүүд үлдсэн тохиолдол:

* 1943 онд Архангай аймгийн Хайрхан сумын харьяат улсын арслан Д.Лувсанжамц, улсын арслан Ц.Содов нар
* 1959 онд Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын харьяат дархан аварга Д.Дамдин, улсын арслан Ц.Бадамсэрээжид нар
* 1970 онд Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын харьяат дархан аварга Д.Дамдин, улсын аварга Ч.Бээжин нар тус тус үлдэж байжээ.

==== Хамгийн залуу начингууд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Он
!Цол
!Бөхийн нэр
!Харьяалал
!Нас
|-
!1994
|Залуу бөх 
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
!20
|-
!1995
|Залуу бөх
|[[Цогт-Очирын Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
!21
|-
!1996
|Цэргийн начин
|[[Нинжээгийн Алтансүх]]
|Архангай Батцэнгэл
!22
|-
!1997
|Залуу бөх
|[[Гунгаагийн Элбэг]]
|Хөвсгөл Улаан-Уул
!23
|-
!1998
|Аймгийн арслан
|[[Батжаргалын Ганбат]]
|Увс Баруунтуруун
!22
|-
!1999
|Залуу бөх
|[[Долгорсүрэнгийн Сэржбүдээ]]
|Өвөрхангай Хужирт
!23
|-
!2000
|Аймгийн арслан
|[[Батжаргалын Одхүү]]
|Хэнтий Баянхутаг
!23
|-
!2001
|Аймгийн арслан
|[[Хадбаатарын Мөнхбаатар]]
|Хөвсгөл Шинэ-Идэр
!20
|-
!2002
|Аймгийн арслан
|[[Дагвадоржийн Азжаргал]]
|Говьсүмбэр Сүмбэр
!24
|-
!2003
|Аймгийн заан
|[[Жүгдэрийн Гансүх]]
|Дорнод Халхгол
!22
|-
!2004
|Аймгийн начин 
|[[Түвшинтөрийн Энхтуяа]]
|Өмнөговь Баян-Овоо
!22
|-
!2005
|Аймгийн арслан
|[[Даш-Очирын Батболд]]
|Баянхонгор Баянбулаг
!26
|-
!2006
|Аймгийн арслан
|[[Мөнхсайханы Өсөхбаяр]]
|Булган Бүрэгхангай
!22
|-
!2007
|Аймгийн арслан
|[[Жанцангийн Бат-Эрдэнэ]]
|Говь-Алтай Цээл
!21
|-
!2008
|Аймгийн арслан
|[[Шоовдойхүүгийн Тогтохбаяр]]
|Говь-Алтай Жаргалан
!27
|-
!2009
|Аймгийн хурц арслан
|[[Цэдэвийн Содномдорж]]
|Хөвсгөл Тосонцэнгэл
!23
|-
!2010
|Аймгийн арслан
|[[Бямбадоржийн Заяамандах]]
|Ховд Чандмань
!23
|-
!2011
|Аймгийн арслан
|[[Амарын Батмөнх]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
!22
|-
!2012
|Аймгийн заан
|[[Болдпүрэвийн Сугаржаргал]]
|Өвөрхангай Хархорин
!23
|-
!2013
|Аймгийн арслан
|[[Төрөөгийн Баасанхүү]]
|Увс Тэс
!24
|-
!2014
|Цэргийн арслан
|[[Базаргүрийн Бадамсүрэн]]
|Завхан Алдархаан
!24
|-
!2015
|Аймгийн арслан
|[[Эрдэнэбатын Даш]]
|Дундговь Эрдэнэдалай
!23
|-
!2016
|Аймгийн арслан
|[[Доржийн Анар]]
|Дорнод Дашбалбар
!24
|-
!2017
|Аймгийн арслан
|[[Бередмуратын Серик]]
|Баян-Өлгий Улаанхус
!23
|-
!2018
|Аймгийн арслан
|[[Батбаярын Даваа-Очир]]
|Хөвсгөл Их-Уул
!25
|-
!2019
|Аймгийн хурц арслан
|[[Баярсайханы Орхонбаяр]]
|Сэлэнгэ Цагааннуур
!21
|-
!2020
|Аймгийн арслан
|[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Хайрхан
!25
|-
!2022
|Аймгийн заан
|Энхтүвшингийн Батмагнай
|Баянхонгор Жинст
!21
|}

==== [[Улсын цолтой бөхчүүдийн эрэмбэ]] ====

== Монголын оюутан залуучуудын анхдугаар наадам ==
1959 онд “Монголын оюутан, залуучуудын анхдугаар их наадам&quot; улс орон даяар өргөн хүрээнд явагдаж, төв орон нутгаас шалгарсан олон багууд шигшээ тэмцээнд хүрэлцэн ирж оролцжээ. Энэхүү &quot; Монголын оюутан, залуучуудын анхдугаар их наадам &quot;-ын үеэр Спортын төв ордоны нээлт болж энэхүү ордондоо анхны тэмцээнүүдээ зохиов. Монгол Улсын Их сургуулийн биеийн тамирын тэнхимийн дэргэд 1959 онд анхны их дээд сургуулийн “Спорт клуб&quot; үүд хаалгаа нээв.

&quot; Монголын оюутан, залуучуудын анхдугаар их наадам &quot; -ын хүрээнд үндэсний бөхийн барилдааныг зохион байгуулж аймаг, бүсээс шалгарсан гучин долоон бөхийн барилдааныг тойргийн журмаар барилдуулан зарим амжилттай барилдсан бөхчүүдэд улсын цол олгосон билээ.

== Монголын бүх ард түмний спартакиад ==

== Улсын аварга шалгаруулах барилдаан ==

== Тэмдэглэл ==
[[Ангилал:Монголын баяр|!жагсаалт]]
[[Ангилал:Улсын наадмын барилдаан|!жагсаалт]]
&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>a30x152wxk1oh5nna72u10rpew39tri</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:15-р зуунд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>76518</id>
    <revision>
      <id>707746</id>
      <parentid>569383</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:32:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:15-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:15-р зуунд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="348" xml:space="preserve">[[Ангилал:15-р зууны байгууллага|үүсгэн]]
[[Ангилал:15-р зууны үйл явдал|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Байгууллага үүсгэн байгуулагдсан зуунаар|#15-р зуун]]
[[Ангилал:2-р мянганд үүсгэн байгуулагдсан|#15]]</text>
      <sha1>aunrvfeohrsrkmhucoi2buifyjz124a</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707748</id>
      <parentid>707746</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:33:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="336" xml:space="preserve">[[Ангилал:15-р зууны байгууллага|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:15-р зууны үйл явдал|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Байгууллага байгуулагдсан зуунаар|#15-р зуун]]
[[Ангилал:2-р мянганд байгуулагдсан|#15]]</text>
      <sha1>57w9ag58n8gemotavj6z7go9zmz15iu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1221 онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>76560</id>
    <revision>
      <id>707684</id>
      <parentid>616851</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:14:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1221 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1221 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="208" xml:space="preserve">{{Commonscat|1221 establishments|1221 онд үүсгэн байгуулагдсан}}

{{Байгуулагдсан он|1221}}
[[Ангилал:1220-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1221]]</text>
      <sha1>hfs8dyqck8mfh0p13ydzogmfs7p0bjg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707686</id>
      <parentid>707684</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:15:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="156" xml:space="preserve">{{Commonscat|1221 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1221}}
[[Ангилал:1220-д онд байгуулагдсан|#1221]]</text>
      <sha1>i0fjzotej59exjvbmjrcei6yxlrzm0x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:13-р зуунд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>76562</id>
    <revision>
      <id>707702</id>
      <parentid>569380</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:20:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:13-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:13-р зуунд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="362" xml:space="preserve">[[Ангилал:13-р зууны байгууллага|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:13-р зууны үйл явдал|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Байгууллага үүсгэн байгуулагдсан зуунаар|#13-р зуун]]
[[Ангилал:2-р мянганд үүсгэн байгуулагдсан|#13]]</text>
      <sha1>qpwrzvdnb6957av9gd6bn8tsbyg4j7l</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707704</id>
      <parentid>707702</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:21:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="336" xml:space="preserve">[[Ангилал:13-р зууны байгууллага|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:13-р зууны үйл явдал|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Байгууллага байгуулагдсан зуунаар|#13-р зуун]]
[[Ангилал:2-р мянганд байгуулагдсан|#13]]</text>
      <sha1>ndmyfbddjlrjibrq94kr2n48oojof5d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1519 онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>79603</id>
    <revision>
      <id>707750</id>
      <parentid>616853</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:36:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1519 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1519 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="208" xml:space="preserve">{{Commonscat|1519 establishments|1519 онд үүсгэн байгуулагдсан}}

{{Байгуулагдсан он|1519}}
[[Ангилал:1510-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1519]]</text>
      <sha1>asx8vp8xe38lnsw522y1sea6j5p7tv7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707752</id>
      <parentid>707750</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:36:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="156" xml:space="preserve">{{Commonscat|1519 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1519}}
[[Ангилал:1510-д онд байгуулагдсан|#1519]]</text>
      <sha1>78tv6lgkcy9rikbiirj878f5qjhise0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:16-р зуунд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>79605</id>
    <revision>
      <id>707842</id>
      <parentid>569386</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:31:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:16-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:16-р зуунд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="348" xml:space="preserve">[[Ангилал:16-р зууны байгууллага|үүсгэн]]
[[Ангилал:16-р зууны үйл явдал|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Байгууллага үүсгэн байгуулагдсан зуунаар|#16-р зуун]]
[[Ангилал:2-р мянганд үүсгэн байгуулагдсан|#16]]</text>
      <sha1>rl1f47r69bgujqjr0ozq1ghrwtduywz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707844</id>
      <parentid>707842</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:32:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="336" xml:space="preserve">[[Ангилал:16-р зууны байгууллага|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:16-р зууны үйл явдал|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Байгууллага байгуулагдсан зуунаар|#16-р зуун]]
[[Ангилал:2-р мянганд байгуулагдсан|#16]]</text>
      <sha1>g6awlbfwe69rnmonljxo6gezents5x3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хүрээ цам-Даншиг наадам</title>
    <ns>0</ns>
    <id>84310</id>
    <revision>
      <id>707626</id>
      <parentid>706721</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T02:33:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Tuguldur U</username>
        <id>27779</id>
      </contributor>
      <comment>/* Түрүү үзүүр хүртсэн аймгууд */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4282" xml:space="preserve">==== Хүрээ цам- Даншиг наадам ====
Монголын анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазарын мэндэлсний 380 жилийн ойг тохиолдуулан Монголын Бурханы шашны сүм хийдүүд, Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газартай хамтран зохион байгуулж Хүрээ цам-Даншиг наадмыг анх 2015 онд зохион байгуулсан билээ.

Даншиг наадмын үндэсний бөхийн барилдаан нь бөхчүүдийг төрийн наадмын цол харгалзахгүйгээр сугалаагаар барилдуулдаг билээ. Монголын Бурхан шашинтны төв Гандантэгчэнлин хийдийн тэр­гүүн Хамбын шийд­вэ­рээр, түрүүлсэн бөхөд Даншгийн Арслан, үзүүрлэсэн бөхөд Даншгийн Заан, зургаа давсан бөхөд чимэгтэй Даншгийн Начин, тав давсан бөхөд Даншгийн Начин цолыг тус тус олгож, үнэмлэх, тэмдгийг гардуулах шийдвэр гарсан. Гэхдээ энэхүү цол нь зөвхөн “Даншиг-Хүрээ цам” наадамд л хүчин төгөлдөр үйлчлэхээр тогтоосон билээ.
==== Цол, чимэг хүртсэн бөхчүүд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Он
!д\д
!Овог нэр
!Харъяалал
!Даншиг наадмын цол, чимэг
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |2015
!Түрүү
|[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]]
|Архангай Булган
|Даншигийн арслан
|-
!Үзүүр
|[[Батнасангийн Гончигдамба]]
|Завхан Их-Уул
|Даншигийн заан
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шөвгийн дөрөв
|[[Эрдэнэбилэгийн Энхбат]]
|Булган Могод
|Даншигийн өсөх идэр начин
|-
|[[Цэдэвийн Содномдорж]]
|Хөвсгөл Тосонцэнгэл
|Даншигийн өсөх идэр начин
|-
! rowspan=&quot;4&quot; |Шөвгийн найм
|[[Баатархүүгийн Пүрэвсайхан]]
|Ховд Чандмань
|Даншигийн начин
|-
|[[Оргихын Хангай]]
|Ховд Буянт
|Даншигийн начин
|-
|[[Болдбаатарын Батжаргал]]
|Сүхбаатар Мөнххаан
|Даншигийн начин
|-
|[[Дэлгэрсайханы Амарсайхан]]
|Булган Сэлэнгэ
|Даншигийн начин
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |2016
!Түрүү
|[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]]
|Архангай Булган
|Даншигийн аварга
|-
!Үзүүр
|[[Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл]]
|Булган Орхон
|Даншигийн заан
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |2017
!Түрүү
|[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]]
|Архангай Булган
|Даншигийн даян аварга
|-
!Үзүүр
|[[Баттулгын Соронзонболд]]
|Говь-Алтай Эрдэнэ
|Даншигийн заан
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |2018
!Түрүү
|[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]]
|Архангай Булган
|Даншигийн дархан аварга
|-
!Үзүүр
|[[Оргихын Хангай]]
|Ховд Буянт
|Даншигийн заан
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |2019
!Түрүү
|[[Чинчулууны Батчулуун]]
|Хөвсгөл Галт
|Даншигийн арслан
|-
!Үзүүр
|[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]]
|Баянхонгор Баянбулаг
|Даншигийн заан
|}

===== Түрүү үзүүр хүртсэн аймгууд =====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!д/д
!Аймгуудын нэр
!Түрүү
!Үзүүр
!Түрүүлсэн он
!Үзүүрлэсэн он
|-
!1.
|Архангай
!4
!-
|2015, 2016, 2017, 2018
|
|-
!2.
|Завхан
!1
!1
|2022
|2015
|-
!3.
|Хөвсгөл
!1
!-
|2019
|
|-
! rowspan=&quot;4&quot; |4.
|Булган
!-
!1
|
|2016
|-
|Говь-Алтай
!-
!1
|
|2017
|-
|Ховд
!-
!1
|
|2018
|-
|Баянхонгор
!-
!1
|
|2019
|}</text>
      <sha1>fk6ro4x4vl7bdjtwkm5hq11vqxj9qac</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707627</id>
      <parentid>707626</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T02:40:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Tuguldur U</username>
        <id>27779</id>
      </contributor>
      <comment>/* Цол, чимэг хүртсэн бөхчүүд */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4820" xml:space="preserve">==== Хүрээ цам- Даншиг наадам ====
Монголын анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазарын мэндэлсний 380 жилийн ойг тохиолдуулан Монголын Бурханы шашны сүм хийдүүд, Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газартай хамтран зохион байгуулж Хүрээ цам-Даншиг наадмыг анх 2015 онд зохион байгуулсан билээ.

Даншиг наадмын үндэсний бөхийн барилдаан нь бөхчүүдийг төрийн наадмын цол харгалзахгүйгээр сугалаагаар барилдуулдаг билээ. Монголын Бурхан шашинтны төв Гандантэгчэнлин хийдийн тэр­гүүн Хамбын шийд­вэ­рээр, түрүүлсэн бөхөд Даншгийн Арслан, үзүүрлэсэн бөхөд Даншгийн Заан, зургаа давсан бөхөд чимэгтэй Даншгийн Начин, тав давсан бөхөд Даншгийн Начин цолыг тус тус олгож, үнэмлэх, тэмдгийг гардуулах шийдвэр гарсан. Гэхдээ энэхүү цол нь зөвхөн “Даншиг-Хүрээ цам” наадамд л хүчин төгөлдөр үйлчлэхээр тогтоосон билээ.
==== Цол, чимэг хүртсэн бөхчүүд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Он
!д\д
!Овог нэр
!Харъяалал
!Даншиг наадмын цол, чимэг
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |2015
!Түрүү
|[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]]
|Архангай Булган
|Даншигийн арслан
|-
!Үзүүр
|[[Батнасангийн Гончигдамба]]
|Завхан Их-Уул
|Даншигийн заан
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шөвгийн дөрөв
|[[Эрдэнэбилэгийн Энхбат]]
|Булган Могод
|Даншигийн өсөх идэр начин
|-
|[[Цэдэвийн Содномдорж]]
|Хөвсгөл Тосонцэнгэл
|Даншигийн өсөх идэр начин
|-
! rowspan=&quot;4&quot; |Шөвгийн найм
|[[Баатархүүгийн Пүрэвсайхан]]
|Ховд Чандмань
|Даншигийн начин
|-
|[[Оргихын Хангай]]
|Ховд Буянт
|Даншигийн начин
|-
|[[Болдбаатарын Батжаргал]]
|Сүхбаатар Мөнххаан
|Даншигийн начин
|-
|[[Дэлгэрсайханы Амарсайхан]]
|Булган Сэлэнгэ
|Даншигийн начин
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |2016
!Түрүү
|[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]]
|Архангай Булган
|Даншигийн аварга
|-
!Үзүүр
|[[Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл]]
|Булган Орхон
|Даншигийн заан
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |2017
!Түрүү
|[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]]
|Архангай Булган
|Даншигийн даян аварга
|-
!Үзүүр
|[[Баттулгын Соронзонболд]]
|Говь-Алтай Эрдэнэ
|Даншигийн заан
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |2018
!Түрүү
|[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]]
|Архангай Булган
|Даншигийн дархан аварга
|-
!Үзүүр
|[[Оргихын Хангай]]
|Ховд Буянт
|Даншигийн заан
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |2019
!Түрүү
|[[Чинчулууны Батчулуун]]
|Хөвсгөл Галт
|Даншигийн арслан
|-
!Үзүүр
|[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]]
|Баянхонгор Баянбулаг
|Даншигийн заан
|-
! rowspan=&quot;4&quot; |2022
!Түрүү
|[[Лхагвын Лха-Очир]]
|Завхан Алдархаан
|Даншигийн арслан
|-
!Үзүүр
|[[Шараагийн Мөнх-Од]]
|Ховд Манхан
|Даншгийн заан
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шөвгийн дөрөв
|[[Доржийн Анар]]
|Дорнод Дашбалбар
|Даншигийн өсөх идэр начин
|-
|[[Тогтохмэндийн Сайханжаргал]]
|Говь-Алтай Дэлгэр
|Даншигийн өсөх идэр начин
|}

===== Түрүү үзүүр хүртсэн аймгууд =====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!д/д
!Аймгуудын нэр
!Түрүү
!Үзүүр
!Түрүүлсэн он
!Үзүүрлэсэн он
|-
!1.
|Архангай
!4
!-
|2015, 2016, 2017, 2018
|
|-
!2.
|Завхан
!1
!1
|2022
|2015
|-
!3.
|Хөвсгөл
!1
!-
|2019
|
|-
! rowspan=&quot;4&quot; |4.
|Булган
!-
!1
|
|2016
|-
|Говь-Алтай
!-
!1
|
|2017
|-
|Ховд
!-
!1
|
|2018
|-
|Баянхонгор
!-
!1
|
|2019
|}</text>
      <sha1>i5mf80gx4h9vd8z4wewho5vkyh8bsn7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:16-р зууны хийд</title>
    <ns>14</ns>
    <id>85266</id>
    <revision>
      <id>707812</id>
      <parentid>574779</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:25:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="255" xml:space="preserve">{{All Coordinates}}

[[Ангилал:Хийд байгуулагдсан зуунаар|#16]]
[[Ангилал:16-р зууны шашин|хийд]]
[[Ангилал:16-р зуунд байгуулагдсан|хийд байгуулагдсанаар]]</text>
      <sha1>l5swbqwih8o24vxqu62966exiqvb6fm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1596 онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>91533</id>
    <revision>
      <id>707836</id>
      <parentid>616860</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:30:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1596 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1596 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="208" xml:space="preserve">{{Commonscat|1596 establishments|1596 онд үүсгэн байгуулагдсан}}

{{Байгуулагдсан он|1596}}
[[Ангилал:1590-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1596]]</text>
      <sha1>9zioz1r9nbl15nobnp7pctftdtgym9z</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707838</id>
      <parentid>707836</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:31:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="156" xml:space="preserve">{{Commonscat|1596 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1596}}
[[Ангилал:1590-д онд байгуулагдсан|#1596]]</text>
      <sha1>2xq9yckf3189147tfuqouitjtbi84pu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1589 онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>98499</id>
    <revision>
      <id>707829</id>
      <parentid>616858</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:29:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1589 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1589 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="208" xml:space="preserve">{{Commonscat|1589 establishments|1589 онд үүсгэн байгуулагдсан}}

{{Байгуулагдсан он|1589}}
[[Ангилал:1580-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1589]]</text>
      <sha1>oups4pae7kjsbbk2ju6oypudb7omj0d</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707831</id>
      <parentid>707829</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:29:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="156" xml:space="preserve">{{Commonscat|1589 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1589}}
[[Ангилал:1580-д онд байгуулагдсан|#1589]]</text>
      <sha1>pc2vywda13v55d54aefq322xpzw4xpb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1586 онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>98502</id>
    <revision>
      <id>707825</id>
      <parentid>616857</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:28:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1586 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1586 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="208" xml:space="preserve">{{Commonscat|1586 establishments|1586 онд үүсгэн байгуулагдсан}}

{{Байгуулагдсан он|1586}}
[[Ангилал:1580-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1586]]</text>
      <sha1>t07akd7vpn1whqyla1vythopnr9vszz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707827</id>
      <parentid>707825</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:28:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="156" xml:space="preserve">{{Commonscat|1586 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1586}}
[[Ангилал:1580-д онд байгуулагдсан|#1586]]</text>
      <sha1>k7pzfsc2tgioqafj6wasloaahukcb7x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1220-д онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>98990</id>
    <revision>
      <id>707691</id>
      <parentid>616852</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:18:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1220-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1220-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="296" xml:space="preserve">{{Commonscat|1220s establishments}}

[[Ангилал:1220-д он|үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:13-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан|#1220]]
[[Ангилал:Байгууллага, үүсгэн байгуулагдсан арванаар|#1220]]</text>
      <sha1>02u9rpladvuex1doqf41nshzu80nbpk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707693</id>
      <parentid>707691</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:18:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="256" xml:space="preserve">{{Commonscat|1220s establishments}}

[[Ангилал:1220-д он|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:13-р зуунд байгуулагдсан|#1220]]
[[Ангилал:Байгууллага байгуулагдсан арванаар|#1220]]</text>
      <sha1>2uj322q41en36rtc7jd9233ykaklcy1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1510-д онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>98991</id>
    <revision>
      <id>707753</id>
      <parentid>616855</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:36:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1510-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1510-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="296" xml:space="preserve">{{Commonscat|1510s establishments}}

[[Ангилал:1510-д он|үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:16-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан|#1510]]
[[Ангилал:Байгууллага, үүсгэн байгуулагдсан арванаар|#1510]]</text>
      <sha1>f3p99s9hromkbh9vari0a7zjw27l8ta</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707755</id>
      <parentid>707753</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:37:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="256" xml:space="preserve">{{Commonscat|1510s establishments}}

[[Ангилал:1510-д он|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:16-р зуунд байгуулагдсан|#1510]]
[[Ангилал:Байгууллага байгуулагдсан арванаар|#1510]]</text>
      <sha1>tkejp8bine0dywa3y2posnr4inxx2hl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1520-д онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>98992</id>
    <revision>
      <id>707756</id>
      <parentid>616856</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:42:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="256" xml:space="preserve">{{Commonscat|1520s establishments}}

[[Ангилал:1520-д он|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:16-р зуунд байгуулагдсан|#1520]]
[[Ангилал:Байгууллага байгуулагдсан арванаар|#1520]]</text>
      <sha1>586rz1entxkzh0cpnfioztd6cgjnzj1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1580-д онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>98993</id>
    <revision>
      <id>707832</id>
      <parentid>616859</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:29:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1580-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1580-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="296" xml:space="preserve">{{Commonscat|1580s establishments}}

[[Ангилал:1580-д он|үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:16-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан|#1580]]
[[Ангилал:Байгууллага, үүсгэн байгуулагдсан арванаар|#1580]]</text>
      <sha1>g4zirie9uzc8h210spznvoandjrf3s0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707834</id>
      <parentid>707832</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:30:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="256" xml:space="preserve">{{Commonscat|1580s establishments}}

[[Ангилал:1580-д он|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:16-р зуунд байгуулагдсан|#1580]]
[[Ангилал:Байгууллага байгуулагдсан арванаар|#1580]]</text>
      <sha1>8nfzscbm0gpffekjskuoavbizoj5v2t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1590-д онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>98994</id>
    <revision>
      <id>707839</id>
      <parentid>616861</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:31:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1590-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1590-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="312" xml:space="preserve">{{Commonscat|Organizations established in the 1590s}}

[[Ангилал:1590-д он|үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:16-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан|#90]]
[[Ангилал:Байгууллага, үүсгэн байгуулагдсан арванаар|#1590]]</text>
      <sha1>rxcxija2rn280j8m97s1fpzh8oprktg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707841</id>
      <parentid>707839</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:31:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="272" xml:space="preserve">{{Commonscat|Organizations established in the 1590s}}

[[Ангилал:1590-д он|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:16-р зуунд байгуулагдсан|#90]]
[[Ангилал:Байгууллага байгуулагдсан арванаар|#1590]]</text>
      <sha1>mhtvfw58jvj2236pjf69fm9s4h7a2df</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1584 онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>99180</id>
    <revision>
      <id>707819</id>
      <parentid>617478</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:27:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1584 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1584 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="208" xml:space="preserve">{{Commonscat|1584 establishments|1584 онд үүсгэн байгуулагдсан}}

{{Байгуулагдсан он|1584}}
[[Ангилал:1580-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1584]]</text>
      <sha1>gpka37eo3vqzym7g3rtv1r6wmy9n4fm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707821</id>
      <parentid>707819</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:27:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="156" xml:space="preserve">{{Commonscat|1584 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1584}}
[[Ангилал:1580-д онд байгуулагдсан|#1584]]</text>
      <sha1>6iw67a9an6ju3ymmujbdmdupmiilt2s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1371 онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>99804</id>
    <revision>
      <id>707721</id>
      <parentid>619550</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:26:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1371 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1371 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="208" xml:space="preserve">{{Commonscat|1371 establishments|1371 онд үүсгэн байгуулагдсан}}

{{Байгуулагдсан он|1371}}
[[Ангилал:1370-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1371]]</text>
      <sha1>bww2pg0zfyfk1m1p5aw3i8ru0c30wbb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707723</id>
      <parentid>707721</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:26:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="156" xml:space="preserve">{{Commonscat|1371 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1371}}
[[Ангилал:1370-д онд байгуулагдсан|#1371]]</text>
      <sha1>7w0mn1zuz6hj9vc3mijzgg5yji6j9s4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1370-д онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>99805</id>
    <revision>
      <id>707724</id>
      <parentid>619551</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:26:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1370-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1370-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="296" xml:space="preserve">{{Commonscat|1370s establishments}}

[[Ангилал:1370-д он|үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:14-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан|#1370]]
[[Ангилал:Байгууллага, үүсгэн байгуулагдсан арванаар|#1370]]</text>
      <sha1>m6orhnhos825pxp196fgp6potsp6qv6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707726</id>
      <parentid>707724</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:27:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="256" xml:space="preserve">{{Commonscat|1370s establishments}}

[[Ангилал:1370-д он|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:14-р зуунд байгуулагдсан|#1370]]
[[Ангилал:Байгууллага байгуулагдсан арванаар|#1370]]</text>
      <sha1>91exdgq0tguyxyrvf7o29sk0cqy4ebh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:14-р зуунд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>99806</id>
    <revision>
      <id>707727</id>
      <parentid>619552</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:28:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:14-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:14-р зуунд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="362" xml:space="preserve">[[Ангилал:14-р зууны байгууллага|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:14-р зууны үйл явдал|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Байгууллага үүсгэн байгуулагдсан зуунаар|#14-р зуун]]
[[Ангилал:2-р мянганд үүсгэн байгуулагдсан|#14]]</text>
      <sha1>9tzt9v2fi803zh0duqc1qn21l1a5yst</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707729</id>
      <parentid>707727</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:28:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="336" xml:space="preserve">[[Ангилал:14-р зууны байгууллага|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:14-р зууны үйл явдал|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Байгууллага байгуулагдсан зуунаар|#14-р зуун]]
[[Ангилал:2-р мянганд байгуулагдсан|#14]]</text>
      <sha1>f57cgz29fn0k25bzyj8zkdfbrmqlqdd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1566 онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>99902</id>
    <revision>
      <id>707806</id>
      <parentid>619836</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:23:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1566 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1566 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="208" xml:space="preserve">{{Commonscat|1566 establishments|1566 онд үүсгэн байгуулагдсан}}

{{Байгуулагдсан он|1566}}
[[Ангилал:1560-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1566]]</text>
      <sha1>hftvhh81u09jf8snqianaawzrzlm5kz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707808</id>
      <parentid>707806</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:24:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="156" xml:space="preserve">{{Commonscat|1566 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1566}}
[[Ангилал:1560-д онд байгуулагдсан|#1566]]</text>
      <sha1>1ce2r3yli3k3scqy933gkuzfyuzz45s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1560-д онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>99903</id>
    <revision>
      <id>707809</id>
      <parentid>619837</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:24:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1560-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1560-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="296" xml:space="preserve">{{Commonscat|1560s establishments}}

[[Ангилал:1560-д он|үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:16-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан|#1560]]
[[Ангилал:Байгууллага, үүсгэн байгуулагдсан арванаар|#1560]]</text>
      <sha1>phl3kmbj2aqiy0lb9pp4yb2d7w9ka68</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707811</id>
      <parentid>707809</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:25:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="256" xml:space="preserve">{{Commonscat|1560s establishments}}

[[Ангилал:1560-д он|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:16-р зуунд байгуулагдсан|#1560]]
[[Ангилал:Байгууллага байгуулагдсан арванаар|#1560]]</text>
      <sha1>t1y4eh9l95tf0rzjoky42qpqqywpc01</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1224 онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>100545</id>
    <revision>
      <id>707688</id>
      <parentid>621807</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:16:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1224 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1224 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="208" xml:space="preserve">{{Commonscat|1224 establishments|1224 онд үүсгэн байгуулагдсан}}

{{Байгуулагдсан он|1224}}
[[Ангилал:1220-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1224]]</text>
      <sha1>7fgjwwlggdi2qu0p58ug8yb75xd6ayt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707690</id>
      <parentid>707688</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:17:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="156" xml:space="preserve">{{Commonscat|1224 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1224}}
[[Ангилал:1220-д онд байгуулагдсан|#1224]]</text>
      <sha1>72iub7y6ydvfeshqsx0d4g1cd7euut0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Базель Их Сургууль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>105385</id>
    <revision>
      <id>707730</id>
      <parentid>636578</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:29:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>/* Эшлэл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5456" xml:space="preserve">{{Инфобокс дээд сургууль
| Logo             = Universität Basel 2018 logo.svg
| Motto            = 
| Gründungsdatum   = [[1460 он]]ы [[4 сарын 4]]
| Ort              = [[Базель]]
| Staat            = {{CHE}}
| Leitung          = [[Андреа Шенкер-Викки]]&lt;ref&gt;https://www.unibas.ch/de/Universitaet/Leitung-Organisation/Rektorat/Die-Rektorin.html&lt;/ref&gt;
| Leitungstitel    = Ректор
| Studentenzahl    = 12.811 (2019)&lt;ref name=&quot;Jahresbericht 2019&quot;&gt;[https://www.unibas.ch/dam/jcr:faf61d7d-da07-4e9d-a4b9-d7237d038846/Jahresbericht_2019.pdf Jahresbericht 2019 der Universität Basel (PDF; 2&amp;nbsp;MB)]&lt;/ref&gt;
| Mitarbeiterzahl  = 6400
| davon Professoren= 378&lt;ref name=&quot;Jahresbericht 2019&quot; /&gt;
| Trägerschaft     = улсын
| Jahresetat       = 776 сая [[Швейцар франк|CHF]] (2019)&lt;ref name=&quot;Jahresbericht 2019&quot; /&gt;
| Netzwerke        = Eucor, Swissuniversities&lt;ref&gt;[https://www.swissuniversities.ch/de/organisation/mitglieder/ Гишүүд] &lt;/ref&gt;
| Website          = [http://www.unibas.ch/ www.unibas.ch]
}}
[[Файл:Old University Basel.jpg|thumb|right|Хуучин Базель Их Сургууль]]
'''Базель Их Сургууль''' ({{lang-de|Universität Basel}}) нь 1460 оны дөрөвдүгээр сарын 4-нд үүсгэн байгуулагдсан их сургууль бөгөөд үүгээр [[Швейцар]] улсын хамгийн эртний их сургууль юм.

Энэ сургуульд багшилж байсан [[Эрасмус фон Роттердам]]ын оюуны өвөөс үүдэлтэйгээр Европын хүмүүнлэг үзлийн өлгий нутгуудын нэг хэмээн үздэг.&lt;ref&gt;Urs Hafner: ''Die Uni Basel muss sparen'' | NZZ. In: Neue Zürcher Zeitung. 12. Dezember 2017, ISSN 0376-6829 ([https://www.nzz.ch/feuilleton/die-uni-basel-muss-sparen-ld.1338214 nzz.ch] [abgerufen am 16. Januar 2018]).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''D’Erasme à Erasmus: ce que la Suisse doit à l’Europe Le Temps.'' [https://www.letemps.ch/opinions/derasme-erasmus-suisse-leurope letemps.ch]&lt;/ref&gt; 19-р зуунд тус их сургуульд багшилж байсан алдартай багш нарт соёлын түүхч [[Якоб Буркхардт]], германы [[гүн ухаан]]тан бөгөөд яруу найрагч [[Фридрих Ницше]] ([[грек хэл]] болон [[уран зохиол]]ын профессор) нарыг нэрлэж болно. Өнөөг хүртэл энэ сургуульд есөн [[Нобелийн шагнал|нобелийн шагналтан]], хоёр [[Холбооны Ерөнхийлөгч (Швейцар)|Швейцарын Холбооны Ерөнхийлөгч]] сурсан буюу багшилсан байдаг.&lt;ref&gt;[https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/lists/all/ ''All Nobel Prizes'']&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Der Bundesrat: [https://www.admin.ch/gov/de/start/bundespraesidium/bundespraesidenten-und-schweizer-geschichte/praesidenten-seit1848-liste.html ''Bundespräsidenten'']&lt;/ref&gt;

Их сургуулийн харьяа [[Базель Их Сургуулийн номын сан]] нь Швейцарын хамгийн чухал номын сангуудын нэг юм. Их сургуулийн барилга байгууламжууд нь долоон факультетэд хуваагдахын сацуу хотын төвөөр тархсан байрлалтай байна. 

== Түүх ==
Энэ сургууль нь албан ёсоор их сургууль болох баримт нь [[пап|пап лам]] [[II Пий]]гээс 1459 оны арваннэгдүгээр сарын 12-нд [[папын булла]] хэлбэрээр анх бүртгэгджээ. Сургууль байгуулагдсан нээлтийг 1460 оны дөрөвдүгээр сарын 4-нд хийжээ. Дараах өдөр нь сургуулийн үйл ажиллагаа эхлэв. Анхандаа сургууль дөрвөн факультеттэй байсан ба үүнд нь артист буюу өнөөгийн гүн ухаан, анагаах, теологи, эрх зүйн факультет байв.

;Ректор
* [[Вернер Арбер]], [[микробиологи|микробиологич]], [[Нобелийн шагнал|нобелийн шагналтан]], 1986–1988 он
* [[Карл Песталоцци]], герман хэл судлаач, 1990–1992 он
* [[Луциус Вилдхабер]], хуульч, 1992–1994 он
* [[Ханс-Йоахим Гюнтеродт]], физикч, 1994–1996 он
* [[Рене Л. Фрей|Рене Фрей]], эдийн засагч, 1996–1998 он
* [[Ульрих Гэблер]], сүмийн түүхч, 1998–2006 он
* [[Антонио Лоприйно]], египет судлаач, 2006–2015 он
* [[Андреа Шенкер-Викки]], бизнесийн эдийн засагч, 2015 оны наймдугаар сарын 1-нээс хойш 

== Цахим холбоос ==
{{Commons category|University of Basel}}
* [http://www.unibas.ch/en.html Албан ёсны цахим хуудас]

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

[[Ангилал:Базель Их Сургууль| ]]
[[Ангилал:Швейцарын их сургууль]]
[[Ангилал:1460 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>tbfqlxabevsh526un4awh3n4yitbs7z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1460 онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>105386</id>
    <revision>
      <id>707731</id>
      <parentid>636562</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:29:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1460 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1460 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="169" xml:space="preserve">{{Commonscat|1460 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1460}}
[[Ангилал:1460-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1460]]</text>
      <sha1>qpq31ktxgklazrq6agtcwcdcaqfj5w1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707733</id>
      <parentid>707731</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:29:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="156" xml:space="preserve">{{Commonscat|1460 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1460}}
[[Ангилал:1460-д онд байгуулагдсан|#1460]]</text>
      <sha1>l1b2kvf4h714b6igabx210ol65pqvuv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1460-д онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>105387</id>
    <revision>
      <id>707734</id>
      <parentid>636563</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:29:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1460-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1460-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="296" xml:space="preserve">{{Commonscat|1460s establishments}}

[[Ангилал:1460-д он|үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:15-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан|#1460]]
[[Ангилал:Байгууллага, үүсгэн байгуулагдсан арванаар|#1460]]</text>
      <sha1>6cgpbj1ku995fzv65f9szdop21cahd7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707736</id>
      <parentid>707734</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:29:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="256" xml:space="preserve">{{Commonscat|1460s establishments}}

[[Ангилал:1460-д он|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:15-р зуунд байгуулагдсан|#1460]]
[[Ангилал:Байгууллага байгуулагдсан арванаар|#1460]]</text>
      <sha1>1k9tswi56ucc5rg79l2xauhqovowp74</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1540 онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>105643</id>
    <revision>
      <id>707769</id>
      <parentid>637501</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:57:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1540 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1540 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="169" xml:space="preserve">{{Commonscat|1540 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1540}}
[[Ангилал:1540-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1540]]</text>
      <sha1>g6wak5iyid77a1mf5e0eav1uefo2fdm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707771</id>
      <parentid>707769</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:57:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="156" xml:space="preserve">{{Commonscat|1540 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1540}}
[[Ангилал:1540-д онд байгуулагдсан|#1540]]</text>
      <sha1>dmjr8benbt1671urds80cgklt7d4rq0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1540-д онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>105644</id>
    <revision>
      <id>707781</id>
      <parentid>637502</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T09:00:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1540-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1540-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="296" xml:space="preserve">{{Commonscat|1540s establishments}}

[[Ангилал:1540-д он|үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:16-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан|#1540]]
[[Ангилал:Байгууллага, үүсгэн байгуулагдсан арванаар|#1540]]</text>
      <sha1>fx89jbw5trmkkgsrpxp0wesxigb8fo7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707783</id>
      <parentid>707781</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T09:00:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="256" xml:space="preserve">{{Commonscat|1540s establishments}}

[[Ангилал:1540-д он|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:16-р зуунд байгуулагдсан|#1540]]
[[Ангилал:Байгууллага байгуулагдсан арванаар|#1540]]</text>
      <sha1>cvrs19ucepp9en2x4w44wpohcd38kny</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1496 онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>106710</id>
    <revision>
      <id>707738</id>
      <parentid>641780</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:30:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1496 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1496 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="169" xml:space="preserve">{{Commonscat|1496 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1496}}
[[Ангилал:1490-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1496]]</text>
      <sha1>i5k900g680ve2d2fq0mt7csmhikb228</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707740</id>
      <parentid>707738</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:31:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="156" xml:space="preserve">{{Commonscat|1496 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1496}}
[[Ангилал:1490-д онд байгуулагдсан|#1496]]</text>
      <sha1>2jmn48xjtojhyo2f5ed1jx4d8c7wyn1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1490-д онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>106712</id>
    <revision>
      <id>707742</id>
      <parentid>641782</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:31:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1490-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1490-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="296" xml:space="preserve">{{Commonscat|1490s establishments}}

[[Ангилал:1490-д он|үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:15-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан|#1490]]
[[Ангилал:Байгууллага, үүсгэн байгуулагдсан арванаар|#1490]]</text>
      <sha1>rscmloimrkxszrhu58ylzhodhrdzd4w</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707744</id>
      <parentid>707742</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:31:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="269" xml:space="preserve">{{Commonscat|1490s establishments}}

[[Ангилал:1490-д он|үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:15-р зуунд байгуулагдсан|#1490]]
[[Ангилал:Байгууллага байгуулагдсан арванаар|#1490]]</text>
      <sha1>5c6syr8xq7ykby9c7p0lfj6dcw6e1vv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1200-д онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>111803</id>
    <revision>
      <id>707680</id>
      <parentid>657404</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:12:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1200-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1200-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="296" xml:space="preserve">{{Commonscat|1200s establishments}}

[[Ангилал:1200-д он|үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:13-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан|#1200]]
[[Ангилал:Байгууллага, үүсгэн байгуулагдсан арванаар|#1200]]</text>
      <sha1>eqti8u85yc0oibxl1dbir07jw3xb5rv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707682</id>
      <parentid>707680</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:13:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="256" xml:space="preserve">{{Commonscat|1200s establishments}}

[[Ангилал:1200-д он|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:13-р зуунд байгуулагдсан|#1200]]
[[Ангилал:Байгууллага байгуулагдсан арванаар|#1200]]</text>
      <sha1>8fphjwerzqg2hltla5z1189qxvcjvb0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1582 онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>113074</id>
    <revision>
      <id>707815</id>
      <parentid>660767</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:26:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1582 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1582 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="169" xml:space="preserve">{{Commonscat|1582 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1582}}
[[Ангилал:1580-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1582]]</text>
      <sha1>euyrfgcyk50006ebo7jtsrrv7u8uxkn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707817</id>
      <parentid>707815</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:26:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="156" xml:space="preserve">{{Commonscat|1582 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1582}}
[[Ангилал:1580-д онд байгуулагдсан|#1582]]</text>
      <sha1>etrmkrg2onkwvvig5hul238bv5ihzds</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1541 онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>113502</id>
    <revision>
      <id>707773</id>
      <parentid>662144</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:58:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1541 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1541 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="169" xml:space="preserve">{{Commonscat|1541 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1541}}
[[Ангилал:1540-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1541]]</text>
      <sha1>qcl56vvxecuhii2otzagecueb2d9ax5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707775</id>
      <parentid>707773</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:59:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="156" xml:space="preserve">{{Commonscat|1541 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1541}}
[[Ангилал:1540-д онд байгуулагдсан|#1541]]</text>
      <sha1>3lufyfhw9w5als8j3qct11bexvemkun</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1544 онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>113504</id>
    <revision>
      <id>707777</id>
      <parentid>662148</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:59:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1544 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1544 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="169" xml:space="preserve">{{Commonscat|1544 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1544}}
[[Ангилал:1540-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1544]]</text>
      <sha1>oudlnhbhnmmzxqzag7a9u7tgh79sso0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707779</id>
      <parentid>707777</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:59:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="156" xml:space="preserve">{{Commonscat|1544 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1544}}
[[Ангилал:1540-д онд байгуулагдсан|#1544]]</text>
      <sha1>khbzn47zgsperpxruudmrzihlsx58n2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1550 онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>113512</id>
    <revision>
      <id>707786</id>
      <parentid>662163</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T09:04:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1550 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1550 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="169" xml:space="preserve">{{Commonscat|1550 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1550}}
[[Ангилал:1550-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1550]]</text>
      <sha1>ppy6uddh9srgibatra8mce6p73dt8sf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707788</id>
      <parentid>707786</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T09:04:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="156" xml:space="preserve">{{Commonscat|1550 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1550}}
[[Ангилал:1550-д онд байгуулагдсан|#1550]]</text>
      <sha1>5wohws94zauo8lugr3ypkduqzdxy7aw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1550-д онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>113513</id>
    <revision>
      <id>707793</id>
      <parentid>662164</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T09:05:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1550-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1550-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="296" xml:space="preserve">{{Commonscat|1550s establishments}}

[[Ангилал:1550-д он|үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:16-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан|#1550]]
[[Ангилал:Байгууллага, үүсгэн байгуулагдсан арванаар|#1550]]</text>
      <sha1>7simd1mnpfcc5xula0th3r6ok9u2n2i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707795</id>
      <parentid>707793</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T09:05:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="256" xml:space="preserve">{{Commonscat|1550s establishments}}

[[Ангилал:1550-д он|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:16-р зуунд байгуулагдсан|#1550]]
[[Ангилал:Байгууллага байгуулагдсан арванаар|#1550]]</text>
      <sha1>c1kup8b0pechp53eqm9y76fq4fjeuh0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төв талбай (Краков)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>115034</id>
    <revision>
      <id>707694</id>
      <parentid>667148</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:19:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>/* Цахим холбоос */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2942" xml:space="preserve">'''Төв зах''' нь (польшоор. ''Rynek Główny'') [[Краков]]ын хотын түүхэн төвд байрладаг. XIII зуунд буюу 1257 онд Краковын хаан “Ичдэг” Болеслав барьсан уг талбай нь дэлхийн хамгийн эртний том талбай гэж үздэг. 

2005 онд &quot;Шилдэг олон нийтийн газар&quot; төслийг хэрэгжүүлсний үр дүнд уг талбайг хамгийн шилдэг нь хэмээн үнэлсэн ажээ. Явган зорчигчид талбай руу арван нэгэн өөр чиглэлээс орох боломжтой гудамжууд байдаг. 

Энэ төв талбай нь хотын үзэсгэлэнт барилгуудаар хүрээлэгдсэн бөгөөд төв хэсэгт нь польшийн алдарт яруу найрагч Адам Мицкевичийн хөшөө, Гэгээн Мариагийн Базиликагийн цаг цамхаг байрладаг. Мөн XI дүгээр зууны Гэгээн Войцехийн католик сүм байдаг. 
[[Файл:Empty Old Town Market Square in Kraków during the COVID-19 pandemic in Poland, April 2020.jpg|thumb|Краков хотын Төв зах талбай. 2020 он]]
== Түүх ==
Төв захын талбайг худалдааны талбайн зориулалтаар анх байгуулжээ. [[1241 он]]ы 1 дүгээр сард [[Алтан Орд|Монголын цэрэг]] Польшийн нутагт орж 3 дугаар сарын 22-нд Краков хотыг эзэлж галдан шатаасан түүх байна. Польшийн хаан III Их Казимирын санаачилгаар 1364 онд Европын хаадуудыг урин цуглуулж Түргийн эсрэг нэгдэх алдарт “Краковын хурал” хийж байжээ, 1940-өөд онд Фашист Германд эзлэгдсэн үед тус талбайг “Адольф-Хитлер-Платц” гэж нэрлэж байжээ. 

Квадрат хэлбэртэй 40 мянган м² эзэлдэг энэхүү талбайд олон арга хэмжээ, наадам болдог ажээ. 

Энэ талбайг 1978 онд ЮНЕСКО-гийн Дэлхийн өвийн жагсаалтад бүртгэж авсан байна.

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Old Town Market Square in Kraków|Краковын төв зах}}

[[Ангилал:Польш дахь талбай]]
[[Ангилал:Европ дахь талбай]]
[[Ангилал:Краковын газар зүй]]
[[Ангилал:Старе Миасто (Краков)]]
[[Ангилал:Краковын тээврийн байгууламж]]
[[Ангилал:1257 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>nlsxc9r180719l2dst2si4zikb4vg2r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1257 онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>115045</id>
    <revision>
      <id>707695</id>
      <parentid>667145</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:19:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1257 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1257 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="169" xml:space="preserve">{{Commonscat|1257 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1257}}
[[Ангилал:1250-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1257]]</text>
      <sha1>5vc23ep5ytfz4fp1ges0phaqd23t9r5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707698</id>
      <parentid>707695</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:19:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="156" xml:space="preserve">{{Commonscat|1257 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1257}}
[[Ангилал:1250-д онд байгуулагдсан|#1257]]</text>
      <sha1>dja2k36mte9o7yds11fw3ied4gbaw99</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1250-д онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>115046</id>
    <revision>
      <id>707699</id>
      <parentid>667146</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:20:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1250-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1250-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="296" xml:space="preserve">{{Commonscat|1250s establishments}}

[[Ангилал:1250-д он|үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:13-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан|#1250]]
[[Ангилал:Байгууллага, үүсгэн байгуулагдсан арванаар|#1250]]</text>
      <sha1>1hui34prp3tc52uxkt68pnd7qd42fg9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707701</id>
      <parentid>707699</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:20:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="256" xml:space="preserve">{{Commonscat|1250s establishments}}

[[Ангилал:1250-д он|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:13-р зуунд байгуулагдсан|#1250]]
[[Ангилал:Байгууллага байгуулагдсан арванаар|#1250]]</text>
      <sha1>mm9rhhmig4fsla5w1afx2eyjf4muo5x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1554 онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>115568</id>
    <revision>
      <id>707790</id>
      <parentid>668822</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T09:04:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1554 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1554 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="169" xml:space="preserve">{{Commonscat|1554 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1554}}
[[Ангилал:1550-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1554]]</text>
      <sha1>78gsq069em2bzgjp4k04thimy8ghy4d</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707792</id>
      <parentid>707790</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T09:04:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="156" xml:space="preserve">{{Commonscat|1554 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1554}}
[[Ангилал:1550-д онд байгуулагдсан|#1554]]</text>
      <sha1>5mzxzdogutw621gkqwte7kh355adidt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1537 онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>116963</id>
    <revision>
      <id>707762</id>
      <parentid>677682</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:44:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1537 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1537 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="165" xml:space="preserve">{{Commonscat|1537 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1537}}
[[Ангилал:1530-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#]]</text>
      <sha1>ogkwfrff8fjsvzb20bw1av42o4qofhi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707764</id>
      <parentid>707762</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:44:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="152" xml:space="preserve">{{Commonscat|1537 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1537}}
[[Ангилал:1530-д онд байгуулагдсан|#]]</text>
      <sha1>njqilin1kknvel0lxmrhcv2xnb2gyen</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1530-д онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>116964</id>
    <revision>
      <id>707765</id>
      <parentid>677683</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:44:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1530-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1530-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="296" xml:space="preserve">{{Commonscat|1530s establishments}}

[[Ангилал:1530-д он|үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:16-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан|#1530]]
[[Ангилал:Байгууллага, үүсгэн байгуулагдсан арванаар|#1530]]</text>
      <sha1>4e8i5lo1oovsk8on6kc1py8ufivotep</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707767</id>
      <parentid>707765</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:44:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="256" xml:space="preserve">{{Commonscat|1530s establishments}}

[[Ангилал:1530-д он|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:16-р зуунд байгуулагдсан|#1530]]
[[Ангилал:Байгууллага байгуулагдсан арванаар|#1530]]</text>
      <sha1>7jo07reri0bdrh8z0l4vaeu4d0axhqt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хельсинки</title>
    <ns>0</ns>
    <id>117879</id>
    <revision>
      <id>707784</id>
      <parentid>680849</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T09:03:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11823" xml:space="preserve">'''Хельсинки''' ({{lang-fi|Helsinki}}) - [[Финланд]] улсын хамгийн том хот бөгөөд нийслэл юм. 

Тус хот нь Вантаа, Эспоо, Кауниаинен зэрэг дагуул хотуудтай хамт нэг сая гаруй хүн амтай нийслэлийг бүрдүүлдэг. 12 коммуныг багтаасан том Хельсинкийн хүн ам 1.3 сая гаруй хүн амтай. Хельсинки бол Финландын бизнес, боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны төв юм. Том Хельсинки хотод 8 их сургууль, 6 технологийн парк байдаг. Финландад үйл ажиллагаа явуулж буй гадаадын компаниудын 70 хувь нь нийслэл хотод төвлөрдөг байна. 

2014 онд ''&quot;The Economist&quot;'' сэтгүүлийн иргэдийн амьдралын түвшин, чанар зэргээр дэлхийн 25 хамгийн сайхан хотуудын жагсаалтад тогтоосноор Хельсинки хот 5 дугаар орсон байна.   

2012 оны Финландын олон нийтийн санал асуулгаар Хельсинки хот нь амьдрах сонирхол татахуйц байдлаараа дөрөвдүгээрт жагссан байна. 

Жил бүрийн 6 дугаар сарын 12-нд Хельсинки хотын өдрийг тэмдэглэдэг байна. 

2012 онд хотын хүн 603 700 хүн байжээ (Хельсинки хотын хүн ам жилийн дотор 8300 хүнээр өссөн байна). 

== Түүх ==
Тус хотыг Шведийн хаан Густав Ваза буюу I Густав 1550 оны 6 дугаар сарын 12-нд суурийг нь тавьсан бөгөөд ''Хельсингфорс'' ({{lang-sv|Helsingfors}}) гэж анх нэрлэдэг байсан. 

18 дугаар зууны дунд үе хүртэл Хельсинки жижиг, бүхэлдээ модон барилгатай хот байжээ. 

1748 онд Хельсинкийн ойролцоох арлууд дээр шведүүд хотыг далайгаас хамгаалах зориулалттай &quot;Свеаборг&quot; цайзыг барьж эхулсэн байна. Үүнийг дагаад хот өргөжин хөгжиж анхны чулуун байшингууд гарч иржээ. Гэсэн хэдий ч Шведийн Финландын нийслэл нь Або байсан юм. 

Энэ хотыг Оросын цэргүүд дөрвөн удаа эзэлж байсан түүхтэй. Умард дайны үеэр хоёр удаа, 1713 оны 5, 7-р сард; 1742 оны 8-р сарын 24, 1741-1743 оны Орос-Шведийн дайны үеэр; 1808 оны 2-р сарын 18, 1808-1809 оны Орос-Шведийн дайны үед.
[[Файл:Merihaka in Helsinki, Finland.jpg|thumb|Хельсинки хот]]
1809 онд Фридрихсгамын энх тайвны Гэрээний дагуу Финланд Оросын мэдэлд шилжив. 1870 онд Финланд улс Оросын эзэнт гүрний нэг хэсэг болох үед хотын албан ёсны хэлнүүд нь: швед хэл - 57%, Финлянд - 25.9%, орос - 12.1%; герман (1.8%) болон бусад (3.2%) байжээ. 

Гурван жилийн дараа, 1812 оны 4-р сарын 12-нд Оросын хаан [[I Александр]] тус улсын нийслэлийг зүүн Хельсингфорс руу шилжүүлэв. Үүний дараа цэргийн инженер Йохан Альбрехт Эренстрем тэргүүтэй сэргээн босголтын хороо байгуулжээ. Өмнө Реваль /[[Таллин]]/ хотыг барихад ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн, 1809 онд Орост уригдан ирсэн Германы архитектор Карл Людвиг Энгель 1816 ондИх Гүнт улсын нийслэлийн архитектороор томилогдов. Тэр цагаас хойш хотод зохион байгуулалттай барилга байгууламж хурдан баригдаж эхэлсэн.

1860-аад онд Финландын анхны төмөр зам тус хотыг Рихимаки, Тампере хотуудтай холбосон. Улмаар аж үйлдвэр хурдацтай хөгжиж 1870 онд Хельсинкийг [[Санкт-Петербург]]тэй төмөр замаар холбосон байна.

Финлянд дахь иргэний дайны үеэр тусгаар тогтнолоо зарласны дараа хот Финландын Улаан армийн ангиудад хэсэг хугацаанд эзлэгдсэн байв. Гэсэн хэдий ч Германы цэргүүд Улаан Финүүдийн ар талд газардсаны улмаас хот Финландын парламентын мэдэлд орж, богино хугацаанд &quot;Финландын хаант улс&quot;-ын нийслэл болжээ. Дэлхийн нэгдүгээр дайн дууссаны дараа тусгаар тогтносон Финландын нийслэл болсон.

1918 онд Финландын иргэний дайн дууссаны дараа хот эрчимтэй хөгжиж байв. Хот ихээхэн өргөжиж, шинэ орон сууцны хорооллууд нэмэгдсэн байна. 

1939 оны 11-р сарын 30-нд ЗХУ Хельсинкийг FAB-500, FAB-250, мөн RRAB-2 кассет бөмбөгөөр бөмбөгдөж эхлэв. Гурван удаагийн агаарын дайралтаар 2 мянган барилга эвдэрч, 900 гаруй хүн амь үрэгдэж, 500 гаруй иргэн хүнд шархадсан байна. Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед нийслэл Хельсинкийг нийт 39 удаа агаараас бөмбөгдсөн. 

1952 онд тус хотод 15 дахь удаагийн Зуны Олимпын наадмыг зохион байгуулсан. 

Хотын бүрэлдэхүүнд 315 арал ордог байна. 

Одоогоор тус хотод [[Фин хэл|фин]], [[Швед хэл|швед]] гэсэн хоёр хэлийг хүлээн зөвшөөрдөг. 2019 онд хүн амын 78.64 хувь нь фин, 5.64 хувь нь швед, 2.86 хувь нь орос, 1.71 хувь нь эстон болон 1.67 хувь нь Африкийн сомали хэлээр ярьдаг байна. 

== Хотын нэр ==
Фин хэлээр хотыг байгуулагдсан цагаас нь (1550) албан ёсоор Хельсинки гэж нэрлэж ирсэн; швед хэлээр үүнийг албан ёсоор Хельсингфорс гэж нэрлэдэг. Бусад бүх хэлээр Финланд улс тусгаар тогтнохоос өмнө (1917 оны 12-р сарын 6) &quot;Хельсингфорс&quot; (оросоор - &quot;Хельсингфорс&quot;) нэрийг удаан хугацаанд хэрэглэж байсан. Учир нь 19-р зууны эцэс хүртэл хотод шведүүд дийлэнх олонх байсан боловч 1880 онд хотын хүн ам ердөө 43 мянга байсан. 1809 оноос хойш Оросын эзэнт гүрэнд албан ёсоор захирагдаж байсан ч Швед-Финландын язгууртнууд Финландад эрх мэдлээ хадгалж, удаан хугацааны туршид швед хэлийг илүүд үзэж байв. Шведийн нөлөөг сулруулахын тулд Оросын эрх баригчид фин хэлийг хөгжүүлэхэд түлхэц өгч, хөдөөгийн оршин суугчдын эрчимтэй шилжилт хөдөлгөөн нь хотын хүн ам зүй, хэл шинжлэлийн тэнцвэрийг финчүүдийн талд болгож өөрчлөхөд ихээхэн нөлөөлжээ.

== Боловсрол ==
[[Файл:University of Helsinki (36550980381).jpg|thumb|255x255px|Хельсинкийн Их сургууль]]
Хельсинки хотод тус улсын хамгийн том Хельсинкийн их сургууль /38 мянган оюутантай/, түүнчлэн 64,128 оюутан (үүний 38,454 нь тус сургуульд суралцдаг) сурдаг олон тооны дээд боловсролын байгууллагууд байрладаг. Дунд боловсролын 190 сургууль байгаагаас 22 нь хувийн сургууль ажээ.

== Эдийн засаг ==
Хельсинки хотод Хөрөнгийн бирж 1912 онд байгуулагдан өнөөг хүртэл үйл ажиллагаагаа явуулж байна. 

== Тээвэр ==
[[Файл:Bus Helsinki, line 615, Helsinki central train station.jpg|thumb|Хотын автобус]]
Хельсинки хотод олон улсын Хельсинки-Вантаа нисэх онгоцны буудал байдаг бөгөөд Финландын дотоод нислэгийн 90 орчим хувь нь нөөгддөг байна.

Хотын метро нь 1982 оны 8 дугаар сарын 2-нд нээгдсэн. 2018 оны 10-р сарын эхээр метро нь 25 буудал, нэг шугамыг хоёр салбар болгон хуваасан замтай. Нийт урт нь 35 км, зорчигчдын урсгал жилд 62.9 сая хүн байна.

Хельсинки бол [[Балтын тэнгис]] дэх олон улсын зорчигч тээврийн томоохон далайн боомт юм. Усан онгоцны компаниуд Tallink Silja, Viking Line, Finnlines, Линда Лайн зэргээр Таллин, [[Стокхольм]], [[Росток]], Любек / Травемунде, Санкт-Петербург хотууд руу жилийн турш тогтмол усан аялал үйлддэг.

2013 оны байдлаар Хельсинки нь 13 трамвай шугамтай (1, 1A, 3B, 3T, 4, 4T, 6, 6T, 7A, 7B, 8, 9, 10). Замуудын нийт урт нь 112 километр юм. Та тасалбарыг тасалбарын автомат машин, зогсоолын тоолуур (2019 оноос хойш), мөн HSL Mobileticket гар утасны програмаас худалдаж авах боломжтой. 2018 оны 2-р сараас эхлэн трамвайны жолооч нар тасалбар борлуулах боломжгүй болсон.

Хельсинки хотод трамвай, метроны хамт сайн хөгжсөн автобусны үйлчилгээтэй. 100 гаруй автобусны чиглэл нь хотын хамгийн ойрын болон захын дүүргүүдийг хамардаг байна.

== Цахим хуудас ==
{{Commonscat|Helsinki|Хельсинки}}
* [http://www.hel.fi/ Хотын цахим хуудас]

[[Ангилал:Хельсинки| ]]
[[Ангилал:Уусимаагийн коммун]]
[[Ангилал:Европын нийслэл]]
[[Ангилал:Их-, дээд сургуультай хот]]
[[Ангилал:1550 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>2dlteut3ltyrfqsi4vtu54t2v7nh4tz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1538 онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>118244</id>
    <revision>
      <id>707758</id>
      <parentid>683137</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:43:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1538 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1538 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="165" xml:space="preserve">{{Commonscat|1538 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1538}}
[[Ангилал:1530-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#]]</text>
      <sha1>hdf6n4ygyv852io8o9evjhph4c7o7ub</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707760</id>
      <parentid>707758</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:43:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="152" xml:space="preserve">{{Commonscat|1538 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1538}}
[[Ангилал:1530-д онд байгуулагдсан|#]]</text>
      <sha1>bqboo60wmpzk2gaizr2uuitkccz05es</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ягеллоны Их Сургууль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>118554</id>
    <revision>
      <id>707713</id>
      <parentid>690761</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:24:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8561" xml:space="preserve">{{Инфобокс дээд сургууль
| Name             = Uniwersytet Jagielloński&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ягеллоны Их Сургууль&lt;/small&gt;
| Logo             = Herb Uniwersytetu Jagiellońskiego.svg
| Motto            = Plus ratio quam vis&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Хүчнээс илүү оюун ухаан!&lt;/small&gt;
| Gründungsdatum   = 1364 оны тавдугаар сарын 12
| Trägerschaft     = улсын
| Ort              = [[Краков]], [[Польш]]
| Leitung          = [[Яцек Попель]]
| Leitungstitel    = Ректор
| Studentenzahl    = 39.552 &lt;small&gt;(2019 оны 12-р сарын 31)&lt;ref&gt;[https://bip.uj.edu.pl/uniwersytet/liczby, Biuletyn Informacji Publicznej Uniwersytetu Jagiellońskiego, ''Uniwersytet w liczbach''], abgerufen am 23. November 2020 &lt;/ref&gt; &lt;/small&gt;
| Mitarbeiterzahl  = 7212 &lt;small&gt;''(2012/13 он)''&lt;/small&gt;
| davon Professoren= 269
| Jahresetat       = 
| Netzwerke        = [[Коимбра-Групп]]
| Website          = [https://www.uj.edu.pl/ www.uj.edu.pl]
}}
[[Файл:Uniwersytet Jagielloński, Collegium Novum, September 2005.jpg|thumb|Краковын Их сургууль]]
[[Файл:Jagiellonian University 25.jpg|thumb]]
'''Ягеллоны Их Сургууль''' ({{lang-pl|Uniwersytet Jagielloński}}, {{lang-la|Universitas Jagellonica Cracoviensis}}) буюу '''Краковын Их сургууль''' нь 1364 онд байгуулагдсан Польш болон Төв Европ дахь хамгийн эртний их сургууль юм. 

== Түүх ==
Краковын их сургууль нь 1348 онд нээгдсэн Прагийн Их Сургуулийн дараа Төв Европт 1364 онд нээгдсэн хоёр дахь их сургууль юм.  Дараа нь Вена (1365), Печ (1367), Хайделберг (1386) хотод их сургуулиуд байгуулагдсан түүхтэй. Польшийн хамгийн эртний их сургууль бөгөөд Европын энэ бүс нутаг дахь хамгийн эртний их сургууль юм. Их сургуулийг 1364 оны 5 дугаар сарын 12-нд Польшийн хаан III Их Казимир санхүүжүүлж байгуулах тухай &quot;гэрчилгээ&quot; гаргаж байжээ. Тухайн үед &quot;Ерөнхий сургууль&quot; гэж нэрлэгддэг байсан бөгөөд чөлөөт урлаг, анагаах ухаан, хууль эрх зүй гэсэн гурван факультетаас бүрддэг байсан байна. Их сургийн анхны захирлаар тус улсын Канцлер томилогдон сургуулийн барилга баригдаж, зохион байгуулалтын ажил эхэлсэн түүхтэй. Үүсгэн байгуулсан хааны үед зөвхөн эхний хоёр нь л ажиллаж байсан байна. Их Казимир хаан нас барсны дараа их сургууль оршин тогтнохоо больсон. 1390-ээд онд сургуулийг сэргээх оролдлого амжилтгүй болсны дараа 1400 оны 7 дугаар сарын 26-нд хаан Владислав Ягелло дахин санхүүжүүлэн сэргээжээ. 1399 онд нас барсан хатан хаан Ядвигагийн санхүүгийн дэмжлэг туслалцаа их сургуулийг шинэчлэгдэхэд хувь нэмэр болжээ. 

Польш гурав дахь удаа хуваагдсаны дараа (1795) Краковыг Австри руу нэгтгэв. Түүнээс хойш тус их сургууль нь ''Краковын Үндсэн сургууль'' гэж нэрлэгддэг болсон. 1805 онд Львовын их сургуультай нэгдэж, германчлагдсан. 1809 онд Краковыг Варшавын Гүнт улсын бүрэлдэхүүнд оруулсны дараа дахин польш болсон байна.

Анх Их сургуулийг &quot;''Studium Generale&quot; гэдэг байсан'', дараа нь Краковын академи (польш. ''Akademia Krakowska''), сүүлд Хааны титэм Үндсэн сургууль (польск. Szkoła Główna Koronna) гэгдэх болсон. Сүүлд XIX зуунд Ягеллоны удмынхантай холбоотой гэдгийг сануулан тодотгох зорилготой өнөөгийн 1817 оноос ''Ягеллоны Их Сургууль'', нэртэй болжээ.

== Орчин үе ==
Тус их сургуульд 46 чиглэлээр 127 мэргэжил олгодог байна.Өнөөгийн буюу 2021 оны байдлаар Ягеллоны Их Сургуульд  50 мянга орчим оюутан сурдаг ажээ. Мөн тус их сургуульд 540 гаруй профессор, 730 доктор, 2600 гаруй багш, 3.5 мянга гаруй захиргааны ажилтнууд ажиллаж байна.  

Ягеллоны Их Сургууль (Collegium Medicum UJ оруулаад) 15 факультеттай ажээ: 

** Захиргаа, эрх зүйн факультет (польш. Wydział Prawa i Administracji)
** Философын факультет (польш. Wydział Filozoficzny)
** Физик, одон орон, хавсрага мэдээлэл зүйн факультет (польш. Wydział Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej)
** Түүхийн факультет (польш. Wydział Historyczny)
** Хэл зүйн факультет (польш. Wydział Filologiczny)
** Польш судлалын факультет (польш. Wydział Polonistyki)
** Математик, мэдээлэл зүйн факультет (польш. Wydział Matematyki i Informatyki)
** Химийн факультет (польш. Wydział Chemii)
** Биологи, дэлхий газрын тухай факультет (польш. Wydział Biologii i Nauk o Ziemi)
** Нийгмийн харилцаа, удирдлагын факультет (польш. Wydział Zarządzania i Komunikacji Społecznej)
** Олон улс, улс төрийн судалгааны факультет (польш. Wydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych)
** Биохими, биофизик ба биотехнологийн факультет (польш. Wydział Biochemii, Biofizyki i Biotechnologii)
* Collegium Medicum
** Эмчилгээний факультет (польш. Wydział Lekarski)
** Эм зүйн факультет (польш. Wydział Farmaceutyczny)
** Эрүүл мэндийн шинжлэх ухааны факультет (польш. Wydział Nauk o Zdrowiu)

Их сургуулийн анхны захирал Станислав Скарбимеж байсан бөгөөд нийт 305 захирал байсан бол 2012 оноос тус их сургуулийн ректороор профессор, доктор '''Яцек Попель''' /Jacek Popiel/ 6 проректорын хамт ажиллаж байна.

== Ягеллоны Их Сургуулийн номын сан ==
Их сургуулийн номын сан нь Польш дахь хамгийн эртний болон томоохон номын сан юм. 6 сая орчим ном баримт хадаглагдаж байдаг байна. Тус номын санд дундад зууны олон гар бичмэлүүдийн цуглуулга хадаглагдаж байна. Үүнд: Коперникийн &quot;De revolutionibus orbium coelestium&quot; , Балтазар Бехем-ын Хууль. Коммунистуудын эрх барьж байх үеийн (1945—1989) гараар нууцаар хэвлэгдэж байсан баримтууд мөн байдаг байна. 

== Цахим холбоос ==
[https://www.uj.edu.pl/start Их сургуулийн албан ёсны цахим хуудас]

== Эх сурвалж ==
{{Reflist}}

[[Ангилал:Ягеллоны Их Сургууль| ]] 
[[Ангилал:Польшийн их сургууль]]
[[Ангилал:Польш дахь Готикийн барилга]]
[[Ангилал:Краковын дээд сургууль]]
[[Ангилал:Коимбра Групп]]
[[Ангилал:1364 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>su7mw2c4s3qv3d9mhkr2c14d6l9zyq3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1364 онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>119907</id>
    <revision>
      <id>707714</id>
      <parentid>690729</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:25:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1364 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1364 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="165" xml:space="preserve">{{Commonscat|1364 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1364}}
[[Ангилал:1360-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#]]</text>
      <sha1>0ws4f7ygcufcjknnxe8qx7j1q8brs5x</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707716</id>
      <parentid>707714</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:25:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="152" xml:space="preserve">{{Commonscat|1364 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1364}}
[[Ангилал:1360-д онд байгуулагдсан|#]]</text>
      <sha1>gv76rjitxw299boeueie4st955ruvnw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1360-д онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>119908</id>
    <revision>
      <id>707717</id>
      <parentid>690731</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:25:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1360-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1360-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="296" xml:space="preserve">{{Commonscat|1360s establishments}}

[[Ангилал:1360-д он|үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:14-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан|#1360]]
[[Ангилал:Байгууллага, үүсгэн байгуулагдсан арванаар|#1360]]</text>
      <sha1>hox88pvbb2260jca9d14ylw293dbro5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707719</id>
      <parentid>707717</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:25:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="256" xml:space="preserve">{{Commonscat|1360s establishments}}

[[Ангилал:1360-д он|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:14-р зуунд байгуулагдсан|#1360]]
[[Ангилал:Байгууллага байгуулагдсан арванаар|#1360]]</text>
      <sha1>fu84x6c7h5t2y5eovr57xp27ehl0674</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Карлын Их Сургууль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>119916</id>
    <revision>
      <id>707705</id>
      <parentid>691471</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:22:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>/* Орчин үе */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7219" xml:space="preserve">[[Файл:Charles-University-symbol-4.svg|thumb|234x234px|Карлын Их сургуулийн бэлэг тэмдэг]]
'''Праг хотын Ка́рлын Их Сургууль''' (, {{lang-la|Universitas Carolina}}, {{lang-de|Karls-Universität Prag}}; мөн '''Прагийн Их Сургууль''' гэх нь элбэг байдаг) нь Чех улсын гол Их сургууль. Эзэн хаан Карл IV дүгээр 1348 онд байгуулсан Төв болон зүүн Европын хамгийн эртний Их сургууль юм. Чех болон англи хэл дээр хичээлүүд ордог байна. 

== Түүх ==
13 дугаар зууны сүүлчээр Прагад их сургууль байгуулагдах нөхцөл бүрдэж эхэлсэн байна. Шинжлэх ухааны зэрэг цолтой болохын тулд Прагийн оюутнууд гадаад явах шаардлагатай болсон нь (ялангуяа сүмийнхэн) ихээхэн хүндрэлтэй гэж үздэг байжээ.

Вацлав II хаан Гэгээн Витагийн Ариун сүмийн дэргэдэх сургуулийг (“studium generale”) их сургууль болгож өөрчлөх талаар мөн бодож байжээ. Гэвч 1294 онд боловсролд сүмийн нөлөөг онцгой их болгохоос эмээсэн Чехийн язгууртнууд саад болсон байдаг. 

Праг хотод дээд сургууль (лат. ''universitas'') бий болсон шалтгаануудын нэг нь 1344 онд Прагийн екископын зөвлөлийн газрыг хамба лам тэргүүлдэг болгон өөрчилсөн явдал байв. Бохеми нутаг Германаас сүмийн хараат байхаа бүрэн зогсоож, Арношт сүмийн анхны Хамба лам нь болжээ. Хамба Их сургууль байгуулах санааг анх гаргасан байх магадлалтай.

1346 онд эзэн хаан IV Карл хаан ширээнд заларсан. Тэр үед тэрбээр гучин нэгэн настай байхдаа Францад бага боловсрол эзэмшсэн бөгөөд Карлын бичиг үсэг, мэдлэг чадвар нь европын ихэнх хаадынхаас хамаагүй илүү байсныг тухайн үедээ онцолж байжээ. Карл Францын Сорбонны Их Сургуулийн бүтцийг мэддэг байсан учраас Болонья маягийн их сургуулиудыг биш Сорбонны их сургуулийн бүтцийг үлгэр болгон авсан гэж үздэг.

1347 онд Карл хаан ромын Пап Климента VI -гаас Их сургууль байгуулах албан ёсны зөвшөөрөл авсан нь Их сургууль нээх эхний алхам болсон байна. Ийнхүү Прага хотын Их сургууль дөрвөн факультеттай анх байгуулагдсан: Хууль зүйн тэнхим, Чөлөөт урлагийн тэнхим, Анагаах ухааны тэнхим, тухайн үедээ ховор шашин судлалын тэнхим. Энэ нь дундад зууны үеийн албан ёсны шинжлэх ухааны бүх хүрээг хамарч чаджээ. 

Эрхзүйн хувьд Их сургууль байгуулах тухай Карл IV  дүгээр 1348 оны 4-р сарын 7-ны өдрийн зарлигаар баталгаажуулсан байдаг учраас энэ нь Карлын Их Сургууль албан ёсоор байгуулагдсан өдөр гэж үздэг байна.
[[Файл:Univerzita Karlova v Praze Právnická fakulta - panoramio.jpg|thumb|Карлын Их сургуулийн эрхзүйн сургуулийн байр]]
1350 онд Их сургуулийн тамгыг Нюрнберг хотын үнэт эдлэлийн дарханы газар хийлгэсэн бөгөөд энэ нь одоог хүртэл тус их сургуулийн албан ёсны бэлгэ тэмдэг хэвээр байна. Энэ нь ойролцоогоор зургаан см диаметртэй дугуй мөнгөн шахмал юм. Түүн дээр Карл IV Гэгээн Венсласын өмнө өвдөг сөгдөн, Их сургууль байгуулах зарлигийг түүнд гардуулж буйг дүрсэлсэн байдаг. Ийнхүү Их сургууль Чехийн гол гэгээнтний хамгаалалт, халамжинд шилжсэн байна. 

== Орчин үе ==
Одоогоор тус Их сургуульд 50 мянга гаруй оюутан суралцаж байгаагийн долоон мянга орчим нь гадаадын иргэд бөгөөд дийлэнх нь Словак, Грек, Их Британиас иржээ. Тус сургууль нь Америк, Европ, Азийн олон дээд боловсролын байгууллагуудтай хамтран ажилладаг. Тус их сургууль нь Оксфорд, Сорбонн, Мюнхений их сургууль, Женевийн их сургууль болон бусад их сургуулиудын нэгэн адил европын томоохон их сургуулиудын холбооны гишүүн бөгөөд дэлхийн тэргүүлэх их сургуулиудын эрдэмтэн профессорууд ирж лекц уншдаг байна.

Одоогийн байдлаар дэлхийн шилдэг их сургуулиудын &quot;Шанхайн зэрэглэл&quot;-ээр 2017 оны байдлаар эхний 300 дотор багтаж байна. Чехийн боловсролын байгууллагуудын дунд нэгдүгээрт бичигдэж байна. Мөн 2012 онд тус их сургууль анх удаа математик, физикийн чиглэлээр шилдэг хоёр зууд багтсан, 2016 онд дэлхийн хоёр зуун шилдэг анагаахын сургуулийн жагсаалтад мөн орсон байна.

Монголоос олон оюутнууд тус Их сургуульд сурч байсан. Тэдний нэг нь УИХ-ын гишүүн асан '''Санжаасүрэнгийн Оюун''' 1987 онд тус сургуулийг төгссөн байна.  

2014 оноос Карлын Их сургуулийн ректораар Томаш Зима ажиллаж байна.

[[Ангилал:Прагийн их сургууль|Праг]]
[[Ангилал:Коимбра Групп|Праг]]
[[Ангилал:Карлын Их Сургууль| ]]
[[Ангилал:Карл IV (АРЭГ)]]
[[Ангилал:1348 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>1261diymbeay0s5yiaes4s9c8rugg11</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1348 онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>119948</id>
    <revision>
      <id>707707</id>
      <parentid>690842</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:22:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1348 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1348 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="165" xml:space="preserve">{{Commonscat|1348 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1348}}
[[Ангилал:1340-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#]]</text>
      <sha1>fek4tuulktm34z2bmw0826kcuhgxt3c</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707709</id>
      <parentid>707707</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:23:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="152" xml:space="preserve">{{Commonscat|1348 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1348}}
[[Ангилал:1340-д онд байгуулагдсан|#]]</text>
      <sha1>2337wz7uuye6d11lpi6ify6lflx41we</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1340-д онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>119949</id>
    <revision>
      <id>707710</id>
      <parentid>690843</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:23:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1340-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1340-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="296" xml:space="preserve">{{Commonscat|1340s establishments}}

[[Ангилал:1340-д он|үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:14-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан|#1340]]
[[Ангилал:Байгууллага, үүсгэн байгуулагдсан арванаар|#1340]]</text>
      <sha1>d973e2ztk1k3x06mpgn3oizatolqom7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707712</id>
      <parentid>707710</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:23:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="256" xml:space="preserve">{{Commonscat|1340s establishments}}

[[Ангилал:1340-д он|байгуулагдсан]]
[[Ангилал:14-р зуунд байгуулагдсан|#1340]]
[[Ангилал:Байгууллага байгуулагдсан арванаар|#1340]]</text>
      <sha1>8hk6adm4dej5ma43p3bq7blmd8f4fyw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1547 онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>120217</id>
    <revision>
      <id>707780</id>
      <parentid>691863</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:59:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="156" xml:space="preserve">{{Commonscat|1547 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1547}}
[[Ангилал:1540-д онд байгуулагдсан|#1547]]</text>
      <sha1>nnbw7a39v3slreiok511ragxxe1vmq6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Парисын Их Сургууль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>120586</id>
    <revision>
      <id>707676</id>
      <parentid>693502</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:11:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7023" xml:space="preserve">[[Файл:Paris, Université Panthéon-Assas, Faculté de droit -- 2014 -- 1672.jpg|thumb|471x471px|Парисын 1-р Их сургууль -Пантеон Ассас. Эрхзүйн факультетын байр.]]
'''Парисын Их Сургууль''' ({{lang-fr|Université de Paris}}) нь [[Парис]] дахь Францын их сургууль бөгөөд дэлхийн хамгийн эртний их сургуулийн нэг юм; XII зууны дунд үед байгуулагдсан; Олон улсын боловсролын байгууллага учраас тун удалгүй Европын нэр хүндтэй сургууль болсон. Түүний төв нь Сена мөрний зүүн эрэг дээрх Латин хороололд байрлах Сорбоннагийн барилга юм.

1968 оны 5-р сарын үйл явдлын (францын зүүний үзэлтэй оюутнуудын хөдөлгөөн-нийгмийн хямрал) дараа 1970 онд бие даасан 13 Парисын Их сургуулиуд болж өөрчлөгдсөн. Үүнд:

# Их сургууль Парис I — Пантеон-Сорбонна
# Их сургууль Парис II — Пантеон-Ассас
# Их сургууль Парис III — Шинэ Сорбонна
# Их сургууль Парис IV — Парис-Сорбонна
# Их сургууль Парис V — Парис-Декарт
# Их сургууль Парис VI — Пьер ба Марии Кюри
# Их сургууль Парис VII — Дидро
# Их сургууль Парис VIII — Венсен — Сен-Дёни
# Их сургууль Парис IX — Парис-Дофин
# Их сургууль Парис X — Нантер-ля-Дефанс
# Их сургууль Парис XI — Парис-өмнөд
# Их сургууль Парис XII — Парис — Валь-де-Марн
# Их сургууль Парис XIII — Парис-умард (Сен-Дени — Вильтанёз)

== Түүх ==
1200 онд '''Фи­лип­п II Ав­гу­ст''' хаан Их сургуулийг албан ёсоор хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд 1215 онд Ромын пап '''Ин­но­цен­т III''' мөн зөвшөөрсөн байна. 1253 онд Гэгээн Людовикийн итгэгч '''Робер Сорбон''' үүсгэн байгуулжээ. Эхэндээ энэ хоргодох байрыг Парисын оюутнуудын (Франц, Герман, Англи, Итали) хамгийн олон төлөөлөгчтэй үндэстэн тус бүрээс дөрөв, арван зургаан хүнд зориулсан байна. 
[[Файл:Logotype Université de Paris.jpg|thumb|Парисын Их сургуулийн Лого.]]
Парисын их сургуулийн түүх 13-р зууны эхэн үед шашны сүмийн сургуулиудыг нэгтгэж Их сургууль байгуулагдаж, тэр дундаа гүн ухаан, теологийн боловсролын хувьд маш хурдан нэр хүнд олж авсан. 

Суралцах хугацаа тэр үед 10 жил байсан бөгөөд сүүлчийн шалгалтанд өргөдөл гаргагчийг өглөөний зургаагаас оройн зургаан цаг хүртэл хорин маргагч асуултаар дайрч, хагас цаг тутамд солигддог байхад шалгуулагч 12 цагийн турш амрах эрхээ хасуулж, уух идэх эрхгүй байдаг байжээ. Шалгалтанд тэнцсэн хүмүүс Сорбонны доктор (docteur en Sorbonne) болж, тусгай хар малгай титэм болгож өмсдөг байсан. 

Бүх үндэстний төлөөлөл, дундад зууны үеийн шилдэг эрдэмтэд болох Томас Аквин, Их Альберт, Рэймонд Лулл, Рожер Бэкон, Дунс Скот, Окхамын Вильям зэрэг оюутнууд, багш нарынхаа дунд Баруун Европын хамгийн том сургууль болсон. Их сургууль нь Папын засаглал унаж байх үеийн сүсэг бишрэл, ухаан санааны асуудлаар хамгийн дээд эрх мэдэлтэй болсон юм. 

Францад Хааны эрх мэдлийг бэхжих үед Парисын их сургуулийн бие даасан байдалд ихээхэн суларсан бөгөөд ректор нь 1600 оноос хойш &quot;эрдэмтдийн&quot; төлөөлөгчөөр сонгогдсон ч Хааны харьяа түшмэл болсон юм. 

1791 онд Францын хувьсгалын үед Их сургууль хаагдсан.

Агуу Францын Их хувьсгалын эрин үед шашин судлал /теологи/, хууль эрх зүй, анагаах ухаан, &quot;уран сайхны&quot; гэсэн 4 факультет байсан бөгөөд тэнд яруу найраг, бүх чөлөөт, механик урлагийг заадаг байв. Дундад зууны үеийн нэгэн адил &quot;уран бүтээлчдийн&quot; факультет нь Франц, Норман, Пикарди, Герман гэсэн 4 үндэстнийг нэгтгэж, нэгдүгээр ангийн 10 коллеж, хоёрдугаар ангийн 6 коллежид хуваагджээ. Сургаал нь архаизмуудаар дүүрэн байсан: жишээлбэл, эмч нар &quot;Ром&quot;, &quot;Франц&quot; мэс заслыг үздэг байжээ. 

'''Наполеон хаан'''ы үед 1803 онд Парист анагаах ухааны, 1804 онд эрх зүйн факультетуудыг сэргээсэн байна. 1808 оны 3-р сарын 17-нд бүх боловсролын байгууллагуудыг нэгтгэж нэг том улсын байгууллага- Францын Их сургууль болжээ. 

1821 онд Парисын Их сургуулийн байгалийн ухаан, урлаг, шашин судлалын факультетууд Сорбонны байшинд нэгтгэн оруулжээ. 

1914 онд Их сургуулийн оюутнуудын тоо 4500 хүрсэн бол 1930-аад онд оюутны тоо 14 500 хүрсэн байна. Тэдний 3/1 нь уран зохиолын чиглэлээр сурдаг байжээ. 

2015 оны байдлаар 400 мянган оюутантай байсан.

[[Ангилал:Парисын их сургууль| ]]
[[Ангилал:Парисын шинжлэх ухаан]]
[[Ангилал:1200 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>0s20nqbyujogmhazltqk9ex2uit0uvz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1200 онд байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>120627</id>
    <revision>
      <id>707677</id>
      <parentid>693511</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:11:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1200 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1200 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="169" xml:space="preserve">{{Commonscat|1200 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1200}}
[[Ангилал:1200-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1200]]</text>
      <sha1>mrmmzp1zdcvaezny18z9uvdyojwb8n0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707679</id>
      <parentid>707677</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:12:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="156" xml:space="preserve">{{Commonscat|1200 establishments|{{PAGENAME}}}}

{{Байгуулагдсан он|1200}}
[[Ангилал:1200-д онд байгуулагдсан|#1200]]</text>
      <sha1>0c672md0fpdikm5eudapwfl6u63yaeo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Юань улсын зоосон мөнгө</title>
    <ns>0</ns>
    <id>121753</id>
    <revision>
      <id>707652</id>
      <parentid>707578</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T06:34:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.38.153</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4317" xml:space="preserve">[[Юань улс|Юань Улсын]] 100 гаруй жилийн түүхэнд 8 хааны 17 нэр төрлийн зоос цутгаж гүйлгээнд хэрэглэж байсан. Юань улсын хууль цаазаар зоос нь бутархай мөнгөний үүрэг гүйцэтгэж байсан. 1, 2, 3, 5, 10 вэнь гэсэн нэгжээр цутгагдаж байсан. Монгол хаад суурин байсан дотор газар эртнээс тогтсон ёсыг дагаж, хаад бүр оны цолоо тунхаглах бүрт шинээр зоосон мөнгө цутгаж, гүйлгээнд хэрэглэхдээ цаасан мөнгө, ембүү зэрэгтэй хамтатган ашиглаж байв. Зоосны дунд дөрвөлжин нүхтэй, нүүр талд хааны оны цолыг босоогоор бичиж, хөндлөнгөөр баруунаас зүүнш '''Тунбао''' (通寶) эсвэл '''Юаньбао''' (元寶) гэсэн үгийг бичсэн байв. Тунбао гэдэг нь нэвтрэх эрдэнэ гэсэн утгатай үг юм.

{| class=&quot;wikitable mw-collapsible mw-collapsed&quot;
|+Юань улсын үед цутгагдсан зооснууд
!Монголоор
!Хятадаар
!Бичиг
!Хаадын нэр
!Хаадын оны цол
!Зоосны зураг
|-
|Жунтун тунбао
|中統元寶
|Ханз
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Хубилай хаан|Хубилай сэцэн хаан]]
|[[Жунтун]]
|
|-
|Жыюань тунбао
|至元通寶
| rowspan=&quot;5&quot; |Ханз, [[Дөрвөлжин бичиг]]
|[[Жыюань]]
|
|-
|Юаньжэнь тунбао
|元貞通寶
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт хаан]]
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Юаньжэнь]]
|
|-
|Юаньжэнь тунбао
|元貞元寶
|
|-
|Дадө тунбао
|大德通寶
|[[Дадө]]
|
|-
|Жыда тунбао
|至大通寶
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хаан]]
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Жыда]]
|[[Файл:S564 Yuan WuZong H1939 1ar85 (8594666069).jpg|center|100x100px]]
|-
|Жыда юаньбао
|至大元寶
|Ханз
|
|-
|Даюань тунбао
|大元通寶
|[[Хятад үсэг|Ханз]], [[Дөрвөлжин бичиг|Дөрвөлжин үсэгтэй]]
|[[Файл:S496 Yuan WuZong 1 (8118859266).jpg|center|100x100px]]
|-
|Хуанцин тунбао
|皇慶元寶
| rowspan=&quot;11&quot; |Ханз
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хаан]]
|[[Хуанцин]]
|
|-
|Яньюй тунбао
|延祐通寶
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Яньёу|Яньюй]]
|
|-
|Яньюй юаньбао
|延祐元寶
|
|-
|Жыжы тунбао
|至治通寶
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Гэгээн хаан]]
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Жыжы (Гэгээн хаан)|Жыжы]]
|
|-
|Жыжы юаньбао
|至治元寶
|
|-
|Тайдин тунбао
|泰定通寶
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Есөнтөмөр хаан]]
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Тайдин]]
|
|-
|Тайдин юаньбао
|泰定元寶
|
|-
|Жыхө юаньбао
|致和元寶
|[[Жыхө]]
|
|-
|Тяньли юаньбао
|天曆元寶
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Төвтөмөр заяат хаан|Тугтөмөр Заяат хаан]]
|[[Тяньли]]
|
|-
|Жышүнь юаньбао
|至順元寶
|[[Жышүнь]]
|
|-
|Юаньтун юаньбао
|元統元寶
| rowspan=&quot;6&quot; |[[Тогоонтөмөр хаан]]
|[[Юаньтун]]
|
|-
|Жыюань тунбао
|至元通寶
|Ханз, Тангуд, [[Цагадайн хэл|Цагадайн]], Дөрвөлжин бичиг
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Жыюань]] 
|
|-
|Жыюань юаньбао
|至元元寶
| rowspan=&quot;4&quot; |Ханз
|
|-
|Мүчин тунбао
|穆清銅寶
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Жыжөн]]
|
|-
|Жыжөн тунбао
|至正通寶
|[[Файл:Zhi Zheng Tong Bao (至正通寶) - Scott Semans 01.png|center|100x100px]]
|-
|Жыжөн жибао
|至正之寶
|[[Файл:91619 SMVK EM objekt 1015960.jpg|102x102px]]
|}

== Холбоотой хуудас ==

* [[Юань улс]]

* [[Юань улсын цаасан мөнгө]]

== Эшлэл ==

[[Ангилал:Юань улс]]
[[Ангилал:Монголын мөнгөн тэмдэгтийн түүх]]</text>
      <sha1>ebkqsumer1usg7pkuul2mobtnof8eqr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707668</id>
      <parentid>707652</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T07:49:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.38.153</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4403" xml:space="preserve">[[Юань улс|Юань Улсын]] 100 гаруй жилийн түүхэнд 8 хааны 17 нэр төрлийн зоос цутгаж гүйлгээнд хэрэглэж байсан. Юань улсын хууль цаазаар зоос нь бутархай мөнгөний үүрэг гүйцэтгэж байсан. 1, 2, 3, 5, 10 вэнь гэсэн нэгжээр цутгагдаж байсан. Монгол хаад суурин байсан дотор газар эртнээс тогтсон ёсыг дагаж, хаад бүр оны цолоо тунхаглах бүрт шинээр зоосон мөнгө цутгаж, гүйлгээнд хэрэглэхдээ цаасан мөнгө, ембүү зэрэгтэй хамтатган ашиглаж байв. Зоосны дунд дөрвөлжин нүхтэй, нүүр талд хааны оны цолыг босоогоор бичиж, хөндлөнгөөр баруунаас зүүнш '''Тунбао''' (通寶) эсвэл '''Юаньбао''' (元寶) гэсэн үгийг бичсэн байв. Тунбао гэдэг нь нэвтрэх эрдэнэ гэсэн утгатай үг юм.

{| class=&quot;wikitable mw-collapsible mw-collapsed&quot;
|+Юань улсын үед цутгагдсан зооснууд
!Монголоор
!Хятадаар
!Бичиг
!Хаадын нэр
!Хаадын оны цол
!Зоосны зураг
|-
|Жунтун тунбао
|中統元寶
|Ханз
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Хубилай хаан|Хубилай сэцэн хаан]]
|[[Жунтун]]
|
|-
|Жыюань тунбао
|至元通寶
| rowspan=&quot;5&quot; |Ханз, [[Дөрвөлжин бичиг]]
|[[Жыюань]]
|
|-
|Юаньжэнь тунбао
|元貞通寶
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт хаан]]
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Юаньжэнь]]
|
|-
|Юаньжэнь тунбао
|元貞元寶
|
|-
|Дадө тунбао
|大德通寶
|[[Дадө]]
|
|-
|Жыда тунбао
|至大通寶
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хаан]]
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Жыда]]
|[[Файл:S564 Yuan WuZong H1939 1ar85 (8594666069).jpg|center|100x100px]]
|-
|Жыда юаньбао
|至大元寶
|Ханз
|
|-
|Даюань тунбао
|大元通寶
|[[Хятад үсэг|Ханз]], [[Дөрвөлжин бичиг|Дөрвөлжин үсэгтэй]]
|[[Файл:S496 Yuan WuZong 1 (8118859266).jpg|center|100x100px]]
|-
|Хуанцин тунбао
|皇慶元寶
| rowspan=&quot;11&quot; |Ханз
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хаан]]
|[[Хуанцин]]
|
|-
|Яньюй тунбао
|延祐通寶
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Яньёу|Яньюй]]
|
|-
|Яньюй юаньбао
|延祐元寶
|
|-
|Жыжы тунбао
|至治通寶
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Гэгээн хаан]]
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Жыжы (Гэгээн хаан)|Жыжы]]
|
|-
|Жыжы юаньбао
|至治元寶
|
|-
|Тайдин тунбао
|泰定通寶
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Есөнтөмөр хаан]]
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Тайдин]]
|
|-
|Тайдин юаньбао
|泰定元寶
|
|-
|Жыхө юаньбао
|致和元寶
|[[Жыхө]]
|
|-
|Тяньли юаньбао
|天曆元寶
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Төвтөмөр заяат хаан|Тугтөмөр Заяат хаан]]
|[[Тяньли]]
|
|-
|Жышүнь юаньбао
|至順元寶
|[[Жышүнь]]
|
|-
|Юаньтун юаньбао
|元統元寶
| rowspan=&quot;6&quot; |[[Тогоонтөмөр хаан]]
|[[Юаньтун]]
|
|-
|Жыюань тунбао
|至元通寶
|Ханз, Тангуд, [[Цагадайн хэл|Цагадайн]], Дөрвөлжин бичиг
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Жыюань]] 
|[[Файл:Zhiyuan tongbao reverse side of coin in four scripts.png|center|100x100px]]
|-
|Жыюань юаньбао
|至元元寶
| rowspan=&quot;4&quot; |Ханз
|
|-
|Мүчин тунбао
|穆清銅寶
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Жыжөн]]
|
|-
|Жыжөн тунбао
|至正通寶
|[[Файл:Zhi Zheng Tong Bao (至正通寶) - Scott Semans 01.png|center|100x100px]]
|-
|Жыжөн жибао
|至正之寶
|[[Файл:91619 SMVK EM objekt 1015960.jpg|102x102px]]
|}

== Холбоотой хуудас ==

* [[Юань улс]]

* [[Юань улсын цаасан мөнгө]]

== Эшлэл ==

[[Ангилал:Юань улс]]
[[Ангилал:Монголын мөнгөн тэмдэгтийн түүх]]</text>
      <sha1>qs2mahyebszprli49cf2702l3rlcxex</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дайчин гүрний зоос</title>
    <ns>0</ns>
    <id>121812</id>
    <revision>
      <id>707625</id>
      <parentid>707599</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T02:28:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.38.153</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Чин гүрний зоос (1636-1912) */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11402" xml:space="preserve">'''Дайчин гүрний зоос''' ([[Манж үсэг бичиг|манж]]: &lt;big&gt;{{MongolUnicode|ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ ᠵᡳᡴᠠ}}&lt;/big&gt;; [[мөллендорфф]]: Daicing jiha'';'' [[Хятад үсэг|уламжлалт ханз]]: 清朝貨幣; [[пиньинь]]: ''Qīngcháo Huòbì'') нь мөнгө, зэс, гуулиар хийгдсэн төлбөрийн хэрэгсэлийн ерөнхий нэр юм. [[Манж|Манжийн]] [[Чин улс|дайчин гүрэн]] нь 1616-1912 он хүртэл [[хятад]], [[Монголчууд|монгол]], [[Төвөд|төвд]], [[Шинжаан|шинжааныг]] эзлсэн гүрэн байв. Чин гүрний эхэн болон дунд үед [[Мин улс|Мин улсын]] зоосны хэв маягийг хуулан нүүрэн талд [[манж бичиг]], ар талд эзэн хааны оны цолыг бичсэн зоос гаргаж байв. Жишээ нь: ''Канши тунбао, Цяньлун тунбао гэх мэт.'' Чин гүрний сүүлчээр европын улсуудын түрэмгийлэл, эдийн засгийн доройтлоос болж, европ загварын зоосыг үйлдвэрлэх болсон.

== [[Хожуу Алтан улс]]ын зоос (1616–1636) ==
1616 онд [[Жяньжоу жүрчин]]ий [[Нурхач|Нурхачи баатар]] бүх [[Зүрчид|жүрчид]] аймгийг нэгтгээд, нэгдсэн улс байгуулж, улсын нэрийг '''Хожуу Алтан улс''' гэж нэрлэв. Тэгж байгуулахдаа монгол бичгийг үндэс болгож, [[манж бичиг]] зохиож, улс даяар хэрэглэж эхэлсэн. Хожуу Алтан улс байгуулагдснаас хойш, манж, хятад бичигтэй зоос хэвэнд цутгаж, 1 зоос нь 10 [[Цэн|цэнгийн]] хэмжээтэй гарч байсан ч, бодит байдалд 10 цэнд хүрдэггүй байв.  

{| class=&quot;wikitable&quot;
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Нэрлэсэн үнэ
!Он
!Зураг
!Хааны нэр
|-
|[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠠᠪᡴᠠᡳ&lt;br&gt;ᡶᡠᠯᡳᠩᡤᠠ&lt;br&gt;ᡥᠠᠨ&lt;br&gt;ᠵᡳᡴᠠ}}
|Abkai fulingga han jiha
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:Nurhachi Coin, Aphai fulingga han chiha.jpg|none|152x152px]]
|[[Нурхач]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:天命通寳
|Tiān Mìng Tōng Bǎo
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:Nurhachi Coin. Tianming Tongbao.jpg|none|154x154px]]
|Тэнгэрийн сүлдэт
|-
|[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠰᡠᡵᡝ&lt;br&gt;ᡥᠠᠨ&lt;br&gt;ᠨᡳ&lt;br&gt;ᠵᡳᡴᠠ}}
|Sure han ni jiha
|10 вэнь
|1627–1643
|[[Файл:Sure han ni jiha (ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ) - Scott Semans.png|none|158x158px]]
|[[Дээд эрдэмт|Дээд Эрдэмт]]
|}

== Чин гүрний зоос (1636-1912) ==
{| class=&quot;wikitable mw-collapsible&quot;
|+'''1644-1911 оны хооронд ашиглаж байсан манж бичигтэй зооснууд'''
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Үйлдвэрлсэн газар
!Муж
!Он цаг
!Зураг
|-
|[[Манж хэл|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᡳᠣᠸᠠᠨ}}
|Boo Ciowan
|Өрхийн яам (''hùbù'', 戶部), [[Бээжин]]
|Жили
|1644–1911
|[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᡠᠸᠠᠨ}}
|Boo Yuwan
|Үйлдвэрлэх яам (''gōngbù'', 工部), Бээжин
|Жили
|1644–1908
|[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠰᡳᡠᠸᠠᠨ}}
|Siowan
|Сюаньфу
|Жили
|1644–1671
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠰᠠᠨ}}
|Boo San
|[[Шиань]]
|Шаньси
|1644–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠯᡳᠨ}}
|Lin
|Линьцин
|Шаньдун
|1645–1675
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡳ}}
|Gi
|Жижоу
|Жили
|1645–1671
1854–Unknown
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡨᡠᠩ}}
|Tung
|[[Датун]]
| rowspan=&quot;2&quot; |Шэньси
|1645–1649
1656–1674
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1645–1729)
{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠨ}} (1729–1908)
|Boo Yuwan (1645–1729)
Jin (1729–1908)
|[[Тайюань]]
|1645–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 09.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡡᠨ}}
|Yūn
|[[Миюнь]]
|Жили
|1645–1671
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠴᠠᠩ}} (1646–1729)
{{MongolUnicode|ᡠ }} (1729–1908)
|Cang (1646–1729)
U (1729–1908)
|[[Үхань|Ухань]]
|Хубэй
|1646–1908
|[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 50 Cash (Hubei Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡥᠣ}}
|Boo Ho
|[[Кайфэн]]
|Хэнань
|1647
1729–1731
1854–1908
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡶᡠᠩ}}
|Boo Fung
|[[Шэньян|Фэнтянь]]
|Фэнтянь
|1647–1648
1880–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᠠᠩ}} (1647–1729)

{{MongolUnicode|ᡤᡳᠶᠠᠩ}} (1729–1908)
|Boo Chang (1647–1729)
Giyang (1729–1908)
|[[Нанчан]]
|Жянши
|1647–1908
|[[Файл:Xianfeng Zhongbao. 50cash. Bao Chang.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠨᡳᠩ}}
|Ning
|Жяннин
|Жянсү
|1648–1731
|[[Файл:1 Cash - Guangxu Tongbao (Jiangnan Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡶᡠ}}
|Boo Fu
|Фужоу
|Фужянь
|1649–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (20 Cash) - John Ferguson.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡝ}}
|Boo Je
|Ханжоу
|Жөжян
|1649–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|113x113px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᡩᡠᠩ}} (1649–1729; 1887–1908)
{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳ}} (1729–1887)
|Dung (1649–1729; 1887–1908)
Boo Ji (1729–1887)
|Жина
|Шаньдун
|1649–1738
1854–1870
1887–1908
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᠣᠨᠨ}}
|Boo Yonn
|Күньмин
|Юньнань
|1653–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 08.jpg|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᡠᠸᠠᠨ}}
|Boo Cuwan
|[[Чөндү|Чэнду]]
|Сычуань
|1667–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash - Szechuan Province Mint variant) - John Ferguson 02.jpg|none|139x139px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡠᠩ}}
|Gung
|[[Гончан]]
|Ганьсү
|1667–1740
1855–1908
|[[Файл:Hsien Feng T'ung Pao (1 Cash) - John Ferguson 10.jpg|none|134x134px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠰᡠ}}
|Boo Su
|Сүжоу
|Жянсү
|1667–1908
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 02.png|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠨᠠᠨ}}
|Boo Nan
|[[Чанша]]
|Хунань
|1667–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᠸᠠᠩ}}
|Boo Guwang
|[[Гуанжоу]]
|Гуандун
|1668–1908
|[[Файл:Guāng Xù Tōng Bǎo (光緒通寶) scanned image.png|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᡳ}}
|Boo Gui
|Гуйлин
|Гуанши
|1668–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡳᠶᠠᠨ}}
|Boo Giyan
|Гуйянь
|Гуйжоу
|1668–1908
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 04.png|none|124x124px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠵᠠᠩ}}
|Jang
|Жанжоу
|Фужянь
|1680–1682
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡨᠠᡳ}}
|Boo Tai
|Тайвань
|Тайвань
|1689–1740
1855–1894
|[[Файл:Xian Feng Tong Bao (咸豐通寶) - Taiwan Mint - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠠᠨ}}
|Boo An
|Жяннин
|Аньхуй
|1731–1734
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 03.png|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡷᡳ}}
|Boo Jy
|Баодин
|Жили
|1745–1908
|
|-
|Манж:  {{MongolUnicode|ᠶᡝᡵᡴᡳᠶᠠᠩ}}
|Yerkiyang
|Яркэнд
| rowspan=&quot;3&quot; |Шинжаан
|1759–1864
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 01.jpg|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡠᠰᡥᡳ}}
|Ushi
|Үши
|1766–1911
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡳ}}
|Boo I
|Кульжа
|1775–1866
|[[Файл:1cash GaoZong Xinjiang Ili H22395 1ar85 (8633255243).jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡩᡠᠩ}}
|Dung
|Дунхуан
|Юньнань
|1800–1908
|[[Файл:1cash XuanZong Dongchuan Yunnan H22638 1ar85 (8599816889).jpg|none|123x123px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡬᡳ}}
|Boo Gi
|Хэбэй
|Хэбэй (1851–1861)
Жилинь (1861–1912)
|1851–1912
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|131x131px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᡝ}}
|Boo De
|Жэхэ
|Жили
|1854–1858
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᡴᠠᠰᡥᡤᠠᡵ}}
|Kashgar
|Кашгар
| rowspan=&quot;3&quot; |Шинжаан
|1855–1908
|[[Файл:Kashgar mint &quot;Red Cash&quot; Xianfeng Zhongbao dangwushi.png|none|131x131px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᡳ}} (1855–1886; 1907–1908)
{{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1886–1907)
|Boo Di (1855–1886; 1907–1908)
Yuwan (1886–1907)
|Өрөмч
|1855–1864
1886–1890
1907–1908
|[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 8 Cash (Ürümqi Mint) - Scott Semans.jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡴᡠᠴᠠ}}
|Kuca
|Куча
|1857–1908
|[[Файл:10cash DeZong SinkiangKucha H221488 1ar85 (8574539075).jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠶᡝᠨ}}
|Boo Jiyen
|Тяньжин
| rowspan=&quot;2&quot; |Жили
|1880–1908
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡥᡡ}}
|Hu
|Дагу
|1880–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡠ}}
|Boo U
|Ухань
|Хубэй
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᠩ}}
|Boo Gung
|Күньшан
|Жянсү
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠠᡴᠰᡠ}}
|Aksu
|Аксу
|Шинжаан
|
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 03.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᠣᠩ}}
|Boo Dong
|
|Юньнань
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠩ}}
|Boo Jing
|
|Хубэй
|
|
|}
{{Stub}}

== Холбоотой хуудас ==
* [[Ембүү]]
* [[Хубу Гуаньпяо]]
* [[Дачин Баочао]]
* [[Манж бичиг]]

[[Ангилал:Хятадын эдийн засаг]]
[[Ангилал:Чин улс]]
[[Ангилал:Азийн мөнгөн тэмдэгтийн нэгж]]</text>
      <sha1>2hok7ape6sovug8jqaplc8oiev3v5ro</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707628</id>
      <parentid>707625</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T03:01:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.38.153</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12243" xml:space="preserve">'''Дайчин гүрний зоос''' ([[Манж үсэг бичиг|манж]]: &lt;big&gt;{{MongolUnicode|ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ ᠵᡳᡴᠠ}}&lt;/big&gt;; [[мөллендорфф]]: Daicing jiha'';'' [[Хятад үсэг|уламжлалт ханз]]: 清朝貨幣; [[пиньинь]]: ''Qīngcháo Huòbì'') нь мөнгө, зэс, гуулиар хийгдсэн төлбөрийн хэрэгсэлийн ерөнхий нэр юм. [[Манж|Манжийн]] [[Чин улс|дайчин гүрэн]] нь 1616-1912 он хүртэл [[хятад]], [[Монголчууд|монгол]], [[Төвөд|төвд]], [[Шинжаан|шинжааныг]] эзлсэн гүрэн байв. Чин гүрний эхэн болон дунд үед [[Мин улс|Мин улсын]] зоосны хэв маягийг хуулан нүүрэн талд [[манж бичиг]], ар талд эзэн хааны оны цолыг бичсэн зоос гаргаж байв. Жишээ нь: ''Канши тунбао, Цяньлун тунбао гэх мэт.'' Чин гүрний сүүлчээр европын улсуудын түрэмгийлэл, эдийн засгийн доройтлоос болж, европ загварын зоосыг үйлдвэрлэх болсон.

== [[Хожуу Алтан улс]]ын зоос (1616–1636) ==
1616 онд [[Жяньжоу жүрчин]]ий [[Нурхач|Нурхачи баатар]] бүх [[Зүрчид|жүрчид]] аймгийг нэгтгээд, нэгдсэн улс байгуулж, улсын нэрийг '''Хожуу Алтан улс''' гэж нэрлэв. Тэгж байгуулахдаа монгол бичгийг үндэс болгож, [[манж бичиг]] зохиож, улс даяар хэрэглэж эхэлсэн. Хожуу Алтан улс байгуулагдснаас хойш, манж, хятад бичигтэй зоос хэвэнд цутгаж, 1 зоос нь 10 [[Цэн|цэнгийн]] хэмжээтэй гарч байсан ч, бодит байдалд 10 цэнд хүрдэггүй байв.  

{| class=&quot;wikitable&quot;
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Нэрлэсэн үнэ
!Он
!Зураг
!Хааны нэр
|-
|[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠠᠪᡴᠠᡳ&lt;br&gt;ᡶᡠᠯᡳᠩᡤᠠ&lt;br&gt;ᡥᠠᠨ&lt;br&gt;ᠵᡳᡴᠠ}}
|Abkai fulingga han jiha
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:Nurhachi Coin, Aphai fulingga han chiha.jpg|none|152x152px]]
|[[Нурхач]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:天命通寳
|Tiān Mìng Tōng Bǎo
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:Nurhachi Coin. Tianming Tongbao.jpg|none|154x154px]]
|Тэнгэрийн сүлдэт
|-
|[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠰᡠᡵᡝ&lt;br&gt;ᡥᠠᠨ&lt;br&gt;ᠨᡳ&lt;br&gt;ᠵᡳᡴᠠ}}
|Sure han ni jiha
|10 вэнь
|1627–1643
|[[Файл:Sure han ni jiha (ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ) - Scott Semans.png|none|158x158px]]
|[[Дээд эрдэмт|Дээд Эрдэмт]]
|}

== Чин гүрний зоос (1636-1912) ==
{| class=&quot;wikitable mw-collapsible&quot;
|+'''1644-1911 оны хооронд ашиглаж байсан манж бичигтэй зооснууд'''
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Үйлдвэрлсэн газар
!Муж
!Он цаг
!Зураг
|-
|[[Манж хэл|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᡳᠣᠸᠠᠨ}}
|Boo Ciowan
|Өрхийн яам (''hùbù'', 戶部), [[Бээжин]]
|Жили
|1644–1911
|[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᡠᠸᠠᠨ}}
|Boo Yuwan
|Үйлдвэрлэх яам (''gōngbù'', 工部), Бээжин
|Жили
|1644–1908
|[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠰᡳᡠᠸᠠᠨ}}
|Siowan
|Сюаньфу
|Жили
|1644–1671
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠰᠠᠨ}}
|Boo San
|[[Шиань]]
|Шаньси
|1644–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠯᡳᠨ}}
|Lin
|Линьцин
|Шаньдун
|1645–1675
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡳ}}
|Gi
|Жижоу
|Жили
|1645–1671
1854–Unknown
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡨᡠᠩ}}
|Tung
|[[Датун]]
| rowspan=&quot;2&quot; |Шэньси
|1645–1649
1656–1674
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1645–1729)
{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠨ}} (1729–1908)
|Boo Yuwan (1645–1729)
Jin (1729–1908)
|[[Тайюань]]
|1645–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 09.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡡᠨ}}
|Yūn
|[[Миюнь]]
|Жили
|1645–1671
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠴᠠᠩ}} (1646–1729)
{{MongolUnicode|ᡠ }} (1729–1908)
|Cang (1646–1729)
U (1729–1908)
|[[Үхань|Ухань]]
|Хубэй
|1646–1908
|[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 50 Cash (Hubei Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡥᠣ}}
|Boo Ho
|[[Кайфэн]]
|Хэнань
|1647
1729–1731
1854–1908
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡶᡠᠩ}}
|Boo Fung
|[[Шэньян|Фэнтянь]]
|Фэнтянь
|1647–1648
1880–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᠠᠩ}} (1647–1729)

{{MongolUnicode|ᡤᡳᠶᠠᠩ}} (1729–1908)
|Boo Chang (1647–1729)
Giyang (1729–1908)
|[[Нанчан]]
|Жянши
|1647–1908
|[[Файл:Xianfeng Zhongbao. 50cash. Bao Chang.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠨᡳᠩ}}
|Ning
|Жяннин
|Жянсү
|1648–1731
|[[Файл:1 Cash - Guangxu Tongbao (Jiangnan Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡶᡠ}}
|Boo Fu
|Фужоу
|Фужянь
|1649–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (20 Cash) - John Ferguson.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡝ}}
|Boo Je
|Ханжоу
|Жөжян
|1649–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|113x113px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᡩᡠᠩ}} (1649–1729; 1887–1908)
{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳ}} (1729–1887)
|Dung (1649–1729; 1887–1908)
Boo Ji (1729–1887)
|Жина
|Шаньдун
|1649–1738
1854–1870
1887–1908
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᠣᠨᠨ}}
|Boo Yonn
|Күньмин
|Юньнань
|1653–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 08.jpg|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᡠᠸᠠᠨ}}
|Boo Cuwan
|[[Чөндү|Чэнду]]
|Сычуань
|1667–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash - Szechuan Province Mint variant) - John Ferguson 02.jpg|none|139x139px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡠᠩ}}
|Gung
|[[Гончан]]
|Ганьсү
|1667–1740
1855–1908
|[[Файл:Hsien Feng T'ung Pao (1 Cash) - John Ferguson 10.jpg|none|134x134px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠰᡠ}}
|Boo Su
|Сүжоу
|Жянсү
|1667–1908
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 02.png|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠨᠠᠨ}}
|Boo Nan
|[[Чанша]]
|Хунань
|1667–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᠸᠠᠩ}}
|Boo Guwang
|[[Гуанжоу]]
|Гуандун
|1668–1908
|[[Файл:Guāng Xù Tōng Bǎo (光緒通寶) scanned image.png|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᡳ}}
|Boo Gui
|Гуйлин
|Гуанши
|1668–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡳᠶᠠᠨ}}
|Boo Giyan
|Гуйянь
|Гуйжоу
|1668–1908
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 04.png|none|124x124px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠵᠠᠩ}}
|Jang
|Жанжоу
|Фужянь
|1680–1682
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡨᠠᡳ}}
|Boo Tai
|Тайвань
|Тайвань
|1689–1740
1855–1894
|[[Файл:Xian Feng Tong Bao (咸豐通寶) - Taiwan Mint - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠠᠨ}}
|Boo An
|Жяннин
|Аньхуй
|1731–1734
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 03.png|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡷᡳ}}
|Boo Jy
|Баодин
|Жили
|1745–1908
|
|-
|Манж:  {{MongolUnicode|ᠶᡝᡵᡴᡳᠶᠠᠩ}}
|Yerkiyang
|Яркэнд
| rowspan=&quot;3&quot; |Шинжаан
|1759–1864
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 01.jpg|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡠᠰᡥᡳ}}
|Ushi
|Үши
|1766–1911
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡳ}}
|Boo I
|Кульжа
|1775–1866
|[[Файл:1cash GaoZong Xinjiang Ili H22395 1ar85 (8633255243).jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡩᡠᠩ}}
|Dung
|Дунхуан
|Юньнань
|1800–1908
|[[Файл:1cash XuanZong Dongchuan Yunnan H22638 1ar85 (8599816889).jpg|none|123x123px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡬᡳ}}
|Boo Gi
|Хэбэй
|Хэбэй (1851–1861)
Жилинь (1861–1912)
|1851–1912
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|131x131px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᡝ}}
|Boo De
|Жэхэ
|Жили
|1854–1858
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᡴᠠᠰᡥᡤᠠᡵ}}
|Kashgar
|Кашгар
| rowspan=&quot;3&quot; |Шинжаан
|1855–1908
|[[Файл:Kashgar mint &quot;Red Cash&quot; Xianfeng Zhongbao dangwushi.png|none|131x131px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᡳ}} (1855–1886; 1907–1908)
{{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1886–1907)
|Boo Di (1855–1886; 1907–1908)
Yuwan (1886–1907)
|Өрөмч
|1855–1864
1886–1890
1907–1908
|[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 8 Cash (Ürümqi Mint) - Scott Semans.jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡴᡠᠴᠠ}}
|Kuca
|Куча
|1857–1908
|[[Файл:10cash DeZong SinkiangKucha H221488 1ar85 (8574539075).jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠶᡝᠨ}}
|Boo Jiyen
|Тяньжин
| rowspan=&quot;2&quot; |Жили
|1880–1908
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡥᡡ}}
|Hu
|Дагу
|1880–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡠ}}
|Boo U
|Ухань
|Хубэй
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᠩ}}
|Boo Gung
|Күньшан
|Жянсү
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠠᡴᠰᡠ}}
|Aksu
|Аксу
|Шинжаан
|
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 03.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᠣᠩ}}
|Boo Dong
|
|Юньнань
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠩ}}
|Boo Jing
|
|Хубэй
|
|
|}

=== Түвдийн зоос ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Нэрлэсэн үнэ
!Он
!Зураг
!Хааны нэр
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:乾隆寶藏
|''Чяньлун Баозан''
|1 вэнь
|1792-1796
|[[Файл:Medium Sho (Year 58) - Qianlong Baozang (乾隆寶藏) - Scott Semans 02.jpg|none|152x152px]]
|[[Тэнгэр тэтгэгч]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:嘉慶寶藏
|''Жячин Баозан''
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:1 Sho - Jiaqing Era - Scott Semans.jpg|none|154x154px]]
|[[Сайшаалт ерөөлт]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:道光寶藏
|''Даогуан Баозан''
|10 вэнь
|1627–1643
|[[Файл:Daoguang Baozang (道光寶藏) - Year 15 - Scott Semans 04.jpg|none|158x158px]]
|[[Төр гэрэлт]]
|}

{{Stub}}

== Холбоотой хуудас ==
* [[Ембүү]]
* [[Хубу Гуаньпяо]]
* [[Дачин Баочао]]
* [[Манж бичиг]]

[[Ангилал:Хятадын эдийн засаг]]
[[Ангилал:Чин улс]]
[[Ангилал:Азийн мөнгөн тэмдэгтийн нэгж]]</text>
      <sha1>chidds5yv1zjancsn886wq6s5qcx1js</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707629</id>
      <parentid>707628</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T03:13:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.38.153</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түвдийн зоос */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12475" xml:space="preserve">'''Дайчин гүрний зоос''' ([[Манж үсэг бичиг|манж]]: &lt;big&gt;{{MongolUnicode|ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ ᠵᡳᡴᠠ}}&lt;/big&gt;; [[мөллендорфф]]: Daicing jiha'';'' [[Хятад үсэг|уламжлалт ханз]]: 清朝貨幣; [[пиньинь]]: ''Qīngcháo Huòbì'') нь мөнгө, зэс, гуулиар хийгдсэн төлбөрийн хэрэгсэлийн ерөнхий нэр юм. [[Манж|Манжийн]] [[Чин улс|дайчин гүрэн]] нь 1616-1912 он хүртэл [[хятад]], [[Монголчууд|монгол]], [[Төвөд|төвд]], [[Шинжаан|шинжааныг]] эзлсэн гүрэн байв. Чин гүрний эхэн болон дунд үед [[Мин улс|Мин улсын]] зоосны хэв маягийг хуулан нүүрэн талд [[манж бичиг]], ар талд эзэн хааны оны цолыг бичсэн зоос гаргаж байв. Жишээ нь: ''Канши тунбао, Цяньлун тунбао гэх мэт.'' Чин гүрний сүүлчээр европын улсуудын түрэмгийлэл, эдийн засгийн доройтлоос болж, европ загварын зоосыг үйлдвэрлэх болсон.

== [[Хожуу Алтан улс]]ын зоос (1616–1636) ==
1616 онд [[Жяньжоу жүрчин]]ий [[Нурхач|Нурхачи баатар]] бүх [[Зүрчид|жүрчид]] аймгийг нэгтгээд, нэгдсэн улс байгуулж, улсын нэрийг '''Хожуу Алтан улс''' гэж нэрлэв. Тэгж байгуулахдаа монгол бичгийг үндэс болгож, [[манж бичиг]] зохиож, улс даяар хэрэглэж эхэлсэн. Хожуу Алтан улс байгуулагдснаас хойш, манж, хятад бичигтэй зоос хэвэнд цутгаж, 1 зоос нь 10 [[Цэн|цэнгийн]] хэмжээтэй гарч байсан ч, бодит байдалд 10 цэнд хүрдэггүй байв.  

{| class=&quot;wikitable&quot;
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Нэрлэсэн үнэ
!Он
!Зураг
!Хааны нэр
|-
|[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠠᠪᡴᠠᡳ&lt;br&gt;ᡶᡠᠯᡳᠩᡤᠠ&lt;br&gt;ᡥᠠᠨ&lt;br&gt;ᠵᡳᡴᠠ}}
|Abkai fulingga han jiha
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:Nurhachi Coin, Aphai fulingga han chiha.jpg|none|152x152px]]
|[[Нурхач]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:天命通寳
|Tiān Mìng Tōng Bǎo
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:Nurhachi Coin. Tianming Tongbao.jpg|none|154x154px]]
|Тэнгэрийн сүлдэт
|-
|[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠰᡠᡵᡝ&lt;br&gt;ᡥᠠᠨ&lt;br&gt;ᠨᡳ&lt;br&gt;ᠵᡳᡴᠠ}}
|Sure han ni jiha
|10 вэнь
|1627–1643
|[[Файл:Sure han ni jiha (ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ) - Scott Semans.png|none|158x158px]]
|[[Дээд эрдэмт|Дээд Эрдэмт]]
|}

== Чин гүрний зоос (1636-1912) ==
{| class=&quot;wikitable mw-collapsible&quot;
|+'''1644-1911 оны хооронд ашиглаж байсан манж бичигтэй зооснууд'''
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Үйлдвэрлсэн газар
!Муж
!Он цаг
!Зураг
|-
|[[Манж хэл|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᡳᠣᠸᠠᠨ}}
|Boo Ciowan
|Өрхийн яам (''hùbù'', 戶部), [[Бээжин]]
|Жили
|1644–1911
|[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᡠᠸᠠᠨ}}
|Boo Yuwan
|Үйлдвэрлэх яам (''gōngbù'', 工部), Бээжин
|Жили
|1644–1908
|[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠰᡳᡠᠸᠠᠨ}}
|Siowan
|Сюаньфу
|Жили
|1644–1671
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠰᠠᠨ}}
|Boo San
|[[Шиань]]
|Шаньси
|1644–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠯᡳᠨ}}
|Lin
|Линьцин
|Шаньдун
|1645–1675
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡳ}}
|Gi
|Жижоу
|Жили
|1645–1671
1854–Unknown
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡨᡠᠩ}}
|Tung
|[[Датун]]
| rowspan=&quot;2&quot; |Шэньси
|1645–1649
1656–1674
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1645–1729)
{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠨ}} (1729–1908)
|Boo Yuwan (1645–1729)
Jin (1729–1908)
|[[Тайюань]]
|1645–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 09.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡡᠨ}}
|Yūn
|[[Миюнь]]
|Жили
|1645–1671
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠴᠠᠩ}} (1646–1729)
{{MongolUnicode|ᡠ }} (1729–1908)
|Cang (1646–1729)
U (1729–1908)
|[[Үхань|Ухань]]
|Хубэй
|1646–1908
|[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 50 Cash (Hubei Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡥᠣ}}
|Boo Ho
|[[Кайфэн]]
|Хэнань
|1647
1729–1731
1854–1908
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡶᡠᠩ}}
|Boo Fung
|[[Шэньян|Фэнтянь]]
|Фэнтянь
|1647–1648
1880–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᠠᠩ}} (1647–1729)

{{MongolUnicode|ᡤᡳᠶᠠᠩ}} (1729–1908)
|Boo Chang (1647–1729)
Giyang (1729–1908)
|[[Нанчан]]
|Жянши
|1647–1908
|[[Файл:Xianfeng Zhongbao. 50cash. Bao Chang.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠨᡳᠩ}}
|Ning
|Жяннин
|Жянсү
|1648–1731
|[[Файл:1 Cash - Guangxu Tongbao (Jiangnan Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡶᡠ}}
|Boo Fu
|Фужоу
|Фужянь
|1649–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (20 Cash) - John Ferguson.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡝ}}
|Boo Je
|Ханжоу
|Жөжян
|1649–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|113x113px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᡩᡠᠩ}} (1649–1729; 1887–1908)
{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳ}} (1729–1887)
|Dung (1649–1729; 1887–1908)
Boo Ji (1729–1887)
|Жина
|Шаньдун
|1649–1738
1854–1870
1887–1908
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᠣᠨᠨ}}
|Boo Yonn
|Күньмин
|Юньнань
|1653–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 08.jpg|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᡠᠸᠠᠨ}}
|Boo Cuwan
|[[Чөндү|Чэнду]]
|Сычуань
|1667–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash - Szechuan Province Mint variant) - John Ferguson 02.jpg|none|139x139px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡠᠩ}}
|Gung
|[[Гончан]]
|Ганьсү
|1667–1740
1855–1908
|[[Файл:Hsien Feng T'ung Pao (1 Cash) - John Ferguson 10.jpg|none|134x134px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠰᡠ}}
|Boo Su
|Сүжоу
|Жянсү
|1667–1908
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 02.png|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠨᠠᠨ}}
|Boo Nan
|[[Чанша]]
|Хунань
|1667–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᠸᠠᠩ}}
|Boo Guwang
|[[Гуанжоу]]
|Гуандун
|1668–1908
|[[Файл:Guāng Xù Tōng Bǎo (光緒通寶) scanned image.png|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᡳ}}
|Boo Gui
|Гуйлин
|Гуанши
|1668–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡳᠶᠠᠨ}}
|Boo Giyan
|Гуйянь
|Гуйжоу
|1668–1908
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 04.png|none|124x124px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠵᠠᠩ}}
|Jang
|Жанжоу
|Фужянь
|1680–1682
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡨᠠᡳ}}
|Boo Tai
|Тайвань
|Тайвань
|1689–1740
1855–1894
|[[Файл:Xian Feng Tong Bao (咸豐通寶) - Taiwan Mint - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠠᠨ}}
|Boo An
|Жяннин
|Аньхуй
|1731–1734
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 03.png|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡷᡳ}}
|Boo Jy
|Баодин
|Жили
|1745–1908
|
|-
|Манж:  {{MongolUnicode|ᠶᡝᡵᡴᡳᠶᠠᠩ}}
|Yerkiyang
|Яркэнд
| rowspan=&quot;3&quot; |Шинжаан
|1759–1864
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 01.jpg|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡠᠰᡥᡳ}}
|Ushi
|Үши
|1766–1911
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡳ}}
|Boo I
|Кульжа
|1775–1866
|[[Файл:1cash GaoZong Xinjiang Ili H22395 1ar85 (8633255243).jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡩᡠᠩ}}
|Dung
|Дунхуан
|Юньнань
|1800–1908
|[[Файл:1cash XuanZong Dongchuan Yunnan H22638 1ar85 (8599816889).jpg|none|123x123px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡬᡳ}}
|Boo Gi
|Хэбэй
|Хэбэй (1851–1861)
Жилинь (1861–1912)
|1851–1912
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|131x131px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᡝ}}
|Boo De
|Жэхэ
|Жили
|1854–1858
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᡴᠠᠰᡥᡤᠠᡵ}}
|Kashgar
|Кашгар
| rowspan=&quot;3&quot; |Шинжаан
|1855–1908
|[[Файл:Kashgar mint &quot;Red Cash&quot; Xianfeng Zhongbao dangwushi.png|none|131x131px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᡳ}} (1855–1886; 1907–1908)
{{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1886–1907)
|Boo Di (1855–1886; 1907–1908)
Yuwan (1886–1907)
|Өрөмч
|1855–1864
1886–1890
1907–1908
|[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 8 Cash (Ürümqi Mint) - Scott Semans.jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡴᡠᠴᠠ}}
|Kuca
|Куча
|1857–1908
|[[Файл:10cash DeZong SinkiangKucha H221488 1ar85 (8574539075).jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠶᡝᠨ}}
|Boo Jiyen
|Тяньжин
| rowspan=&quot;2&quot; |Жили
|1880–1908
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡥᡡ}}
|Hu
|Дагу
|1880–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡠ}}
|Boo U
|Ухань
|Хубэй
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᠩ}}
|Boo Gung
|Күньшан
|Жянсү
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠠᡴᠰᡠ}}
|Aksu
|Аксу
|Шинжаан
|
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 03.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᠣᠩ}}
|Boo Dong
|
|Юньнань
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠩ}}
|Boo Jing
|
|Хубэй
|
|
|}

=== Түвдийн мөнгө ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Нэрлэсэн үнэ
!Он
!Зураг
!Хааны нэр
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:乾隆寶藏
|''Чяньлун Баозан''
|1 мөнгө
|1792-1796
|[[Файл:Medium Sho (Year 58) - Qianlong Baozang (乾隆寶藏) - Scott Semans 02.jpg|none|152x152px]]
|[[Тэнгэр тэтгэгч]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:嘉慶寶藏
|''Жячин Баозан''
|1 мөнгө
|1796–1820
|[[Файл:1 Sho - Jiaqing Era - Scott Semans.jpg|none|154x154px]]
|[[Сайшаалт ерөөлт]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:道光寶藏
|''Даогуан Баозан''
|1 мөнгө
|1822–1837
|[[Файл:Daoguang Baozang (道光寶藏) - Year 15 - Scott Semans 04.jpg|none|158x158px]]
|[[Төр гэрэлт]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:宣統寶藏
|''Шюаньтун Баозан''
|1 мөнгө
|1910-1911
|[[Файл:1 Sho - Xuantong Baozang (宣統寶藏) - Scott Semans 06.jpg|none|152x152px]]
|[[Пүи|Хэвт ёс]]
|}

{{Stub}}

== Холбоотой хуудас ==
* [[Ембүү]]
* [[Хубу Гуаньпяо]]
* [[Дачин Баочао]]
* [[Манж бичиг]]

[[Ангилал:Хятадын эдийн засаг]]
[[Ангилал:Чин улс]]
[[Ангилал:Азийн мөнгөн тэмдэгтийн нэгж]]</text>
      <sha1>46duzyac9g002u57a3vtd9yc9fxunio</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707630</id>
      <parentid>707629</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T03:17:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.38.153</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түвдийн зоос */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12495" xml:space="preserve">'''Дайчин гүрний зоос''' ([[Манж үсэг бичиг|манж]]: &lt;big&gt;{{MongolUnicode|ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ ᠵᡳᡴᠠ}}&lt;/big&gt;; [[мөллендорфф]]: Daicing jiha'';'' [[Хятад үсэг|уламжлалт ханз]]: 清朝貨幣; [[пиньинь]]: ''Qīngcháo Huòbì'') нь мөнгө, зэс, гуулиар хийгдсэн төлбөрийн хэрэгсэлийн ерөнхий нэр юм. [[Манж|Манжийн]] [[Чин улс|дайчин гүрэн]] нь 1616-1912 он хүртэл [[хятад]], [[Монголчууд|монгол]], [[Төвөд|төвд]], [[Шинжаан|шинжааныг]] эзлсэн гүрэн байв. Чин гүрний эхэн болон дунд үед [[Мин улс|Мин улсын]] зоосны хэв маягийг хуулан нүүрэн талд [[манж бичиг]], ар талд эзэн хааны оны цолыг бичсэн зоос гаргаж байв. Жишээ нь: ''Канши тунбао, Цяньлун тунбао гэх мэт.'' Чин гүрний сүүлчээр европын улсуудын түрэмгийлэл, эдийн засгийн доройтлоос болж, европ загварын зоосыг үйлдвэрлэх болсон.

== [[Хожуу Алтан улс]]ын зоос (1616–1636) ==
1616 онд [[Жяньжоу жүрчин]]ий [[Нурхач|Нурхачи баатар]] бүх [[Зүрчид|жүрчид]] аймгийг нэгтгээд, нэгдсэн улс байгуулж, улсын нэрийг '''Хожуу Алтан улс''' гэж нэрлэв. Тэгж байгуулахдаа монгол бичгийг үндэс болгож, [[манж бичиг]] зохиож, улс даяар хэрэглэж эхэлсэн. Хожуу Алтан улс байгуулагдснаас хойш, манж, хятад бичигтэй зоос хэвэнд цутгаж, 1 зоос нь 10 [[Цэн|цэнгийн]] хэмжээтэй гарч байсан ч, бодит байдалд 10 цэнд хүрдэггүй байв.  

{| class=&quot;wikitable&quot;
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Нэрлэсэн үнэ
!Он
!Зураг
!Хааны нэр
|-
|[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠠᠪᡴᠠᡳ&lt;br&gt;ᡶᡠᠯᡳᠩᡤᠠ&lt;br&gt;ᡥᠠᠨ&lt;br&gt;ᠵᡳᡴᠠ}}
|Abkai fulingga han jiha
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:Nurhachi Coin, Aphai fulingga han chiha.jpg|none|152x152px]]
|[[Нурхач]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:天命通寳
|Tiān Mìng Tōng Bǎo
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:Nurhachi Coin. Tianming Tongbao.jpg|none|154x154px]]
|Тэнгэрийн сүлдэт
|-
|[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠰᡠᡵᡝ&lt;br&gt;ᡥᠠᠨ&lt;br&gt;ᠨᡳ&lt;br&gt;ᠵᡳᡴᠠ}}
|Sure han ni jiha
|10 вэнь
|1627–1643
|[[Файл:Sure han ni jiha (ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ) - Scott Semans.png|none|158x158px]]
|[[Дээд эрдэмт|Дээд Эрдэмт]]
|}

== Чин гүрний зоос (1636-1912) ==
{| class=&quot;wikitable mw-collapsible&quot;
|+'''1644-1911 оны хооронд ашиглаж байсан манж бичигтэй зооснууд'''
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Үйлдвэрлсэн газар
!Муж
!Он цаг
!Зураг
|-
|[[Манж хэл|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᡳᠣᠸᠠᠨ}}
|Boo Ciowan
|Өрхийн яам (''hùbù'', 戶部), [[Бээжин]]
|Жили
|1644–1911
|[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᡠᠸᠠᠨ}}
|Boo Yuwan
|Үйлдвэрлэх яам (''gōngbù'', 工部), Бээжин
|Жили
|1644–1908
|[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠰᡳᡠᠸᠠᠨ}}
|Siowan
|Сюаньфу
|Жили
|1644–1671
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠰᠠᠨ}}
|Boo San
|[[Шиань]]
|Шаньси
|1644–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠯᡳᠨ}}
|Lin
|Линьцин
|Шаньдун
|1645–1675
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡳ}}
|Gi
|Жижоу
|Жили
|1645–1671
1854–Unknown
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡨᡠᠩ}}
|Tung
|[[Датун]]
| rowspan=&quot;2&quot; |Шэньси
|1645–1649
1656–1674
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1645–1729)
{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠨ}} (1729–1908)
|Boo Yuwan (1645–1729)
Jin (1729–1908)
|[[Тайюань]]
|1645–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 09.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡡᠨ}}
|Yūn
|[[Миюнь]]
|Жили
|1645–1671
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠴᠠᠩ}} (1646–1729)
{{MongolUnicode|ᡠ }} (1729–1908)
|Cang (1646–1729)
U (1729–1908)
|[[Үхань|Ухань]]
|Хубэй
|1646–1908
|[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 50 Cash (Hubei Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡥᠣ}}
|Boo Ho
|[[Кайфэн]]
|Хэнань
|1647
1729–1731
1854–1908
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡶᡠᠩ}}
|Boo Fung
|[[Шэньян|Фэнтянь]]
|Фэнтянь
|1647–1648
1880–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᠠᠩ}} (1647–1729)

{{MongolUnicode|ᡤᡳᠶᠠᠩ}} (1729–1908)
|Boo Chang (1647–1729)
Giyang (1729–1908)
|[[Нанчан]]
|Жянши
|1647–1908
|[[Файл:Xianfeng Zhongbao. 50cash. Bao Chang.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠨᡳᠩ}}
|Ning
|Жяннин
|Жянсү
|1648–1731
|[[Файл:1 Cash - Guangxu Tongbao (Jiangnan Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡶᡠ}}
|Boo Fu
|Фужоу
|Фужянь
|1649–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (20 Cash) - John Ferguson.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡝ}}
|Boo Je
|Ханжоу
|Жөжян
|1649–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|113x113px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᡩᡠᠩ}} (1649–1729; 1887–1908)
{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳ}} (1729–1887)
|Dung (1649–1729; 1887–1908)
Boo Ji (1729–1887)
|Жина
|Шаньдун
|1649–1738
1854–1870
1887–1908
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᠣᠨᠨ}}
|Boo Yonn
|Күньмин
|Юньнань
|1653–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 08.jpg|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᡠᠸᠠᠨ}}
|Boo Cuwan
|[[Чөндү|Чэнду]]
|Сычуань
|1667–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash - Szechuan Province Mint variant) - John Ferguson 02.jpg|none|139x139px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡠᠩ}}
|Gung
|[[Гончан]]
|Ганьсү
|1667–1740
1855–1908
|[[Файл:Hsien Feng T'ung Pao (1 Cash) - John Ferguson 10.jpg|none|134x134px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠰᡠ}}
|Boo Su
|Сүжоу
|Жянсү
|1667–1908
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 02.png|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠨᠠᠨ}}
|Boo Nan
|[[Чанша]]
|Хунань
|1667–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᠸᠠᠩ}}
|Boo Guwang
|[[Гуанжоу]]
|Гуандун
|1668–1908
|[[Файл:Guāng Xù Tōng Bǎo (光緒通寶) scanned image.png|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᡳ}}
|Boo Gui
|Гуйлин
|Гуанши
|1668–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡳᠶᠠᠨ}}
|Boo Giyan
|Гуйянь
|Гуйжоу
|1668–1908
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 04.png|none|124x124px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠵᠠᠩ}}
|Jang
|Жанжоу
|Фужянь
|1680–1682
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡨᠠᡳ}}
|Boo Tai
|Тайвань
|Тайвань
|1689–1740
1855–1894
|[[Файл:Xian Feng Tong Bao (咸豐通寶) - Taiwan Mint - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠠᠨ}}
|Boo An
|Жяннин
|Аньхуй
|1731–1734
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 03.png|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡷᡳ}}
|Boo Jy
|Баодин
|Жили
|1745–1908
|
|-
|Манж:  {{MongolUnicode|ᠶᡝᡵᡴᡳᠶᠠᠩ}}
|Yerkiyang
|Яркэнд
| rowspan=&quot;3&quot; |Шинжаан
|1759–1864
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 01.jpg|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡠᠰᡥᡳ}}
|Ushi
|Үши
|1766–1911
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡳ}}
|Boo I
|Кульжа
|1775–1866
|[[Файл:1cash GaoZong Xinjiang Ili H22395 1ar85 (8633255243).jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡩᡠᠩ}}
|Dung
|Дунхуан
|Юньнань
|1800–1908
|[[Файл:1cash XuanZong Dongchuan Yunnan H22638 1ar85 (8599816889).jpg|none|123x123px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡬᡳ}}
|Boo Gi
|Хэбэй
|Хэбэй (1851–1861)
Жилинь (1861–1912)
|1851–1912
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|131x131px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᡝ}}
|Boo De
|Жэхэ
|Жили
|1854–1858
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᡴᠠᠰᡥᡤᠠᡵ}}
|Kashgar
|Кашгар
| rowspan=&quot;3&quot; |Шинжаан
|1855–1908
|[[Файл:Kashgar mint &quot;Red Cash&quot; Xianfeng Zhongbao dangwushi.png|none|131x131px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᡳ}} (1855–1886; 1907–1908)
{{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1886–1907)
|Boo Di (1855–1886; 1907–1908)
Yuwan (1886–1907)
|Өрөмч
|1855–1864
1886–1890
1907–1908
|[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 8 Cash (Ürümqi Mint) - Scott Semans.jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡴᡠᠴᠠ}}
|Kuca
|Куча
|1857–1908
|[[Файл:10cash DeZong SinkiangKucha H221488 1ar85 (8574539075).jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠶᡝᠨ}}
|Boo Jiyen
|Тяньжин
| rowspan=&quot;2&quot; |Жили
|1880–1908
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡥᡡ}}
|Hu
|Дагу
|1880–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡠ}}
|Boo U
|Ухань
|Хубэй
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᠩ}}
|Boo Gung
|Күньшан
|Жянсү
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠠᡴᠰᡠ}}
|Aksu
|Аксу
|Шинжаан
|
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 03.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᠣᠩ}}
|Boo Dong
|
|Юньнань
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠩ}}
|Boo Jing
|
|Хубэй
|
|
|}

=== Түвдийн мөнгө ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Нэрлэсэн үнэ
!Он
!Зураг
!Хааны нэр
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:乾隆寶藏
|''Чяньлун Баозан''
|1 мөнгө
|1792-1796
|[[Файл:Medium Sho (Year 58) - Qianlong Baozang (乾隆寶藏) - Scott Semans 02.jpg|none|152x152px]]
|[[Тэнгэр тэтгэгч]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:嘉慶寶藏
|''Жячин Баозан''
|1 мөнгө
|1796–1820
|[[Файл:1 Sho - Jiaqing Era - Scott Semans.jpg|none|154x154px]]
|[[Сайшаалт ерөөлт]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:道光寶藏
|''Даогуан Баозан''
|1 мөнгө
|1822–1837
|[[Файл:Daoguang Baozang (道光寶藏) - Year 15 - Scott Semans 04.jpg|none|158x158px]]
|[[Төр гэрэлт]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:宣統寶藏
|''Шюаньтун Баозан''
|1 мөнгө
|1910-1911
|[[Файл:1 Sho - Xuantong Baozang (宣統寶藏) - Scott Semans 06.jpg|none|152x152px]]
|[[Пүи|Хэвт ёс]]
|}

=== мөнгө ===

{{Stub}}

== Холбоотой хуудас ==
* [[Ембүү]]
* [[Хубу Гуаньпяо]]
* [[Дачин Баочао]]
* [[Манж бичиг]]

[[Ангилал:Хятадын эдийн засаг]]
[[Ангилал:Чин улс]]
[[Ангилал:Азийн мөнгөн тэмдэгтийн нэгж]]</text>
      <sha1>0sy6esjt24mse388332gng6mic4ooka</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707631</id>
      <parentid>707630</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T03:17:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.38.153</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түвдийн мөнгө */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12495" xml:space="preserve">'''Дайчин гүрний зоос''' ([[Манж үсэг бичиг|манж]]: &lt;big&gt;{{MongolUnicode|ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ ᠵᡳᡴᠠ}}&lt;/big&gt;; [[мөллендорфф]]: Daicing jiha'';'' [[Хятад үсэг|уламжлалт ханз]]: 清朝貨幣; [[пиньинь]]: ''Qīngcháo Huòbì'') нь мөнгө, зэс, гуулиар хийгдсэн төлбөрийн хэрэгсэлийн ерөнхий нэр юм. [[Манж|Манжийн]] [[Чин улс|дайчин гүрэн]] нь 1616-1912 он хүртэл [[хятад]], [[Монголчууд|монгол]], [[Төвөд|төвд]], [[Шинжаан|шинжааныг]] эзлсэн гүрэн байв. Чин гүрний эхэн болон дунд үед [[Мин улс|Мин улсын]] зоосны хэв маягийг хуулан нүүрэн талд [[манж бичиг]], ар талд эзэн хааны оны цолыг бичсэн зоос гаргаж байв. Жишээ нь: ''Канши тунбао, Цяньлун тунбао гэх мэт.'' Чин гүрний сүүлчээр европын улсуудын түрэмгийлэл, эдийн засгийн доройтлоос болж, европ загварын зоосыг үйлдвэрлэх болсон.

== [[Хожуу Алтан улс]]ын зоос (1616–1636) ==
1616 онд [[Жяньжоу жүрчин]]ий [[Нурхач|Нурхачи баатар]] бүх [[Зүрчид|жүрчид]] аймгийг нэгтгээд, нэгдсэн улс байгуулж, улсын нэрийг '''Хожуу Алтан улс''' гэж нэрлэв. Тэгж байгуулахдаа монгол бичгийг үндэс болгож, [[манж бичиг]] зохиож, улс даяар хэрэглэж эхэлсэн. Хожуу Алтан улс байгуулагдснаас хойш, манж, хятад бичигтэй зоос хэвэнд цутгаж, 1 зоос нь 10 [[Цэн|цэнгийн]] хэмжээтэй гарч байсан ч, бодит байдалд 10 цэнд хүрдэггүй байв.  

{| class=&quot;wikitable&quot;
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Нэрлэсэн үнэ
!Он
!Зураг
!Хааны нэр
|-
|[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠠᠪᡴᠠᡳ&lt;br&gt;ᡶᡠᠯᡳᠩᡤᠠ&lt;br&gt;ᡥᠠᠨ&lt;br&gt;ᠵᡳᡴᠠ}}
|Abkai fulingga han jiha
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:Nurhachi Coin, Aphai fulingga han chiha.jpg|none|152x152px]]
|[[Нурхач]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:天命通寳
|Tiān Mìng Tōng Bǎo
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:Nurhachi Coin. Tianming Tongbao.jpg|none|154x154px]]
|Тэнгэрийн сүлдэт
|-
|[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠰᡠᡵᡝ&lt;br&gt;ᡥᠠᠨ&lt;br&gt;ᠨᡳ&lt;br&gt;ᠵᡳᡴᠠ}}
|Sure han ni jiha
|10 вэнь
|1627–1643
|[[Файл:Sure han ni jiha (ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ) - Scott Semans.png|none|158x158px]]
|[[Дээд эрдэмт|Дээд Эрдэмт]]
|}

== Чин гүрний зоос (1636-1912) ==
{| class=&quot;wikitable mw-collapsible&quot;
|+'''1644-1911 оны хооронд ашиглаж байсан манж бичигтэй зооснууд'''
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Үйлдвэрлсэн газар
!Муж
!Он цаг
!Зураг
|-
|[[Манж хэл|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᡳᠣᠸᠠᠨ}}
|Boo Ciowan
|Өрхийн яам (''hùbù'', 戶部), [[Бээжин]]
|Жили
|1644–1911
|[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᡠᠸᠠᠨ}}
|Boo Yuwan
|Үйлдвэрлэх яам (''gōngbù'', 工部), Бээжин
|Жили
|1644–1908
|[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠰᡳᡠᠸᠠᠨ}}
|Siowan
|Сюаньфу
|Жили
|1644–1671
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠰᠠᠨ}}
|Boo San
|[[Шиань]]
|Шаньси
|1644–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠯᡳᠨ}}
|Lin
|Линьцин
|Шаньдун
|1645–1675
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡳ}}
|Gi
|Жижоу
|Жили
|1645–1671
1854–Unknown
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡨᡠᠩ}}
|Tung
|[[Датун]]
| rowspan=&quot;2&quot; |Шэньси
|1645–1649
1656–1674
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1645–1729)
{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠨ}} (1729–1908)
|Boo Yuwan (1645–1729)
Jin (1729–1908)
|[[Тайюань]]
|1645–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 09.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡡᠨ}}
|Yūn
|[[Миюнь]]
|Жили
|1645–1671
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠴᠠᠩ}} (1646–1729)
{{MongolUnicode|ᡠ }} (1729–1908)
|Cang (1646–1729)
U (1729–1908)
|[[Үхань|Ухань]]
|Хубэй
|1646–1908
|[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 50 Cash (Hubei Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡥᠣ}}
|Boo Ho
|[[Кайфэн]]
|Хэнань
|1647
1729–1731
1854–1908
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡶᡠᠩ}}
|Boo Fung
|[[Шэньян|Фэнтянь]]
|Фэнтянь
|1647–1648
1880–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᠠᠩ}} (1647–1729)

{{MongolUnicode|ᡤᡳᠶᠠᠩ}} (1729–1908)
|Boo Chang (1647–1729)
Giyang (1729–1908)
|[[Нанчан]]
|Жянши
|1647–1908
|[[Файл:Xianfeng Zhongbao. 50cash. Bao Chang.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠨᡳᠩ}}
|Ning
|Жяннин
|Жянсү
|1648–1731
|[[Файл:1 Cash - Guangxu Tongbao (Jiangnan Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡶᡠ}}
|Boo Fu
|Фужоу
|Фужянь
|1649–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (20 Cash) - John Ferguson.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡝ}}
|Boo Je
|Ханжоу
|Жөжян
|1649–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|113x113px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᡩᡠᠩ}} (1649–1729; 1887–1908)
{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳ}} (1729–1887)
|Dung (1649–1729; 1887–1908)
Boo Ji (1729–1887)
|Жина
|Шаньдун
|1649–1738
1854–1870
1887–1908
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᠣᠨᠨ}}
|Boo Yonn
|Күньмин
|Юньнань
|1653–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 08.jpg|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᡠᠸᠠᠨ}}
|Boo Cuwan
|[[Чөндү|Чэнду]]
|Сычуань
|1667–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash - Szechuan Province Mint variant) - John Ferguson 02.jpg|none|139x139px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡠᠩ}}
|Gung
|[[Гончан]]
|Ганьсү
|1667–1740
1855–1908
|[[Файл:Hsien Feng T'ung Pao (1 Cash) - John Ferguson 10.jpg|none|134x134px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠰᡠ}}
|Boo Su
|Сүжоу
|Жянсү
|1667–1908
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 02.png|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠨᠠᠨ}}
|Boo Nan
|[[Чанша]]
|Хунань
|1667–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᠸᠠᠩ}}
|Boo Guwang
|[[Гуанжоу]]
|Гуандун
|1668–1908
|[[Файл:Guāng Xù Tōng Bǎo (光緒通寶) scanned image.png|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᡳ}}
|Boo Gui
|Гуйлин
|Гуанши
|1668–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡳᠶᠠᠨ}}
|Boo Giyan
|Гуйянь
|Гуйжоу
|1668–1908
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 04.png|none|124x124px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠵᠠᠩ}}
|Jang
|Жанжоу
|Фужянь
|1680–1682
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡨᠠᡳ}}
|Boo Tai
|Тайвань
|Тайвань
|1689–1740
1855–1894
|[[Файл:Xian Feng Tong Bao (咸豐通寶) - Taiwan Mint - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠠᠨ}}
|Boo An
|Жяннин
|Аньхуй
|1731–1734
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 03.png|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡷᡳ}}
|Boo Jy
|Баодин
|Жили
|1745–1908
|
|-
|Манж:  {{MongolUnicode|ᠶᡝᡵᡴᡳᠶᠠᠩ}}
|Yerkiyang
|Яркэнд
| rowspan=&quot;3&quot; |Шинжаан
|1759–1864
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 01.jpg|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡠᠰᡥᡳ}}
|Ushi
|Үши
|1766–1911
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡳ}}
|Boo I
|Кульжа
|1775–1866
|[[Файл:1cash GaoZong Xinjiang Ili H22395 1ar85 (8633255243).jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡩᡠᠩ}}
|Dung
|Дунхуан
|Юньнань
|1800–1908
|[[Файл:1cash XuanZong Dongchuan Yunnan H22638 1ar85 (8599816889).jpg|none|123x123px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡬᡳ}}
|Boo Gi
|Хэбэй
|Хэбэй (1851–1861)
Жилинь (1861–1912)
|1851–1912
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|131x131px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᡝ}}
|Boo De
|Жэхэ
|Жили
|1854–1858
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᡴᠠᠰᡥᡤᠠᡵ}}
|Kashgar
|Кашгар
| rowspan=&quot;3&quot; |Шинжаан
|1855–1908
|[[Файл:Kashgar mint &quot;Red Cash&quot; Xianfeng Zhongbao dangwushi.png|none|131x131px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᡳ}} (1855–1886; 1907–1908)
{{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1886–1907)
|Boo Di (1855–1886; 1907–1908)
Yuwan (1886–1907)
|Өрөмч
|1855–1864
1886–1890
1907–1908
|[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 8 Cash (Ürümqi Mint) - Scott Semans.jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡴᡠᠴᠠ}}
|Kuca
|Куча
|1857–1908
|[[Файл:10cash DeZong SinkiangKucha H221488 1ar85 (8574539075).jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠶᡝᠨ}}
|Boo Jiyen
|Тяньжин
| rowspan=&quot;2&quot; |Жили
|1880–1908
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡥᡡ}}
|Hu
|Дагу
|1880–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡠ}}
|Boo U
|Ухань
|Хубэй
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᠩ}}
|Boo Gung
|Күньшан
|Жянсү
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠠᡴᠰᡠ}}
|Aksu
|Аксу
|Шинжаан
|
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 03.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᠣᠩ}}
|Boo Dong
|
|Юньнань
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠩ}}
|Boo Jing
|
|Хубэй
|
|
|}

=== Түвдийн мөнгө ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Нэрлэсэн үнэ
!Он
!Зураг
!Хааны нэр
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:乾隆寶藏
|''Чяньлун Баозан''
|1 мөнгө
|1792-1796
|[[Файл:Medium Sho (Year 58) - Qianlong Baozang (乾隆寶藏) - Scott Semans 02.jpg|none|152x152px]]
|[[Тэнгэр тэтгэгч]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:嘉慶寶藏
|''Жячин Баозан''
|1 мөнгө
|1796–1820
|[[Файл:1 Sho - Jiaqing Era - Scott Semans.jpg|none|154x154px]]
|[[Сайшаалт ерөөлт]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:道光寶藏
|''Даогуан Баозан''
|1 мөнгө
|1822–1837
|[[Файл:Daoguang Baozang (道光寶藏) - Year 15 - Scott Semans 04.jpg|none|158x158px]]
|[[Төр гэрэлт]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:宣統寶藏
|''Шюаньтун Баозан''
|1 мөнгө
|1910-1911
|[[Файл:1 Sho - Xuantong Baozang (宣統寶藏) - Scott Semans 06.jpg|none|160x160px]]
|[[Пүи|Хэвт ёс]]
|}

=== мөнгө ===

{{Stub}}

== Холбоотой хуудас ==
* [[Ембүү]]
* [[Хубу Гуаньпяо]]
* [[Дачин Баочао]]
* [[Манж бичиг]]

[[Ангилал:Хятадын эдийн засаг]]
[[Ангилал:Чин улс]]
[[Ангилал:Азийн мөнгөн тэмдэгтийн нэгж]]</text>
      <sha1>fw4u59c90xypnv2bs8znj8hc0nawwf5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707632</id>
      <parentid>707631</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T03:19:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.38.153</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түвдийн мөнгө */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12497" xml:space="preserve">'''Дайчин гүрний зоос''' ([[Манж үсэг бичиг|манж]]: &lt;big&gt;{{MongolUnicode|ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ ᠵᡳᡴᠠ}}&lt;/big&gt;; [[мөллендорфф]]: Daicing jiha'';'' [[Хятад үсэг|уламжлалт ханз]]: 清朝貨幣; [[пиньинь]]: ''Qīngcháo Huòbì'') нь мөнгө, зэс, гуулиар хийгдсэн төлбөрийн хэрэгсэлийн ерөнхий нэр юм. [[Манж|Манжийн]] [[Чин улс|дайчин гүрэн]] нь 1616-1912 он хүртэл [[хятад]], [[Монголчууд|монгол]], [[Төвөд|төвд]], [[Шинжаан|шинжааныг]] эзлсэн гүрэн байв. Чин гүрний эхэн болон дунд үед [[Мин улс|Мин улсын]] зоосны хэв маягийг хуулан нүүрэн талд [[манж бичиг]], ар талд эзэн хааны оны цолыг бичсэн зоос гаргаж байв. Жишээ нь: ''Канши тунбао, Цяньлун тунбао гэх мэт.'' Чин гүрний сүүлчээр европын улсуудын түрэмгийлэл, эдийн засгийн доройтлоос болж, европ загварын зоосыг үйлдвэрлэх болсон.

== [[Хожуу Алтан улс]]ын зоос (1616–1636) ==
1616 онд [[Жяньжоу жүрчин]]ий [[Нурхач|Нурхачи баатар]] бүх [[Зүрчид|жүрчид]] аймгийг нэгтгээд, нэгдсэн улс байгуулж, улсын нэрийг '''Хожуу Алтан улс''' гэж нэрлэв. Тэгж байгуулахдаа монгол бичгийг үндэс болгож, [[манж бичиг]] зохиож, улс даяар хэрэглэж эхэлсэн. Хожуу Алтан улс байгуулагдснаас хойш, манж, хятад бичигтэй зоос хэвэнд цутгаж, 1 зоос нь 10 [[Цэн|цэнгийн]] хэмжээтэй гарч байсан ч, бодит байдалд 10 цэнд хүрдэггүй байв.  

{| class=&quot;wikitable&quot;
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Нэрлэсэн үнэ
!Он
!Зураг
!Хааны нэр
|-
|[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠠᠪᡴᠠᡳ&lt;br&gt;ᡶᡠᠯᡳᠩᡤᠠ&lt;br&gt;ᡥᠠᠨ&lt;br&gt;ᠵᡳᡴᠠ}}
|Abkai fulingga han jiha
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:Nurhachi Coin, Aphai fulingga han chiha.jpg|none|152x152px]]
|[[Нурхач]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:天命通寳
|Tiān Mìng Tōng Bǎo
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:Nurhachi Coin. Tianming Tongbao.jpg|none|154x154px]]
|Тэнгэрийн сүлдэт
|-
|[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠰᡠᡵᡝ&lt;br&gt;ᡥᠠᠨ&lt;br&gt;ᠨᡳ&lt;br&gt;ᠵᡳᡴᠠ}}
|Sure han ni jiha
|10 вэнь
|1627–1643
|[[Файл:Sure han ni jiha (ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ) - Scott Semans.png|none|158x158px]]
|[[Дээд эрдэмт|Дээд Эрдэмт]]
|}

== Чин гүрний зоос (1636-1912) ==
{| class=&quot;wikitable mw-collapsible&quot;
|+'''1644-1911 оны хооронд ашиглаж байсан манж бичигтэй зооснууд'''
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Үйлдвэрлсэн газар
!Муж
!Он цаг
!Зураг
|-
|[[Манж хэл|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᡳᠣᠸᠠᠨ}}
|Boo Ciowan
|Өрхийн яам (''hùbù'', 戶部), [[Бээжин]]
|Жили
|1644–1911
|[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᡠᠸᠠᠨ}}
|Boo Yuwan
|Үйлдвэрлэх яам (''gōngbù'', 工部), Бээжин
|Жили
|1644–1908
|[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠰᡳᡠᠸᠠᠨ}}
|Siowan
|Сюаньфу
|Жили
|1644–1671
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠰᠠᠨ}}
|Boo San
|[[Шиань]]
|Шаньси
|1644–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠯᡳᠨ}}
|Lin
|Линьцин
|Шаньдун
|1645–1675
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡳ}}
|Gi
|Жижоу
|Жили
|1645–1671
1854–Unknown
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡨᡠᠩ}}
|Tung
|[[Датун]]
| rowspan=&quot;2&quot; |Шэньси
|1645–1649
1656–1674
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1645–1729)
{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠨ}} (1729–1908)
|Boo Yuwan (1645–1729)
Jin (1729–1908)
|[[Тайюань]]
|1645–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 09.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡡᠨ}}
|Yūn
|[[Миюнь]]
|Жили
|1645–1671
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠴᠠᠩ}} (1646–1729)
{{MongolUnicode|ᡠ }} (1729–1908)
|Cang (1646–1729)
U (1729–1908)
|[[Үхань|Ухань]]
|Хубэй
|1646–1908
|[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 50 Cash (Hubei Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡥᠣ}}
|Boo Ho
|[[Кайфэн]]
|Хэнань
|1647
1729–1731
1854–1908
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡶᡠᠩ}}
|Boo Fung
|[[Шэньян|Фэнтянь]]
|Фэнтянь
|1647–1648
1880–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᠠᠩ}} (1647–1729)

{{MongolUnicode|ᡤᡳᠶᠠᠩ}} (1729–1908)
|Boo Chang (1647–1729)
Giyang (1729–1908)
|[[Нанчан]]
|Жянши
|1647–1908
|[[Файл:Xianfeng Zhongbao. 50cash. Bao Chang.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠨᡳᠩ}}
|Ning
|Жяннин
|Жянсү
|1648–1731
|[[Файл:1 Cash - Guangxu Tongbao (Jiangnan Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡶᡠ}}
|Boo Fu
|Фужоу
|Фужянь
|1649–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (20 Cash) - John Ferguson.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡝ}}
|Boo Je
|Ханжоу
|Жөжян
|1649–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|113x113px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᡩᡠᠩ}} (1649–1729; 1887–1908)
{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳ}} (1729–1887)
|Dung (1649–1729; 1887–1908)
Boo Ji (1729–1887)
|Жина
|Шаньдун
|1649–1738
1854–1870
1887–1908
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᠣᠨᠨ}}
|Boo Yonn
|Күньмин
|Юньнань
|1653–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 08.jpg|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᡠᠸᠠᠨ}}
|Boo Cuwan
|[[Чөндү|Чэнду]]
|Сычуань
|1667–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash - Szechuan Province Mint variant) - John Ferguson 02.jpg|none|139x139px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡠᠩ}}
|Gung
|[[Гончан]]
|Ганьсү
|1667–1740
1855–1908
|[[Файл:Hsien Feng T'ung Pao (1 Cash) - John Ferguson 10.jpg|none|134x134px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠰᡠ}}
|Boo Su
|Сүжоу
|Жянсү
|1667–1908
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 02.png|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠨᠠᠨ}}
|Boo Nan
|[[Чанша]]
|Хунань
|1667–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᠸᠠᠩ}}
|Boo Guwang
|[[Гуанжоу]]
|Гуандун
|1668–1908
|[[Файл:Guāng Xù Tōng Bǎo (光緒通寶) scanned image.png|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᡳ}}
|Boo Gui
|Гуйлин
|Гуанши
|1668–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡳᠶᠠᠨ}}
|Boo Giyan
|Гуйянь
|Гуйжоу
|1668–1908
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 04.png|none|124x124px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠵᠠᠩ}}
|Jang
|Жанжоу
|Фужянь
|1680–1682
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡨᠠᡳ}}
|Boo Tai
|Тайвань
|Тайвань
|1689–1740
1855–1894
|[[Файл:Xian Feng Tong Bao (咸豐通寶) - Taiwan Mint - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠠᠨ}}
|Boo An
|Жяннин
|Аньхуй
|1731–1734
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 03.png|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡷᡳ}}
|Boo Jy
|Баодин
|Жили
|1745–1908
|
|-
|Манж:  {{MongolUnicode|ᠶᡝᡵᡴᡳᠶᠠᠩ}}
|Yerkiyang
|Яркэнд
| rowspan=&quot;3&quot; |Шинжаан
|1759–1864
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 01.jpg|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡠᠰᡥᡳ}}
|Ushi
|Үши
|1766–1911
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡳ}}
|Boo I
|Кульжа
|1775–1866
|[[Файл:1cash GaoZong Xinjiang Ili H22395 1ar85 (8633255243).jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡩᡠᠩ}}
|Dung
|Дунхуан
|Юньнань
|1800–1908
|[[Файл:1cash XuanZong Dongchuan Yunnan H22638 1ar85 (8599816889).jpg|none|123x123px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡬᡳ}}
|Boo Gi
|Хэбэй
|Хэбэй (1851–1861)
Жилинь (1861–1912)
|1851–1912
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|131x131px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᡝ}}
|Boo De
|Жэхэ
|Жили
|1854–1858
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᡴᠠᠰᡥᡤᠠᡵ}}
|Kashgar
|Кашгар
| rowspan=&quot;3&quot; |Шинжаан
|1855–1908
|[[Файл:Kashgar mint &quot;Red Cash&quot; Xianfeng Zhongbao dangwushi.png|none|131x131px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᡳ}} (1855–1886; 1907–1908)
{{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1886–1907)
|Boo Di (1855–1886; 1907–1908)
Yuwan (1886–1907)
|Өрөмч
|1855–1864
1886–1890
1907–1908
|[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 8 Cash (Ürümqi Mint) - Scott Semans.jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡴᡠᠴᠠ}}
|Kuca
|Куча
|1857–1908
|[[Файл:10cash DeZong SinkiangKucha H221488 1ar85 (8574539075).jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠶᡝᠨ}}
|Boo Jiyen
|Тяньжин
| rowspan=&quot;2&quot; |Жили
|1880–1908
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡥᡡ}}
|Hu
|Дагу
|1880–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡠ}}
|Boo U
|Ухань
|Хубэй
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᠩ}}
|Boo Gung
|Күньшан
|Жянсү
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠠᡴᠰᡠ}}
|Aksu
|Аксу
|Шинжаан
|
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 03.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᠣᠩ}}
|Boo Dong
|
|Юньнань
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠩ}}
|Boo Jing
|
|Хубэй
|
|
|}

=== Түвдийн мөнгө ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Зоосны бичиг
!Кирилл галиг
!Нэрлэсэн үнэ
!Он
!Зураг
!Хааны нэр
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:乾隆寶藏
|''Чяньлун Баозан''
|1 мөнгө
|1792-1796
|[[Файл:Medium Sho (Year 58) - Qianlong Baozang (乾隆寶藏) - Scott Semans 02.jpg|none|152x152px]]
|[[Тэнгэр тэтгэгч]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:嘉慶寶藏
|''Жячин Баозан''
|1 мөнгө
|1796–1820
|[[Файл:1 Sho - Jiaqing Era - Scott Semans.jpg|none|154x154px]]
|[[Сайшаалт ерөөлт]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:道光寶藏
|''Даогуан Баозан''
|1 мөнгө
|1822–1837
|[[Файл:Daoguang Baozang (道光寶藏) - Year 15 - Scott Semans 04.jpg|none|158x158px]]
|[[Төр гэрэлт]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:宣統寶藏
|''Шюаньтун Баозан''
|1 мөнгө
|1910-1911
|[[Файл:1 Sho - Xuantong Baozang (宣統寶藏) - Scott Semans 06.jpg|none|160x160px]]
|[[Пүи|Хэвт ёс]]
|}

=== мөнгө ===

{{Stub}}

== Холбоотой хуудас ==
* [[Ембүү]]
* [[Хубу Гуаньпяо]]
* [[Дачин Баочао]]
* [[Манж бичиг]]

[[Ангилал:Хятадын эдийн засаг]]
[[Ангилал:Чин улс]]
[[Ангилал:Азийн мөнгөн тэмдэгтийн нэгж]]</text>
      <sha1>howdkzej30dbxambkekvklbasi72j6g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707633</id>
      <parentid>707632</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T04:08:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.38.153</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Чин гүрний зоос (1636-1912) */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12560" xml:space="preserve">'''Дайчин гүрний зоос''' ([[Манж үсэг бичиг|манж]]: &lt;big&gt;{{MongolUnicode|ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ ᠵᡳᡴᠠ}}&lt;/big&gt;; [[мөллендорфф]]: Daicing jiha'';'' [[Хятад үсэг|уламжлалт ханз]]: 清朝貨幣; [[пиньинь]]: ''Qīngcháo Huòbì'') нь мөнгө, зэс, гуулиар хийгдсэн төлбөрийн хэрэгсэлийн ерөнхий нэр юм. [[Манж|Манжийн]] [[Чин улс|дайчин гүрэн]] нь 1616-1912 он хүртэл [[хятад]], [[Монголчууд|монгол]], [[Төвөд|төвд]], [[Шинжаан|шинжааныг]] эзлсэн гүрэн байв. Чин гүрний эхэн болон дунд үед [[Мин улс|Мин улсын]] зоосны хэв маягийг хуулан нүүрэн талд [[манж бичиг]], ар талд эзэн хааны оны цолыг бичсэн зоос гаргаж байв. Жишээ нь: ''Канши тунбао, Цяньлун тунбао гэх мэт.'' Чин гүрний сүүлчээр европын улсуудын түрэмгийлэл, эдийн засгийн доройтлоос болж, европ загварын зоосыг үйлдвэрлэх болсон.

== [[Хожуу Алтан улс]]ын зоос (1616–1636) ==
1616 онд [[Жяньжоу жүрчин]]ий [[Нурхач|Нурхачи баатар]] бүх [[Зүрчид|жүрчид]] аймгийг нэгтгээд, нэгдсэн улс байгуулж, улсын нэрийг '''Хожуу Алтан улс''' гэж нэрлэв. Тэгж байгуулахдаа монгол бичгийг үндэс болгож, [[манж бичиг]] зохиож, улс даяар хэрэглэж эхэлсэн. Хожуу Алтан улс байгуулагдснаас хойш, манж, хятад бичигтэй зоос хэвэнд цутгаж, 1 зоос нь 10 [[Цэн|цэнгийн]] хэмжээтэй гарч байсан ч, бодит байдалд 10 цэнд хүрдэггүй байв.  

{| class=&quot;wikitable&quot;
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Нэрлэсэн үнэ
!Он
!Зураг
!Хааны нэр
|-
|[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠠᠪᡴᠠᡳ&lt;br&gt;ᡶᡠᠯᡳᠩᡤᠠ&lt;br&gt;ᡥᠠᠨ&lt;br&gt;ᠵᡳᡴᠠ}}
|Abkai fulingga han jiha
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:Nurhachi Coin, Aphai fulingga han chiha.jpg|none|152x152px]]
|[[Нурхач]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:天命通寳
|Tiān Mìng Tōng Bǎo
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:Nurhachi Coin. Tianming Tongbao.jpg|none|154x154px]]
|Тэнгэрийн сүлдэт
|-
|[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠰᡠᡵᡝ&lt;br&gt;ᡥᠠᠨ&lt;br&gt;ᠨᡳ&lt;br&gt;ᠵᡳᡴᠠ}}
|Sure han ni jiha
|10 вэнь
|1627–1643
|[[Файл:Sure han ni jiha (ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ) - Scott Semans.png|none|158x158px]]
|[[Дээд эрдэмт|Дээд Эрдэмт]]
|}

== Чин гүрний зоос (1636-1912) ==
{| class=&quot;wikitable mw-collapsible&quot;
|+'''1644-1911 оны хооронд ашиглаж байсан манж бичигтэй зооснууд'''
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Үйлдвэрлсэн газар
!Муж
!Он цаг
!Зураг
|-
|[[Манж хэл|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᡳᠣᠸᠠᠨ}}
|Boo Ciowan
|Өрхийн яам (''hùbù'', 戶部), [[Бээжин]]
|Жили
|1644–1911
|[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᡠᠸᠠᠨ}}
|Boo Yuwan
|Үйлдвэрлэх яам (''gōngbù'', 工部), Бээжин
|Жили
|1644–1908
|[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠰᡳᡠᠸᠠᠨ}}
|Siowan
|Сюаньфу
|Жили
|1644–1671
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠰᠠᠨ}}
|Boo San
|[[Шиань]]
|Шаньси
|1644–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠯᡳᠨ}}
|Lin
|Линьцин
|Шаньдун
|1645–1675
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡳ}}
|Gi
|Жижоу
|Жили
|1645–1671
1854–Unknown
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡨᡠᠩ}}
|Tung
|[[Датун]]
| rowspan=&quot;2&quot; |Шэньси
|1645–1649
1656–1674
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1645–1729)
{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠨ}} (1729–1908)
|Boo Yuwan (1645–1729)
Jin (1729–1908)
|[[Тайюань]]
|1645–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 09.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡡᠨ}}
|Yūn
|[[Миюнь]]
|Жили
|1645–1671
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠴᠠᠩ}} (1646–1729)
{{MongolUnicode|ᡠ }} (1729–1908)
|Cang (1646–1729)
U (1729–1908)
|[[Үхань|Ухань]]
|Хубэй
|1646–1908
|[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 50 Cash (Hubei Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡥᠣ}}
|Boo Ho
|[[Кайфэн]]
|Хэнань
|1647
1729–1731
1854–1908
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡶᡠᠩ}}
|Boo Fung
|[[Шэньян|Фэнтянь]]
|Фэнтянь
|1647–1648
1880–1908
|[[Файл:Guangxu Tongbao - Fengtian Mint.png|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᠠᠩ}} (1647–1729)

{{MongolUnicode|ᡤᡳᠶᠠᠩ}} (1729–1908)
|Boo Chang (1647–1729)
Giyang (1729–1908)
|[[Нанчан]]
|Жянши
|1647–1908
|[[Файл:Xianfeng Zhongbao. 50cash. Bao Chang.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠨᡳᠩ}}
|Ning
|Жяннин
|Жянсү
|1648–1731
|[[Файл:1 Cash - Guangxu Tongbao (Jiangnan Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡶᡠ}}
|Boo Fu
|Фужоу
|Фужянь
|1649–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (20 Cash) - John Ferguson.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡝ}}
|Boo Je
|Ханжоу
|Жөжян
|1649–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|113x113px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᡩᡠᠩ}} (1649–1729; 1887–1908)
{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳ}} (1729–1887)
|Dung (1649–1729; 1887–1908)
Boo Ji (1729–1887)
|Жина
|Шаньдун
|1649–1738
1854–1870
1887–1908
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᠣᠨᠨ}}
|Boo Yonn
|Күньмин
|Юньнань
|1653–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 08.jpg|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᡠᠸᠠᠨ}}
|Boo Cuwan
|[[Чөндү|Чэнду]]
|Сычуань
|1667–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash - Szechuan Province Mint variant) - John Ferguson 02.jpg|none|139x139px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡠᠩ}}
|Gung
|[[Гончан]]
|Ганьсү
|1667–1740
1855–1908
|[[Файл:Hsien Feng T'ung Pao (1 Cash) - John Ferguson 10.jpg|none|134x134px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠰᡠ}}
|Boo Su
|Сүжоу
|Жянсү
|1667–1908
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 02.png|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠨᠠᠨ}}
|Boo Nan
|[[Чанша]]
|Хунань
|1667–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᠸᠠᠩ}}
|Boo Guwang
|[[Гуанжоу]]
|Гуандун
|1668–1908
|[[Файл:Guāng Xù Tōng Bǎo (光緒通寶) scanned image.png|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᡳ}}
|Boo Gui
|Гуйлин
|Гуанши
|1668–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡳᠶᠠᠨ}}
|Boo Giyan
|Гуйянь
|Гуйжоу
|1668–1908
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 04.png|none|124x124px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠵᠠᠩ}}
|Jang
|Жанжоу
|Фужянь
|1680–1682
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡨᠠᡳ}}
|Boo Tai
|Тайвань
|Тайвань
|1689–1740
1855–1894
|[[Файл:Xian Feng Tong Bao (咸豐通寶) - Taiwan Mint - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠠᠨ}}
|Boo An
|Жяннин
|Аньхуй
|1731–1734
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 03.png|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡷᡳ}}
|Boo Jy
|Баодин
|Жили
|1745–1908
|
|-
|Манж:  {{MongolUnicode|ᠶᡝᡵᡴᡳᠶᠠᠩ}}
|Yerkiyang
|Яркэнд
| rowspan=&quot;3&quot; |Шинжаан
|1759–1864
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 01.jpg|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡠᠰᡥᡳ}}
|Ushi
|Үши
|1766–1911
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡳ}}
|Boo I
|Кульжа
|1775–1866
|[[Файл:1cash GaoZong Xinjiang Ili H22395 1ar85 (8633255243).jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡩᡠᠩ}}
|Dung
|Дунхуан
|Юньнань
|1800–1908
|[[Файл:1cash XuanZong Dongchuan Yunnan H22638 1ar85 (8599816889).jpg|none|123x123px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡬᡳ}}
|Boo Gi
|Хэбэй
|Хэбэй (1851–1861)
Жилинь (1861–1912)
|1851–1912
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|131x131px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᡝ}}
|Boo De
|Жэхэ
|Жили
|1854–1858
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᡴᠠᠰᡥᡤᠠᡵ}}
|Kashgar
|Кашгар
| rowspan=&quot;3&quot; |Шинжаан
|1855–1908
|[[Файл:Kashgar mint &quot;Red Cash&quot; Xianfeng Zhongbao dangwushi.png|none|131x131px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᡳ}} (1855–1886; 1907–1908)
{{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1886–1907)
|Boo Di (1855–1886; 1907–1908)
Yuwan (1886–1907)
|Өрөмч
|1855–1864
1886–1890
1907–1908
|[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 8 Cash (Ürümqi Mint) - Scott Semans.jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡴᡠᠴᠠ}}
|Kuca
|Куча
|1857–1908
|[[Файл:10cash DeZong SinkiangKucha H221488 1ar85 (8574539075).jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠶᡝᠨ}}
|Boo Jiyen
|Тяньжин
| rowspan=&quot;2&quot; |Жили
|1880–1908
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡥᡡ}}
|Hu
|Дагу
|1880–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡠ}}
|Boo U
|Ухань
|Хубэй
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᠩ}}
|Boo Gung
|Күньшан
|Жянсү
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠠᡴᠰᡠ}}
|Aksu
|Аксу
|Шинжаан
|
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 03.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᠣᠩ}}
|Boo Dong
|
|Юньнань
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠩ}}
|Boo Jing
|
|Хубэй
|
|
|}

=== Түвдийн мөнгө ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Зоосны бичиг
!Кирилл галиг
!Нэрлэсэн үнэ
!Он
!Зураг
!Хааны нэр
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:乾隆寶藏
|''Чяньлун Баозан''
|1 мөнгө
|1792-1796
|[[Файл:Medium Sho (Year 58) - Qianlong Baozang (乾隆寶藏) - Scott Semans 02.jpg|none|152x152px]]
|[[Тэнгэр тэтгэгч]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:嘉慶寶藏
|''Жячин Баозан''
|1 мөнгө
|1796–1820
|[[Файл:1 Sho - Jiaqing Era - Scott Semans.jpg|none|154x154px]]
|[[Сайшаалт ерөөлт]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:道光寶藏
|''Даогуан Баозан''
|1 мөнгө
|1822–1837
|[[Файл:Daoguang Baozang (道光寶藏) - Year 15 - Scott Semans 04.jpg|none|158x158px]]
|[[Төр гэрэлт]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:宣統寶藏
|''Шюаньтун Баозан''
|1 мөнгө
|1910-1911
|[[Файл:1 Sho - Xuantong Baozang (宣統寶藏) - Scott Semans 06.jpg|none|160x160px]]
|[[Пүи|Хэвт ёс]]
|}

=== мөнгө ===

{{Stub}}

== Холбоотой хуудас ==
* [[Ембүү]]
* [[Хубу Гуаньпяо]]
* [[Дачин Баочао]]
* [[Манж бичиг]]

[[Ангилал:Хятадын эдийн засаг]]
[[Ангилал:Чин улс]]
[[Ангилал:Азийн мөнгөн тэмдэгтийн нэгж]]</text>
      <sha1>p627whk7arqx8zrzre8ywp0ui8g04zj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707635</id>
      <parentid>707633</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T04:50:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.38.153</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Чин гүрний зоос (1636-1912) */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12604" xml:space="preserve">'''Дайчин гүрний зоос''' ([[Манж үсэг бичиг|манж]]: &lt;big&gt;{{MongolUnicode|ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ ᠵᡳᡴᠠ}}&lt;/big&gt;; [[мөллендорфф]]: Daicing jiha'';'' [[Хятад үсэг|уламжлалт ханз]]: 清朝貨幣; [[пиньинь]]: ''Qīngcháo Huòbì'') нь мөнгө, зэс, гуулиар хийгдсэн төлбөрийн хэрэгсэлийн ерөнхий нэр юм. [[Манж|Манжийн]] [[Чин улс|дайчин гүрэн]] нь 1616-1912 он хүртэл [[хятад]], [[Монголчууд|монгол]], [[Төвөд|төвд]], [[Шинжаан|шинжааныг]] эзлсэн гүрэн байв. Чин гүрний эхэн болон дунд үед [[Мин улс|Мин улсын]] зоосны хэв маягийг хуулан нүүрэн талд [[манж бичиг]], ар талд эзэн хааны оны цолыг бичсэн зоос гаргаж байв. Жишээ нь: ''Канши тунбао, Цяньлун тунбао гэх мэт.'' Чин гүрний сүүлчээр европын улсуудын түрэмгийлэл, эдийн засгийн доройтлоос болж, европ загварын зоосыг үйлдвэрлэх болсон.

== [[Хожуу Алтан улс]]ын зоос (1616–1636) ==
1616 онд [[Жяньжоу жүрчин]]ий [[Нурхач|Нурхачи баатар]] бүх [[Зүрчид|жүрчид]] аймгийг нэгтгээд, нэгдсэн улс байгуулж, улсын нэрийг '''Хожуу Алтан улс''' гэж нэрлэв. Тэгж байгуулахдаа монгол бичгийг үндэс болгож, [[манж бичиг]] зохиож, улс даяар хэрэглэж эхэлсэн. Хожуу Алтан улс байгуулагдснаас хойш, манж, хятад бичигтэй зоос хэвэнд цутгаж, 1 зоос нь 10 [[Цэн|цэнгийн]] хэмжээтэй гарч байсан ч, бодит байдалд 10 цэнд хүрдэггүй байв.  

{| class=&quot;wikitable&quot;
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Нэрлэсэн үнэ
!Он
!Зураг
!Хааны нэр
|-
|[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠠᠪᡴᠠᡳ&lt;br&gt;ᡶᡠᠯᡳᠩᡤᠠ&lt;br&gt;ᡥᠠᠨ&lt;br&gt;ᠵᡳᡴᠠ}}
|Abkai fulingga han jiha
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:Nurhachi Coin, Aphai fulingga han chiha.jpg|none|152x152px]]
|[[Нурхач]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:天命通寳
|Tiān Mìng Tōng Bǎo
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:Nurhachi Coin. Tianming Tongbao.jpg|none|154x154px]]
|Тэнгэрийн сүлдэт
|-
|[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠰᡠᡵᡝ&lt;br&gt;ᡥᠠᠨ&lt;br&gt;ᠨᡳ&lt;br&gt;ᠵᡳᡴᠠ}}
|Sure han ni jiha
|10 вэнь
|1627–1643
|[[Файл:Sure han ni jiha (ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ) - Scott Semans.png|none|158x158px]]
|[[Дээд эрдэмт|Дээд Эрдэмт]]
|}

== Чин гүрний зоос (1636-1912) ==
{| class=&quot;wikitable mw-collapsible&quot;
|+'''1644-1911 оны хооронд ашиглаж байсан манж бичигтэй зооснууд'''
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Үйлдвэрлсэн газар
!Муж
!Он цаг
!Зураг
|-
|[[Манж хэл|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᡳᠣᠸᠠᠨ}}
|Boo Ciowan
|Өрхийн яам (''hùbù'', 戶部), [[Бээжин]]
|Жили
|1644–1911
|[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᡠᠸᠠᠨ}}
|Boo Yuwan
|Үйлдвэрлэх яам (''gōngbù'', 工部), Бээжин
|Жили
|1644–1908
|[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠰᡳᡠᠸᠠᠨ}}
|Siowan
|Сюаньфу
|Жили
|1644–1671
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠰᠠᠨ}}
|Boo San
|[[Шиань]]
|Шаньси
|1644–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠯᡳᠨ}}
|Lin
|Линьцин
|Шаньдун
|1645–1675
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡳ}}
|Gi
|Жижоу
|Жили
|1645–1671
1854–Unknown
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡨᡠᠩ}}
|Tung
|[[Датун]]
| rowspan=&quot;2&quot; |Шэньси
|1645–1649
1656–1674
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1645–1729)
{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠨ}} (1729–1908)
|Boo Yuwan (1645–1729)
Jin (1729–1908)
|[[Тайюань]]
|1645–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 09.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡡᠨ}}
|Yūn
|[[Миюнь]]
|Жили
|1645–1671
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠴᠠᠩ}} (1646–1729)
{{MongolUnicode|ᡠ }} (1729–1908)
|Cang (1646–1729)
U (1729–1908)
|[[Үхань|Ухань]]
|Хубэй
|1646–1908
|[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 50 Cash (Hubei Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡥᠣ}}
|Boo Ho
|[[Кайфэн]]
|Хэнань
|1647
1729–1731
1854–1908
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡶᡠᠩ}}
|Boo Fung
|[[Шэньян|Фэнтянь]]
|Фэнтянь
|1647–1648
1880–1908
|[[Файл:Guangxu Tongbao - Fengtian Mint.png|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᠠᠩ}} (1647–1729)

{{MongolUnicode|ᡤᡳᠶᠠᠩ}} (1729–1908)
|Boo Chang (1647–1729)
Giyang (1729–1908)
|[[Нанчан]]
|Жянши
|1647–1908
|[[Файл:Xianfeng Zhongbao. 50cash. Bao Chang.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠨᡳᠩ}}
|Ning
|Жяннин
|Жянсү
|1648–1731
|[[Файл:1 Cash - Guangxu Tongbao (Jiangnan Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡶᡠ}}
|Boo Fu
|Фужоу
|Фужянь
|1649–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (20 Cash) - John Ferguson.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡝ}}
|Boo Je
|Ханжоу
|Жөжян
|1649–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|113x113px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᡩᡠᠩ}} (1649–1729; 1887–1908)
{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳ}} (1729–1887)
|Dung (1649–1729; 1887–1908)
Boo Ji (1729–1887)
|Жина
|Шаньдун
|1649–1738
1854–1870
1887–1908
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᠣᠨᠨ}}
|Boo Yonn
|Күньмин
|Юньнань
|1653–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 08.jpg|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᡠᠸᠠᠨ}}
|Boo Cuwan
|[[Чөндү|Чэнду]]
|Сычуань
|1667–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash - Szechuan Province Mint variant) - John Ferguson 02.jpg|none|139x139px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡠᠩ}}
|Gung
|[[Гончан]]
|Ганьсү
|1667–1740
1855–1908
|[[Файл:Hsien Feng T'ung Pao (1 Cash) - John Ferguson 10.jpg|none|134x134px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠰᡠ}}
|Boo Su
|Сүжоу
|Жянсү
|1667–1908
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 02.png|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠨᠠᠨ}}
|Boo Nan
|[[Чанша]]
|Хунань
|1667–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᠸᠠᠩ}}
|Boo Guwang
|[[Гуанжоу]]
|Гуандун
|1668–1908
|[[Файл:Guāng Xù Tōng Bǎo (光緒通寶) scanned image.png|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᡳ}}
|Boo Gui
|Гуйлин
|Гуанши
|1668–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡳᠶᠠᠨ}}
|Boo Giyan
|Гуйянь
|Гуйжоу
|1668–1908
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 04.png|none|124x124px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠵᠠᠩ}}
|Jang
|Жанжоу
|Фужянь
|1680–1682
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡨᠠᡳ}}
|Boo Tai
|Тайвань
|Тайвань
|1689–1740
1855–1894
|[[Файл:Xian Feng Tong Bao (咸豐通寶) - Taiwan Mint - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠠᠨ}}
|Boo An
|Жяннин
|Аньхуй
|1731–1734
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 03.png|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡷᡳ}}
|Boo Jy
|Баодин
|Жили
|1745–1908
|
|-
|Манж:  {{MongolUnicode|ᠶᡝᡵᡴᡳᠶᠠᠩ}}
|Yerkiyang
|Яркэнд
| rowspan=&quot;3&quot; |Шинжаан
|1759–1864
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 01.jpg|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡠᠰᡥᡳ}}
|Ushi
|Үши
|1766–1911
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡳ}}
|Boo I
|Кульжа
|1775–1866
|[[Файл:1cash GaoZong Xinjiang Ili H22395 1ar85 (8633255243).jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᠣᠨᠨ}} (1733–1799) &lt;br&gt;{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᠣᠩ}} (1799–1908)  
|Boo Yonn (1733–1799) &lt;br&gt;Boo Dong (1799–1908)
|Дунхуан
|Юньнань
|1800–1908
|[[Файл:1cash XuanZong Dongchuan Yunnan H22638 1ar85 (8599816889).jpg|none|123x123px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡬᡳ}}
|Boo Gi
|Хэбэй
|Хэбэй (1851–1861)
Жилинь (1861–1912)
|1851–1912
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|131x131px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᡝ}}
|Boo De
|Жэхэ
|Жили
|1854–1858
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᡴᠠᠰᡥᡤᠠᡵ}}
|Kashgar
|Кашгар
| rowspan=&quot;3&quot; |Шинжаан
|1855–1908
|[[Файл:Kashgar mint &quot;Red Cash&quot; Xianfeng Zhongbao dangwushi.png|none|131x131px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᡳ}} (1855–1886; 1907–1908)
{{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1886–1907)
|Boo Di (1855–1886; 1907–1908)
Yuwan (1886–1907)
|Өрөмч
|1855–1864
1886–1890
1907–1908
|[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 8 Cash (Ürümqi Mint) - Scott Semans.jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡴᡠᠴᠠ}}
|Kuca
|Куча
|1857–1908
|[[Файл:10cash DeZong SinkiangKucha H221488 1ar85 (8574539075).jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠶᡝᠨ}}
|Boo Jiyen
|Тяньжин
| rowspan=&quot;2&quot; |Жили
|1880–1908
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡥᡡ}}
|Hu
|Дагу
|1880–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡠ}}
|Boo U
|Ухань
|Хубэй
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᠩ}}
|Boo Gung
|Күньшан
|Жянсү
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠠᡴᠰᡠ}}
|Aksu
|Аксу
|Шинжаан
|
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 03.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠵᡳᠩ}}
|Jing
|Жинжоу
|Хубэй
|
|
|}

=== Түвдийн мөнгө ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Зоосны бичиг
!Кирилл галиг
!Нэрлэсэн үнэ
!Он
!Зураг
!Хааны нэр
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:乾隆寶藏
|''Чяньлун Баозан''
|1 мөнгө
|1792-1796
|[[Файл:Medium Sho (Year 58) - Qianlong Baozang (乾隆寶藏) - Scott Semans 02.jpg|none|152x152px]]
|[[Тэнгэр тэтгэгч]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:嘉慶寶藏
|''Жячин Баозан''
|1 мөнгө
|1796–1820
|[[Файл:1 Sho - Jiaqing Era - Scott Semans.jpg|none|154x154px]]
|[[Сайшаалт ерөөлт]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:道光寶藏
|''Даогуан Баозан''
|1 мөнгө
|1822–1837
|[[Файл:Daoguang Baozang (道光寶藏) - Year 15 - Scott Semans 04.jpg|none|158x158px]]
|[[Төр гэрэлт]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:宣統寶藏
|''Шюаньтун Баозан''
|1 мөнгө
|1910-1911
|[[Файл:1 Sho - Xuantong Baozang (宣統寶藏) - Scott Semans 06.jpg|none|160x160px]]
|[[Пүи|Хэвт ёс]]
|}

=== мөнгө ===

{{Stub}}

== Холбоотой хуудас ==
* [[Ембүү]]
* [[Хубу Гуаньпяо]]
* [[Дачин Баочао]]
* [[Манж бичиг]]

[[Ангилал:Хятадын эдийн засаг]]
[[Ангилал:Чин улс]]
[[Ангилал:Азийн мөнгөн тэмдэгтийн нэгж]]</text>
      <sha1>qlmlgqjws0w5cx1g7ske925h7np2txy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707639</id>
      <parentid>707635</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T05:03:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.38.153</ip>
      </contributor>
      <comment>/* мөнгө */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12639" xml:space="preserve">'''Дайчин гүрний зоос''' ([[Манж үсэг бичиг|манж]]: &lt;big&gt;{{MongolUnicode|ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ ᠵᡳᡴᠠ}}&lt;/big&gt;; [[мөллендорфф]]: Daicing jiha'';'' [[Хятад үсэг|уламжлалт ханз]]: 清朝貨幣; [[пиньинь]]: ''Qīngcháo Huòbì'') нь мөнгө, зэс, гуулиар хийгдсэн төлбөрийн хэрэгсэлийн ерөнхий нэр юм. [[Манж|Манжийн]] [[Чин улс|дайчин гүрэн]] нь 1616-1912 он хүртэл [[хятад]], [[Монголчууд|монгол]], [[Төвөд|төвд]], [[Шинжаан|шинжааныг]] эзлсэн гүрэн байв. Чин гүрний эхэн болон дунд үед [[Мин улс|Мин улсын]] зоосны хэв маягийг хуулан нүүрэн талд [[манж бичиг]], ар талд эзэн хааны оны цолыг бичсэн зоос гаргаж байв. Жишээ нь: ''Канши тунбао, Цяньлун тунбао гэх мэт.'' Чин гүрний сүүлчээр европын улсуудын түрэмгийлэл, эдийн засгийн доройтлоос болж, европ загварын зоосыг үйлдвэрлэх болсон.

== [[Хожуу Алтан улс]]ын зоос (1616–1636) ==
1616 онд [[Жяньжоу жүрчин]]ий [[Нурхач|Нурхачи баатар]] бүх [[Зүрчид|жүрчид]] аймгийг нэгтгээд, нэгдсэн улс байгуулж, улсын нэрийг '''Хожуу Алтан улс''' гэж нэрлэв. Тэгж байгуулахдаа монгол бичгийг үндэс болгож, [[манж бичиг]] зохиож, улс даяар хэрэглэж эхэлсэн. Хожуу Алтан улс байгуулагдснаас хойш, манж, хятад бичигтэй зоос хэвэнд цутгаж, 1 зоос нь 10 [[Цэн|цэнгийн]] хэмжээтэй гарч байсан ч, бодит байдалд 10 цэнд хүрдэггүй байв.  

{| class=&quot;wikitable&quot;
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Нэрлэсэн үнэ
!Он
!Зураг
!Хааны нэр
|-
|[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠠᠪᡴᠠᡳ&lt;br&gt;ᡶᡠᠯᡳᠩᡤᠠ&lt;br&gt;ᡥᠠᠨ&lt;br&gt;ᠵᡳᡴᠠ}}
|Abkai fulingga han jiha
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:Nurhachi Coin, Aphai fulingga han chiha.jpg|none|152x152px]]
|[[Нурхач]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:天命通寳
|Tiān Mìng Tōng Bǎo
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:Nurhachi Coin. Tianming Tongbao.jpg|none|154x154px]]
|Тэнгэрийн сүлдэт
|-
|[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠰᡠᡵᡝ&lt;br&gt;ᡥᠠᠨ&lt;br&gt;ᠨᡳ&lt;br&gt;ᠵᡳᡴᠠ}}
|Sure han ni jiha
|10 вэнь
|1627–1643
|[[Файл:Sure han ni jiha (ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ) - Scott Semans.png|none|158x158px]]
|[[Дээд эрдэмт|Дээд Эрдэмт]]
|}

== Чин гүрний зоос (1636-1912) ==
{| class=&quot;wikitable mw-collapsible&quot;
|+'''1644-1911 оны хооронд ашиглаж байсан манж бичигтэй зооснууд'''
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Үйлдвэрлсэн газар
!Муж
!Он цаг
!Зураг
|-
|[[Манж хэл|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᡳᠣᠸᠠᠨ}}
|Boo Ciowan
|Өрхийн яам (''hùbù'', 戶部), [[Бээжин]]
|Жили
|1644–1911
|[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᡠᠸᠠᠨ}}
|Boo Yuwan
|Үйлдвэрлэх яам (''gōngbù'', 工部), Бээжин
|Жили
|1644–1908
|[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠰᡳᡠᠸᠠᠨ}}
|Siowan
|Сюаньфу
|Жили
|1644–1671
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠰᠠᠨ}}
|Boo San
|[[Шиань]]
|Шаньси
|1644–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠯᡳᠨ}}
|Lin
|Линьцин
|Шаньдун
|1645–1675
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡳ}}
|Gi
|Жижоу
|Жили
|1645–1671
1854–Unknown
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡨᡠᠩ}}
|Tung
|[[Датун]]
| rowspan=&quot;2&quot; |Шэньси
|1645–1649
1656–1674
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1645–1729)
{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠨ}} (1729–1908)
|Boo Yuwan (1645–1729)
Jin (1729–1908)
|[[Тайюань]]
|1645–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 09.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡡᠨ}}
|Yūn
|[[Миюнь]]
|Жили
|1645–1671
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠴᠠᠩ}} (1646–1729)
{{MongolUnicode|ᡠ }} (1729–1908)
|Cang (1646–1729)
U (1729–1908)
|[[Үхань|Ухань]]
|Хубэй
|1646–1908
|[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 50 Cash (Hubei Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡥᠣ}}
|Boo Ho
|[[Кайфэн]]
|Хэнань
|1647
1729–1731
1854–1908
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡶᡠᠩ}}
|Boo Fung
|[[Шэньян|Фэнтянь]]
|Фэнтянь
|1647–1648
1880–1908
|[[Файл:Guangxu Tongbao - Fengtian Mint.png|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᠠᠩ}} (1647–1729)

{{MongolUnicode|ᡤᡳᠶᠠᠩ}} (1729–1908)
|Boo Chang (1647–1729)
Giyang (1729–1908)
|[[Нанчан]]
|Жянши
|1647–1908
|[[Файл:Xianfeng Zhongbao. 50cash. Bao Chang.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠨᡳᠩ}}
|Ning
|Жяннин
|Жянсү
|1648–1731
|[[Файл:1 Cash - Guangxu Tongbao (Jiangnan Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡶᡠ}}
|Boo Fu
|Фужоу
|Фужянь
|1649–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (20 Cash) - John Ferguson.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡝ}}
|Boo Je
|Ханжоу
|Жөжян
|1649–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|113x113px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᡩᡠᠩ}} (1649–1729; 1887–1908)
{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳ}} (1729–1887)
|Dung (1649–1729; 1887–1908)
Boo Ji (1729–1887)
|Жина
|Шаньдун
|1649–1738
1854–1870
1887–1908
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᠣᠨᠨ}}
|Boo Yonn
|Күньмин
|Юньнань
|1653–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 08.jpg|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᡠᠸᠠᠨ}}
|Boo Cuwan
|[[Чөндү|Чэнду]]
|Сычуань
|1667–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash - Szechuan Province Mint variant) - John Ferguson 02.jpg|none|139x139px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡠᠩ}}
|Gung
|[[Гончан]]
|Ганьсү
|1667–1740
1855–1908
|[[Файл:Hsien Feng T'ung Pao (1 Cash) - John Ferguson 10.jpg|none|134x134px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠰᡠ}}
|Boo Su
|Сүжоу
|Жянсү
|1667–1908
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 02.png|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠨᠠᠨ}}
|Boo Nan
|[[Чанша]]
|Хунань
|1667–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᠸᠠᠩ}}
|Boo Guwang
|[[Гуанжоу]]
|Гуандун
|1668–1908
|[[Файл:Guāng Xù Tōng Bǎo (光緒通寶) scanned image.png|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᡳ}}
|Boo Gui
|Гуйлин
|Гуанши
|1668–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡳᠶᠠᠨ}}
|Boo Giyan
|Гуйянь
|Гуйжоу
|1668–1908
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 04.png|none|124x124px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠵᠠᠩ}}
|Jang
|Жанжоу
|Фужянь
|1680–1682
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡨᠠᡳ}}
|Boo Tai
|Тайвань
|Тайвань
|1689–1740
1855–1894
|[[Файл:Xian Feng Tong Bao (咸豐通寶) - Taiwan Mint - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠠᠨ}}
|Boo An
|Жяннин
|Аньхуй
|1731–1734
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 03.png|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡷᡳ}}
|Boo Jy
|Баодин
|Жили
|1745–1908
|
|-
|Манж:  {{MongolUnicode|ᠶᡝᡵᡴᡳᠶᠠᠩ}}
|Yerkiyang
|Яркэнд
| rowspan=&quot;3&quot; |Шинжаан
|1759–1864
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 01.jpg|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡠᠰᡥᡳ}}
|Ushi
|Үши
|1766–1911
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡳ}}
|Boo I
|Кульжа
|1775–1866
|[[Файл:1cash GaoZong Xinjiang Ili H22395 1ar85 (8633255243).jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᠣᠨᠨ}} (1733–1799) &lt;br&gt;{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᠣᠩ}} (1799–1908)  
|Boo Yonn (1733–1799) &lt;br&gt;Boo Dong (1799–1908)
|Дунхуан
|Юньнань
|1800–1908
|[[Файл:1cash XuanZong Dongchuan Yunnan H22638 1ar85 (8599816889).jpg|none|123x123px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡬᡳ}}
|Boo Gi
|Хэбэй
|Хэбэй (1851–1861)
Жилинь (1861–1912)
|1851–1912
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|131x131px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᡝ}}
|Boo De
|Жэхэ
|Жили
|1854–1858
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᡴᠠᠰᡥᡤᠠᡵ}}
|Kashgar
|Кашгар
| rowspan=&quot;3&quot; |Шинжаан
|1855–1908
|[[Файл:Kashgar mint &quot;Red Cash&quot; Xianfeng Zhongbao dangwushi.png|none|131x131px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᡳ}} (1855–1886; 1907–1908)
{{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1886–1907)
|Boo Di (1855–1886; 1907–1908)
Yuwan (1886–1907)
|Өрөмч
|1855–1864
1886–1890
1907–1908
|[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 8 Cash (Ürümqi Mint) - Scott Semans.jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡴᡠᠴᠠ}}
|Kuca
|Куча
|1857–1908
|[[Файл:10cash DeZong SinkiangKucha H221488 1ar85 (8574539075).jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠶᡝᠨ}}
|Boo Jiyen
|Тяньжин
| rowspan=&quot;2&quot; |Жили
|1880–1908
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡥᡡ}}
|Hu
|Дагу
|1880–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡠ}}
|Boo U
|Ухань
|Хубэй
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᠩ}}
|Boo Gung
|Күньшан
|Жянсү
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠠᡴᠰᡠ}}
|Aksu
|Аксу
|Шинжаан
|
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 03.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠵᡳᠩ}}
|Jing
|Жинжоу
|Хубэй
|
|
|}

=== Түвдийн мөнгө ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Зоосны бичиг
!Кирилл галиг
!Нэрлэсэн үнэ
!Он
!Зураг
!Хааны нэр
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:乾隆寶藏
|''Чяньлун Баозан''
|1 мөнгө
|1792-1796
|[[Файл:Medium Sho (Year 58) - Qianlong Baozang (乾隆寶藏) - Scott Semans 02.jpg|none|152x152px]]
|[[Тэнгэр тэтгэгч]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:嘉慶寶藏
|''Жячин Баозан''
|1 мөнгө
|1796–1820
|[[Файл:1 Sho - Jiaqing Era - Scott Semans.jpg|none|154x154px]]
|[[Сайшаалт ерөөлт]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:道光寶藏
|''Даогуан Баозан''
|1 мөнгө
|1822–1837
|[[Файл:Daoguang Baozang (道光寶藏) - Year 15 - Scott Semans 04.jpg|none|158x158px]]
|[[Төр гэрэлт]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:宣統寶藏
|''Шюаньтун Баозан''
|1 мөнгө
|1910-1911
|[[Файл:1 Sho - Xuantong Baozang (宣統寶藏) - Scott Semans 06.jpg|none|160x160px]]
|[[Пүи|Хэвт ёс]]
|}

=== Орчин үеийн зоосон мөнгө ===

{{Stub}}

== Холбоотой хуудас ==
* [[Ембүү]]
* [[Хубу Гуаньпяо]]
* [[Дачин Баочао]]
* [[Манж бичиг]]

[[Ангилал:Хятадын эдийн засаг]]
[[Ангилал:Чин улс]]
[[Ангилал:Азийн мөнгөн тэмдэгтийн нэгж]]</text>
      <sha1>p2jyt9j3meo70ibjy4wck7xug1e9tfx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707640</id>
      <parentid>707639</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T05:21:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.38.153</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Орчин үеийн зоосон мөнгө */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12795" xml:space="preserve">'''Дайчин гүрний зоос''' ([[Манж үсэг бичиг|манж]]: &lt;big&gt;{{MongolUnicode|ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ ᠵᡳᡴᠠ}}&lt;/big&gt;; [[мөллендорфф]]: Daicing jiha'';'' [[Хятад үсэг|уламжлалт ханз]]: 清朝貨幣; [[пиньинь]]: ''Qīngcháo Huòbì'') нь мөнгө, зэс, гуулиар хийгдсэн төлбөрийн хэрэгсэлийн ерөнхий нэр юм. [[Манж|Манжийн]] [[Чин улс|дайчин гүрэн]] нь 1616-1912 он хүртэл [[хятад]], [[Монголчууд|монгол]], [[Төвөд|төвд]], [[Шинжаан|шинжааныг]] эзлсэн гүрэн байв. Чин гүрний эхэн болон дунд үед [[Мин улс|Мин улсын]] зоосны хэв маягийг хуулан нүүрэн талд [[манж бичиг]], ар талд эзэн хааны оны цолыг бичсэн зоос гаргаж байв. Жишээ нь: ''Канши тунбао, Цяньлун тунбао гэх мэт.'' Чин гүрний сүүлчээр европын улсуудын түрэмгийлэл, эдийн засгийн доройтлоос болж, европ загварын зоосыг үйлдвэрлэх болсон.

== [[Хожуу Алтан улс]]ын зоос (1616–1636) ==
1616 онд [[Жяньжоу жүрчин]]ий [[Нурхач|Нурхачи баатар]] бүх [[Зүрчид|жүрчид]] аймгийг нэгтгээд, нэгдсэн улс байгуулж, улсын нэрийг '''Хожуу Алтан улс''' гэж нэрлэв. Тэгж байгуулахдаа монгол бичгийг үндэс болгож, [[манж бичиг]] зохиож, улс даяар хэрэглэж эхэлсэн. Хожуу Алтан улс байгуулагдснаас хойш, манж, хятад бичигтэй зоос хэвэнд цутгаж, 1 зоос нь 10 [[Цэн|цэнгийн]] хэмжээтэй гарч байсан ч, бодит байдалд 10 цэнд хүрдэггүй байв.  

{| class=&quot;wikitable&quot;
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Нэрлэсэн үнэ
!Он
!Зураг
!Хааны нэр
|-
|[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠠᠪᡴᠠᡳ&lt;br&gt;ᡶᡠᠯᡳᠩᡤᠠ&lt;br&gt;ᡥᠠᠨ&lt;br&gt;ᠵᡳᡴᠠ}}
|Abkai fulingga han jiha
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:Nurhachi Coin, Aphai fulingga han chiha.jpg|none|152x152px]]
|[[Нурхач]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:天命通寳
|Tiān Mìng Tōng Bǎo
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:Nurhachi Coin. Tianming Tongbao.jpg|none|154x154px]]
|Тэнгэрийн сүлдэт
|-
|[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠰᡠᡵᡝ&lt;br&gt;ᡥᠠᠨ&lt;br&gt;ᠨᡳ&lt;br&gt;ᠵᡳᡴᠠ}}
|Sure han ni jiha
|10 вэнь
|1627–1643
|[[Файл:Sure han ni jiha (ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ) - Scott Semans.png|none|158x158px]]
|[[Дээд эрдэмт|Дээд Эрдэмт]]
|}

== Чин гүрний зоос (1636-1912) ==
{| class=&quot;wikitable mw-collapsible&quot;
|+'''1644-1911 оны хооронд ашиглаж байсан манж бичигтэй зооснууд'''
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Үйлдвэрлсэн газар
!Муж
!Он цаг
!Зураг
|-
|[[Манж хэл|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᡳᠣᠸᠠᠨ}}
|Boo Ciowan
|Өрхийн яам (''hùbù'', 戶部), [[Бээжин]]
|Жили
|1644–1911
|[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᡠᠸᠠᠨ}}
|Boo Yuwan
|Үйлдвэрлэх яам (''gōngbù'', 工部), Бээжин
|Жили
|1644–1908
|[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠰᡳᡠᠸᠠᠨ}}
|Siowan
|Сюаньфу
|Жили
|1644–1671
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠰᠠᠨ}}
|Boo San
|[[Шиань]]
|Шаньси
|1644–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠯᡳᠨ}}
|Lin
|Линьцин
|Шаньдун
|1645–1675
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡳ}}
|Gi
|Жижоу
|Жили
|1645–1671
1854–Unknown
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡨᡠᠩ}}
|Tung
|[[Датун]]
| rowspan=&quot;2&quot; |Шэньси
|1645–1649
1656–1674
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1645–1729)
{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠨ}} (1729–1908)
|Boo Yuwan (1645–1729)
Jin (1729–1908)
|[[Тайюань]]
|1645–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 09.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡡᠨ}}
|Yūn
|[[Миюнь]]
|Жили
|1645–1671
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠴᠠᠩ}} (1646–1729)
{{MongolUnicode|ᡠ }} (1729–1908)
|Cang (1646–1729)
U (1729–1908)
|[[Үхань|Ухань]]
|Хубэй
|1646–1908
|[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 50 Cash (Hubei Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡥᠣ}}
|Boo Ho
|[[Кайфэн]]
|Хэнань
|1647
1729–1731
1854–1908
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡶᡠᠩ}}
|Boo Fung
|[[Шэньян|Фэнтянь]]
|Фэнтянь
|1647–1648
1880–1908
|[[Файл:Guangxu Tongbao - Fengtian Mint.png|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᠠᠩ}} (1647–1729)

{{MongolUnicode|ᡤᡳᠶᠠᠩ}} (1729–1908)
|Boo Chang (1647–1729)
Giyang (1729–1908)
|[[Нанчан]]
|Жянши
|1647–1908
|[[Файл:Xianfeng Zhongbao. 50cash. Bao Chang.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠨᡳᠩ}}
|Ning
|Жяннин
|Жянсү
|1648–1731
|[[Файл:1 Cash - Guangxu Tongbao (Jiangnan Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡶᡠ}}
|Boo Fu
|Фужоу
|Фужянь
|1649–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (20 Cash) - John Ferguson.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡝ}}
|Boo Je
|Ханжоу
|Жөжян
|1649–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|113x113px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᡩᡠᠩ}} (1649–1729; 1887–1908)
{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳ}} (1729–1887)
|Dung (1649–1729; 1887–1908)
Boo Ji (1729–1887)
|Жина
|Шаньдун
|1649–1738
1854–1870
1887–1908
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᠣᠨᠨ}}
|Boo Yonn
|Күньмин
|Юньнань
|1653–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 08.jpg|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᡠᠸᠠᠨ}}
|Boo Cuwan
|[[Чөндү|Чэнду]]
|Сычуань
|1667–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash - Szechuan Province Mint variant) - John Ferguson 02.jpg|none|139x139px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡠᠩ}}
|Gung
|[[Гончан]]
|Ганьсү
|1667–1740
1855–1908
|[[Файл:Hsien Feng T'ung Pao (1 Cash) - John Ferguson 10.jpg|none|134x134px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠰᡠ}}
|Boo Su
|Сүжоу
|Жянсү
|1667–1908
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 02.png|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠨᠠᠨ}}
|Boo Nan
|[[Чанша]]
|Хунань
|1667–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᠸᠠᠩ}}
|Boo Guwang
|[[Гуанжоу]]
|Гуандун
|1668–1908
|[[Файл:Guāng Xù Tōng Bǎo (光緒通寶) scanned image.png|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᡳ}}
|Boo Gui
|Гуйлин
|Гуанши
|1668–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡳᠶᠠᠨ}}
|Boo Giyan
|Гуйянь
|Гуйжоу
|1668–1908
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 04.png|none|124x124px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠵᠠᠩ}}
|Jang
|Жанжоу
|Фужянь
|1680–1682
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡨᠠᡳ}}
|Boo Tai
|Тайвань
|Тайвань
|1689–1740
1855–1894
|[[Файл:Xian Feng Tong Bao (咸豐通寶) - Taiwan Mint - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠠᠨ}}
|Boo An
|Жяннин
|Аньхуй
|1731–1734
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 03.png|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡷᡳ}}
|Boo Jy
|Баодин
|Жили
|1745–1908
|
|-
|Манж:  {{MongolUnicode|ᠶᡝᡵᡴᡳᠶᠠᠩ}}
|Yerkiyang
|Яркэнд
| rowspan=&quot;3&quot; |Шинжаан
|1759–1864
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 01.jpg|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡠᠰᡥᡳ}}
|Ushi
|Үши
|1766–1911
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡳ}}
|Boo I
|Кульжа
|1775–1866
|[[Файл:1cash GaoZong Xinjiang Ili H22395 1ar85 (8633255243).jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᠣᠨᠨ}} (1733–1799) &lt;br&gt;{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᠣᠩ}} (1799–1908)  
|Boo Yonn (1733–1799) &lt;br&gt;Boo Dong (1799–1908)
|Дунхуан
|Юньнань
|1800–1908
|[[Файл:1cash XuanZong Dongchuan Yunnan H22638 1ar85 (8599816889).jpg|none|123x123px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡬᡳ}}
|Boo Gi
|Хэбэй
|Хэбэй (1851–1861)
Жилинь (1861–1912)
|1851–1912
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|131x131px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᡝ}}
|Boo De
|Жэхэ
|Жили
|1854–1858
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᡴᠠᠰᡥᡤᠠᡵ}}
|Kashgar
|Кашгар
| rowspan=&quot;3&quot; |Шинжаан
|1855–1908
|[[Файл:Kashgar mint &quot;Red Cash&quot; Xianfeng Zhongbao dangwushi.png|none|131x131px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᡳ}} (1855–1886; 1907–1908)
{{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1886–1907)
|Boo Di (1855–1886; 1907–1908)
Yuwan (1886–1907)
|Өрөмч
|1855–1864
1886–1890
1907–1908
|[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 8 Cash (Ürümqi Mint) - Scott Semans.jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡴᡠᠴᠠ}}
|Kuca
|Куча
|1857–1908
|[[Файл:10cash DeZong SinkiangKucha H221488 1ar85 (8574539075).jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠶᡝᠨ}}
|Boo Jiyen
|Тяньжин
| rowspan=&quot;2&quot; |Жили
|1880–1908
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡥᡡ}}
|Hu
|Дагу
|1880–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡠ}}
|Boo U
|Ухань
|Хубэй
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᠩ}}
|Boo Gung
|Күньшан
|Жянсү
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠠᡴᠰᡠ}}
|Aksu
|Аксу
|Шинжаан
|
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 03.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠵᡳᠩ}}
|Jing
|Жинжоу
|Хубэй
|
|
|}

=== Түвдийн мөнгө ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Зоосны бичиг
!Кирилл галиг
!Нэрлэсэн үнэ
!Он
!Зураг
!Хааны нэр
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:乾隆寶藏
|''Чяньлун Баозан''
|1 мөнгө
|1792-1796
|[[Файл:Medium Sho (Year 58) - Qianlong Baozang (乾隆寶藏) - Scott Semans 02.jpg|none|152x152px]]
|[[Тэнгэр тэтгэгч]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:嘉慶寶藏
|''Жячин Баозан''
|1 мөнгө
|1796–1820
|[[Файл:1 Sho - Jiaqing Era - Scott Semans.jpg|none|154x154px]]
|[[Сайшаалт ерөөлт]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:道光寶藏
|''Даогуан Баозан''
|1 мөнгө
|1822–1837
|[[Файл:Daoguang Baozang (道光寶藏) - Year 15 - Scott Semans 04.jpg|none|158x158px]]
|[[Төр гэрэлт]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:宣統寶藏
|''Шюаньтун Баозан''
|1 мөнгө
|1910-1911
|[[Файл:1 Sho - Xuantong Baozang (宣統寶藏) - Scott Semans 06.jpg|none|160x160px]]
|[[Пүи|Хэвт ёс]]
|}

=== Орчин үеийн зоосон мөнгө ===
{{Stub}}
&lt;gallery&gt;
Файл:1 Mace and 4.4 Candareens - Guangxu Yuanbao (Jiangnan Mint) - Scott Semans 06.jpg
Файл:Sichuan Rupee - Scott Semans 01.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Холбоотой хуудас ==
* [[Ембүү]]
* [[Хубу Гуаньпяо]]
* [[Дачин Баочао]]
* [[Манж бичиг]]

[[Ангилал:Хятадын эдийн засаг]]
[[Ангилал:Чин улс]]
[[Ангилал:Азийн мөнгөн тэмдэгтийн нэгж]]</text>
      <sha1>5ort3o7r2txyh8gjsciixxjiutkmrti</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707642</id>
      <parentid>707640</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T05:27:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.38.153</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Орчин үеийн зоосон мөнгө */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12885" xml:space="preserve">'''Дайчин гүрний зоос''' ([[Манж үсэг бичиг|манж]]: &lt;big&gt;{{MongolUnicode|ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ ᠵᡳᡴᠠ}}&lt;/big&gt;; [[мөллендорфф]]: Daicing jiha'';'' [[Хятад үсэг|уламжлалт ханз]]: 清朝貨幣; [[пиньинь]]: ''Qīngcháo Huòbì'') нь мөнгө, зэс, гуулиар хийгдсэн төлбөрийн хэрэгсэлийн ерөнхий нэр юм. [[Манж|Манжийн]] [[Чин улс|дайчин гүрэн]] нь 1616-1912 он хүртэл [[хятад]], [[Монголчууд|монгол]], [[Төвөд|төвд]], [[Шинжаан|шинжааныг]] эзлсэн гүрэн байв. Чин гүрний эхэн болон дунд үед [[Мин улс|Мин улсын]] зоосны хэв маягийг хуулан нүүрэн талд [[манж бичиг]], ар талд эзэн хааны оны цолыг бичсэн зоос гаргаж байв. Жишээ нь: ''Канши тунбао, Цяньлун тунбао гэх мэт.'' Чин гүрний сүүлчээр европын улсуудын түрэмгийлэл, эдийн засгийн доройтлоос болж, европ загварын зоосыг үйлдвэрлэх болсон.

== [[Хожуу Алтан улс]]ын зоос (1616–1636) ==
1616 онд [[Жяньжоу жүрчин]]ий [[Нурхач|Нурхачи баатар]] бүх [[Зүрчид|жүрчид]] аймгийг нэгтгээд, нэгдсэн улс байгуулж, улсын нэрийг '''Хожуу Алтан улс''' гэж нэрлэв. Тэгж байгуулахдаа монгол бичгийг үндэс болгож, [[манж бичиг]] зохиож, улс даяар хэрэглэж эхэлсэн. Хожуу Алтан улс байгуулагдснаас хойш, манж, хятад бичигтэй зоос хэвэнд цутгаж, 1 зоос нь 10 [[Цэн|цэнгийн]] хэмжээтэй гарч байсан ч, бодит байдалд 10 цэнд хүрдэггүй байв.  

{| class=&quot;wikitable&quot;
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Нэрлэсэн үнэ
!Он
!Зураг
!Хааны нэр
|-
|[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠠᠪᡴᠠᡳ&lt;br&gt;ᡶᡠᠯᡳᠩᡤᠠ&lt;br&gt;ᡥᠠᠨ&lt;br&gt;ᠵᡳᡴᠠ}}
|Abkai fulingga han jiha
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:Nurhachi Coin, Aphai fulingga han chiha.jpg|none|152x152px]]
|[[Нурхач]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:天命通寳
|Tiān Mìng Tōng Bǎo
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:Nurhachi Coin. Tianming Tongbao.jpg|none|154x154px]]
|Тэнгэрийн сүлдэт
|-
|[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠰᡠᡵᡝ&lt;br&gt;ᡥᠠᠨ&lt;br&gt;ᠨᡳ&lt;br&gt;ᠵᡳᡴᠠ}}
|Sure han ni jiha
|10 вэнь
|1627–1643
|[[Файл:Sure han ni jiha (ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ) - Scott Semans.png|none|158x158px]]
|[[Дээд эрдэмт|Дээд Эрдэмт]]
|}

== Чин гүрний зоос (1636-1912) ==
{| class=&quot;wikitable mw-collapsible&quot;
|+'''1644-1911 оны хооронд ашиглаж байсан манж бичигтэй зооснууд'''
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Үйлдвэрлсэн газар
!Муж
!Он цаг
!Зураг
|-
|[[Манж хэл|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᡳᠣᠸᠠᠨ}}
|Boo Ciowan
|Өрхийн яам (''hùbù'', 戶部), [[Бээжин]]
|Жили
|1644–1911
|[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᡠᠸᠠᠨ}}
|Boo Yuwan
|Үйлдвэрлэх яам (''gōngbù'', 工部), Бээжин
|Жили
|1644–1908
|[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠰᡳᡠᠸᠠᠨ}}
|Siowan
|Сюаньфу
|Жили
|1644–1671
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠰᠠᠨ}}
|Boo San
|[[Шиань]]
|Шаньси
|1644–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠯᡳᠨ}}
|Lin
|Линьцин
|Шаньдун
|1645–1675
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡳ}}
|Gi
|Жижоу
|Жили
|1645–1671
1854–Unknown
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡨᡠᠩ}}
|Tung
|[[Датун]]
| rowspan=&quot;2&quot; |Шэньси
|1645–1649
1656–1674
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1645–1729)
{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠨ}} (1729–1908)
|Boo Yuwan (1645–1729)
Jin (1729–1908)
|[[Тайюань]]
|1645–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 09.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡡᠨ}}
|Yūn
|[[Миюнь]]
|Жили
|1645–1671
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠴᠠᠩ}} (1646–1729)
{{MongolUnicode|ᡠ }} (1729–1908)
|Cang (1646–1729)
U (1729–1908)
|[[Үхань|Ухань]]
|Хубэй
|1646–1908
|[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 50 Cash (Hubei Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡥᠣ}}
|Boo Ho
|[[Кайфэн]]
|Хэнань
|1647
1729–1731
1854–1908
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡶᡠᠩ}}
|Boo Fung
|[[Шэньян|Фэнтянь]]
|Фэнтянь
|1647–1648
1880–1908
|[[Файл:Guangxu Tongbao - Fengtian Mint.png|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᠠᠩ}} (1647–1729)

{{MongolUnicode|ᡤᡳᠶᠠᠩ}} (1729–1908)
|Boo Chang (1647–1729)
Giyang (1729–1908)
|[[Нанчан]]
|Жянши
|1647–1908
|[[Файл:Xianfeng Zhongbao. 50cash. Bao Chang.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠨᡳᠩ}}
|Ning
|Жяннин
|Жянсү
|1648–1731
|[[Файл:1 Cash - Guangxu Tongbao (Jiangnan Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡶᡠ}}
|Boo Fu
|Фужоу
|Фужянь
|1649–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (20 Cash) - John Ferguson.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡝ}}
|Boo Je
|Ханжоу
|Жөжян
|1649–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|113x113px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᡩᡠᠩ}} (1649–1729; 1887–1908)
{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳ}} (1729–1887)
|Dung (1649–1729; 1887–1908)
Boo Ji (1729–1887)
|Жина
|Шаньдун
|1649–1738
1854–1870
1887–1908
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᠣᠨᠨ}}
|Boo Yonn
|Күньмин
|Юньнань
|1653–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 08.jpg|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᡠᠸᠠᠨ}}
|Boo Cuwan
|[[Чөндү|Чэнду]]
|Сычуань
|1667–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash - Szechuan Province Mint variant) - John Ferguson 02.jpg|none|139x139px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡠᠩ}}
|Gung
|[[Гончан]]
|Ганьсү
|1667–1740
1855–1908
|[[Файл:Hsien Feng T'ung Pao (1 Cash) - John Ferguson 10.jpg|none|134x134px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠰᡠ}}
|Boo Su
|Сүжоу
|Жянсү
|1667–1908
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 02.png|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠨᠠᠨ}}
|Boo Nan
|[[Чанша]]
|Хунань
|1667–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᠸᠠᠩ}}
|Boo Guwang
|[[Гуанжоу]]
|Гуандун
|1668–1908
|[[Файл:Guāng Xù Tōng Bǎo (光緒通寶) scanned image.png|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᡳ}}
|Boo Gui
|Гуйлин
|Гуанши
|1668–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡳᠶᠠᠨ}}
|Boo Giyan
|Гуйянь
|Гуйжоу
|1668–1908
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 04.png|none|124x124px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠵᠠᠩ}}
|Jang
|Жанжоу
|Фужянь
|1680–1682
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡨᠠᡳ}}
|Boo Tai
|Тайвань
|Тайвань
|1689–1740
1855–1894
|[[Файл:Xian Feng Tong Bao (咸豐通寶) - Taiwan Mint - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠠᠨ}}
|Boo An
|Жяннин
|Аньхуй
|1731–1734
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 03.png|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡷᡳ}}
|Boo Jy
|Баодин
|Жили
|1745–1908
|
|-
|Манж:  {{MongolUnicode|ᠶᡝᡵᡴᡳᠶᠠᠩ}}
|Yerkiyang
|Яркэнд
| rowspan=&quot;3&quot; |Шинжаан
|1759–1864
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 01.jpg|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡠᠰᡥᡳ}}
|Ushi
|Үши
|1766–1911
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡳ}}
|Boo I
|Кульжа
|1775–1866
|[[Файл:1cash GaoZong Xinjiang Ili H22395 1ar85 (8633255243).jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᠣᠨᠨ}} (1733–1799) &lt;br&gt;{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᠣᠩ}} (1799–1908)  
|Boo Yonn (1733–1799) &lt;br&gt;Boo Dong (1799–1908)
|Дунхуан
|Юньнань
|1800–1908
|[[Файл:1cash XuanZong Dongchuan Yunnan H22638 1ar85 (8599816889).jpg|none|123x123px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡬᡳ}}
|Boo Gi
|Хэбэй
|Хэбэй (1851–1861)
Жилинь (1861–1912)
|1851–1912
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|131x131px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᡝ}}
|Boo De
|Жэхэ
|Жили
|1854–1858
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᡴᠠᠰᡥᡤᠠᡵ}}
|Kashgar
|Кашгар
| rowspan=&quot;3&quot; |Шинжаан
|1855–1908
|[[Файл:Kashgar mint &quot;Red Cash&quot; Xianfeng Zhongbao dangwushi.png|none|131x131px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᡳ}} (1855–1886; 1907–1908)
{{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1886–1907)
|Boo Di (1855–1886; 1907–1908)
Yuwan (1886–1907)
|Өрөмч
|1855–1864
1886–1890
1907–1908
|[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 8 Cash (Ürümqi Mint) - Scott Semans.jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡴᡠᠴᠠ}}
|Kuca
|Куча
|1857–1908
|[[Файл:10cash DeZong SinkiangKucha H221488 1ar85 (8574539075).jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠶᡝᠨ}}
|Boo Jiyen
|Тяньжин
| rowspan=&quot;2&quot; |Жили
|1880–1908
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡥᡡ}}
|Hu
|Дагу
|1880–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡠ}}
|Boo U
|Ухань
|Хубэй
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᠩ}}
|Boo Gung
|Күньшан
|Жянсү
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠠᡴᠰᡠ}}
|Aksu
|Аксу
|Шинжаан
|
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 03.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠵᡳᠩ}}
|Jing
|Жинжоу
|Хубэй
|
|
|}

=== Түвдийн мөнгө ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Зоосны бичиг
!Кирилл галиг
!Нэрлэсэн үнэ
!Он
!Зураг
!Хааны нэр
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:乾隆寶藏
|''Чяньлун Баозан''
|1 мөнгө
|1792-1796
|[[Файл:Medium Sho (Year 58) - Qianlong Baozang (乾隆寶藏) - Scott Semans 02.jpg|none|152x152px]]
|[[Тэнгэр тэтгэгч]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:嘉慶寶藏
|''Жячин Баозан''
|1 мөнгө
|1796–1820
|[[Файл:1 Sho - Jiaqing Era - Scott Semans.jpg|none|154x154px]]
|[[Сайшаалт ерөөлт]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:道光寶藏
|''Даогуан Баозан''
|1 мөнгө
|1822–1837
|[[Файл:Daoguang Baozang (道光寶藏) - Year 15 - Scott Semans 04.jpg|none|158x158px]]
|[[Төр гэрэлт]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:宣統寶藏
|''Шюаньтун Баозан''
|1 мөнгө
|1910-1911
|[[Файл:1 Sho - Xuantong Baozang (宣統寶藏) - Scott Semans 06.jpg|none|160x160px]]
|[[Пүи|Хэвт ёс]]
|}

=== Орчин үеийн зоосон мөнгө ===
{{Stub}}
&lt;gallery&gt;
Файл:1 Mace and 4.4 Candareens - Guangxu Yuanbao (Jiangnan Mint) - Scott Semans 06.jpg
Файл:Sichuan Rupee - Scott Semans 01.jpg
Файл:20 cents - Xuantong Yuanbao (宣統元寶) - Manchurian provinces - MA-Shops.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Холбоотой хуудас ==
* [[Ембүү]]
* [[Хубу Гуаньпяо]]
* [[Дачин Баочао]]
* [[Манж бичиг]]

[[Ангилал:Хятадын эдийн засаг]]
[[Ангилал:Чин улс]]
[[Ангилал:Азийн мөнгөн тэмдэгтийн нэгж]]</text>
      <sha1>qxzszgu2eoe2v7zocnxjssvr7vwk9ni</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707643</id>
      <parentid>707642</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T05:30:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.38.153</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Орчин үеийн зоосон мөнгө */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12949" xml:space="preserve">'''Дайчин гүрний зоос''' ([[Манж үсэг бичиг|манж]]: &lt;big&gt;{{MongolUnicode|ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ ᠵᡳᡴᠠ}}&lt;/big&gt;; [[мөллендорфф]]: Daicing jiha'';'' [[Хятад үсэг|уламжлалт ханз]]: 清朝貨幣; [[пиньинь]]: ''Qīngcháo Huòbì'') нь мөнгө, зэс, гуулиар хийгдсэн төлбөрийн хэрэгсэлийн ерөнхий нэр юм. [[Манж|Манжийн]] [[Чин улс|дайчин гүрэн]] нь 1616-1912 он хүртэл [[хятад]], [[Монголчууд|монгол]], [[Төвөд|төвд]], [[Шинжаан|шинжааныг]] эзлсэн гүрэн байв. Чин гүрний эхэн болон дунд үед [[Мин улс|Мин улсын]] зоосны хэв маягийг хуулан нүүрэн талд [[манж бичиг]], ар талд эзэн хааны оны цолыг бичсэн зоос гаргаж байв. Жишээ нь: ''Канши тунбао, Цяньлун тунбао гэх мэт.'' Чин гүрний сүүлчээр европын улсуудын түрэмгийлэл, эдийн засгийн доройтлоос болж, европ загварын зоосыг үйлдвэрлэх болсон.

== [[Хожуу Алтан улс]]ын зоос (1616–1636) ==
1616 онд [[Жяньжоу жүрчин]]ий [[Нурхач|Нурхачи баатар]] бүх [[Зүрчид|жүрчид]] аймгийг нэгтгээд, нэгдсэн улс байгуулж, улсын нэрийг '''Хожуу Алтан улс''' гэж нэрлэв. Тэгж байгуулахдаа монгол бичгийг үндэс болгож, [[манж бичиг]] зохиож, улс даяар хэрэглэж эхэлсэн. Хожуу Алтан улс байгуулагдснаас хойш, манж, хятад бичигтэй зоос хэвэнд цутгаж, 1 зоос нь 10 [[Цэн|цэнгийн]] хэмжээтэй гарч байсан ч, бодит байдалд 10 цэнд хүрдэггүй байв.  

{| class=&quot;wikitable&quot;
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Нэрлэсэн үнэ
!Он
!Зураг
!Хааны нэр
|-
|[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠠᠪᡴᠠᡳ&lt;br&gt;ᡶᡠᠯᡳᠩᡤᠠ&lt;br&gt;ᡥᠠᠨ&lt;br&gt;ᠵᡳᡴᠠ}}
|Abkai fulingga han jiha
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:Nurhachi Coin, Aphai fulingga han chiha.jpg|none|152x152px]]
|[[Нурхач]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:天命通寳
|Tiān Mìng Tōng Bǎo
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:Nurhachi Coin. Tianming Tongbao.jpg|none|154x154px]]
|Тэнгэрийн сүлдэт
|-
|[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠰᡠᡵᡝ&lt;br&gt;ᡥᠠᠨ&lt;br&gt;ᠨᡳ&lt;br&gt;ᠵᡳᡴᠠ}}
|Sure han ni jiha
|10 вэнь
|1627–1643
|[[Файл:Sure han ni jiha (ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ) - Scott Semans.png|none|158x158px]]
|[[Дээд эрдэмт|Дээд Эрдэмт]]
|}

== Чин гүрний зоос (1636-1912) ==
{| class=&quot;wikitable mw-collapsible&quot;
|+'''1644-1911 оны хооронд ашиглаж байсан манж бичигтэй зооснууд'''
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Үйлдвэрлсэн газар
!Муж
!Он цаг
!Зураг
|-
|[[Манж хэл|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᡳᠣᠸᠠᠨ}}
|Boo Ciowan
|Өрхийн яам (''hùbù'', 戶部), [[Бээжин]]
|Жили
|1644–1911
|[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᡠᠸᠠᠨ}}
|Boo Yuwan
|Үйлдвэрлэх яам (''gōngbù'', 工部), Бээжин
|Жили
|1644–1908
|[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠰᡳᡠᠸᠠᠨ}}
|Siowan
|Сюаньфу
|Жили
|1644–1671
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠰᠠᠨ}}
|Boo San
|[[Шиань]]
|Шаньси
|1644–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠯᡳᠨ}}
|Lin
|Линьцин
|Шаньдун
|1645–1675
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡳ}}
|Gi
|Жижоу
|Жили
|1645–1671
1854–Unknown
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡨᡠᠩ}}
|Tung
|[[Датун]]
| rowspan=&quot;2&quot; |Шэньси
|1645–1649
1656–1674
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1645–1729)
{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠨ}} (1729–1908)
|Boo Yuwan (1645–1729)
Jin (1729–1908)
|[[Тайюань]]
|1645–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 09.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡡᠨ}}
|Yūn
|[[Миюнь]]
|Жили
|1645–1671
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠴᠠᠩ}} (1646–1729)
{{MongolUnicode|ᡠ }} (1729–1908)
|Cang (1646–1729)
U (1729–1908)
|[[Үхань|Ухань]]
|Хубэй
|1646–1908
|[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 50 Cash (Hubei Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡥᠣ}}
|Boo Ho
|[[Кайфэн]]
|Хэнань
|1647
1729–1731
1854–1908
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡶᡠᠩ}}
|Boo Fung
|[[Шэньян|Фэнтянь]]
|Фэнтянь
|1647–1648
1880–1908
|[[Файл:Guangxu Tongbao - Fengtian Mint.png|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᠠᠩ}} (1647–1729)

{{MongolUnicode|ᡤᡳᠶᠠᠩ}} (1729–1908)
|Boo Chang (1647–1729)
Giyang (1729–1908)
|[[Нанчан]]
|Жянши
|1647–1908
|[[Файл:Xianfeng Zhongbao. 50cash. Bao Chang.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠨᡳᠩ}}
|Ning
|Жяннин
|Жянсү
|1648–1731
|[[Файл:1 Cash - Guangxu Tongbao (Jiangnan Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡶᡠ}}
|Boo Fu
|Фужоу
|Фужянь
|1649–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (20 Cash) - John Ferguson.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡝ}}
|Boo Je
|Ханжоу
|Жөжян
|1649–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|113x113px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᡩᡠᠩ}} (1649–1729; 1887–1908)
{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳ}} (1729–1887)
|Dung (1649–1729; 1887–1908)
Boo Ji (1729–1887)
|Жина
|Шаньдун
|1649–1738
1854–1870
1887–1908
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᠣᠨᠨ}}
|Boo Yonn
|Күньмин
|Юньнань
|1653–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 08.jpg|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᡠᠸᠠᠨ}}
|Boo Cuwan
|[[Чөндү|Чэнду]]
|Сычуань
|1667–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash - Szechuan Province Mint variant) - John Ferguson 02.jpg|none|139x139px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡠᠩ}}
|Gung
|[[Гончан]]
|Ганьсү
|1667–1740
1855–1908
|[[Файл:Hsien Feng T'ung Pao (1 Cash) - John Ferguson 10.jpg|none|134x134px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠰᡠ}}
|Boo Su
|Сүжоу
|Жянсү
|1667–1908
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 02.png|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠨᠠᠨ}}
|Boo Nan
|[[Чанша]]
|Хунань
|1667–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᠸᠠᠩ}}
|Boo Guwang
|[[Гуанжоу]]
|Гуандун
|1668–1908
|[[Файл:Guāng Xù Tōng Bǎo (光緒通寶) scanned image.png|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᡳ}}
|Boo Gui
|Гуйлин
|Гуанши
|1668–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡳᠶᠠᠨ}}
|Boo Giyan
|Гуйянь
|Гуйжоу
|1668–1908
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 04.png|none|124x124px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠵᠠᠩ}}
|Jang
|Жанжоу
|Фужянь
|1680–1682
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡨᠠᡳ}}
|Boo Tai
|Тайвань
|Тайвань
|1689–1740
1855–1894
|[[Файл:Xian Feng Tong Bao (咸豐通寶) - Taiwan Mint - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠠᠨ}}
|Boo An
|Жяннин
|Аньхуй
|1731–1734
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 03.png|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡷᡳ}}
|Boo Jy
|Баодин
|Жили
|1745–1908
|
|-
|Манж:  {{MongolUnicode|ᠶᡝᡵᡴᡳᠶᠠᠩ}}
|Yerkiyang
|Яркэнд
| rowspan=&quot;3&quot; |Шинжаан
|1759–1864
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 01.jpg|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡠᠰᡥᡳ}}
|Ushi
|Үши
|1766–1911
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡳ}}
|Boo I
|Кульжа
|1775–1866
|[[Файл:1cash GaoZong Xinjiang Ili H22395 1ar85 (8633255243).jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᠣᠨᠨ}} (1733–1799) &lt;br&gt;{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᠣᠩ}} (1799–1908)  
|Boo Yonn (1733–1799) &lt;br&gt;Boo Dong (1799–1908)
|Дунхуан
|Юньнань
|1800–1908
|[[Файл:1cash XuanZong Dongchuan Yunnan H22638 1ar85 (8599816889).jpg|none|123x123px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡬᡳ}}
|Boo Gi
|Хэбэй
|Хэбэй (1851–1861)
Жилинь (1861–1912)
|1851–1912
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|131x131px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᡝ}}
|Boo De
|Жэхэ
|Жили
|1854–1858
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᡴᠠᠰᡥᡤᠠᡵ}}
|Kashgar
|Кашгар
| rowspan=&quot;3&quot; |Шинжаан
|1855–1908
|[[Файл:Kashgar mint &quot;Red Cash&quot; Xianfeng Zhongbao dangwushi.png|none|131x131px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᡳ}} (1855–1886; 1907–1908)
{{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1886–1907)
|Boo Di (1855–1886; 1907–1908)
Yuwan (1886–1907)
|Өрөмч
|1855–1864
1886–1890
1907–1908
|[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 8 Cash (Ürümqi Mint) - Scott Semans.jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡴᡠᠴᠠ}}
|Kuca
|Куча
|1857–1908
|[[Файл:10cash DeZong SinkiangKucha H221488 1ar85 (8574539075).jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠶᡝᠨ}}
|Boo Jiyen
|Тяньжин
| rowspan=&quot;2&quot; |Жили
|1880–1908
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡥᡡ}}
|Hu
|Дагу
|1880–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡠ}}
|Boo U
|Ухань
|Хубэй
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᠩ}}
|Boo Gung
|Күньшан
|Жянсү
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠠᡴᠰᡠ}}
|Aksu
|Аксу
|Шинжаан
|
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 03.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠵᡳᠩ}}
|Jing
|Жинжоу
|Хубэй
|
|
|}

=== Түвдийн мөнгө ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Зоосны бичиг
!Кирилл галиг
!Нэрлэсэн үнэ
!Он
!Зураг
!Хааны нэр
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:乾隆寶藏
|''Чяньлун Баозан''
|1 мөнгө
|1792-1796
|[[Файл:Medium Sho (Year 58) - Qianlong Baozang (乾隆寶藏) - Scott Semans 02.jpg|none|152x152px]]
|[[Тэнгэр тэтгэгч]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:嘉慶寶藏
|''Жячин Баозан''
|1 мөнгө
|1796–1820
|[[Файл:1 Sho - Jiaqing Era - Scott Semans.jpg|none|154x154px]]
|[[Сайшаалт ерөөлт]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:道光寶藏
|''Даогуан Баозан''
|1 мөнгө
|1822–1837
|[[Файл:Daoguang Baozang (道光寶藏) - Year 15 - Scott Semans 04.jpg|none|158x158px]]
|[[Төр гэрэлт]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:宣統寶藏
|''Шюаньтун Баозан''
|1 мөнгө
|1910-1911
|[[Файл:1 Sho - Xuantong Baozang (宣統寶藏) - Scott Semans 06.jpg|none|160x160px]]
|[[Пүи|Хэвт ёс]]
|}

=== Орчин үеийн зоосон мөнгө ===
{{Stub}}
&lt;gallery&gt;
Файл:1 Mace and 4.4 Candareens - Guangxu Yuanbao (Jiangnan Mint) - Scott Semans 06.jpg
Файл:Sichuan Rupee - Scott Semans 01.jpg
Файл:20 cents - Xuantong Yuanbao (宣統元寶) - Manchurian provinces - MA-Shops.jpg
Файл:Dà Qīng Tóng Bì (大清銅幣) - scanned image.png
&lt;/gallery&gt;

== Холбоотой хуудас ==
* [[Ембүү]]
* [[Хубу Гуаньпяо]]
* [[Дачин Баочао]]
* [[Манж бичиг]]

[[Ангилал:Хятадын эдийн засаг]]
[[Ангилал:Чин улс]]
[[Ангилал:Азийн мөнгөн тэмдэгтийн нэгж]]</text>
      <sha1>dazaiazuag1fq6vtvmwp5paswtt1e8n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707805</id>
      <parentid>707643</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T11:20:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.38.153</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Чин гүрний зоос (1636-1912) */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12990" xml:space="preserve">'''Дайчин гүрний зоос''' ([[Манж үсэг бичиг|манж]]: &lt;big&gt;{{MongolUnicode|ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ ᠵᡳᡴᠠ}}&lt;/big&gt;; [[мөллендорфф]]: Daicing jiha'';'' [[Хятад үсэг|уламжлалт ханз]]: 清朝貨幣; [[пиньинь]]: ''Qīngcháo Huòbì'') нь мөнгө, зэс, гуулиар хийгдсэн төлбөрийн хэрэгсэлийн ерөнхий нэр юм. [[Манж|Манжийн]] [[Чин улс|дайчин гүрэн]] нь 1616-1912 он хүртэл [[хятад]], [[Монголчууд|монгол]], [[Төвөд|төвд]], [[Шинжаан|шинжааныг]] эзлсэн гүрэн байв. Чин гүрний эхэн болон дунд үед [[Мин улс|Мин улсын]] зоосны хэв маягийг хуулан нүүрэн талд [[манж бичиг]], ар талд эзэн хааны оны цолыг бичсэн зоос гаргаж байв. Жишээ нь: ''Канши тунбао, Цяньлун тунбао гэх мэт.'' Чин гүрний сүүлчээр европын улсуудын түрэмгийлэл, эдийн засгийн доройтлоос болж, европ загварын зоосыг үйлдвэрлэх болсон.

== [[Хожуу Алтан улс]]ын зоос (1616–1636) ==
1616 онд [[Жяньжоу жүрчин]]ий [[Нурхач|Нурхачи баатар]] бүх [[Зүрчид|жүрчид]] аймгийг нэгтгээд, нэгдсэн улс байгуулж, улсын нэрийг '''Хожуу Алтан улс''' гэж нэрлэв. Тэгж байгуулахдаа монгол бичгийг үндэс болгож, [[манж бичиг]] зохиож, улс даяар хэрэглэж эхэлсэн. Хожуу Алтан улс байгуулагдснаас хойш, манж, хятад бичигтэй зоос хэвэнд цутгаж, 1 зоос нь 10 [[Цэн|цэнгийн]] хэмжээтэй гарч байсан ч, бодит байдалд 10 цэнд хүрдэггүй байв.  

{| class=&quot;wikitable&quot;
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Нэрлэсэн үнэ
!Он
!Зураг
!Хааны нэр
|-
|[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠠᠪᡴᠠᡳ&lt;br&gt;ᡶᡠᠯᡳᠩᡤᠠ&lt;br&gt;ᡥᠠᠨ&lt;br&gt;ᠵᡳᡴᠠ}}
|Abkai fulingga han jiha
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:Nurhachi Coin, Aphai fulingga han chiha.jpg|none|152x152px]]
|[[Нурхач]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:天命通寳
|Tiān Mìng Tōng Bǎo
|1 вэнь
|1616–1626
|[[Файл:Nurhachi Coin. Tianming Tongbao.jpg|none|154x154px]]
|Тэнгэрийн сүлдэт
|-
|[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠰᡠᡵᡝ&lt;br&gt;ᡥᠠᠨ&lt;br&gt;ᠨᡳ&lt;br&gt;ᠵᡳᡴᠠ}}
|Sure han ni jiha
|10 вэнь
|1627–1643
|[[Файл:Sure han ni jiha (ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ) - Scott Semans.png|none|158x158px]]
|[[Дээд эрдэмт|Дээд Эрдэмт]]
|}

== Чин гүрний зоос (1636-1912) ==
{| class=&quot;wikitable mw-collapsible&quot;
|+'''1644-1911 оны хооронд ашиглаж байсан манж бичигтэй зооснууд'''
!Зоосны бичиг
!Латин галиг
!Үйлдвэрлсэн газар
!Муж
!Он цаг
!Зураг
|-
|[[Манж хэл|Манж]]: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᡳᠣᠸᠠᠨ}}
|Boo Ciowan
|Өрхийн яам (''hùbù'', 戶部), [[Бээжин]]
|Жили
|1644–1911
|[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᡠᠸᠠᠨ}}
|Boo Yuwan
|Үйлдвэрлэх яам (''gōngbù'', 工部), Бээжин
|Жили
|1644–1908
|[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠰᡳᡠᠸᠠᠨ}}
|Siowan
|Сюаньфу
|Жили
|1644–1671
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠰᠠᠨ}}
|Boo San
|[[Шиань]]
|Шаньси
|1644–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠯᡳᠨ}}
|Lin
|Линьцин
|Шаньдун
|1645–1675
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡳ}}
|Gi
|Жижоу
|Жили
|1645–1671
1854–Unknown
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡨᡠᠩ}}
|Tung
|[[Датун]]
| rowspan=&quot;2&quot; |Шэньси
|1645–1649
1656–1674
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1645–1729)
{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠨ}} (1729–1908)
|Boo Yuwan (1645–1729)
Jin (1729–1908)
|[[Тайюань]]
|1645–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 09.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠶᡡᠨ}}
|Yūn
|[[Миюнь]]
|Жили
|1645–1671
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠴᠠᠩ}} (1646–1729)
{{MongolUnicode|ᡠ }} (1729–1908)
|Cang (1646–1729)
U (1729–1908)
|[[Үхань|Ухань]]
|Хубэй
|1646–1908
|[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 50 Cash (Hubei Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡥᠣ}}
|Boo Ho
|[[Кайфэн]]
|Хэнань
|1647
1729–1731
1854–1908
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡶᡠᠩ}}
|Boo Fung
|[[Шэньян|Фэнтянь]]
|Фэнтянь
|1647–1648
1880–1908
|[[Файл:Guangxu Tongbao - Fengtian Mint.png|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᠠᠩ}} (1647–1729)

{{MongolUnicode|ᡤᡳᠶᠠᠩ}} (1729–1908)
|Boo Chang (1647–1729)
Giyang (1729–1908)
|[[Нанчан]]
|Жянши
|1647–1908
|[[Файл:Xianfeng Zhongbao. 50cash. Bao Chang.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠨᡳᠩ}}
|Ning
|Жяннин
|Жянсү
|1648–1731
|[[Файл:1 Cash - Guangxu Tongbao (Jiangnan Mint) - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡶᡠ}}
|Boo Fu
|Фужоу
|Фужянь
|1649–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (20 Cash) - John Ferguson.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡝ}}
|Boo Je
|Ханжоу
|Жөжян
|1649–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|113x113px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᡩᡠᠩ}} (1649–1729; 1887–1908)
{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳ}} (1729–1887)
|Dung (1649–1729; 1887–1908)
Boo Ji (1729–1887)
|Жина
|Шаньдун
|1649–1738
1854–1870
1887–1908
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᠣᠨᠨ}}
|Boo Yonn
|Күньмин
|Юньнань
|1653–1908
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 08.jpg|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠴᡠᠸᠠᠨ}}
|Boo Cuwan
|[[Чөндү|Чэнду]]
|Сычуань
|1667–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash - Szechuan Province Mint variant) - John Ferguson 02.jpg|none|139x139px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡤᡠᠩ}}
|Gung
|[[Гончан]]
|Ганьсү
|1667–1740
1855–1908
|[[Файл:Hsien Feng T'ung Pao (1 Cash) - John Ferguson 10.jpg|none|134x134px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠰᡠ}}
|Boo Su
|Сүжоу
|Жянсү
|1667–1908
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 02.png|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠨᠠᠨ}}
|Boo Nan
|[[Чанша]]
|Хунань
|1667–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᠸᠠᠩ}}
|Boo Guwang
|[[Гуанжоу]]
|Гуандун
|1668–1908
|[[Файл:Guāng Xù Tōng Bǎo (光緒通寶) scanned image.png|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᡳ}}
|Boo Gui
|Гуйлин
|Гуанши
|1668–1908
|[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡳᠶᠠᠨ}}
|Boo Giyan
|Гуйянь
|Гуйжоу
|1668–1908
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 04.png|none|124x124px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠵᠠᠩ}}
|Jang
|Жанжоу
|Фужянь
|1680–1682
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡨᠠᡳ}}
|Boo Tai
|Тайвань
|Тайвань
|1689–1740
1855–1894
|[[Файл:Xian Feng Tong Bao (咸豐通寶) - Taiwan Mint - Scott Semans.jpg|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠠᠨ}}
|Boo An
|Жяннин
|Аньхуй
|1731–1734
|[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 03.png|none|120x120px]]
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡷᡳ}}
|Boo Jy
|Баодин
|Жили
|1745–1908
|
|-
|Манж:  {{MongolUnicode|ᠶᡝᡵᡴᡳᠶᠠᠩ}}
|Yerkiyang
|Яркэнд
| rowspan=&quot;3&quot; |Шинжаан
|1759–1864
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 01.jpg|none|129x129px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡠᠰᡥᡳ}}
|Ushi
|Үши
|1766–1911
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡳ}}
|Boo I
|Кульжа
|1775–1866
|[[Файл:1cash GaoZong Xinjiang Ili H22395 1ar85 (8633255243).jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠶᠣᠨᠨ}} (1733–1799) &lt;br&gt;{{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᠣᠩ}} (1799–1908)  
|Boo Yonn (1733–1799) &lt;br&gt;Boo Dong (1799–1908)
|Дунхуан
|Юньнань
|1800–1908
|[[Файл:1cash XuanZong Dongchuan Yunnan H22638 1ar85 (8599816889).jpg|none|123x123px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡬᡳ}}
|Boo Gi
|Хэбэй
|Хэбэй (1851–1861)
Жилинь (1861–1912)
|1851–1912
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|131x131px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᡝ}}
|Boo De
|Жэхэ
|Жили
|1854–1858
|
|-
|манж: {{MongolUnicode|ᡴᠠᠰᡥᡤᠠᡵ}}
|Kashgar
|Кашгар
| rowspan=&quot;3&quot; |Шинжаан
|1855–1908
|[[Файл:Kashgar mint &quot;Red Cash&quot; Xianfeng Zhongbao dangwushi.png|none|131x131px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡩᡳ}} (1855–1886; 1907–1908)
{{MongolUnicode|ᠶᡠᠸᠠᠨ}} (1886–1907)
|Boo Di (1855–1886; 1907–1908)
Yuwan (1886–1907)
|Өрөмч
|1855–1864
1886–1890
1907–1908
|[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 8 Cash (Ürümqi Mint) - Scott Semans.jpg|none|125x125px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡴᡠᠴᠠ}}
|Kuca
|Куча
|1857–1908
|[[Файл:10cash DeZong SinkiangKucha H221488 1ar85 (8574539075).jpg|none|120x120px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᠵᡳᠶᡝᠨ}}
|Boo Jiyen
|Тяньжин
| rowspan=&quot;2&quot; |Жили
|1880–1908
|[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 02.jpg|none|126x126px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᡥᡡ}}
|Hu
|Дагу
|1880–1908
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡠ}}
|Boo U
|Ухань
|Хубэй
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠪᠣᠣ&lt;br&gt;ᡤᡠᠩ}}
|Boo Gung
|Күньшан
|Жянсү
|
|
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠠᡴᠰᡠ}}
|Aksu
|Аксу
|Шинжаан
|
|[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 03.jpg|none|115x115px]]
|-
|Манж: {{MongolUnicode|ᠵᡳᠩ}}
|Jing
|Жинжоу
|Хубэй
|1648–1657
|
|}

=== Түвдийн мөнгө ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Зоосны бичиг
!Кирилл галиг
!Нэрлэсэн үнэ
!Он
!Зураг
!Хааны нэр
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:乾隆寶藏
|''Чяньлун Баозан''
|1 мөнгө
|1792-1796
|[[Файл:Medium Sho (Year 58) - Qianlong Baozang (乾隆寶藏) - Scott Semans 02.jpg|none|152x152px]]
|[[Тэнгэр тэтгэгч]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:嘉慶寶藏
|''Жячин Баозан''
|1 мөнгө
|1796–1820
|[[Файл:1 Sho - Jiaqing Era - Scott Semans.jpg|none|154x154px]]
|[[Сайшаалт ерөөлт]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:道光寶藏
|''Даогуан Баозан''
|1 мөнгө
|1822–1837
|[[Файл:Daoguang Baozang (道光寶藏) - Year 15 - Scott Semans 04.jpg|none|158x158px]]
|[[Төр гэрэлт]]
|-
|[[Хятад үсэг|Хят]]:宣統寶藏
|''Шюаньтун Баозан''
|1 мөнгө
|1910-1911
|[[Файл:1 Sho - Xuantong Baozang (宣統寶藏) - Scott Semans 06.jpg|none|160x160px]]
|[[Пүи|Хэвт ёс]]
|}

=== Орчин үеийн зоосон мөнгө ===
{{Stub}}
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot; heights=&quot;160px&quot;&gt;
Файл:1 Mace and 4.4 Candareens - Guangxu Yuanbao (Jiangnan Mint) - Scott Semans 06.jpg
Файл:Sichuan Rupee - Scott Semans 01.jpg
Файл:20 cents - Xuantong Yuanbao (宣統元寶) - Manchurian provinces - MA-Shops.jpg
Файл:Dà Qīng Tóng Bì (大清銅幣) - scanned image.png
&lt;/gallery&gt;

== Холбоотой хуудас ==
* [[Ембүү]]
* [[Хубу Гуаньпяо]]
* [[Дачин Баочао]]
* [[Манж бичиг]]

[[Ангилал:Хятадын эдийн засаг]]
[[Ангилал:Чин улс]]
[[Ангилал:Азийн мөнгөн тэмдэгтийн нэгж]]</text>
      <sha1>jrepyfwisyon8pl5hhnvjsqjigbamr6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пингу (хүүхэлдэйн кино)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123035</id>
    <revision>
      <id>707620</id>
      <parentid>705394</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T22:07:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>211</id>
      </contributor>
      <comment>PE_Logo_Vertical.jpg файлыг коммонсд [[commons:User:Marcus Cyron|Marcus Cyron]] хэрэглэгч устгасан тул арилгагдлаа. Шалтгаан: Copyright violation, see [[:c:Commons:Licensing|]].</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3242" xml:space="preserve">{{Infobox television|name=Пингу|image= |creator=[[Отмар Гутман]]&lt;br&gt;Эрика Брюггеманн&lt;ref name=&quot;Creator-credits&quot;&gt;{{cite web|url=https://youtube.com/watch?v=tdGdwLlovc4&amp;t=1 |archive-url=https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211212/tdGdwLlovc4| archive-date=2021-12-12 |url-status=live|title=Pingu ''season 5 end credits''|quote=Originated by: Otmar Gutmann and Erika Brueggemann}}&lt;/ref&gt;|writer=[[Сильвио Мацзола]]|voices={{Unbulleted list|[[Карло Бономи]] (1990-2000)|[[Дэвид Сант]] (2003–2006)|Марчелло Магни (2003–2006)}}|narrated=[[Марк Силк]]|composer=Антонио Конде (1990–1994)&lt;br /&gt;Энди Бенедикт (1995–2000)&lt;br /&gt;[[Амин Бхатиа]] (1995–2000)&lt;br /&gt;Кит Хопвуд (2003–2006, 2003–одоо)|country={{Unbulleted list|{{SUI}} (1990–2000)|{{GBR}} (2003–2006)}}|num_episodes=156|runtime={{Unbulleted list|5 минут|25 минут (онцгой)}}|company={{Unbulleted list|[[Otmar Gutmann|The Pygos Group / TrickfilmsStudio]] (1990-2000)|[[HIT Entertainment]] (2003–06)|[[Hot Animation]] (2003–06)}}|distributor={{Unbulleted list|The Pygos Group (1990–2000)|HIT Entertainment (2003–2006)}}|network=[[SF DRS]] (Швейцар)&lt;br /&gt;[[CBeebies]] (Их Британи)|picture_format={{Unbulleted list|[[4:3]] ([[576i]]) (1986–2000)|[[16:9]] ([[576i]]) (2003–2006)}}|audio_format=[[Dolby Stereo]] (1990)
[[Dolby Surround]] (1991–2000)
[[Dolby Digital]] (2003–2006)|first_aired={{Start date|df=yes|1986|05|28}} (нисгэгч)&lt;br /&gt;{{Start date|df=yes|1990|03|07}}|last_aired={{End date|df=yes|2006|03|03}}|followed_by={{Unbulleted list|''[[Хот дахь Пингу]]''}}|num_seasons=6}}'''''Пингу''''' ({{Lang-en|Pingu}}) нь удаашруулсан хүүхэлдэйн цуврал кино юм. Эхний анги нь [[1986]] оны [[5 сарын 28]]-нд дэлгэцнээ гарсан.  [[SF DRS]] ба [[CBeebies]] телевизээр гарчээ. Энэ киноны үйл явдал нь [[Антарктид]] хотод өрнөдөг.

== Дүрүүд ==

* '''Пингу''' — хүүхэлдэйн киноны гол дүр. сониуч [[оцон шувуу]].
* '''Пинга''' — бяцхан эм оцон шувуу. Тэр бол Пингүгийн эгч юм.
* '''Робби''' — саарал [[сэлүүр хөлтөн]]. Тэр бол Пингугийн найз юм.
* '''Пингж''' — ногоон оцон шувуу.
* '''Пинги''' — эм [[оцон шувуу]]. Тэр бол Пингагийн хамгийн сайн найз юм.

== Эшлэл ==
{{Reflist}}

== Холбоос ==

* {{IMDb title|0100366|Пингу}}

[[Ангилал:1980-аад оны телевизийн цуврал кино]]
[[Ангилал:1990-ээд оны телевизийн цуврал кино]]
[[Ангилал:2000-аад оны телевизийн цуврал кино]]
[[Ангилал:Инээдмийн телевизийн цуврал кино]]
[[Ангилал:Хүүхдийн телевизийн цуврал кино]]
[[Ангилал:Удаашруулсан хүүхэлдэйн цуврал кино]]</text>
      <sha1>3fvxpvp44dqym31n93p4nf31vg13n5e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Валдас Адамкус</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123257</id>
    <revision>
      <id>707605</id>
      <timestamp>2022-08-08T12:08:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;[[Файл:Adamkus and Adamkienė 2009.jpg|thumb|330x330px|Валдас Адамкус гэргийн хамт. 2009 он]] '''Валдас Адамкус''' (литва. Valdas Adamkus; 1955 оноос өмнө '''Вольдемарас Адамкавичюс''', лит. Voldemaras Adamkavičius; 1926 оны 11-р сарын 3-нд Каунас хотод төрсөн) 1998 оны 2-р сарын 26-наас 2009 оны 7-р сарын 12-ны өдөр хүрт...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5029" xml:space="preserve">[[Файл:Adamkus and Adamkienė 2009.jpg|thumb|330x330px|Валдас Адамкус гэргийн хамт. 2009 он]]
'''Валдас Адамкус''' (литва. Valdas Adamkus; 1955 оноос өмнө '''Вольдемарас Адамкавичюс''', лит. Voldemaras Adamkavičius; 1926 оны 11-р сарын 3-нд Каунас хотод төрсөн) 1998 оны 2-р сарын 26-наас 2009 оны 7-р сарын 12-ны өдөр хүртэл Бүгд Найрамдах Литв Улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдон ажилласан. 

== Намтар ==
Албан хаагчдын гэр бүлд төрсөн. Эцэг Игнас Адамкявичюс (1896-1987) Оросын эзэн хааны армид сайн дураар алба хаасан, Литвийн цэргийн нисэхийн сургуулийн анхны удирдагчдын нэг, Бүгд Найрамдах Литвийн армийн Жанжин штабын дарга, Дэлхийн 2-р дайны үед Каунас дахь төмөр замын буудлын цагдаагийн газрын дарга байсан. Эх нь Харилцаа холбооны яаманд ажиллаж байжээ.

Тэрээр Йонас Яблонскисын нэрэмжит дунд сургуульд болон «Аушрос» гимназид сурч байсан. Дайны үед Зөвлөлтийн эсрэг хөдөлгөөнд оролцож: Литвын эрх чөлөөний төлөө Холбоонд элссэн. Ангийн нөхдүүдийн хамт  «Залуус, анхаар!» („Jaunime, budėk!“) сонин гаргаж, «Эрх чөлөөний төлөө тэмцэгч» („Laisvės kovotojas“) болон «Тусгаар Литв» („Nepriklausoma Lietuva“) хэмээх Литвын эрх чөлөөний Ерөнхий хорооны хэвлэлүүдийг тараадаг байжээ.

1944 оны 7-р сард эцэг, эхийн хамт Герман руу зугтан гараад оны сүүлээр иргэн ирж улс төрийн үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлж байгаад буцаад Герман руу гарчээ. 

Тэрээр Германд байхдаа Литвийн гимназийг төгссөн. Мюнхений их сургуулийн байгалийн факультетэд суралцсан.

1949 онд АНУ-д ирж, Чикаго дахь Армийн тагнуулын төвд алба хаагаад 1955 онд Америкийн иргэншил авчээ. Тэрээр Чикаго дахь автомашины сэлбэгийн үйлдвэрт инженерийн фирмд зураачаар ажиллаж байжээ. Тэрээр 1960 онд Иллинойс технологийн дээд сургуулийг барилгын инженер мэргэжлээр төгссөн. 

1951 онд Альма Нутаутайте-тай гэрлэсэн. 

1970-аад оны эхээр АНУ-ын шинээр бий болсон Холбооны Байгаль орчин хамгаалах Агентлагт (''Environmental Protection Agency'') ажилд орсон. Агентлагийн эрдэм шинжилгээний төвийг удирдаж байсан. 

1981 оноос Агентлагийн бүсийн удирдагчаар ажиллаж байгаад 1997 онд тэтгэвэртээ гарчээ. АНУ-ын Бүгд Найрамдах намын гишүүн байжээ. 

1961-1964 онд тэрээр Америк дахь Литвачуудын Нийгэмлэгийн Зөвлөлийн гишүүн, Америкийн Литвачуудын бусад нийгэмлэгүүдийн удирдлагын гишүүн байв. 1972 оноос хойш тэрээр жил бүр Зөвлөлт Литвад айлчилж байжээ.

1997 онд Литвын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшсэн ажээ. Тэрбээр хоёрдугаар шатанд Литвийн либерал холбооны төлөөлөгч Артурас Паулаускасыг ердөө 0.6 хувийн саналаар ялсан юм.

2004 онд Адамкус Ерөнхийлөгчийн ээлжит бус сонгуулиар Ерөнхийлөгчөөр дахин сонгогдсон байна.

Адамкус ерөнхийлөгч байхдаа өөрийгөө барууны чиг баримжаатай улс төрч, Литвийг НАТО болон ЕХ-нд элсүүлэхийг дэмжигч гэдгээ харуулсан. Гэсэн хэдий ч тэрээр Оростой сайн харилцаатай байхыг үргэлж дэмждэг байжээ.


В.Адамкус төрөлх Литва хэлнээс гадна англи, герман, польш, орос хэлээр чөлөөтэй ярьдаг.</text>
      <sha1>o7e2w1j5x5u4m16lr1s3wmlnbegrpqq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шяожинчөн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123258</id>
    <revision>
      <id>707606</id>
      <timestamp>2022-08-08T13:13:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;'''Шяожинчөн хатан''' ([[Манж хэл|манж]]:{{MongolUnicode|ᡥᡳᠶᠣᠣᡧᡠᠩᡤᠠ&lt;br&gt;ᠴᡳᠪᠰᡝᠨ&lt;br&gt;ᡧᠠᠩᡤᠠᠨ&lt;br&gt;ᡥᡡᠸᠠᠩᡥᡝᠣ}}; галиг:hiyoošungga cibsen šanggan hūwangheo; [[Хятад хэл|хятад]]:孝靜成皇后, [[пиньинь]]:Xiào jìng chéng huánghòu)  (1812 оны 6 сарын 19 – 1855 оны 8 сарын 21) Манжийн Шулуун шар хошуу|шулуун ш...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12816" xml:space="preserve">'''Шяожинчөн хатан''' ([[Манж хэл|манж]]:{{MongolUnicode|ᡥᡳᠶᠣᠣᡧᡠᠩᡤᠠ&lt;br&gt;ᠴᡳᠪᠰᡝᠨ&lt;br&gt;ᡧᠠᠩᡤᠠᠨ&lt;br&gt;ᡥᡡᠸᠠᠩᡥᡝᠣ}}; галиг:hiyoošungga cibsen šanggan hūwangheo; [[Хятад хэл|хятад]]:孝靜成皇后, [[пиньинь]]:Xiào jìng chéng huánghòu)  (1812 оны 6 сарын 19 – 1855 оны 8 сарын 21) Манжийн [[Шулуун шар хошуу|шулуун шар хошууны]] [[Хорчин|хорчины]] [[боржигин]] овогтон, [[Манж Чин улс|Манж Чин улсын]] [[Төр гэрэлт]] хааны [[хатан]]. Жинхэнэ нэр нь түүхэнд тэмдэглэгдэж үлдээгүй. Тэрбээр амьд байхдаа эзэн хааны '''их хатан''' биш, '''хуан гүйфэй''' хэмээх хэргэмтэй '''татвар эм''' байсан. Төр гэрэлт хаан нас барж, Түгээмэл элбэгт хааны зарлигаар Канци хуангүйфэй гэх өргөмжилжээ. [[Бүрэн засагч]] хаан зарлиг гаргаж, '''Шяожинчөн хуанхоу''' (Хуанхоу гэдэг нь Хааны их хатан гэсэн утгатай хятад үг) цолоор нэхэн өргөмжилсөн. 

== Намтар ==
Шяожинчөн хэмээх нь хүний эцэг эхээс өгсөн нэр биш, нас барсны дараа хааны зарлигаар өгсөн хүндэтгэлийн шинжтэй нэр юм. Түүний жинхэнэ нэр түүхэнд бичигдэж үлдээгүй. 1812 оны 6 сарын 19 нд [[Манжийн шулуун хөх хошуу|манжийн шулуун хөх хошууны]] харъяат нутагт төрсөн. [[Хорчин]] хошуунаас гаралтай [[манжийн шулуун хөх хошуу]]ны харъяат шүүх яамны түшмэл, тэргүүн зэргийн [[гүн]] [[боржигин]] овгийн Хуалянгагийн охин. Хатны ээж нь Айсингиоро овгийн ахайтан бол Сү чин ван Юншигийн охин. Юнши чин ван бол [[Дээд эрдэмт]] хааны ууган хүү [[Хүүгэ]] чин вангийн удам юм. Тус хатантан нэг ах, нэг эгчтэй. 

1825 онд Хориотой хотод орж Төр гэрэлт хаанд сонгогдож '''Жин гүйрэн''' болсон. 1826 оны 11 сарын 22 нд хааны хоёрдугаар агь Иганыг төрүүлсэн ч, 1827 оны 3 сарын 5 нд өвчнөөр эндсэн. Жин гүйрэн 1826 оны 12 сарын 29 нд хэргэм дээшлэж Жин пинь (пинь гэдэг нь хаанд үйлчлэх 5-р зэргийн татвар хэргэм) болоод удалгүй 1827 оны 5 сарын 15 нд Жин фэй (фэй гэдэг нь хаанд үйлчлэх 4-р зэргийн татвар эмийн хэргэм) болж хэргэм зэрэг нэмэгдсэн.  1829 оны 12 сарын 2 нд хааны гуравдугаар агь Ижи-г төрүүлсэн. 1830 оны 1 сарын 22 нд Ижи агь өөд болсон. 1831 оны 1 сарын 20 нд хааны 6-р гэг Шоуэнь гүнжийг төрүүлсэн. 1833 оны 1 сарын 11 нд хааны 6-р агь Ишинийг төрүүлсэн. 1834 онд хэргэм ахиж Жин гүйфэй (гүйфэй нь хаанд үйлчлэх 3-р зэргийн татвар эм хэргэм) болов. 1840 онд Төр гэрэлт хааны 2 дахь их хатан Шяоцюаньчөн өөд болсны дараа тэрээр хааны ордны хамгийн өндөр хэргэм зэрэгтэй эмэгтэй болжээ. 1841 оны 1 сарын 9 нд хэргэм ахиж Хуан гүйфэй болов.  (Хуан гүйфэй бол хаанд үйлчлэх 2-р зэргийн татвар эм. Их хатны доор байдаг 2-р зэргийн хэргэм.)  Тэрбээр Төр гэрэлт хааны амьд ахуйд хэзээ ч, хуанхоу хэмээх их хатан болоогүй. 

1850 онд Төр гэрэлт хаан өөд болсны дараа, 4-р агь Ижу, хаан сууринд сууж, Түгээмэл элбэгт хэмээх оны цол хэрэглэх болж, Боржигин овогт хатныг Канцы хуангүй тайфэй хэмээх хэргэмтэй бэлэвсэн хатан эх болов. 1852 онд хааны зарлигаар Канцы хуангүй тайфэй бэлэвсэн татвар ахайтаныг Канцы хуантайхоу буюу хааны бэлэвсэн хатан эх гэх хүндэт цолоор өргөмжлсөн нь Чин гүрний оршин тогтносон 200 гаруй жилийн түүхэнд байгаагүй явдал болжээ. 1855 онд Канцы хуангүй тайфэй өөд болсны дараа Түгээмэл элбэгт хааны зарлигаар тус хатныг Шяожин хуанхоу хэмээв. Хатнаас төрсөн 6-р агь гун чин ван Ишинь өөрийн ээжид Төр гэрэлт хааны их хатдын талийгаач 3 хатад болох Шяому'''чөн''', Шяошэн'''чөнхаан''', Шяоцюань'''чөн''' нарын тахилын нэрэнд орсон '''чөн (成)''' ханзийг олгохыг олон удаа гуйсан ч, Түгээмэл элбэгт хаан татгалзав. 1861 онд Түгээмэл элбэгт хаан өөд болсны дараа балчир Бүрэн засагч, хаан сэнтий 

 Учир нь Чин гүрний хааны ордны хатад татвар эмсийг хянахын тулд хятадын уламжлалт тогтолцоог ашиглахдаа зэрэг зиндааг ялгаж заасан байдаг. Хааны их хатныг хуанхоу хэмээж, татвар эмсийг дотор нь хуан гүйфэй, гүйфэй, фэй, пинь, гүйрэн, чанзай, да-ин, шивэгчин гэх 8 дэсэд хуваадаг. Хаан өөд болоход хуанхоуд хуантайхоу буюу хааны бэлэвсэн хатан эх гэх цолтой болдог бол татвар эмс тайхоу цол хэрэглэхгүй зөвхөн талийгаач хааны татвар эм гэсэн цолтой үлддэг. Бас хятадын ёсонд хаадыг өөд болсны дараа өгдөг тахилын нэрний сүүлд орсон ханзийг чухалчлан үзэж хүндэтгэн нэрийддэг. Жишээлбэл   

=== Family background ===
Empress Xiaojingcheng's personal name was not recorded in history. She was a Khorchin Mongol of the Plain Blue Banner by birth.

* Father: Hualiang'a (花良阿), served as a fifth rank literary official (員外郎) in the Ministry of Justice, and held the title of a first class duke (一等公)
** Paternal grandfather: Kunshan (崑山)
* Mother: Lady Aisin Gioro
** Maternal grandfather: Yongxi (永錫; d. 1821), held the title Prince Su of the First Rank from 1778–1821, Hooge's great great grandson
** Maternal grandmother: Lady Namdulu (那木都鲁氏), Yongxi's primary consort
* One brother
* One sister
*


=== Xianfeng era ===
When the Daoguang Emperor died on 26 February 1850, his fourth son, Yizhu, who was enthroned as the Xianfeng Emperor, refused to make Lady Borjigit the empress dowager. Instead, the Xianfeng Emperor honoured her with the title &quot;Imperial Noble Consort Dowager Kangci&quot;. She and her only surviving son, Yixin, were not satisfied with this arrangement. According to imperial customs, Imperial Noble Consort Dowager Kangci had no right to claim the position of empress dowager because she was neither the birth mother of the Xianfeng Emperor, nor did she hold the rank of Empress while the Daoguang Emperor was still living. Although the Xianfeng Emperor ignored her appeals to become empress dowager, he treated her respectfully like a stepmother.

In 1852, Imperial Noble Consort Dowager Kangci, as the highest ranked living consort of the previous emperor, was allowed to exercise her privilege to select potential candidates to be the Xianfeng Emperor's consorts. Among those she chose were the future Empress Dowager Ci'an and Empress Dowager Cixi.

Imperial Noble Consort Dowager Kangci became critically ill in August 1855. Fearing that she had little time left, she conspired with her son, Yixin, to earn her the title of empress dowager before she died. Yixin then issued an imperial edict to honor his mother without full consent of the Xianfeng Emperor. In order to save himself from public embarrassment, the Emperor, although being displeased, reluctantly acknowledged the title later.&lt;sup&gt;[''citation needed'']&lt;/sup&gt;

She became Empress Dowager Kangci on 13 August 1855 and died eight days later. The Xianfeng Emperor appointed two princes, one of whom was Yixin, to take charge of the funeral arrangements, and announced that he would spend the mourning period in the Hall of Mental Cultivation.

In 1857, Empress Dowager Kangci was interred in the Mu Mausoleum of the Western Qing tombs. She was also granted the posthumous title &quot;Empress Xiaojing&quot;. The Xianfeng Emperor did not add the character ''cheng'' – indicating her status as an empress consort of the Daoguang Emperor, as were Empresses Xiaomu''cheng'', Xiaoshen''cheng'' and Xiaoquan''cheng'' – to her posthumous title because he wanted to highlight his belief that Empress Dowager Kangci never qualified as an empress consort. He also did not give her a place in the Imperial Ancestral Temple, which meant that she would not be included in ancestral worship rites.

=== Tongzhi era ===
When the Xianfeng Emperor died on 22 August 1861, his first son and successor, the Tongzhi Emperor, was still too young to rule. In the Xinyou Coup that followed, the Empresses Dowager Ci'an and Cixi collaborated with Yixin to overthrow and seize power from a group of eight regents appointed by the Xianfeng Emperor on his deathbed. The two empresses dowager thus became the regents for the Tongzhi Emperor, with Yixin assisting as Prince-Regent. On 6 May 1862, in order to secure Yixin's allegiance towards the Tongzhi Emperor, the two empresses dowager issued an imperial decree that added the character ''cheng'' to Empress Dowager Kangci's posthumous title. Empress Dowager Kangci was also given a place in the Imperial Ancestral Temple and included in ancestral worship rites.

'''Empress Xiaojing''' Kangci Yizhao Duanhui Zhuangren Heshen Bitian Fusheng '''Cheng'''

('''孝靜'''康慈懿昭端惠莊仁和慎弼天撫聖'''成皇后'''

'''孝静'''康慈懿昭端惠庄仁和慎弼天抚圣'''成皇后''')

== Titles ==

* During the reign of the Jiaqing Emperor (r. 1796–1820):
** Lady Borjigit (from 19 June 1812)
* During the reign of the Daoguang Emperor (r. 1820–1850):
** Noble Lady Jing (靜貴人; from 1825), sixth rank consort
** Imperial Concubine Jing (靜嬪; from 29 December 1826), fifth rank consort
** Consort Jing (靜妃; from 15 May 1827), fourth rank consort
** Noble Consort Jing (靜貴妃; from 17 September 1834), third rank consort
** Imperial Noble Consort (皇貴妃; from 9 January 1841), second rank consort
* During the reign of the Xianfeng Emperor (r. 1850–1861):
** Imperial Noble Consort Kangci (康慈皇貴太妃; from April 1851)
** Empress Dowager Kangci (康慈皇太后; from 13 August 1855)
** ''Empress Xiao Jing'' (孝靜皇后; from 20 September 1855)
* During the reign of the Tongzhi Emperor (r. 1861–1875):
** ''Empress Xiao Jing Cheng'' (孝靜成皇后; from 6 May 1862)

== Issue ==

* As Noble Lady Jing:
** Yigang (奕綱; 22 November 1826 – 5 March 1827), the Daoguang Emperor's second son
* As Consort Jing:
** Miscarriage at four months (28 June 1828)
** Yiji (奕繼; 2 December 1829 – 22 January 1830), the Daoguang Emperor's third son
** Princess Shou'en of the First Rank (壽恩固倫公主; 20 January 1831 – 15 May 1859), the Daoguang Emperor's sixth daughter
*** Married Jingshou (景壽; 1829–1889) of the Manchu Fuca clan in May/June 1845
** Yixin (奕䜣; 11 January 1833 – 29 May 1898), the Daoguang Emperor's sixth son, granted the title Prince Gong of the First Rank in 1850, posthumously honoured as '''Prince Gongzhong of the First Rank'''

== Gallery ==</text>
      <sha1>sfedi2ow6oho54vzbjjmsob4qvglh43</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707607</id>
      <parentid>707606</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T13:15:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7008" xml:space="preserve">'''Шяожинчөн хатан''' ([[Манж хэл|манж]]:{{MongolUnicode|ᡥᡳᠶᠣᠣᡧᡠᠩᡤᠠ&lt;br&gt;ᠴᡳᠪᠰᡝᠨ&lt;br&gt;ᡧᠠᠩᡤᠠᠨ&lt;br&gt;ᡥᡡᠸᠠᠩᡥᡝᠣ}}; галиг:hiyoošungga cibsen šanggan hūwangheo; [[Хятад хэл|хятад]]:孝靜成皇后, [[пиньинь]]:Xiào jìng chéng huánghòu)  (1812 оны 6 сарын 19 – 1855 оны 8 сарын 21) Манжийн [[Шулуун шар хошуу|шулуун шар хошууны]] [[Хорчин|хорчины]] [[боржигин]] овогтон, [[Манж Чин улс|Манж Чин улсын]] [[Төр гэрэлт]] хааны [[хатан]]. Жинхэнэ нэр нь түүхэнд тэмдэглэгдэж үлдээгүй. Тэрбээр амьд байхдаа эзэн хааны '''их хатан''' биш, '''хуан гүйфэй''' хэмээх хэргэмтэй '''татвар эм''' байсан. Төр гэрэлт хаан нас барж, Түгээмэл элбэгт хааны зарлигаар Канци хуангүйфэй гэх өргөмжилжээ. [[Бүрэн засагч]] хаан зарлиг гаргаж, '''Шяожинчөн хуанхоу''' (Хуанхоу гэдэг нь Хааны их хатан гэсэн утгатай хятад үг) цолоор нэхэн өргөмжилсөн. 

== Намтар ==
Шяожинчөн хэмээх нь хүний эцэг эхээс өгсөн нэр биш, нас барсны дараа хааны зарлигаар өгсөн хүндэтгэлийн шинжтэй нэр юм. Түүний жинхэнэ нэр түүхэнд бичигдэж үлдээгүй. 1812 оны 6 сарын 19 нд [[Манжийн шулуун хөх хошуу|манжийн шулуун хөх хошууны]] харъяат нутагт төрсөн. [[Хорчин]] хошуунаас гаралтай [[манжийн шулуун хөх хошуу]]ны харъяат шүүх яамны түшмэл, тэргүүн зэргийн [[гүн]] [[боржигин]] овгийн Хуалянгагийн охин. Хатны ээж нь Айсингиоро овгийн ахайтан бол Сү чин ван Юншигийн охин. Юнши чин ван бол [[Дээд эрдэмт]] хааны ууган хүү [[Хүүгэ]] чин вангийн удам юм. Тус хатантан нэг ах, нэг эгчтэй. 

1825 онд Хориотой хотод орж Төр гэрэлт хаанд сонгогдож '''Жин гүйрэн''' болсон. 1826 оны 11 сарын 22 нд хааны хоёрдугаар агь Иганыг төрүүлсэн ч, 1827 оны 3 сарын 5 нд өвчнөөр эндсэн. Жин гүйрэн 1826 оны 12 сарын 29 нд хэргэм дээшлэж Жин пинь (пинь гэдэг нь хаанд үйлчлэх 5-р зэргийн татвар хэргэм) болоод удалгүй 1827 оны 5 сарын 15 нд Жин фэй (фэй гэдэг нь хаанд үйлчлэх 4-р зэргийн татвар эмийн хэргэм) болж хэргэм зэрэг нэмэгдсэн.  1829 оны 12 сарын 2 нд хааны гуравдугаар агь Ижи-г төрүүлсэн. 1830 оны 1 сарын 22 нд Ижи агь өөд болсон. 1831 оны 1 сарын 20 нд хааны 6-р гэг Шоуэнь гүнжийг төрүүлсэн. 1833 оны 1 сарын 11 нд хааны 6-р агь Ишинийг төрүүлсэн. 1834 онд хэргэм ахиж Жин гүйфэй (гүйфэй нь хаанд үйлчлэх 3-р зэргийн татвар эм хэргэм) болов. 1840 онд Төр гэрэлт хааны 2 дахь их хатан Шяоцюаньчөн өөд болсны дараа тэрээр хааны ордны хамгийн өндөр хэргэм зэрэгтэй эмэгтэй болжээ. 1841 оны 1 сарын 9 нд хэргэм ахиж Хуан гүйфэй болов.  (Хуан гүйфэй бол хаанд үйлчлэх 2-р зэргийн татвар эм. Их хатны доор байдаг 2-р зэргийн хэргэм.)  Тэрбээр Төр гэрэлт хааны амьд ахуйд хэзээ ч, хуанхоу хэмээх их хатан болоогүй. 

1850 онд Төр гэрэлт хаан өөд болсны дараа, 4-р агь Ижу, хаан сууринд сууж, Түгээмэл элбэгт хэмээх оны цол хэрэглэх болж, Боржигин овогт хатныг Канцы хуангүй тайфэй хэмээх хэргэмтэй бэлэвсэн хатан эх болов. 1852 онд хааны зарлигаар Канцы хуангүй тайфэй бэлэвсэн татвар ахайтаныг Канцы хуантайхоу буюу хааны бэлэвсэн хатан эх гэх хүндэт цолоор өргөмжлсөн нь Чин гүрний оршин тогтносон 200 гаруй жилийн түүхэнд байгаагүй явдал болжээ. 1855 онд Канцы хуангүй тайфэй өөд болсны дараа Түгээмэл элбэгт хааны зарлигаар тус хатныг Шяожин хуанхоу хэмээв. Хатнаас төрсөн 6-р агь гун чин ван Ишинь өөрийн ээжид Төр гэрэлт хааны их хатдын талийгаач 3 хатад болох Шяому'''чөн''', Шяошэн'''чөнхаан''', Шяоцюань'''чөн''' нарын тахилын нэрэнд орсон '''чөн (成)''' ханзийг олгохыг олон удаа гуйсан ч, Түгээмэл элбэгт хаан татгалзав. 1861 онд Түгээмэл элбэгт хаан өөд болсны дараа балчир Бүрэн засагч, хаан сэнтий 

 Учир нь Чин гүрний хааны ордны хатад татвар эмсийг хянахын тулд хятадын уламжлалт тогтолцоог ашиглахдаа зэрэг зиндааг ялгаж заасан байдаг. Хааны их хатныг хуанхоу хэмээж, татвар эмсийг дотор нь хуан гүйфэй, гүйфэй, фэй, пинь, гүйрэн, чанзай, да-ин, шивэгчин гэх 8 дэсэд хуваадаг. Хаан өөд болоход хуанхоуд хуантайхоу буюу хааны бэлэвсэн хатан эх гэх цолтой болдог бол татвар эмс тайхоу цол хэрэглэхгүй зөвхөн талийгаач хааны татвар эм гэсэн цолтой үлддэг. Бас хятадын ёсонд хаадыг өөд болсны дараа өгдөг тахилын нэрний сүүлд орсон ханзийг чухалчлан үзэж хүндэтгэн нэрийддэг.</text>
      <sha1>ovbzkidffcqd4e8b5elv0uhr40l2k5x</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707608</id>
      <parentid>707607</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T13:35:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8790" xml:space="preserve">[[Файл:The Portrait of Empress XiaoJingCheng.JPG|thumb|Шяожинчөн хатны хөрөг]] 

'''Шяожинчөн хатан''' ([[Манж хэл|манж]]:{{MongolUnicode|ᡥᡳᠶᠣᠣᡧᡠᠩᡤᠠ&lt;br&gt;ᠴᡳᠪᠰᡝᠨ&lt;br&gt;ᡧᠠᠩᡤᠠᠨ&lt;br&gt;ᡥᡡᠸᠠᠩᡥᡝᠣ}}; галиг:hiyoošungga cibsen šanggan hūwangheo; [[Хятад хэл|хятад]]:孝靜成皇后, [[пиньинь]]:Xiào jìng chéng huánghòu)  (1812 оны 6 сарын 19 – 1855 оны 8 сарын 21) Манжийн [[Шулуун шар хошуу|шулуун шар хошууны]] [[Хорчин|хорчины]] [[боржигин]] овогтон, [[Манж Чин улс|Манж Чин улсын]] [[Төр гэрэлт]] хааны [[хатан]]. Жинхэнэ нэр нь түүхэнд тэмдэглэгдэж үлдээгүй. Тэрбээр амьд байхдаа эзэн хааны '''их хатан''' биш, '''хуан гүйфэй''' хэмээх хэргэмтэй '''татвар эм''' байсан. Төр гэрэлт хаан нас барж, Түгээмэл элбэгт хааны зарлигаар Канци хуангүйфэй гэх өргөмжилжээ. [[Бүрэн засагч]] хаан зарлиг гаргаж, '''Шяожинчөн хуанхоу''' (Хуанхоу гэдэг нь Хааны их хатан гэсэн утгатай хятад үг) цолоор нэхэн өргөмжилсөн. 

== Намтар ==
Шяожинчөн хэмээх нь хүний эцэг эхээс өгсөн нэр биш, нас барсны дараа хааны зарлигаар өгсөн хүндэтгэлийн шинжтэй нэр юм. Түүний жинхэнэ нэр түүхэнд бичигдэж үлдээгүй. 1812 оны 6 сарын 19 нд [[Манжийн шулуун хөх хошуу|манжийн шулуун хөх хошууны]] харъяат нутагт төрсөн. [[Хорчин]] хошуунаас гаралтай [[манжийн шулуун хөх хошуу]]ны харъяат шүүх яамны түшмэл, тэргүүн зэргийн [[гүн]] [[боржигин]] овгийн Хуалянгагийн охин. Хатны ээж нь [[Айсингиоро]] овгийн ахайтан бол Сү чин ван Юншигийн охин. Юнши чин ван бол [[Дээд эрдэмт]] хааны ууган хүү [[Хүүгэ]] чин вангийн удам юм. Тус хатантан нэг ах, нэг эгчтэй. 

1825 онд [[Хориотой хот|Хориотой хотод]] орж [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлт хаанд]] сонгогдож '''Жин гүйрэн''' (靜貴人) буюу 6-р зэргийн татвар эм болсон. 1826 оны 11 сарын 22 нд хааны хоёрдугаар агь Иганыг төрүүлсэн ч, 1827 оны 3 сарын 5 нд өвчнөөр эндсэн. Жин гүйрэн 1826 оны 12 сарын 29 нд хэргэм дээшлэж '''Жин пинь''' (靜嬪) (пинь гэдэг нь хаанд үйлчлэх 5-р зэргийн татвар хэргэм) болоод удалгүй 1827 оны 5 сарын 15 нд '''Жин фэй''' (靜妃) (фэй гэдэг нь хаанд үйлчлэх 4-р зэргийн татвар эмийн хэргэм) болж хэргэм зэрэг нэмэгдсэн.  1829 оны 12 сарын 2 нд хааны гуравдугаар агь Ижи-г төрүүлсэн. 1830 оны 1 сарын 22 нд Ижи агь өөд болсон. 1831 оны 1 сарын 20 нд хааны 6-р гэг [[Гүрний Шоуэнь гүнж|Шоуэнь гүнжийг]] төрүүлсэн. 1833 оны 1 сарын 11 нд хааны 6-р агь [[Ишинь|Ишинийг]] төрүүлсэн. 1834 онд хэргэм ахиж '''Жин гүйфэй''' (靜貴妃) (гүйфэй нь хаанд үйлчлэх 3-р зэргийн татвар эм хэргэм) болов. 1840 онд Төр гэрэлт хааны 2 дахь их хатан [[Шяоцюаньчөн]] өөд болсны дараа тэрээр хааны ордны хамгийн өндөр хэргэм зэрэгтэй эмэгтэй болжээ. 1841 оны 1 сарын 9 нд хэргэм ахиж '''Хуан гүйфэй''' (皇貴妃) болов.  (Хуан гүйфэй бол хаанд үйлчлэх 2-р зэргийн татвар эм. Их хатны доор байдаг 2-р зэргийн хэргэм.)  Тэрбээр Төр гэрэлт хааны амьд ахуйд хэзээ ч, хуанхоу хэмээх их хатан болоогүй. 

1850 онд [[Төр гэрэлт]] хаан өөд болсны дараа, 4-р агь [[Түгээмэл элбэгт|Ижу]], хаан сууринд сууж, [[Түгээмэл элбэгт]] хэмээх [[оны цол]] хэрэглэх болж, Боржигин овогт хатныг '''Канцы хуангүй тайфэй''' (康慈皇貴太妃) хэмээх хэргэмтэй бэлэвсэн хатан эх болов. 1852 онд хааны зарлигаар Канцы хуангүй тайфэй бэлэвсэн татвар ахайтаныг Канцы хуантайхоу буюу хааны бэлэвсэн хатан эх гэх хүндэт цолоор өргөмжлсөн нь Чин гүрний оршин тогтносон 200 гаруй жилийн түүхэнд байгаагүй явдал болжээ. 1855 онд Канцы хуангүй тайфэй өөд болсны дараа Түгээмэл элбэгт хааны зарлигаар тус хатныг '''Шяожин хуанхоу''' (孝靜皇后) хэмээв. Хатнаас төрсөн 6-р агь гун чин ван Ишинь өөрийн ээжид Төр гэрэлт хааны их хатдын талийгаач 3 хатад болох Шяому'''чөн''', Шяошэн'''чөнхаан''', Шяоцюань'''чөн''' нарын тахилын нэрэнд орсон '''Чөн (成)''' ханзийг олгохыг олон удаа гуйсан ч, Түгээмэл элбэгт хаан татгалзав. 1861 онд Түгээмэл элбэгт хаан өөд болсны дараа балчир Бүрэн засагч, хаан сэнтийд суусны дараа [[гун чин ван]] [[Ишинь]] (1833-1898) төр баригч ханхүү цолтойгоор хааны нэрийн өмнөөс төр барьж байсан. Иймээс тухайн үеийн эрх мэдлээ ашиглаж өөрийн эхэд '''Чөн''' '''(成)''' ханз олгохыг Цыши хатан эх, Цыань хатан эх нарт тулгаж, балчир хааны өмнөөс зарлиг гаргуулж '''''Шяожин''' Канцы Ижао Дуаньхуй Жуанрэнь Хэшэнь Битянь Фушэн '''Чөн Хуанхоу''' '''(孝靜'''康慈懿昭端惠莊仁和慎弼天撫聖'''成皇后)''''' хэмээх тахилын нэрийг олгожээ.  

 Чин гүрний хааны ордны хатад татвар эмсийг хянахын тулд хятадын уламжлалт тогтолцоог ашиглахдаа зэрэг зиндааг ялгаж заасан байдаг. Хааны их хатныг хуанхоу хэмээж, татвар эмсийг дотор нь хуан гүйфэй, гүйфэй, фэй, пинь, гүйрэн, чанзай, да-ин, шивэгчин гэх 8 дэсэд хуваадаг. Хаан өөд болоход хуанхоуд хуантайхоу буюу хааны бэлэвсэн хатан эх гэсэн утгатай цол өгдөг болдог бол татвар эмс [[Тайху|тайхоу]] цол хэрэглэхгүй зөвхөн талийгаач хааны татвар эм гэсэн нэр цолтой үлддэг. Бас хятадын ёсонд хаадыг өөд болсны дараа өгдөг тахилын нэрний сүүлд орсон ханзийг чухалчлан үзэж хүндэтгэн нэрийддэг. Иймээс их хатан өөд болоход тэрхүү ханзыг хатны тахилын нэрний сүүлд бичдэг. Татвар эмийн хөвгүүн өөрийн ээжид их хатны эдлэх ёстой зүйлийг олгохыг гуйх нь тухайн үеийн хууль цаазад харш зүйл байсан. 

[[Ангилал:1812 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1855 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол]]</text>
      <sha1>hqdoqvs7666jv5jydbgc6jqvqnm6ylf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707609</id>
      <parentid>707608</parentid>
      <timestamp>2022-08-08T13:36:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8805" xml:space="preserve">[[Файл:The Portrait of Empress XiaoJingCheng.JPG|thumb|Шяожинчөн хатны хөрөг]] 

'''Шяожинчөн хатан''' ([[Манж хэл|манж]]:{{MongolUnicode|ᡥᡳᠶᠣᠣᡧᡠᠩᡤᠠ&lt;br&gt;ᠴᡳᠪᠰᡝᠨ&lt;br&gt;ᡧᠠᠩᡤᠠᠨ&lt;br&gt;ᡥᡡᠸᠠᠩᡥᡝᠣ}}; галиг:hiyoošungga cibsen šanggan hūwangheo; [[Хятад хэл|хятад]]:孝靜成皇后, [[пиньинь]]:Xiào jìng chéng huánghòu)  (1812 оны 6 сарын 19 – 1855 оны 8 сарын 21) [[Манжийн шулуун шар хошуу|Манжийн шулуун шар хошууны]] [[Хорчин|хорчины]] [[боржигин]] овогтон, [[Манж Чин улс|Манж Чин улсын]] [[Төр гэрэлт]] хааны [[хатан]]. Жинхэнэ нэр нь түүхэнд тэмдэглэгдэж үлдээгүй. Тэрбээр амьд байхдаа эзэн хааны '''их хатан''' биш, '''хуан гүйфэй''' хэмээх хэргэмтэй '''татвар эм''' байсан. Төр гэрэлт хаан нас барж, Түгээмэл элбэгт хааны зарлигаар Канци хуангүйфэй гэх өргөмжилжээ. [[Бүрэн засагч]] хаан зарлиг гаргаж, '''Шяожинчөн хуанхоу''' (Хуанхоу гэдэг нь Хааны их хатан гэсэн утгатай хятад үг) цолоор нэхэн өргөмжилсөн. 

== Намтар ==
Шяожинчөн хэмээх нь хүний эцэг эхээс өгсөн нэр биш, нас барсны дараа хааны зарлигаар өгсөн хүндэтгэлийн шинжтэй нэр юм. Түүний жинхэнэ нэр түүхэнд бичигдэж үлдээгүй. 1812 оны 6 сарын 19 нд [[Манжийн шулуун хөх хошуу|манжийн шулуун хөх хошууны]] харъяат нутагт төрсөн. [[Хорчин]] хошуунаас гаралтай [[манжийн шулуун хөх хошуу]]ны харъяат шүүх яамны түшмэл, тэргүүн зэргийн [[гүн]] [[боржигин]] овгийн Хуалянгагийн охин. Хатны ээж нь [[Айсингиоро]] овгийн ахайтан бол Сү чин ван Юншигийн охин. Юнши чин ван бол [[Дээд эрдэмт]] хааны ууган хүү [[Хүүгэ]] чин вангийн удам юм. Тус хатантан нэг ах, нэг эгчтэй. 

1825 онд [[Хориотой хот|Хориотой хотод]] орж [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлт хаанд]] сонгогдож '''Жин гүйрэн''' (靜貴人) буюу 6-р зэргийн татвар эм болсон. 1826 оны 11 сарын 22 нд хааны хоёрдугаар агь Иганыг төрүүлсэн ч, 1827 оны 3 сарын 5 нд өвчнөөр эндсэн. Жин гүйрэн 1826 оны 12 сарын 29 нд хэргэм дээшлэж '''Жин пинь''' (靜嬪) (пинь гэдэг нь хаанд үйлчлэх 5-р зэргийн татвар хэргэм) болоод удалгүй 1827 оны 5 сарын 15 нд '''Жин фэй''' (靜妃) (фэй гэдэг нь хаанд үйлчлэх 4-р зэргийн татвар эмийн хэргэм) болж хэргэм зэрэг нэмэгдсэн.  1829 оны 12 сарын 2 нд хааны гуравдугаар агь Ижи-г төрүүлсэн. 1830 оны 1 сарын 22 нд Ижи агь өөд болсон. 1831 оны 1 сарын 20 нд хааны 6-р гэг [[Гүрний Шоуэнь гүнж|Шоуэнь гүнжийг]] төрүүлсэн. 1833 оны 1 сарын 11 нд хааны 6-р агь [[Ишинь|Ишинийг]] төрүүлсэн. 1834 онд хэргэм ахиж '''Жин гүйфэй''' (靜貴妃) (гүйфэй нь хаанд үйлчлэх 3-р зэргийн татвар эм хэргэм) болов. 1840 онд Төр гэрэлт хааны 2 дахь их хатан [[Шяоцюаньчөн]] өөд болсны дараа тэрээр хааны ордны хамгийн өндөр хэргэм зэрэгтэй эмэгтэй болжээ. 1841 оны 1 сарын 9 нд хэргэм ахиж '''Хуан гүйфэй''' (皇貴妃) болов.  (Хуан гүйфэй бол хаанд үйлчлэх 2-р зэргийн татвар эм. Их хатны доор байдаг 2-р зэргийн хэргэм.)  Тэрбээр Төр гэрэлт хааны амьд ахуйд хэзээ ч, хуанхоу хэмээх их хатан болоогүй. 

1850 онд [[Төр гэрэлт]] хаан өөд болсны дараа, 4-р агь [[Түгээмэл элбэгт|Ижу]], хаан сууринд сууж, [[Түгээмэл элбэгт]] хэмээх [[оны цол]] хэрэглэх болж, Боржигин овогт хатныг '''Канцы хуангүй тайфэй''' (康慈皇貴太妃) хэмээх хэргэмтэй бэлэвсэн хатан эх болов. 1852 онд хааны зарлигаар Канцы хуангүй тайфэй бэлэвсэн татвар ахайтаныг Канцы хуантайхоу буюу хааны бэлэвсэн хатан эх гэх хүндэт цолоор өргөмжлсөн нь Чин гүрний оршин тогтносон 200 гаруй жилийн түүхэнд байгаагүй явдал болжээ. 1855 онд Канцы хуангүй тайфэй өөд болсны дараа Түгээмэл элбэгт хааны зарлигаар тус хатныг '''Шяожин хуанхоу''' (孝靜皇后) хэмээв. Хатнаас төрсөн 6-р агь гун чин ван Ишинь өөрийн ээжид Төр гэрэлт хааны их хатдын талийгаач 3 хатад болох Шяому'''чөн''', Шяошэн'''чөнхаан''', Шяоцюань'''чөн''' нарын тахилын нэрэнд орсон '''Чөн (成)''' ханзийг олгохыг олон удаа гуйсан ч, Түгээмэл элбэгт хаан татгалзав. 1861 онд Түгээмэл элбэгт хаан өөд болсны дараа балчир Бүрэн засагч, хаан сэнтийд суусны дараа [[гун чин ван]] [[Ишинь]] (1833-1898) төр баригч ханхүү цолтойгоор хааны нэрийн өмнөөс төр барьж байсан. Иймээс тухайн үеийн эрх мэдлээ ашиглаж өөрийн эхэд '''Чөн''' '''(成)''' ханз олгохыг Цыши хатан эх, Цыань хатан эх нарт тулгаж, балчир хааны өмнөөс зарлиг гаргуулж '''''Шяожин''' Канцы Ижао Дуаньхуй Жуанрэнь Хэшэнь Битянь Фушэн '''Чөн Хуанхоу''' '''(孝靜'''康慈懿昭端惠莊仁和慎弼天撫聖'''成皇后)''''' хэмээх тахилын нэрийг олгожээ.  

 Чин гүрний хааны ордны хатад татвар эмсийг хянахын тулд хятадын уламжлалт тогтолцоог ашиглахдаа зэрэг зиндааг ялгаж заасан байдаг. Хааны их хатныг хуанхоу хэмээж, татвар эмсийг дотор нь хуан гүйфэй, гүйфэй, фэй, пинь, гүйрэн, чанзай, да-ин, шивэгчин гэх 8 дэсэд хуваадаг. Хаан өөд болоход хуанхоуд хуантайхоу буюу хааны бэлэвсэн хатан эх гэсэн утгатай цол өгдөг болдог бол татвар эмс [[Тайху|тайхоу]] цол хэрэглэхгүй зөвхөн талийгаач хааны татвар эм гэсэн нэр цолтой үлддэг. Бас хятадын ёсонд хаадыг өөд болсны дараа өгдөг тахилын нэрний сүүлд орсон ханзийг чухалчлан үзэж хүндэтгэн нэрийддэг. Иймээс их хатан өөд болоход тэрхүү ханзыг хатны тахилын нэрний сүүлд бичдэг. Татвар эмийн хөвгүүн өөрийн ээжид их хатны эдлэх ёстой зүйлийг олгохыг гуйх нь тухайн үеийн хууль цаазад харш зүйл байсан. 

[[Ангилал:1812 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1855 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол]]</text>
      <sha1>0x27dionme87nx1qkpun8kcuvebysnn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хенрик Сиенкевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123259</id>
    <revision>
      <id>707610</id>
      <timestamp>2022-08-08T14:56:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;[[Файл:Henryk Sienkiewicz.PNG|thumb|Хенрик Сиенкевич.]] '''Хенрик Сиенкевич''' (польш. Henryk Sienkiewicz, бүтэн овог нэр ''Хенрик Адам Александер Пиус Сиенкевич'', польш. Henryk Adam Aleksander Pius Sienkiewicz, 1846 оны 5-р сарын 5-нд Оросын эзэт улсын бүрэлдэхүүн дахь [[Польш]]&lt;nowiki/&gt;ийн хант улсын Воля-Ок...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5103" xml:space="preserve">[[Файл:Henryk Sienkiewicz.PNG|thumb|Хенрик Сиенкевич.]]
'''Хенрик Сиенкевич''' (польш. Henryk Sienkiewicz, бүтэн овог нэр ''Хенрик Адам Александер Пиус Сиенкевич'', польш. Henryk Adam Aleksander Pius Sienkiewicz, 1846 оны 5-р сарын 5-нд Оросын эзэт улсын бүрэлдэхүүн дахь [[Польш]]&lt;nowiki/&gt;ийн хант улсын Воля-Окжейскад төрсөн- 1916 оны 11-р сарын 6-нд [[Швейцар]]&lt;nowiki/&gt;ын Веве хотод нас барсан) польшийн зохиолч. Түүхэн романы зохиолч гэдгээрээ алдартай, 1905 оны утга зохиолын [[Нобелийн шагналтнуудын нэрс|Нобелийн шагналтан]]. Элиза Оржешко, Болеслав Прус нарын хамт тэрээр 19-р зууны Польшийн шилдэг реалист зохиолчдын нэг байв.

== Намтар ==
Түүний гэр бүл хэд хэдэн удаа нүүсэн боловч залуу Хенрик бага насаа Грабовце Гүрнэ, Венжичин, Бургец дахь гэр бүлийн эдлэнд өнгөрөөжээ. 1858 оны 9-р сард тэрээр [[Варшав]] хотод боловсрол эзэмшиж эхэлсэн бөгөөд 1861 онд гэр бүл нь Варшавын зүүн хэсгийн Прага дүүрэгт орон сууцны байшин худалдаж авч суурьшжээ. Тэрээр хүмүүнлэгийн ухаан, ялангуяа польш хэл, түүхийн хичээлээс бусад хичээлд харьцангуй муу дүн авдаг байжээ. 

1866-1870 онд тэрээр Үндсэн сургуулийн (1869 оноос - Варшавын их сургууль) анагаах ухаан, түүх-филологийн факультетэд суралцсан . Тэрээр оюутан байхдаа &quot;Долоо хоногийн тойм&quot; (&quot;Przegląd Tygodniowy&quot;, 1869) сэтгүүлд анхныхаа хэвлэмэл хуудаснаа гарч байжээ. 1873 оноос хойш тэрээр Польшийн сонины («Gazeta Polska») байнгын шог шүүмжлэгч /фельетонч/ байжээ. 1874 оноос долоо хоног тутмын &quot;Нива&quot; («Niwa») сэтгүүлийн утга зохиолын хэлтсийн эрхлэгч, 1882 оноос консерватив &quot;Үг&quot; («Słowo») сонины редактороор ажиллаж байв.

1881 онд Мария Шеткевич, 1893 онд Мария Володкович, 1904 онд өөрийн үеэл Мария Бабска-тай гурван удаа гэрлэж байжээ. 

АНУ-д 1876—1879 онд аялаж  «Аялалаас бичсэн захидлууд» (1876—1878) хэвлүүлсэн. Европод иргэж ирээд Парист, 1879 онд Львов, дараа нь Венеции, Ромд амьдарсан байна. Түүнээс хойш Австри, Англи, Итали, Литв, Франц, Швейцар зэрэг орнуудаар аялан амьдарч байжээ. 1886 онд Румын, Болгар, Турк, Грец, 1891 онд Египет болон Занзибар болон бусад орноор аялжээ. 

[[Дэлхийн нэгдүгээр дайн|Дэлхийн 1-р дайн]] эхлэхэд Швейцар руу гарч Польш дахь дайнд өртсөн хүмүүст туслах Хороог тэргүүлсэн байна. 

Түүнийг Швейцар дахь Веве хотод нас бархад нутгийн католик сүмд оршуулад сүүлд 1924 онд Варшавын Гэгээн Иоанн Загалмайлагчийн сүмын доод давхарт шилжүүлэн оршуулжээ. 

== Уран бүтээл ==
Х.Сиенкевич амьд байхдаа Польшид болон гадаад ертөнцөд хамгийн алдартай зохиолч байсан. После трилогии «Галаар болон сэлмээр», «Үер», «Пан Володыёвский» гэх гурвалсан зохиол бичсэний дараа польшийн хамгийн өндөр цалинтай зохиолч байжээ. 

Түүний уран бүтээлүүд польшийн урлагийн түүхэнд томоохон байр эзэлдэгээс гадна олон улсын нэр хүнд олсон (Нобелийн уран зохиолын 1905 оны шагнал) юм. Түүнийг Лев Толстой, Н.С.Лесков, Антон Чехов, А.И.Эртель, А.И.Куприн, А.М.Горький зэрэг оросын зохиолчид өндрөөр үнэлдэг байжээ. «Quo vadis» роман нь 40 гаруй хэл дээр орчуулагдсан байна.</text>
      <sha1>pvzi06wbbhjdk1ttqqn38gqdhms8zna</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фатих Портакал</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123260</id>
    <revision>
      <id>707619</id>
      <timestamp>2022-08-08T18:51:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aranciodimassimo</username>
        <id>78193</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the page &quot;[[:az:Special:Redirect/revision/6543999|Fatih Portakal]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3238" xml:space="preserve">'''Фатих Портакал''' (1967 оны 2-р сарын 2), Туркийн сэтгүүлч, хөтлөгч, YouTuber .

== Боловсролын амьдрал ==
Тэрээр 1968 оны 2-р сарын 2-нд Айдын Назилли дүүрэгт төрсөн. Тэрээр Каракасу хотод бага боловсролоо төгссөн; Тэрээр Измир Ататүркийн ахлах сургуульд дунд боловсролоо төгссөн. Тэрээр Истанбулын их сургуулийн Бизнесийн удирдлагын факультетэд дээд боловсрол эзэмшсэн. 1994 онд [[Австрали|Австралид]] магистр, гадаад хэл сурахаар явсан.

== Ажлын амьдрал ==
Сургуулиа төгсөөд Фатих Портакал [[Австрали|Австралийн]] алдартай ресторанд хэсэг хугацаанд ажилласан. Тэрээр 1997 онд [[Турк|Туркт]] буцаж ирэв. Армаган Топертой гэрлэсэн. 1997-2005 онд Star TV -д сурвалжлагчаар ажиллаж байсан. 2005 онд тэрээр сэтгүүлч Мехмет Али Бирандын санал болгосноор Канал D руу нүүсэн. 2010 оны 5-р сард тэрээр FOX-ийн сурвалжлагчдын нэг Ирфан Дегирменчигийн санал болгосноор FOX руу шилжсэн.

Фатих Портакал 2010-2013 оны хооронд FOX ''сувгаар Çalar'' ''Saat'' нэвтрүүлгийн хөтлөгч байсан. 2013 оны 9-р сард FOX-ийн эмэгтэй сэтгүүлчдийн нэг [[Назлы Толга Бреннинкмейер|Назли Толга]] гэрлэж, гадаадад нүүх шаардлагатай болоход ''Fox  Ana Haber'' нэвтрүүлгийн хөтлөгчийн албан тушаалаа орхиж, нэвтрүүлгээ хүргэж эхэлсэн. Мөн тэрээр ''Fatih Portakal ile Türkiye'nin Trendleri'' нэртэй нэвтрүүлгийг толилуулжээ.

Айдынли хөтлөгч, 43 настай. Тэрээр &quot;Алтан эрвээхэй&quot; шагнал гардуулах ёслолоос &quot;Шилдэг эрэгтэй мэдээний хөтлөгч&quot;-ээр шалгарсан. Үүнтэй ижил шагнал. Мөн Алтан эрвээхэй шагналыг авсан. 2020 онд тэрээр FOX Main News сувгаар Фатих Портакалтай хамт FOX Main News-ийг орхиж байгаагаа зарлав. Өнөөдөр; Тэрээр өөрийн [[YouTube]] суваг болох Фатих Портакал дээр мөрийн хөтөлбөр боловсруулах контент бэлтгэж, цаг үеийн үйл явдлуудыг хянадаг.

== Энэ нь ажилладаг ==

* Sessiz(2012)
* Aklımla Dalga Geçme (2016)

== бас үзнэ үү ==

== Эх сурвалж ==

== гадаад холбоосууд ==

* [https://www.instagram.com/fatihportakal/?hl=it]
[[Ангилал:1967 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>bh969yj81kgj0hdcctezayuqy5e6vu2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хэрэглэгч:Капитрон банк</title>
    <ns>2</ns>
    <id>123261</id>
    <revision>
      <id>707622</id>
      <timestamp>2022-08-09T01:51:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Капитрон банк</username>
        <id>78390</id>
      </contributor>
      <comment>Капитрон банк</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6007" xml:space="preserve">Капитрон Банк нь 2001 оны 11-р сарын 16-ны өдөр үүсэн байгуулагдаж, 3 тэрбум төгрөгийн дүрмийн сан, 17 ажилтантайгаар үйл ажиллагаагаа эхлүүлж байсан.

Капитрон Банк Монгол Улсын банк, санхүүгийн салбарт 20 дэх жилдээ тогтвортой үйл ажиллагаа явуулж буй 100 хувийн үндэсний хөрөнгө оруулалтай арилжааны банк бөгөөд үүсэн байгуулагдсанаас хойш мэргэшсэн хүний нөөц, дэвшилтэд технологи, шинэлэг бүтээгдэхүүн үйлчилгээгээрээ дамжуулан харилцагч иргэд, байгууллагын санхүүгийн хэрэгцээг түргэн шуурхай, найдвартай ханган ажилласаар иржээ. Тухайлбал, иргэд болон жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдэд зориулсан бизнесийн зээлүүд, хэрэглээний зээл, орон сууцны зээл, бүх төрлийн гадаад, дотоод төлбөр тооцоо, харилцах, хадгаламж, гадаад, дотоодын төлбөрийн карт, цахим банк, даатгалын зуучлал зэрэг санхүүгийн бүхий л төрлийн үйлчилгээг үзүүлж байна.

Бид Монгол Улсын банк, санхүүгийн зах зээлд техник, технологид суурилсан дэвшилтэд бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ болох интернет банк, телефон банк болон мессеж банкны үйлчилгээг анхлан нэвтрүүлж байсан төдийгүй, харилцагчиддаа эскроу данс, овердрафт зээл, лизинг, моргэжийн зээл зэрэг шинэлэг бүтээгдэхүүн үйлчилгээнүүдийг хүргэж банкны салбарт эрч хүчтэй, шинэлэг банкны дүр төрхөөр орж ирсэн түүхтэй.

2015-2016 онуудад Капитрон банкны Хувьцаа эзэмшигч, Төлөөлөн удирдах зөвлөл, Гүйцэтгэх удирдлагын бүтэц, бүрэлдэхүүнд томоохон өөрчлөлт орсон бөгөөд компанийн засаглалын зөв тогтолцоог бүрдүүлэх, банкны бүтэц, зохион байгуулалт, удирдлага, хяналтын тогтолцоог боловсронгуй болгох, банкны хувь нийлүүлсэн хөрөнгийг нэмэгдүүлэх, улмаар банкны өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэх чиглэлээр шат дараалсан өөрчлөлт, шинэчлэлийг хийсэн.

Өнөөдрийн байдлаар Улаанбаатар хот (Монгол улсын нийслэл) болон Дархан-Уул, Сэлэнгэ, Орхон, Дорноговь, Өмнөговь, Баян-Өлгий, Замын-Үүд, Ховд зэрэг эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн ач холбогдол бүхий аймгуудад байрших 45 салбар нэгж, 450 мэргэшсэн боловсон хүчнээрээ дамжуулан арилжааны банкны бүх төрлийн үйлчилгээг харилцагчиддаа хүргэж, санхүүгийн үйлчилгээг нэр төртэйгээр биелүүлсээр байна.

Капитрон банкны санхүүгийн үзүүлэлт сүүлийн жилүүдэд хурдацтай өсч, банкны системд эзлэх байр суурь тэлсээр өнөөдрийн байдлаар 1.0 их наяд төгрөгийн активтай, дүрмийн санг 80.0 тэрбум төгрөгт хүргэж, санхүүгийн чадамжаа нэмэгдүүлсэний зэрэгцээ Монголбанкнаас тогтоосон зохистой харьцааны шалгуур үзүүлэлтийг бүрэн ханган ажиллаж байна.

Бидний хийж хэрэгжүүлж байгаа ажлыг үнэлж, Олон улсын банк санхүүгийн салбарын нэр хүндийг тодорхойлогч “Global Banking &amp; Finance Review” сэтгүүлээс “Жижиг, дунд бизнесийг дэмжигч 2017, 2018 оны Монгол Улсын шилдэг банк”-аар өргөмжилсөн бол Монгол Улсын Засгийн Газар, Монголын Үндэсний Худалдаа Аж Үйлвэрийн Танхимаас хамтран тодруулдаг ТОП-100 аж ахуйн нэгжийн жагсаалтанд сүүлийн 4 жил дараалан амжилтаа ахиулан шалгарсан.

Цаашид бид банкныхаа үйлчилгээг улам бүр сайжруулан, нийгмийн сайн сайханд чиглэсэн, байгаль дэлхийд ээлтэй төсөл хөтөлбөрүүд, жижиг, дунд бизнес болон улс орны эдийн засгийн өсөлт хөгжилтөд эерэгээр нөлөөлөх бизнесийг дэмжин ажиллахын зэрэгцээ үйл ажиллагаандаа орчин үеийн дэвшилтэт техник, технологийг ашиглаж, ухаалаг банкны үйлчилгээг нэвтрүүлэн хөгжүүлж, харилцагчаа дээдэлсэн, хамгийн найдвартай, шуурхай, найрсаг үйлчилгээтэй банк байхаар зорин ажиллах болно.</text>
      <sha1>s3o2ceqmw1hblaf6r2v33ajpi1f6r2s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хэрэглэгч:Batman 0522</title>
    <ns>2</ns>
    <id>123262</id>
    <revision>
      <id>707641</id>
      <timestamp>2022-08-09T05:27:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Batman 0522</username>
        <id>78393</id>
      </contributor>
      <comment>Агуулга</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="546" xml:space="preserve">“ДДЦС”ТӨХК-д 2007 оноос Дулааны хянах хэмжүүр автоматикийн цехийн зарцуулалт, түвшний засварчнаар,   2008 оноос ДХХА цехийн засварын мастераар, 2014 оноос ДХХА цехийн дарга, 2017 оноос ИА-ны ТХ-ийн инженерээр одоог хүртэл ажиллаж байна.  ТЭХ-ний салбарт 13 дэх жилдээ тасралтгүй ажиллаж байна.       

Намтар</text>
      <sha1>7ngmagkb2940t7m98nan03vkfmygm1a</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707644</id>
      <parentid>707641</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T05:33:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Batman 0522</username>
        <id>78393</id>
      </contributor>
      <comment>1</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2048" xml:space="preserve">== Layout ==

This page and [[https://commons.m.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Commons:First_steps/Contributing CONTRIBUTING]] are broken on mobile in portrait mode. In landscape mode one cq' also see that alignment files are not consistent across sections. Why not sticking to a nice Wiki Layout with sections that would both keep images, make the text more readable and offer a quicker access to a given item of the outline? See you! - [[User:5CR1PT|5CR1PT]] ([[User talk:5CR1PT|&lt;span class=&quot;signature-talk&quot;&gt;{{int:Talkpagelinktext}}&lt;/span&gt;]]) 06:06, 9 April 2020 (UTC)

-one can
-alignment rules [[User:5CR1PT|5CR1PT]] ([[User talk:5CR1PT|&lt;span class=&quot;signature-talk&quot;&gt;{{int:Talkpagelinktext}}&lt;/span&gt;]]) 06:10, 9 April 2020 (UTC)

== What's the best way to start ==

Sorry I'm distracted by the world and the girls. [[User:Adamrocks78|Adamrocks78]] ([[User talk:Adamrocks78|&lt;span class=&quot;signature-talk&quot;&gt;{{int:Talkpagelinktext}}&lt;/span&gt;]]) 15:30, 4 March 2022 (UTC)
:{{re|Adamrocks78}} Hi, and welcome. Many users start by photographing what they see in nature that fits [[COM:PS|our Project Scope]] using their smartphones or digital cameras, and uploading those photos. Uploading photos of artificial things can get more complicated depending on location, see [[COM:CRT]]. What country are you in? &amp;nbsp; — &lt;span style=&quot;font-size:115%;background:#FFA&quot;&gt;[[User:Jeff G.|Jeff G.]]&lt;/span&gt; ツ&lt;small&gt;&lt;sub&gt; please [[Template:Ping|ping]] or [[User:Jeff G./talk|talk to me]]&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt; 16:24, 4 March 2022 (UTC)

== National Guard deployment ==

May I train with the family? [[User:Adamrocks78|Adamrocks78]] ([[User talk:Adamrocks78|&lt;span class=&quot;signature-talk&quot;&gt;{{int:Talkpagelinktext}}&lt;/span&gt;]]) 01:09, 5 March 2022 (UTC)
:{{re|Adamrocks78}} Hi again. What do those have to do with [[Commons:First steps]], or with Commons generally? &amp;nbsp; — &lt;span style=&quot;font-size:115%;background:#FFA&quot;&gt;[[User:Jeff G.|Jeff G.]]&lt;/span&gt; ツ&lt;small&gt;&lt;sub&gt; please [[Template:Ping|ping]] or [[User:Jeff G./talk|talk to me]]&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt; 03:12, 5 March 2022 (UTC)</text>
      <sha1>tqdnlctb9191j8jih099cxc815j91k8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707645</id>
      <parentid>707644</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T05:38:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Batman 0522</username>
        <id>78393</id>
      </contributor>
      <comment>Дархан</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11960" xml:space="preserve">{{Инфобокс Монголын аймаг
|NAME = Дархан-Уул
|ENGNAME = Darkhan-Uul Province
|MNGNAME = '''&lt;big&gt;{{МонголЮникод|ᠳᠠᠷᠬᠠᠨ ᠠᠭᠤᠯᠠ}}{{MongolUnicode|ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}}&lt;/big&gt;'''
|FLAGGE = mn_flag_darkhan_uul_aymag.svg
|WAPPEN = mn_coa_of_darkhan_aymag.svg
|BILD = Darkhan city.jpg
|BILDLEGENDE = Дарханы [[морин хуур]]ын хөшөө
|GRÜNDUNGSJAHR = 1994
|HAUPTORT = Дархан
|SUM = 4
|FLÄCHE = 3275
|EINWOHNER = 101879
|EINWOHNER_JAHR = 2016
|DICHTE = 30.9&lt;ref&gt;[http://www.1212.mn/tables.aspx?TBL_ID=DT_NSO_0300_034V1 Монгол улсын үндэсний статистикийн хороо:] Монгол улсын хүн амын нягтрал аймаг нийслэлээр&lt;/ref&gt;
|ETHNIE = [[Халх]]
|BÜRGER = Дархан-Уулынхан
|PLZ = 45000
|VORWAHL = +976 (0)137
|KFZ_KENNZEICHEN = ДА
|ISO3166_2 = MN-037
|Website = http://darkhan.gov.mn/ darkhan.gov.mn
|LAGEPLAN = Darkhan-Uul in Mongolia.svg
|NS=49.5
|EW=106
}}
'''Дархан-Уул''' ([[Монгол бичиг|монгол бичгээр]] {{юникодмонгол|ᠳᠠᠷᠬᠠᠨ ᠠᠭᠤᠯᠠ|h}} – ''дархан агула'') аймаг нь [[Монгол улс]]ын 21 аймгийн нэг. [[Орхон]], [[Говьсүмбэр]] аймгуудтай адилаар [[1994]] онд [[Дархан|Дархан хотыг]] [[Сэлэнгэ]] аймгийн зарим [[сум]]дтай нийлүүлж байгуулжээ.&lt;!--Энд аймаг, хот холилдоод байна: Хүн амын тоогоор [[Улаанбаатар]], Эрдэнэтийн дараа гуравдугаар том хот юм. --&gt; Засаг захиргааны нэгжийн хувьд 4 сум, 24 багтай. Дархан-Уул аймаг нь [[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ]] аймгийн сумдтай хил залгаа оршдог.

== Түүх ==
Дархан хотын анхны суурийн чулууг &quot;Бурхантын хөндий&quot;-д [[1961]] оны [[10 сарын 17]]-нд тавьсан нь Монгол улсын 2 дахь томоохон хот болох эхлэл тавигдсан юм. Дархан хотыг хуучин социалист орнууд болох [[Зөвлөлт Холбоот Улс]], [[Болгар]], [[Польш]], [[Унгар]], [[Чех]], [[Зүүн Герман]] зэрэг улсуудын техник, эдийн засгийн тусламжтайгаар байгуулан хөгжүүлсэн. Дархан хот нь Орхон, Сэлэнгийн сав газрын бүсэд багтдаг. Хараа голын эрэг Бурхантын хөндийд оршдог бөгөөд далайн төвшнөөс дээш 707м-ийн өндөрт байрласан ба 327.5 мянган га газар нутагтай, эрс тэс уур амьсгалтай.Нийт хүн амын 64.5% ыг 35 хүртэлх залуус эзэлдэг учир залуусын хот гэх нь ч бий.

[[Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын]] [[1994]] оны 32 тоот тогтоолоор Дархан хотыг Дархан-Уул аймаг болгон зохион байгуулсан.

== Боловсрол ==
Тус аймагт [[Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль]], [[Хөдөө Аж Ахуйн Их Сургууль]], [[Анагаах ухааны коллеж]] [[Хүмүүнлэгийн ухааны их сургууль]] [[Дархан дээд]] зэрэг хувийн болон улсын 15 их, дээд сургууль ба УГТСЭШХүрээлэн Бактер судлалын хүрээлэн зэрэг олон шинжлэх ухааны хүрээлэнгүүд, Виктори зон зэрэг сургалтын төвүүд сургалт эрдэм шинжилгээний байгууллага ажилладаг.

Эдгээрт 660 гаруй эрдэмтэн багш ажиллаж, 21000 гаруй оюутан сурагч суралцаж байна. Мөн аймгийн хэмжээнд 35 [[Ерөнхий Боловсролын Сургууль]], 24 [[цэцэрлэг]], Монгол [[Туркийн хамтарсан сургууль]], [[Хан-Уул дээд сургууль|Хан-Уул дээд сургуулийн]] харъяа 10 жилийн сургууль, [[Монгол-Германы хамтарсан сургууль]], хүүхдийг эрт хөгжүүлэх тусгай сургууль ажиллан тэдгээрт 35 мянган хүүхэд суралцаж, [[Орос хэл|Орос]], [[Англи хэл|Англи]], [[Герман хэл|Герман]], [[Турк хэл|Турк]], [[Япон хэл]]ийг гадаадын мэргэжилтэн багш нараар хичээл заалгаж байна.

== Эрүүл мэнд ==
Дархан-Уул аймаг нь нийт 650 ортой [[эмнэлэг]], урьдчилан сэргийлэх зориулалттай эрүүл мэндийн 2 томоохон төв ажиллаж, тэдгээрт 300 гаруй их эмч ажиладаг.

== Харилцаа холбоо ==
Тус аймаг нь зам, тээвэр, харилцаа холбоо, цахилгаан, дулааны эрчим хүч зэрэг дэд бүтцийн салбарууд сайн хөгжсөн үйлдвэрлэл, соёл боловсрол, шинжлэх ухаанны томоохон төв учраас гадаад орнуудын муж, хот, компани, хувь хүмүүстэй харилцаагаа өргөжүүлэн хөгжүүлж хамтран ажиллах хамгийн таатай нөхцөл бүрдсэн аймаг юм. 

[[Герман]]ы [[Цайтц]], [[Унгар]]ын [[Капошвар]], [[Бүгд Найрамдах Буриад Улс|Буриад улс]]ын [[Улаан-Үд]], [[Беларусь]] улсын [[Витабск]], [[БНХАУ]]-ын [[Же-Жань]], [[Дани]]йн [[Хилероид]] хотуудтай шууд харилцаатай ажилладаг.

Дархан-Уул аймагт орчин үеийн технологи, техникээр бүрэн тоноглогдсон [[Мобиком]], [[Скайтел]] [[Юнител]] [[Ж-Мобайл]] компаниудын салбарууд [[үүрэн телефон]]ы, [[Миком]] Ситинет, Дархан нет, Цахим нет компаниуд интернетийн үйлчилгээ явуулдаг байна. Мөн Univision, Skymedia, Darkhan IPtv, DBS, [[ЛХА телевиз]] үүдээр 24 цагийн турш дотоод гадаадын сувгуудыг үзэх боломжоор бүрэн хангадаг.

== Аж үйлдвэр ==
Дархан-Уул аймагт жижиг дунд, үйлдвэрлэл, үйлчилгээг эрчимтэй хөгжүүлж байна. Хувийн хөрөнгө оруулалтаар оёдол, архи спиртийн үйлдвэр, савхин эдлэл, талх нарийн боов, мах махан бүтээгдэхүүн зэрэг жижиг дунд үйлдвэрүүд болон Банк, банк бус санхүүгийн байгууллага, хадгаламж зээлийн хоршоо зэрэг аж ахуйн байгууллагууд үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

=== Үйлдвэрлэл ба аялал жуулчлал ===
Дархан-Уул аймаг нь байгалийн баялагтаа түшиглэн барилгын матералын үйлдвэрлэлийг түлхүү хөгжүүлсэн бөгөөд Цемент, Силикат, Байшин үйлдвэрлэх комбинат, Архины үйлдвэр, &quot;Керамзит&quot;, &quot;Эрдэс хөвөн&quot;, &quot;Төмөр бетоны&quot; үйлдвэр, &quot;Хүнсний үйлдвэр&quot;, &quot;Нэхий Эдлэлийн үйлдвэр&quot;, &quot;Мах комбинат&quot;, &quot;Хар төмөрлөгийн үйлдвэр&quot; зэрэг олон үйлдвэрүүдтэй. барилгын материалын болон [[нүүрс]], [[алт]], төмрийн хүдрийн арвин их нөөцтэй аймаг юм.

Мөн аялал жуулчлалын шинэ нөөц гэдэг нь харагдаж байна. Энд Бурхантай толгой, дүүжин гүүр, морин хуур цогцолбор зэрэг шинэ үеийн бүтээлүүд гадаад дотоодын аялагчдын сонирхлыг татаж байна.

=== Хөдөө аж ахуй ===
Дархан-Уул нь Монголын газар тариалангийн төв бүсэд оршдог учраас [[хөдөө аж ахуй]]н нийт бүтээгдэхүүнд газар тариалан голлодог бөгөөд газар тариалангийн аж ахуйнууд шинжлэх ухааны баазтайгаа ойрхон байрлаж, түүнтэй хамтран ажилладгаараа бусад аймгуудаас давуутай юм. Аймгийн хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл нь хүн амын [[махан бүтээгдэхүүн|мах махан бүтээгдэхүүн]]ий хэрэгцээний 30%, [[сүүн бүтээгдэхүүн|сүү сүүн бүтээгдэхүүн]]ий 90%, [[гурилан бүтээгдэхүүн|гурил гурилан бүтээгдэхүүн]]ий 70% гаруй хувийг, [[төмс]], хүнсний ногооны хэрэгцээг өөрийн үйлдвэрлэлээр бүрэн хангаж байгаа стратегийн ач холбогдол бүхий салбарын нэг юм.

Дархан-Уул аймгийн хэмжээнд өнөөдрийн байдлаар 100 гаруй аж ахуйн нэгж, 12 мянга гаруй өрх 37.0 мянган га орчим эргэлтийн талбайд тариалангийн үйл ажиллагаа эрхэлж байна. Аймгийн эдийн засагт мал аж ахуйн үйлдвэрлэл бага хувийг эзэлдэг ч 3 мянган өрх, 40 гаруй аж ахуйн нэгжид 130 гаруй толгой малыг өсгөж байна. Одоогийн байдлаар тус аймагт 21 үүлдэр, омог, хэвшлийн 28 мянган толгой малыг үржлийн сайжруулагчаар ашиглаж байгаа нь нийт малын 18 орчим хувийг эзэлж байна.

== Сумд ==
* [[Дархан]]
* [[Хонгор сум]]
* [[Орхон сум (Дархан-Уул)|Орхон сум]]
* [[Шарынгол сум]]

== Алдартай хүмүүс ==
===Урлаг ===
*[[Vandebo]] хамтлагийн Ванде болон Эбо
*Опозит хамтлаг
*Эмоци продакшны жүжигчин Цогтоо
*Жүжигчин Хулан

=== Спорт ===
*Жүдо бөхийн тамирчин [[Хашбаатарын Цагаанбаатар|Х.Цагаанбаатар]]
* Залуучуудын улсын хүрэл медальт Атарсайхан

==Цахим холбоос==
{{Commons|Category:Darkhan-Uul Aimag|Дархан-Уул аймгийн зураг}}
* [http://darkhan.gov.mn/ Дархан-Уул аймгийн засаг даргын тамгын газар] 
* [http://www.darkhan-uul.nso.mn/index.php Дархан-Уул аймгийн албан ёсны цахим хуудас]

== Эх сурвалж ==
{{reflist}}

{{Хөтлөгч мөр Монголын аймаг}}
{{Хөтлөгч мөр Дархан-Уул}}

[[Ангилал:Дархан-Уул аймаг| ]]
[[Ангилал:Монголын аймаг]]</text>
      <sha1>f85ue47m62ygugyh2dsaggte0ecpb6f</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707648</id>
      <parentid>707645</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T06:24:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11860" xml:space="preserve">{{Инфобокс Монголын аймаг
|NAME = Дархан-Уул
|ENGNAME = Darkhan-Uul Province
|MNGNAME = '''&lt;big&gt;{{МонголЮникод|ᠳᠠᠷᠬᠠᠨ ᠠᠭᠤᠯᠠ}}{{MongolUnicode|ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}}&lt;/big&gt;'''
|FLAGGE = mn_flag_darkhan_uul_aymag.svg
|WAPPEN = mn_coa_of_darkhan_aymag.svg
|BILD = Darkhan city.jpg
|BILDLEGENDE = Дарханы [[морин хуур]]ын хөшөө
|GRÜNDUNGSJAHR = 1994
|HAUPTORT = Дархан
|SUM = 4
|FLÄCHE = 3275
|EINWOHNER = 101879
|EINWOHNER_JAHR = 2016
|DICHTE = 30.9&lt;ref&gt;[http://www.1212.mn/tables.aspx?TBL_ID=DT_NSO_0300_034V1 Монгол улсын үндэсний статистикийн хороо:] Монгол улсын хүн амын нягтрал аймаг нийслэлээр&lt;/ref&gt;
|ETHNIE = [[Халх]]
|BÜRGER = Дархан-Уулынхан
|PLZ = 45000
|VORWAHL = +976 (0)137
|KFZ_KENNZEICHEN = ДА
|ISO3166_2 = MN-037
|Website = http://darkhan.gov.mn/ darkhan.gov.mn
|LAGEPLAN = Darkhan-Uul in Mongolia.svg
|NS=49.5
|EW=106
}}
'''Дархан-Уул''' ([[Монгол бичиг|монгол бичгээр]] {{юникодмонгол|ᠳᠠᠷᠬᠠᠨ ᠠᠭᠤᠯᠠ|h}} – ''дархан агула'') аймаг нь [[Монгол улс]]ын 21 аймгийн нэг. [[Орхон]], [[Говьсүмбэр]] аймгуудтай адилаар [[1994]] онд [[Дархан|Дархан хотыг]] [[Сэлэнгэ]] аймгийн зарим [[сум]]дтай нийлүүлж байгуулжээ.&lt;!--Энд аймаг, хот холилдоод байна: Хүн амын тоогоор [[Улаанбаатар]], Эрдэнэтийн дараа гуравдугаар том хот юм. --&gt; Засаг захиргааны нэгжийн хувьд 4 сум, 24 багтай. Дархан-Уул аймаг нь [[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ]] аймгийн сумдтай хил залгаа оршдог.

== Түүх ==
Дархан хотын анхны суурийн чулууг &quot;Бурхантын хөндий&quot;-д [[1961]] оны [[10 сарын 17]]-нд тавьсан нь Монгол улсын 2 дахь томоохон хот болох эхлэл тавигдсан юм. Дархан хотыг хуучин социалист орнууд болох [[Зөвлөлт Холбоот Улс]], [[Болгар]], [[Польш]], [[Унгар]], [[Чех]], [[Зүүн Герман]] зэрэг улсуудын техник, эдийн засгийн тусламжтайгаар байгуулан хөгжүүлсэн. Дархан хот нь Орхон, Сэлэнгийн сав газрын бүсэд багтдаг. Хараа голын эрэг Бурхантын хөндийд оршдог бөгөөд далайн төвшнөөс дээш 707м-ийн өндөрт байрласан ба 327.5 мянган га газар нутагтай, эрс тэс уур амьсгалтай.Нийт хүн амын 64.5% ыг 35 хүртэлх залуус эзэлдэг учир залуусын хот гэх нь ч бий.

[[Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын]] [[1994]] оны 32 тоот тогтоолоор Дархан хотыг Дархан-Уул аймаг болгон зохион байгуулсан.

== Боловсрол ==
Тус аймагт [[Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль]], [[Хөдөө Аж Ахуйн Их Сургууль]], [[Анагаах ухааны коллеж]] [[Хүмүүнлэгийн ухааны их сургууль]] [[Дархан дээд]] зэрэг хувийн болон улсын 15 их, дээд сургууль ба УГТСЭШХүрээлэн Бактер судлалын хүрээлэн зэрэг олон шинжлэх ухааны хүрээлэнгүүд, Виктори зон зэрэг сургалтын төвүүд сургалт эрдэм шинжилгээний байгууллага ажилладаг.

Эдгээрт 660 гаруй эрдэмтэн багш ажиллаж, 21000 гаруй оюутан сурагч суралцаж байна. Мөн аймгийн хэмжээнд 35 [[Ерөнхий Боловсролын Сургууль]], 24 [[цэцэрлэг]], Монгол [[Туркийн хамтарсан сургууль]], [[Хан-Уул дээд сургууль|Хан-Уул дээд сургуулийн]] харъяа 10 жилийн сургууль, [[Монгол-Германы хамтарсан сургууль]], хүүхдийг эрт хөгжүүлэх тусгай сургууль ажиллан тэдгээрт 35 мянган хүүхэд суралцаж, [[Орос хэл|Орос]], [[Англи хэл|Англи]], [[Герман хэл|Герман]], [[Турк хэл|Турк]], [[Япон хэл]]ийг гадаадын мэргэжилтэн багш нараар хичээл заалгаж байна.

== Эрүүл мэнд ==
Дархан-Уул аймаг нь нийт 650 ортой [[эмнэлэг]], урьдчилан сэргийлэх зориулалттай эрүүл мэндийн 2 томоохон төв ажиллаж, тэдгээрт 300 гаруй их эмч ажиладаг.

== Харилцаа холбоо ==
Тус аймаг нь зам, тээвэр, харилцаа холбоо, цахилгаан, дулааны эрчим хүч зэрэг дэд бүтцийн салбарууд сайн хөгжсөн үйлдвэрлэл, соёл боловсрол, шинжлэх ухаанны томоохон төв учраас гадаад орнуудын муж, хот, компани, хувь хүмүүстэй харилцаагаа өргөжүүлэн хөгжүүлж хамтран ажиллах хамгийн таатай нөхцөл бүрдсэн аймаг юм. 

[[Герман]]ы [[Цайтц]], [[Унгар]]ын [[Капошвар]], [[Бүгд Найрамдах Буриад Улс|Буриад улс]]ын [[Улаан-Үд]], [[Беларусь]] улсын [[Витабск]], [[БНХАУ]]-ын [[Же-Жань]], [[Дани]]йн [[Хилероид]] хотуудтай шууд харилцаатай ажилладаг.

Дархан-Уул аймагт орчин үеийн технологи, техникээр бүрэн тоноглогдсон [[Мобиком]], [[Скайтел]] [[Юнител]] [[Ж-Мобайл]] компаниудын салбарууд [[үүрэн телефон]]ы, [[Миком]] Ситинет, Дархан нет, Цахим нет компаниуд интернетийн үйлчилгээ явуулдаг байна. Мөн Univision, Skymedia, Darkhan IPtv, DBS, [[ЛХА телевиз]] үүдээр 24 цагийн турш дотоод гадаадын сувгуудыг үзэх боломжоор бүрэн хангадаг.

== Аж үйлдвэр ==
Дархан-Уул аймагт жижиг дунд, үйлдвэрлэл, үйлчилгээг эрчимтэй хөгжүүлж байна. Хувийн хөрөнгө оруулалтаар оёдол, архи спиртийн үйлдвэр, савхин эдлэл, талх нарийн боов, мах махан бүтээгдэхүүн зэрэг жижиг дунд үйлдвэрүүд болон Банк, банк бус санхүүгийн байгууллага, хадгаламж зээлийн хоршоо зэрэг аж ахуйн байгууллагууд үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

=== Үйлдвэрлэл ба аялал жуулчлал ===
Дархан-Уул аймаг нь байгалийн баялагтаа түшиглэн барилгын матералын үйлдвэрлэлийг түлхүү хөгжүүлсэн бөгөөд Цемент, Силикат, Байшин үйлдвэрлэх комбинат, Архины үйлдвэр, &quot;Керамзит&quot;, &quot;Эрдэс хөвөн&quot;, &quot;Төмөр бетоны&quot; үйлдвэр, &quot;Хүнсний үйлдвэр&quot;, &quot;Нэхий Эдлэлийн үйлдвэр&quot;, &quot;Мах комбинат&quot;, &quot;Хар төмөрлөгийн үйлдвэр&quot; зэрэг олон үйлдвэрүүдтэй. барилгын материалын болон [[нүүрс]], [[алт]], төмрийн хүдрийн арвин их нөөцтэй аймаг юм.

Мөн аялал жуулчлалын шинэ нөөц гэдэг нь харагдаж байна. Энд Бурхантай толгой, дүүжин гүүр, морин хуур цогцолбор зэрэг шинэ үеийн бүтээлүүд гадаад дотоодын аялагчдын сонирхлыг татаж байна.

=== Хөдөө аж ахуй ===
Дархан-Уул нь Монголын газар тариалангийн төв бүсэд оршдог учраас [[хөдөө аж ахуй]]н нийт бүтээгдэхүүнд газар тариалан голлодог бөгөөд газар тариалангийн аж ахуйнууд шинжлэх ухааны баазтайгаа ойрхон байрлаж, түүнтэй хамтран ажилладгаараа бусад аймгуудаас давуутай юм. Аймгийн хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл нь хүн амын [[махан бүтээгдэхүүн|мах махан бүтээгдэхүүн]]ий хэрэгцээний 30%, [[сүүн бүтээгдэхүүн|сүү сүүн бүтээгдэхүүн]]ий 90%, [[гурилан бүтээгдэхүүн|гурил гурилан бүтээгдэхүүн]]ий 70% гаруй хувийг, [[төмс]], хүнсний ногооны хэрэгцээг өөрийн үйлдвэрлэлээр бүрэн хангаж байгаа стратегийн ач холбогдол бүхий салбарын нэг юм.

Дархан-Уул аймгийн хэмжээнд өнөөдрийн байдлаар 100 гаруй аж ахуйн нэгж, 12 мянга гаруй өрх 37.0 мянган га орчим эргэлтийн талбайд тариалангийн үйл ажиллагаа эрхэлж байна. Аймгийн эдийн засагт мал аж ахуйн үйлдвэрлэл бага хувийг эзэлдэг ч 3 мянган өрх, 40 гаруй аж ахуйн нэгжид 130 гаруй толгой малыг өсгөж байна. Одоогийн байдлаар тус аймагт 21 үүлдэр, омог, хэвшлийн 28 мянган толгой малыг үржлийн сайжруулагчаар ашиглаж байгаа нь нийт малын 18 орчим хувийг эзэлж байна.

== Сумд ==
* [[Дархан]]
* [[Хонгор сум]]
* [[Орхон сум (Дархан-Уул)|Орхон сум]]
* [[Шарынгол сум]]

== Алдартай хүмүүс ==
===Урлаг ===
*[[Vandebo]] хамтлагийн Ванде болон Эбо
*Опозит хамтлаг
*Эмоци продакшны жүжигчин Цогтоо
*Жүжигчин Хулан

=== Спорт ===
*Жүдо бөхийн тамирчин [[Хашбаатарын Цагаанбаатар|Х.Цагаанбаатар]]
* Залуучуудын улсын хүрэл медальт Атарсайхан

==Цахим холбоос==
{{Commons|Category:Darkhan-Uul Aimag|Дархан-Уул аймгийн зураг}}
* [http://darkhan.gov.mn/ Дархан-Уул аймгийн засаг даргын тамгын газар] 
* [http://www.darkhan-uul.nso.mn/index.php Дархан-Уул аймгийн албан ёсны цахим хуудас]

== Эх сурвалж ==
{{reflist}}

{{Хөтлөгч мөр Монголын аймаг}}
{{Хөтлөгч мөр Дархан-Уул}}</text>
      <sha1>8m0sfpojcyp7bc90eysc42y8srycp7o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шяодуаньвэнь</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123263</id>
    <revision>
      <id>707647</id>
      <timestamp>2022-08-09T05:56:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;'''Шяодуаньвэнь хатан''' буюу '''Жэржэр''' ([[Манж|манж хэл]]:{{MongolUnicode|ᡥᡳᠶᠣᠣᡧᡠᠩᡤᠠ&lt;br&gt;ᡩᠣᡵᠣᠩᡤᠣ&lt;br&gt;ᡤᡝᠩᡤᡳᠶᡝᠨ&lt;br&gt;ᡧᡠ&lt;br&gt;ᡥᡡᠸᠠᠩᡥᡝᠣ}}; галиг: hiyoošungga doronggo genggiyen šu hūwangheo; [[хятадаар]]:哲哲; 1599 оны 5 сарын 31 – 1649 оны 5 сарын 28)  нь [[Монголчууд|Монголын]] [[Хорчин]] аймги...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2680" xml:space="preserve">'''Шяодуаньвэнь хатан''' буюу '''Жэржэр''' ([[Манж|манж хэл]]:{{MongolUnicode|ᡥᡳᠶᠣᠣᡧᡠᠩᡤᠠ&lt;br&gt;ᡩᠣᡵᠣᠩᡤᠣ&lt;br&gt;ᡤᡝᠩᡤᡳᠶᡝᠨ&lt;br&gt;ᡧᡠ&lt;br&gt;ᡥᡡᠸᠠᠩᡥᡝᠣ}}; галиг: hiyoošungga doronggo genggiyen šu hūwangheo; [[хятадаар]]:哲哲; 1599 оны 5 сарын 31 – 1649 оны 5 сарын 28)  нь [[Монголчууд|Монголын]] [[Хорчин]] аймгийн [[боржигин]] овгийн [[Мангус заргач|Мангус заргачийн]] охин. [[Манж|Манжийн]] [[Дээд эрдэмт]] хааны их хатан. 1614 оны 5 сарын 28 нд [[Дээд эрдэмт|Абахайн]] бага эзэгтэй болсон. 1623 онд их эзэгтэй болсон. 1636 оны 8 сард төрийн их хатанд өргөмжлөгдсөн. 1643 онд [[Дээд эрдэмт|Хунтайжи]] нас барсны дараа 1649 оны 5 сарын 28 нд нас барсан. Нас барсны дараа '''Шяодуань вэнь хуанхоу''' хэмээх цолыг өргөж хаадын онгонд бунхалжээ.

== Үр хүүхэд ==
Шяодуаньвэнь хатан [[Дээд эрдэмт|Абахай хаанд]] Вэньжуан гүрүн гүнж, Жиндуань гүрүн гүнж, Ёнань гүрүн гүнж хэмээх гурван охин төрүүлсэн. 

* Вэньжуан гүрүн гүнж (1625-1663): жинхэнэ нэр Маката, Дээд эрдэмтийн хоёрдугаар охин. 1636 онд [[Цахар|Цахарын]] [[Эжэй хаан|Эжэй хонгортой]], 1645 онд [[Абунай|Абунай вантай]] гэрлэсэн.
* Жиндуань гүрүн гүнж (1628-1686): Дээд эрдэмтийн гуравдугаар охин. 1639 онд Хорчины [[Хятад бэйл|Хятад бэйлийн]] хатан болсон.
* Ёнань гүрүн гүнж (1634-1692): Дээд эрдэмтийн наймдугаар охин. 1645 онд Хорчины [[Засагт жүн ван Баясгалан|засагт жүн ван Баясгалангийн]] хатан болсон. Баясгалан ван бол [[Онхудай]] тайжийн хүү [[Будаши]] тайжийн хүү.

== Холбоотой хуудас ==

* [[Бумбутай хатан]]
* [[Харжол]]
* [[Шяохуйжан]]

[[Ангилал:1599 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1649 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол]]</text>
      <sha1>44wqg7mzlree76cmmd3zgi44waewdiy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Олноо өргөгдсөн Монгол улсын Засаг захиргааны нэгжүүд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123264</id>
    <revision>
      <id>707656</id>
      <timestamp>2022-08-09T07:05:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Олноо өргөгдсөн Монгол улсын Засаг захиргааны нэгжүүд]] to [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын засаг захиргааны нэгж]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="118" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын засаг захиргааны нэгж]]</text>
      <sha1>mjtvqfty2h3yvvrav11dfawbnclxoru</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707659</id>
      <parentid>707656</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T07:06:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Removed redirect to [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын засаг захиргааны нэгж]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10" xml:space="preserve">{{delete}}</text>
      <sha1>35r2j9t4ectnt1cmb7mlgcqvwz6h5k6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хэрэглэгч:Munkhzaya.E/Архив/2015</title>
    <ns>2</ns>
    <id>123265</id>
    <redirect title="Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E/Архив/2015" />
    <revision>
      <id>707661</id>
      <timestamp>2022-08-09T07:35:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;[[File:file.svg|30px]] [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|Архив/2015]]  == Hello ==  Hello Munkhzaya. Can you please translate several Georgia-related articles for Mongol Wiki? Can you help? [[Хэрэглэгч:Jaqeli|Jaqeli]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Jaqeli|talk]]) 19:49, 1 Тавдугаар сар 2015 (UTC)&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="343" xml:space="preserve">[[File:file.svg|30px]] [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|Архив/2015]]

== Hello ==

Hello Munkhzaya. Can you please translate several Georgia-related articles for Mongol Wiki? Can you help? [[Хэрэглэгч:Jaqeli|Jaqeli]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Jaqeli|talk]]) 19:49, 1 Тавдугаар сар 2015 (UTC)</text>
      <sha1>jjac5zn4gfs64wjg3awy1kwmr8lz5bf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707663</id>
      <parentid>707661</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T07:39:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>[[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E/Архив/2015]] руу чиглүүлэгдлээ</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="85" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E/Архив/2015]]</text>
      <sha1>gikvxs7ngaodp7r4vqnc8d8a6bb6cel</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E/Архив/2015</title>
    <ns>3</ns>
    <id>123266</id>
    <revision>
      <id>707662</id>
      <timestamp>2022-08-09T07:38:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;[[File:file.svg|30px]] [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|Архив/2015]]  == Hello ==  Hello Munkhzaya. Can you please translate several Georgia-related articles for Mongol Wiki? Can you help? [[Хэрэглэгч:Jaqeli|Jaqeli]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Jaqeli|talk]]) 19:49, 1 Тавдугаар сар 2015 (UTC)&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="343" xml:space="preserve">[[File:file.svg|30px]] [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|Архив/2015]]

== Hello ==

Hello Munkhzaya. Can you please translate several Georgia-related articles for Mongol Wiki? Can you help? [[Хэрэглэгч:Jaqeli|Jaqeli]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Jaqeli|talk]]) 19:49, 1 Тавдугаар сар 2015 (UTC)</text>
      <sha1>jjac5zn4gfs64wjg3awy1kwmr8lz5bf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E/Архив/2016</title>
    <ns>3</ns>
    <id>123267</id>
    <revision>
      <id>707664</id>
      <timestamp>2022-08-09T07:43:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;[[File:file.svg|30px]] [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|Архив/2016]]  == Translation == Hi, can you translate the text in a box on my userpage to Mongolian? Thanks. [[Хэрэглэгч:-XQV-|-XQV-]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:-XQV-|talk]]) 11:39, 9 Хоёрдугаар сар 2016 (UTC)   ==Uurchlultuu sain nyagtalna uu!!== Uuruu olon yanziin angilluud uusgeed huudasnuudad angilluud nemeed baigaa harin uuruu bolhoor gadaadad (Germa...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15757" xml:space="preserve">[[File:file.svg|30px]] [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|Архив/2016]]

== Translation ==
Hi, can you translate the text in a box on my userpage to Mongolian? Thanks. [[Хэрэглэгч:-XQV-|-XQV-]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:-XQV-|talk]]) 11:39, 9 Хоёрдугаар сар 2016 (UTC)


==Uurchlultuu sain nyagtalna uu!!==
Uuruu olon yanziin angilluud uusgeed huudasnuudad angilluud nemeed baigaa harin uuruu bolhoor gadaadad (Germand?) baigaa idevhten hun getel Mongold baigaa gol diilenh unshigchdiin sanal setgegdeld sain niitshgui maygiin angilluud ba Mongol helnii nairuulga zuid sain niitshegui nertei angilluud uusgeed baigaagaa anhaaraarai! Bas shinjileh uhaan, tehnologiin sedvuuded minii oruulsan olon zadargaa angilluudiig hamaagui hasch ug sedviig busad sedvuuded holbogdoh bolomjiig n haaj baigaad bi jaahan gaihaad baina?! Mongoliin Wikid udurtuu 5000-10000 udaa handalt hiideg ternees 1000 n huduu oron nutagt suugaa gadaad hel sain medehgui Mongol nevterhii tolinoosoo tolgoigoo tsenegley gesen huuhed zaluusiig ali boloh neelttei hoorondoo Olon Yanziin Angilaluudaar holbogdson tanin medehuin sedveer hangaj baival chuhal bolovuu. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 00:04, 14 Хоёрдугаар сар 2016 (UTC)
:: Ter Radio izotop tsumiin uusguur sedviin olon angilliig hassaniig butsaalaa. Dahij ingej shinjileh uhaan, tehnologiin sedviin angilliig hamaagui hasch haahgui baina uu! [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 00:06, 14 Хоёрдугаар сар 2016 (UTC)

::: 1. Таны, миний, бусдын хаанаас орж ирээд энд засвар хийх нь бусдад огт сонин биш байх. Гагцхүү бүгд монгол хэлнийхээ нэвтэрхий толийг өргөжүүлэн бусал хэл дээр байгаа мэдлэгийн далайгаас өөрийн хэл рүү хөрвүүлэн оруулах, эсрэгээрээ монгол орныхоо өөрийн соёлыг бусдад түгээх санааг өвөрлөн энд бичдэг байх бодож байна. Тиймээс чи тэндээс, би эндээс гэж ярих нь утгагүй  биз ээ. Анхааралдаа авна биз дээ.
::: 2. Хэрвээ та анзаарч байгаа бол тухайн гарчиг агуулгыг ангилсан ангилал нь бусад олон улсын жишгийг дагаж эхийг нь эцээж, тугалыг нь тураахгүйг л хичээж байна даа. Шинээр нээсэн гарчиг бүрт эрдэм шинжилгээ, судалгаа дэвшил гэх мэтээр ангиллаад байвал удахгүй бүх сэдэв зөвхөн энэ гурван ангилалд багтах болно.  Үүнэс гадна та намайг өөрөө шинжлэх ухааны мэдэх мэдэхгүй нэр зохиолоо гэж хардан айх хэрэггүй. яг тухайн гарчигт байгаа ангилалууд бусад хэлээр ч байгаа бөгөөд түүнийх нь холбоосыг оруулсан байгаа. Тиймээс та надаар хэлүүлэлгүй гадны холбоос руу нь ороод шалгачих ухаантай хүн гэдэгт бүрэн итгэж байна. Маш олон төрлийн сэдэв, нарийн мэргэжлийн үг хэллэг бүхий ангиллууд байгаа  ба тэдэн дунд ганц хоёр оновчгүй гарчиг/ангилал байхыг үгүйгэхгүй. Хэрэв тийм зүйл байх аваас бүгдээрээ хэлэлцээд засаж залруулаад явъя. Хүндэтгэсэн [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 07:02, 14 Хоёрдугаар сар 2016 (UTC)


==Huviinhaa uzliig uurtuu hadgalna uu!!==
Mongoliin Wikigiin ontsgoi uguuleld het uuriinhuu duraar avirlahgui baina uu!! Ene hesegt eldev gadnii sportiin tamirchnii namtar oruulah eldev uuriinhuu huviin songoltiig busdaas deeguur tavij duraaraa avirlahaa zogsoogooroi!! [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 07:31, 26 Дөрөвдүгээр сар 2016 (UTC)

::Онцлох өгүүлэлийг сонгохдоо тухайн өгүүллэгийн бичлэг, хэмжээг харж байж сонгосон болно. Таны сонгон оруулдаг нэг хоёр өгүүлбэртэй өгүүллэгийг онц содон өгүүлэл гэж хэлэхгүй л дээ. Өөрийн дураар авирлаад гэх нь танд л таалагдахгүй байгаа бололтой. Онцлох өгүүлэлийг сонгон оруулдаг «олон хүн» байвал [[Wikipedia:Онцлох өгүүлэл/Сонгууль|сонголт]] хийлгэн аль олон дэмжлэг авсаныг оруулж болох хуудас бас байдаг. Ажаад байхад та бүгдийг өөрийн хүссэнээр байлгах гэж муйхарлан зүтгээд байх шиг...

==Mongol helnii nairuulgagui angilaluudaa zasna uu!!==

Mun uuruu sonin hachin hellegtei Mongol bus nairuulagtai hachin angilaluudaa bas Mongol utgand oruulj zasaarai uuriin chine zarim hachin utgagui angilaluudiig Mongolwiki ustgasan baigaag harj baigaa biz dee. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 07:34, 26 Дөрөвдүгээр сар 2016 (UTC)

:: Би өмнө нь ч танд хэлсэн, ижил төстэй сэдвийг ангилалд оруулж сүүлд хайхад амар болгох, эсвэл нэг төрлийн сэдвийг нэг ангилалаас бүгдийг олох ашигтай талтай. Хэрэв ганц, 2 буруу нэрлэн ангилсан ангилал байвал хэлэлцээд засч залруулж болно. Өөрөө хийхгүй, учрыг нь ойлгохгүй бол илүү юманд битгий оролцож бай.

== Николай Носков ==

Хонгор Сайн байна уу Munkhzaya.E! Та оросоор ярьж чадах уу? Би монгол мэдэхгүй байна, гэхдээ та захиалга хийх: Хэрэв та ОХУ-ын хөгжимчин Николай Носков талаар монгол хэл дугаар дээр хийж чадах вэ? Та энэ өгүүллийг хийх бол, би маш их баяртай байх болно! Баярлалаа! [[Хэрэглэгч:Анна Озерова|Анна Озерова]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Анна Озерова|talk]]) 14:42, 6 Наймдугаар сар 2016 (UTC)

Уважаемый Munkhzaya.E, вы сможете сделать на вашем монгольском языке статьи про певцов Филиппа Киркорова, Валерия Меладзе или Николая Носкова? Если вы сделаете эти статьи, то я вам буду очень благодарна! И дайте мне пожалуйста ваш эмейл! Баярлалаа! --[[Тусгай:Contributions/92.100.205.90|92.100.205.90]] 11:03, 30 Есдүгээр сар 2016 (UTC)

== Ангиллын тухай ==

Сайн байна уу. Викичин таны амар мэндийг асууя. Та ангиллын талаар идэвхтэй өөрчлөлт хийж байгаатай холбогдуулан шаардлагатай зүйлс хэлэлцэхийг хүсч байна. Википедиад ангилал ямар ч байж болох бөгөөд туйлын зөв, туйлын буруу ангилал аль нь ч байхгүй. Гол нь викичид хоорондоо хэлэлцэж хамгийн зөв хувилбарыг тохирох хэрэгтэй. Таныг дараах хоёр ангиллыг ямар байлгах вэ гэдэг хэлэлцүүлэгт урьж байна.
# Монголын хүн, Хятадын хүн гэх мэт хүнийг улс орноор ангилсан ангиллын дотоод бүтэц ямар байвал зохих вэ?
# Монгол хүн, Хятад хүн гэх мэт хүнийг яс үндсээр ангилсан ангиллын дотоод бүтэц ямар байвал зохих вэ?
--[[Хэрэглэгч:MongolWiki|MongolWiki]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MongolWiki|talk]]) 10:28, 20 Арваннэгдүгээр сар 2016 (UTC)


::Сайн байна уу [[Хэрэглэгч:MongolWiki|MongolWiki]]?

::Би үүнийг ингэж өөрчлөх санаагаа хоёр хоногийн өмнө [[:Ангиллын хэлэлцүүлэг:Монголын хүн]] хэсэгт оруулсан ч хэн ч санаа оноогоо бичээгүй тул өөрчилж эхэлсэн юм. Монголын хүн гэсэн ангилалд Монгол хүнийг ажил мэргэжлээр нь ангилсан ангиллууд буюу яг одоо байгаагаар нь үлдээх, харин энэ хуудсанд дан хуудсаар нэмэгдэж орж буй хүмүүс нь Монгол үндэстэн биш, Монгол Улсын харьяат иргэдийг оруулаx. Үүнтэй нэг ижлээр Хятад хүн, Хятадын хүн гэсэн ангиллууд ижил бүтэцтэй байна.

::[[:Ангилал:Монгол хүн]] гэсэн ангиллыг дотор нь ангилахгүй бүх монголчууд дан хуудсаар холбогдоно. [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 10:55, 20 Арваннэгдүгээр сар 2016 (UTC)

Засахаас өмнө хэлэлцэн тогтох хэрэгтэй. Таны хэлсэн утгыг ойлголоо. Гэвч миний санаа зөрөх нь байна. 
# Аливаа ангилалд дан хуудас байх нь зохимжгүй. Дан хуудас олширвол цаашид засахад төвөгтэй. Мөн ангиллын модыг салаалахад саад учруулна.
# Ангилал:Монголын хүн (Монгол орны) хуудсанд Монголын ямар ч хүн ямар нэгэн ажил мэргэжил, төрөлд хамаарагдана. Энэ тал дээр та бид ижил санаатай байна. Тиймээс дан хуудас байлгамааргүй байна. 
# Ангилал:Монгол хүн (монгол үндэстэн) гэсэн ангилал тусдаа байх хэрэгтэй. Үүн дотор Ангилал:Монголын хүн хуудас дэд бүлэг болж орох, дээр нь Монгол улсын биш гадаад улсын монгол яс үндэстэн хүмүүсийн хуудсыг дангаар нь нэмэх нь зүйтэй болов уу. Ангилал:Монгол хүн хуудас нь өөрөө Ангилал:Монгол үндэстэн хуудсанд багтсан дэд ангилал болох хэрэгтэй. 
# Тэгэхээр жишээн дээр тайлбарлавал Авхийн Хавлааш гэсэн хуудасны доор Ангилал:Монголын дуучин, Ангилал:Хасаг хүн гэсэн хоёр код байх хэрэгтэй байна. Уудам гэсэн өвөр монгол хүүгийн хуудасны доор Ангилал:Хятадын дуучин, Ангилал:Монгол хүн гэсэн код байх хэрэгтэй.
# Хэрвээ та гайхаж байгаа бол би энэ хуудсыг эмхэлж харуулъя. --[[Хэрэглэгч:MongolWiki|MongolWiki]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MongolWiki|talk]]) 11:18, 20 Арваннэгдүгээр сар 2016 (UTC)


:::Уг нь миний засаж байгаа зүйл таны 4 дугаарт бичсэн зүйлтэй л агаар нэг. Монгол хүн чинь Монгол үндэстэн хүн гэсэн үг гэдэг дээр миний санаа нэг байна. Гэхдээ Монгол үндэстэн ястныг тухай ангиллаас хүнийг нь тусад нь ялгасан нь дээр. Монгол үндэстэн дотор , буриад, халимаг хасаг, хатагин боржигон гэсэн өгүүллэгүүдийг оруулан нэгтгээд эргээд аль аль нь Монгол орон ангилалд дэд ангилал болгон оруулах санаатай байна. 

:::Монгол хүн гэсэн ангиллыг засах шаардлага байхгүй, учир нь зөвхөн Монгол хүн л тэнд ангилагдах учир.[[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 11:32, 20 Арваннэгдүгээр сар 2016 (UTC)

:::Та Монгол хүн, Монголын хүн гэсэн ангиллуудын агуулгыг бас л сайн ойлгосонгүй бололтой. Ахиад тайлбарлая: Монгол хүн ангилалд дэлхийн бүх оронд төрсөн зөвхөн Монгол үндэс угсааны хүн орно. Энэ ангилал нь (Монгол хүн) цаашаа Монголын хүн гэсэн ангилалд орно. Монголын хүн гэдэг ангилал нь [Монгол үндэстэн + Монгол Улсын харьяат гадны үндэстнүүд] нийлээд [Монгол орныг] бүрдүүлнэ гэсэн агуулгатай юм. Гэтэл Монголын хүн ангиллыг та буцаагаад Монгол хүн ангилалд оруулчихаж. [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 11:44, 20 Арваннэгдүгээр сар 2016 (UTC)

Ангилал:Монголын хүн гэдэг нь 1.6 сая хавтгай дөрвөлжин километр бүхий өнөөгийн Монгол улсын хүний тухай юм. Ангилал: Монгол хүн гэдэг бол энэ Монгол улс багтаагаад түүнээс өргөн уудам газар нутгийн хүмүүсийн тухай юм. Тиймээс Ангилал:Монгол хүн гэсэн ангилал дотор Ангилал:Монголын хүн гэсэн ангилал дэд ангилал болон орох учиртай юм. Бас хэлэхэд нэг ангилал дотор задгай хуудсууд олон байх нь таныг хуудас засахаа болиход л ангиллын хуудасны утга алдагдах аюултай юм. Мөн хоёулаа хэлэлцүүлэгээ нэг л газар байлгая. Энэ ярилцсан үгсээ Ангиллын хэлэлцүүлэг:Монголын хүн хуудас руу зөөе.--[[Хэрэглэгч:MongolWiki|MongolWiki]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MongolWiki|talk]]) 11:51, 20 Арваннэгдүгээр сар 2016 (UTC)</text>
      <sha1>q2mgjhqit3phbmd6ld4jde44llatqdk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E/Архив/2017</title>
    <ns>3</ns>
    <id>123268</id>
    <revision>
      <id>707665</id>
      <timestamp>2022-08-09T07:45:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;[[File:file.svg|30px]] [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|Архив/2017]]  == Request ==  Hello.  Could you create the article of the prominent Turkish-Jewish economist [[:en:Dani Rodrik|Dani Rodrik]] in Mongolian Wikipedia?   Thank you.  Hi [[Хэрэглэгч:ENE0220rel|ENE0220rel]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:ENE0220rel|talk]]) 15:38, 5 Дөрөвдүгээр сар 2017 (UTC)  == Оюуны өмч  ==  Сайн байна уу? Ою...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4456" xml:space="preserve">[[File:file.svg|30px]] [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|Архив/2017]]

== Request ==

Hello.

Could you create the article of the prominent Turkish-Jewish economist [[:en:Dani Rodrik|Dani Rodrik]] in Mongolian Wikipedia? 

Thank you.

Hi [[Хэрэглэгч:ENE0220rel|ENE0220rel]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:ENE0220rel|talk]]) 15:38, 5 Дөрөвдүгээр сар 2017 (UTC)

== Оюуны өмч  ==

Сайн байна уу? Оюуны өмчөөр хамгаалагдсан зураг (тухайлбал хөгжмийн цомог, хөгжмийн сингл) нүүр зургийг Монгол Википедиад хэрхэн хууль ёсны дагуу оруулах вэ? Англи болон бусад улсуудын вики бүгд оюуны өмчөөр хамгаалагдсан зураг оруулж болоод байгаа учраас асууж байна. Таныг энэ тал дээр туслана гэдэгт итгэж байна. Баярлалаа 

[[Хэрэглэгч:Esambuu|Esambuu]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Esambuu|talk]]) 05:24, 16 Долоодугаар сар 2017 (UTC)

: Хөгжмийн цомгийн нүүр хуудас, эсвэл өөр бусад маркийн эмблемийг шууд оруулан ашиглах нь ер нь явдалтай юм билээ. Жишээ нь хөгжмийн цомгуудын зурагт нүүр хуудсыг англиас бусад хэлний викид- бараг ашигладаггүй. Англи хэлний вики-д зөвхөн тэр хэлэнд ашиглах лицензтэй оруулсан байдаг юм билээ. Тиймээс бараг цомгийн нүүр хуудас бараг оруулсны хэрэггүй болов уу? Хэрэв зайлшгүй оруулах шаардлагатай гэж үзвэл оруулсан зургийн лицензийг өөрийн нэр дээр оруулж болохгүй тухайн лицензийн эзэмшигчийн нэрийг нэрлэн өөр вики-д хэрэглэх эрхгүйгээр оруулах шаардлагатай. Жишээ нь би монголын төрсний гэрчилгээг засаж хоосон болгоод оруулсан, эзэмшигчийн нэрийг буруу оруулсан гээд устгасан байсан. Эзэмшигчийн нэр дээр нь энэ тохиолдолд {{PD-Mongolia-exempt}} гэж оруулах хэрэгтэй байж. Зарим нэг лицензтэй логоны оруулсныг харахад оригинал логоны пикселд хүрэхгүй энэ тэр ч гэж тайлбар оруулсан байдаг. [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 08:09, 17 Долоодугаар сар 2017 (UTC)

==Туслаач==
Сайн байна уу Munkhzaya,

Can you help check  [[Оклэндийн Грэммийн Сургууль|this article]] and fix any grammar mistakes? please. --[[Хэрэглэгч:МөнхЭрдэнэ|МөнхЭрдэнэ]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:МөнхЭрдэнэ|talk]]) 09:54, 9 Есдүгээр сар 2017 (UTC)
:Thank you very much Munkhzaya for your help!   --[[Хэрэглэгч:МөнхЭрдэнэ|МөнхЭрдэнэ]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:МөнхЭрдэнэ|talk]]) 10:56, 9 Есдүгээр сар 2017 (UTC)

== Hello ==

Hello. Could you help me about Kublai Khan's sister name?

I find the name &quot;Ци гуо да жан гүнж&quot; in article [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]]. I think, literal translation of the name &quot;Ци гуо да жан гүнж&quot; is &quot;Princess Chi Guo Da jang&quot; from &quot;제국대장공주 / 齊國大長公主&quot; (Jeguk daejang [[:en:Princess|gongju]]). But I think, this is Chinese pronunciation. Do you know why do mn.wikipedia spell as &quot;Ци гуо да жан&quot;? Thanks. --[[Хэрэглэгч:Garam|Garam]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Garam|talk]]) 12:19, 9 Есдүгээр сар 2017 (UTC)

p.s. I think, articles for other princess name is look like &quot;~ улсын гүнж&quot; (Princess ~ the State). --[[Хэрэглэгч:Garam|Garam]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Garam|talk]]) 12:24, 9 Есдүгээр сар 2017 (UTC)</text>
      <sha1>69wsax2oq162dbmfnh8zgcsgzoiihl5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E/Архив/2018</title>
    <ns>3</ns>
    <id>123269</id>
    <revision>
      <id>707666</id>
      <timestamp>2022-08-09T07:47:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;[[File:file.svg|30px]] [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|Архив/2018]]  == Мөнхзаяад ==  Мөнхзаяа хэрэгтэй зүйлүүдийг устгаж байна тэгээд өөрийхөө оруулсан зүйлээ мэдээлэлийг устгаж байна мөнхзаяад хэлэхэд миний зүйлийг битгий зөвшөөрөлгүй устга энэ бол эрх чөлөөг устгаж буйт...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4116" xml:space="preserve">[[File:file.svg|30px]] [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|Архив/2018]]

== Мөнхзаяад ==

Мөнхзаяа хэрэгтэй зүйлүүдийг устгаж байна тэгээд өөрийхөө оруулсан зүйлээ мэдээлэлийг устгаж байна мөнхзаяад хэлэхэд миний зүйлийг битгий зөвшөөрөлгүй устга энэ бол эрх чөлөөг устгаж буйтай адил википедиа гэж юу вэ? Гэж мэдэх хэрэгтэй юм  [[Хэрэглэгч:Bazraa032|Bazraa032]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Bazraa032|talk]]) 06:04, 27 Зургаадугаар сар 2018 (UTC)

== Давхардсан хуудас яаж устгах вэ?  ==

https://mn.wikipedia.org/wiki/Hymn_For_The_Weekend хуудсийг устгаж өгнө үү. 
Шалтгаан давхардсан хуудас [[Хэрэглэгч:Esambuu|Esambuu]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Esambuu|talk]]) 01:37, 21 Наймдугаар сар 2018 (UTC)

== Results from global Wikimedia survey 2018 are published ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Hello! A few months ago the [https://www.http://wikimediafoundation.org Wikimedia Foundation] invited you to take a survey about your experiences on Wikipedia. You signed up to receive the results.
[https://meta.wikimedia.org/wiki/Community_Engagement_Insights/2018_Report The report is now published on Meta-Wiki!] We asked contributors 170 questions across many different topics like diversity, harassment, paid editing, Wikimedia events and many others.

Read the report or watch the [https://www.youtube.com/watch?v=qGQtWFP9Cjc presentation], which is available only in English.
Add your thoughts and comments to the [https://meta.wikimedia.org/wiki/Talk:Community_Engagement_Insights/2018_Report report talk page].
Feel free to share the report on Wikipedia/Wikimedia or on your favorite social media. Thanks!&lt;br /&gt;
--&lt;bdi lang=&quot;en&quot;&gt;[[m:User:EGalvez (WMF)|EGalvez (WMF)]]&lt;/bdi&gt;
&lt;/div&gt; 19:25, 1 Аравдугаар сар 2018 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:EGalvez (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/2018_Report_is_published/ot&amp;oldid=18435587 --&gt;

== USB-C ==

Could you revert the vandalism to the article title? Most Wikipedias just use &quot;USB-C&quot;, see [[:d:Q20026619]]. [[Тусгай:Contributions/77.180.74.254|77.180.74.254]] 00:45, 1 Арваннэгдүгээр сар 2018 (UTC)
:Why not USB-C? Compare [[:en:USB-C]].[[Тусгай:Contributions/77.0.218.248|77.0.218.248]] 06:31, 1 Арваннэгдүгээр сар 2018 (UTC)

== Монгол, Канадын харилцаа ==

Сайн байна уу Мөнхзаяа, Монгол, Канадын харилцаа, хамтын ажиллагааны тухай энэхүү хуудсыг нээж ажиллуулахад тусалж, дэмжиж буйд гүн талархал илэрхийлж байгааг минь хүлээн авна уу. Англи хэлээрх Википедиа дээр Canada-Mongoalia хуудас байгаа, Монгол хэлээрх Википедиа дээр Монгол, Канадын харилцаа (&quot;Монгол&quot; нь урдаа) байх нь ёслолын дүрмээрээ зөв юм, энэ ёсоор зарим шаардлагатай засварыг хийж, хамтран ажиллана уу. Цаашид энэ хуудасны түүхийн хэсэгт Монгол, Канадын архиваас авсан мэдээллүүдийг оруулахаас гадна, хамтын ажиллагааны салбар бүрээр орчин үеийн мэдээллүүдийг нэмж оруулахаар төлөвлөж байна. Энэ дашрамд Шинэ жилийн баярын мэндийг дэвшүүлье.[[Хэрэглэгч:Ariunbold|Ariunbold]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Ariunbold|talk]]) 15:18, 28 Арванхоёрдугаар сар 2018 (UTC)</text>
      <sha1>8vloj8klhrfdt5qi7dvwrr6hdaeztjg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707667</id>
      <parentid>707666</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T07:48:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4669" xml:space="preserve">[[File:file.svg|30px]] [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|Архив/2018]]

== Мөнхзаяад ==

Мөнхзаяа хэрэгтэй зүйлүүдийг устгаж байна тэгээд өөрийхөө оруулсан зүйлээ мэдээлэлийг устгаж байна мөнхзаяад хэлэхэд миний зүйлийг битгий зөвшөөрөлгүй устга энэ бол эрх чөлөөг устгаж буйтай адил википедиа гэж юу вэ? Гэж мэдэх хэрэгтэй юм  [[Хэрэглэгч:Bazraa032|Bazraa032]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Bazraa032|talk]]) 06:04, 27 Зургаадугаар сар 2018 (UTC)

== Давхардсан хуудас яаж устгах вэ?  ==

https://mn.wikipedia.org/wiki/Hymn_For_The_Weekend хуудсийг устгаж өгнө үү. 
Шалтгаан давхардсан хуудас [[Хэрэглэгч:Esambuu|Esambuu]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Esambuu|talk]]) 01:37, 21 Наймдугаар сар 2018 (UTC)

== Results from global Wikimedia survey 2018 are published ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Hello! A few months ago the [https://www.http://wikimediafoundation.org Wikimedia Foundation] invited you to take a survey about your experiences on Wikipedia. You signed up to receive the results.
[https://meta.wikimedia.org/wiki/Community_Engagement_Insights/2018_Report The report is now published on Meta-Wiki!] We asked contributors 170 questions across many different topics like diversity, harassment, paid editing, Wikimedia events and many others.

Read the report or watch the [https://www.youtube.com/watch?v=qGQtWFP9Cjc presentation], which is available only in English.
Add your thoughts and comments to the [https://meta.wikimedia.org/wiki/Talk:Community_Engagement_Insights/2018_Report report talk page].
Feel free to share the report on Wikipedia/Wikimedia or on your favorite social media. Thanks!&lt;br /&gt;
--&lt;bdi lang=&quot;en&quot;&gt;[[m:User:EGalvez (WMF)|EGalvez (WMF)]]&lt;/bdi&gt;
&lt;/div&gt; 19:25, 1 Аравдугаар сар 2018 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:EGalvez (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/2018_Report_is_published/ot&amp;oldid=18435587 --&gt;

== USB-C ==

Could you revert the vandalism to the article title? Most Wikipedias just use &quot;USB-C&quot;, see [[:d:Q20026619]]. [[Тусгай:Contributions/77.180.74.254|77.180.74.254]] 00:45, 1 Арваннэгдүгээр сар 2018 (UTC)
:Why not USB-C? Compare [[:en:USB-C]].[[Тусгай:Contributions/77.0.218.248|77.0.218.248]] 06:31, 1 Арваннэгдүгээр сар 2018 (UTC)

== Монгол, Канадын харилцаа ==

Сайн байна уу Мөнхзаяа, Монгол, Канадын харилцаа, хамтын ажиллагааны тухай энэхүү хуудсыг нээж ажиллуулахад тусалж, дэмжиж буйд гүн талархал илэрхийлж байгааг минь хүлээн авна уу. Англи хэлээрх Википедиа дээр Canada-Mongoalia хуудас байгаа, Монгол хэлээрх Википедиа дээр Монгол, Канадын харилцаа (&quot;Монгол&quot; нь урдаа) байх нь ёслолын дүрмээрээ зөв юм, энэ ёсоор зарим шаардлагатай засварыг хийж, хамтран ажиллана уу. Цаашид энэ хуудасны түүхийн хэсэгт Монгол, Канадын архиваас авсан мэдээллүүдийг оруулахаас гадна, хамтын ажиллагааны салбар бүрээр орчин үеийн мэдээллүүдийг нэмж оруулахаар төлөвлөж байна. Энэ дашрамд Шинэ жилийн баярын мэндийг дэвшүүлье.[[Хэрэглэгч:Ariunbold|Ariunbold]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Ariunbold|talk]]) 15:18, 28 Арванхоёрдугаар сар 2018 (UTC)

: Баярлалаа өөрт чинь бас шинэ жилийн мэнд хүргэе! Хоёр орны харилцааг цагаан толгойн үсгийн дарааллаар ангилсан юм. Тиймээс Канад нь урдаа орсон болно. [[:Ангилал:Хоёр орны харилцаа (Монгол)|Эндээс]] хараарай. Хүндэтгэсэн [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 09:09, 2 Нэгдүгээр сар 2019 (UTC)</text>
      <sha1>i8fol7l60bed5pxz8d78w90gh2ibl5n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E/Архив/2019</title>
    <ns>3</ns>
    <id>123270</id>
    <revision>
      <id>707669</id>
      <timestamp>2022-08-09T07:50:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;[[File:file.svg|30px]] [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|Архив/2019]]  == дуу орчуулах  ==  Сайн байна уу, Би бол америк, би сайн монгол хэлээр ярьдаггүй. Та эдгээр дуунуудыг орчуулах уу? Би үүнийг маш их үнэлдэг. https://www.youtube.com/watch?v=MVVP1kRY7xc, https://www.youtube.com/watch?v=9qVZDOyGpRI Хэрэглэгч:Yesükhei Baatar...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3662" xml:space="preserve">[[File:file.svg|30px]] [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|Архив/2019]]

== дуу орчуулах  ==

Сайн байна уу, Би бол америк, би сайн монгол хэлээр ярьдаггүй. Та эдгээр дуунуудыг орчуулах уу? Би үүнийг маш их үнэлдэг. https://www.youtube.com/watch?v=MVVP1kRY7xc, https://www.youtube.com/watch?v=9qVZDOyGpRI [[Хэрэглэгч:Yesükhei Baatar|Yesükhei Baatar]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Yesükhei Baatar|talk]]) 18:41, 6 Тавдугаар сар 2019 (UTC)

== Анхмаа ==

{{Туслаач}}
Ганхуягийн Анхмаа хуудсыг Анхмаа (дуучин) болгоод өгөөч. Бусад Metadata-нууд дан Анхмаа гэж явж байгаа. Баярлалаа
: Сайн байна уу? энэ дуучны тухай өөр хэлний википедиад бичсэн зүйл олж харсангүй, тэгээд ч [[Анхмаа (дуучин)]] гээд хайхад гарч ирэхээр чиглүүлэгийг та хийсэн байна. Таны өөрчлөхийг хүссэн нэр нь олонд танигдсан тайзны нэр биш харин өөрийн нь нэр учраас овог нэрээр нь бүтнээр нь оруулсан болно. Хүндэтгэсэн [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 13:43, 25 Зургаадугаар сар 2019 (UTC)

== Your help needed ==
Hello there. I was looking for an active Mongolian Wikipedia editor and even among the admins, you're the only one who has been fairly recently active. I'm an [[:en:WP:OTRS|OTRS volunteer]] and I think you could be somewhat helpful in a recent inquiry we received. if you're able to communicate in English also, I'd love to see that happening, message me [[:meta:User_talk:Mohammad|on Meta]] so we can get started. Kind Regards. [[Хэрэглэгч:Mohammad|Mohammad]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Mohammad|talk]]) 23:18, 8 Наймдугаар сар 2019 (UTC)
:[[User:Zorigt|Zorigt]] I think you may also be able to help. [[Хэрэглэгч:Mohammad|Mohammad]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Mohammad|talk]]) 23:27, 8 Наймдугаар сар 2019 (UTC)

== Төгс Хүчит Бурханы Чуулган ==

[https://mn.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation?title=Special:ContentTranslation&amp;campaign=contributions-page&amp;page=Eastern+Lightning&amp;from=en&amp;to=mn&amp;targettitle=Eastern+Lightning Here's how I modified the Google Translation of the article on The Church of Almighty God, also known as Eastern Lightning.] --[[Хэрэглэгч:Lo Ximiendo|Lo Ximiendo]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Lo Ximiendo|talk]]) 12:31, 14 Наймдугаар сар 2019 (UTC)

==A request for help==
Hi there, Munkhzaya.E. I am Erica and work in the Community Engagement department at the Wikimedia Foundation. I hope all is fine with you. I am contacting you because of your experience in translating content to/from Mongolian. [[:m:User:Elitre_(WMF)/Boost_initiative|I have a message from the Language team]] that I would like to deliver soon to your community here, and hence I would appreciate if you could translate it before. (If you can't help, please, let me know who I can ask instead, as we'd like to start conversations with all of you soon!) Thanks a lot for what you will do, and talk to you soon! --[[Хэрэглэгч:Elitre (WMF)|Elitre (WMF)]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Elitre (WMF)|talk]]) 17:49, 13 Есдүгээр сар 2019 (UTC)</text>
      <sha1>bjgdti7uqjhkxkrtxk708axsv4exf96</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707675</id>
      <parentid>707669</parentid>
      <timestamp>2022-08-09T08:07:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>/* Анхмаа */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3642" xml:space="preserve">[[File:file.svg|30px]] [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|Архив/2019]]

== дуу орчуулах  ==

Сайн байна уу, Би бол америк, би сайн монгол хэлээр ярьдаггүй. Та эдгээр дуунуудыг орчуулах уу? Би үүнийг маш их үнэлдэг. https://www.youtube.com/watch?v=MVVP1kRY7xc, https://www.youtube.com/watch?v=9qVZDOyGpRI [[Хэрэглэгч:Yesükhei Baatar|Yesükhei Baatar]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Yesükhei Baatar|talk]]) 18:41, 6 Тавдугаар сар 2019 (UTC)

== Анхмаа ==
Ганхуягийн Анхмаа хуудсыг Анхмаа (дуучин) болгоод өгөөч. Бусад Metadata-нууд дан Анхмаа гэж явж байгаа. Баярлалаа
: Сайн байна уу? энэ дуучны тухай өөр хэлний википедиад бичсэн зүйл олж харсангүй, тэгээд ч [[Анхмаа (дуучин)]] гээд хайхад гарч ирэхээр чиглүүлэгийг та хийсэн байна. Таны өөрчлөхийг хүссэн нэр нь олонд танигдсан тайзны нэр биш харин өөрийн нь нэр учраас овог нэрээр нь бүтнээр нь оруулсан болно. Хүндэтгэсэн [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 13:43, 25 Зургаадугаар сар 2019 (UTC)

== Your help needed ==
Hello there. I was looking for an active Mongolian Wikipedia editor and even among the admins, you're the only one who has been fairly recently active. I'm an [[:en:WP:OTRS|OTRS volunteer]] and I think you could be somewhat helpful in a recent inquiry we received. if you're able to communicate in English also, I'd love to see that happening, message me [[:meta:User_talk:Mohammad|on Meta]] so we can get started. Kind Regards. [[Хэрэглэгч:Mohammad|Mohammad]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Mohammad|talk]]) 23:18, 8 Наймдугаар сар 2019 (UTC)
:[[User:Zorigt|Zorigt]] I think you may also be able to help. [[Хэрэглэгч:Mohammad|Mohammad]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Mohammad|talk]]) 23:27, 8 Наймдугаар сар 2019 (UTC)

== Төгс Хүчит Бурханы Чуулган ==

[https://mn.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation?title=Special:ContentTranslation&amp;campaign=contributions-page&amp;page=Eastern+Lightning&amp;from=en&amp;to=mn&amp;targettitle=Eastern+Lightning Here's how I modified the Google Translation of the article on The Church of Almighty God, also known as Eastern Lightning.] --[[Хэрэглэгч:Lo Ximiendo|Lo Ximiendo]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Lo Ximiendo|talk]]) 12:31, 14 Наймдугаар сар 2019 (UTC)

==A request for help==
Hi there, Munkhzaya.E. I am Erica and work in the Community Engagement department at the Wikimedia Foundation. I hope all is fine with you. I am contacting you because of your experience in translating content to/from Mongolian. [[:m:User:Elitre_(WMF)/Boost_initiative|I have a message from the Language team]] that I would like to deliver soon to your community here, and hence I would appreciate if you could translate it before. (If you can't help, please, let me know who I can ask instead, as we'd like to start conversations with all of you soon!) Thanks a lot for what you will do, and talk to you soon! --[[Хэрэглэгч:Elitre (WMF)|Elitre (WMF)]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Elitre (WMF)|talk]]) 17:49, 13 Есдүгээр сар 2019 (UTC)</text>
      <sha1>e9xsgmrv2g6wg69j084u761su73wyv1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E/Архив/2020</title>
    <ns>3</ns>
    <id>123271</id>
    <revision>
      <id>707670</id>
      <timestamp>2022-08-09T07:52:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;[[File:file.svg|30px]] [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|Архив/2020]]  == Sain bna uu. ==  Wikigiin adminuudiin holboo barih hayag address garch irdeggui yumuu? холбоо барих арга байдаггүй энд бичлээ, Гепатит С-ийн тухай хуудсыг бүүр устгаад өгөөч. Тэгвэл бүр эхнээс нь шинээр орчуулж оруулмаар бна. дээр үед орчуулж б...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21173" xml:space="preserve">[[File:file.svg|30px]] [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|Архив/2020]]

== Sain bna uu. == 
Wikigiin adminuudiin holboo barih hayag address garch irdeggui yumuu? холбоо барих арга байдаггүй энд бичлээ, Гепатит С-ийн тухай хуудсыг бүүр устгаад өгөөч. Тэгвэл бүр эхнээс нь шинээр орчуулж оруулмаар бна. дээр үед орчуулж байсан зүйл арай хуучин хоцрогдсон бна бас дахиад нэг хүсэлт нь Коронавирусын хуудсыг орчуулж оруулах гэсэн чинл хэлний сонгол дээр нь Монгол хэл гарч ирэхгүй бна тэнд нэмээд өгөх боломж бна уу. Хуудсыг уул нь орчуулчихсан.  яаралтай хариу.
: Сайн байна уу?
: Гепатит С хуудас нэгэнт нээгдсэн байгаа учраас та тэр хуудас дотор нь засаад явсан нь дээр. Хэн, хэзээ, ямар засвар хийсэн түүх нь үлддэг учир. Корона вирусын хувьд энд [[Титэм вирус]] гэсэн хуудас байна. Хэрвээ агуулга ижил бол энэ хуудас дээр засвар хийнэ үү! Хэрвээ титэм вирус гэдэг нь мэргэжлийн хэллэг биш бол хариу өгөөрэй, би засаад Корона вирус болгоод өгье. [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 09:26, 17 Хоёрдугаар сар 2020 (UTC)


Гепатит С-ийн тухайд засвархийснээс  Устгаж байгаад эхнээс нь орчуулж оруулсан нь амар юм бол уу гэ ж бодоод тийм  хүсэлт тавьсан юм. Хуудас устгах эрх зөвхөн админуудад байгаа, устгамаар байгаа бол эхлээд админ бол гэсэн бна лээ, Анх оруулж байснаас маш их мэдээлэл өөрчлөгдсөн болохоор л.  Боломжгүй бол зүгээрээ. Харин Титэмвирус бол еранхий нэр нь. Миний хүсэж байгаа зүйл бол Англиар &quot;2019 novel Coronavirus&quot;  энэ хуудсыг шууд орчуулж оруулах гэсэн юм. Хуудас хамгаалагдсан гээд хэл нэмж болохгүй бна. эуиб 63 орны хэл байгаа ч манай Монгол хэл байхгүй. Хамгаалагдсан хуудасруу нэвтэрч хэл нэмэх эрхтэй бол нэмээд өгөөч. ([[Хэрэглэгч:Renchinkhand|Renchinkhand]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Renchinkhand|talk]]) 02:41, 18 Хоёрдугаар сар 2020 (UTC))

== Давхардсан хуудас яаж устгах вэ?  ==

https://mn.wikipedia.org/wiki/Hymn_For_The_Weekend хуудсийг устгаж өгнө үү. 
Шалтгаан давхардсан хуудас [[Хэрэглэгч:Esambuu|Esambuu]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Esambuu|talk]]) 01:37, 21 Наймдугаар сар 2018 (UTC)

== Results from global Wikimedia survey 2018 are published ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Hello! A few months ago the [https://www.http://wikimediafoundation.org Wikimedia Foundation] invited you to take a survey about your experiences on Wikipedia. You signed up to receive the results.
[https://meta.wikimedia.org/wiki/Community_Engagement_Insights/2018_Report The report is now published on Meta-Wiki!] We asked contributors 170 questions across many different topics like diversity, harassment, paid editing, Wikimedia events and many others.

Read the report or watch the [https://www.youtube.com/watch?v=qGQtWFP9Cjc presentation], which is available only in English.
Add your thoughts and comments to the [https://meta.wikimedia.org/wiki/Talk:Community_Engagement_Insights/2018_Report report talk page].
Feel free to share the report on Wikipedia/Wikimedia or on your favorite social media. Thanks!&lt;br /&gt;
--&lt;bdi lang=&quot;en&quot;&gt;[[m:User:EGalvez (WMF)|EGalvez (WMF)]]&lt;/bdi&gt;
&lt;/div&gt; 19:25, 1 Аравдугаар сар 2018 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:EGalvez (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/2018_Report_is_published/ot&amp;oldid=18435587 --&gt;

== USB-C ==

Could you revert the vandalism to the article title? Most Wikipedias just use &quot;USB-C&quot;, see [[:d:Q20026619]]. [[Тусгай:Contributions/77.180.74.254|77.180.74.254]] 00:45, 1 Арваннэгдүгээр сар 2018 (UTC)
:Why not USB-C? Compare [[:en:USB-C]].[[Тусгай:Contributions/77.0.218.248|77.0.218.248]] 06:31, 1 Арваннэгдүгээр сар 2018 (UTC)

== Монгол, Канадын харилцаа ==

Сайн байна уу Мөнхзаяа, Монгол, Канадын харилцаа, хамтын ажиллагааны тухай энэхүү хуудсыг нээж ажиллуулахад тусалж, дэмжиж буйд гүн талархал илэрхийлж байгааг минь хүлээн авна уу. Англи хэлээрх Википедиа дээр Canada-Mongoalia хуудас байгаа, Монгол хэлээрх Википедиа дээр Монгол, Канадын харилцаа (&quot;Монгол&quot; нь урдаа) байх нь ёслолын дүрмээрээ зөв юм, энэ ёсоор зарим шаардлагатай засварыг хийж, хамтран ажиллана уу. Цаашид энэ хуудасны түүхийн хэсэгт Монгол, Канадын архиваас авсан мэдээллүүдийг оруулахаас гадна, хамтын ажиллагааны салбар бүрээр орчин үеийн мэдээллүүдийг нэмж оруулахаар төлөвлөж байна. Энэ дашрамд Шинэ жилийн баярын мэндийг дэвшүүлье.[[Хэрэглэгч:Ariunbold|Ariunbold]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Ariunbold|talk]]) 15:18, 28 Арванхоёрдугаар сар 2018 (UTC)

: Баярлалаа өөрт чинь бас шинэ жилийн мэнд хүргэе! Хоёр орны харилцааг цагаан толгойн үсгийн дарааллаар ангилсан юм. Тиймээс Канад нь урдаа орсон болно. [[:Ангилал:Хоёр орны харилцаа (Монгол)|Эндээс]] хараарай. Хүндэтгэсэн [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 09:09, 2 Нэгдүгээр сар 2019 (UTC)

Дипломат харилцаа нь олон улсын конвенци, үндэсний хууль тогтоомж, үндэсний аюулгүй байдал, гадаад бодлогын үзэл баримтлал, олон улсын улс төр, эдийн засгийн болон бүс нутгийн аюулгүй байдал,ард түмний язгуур ашиг сонирхолд үндэслэдэг мэргэжлийн үйл ажиллагаа юм. Эрэмбийн хувьд дипломат харилцаа тогтоосон, харилцааны түвшин, элчин сайд нарыг хүрэлцэн ирсэн огноо гм дипломат албаны &quot;цагаан толгойг&quot; баримталдаг. Агуулгыг алдагдуулахгүй байх үүднээс та &quot;Монгол, Канадын харилцаа&quot; гэсэн хуудсыг дахиж битгий устгаарай, ЭСЯ-ны ажилд дахин битгий хор хохирол учруулаарай. 

Канад Улсаас Монгол Улсад суугаа  Элчин сайдын яам, канадын талын байгууллага Canada, Mongolia relations, Канад, Монголын харилцаа гэсэн концепциор ажиллах нь зүйн хэрэг. 

Монгол Улсаас Канад Улсад суугаа Элчин сайдын яам Mongolia, Canada relations, Монгол, Канадын харилцаа гэсэн концепциор, иргэдийн оролцоог өргөжүүлсэн, нээлттэй мэдээллийн концепцийг баримтлан болно.
: та эелдэгээр хүн доромжлоод байх шаардлага байхгүй, наад бичээд гээд байгаа дүрмээ энд олоод гаргаад ир, тэгвэл засаад өгье. [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 04:29, 3 Тавдугаар сар 2020 (UTC)
::Хүндэт Мөнхзаяа, энэ сэдвийн тухайд тантай санал нийлэхгүй байгаагаа илэрхийлье. Та буцааж зөөхдөө, бусад бүх хэлний википедиад тийм байна гэсэн тайлбар тавьсан байна. Харин үнэндээ бол тийм биш юм. Англи зэрэг олон улсад өргөн дэлгэр хэрэглэгддэг хэлний тухайд тийм байж болно, гэтэл монгол хэлийг албан ёсны хэл болгон ашигладаг ганц улс бол Монгол Улс, тиймээс энд Монгол Улсад яаж хэлэгддэгийг баримтлан бичсэн нь зүйтэй, бусад хэлний википедиаг сохроор хуулах хэрэггүй гэж үзэж байна. Орос, япон, хятад википедиагийн тухайд ч энэ логикоор ОХУ, Япон Улс, БНХАУ-ынхаа нэрийг эхэнд нь бичсэн байгааг та эндээс харж болно: [[:ru:Категория:Двусторонние_отношения_России]] [[:ja:Category:日本の二国間関係]], [[:zh:Category:中国与亚洲国家关系]]. Баярлалаа. Хүндэтгэсэн, [[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 06:08, 4 Тавдугаар сар 2020 (UTC)
::: Та 2 ганцхан өгүүллэгийн гарчиг дээр надтай маргалдаад янз бүрээр хэлээд байх юм. Тэгвэл энд ([[:Ангилал:Хоёр орны харилцаа (Монгол)]]) байгаа бүх өгүүллэгийн гарчиг ангиллыг засаад нэгдсэн журмаар бүгдийг адилхан болгочих. Хэрвээ хийхгүй бол нэг нэгээр нь ингэж өөрчлөөд байх шаардлагагүй байх. Би сохроор энд тэндэхийн википедиа дуурайгаад байсан юмгүй, цагаан толгойн үсгийн дарааллаар бүгдийг нь анхнаас нь ангилан цэгцэглье гэсэн байр суурийг л баримталсан болно. Хүндэтгэсэн [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 08:21, 4 Тавдугаар сар 2020 (UTC)

Олон улсын харилцаа олон талт болон хоёр талт гэсэн үндсэн хэсгээс бүрдэнэ. Хоёр талын харилцааны  гэрээ болон Гадаад хэргийн сайд нарын хамтарсан мэдэгдлийг улс бүр хэрхэн томьёолж гарчигласныг дараах линкүүдээс үзэхэд миний өмнө бичсэн зарчим тодорхой болох буй за. 1. Хөрөнгө оруулалтыг хөхиүлэн дэмжих, харилцан хамгаалах тухай Монгол Улс, Канад Улс хоорондын хэлэлцээр https://www.legalinfo.mn/law/details/12202 , Agreement Between Canada and Mongolia for the Promotion and Protection of Investments https://www.international.gc.ca/trade-commerce/trade-agreements-accords-commerciaux/agr-acc/mongolia-mongolie/fipa-apie/text-texte/canada_mongolia-mongolie.aspx?lang=eng . 2. Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд Л.Болд, Канад Улсын Гадаад хэргийн сайд Ж.Бэйрд нарын хамтарсан мэдэгдэл http://ottawa.embassy.mn/eng/index.php?moduls=101&amp;id=19 , Joint Statement by Foreign Affairs Ministers of Canada and Mongolia https://www.canada.ca/en/news/archive/2014/07/joint-statement-foreign-affairs-ministers-canada-mongolia.html . Бусад улсын жишээ. Канад Улсын ГХЯ, Canada-Japan relations https://www.canadainternational.gc.ca/japan-japon/bilateral_relations_bilaterales/index.aspx?lang=eng, Япон Улсын ГХЯ, Japan-Canada relations https://www.mofa.go.jp/region/n-america/canada/index.html .

== дуу орчуулах  ==

Сайн байна уу, Би бол америк, би сайн монгол хэлээр ярьдаггүй. Та эдгээр дуунуудыг орчуулах уу? Би үүнийг маш их үнэлдэг. https://www.youtube.com/watch?v=MVVP1kRY7xc, https://www.youtube.com/watch?v=9qVZDOyGpRI [[Хэрэглэгч:Yesükhei Baatar|Yesükhei Baatar]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Yesükhei Baatar|talk]]) 18:41, 6 Тавдугаар сар 2019 (UTC)

== Анхмаа ==
Ганхуягийн Анхмаа хуудсыг Анхмаа (дуучин) болгоод өгөөч. Бусад Metadata-нууд дан Анхмаа гэж явж байгаа. Баярлалаа
: Сайн байна уу? энэ дуучны тухай өөр хэлний википедиад бичсэн зүйл олж харсангүй, тэгээд ч [[Анхмаа (дуучин)]] гээд хайхад гарч ирэхээр чиглүүлэгийг та хийсэн байна. Таны өөрчлөхийг хүссэн нэр нь олонд танигдсан тайзны нэр биш харин өөрийн нь нэр учраас овог нэрээр нь бүтнээр нь оруулсан болно. Хүндэтгэсэн [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 13:43, 25 Зургаадугаар сар 2019 (UTC)

== Your help needed ==
Hello there. I was looking for an active Mongolian Wikipedia editor and even among the admins, you're the only one who has been fairly recently active. I'm an [[:en:WP:OTRS|OTRS volunteer]] and I think you could be somewhat helpful in a recent inquiry we received. if you're able to communicate in English also, I'd love to see that happening, message me [[:meta:User_talk:Mohammad|on Meta]] so we can get started. Kind Regards. [[Хэрэглэгч:Mohammad|Mohammad]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Mohammad|talk]]) 23:18, 8 Наймдугаар сар 2019 (UTC)
:[[User:Zorigt|Zorigt]] I think you may also be able to help. [[Хэрэглэгч:Mohammad|Mohammad]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Mohammad|talk]]) 23:27, 8 Наймдугаар сар 2019 (UTC)

== Төгс Хүчит Бурханы Чуулган ==

[https://mn.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation?title=Special:ContentTranslation&amp;campaign=contributions-page&amp;page=Eastern+Lightning&amp;from=en&amp;to=mn&amp;targettitle=Eastern+Lightning Here's how I modified the Google Translation of the article on The Church of Almighty God, also known as Eastern Lightning.] --[[Хэрэглэгч:Lo Ximiendo|Lo Ximiendo]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Lo Ximiendo|talk]]) 12:31, 14 Наймдугаар сар 2019 (UTC)

==A request for help==
Hi there, Munkhzaya.E. I am Erica and work in the Community Engagement department at the Wikimedia Foundation. I hope all is fine with you. I am contacting you because of your experience in translating content to/from Mongolian. [[:m:User:Elitre_(WMF)/Boost_initiative|I have a message from the Language team]] that I would like to deliver soon to your community here, and hence I would appreciate if you could translate it before. (If you can't help, please, let me know who I can ask instead, as we'd like to start conversations with all of you soon!) Thanks a lot for what you will do, and talk to you soon! --[[Хэрэглэгч:Elitre (WMF)|Elitre (WMF)]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Elitre (WMF)|talk]]) 17:49, 13 Есдүгээр сар 2019 (UTC)

==Translation request==
Hello.

Can you translate and upload the articles [[:en:Azerbaijan Democratic Republic]] and [[:en:Azerbaijan Soviet Socialist Republic]] in Mongolian Wikipedia? They should not be long.

Yours sincerely, [[Хэрэглэгч:Karalainza|Karalainza]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Karalainza|talk]]) 17:44, 4 Долоодугаар сар 2020 (UTC)

== deletion ==

mn.wikipedia has 2 active administrators, but I deleted [https://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%92%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%B0%D1%81%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D0%BB&amp;action=edit&amp;redlink=1 this page]. I’m sorry, I didn’t mean to take you away from your work.--[[Хэрэглэгч:Infinite0694|Infinite0694]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Infinite0694|talk]]) 15:18, 15 Долоодугаар сар 2020 (UTC)

: Hello [[Хэрэглэгч:Infinite0694|Infinite0694]], it's ok, thanks for your help. It won't hurt if you continue to help us. Best regards. [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 05:19, 16 Долоодугаар сар 2020 (UTC)

== [[Дамед Иманов]] ==

Эрхэм хүндэт хамт олон, та нийтлэлийг сэргээж, нэр дэвшигч дээр тавьж болох уу?--[[Хэрэглэгч:Elshad Iman (Elşad İman)|Elshad Iman (Elşad İman)]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Elshad Iman (Elşad İman)|talk]]) 10:55, 8 Наймдугаар сар 2020 (UTC)

== Question about Mongolian Script ==

Hi! I created a stub on [[:en:Bainu (website)]]

What is the Mongolian script for the name of the website in http://bainu.com/ (if this does not work, https://archive.is/A0Bgh ) ?

Thank you,
[[Хэрэглэгч:WhisperToMe|WhisperToMe]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:WhisperToMe|talk]]) 16:06, 31 Наймдугаар сар 2020 (UTC)

== We sent you an e-mail ==

Hello {{PAGENAME}},

Really sorry for the inconvenience. This is a gentle note to request that you check your email. We sent you a message titled &quot;The Community Insights survey is coming!&quot;. If you have questions, email surveys@wikimedia.org. 

You can [[:m:Special:Diff/20479077|see my explanation here]].

[[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 18:53, 25 Есдүгээр сар 2020 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Samuel (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Samuel_(WMF)/Community_Insights_survey/other-languages&amp;oldid=20479295 --&gt;

== 20 000 Mongolian pages (logo version) ==
20.000 Mongolian content articles planned from in winter 2020-2021 to Jubilee contented Mongolian articles from Wikipedian Logo in '''{20 000} хуудас''' lefted {{formatnum:{{#expr: 20000 - {{NUMBEROFARTICLES:R}} }}}} pages --[[Тусгай:Contributions/93.157.169.14|93.157.169.14]] 14:08, 18 Арваннэгдүгээр сар 2020 (UTC)
Logo version in [[Франц Википедиа|French Wikipedia]]: [https://upload.wikimedia.org/wikipedia/fr/1/10/20k_text_logo.png (futured Image)] --[[Тусгай:Contributions/93.157.169.14|93.157.169.14]] 14:08, 18 Арваннэгдүгээр сар 2020 (UTC)

== Хэрэгтэй гэсэн бүхнийг устгаж байна ==

Миний хийсэн байсан хэдэн мэдээлэл болон шинээр үүсгэсэн Исланд хэлний хуудсыг ямар ч шалтгаанүй устгасан.
: Уучлаарай, та ямар ч засваргүй, орчуулгын программ ашиглан оруулсан, оруулсан мэдээлэлд засвар хийн өөрчлөхөд, удаа дараа буцаасан тул энэ алхмыг сонгохоос өөр арга байсангүй. Таныг ахиад энэ мэтчилэн машин орчуулга оруулахгүй байхыг хүсье. [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 08:11, 30 Арваннэгдүгээр сар 2020 (UTC)

:миний орчуулсан юмыг ямар ч хэрэггүй зүйлд хуваасан тул буцаасан</text>
      <sha1>fg8ld9ry00kg4gzk9nc58vmxjse3nia</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E/Архив/2021</title>
    <ns>3</ns>
    <id>123272</id>
    <revision>
      <id>707671</id>
      <timestamp>2022-08-09T07:56:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;[[File:file.svg|30px]] [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|Архив/2021]]  == Асуулт байна ==  Саяхнаас эхэлж жагсаасан ч юмуу нууж нээх тохиргоо алга болсон байна. Юу болсон юм бол?  : Харин хэд хоногийн өмнөөс алга болсон байна, учрыг нь олчих санаатай үзээд ухаад л байна. Герман хэл...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10741" xml:space="preserve">[[File:file.svg|30px]] [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|Архив/2021]]

== Асуулт байна ==

Саяхнаас эхэлж жагсаасан ч юмуу нууж нээх тохиргоо алга болсон байна. Юу болсон юм бол?

: Харин хэд хоногийн өмнөөс алга болсон байна, учрыг нь олчих санаатай үзээд ухаад л байна. Герман хэл дээрх нь хүртэл нээгдэж хаагдахгүй байна, тэгэхээр англи хэл дээрх нэг загвар л хориглоод байгаа бололтой. [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 05:07, 13 Дөрөвдүгээр сар 2021 (UTC)

== Дангаасүрэнгийн Энхбат ==
'''Сайн байна уу? Дангаасүрэн Энхбатын намтар оруулахаар яагаад устгаад байгаа вэ? Ямар дүрэм зөрчиж байгааг тайлбарлаж өгч болох уу ?''' ([[Хэрэглэгч:Tuginho|Tuginho]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Tuginho|talk]]) 11:51, 6 Тавдугаар сар 2021 (UTC))
: Сайн байна уу? Та [[Дангаасүрэнгийн Энхбат]] гэсэн хуудас давхардуулан нээсэн байна. Тиймээс буруу нэртэйг нь устгасан. Монгол хэлний википедиад овог дандаа харьяалахын тийн ялгалд нэрийн өмнө бичигддэг анхаараарай. [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 12:37, 6 Тавдугаар сар 2021 (UTC)

== Блоклосон шалтгаан ==

Намайг ямар шалтгаанаар блоклосоныг хэлж өгнө үү?

== Тусламж ==

Буриад Википедиад нэг загварт тусламж үзүүлж болох боловуу?

== Invitation for Functionary consultation 2021 ==

Greetings, Admins of the emerging community,

I'm letting you know in advance about a meeting I'd like to invite you to regarding the [[:m:Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] and the community's ownership of its future enforcement. I'm still in the process of putting together the details, but I wanted to share the date with you: 10/11 July, 2021. I do not have a time on this date yet, but I will let you soon. We have created a [[:m:Universal Code of Conduct/Functionary consultations/June and July 2021|meta page]] with basic information. Please take a look at the meta page and sign up your name under the appropriate section.

Thank you for your time.--[[User:BAnand (WMF)|BAnand (WMF)]] 15:14, 10 June 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:BAnand (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=MassMessage/Lists/UCoC_Group&amp;oldid=21568660 --&gt;

== Мөнхзаяад ==

Та миний санаандгүй бичсэн зүйлийг буцаагаад зассан тул баярлаж талархсанаа илэрхийлье [[Хэрэглэгч:Hantamir0825|Hantamir0825]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Hantamir0825|talk]]) 12:48, 25 Зургаадугаар сар 2021 (UTC)

== яагаад пэйж устгаад байгаа юм бээ? ==

Би нь Most money гэсэн пэйж нээх гээд суухлээр байж байгаад устгачих юм?яагаад?би Мост-д ажилдаг бүтээгдэхүүнийхээ талаар пэйж нээмээр байна устгахгүй байхыг хүсэж байна. Google pay, Alipay, kakao pay гэх мэтээр бусад цахим хэтэвч  нар өөрийн гэсэн википедиа хуудас байгаа. МОСТ МОНИ бол яг эдгээрүүдтэй адил МОНГОЛ дахь цахим хэтэвч,
реклам сурталчилгааны зориулалттай гэсэн мөн contr хийж байгаа хшн нь зөвхөн би гээд устгаж болдог юмуу?????
хариу өгнө үү!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
: Сайн байна уу? Та нэгдүгээрт гуравдагч этгээдийн үүднээс бичнэ үү! Бидний, манай бүтээгдэхүүн гэх нь өөрөө сурталчилгааны агуулга юм, хоёрт өгүүллэгийн хэмжээ бага байвал бас устгана. [[Тусламж:Өгүүлэл бичихдээ юуг анхаарах вэ?|Өгүүлэл бичихдээ юуг анхаарах]] талаар эндээс үзээрэй! Хүндэтгэсэн [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 07:40, 6 Долоодугаар сар 2021 (UTC)

== Flower of the month ==

[[File:Trollius altaicus.jpg|thumb|&lt;center&gt;Trollius altaicus]]
Hi Munkhzaya.E

For your huge efforts on Mongolian Wikipedia I want to award you with the [[:als:Wikipedia:Blueme vum Monet|Flower of the month]].

Best regards, --[[Хэрэглэгч:Holder|Holder]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Holder|talk]]) 03:54, 18 Наймдугаар сар 2021 (UTC)
:Ach, ich sehe gerade, dass du auch Deutsch sprichst. Viele Grüße und Glückwunsch zur Blume des Monats. --[[Хэрэглэгч:Holder|Holder]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Holder|talk]]) 03:59, 18 Наймдугаар сар 2021 (UTC)

== {{MongolUnicode|ᠲᠠᠨ ᠤ &quot;ᠺᠢᠨᠱᠠᠰ&quot; ᠬᠠᠭᠤᠳᠠᠰᠤ ᠶᠢ ᠤᠰᠠᠳᠬᠠᠭᠰᠠᠨ}} ==

&lt;center&gt;&lt;big&gt;'''{{MongolUnicode|ᠰᠠᠶᠢᠨ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ ᠤᠤ Munkhzaya.E!}}'''&lt;/center&gt;&lt;/big&gt;
{{MongolUnicode|ᠪᠢ ᠬᠠᠭᠤᠳᠠᠰᠤ ᠶᠢ ᠤᠰᠠᠳᠬᠠᠭᠰᠠᠨ ᠲᠠᠯ᠎ᠠ ᠪᠠᠷ ᠲᠣᠳᠣᠷᠠᠭᠤᠯᠭ᠎ᠠ ᠠᠪᠤᠮᠠᠷ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ᠃}}{{MongolUnicode|ᠬᠡᠷᠪᠡ ᠪᠢ ᠬᠢᠲᠠᠳ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠪᠣᠯ ᠶᠠᠭᠠᠬᠢᠭᠠᠳ ᠺᠢᠷᠯᠢᠷᠢᠼ ᠤ ᠭᠡᠵᠦ ᠪᠢᠴᠢᠬᠦ ᠬᠡᠷᠡᠭᠲᠡᠢ ᠶᠢ ᠪᠢ ᠣᠶᠢᠯᠠᠭᠠᠬᠤ ᠦᠭᠡᠢ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ ᠤᠤ?}}{{MongolUnicode|ᠢᠣᠩᠭᠣᠯ ᠬᠡᠯᠡ ᠶᠢ ᠵᠥᠪᠬᠡᠨ ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠳᠤ ᠲᠡᠳᠦᠢ ᠦᠭᠡᠢ ᠺᠢᠷᠢᠯ ᠦᠰᠦᠭ ᠢᠶᠡᠷ ᠪᠢᠴᠢᠳᠡᠭ᠂ ᠶᠠᠷᠢᠳᠠᠭ᠃}}{{MongolUnicode|ᠬᠠᠭᠤᠴᠢᠨ ᠤ ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠪᠢᠴᠢᠭ ᠢ ᠬᠣᠷᠢᠭᠯᠠᠭᠰᠠᠨ ᠵᠢᠭᠠᠯᠲᠠ ᠶᠢ ᠳᠦᠷᠢᠮ ᠡᠴᠡ ᠣᠯᠵᠤ ᠬᠠᠷᠠᠭ᠎ᠠ ᠦᠭᠡᠢ!}}{{MongolUnicode|ᠮᠥᠨ ᠨᠢᠭᠡ ᠲᠣᠳᠣᠷᠬᠠᠢ ᠣᠷᠣᠯᠴᠠᠭᠴᠢ ᠶᠢᠨ ᠬᠠᠭᠤᠳᠠᠰᠤ ᠶᠢ ᠵᠠᠰᠠᠪᠤᠷᠢᠯᠠᠬᠤ ᠨᠢ ᠨᠡᠯᠢᠶᠡᠳ ᠲᠦᠭᠡᠮᠡᠯ ᠦᠵᠡᠭᠳᠡᠯ ᠶᠤᠮ᠃ ᠪᠢ ᠡᠭᠦᠨ ᠢ ᠤᠰᠠᠳᠭᠠᠬᠤ ᠰᠢᠯᠲᠠᠭᠠᠨ ᠭᠡᠵᠦ ᠦᠵᠡᠬᠦ ᠦᠭᠡᠢ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ᠃}}[[Тусгай:Contributions/155.137.183.105|155.137.183.105]] 07:29, 23 Арваннэгдүгээр сар 2021 (UTC)

== Амар мэнд үү! ==

Энэ оюун санааны удирдагч гэдгийг нь яагаад хасаад байгаа юм бэ? Байхгүй гэх &quot;Үндэслэл баримтаа&quot; үндэслэлтэйгээр дурдчихвал зүгээрсэн. Устгаад байхаар нь сүүлийн эдитээр олон орны хэвлэлийн  эх сурвалжуудыг оруулсан. Гэтэл ямар ч хариугүй...
Монгол хүн юм бол дальдчилгүй үнэн шударгаар үндэслэлээ гаргаач, буруу бусармаг зүйлд би үнэн дургүй шүү. [[Хэрэглэгч:Tsegii513|Tsegii513]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Tsegii513|talk]]) 16:08, 30 Арваннэгдүгээр сар 2021 (UTC)

: Сайн байна уу? Танд энэ өдрийн мэнд хүргэе. Тухайн хүний хувьд одоогоор давхардсан ижил нэртэй өгүүллэг монгол хэлний википедиад байхгүй тул хаалтан дотор нэрийг нь тодотгосон тодруулга хийх шаардлага байхгүй гэсэн үндэслэлээр зөөн өөрчилсөн болно. Энэ талаар тухай бүрт нь товч агуулга гэсэн хэсэгт шалтгаан болгон бичсэнийг та хараагүй бололтой. Нэвтэрхий толины агуулгад нийцээгүй зүйлийг хасах, шаардлагатай бол устгах арга хэмжээг цаашид ч авах болно. Википедиа нь танин мэдэхүйн ач холбогдолтой, бичигч этгээд нь төвийг сахисан, гуравдагч этгээдийн үүднээс хандан бичих ёстой болохоос хэн нэгэн болон аж ахуйн нэгжийн сурталчилгааны талбар биш болохыг анхаарна уу! Таны цаашдын бичих үйлсэд амжилт хүсье. Хүндэтгэсэн [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 10:35, 1 Арванхоёрдугаар сар 2021 (UTC)
::Сайн сайн. Давхардсан  ижил нэртэй өгүүллэг википедиад байгаа энд холбоосыг нь явуулав. Үзнэ үү: 
::https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BC%D1%8C%D0%B4%D1%80%D0%B0%D1%85_%D1%83%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%B3_%D1%81%D0%B0%D0%BD 
::https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BC%D1%8C%D0%B4%D1%80%D0%B0%D1%85_%D1%83%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%B3_%D1%81%D0%B0%D0%BD#%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B%D0%BD_%D0%90%D0%BC%D1%8C%D0%B4%D1%80%D0%B0%D1%85_%D1%83%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%B3_%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B3%D1%83%D1%83%D0%BB%D0%BB%D0%B0%D0%B3%D0%B0 [[Хэрэглэгч:Tsegii513|Tsegii513]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Tsegii513|talk]]) 11:48, 21 Арванхоёрдугаар сар 2021 (UTC)

== Хэлэлцүүлэг / Яриа ==

Hello!

Please see the discussion at [[Wikipedia:Хурал#Хэлэлцүүлэг / Яриа]]

Thank you! [[Хэрэглэгч:Amire80|Amir E. Aharoni]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Amire80|talk]]) 14:57, 10 Арванхоёрдугаар сар 2021 (UTC)</text>
      <sha1>5f3yx2ypwmp3gwt8dft9e5j9wb60khh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E/Архив/2022</title>
    <ns>3</ns>
    <id>123273</id>
    <revision>
      <id>707672</id>
      <timestamp>2022-08-09T07:59:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;[[File:file.svg|30px]] [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|Архив/2022]]  == How we will see unregistered users ==  &lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; &lt;section begin=content/&gt; Hi!  You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki.  When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by t...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10653" xml:space="preserve">[[File:file.svg|30px]] [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|Архив/2022]]

== How we will see unregistered users ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=content/&gt;
Hi!

You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki.

When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed.

Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help.

If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]].

We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January.

Thank you. 
/[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]&lt;section end=content/&gt;
&lt;/div&gt;

18:18, 4 Нэгдүгээр сар 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(5)&amp;oldid=22532651 --&gt;

== Who Olympic 2022 news? ==

Who [[Бээжингийн олимп (2022 он)|Olympic 2022]] news from 4-20 february 2022 in Beijing? --[[Хэрэглэгч:Roman, Alexej and Vładimir|Roman, Alexej and Vładimir]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Roman, Alexej and Vładimir|talk]]) 08:57, 16 Хоёрдугаар сар 2022 (UTC)

== Японы эзэнт гүрэн ==

Сайн байна уу. Та Японы эзэнт гүрэн гэдгийг Японы хаант улс болгож солиод байх шиг байна, Япон нь &quot;Эзэн хаан&quot; буюу император цолтой удирдагч бүхий, &quot;Эзэн хаант&quot; улс болно. Хуучин байсан British Empire зэрэг шиг, Японы эзэнт гүрэн гэсэн хэвшмэл орчуулга бий. Баярлалаа. [[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 09:32, 21 Хоёрдугаар сар 2022 (UTC)

: Сайн байна уу? Aнглийн [[император]], оросын [[царь]], германы [[кайзер]]тай эн зэрэгцэх монгол хэлний нэр нь ''«эзэн хаан»'' биш '''[[хаан]]''' юм. Тиймээс эзэн хааныг засаж хаан болгоод яваад байгааг анзаарсан байх. Буруу хэллэгээр хэвшсэнээс үүдсэн алдаа байгааг сүүлийн 2 жилийн хугацаанд зассаар байгааг та анзаарсан байх гэж найдаж байна. Жишээлбэл [[Германы дайн]] өгүүллэгийн инфобокст байгаа улсуудын нэрийг үзээрэй. Хүндэтгэсэн [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 09:44, 21 Хоёрдугаар сар 2022 (UTC)

::[http://toli.gov.mn/country Монгол хэлний зөв бичих дүрмийн журамласан толь (toli.gov.mn)]д улс орнуудын нэрийг яаж журамласныг үзнэ үү. Kingdom гэдгийг хаант улс гэж журамласан байгаа. [[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 10:06, 21 Хоёрдугаар сар 2022 (UTC)

== Stefania Turkewich ==

Hello Munkhzaya.E, When you have time could you take a look at [[en: Stefania Turkewich]]?  As part of Ukraine's Cultural Diplomacy Month, could you give this article a start with an introductory paragraph in the Mongolian language Wikipedia? [[Хэрэглэгч:Nicola Mitchell|Nicola Mitchell]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Nicola Mitchell|talk]]) 13:55, 24 Хоёрдугаар сар 2022 (UTC)

== Мөнхзаяад ==
Сайн байна уу, Яагаад Тэдун хошуу гэсэн газар зүйн ач холбогдолтой оруулсан хуудсуудыг минь устгав!!!. MongolWiki. 2022-04-17

: Сайн байна уу MongolWiki? Таны урд нь хийсэн мянга мянган нэг өгүүлбэртэй өгүүллэг, санаатайгаар монгол хэлний үгийн санг өөрчлөн завхруулсан үг зүйн алдаануудыг чинь засаж дуусаагүй байхад дараагийн орон зайд орших газар гутгийн нэршлийн утгын алдаа бүхий өгүүлэгүүдийг чинь сануулга өгөх үүднээс устгахаас өөр аргагүй байдалд орсон доо хүлцэл өчье. Хүндэтгэн ёсолсон [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 01:40, 18 Дөрөвдүгээр сар 2022 (UTC)

== Зургаан өдрийн дайн ==

Сайн байна уу? Яагаад миний энэ хуудсан дээр хийсэн засваруудыг буцаасныг хэлж өгнө үү? -- 2022-04-26

== Ямар шалтгаанаар устгасан бэ? ==

Сайн байна уу? ямар шалтгаан оруулсан мэдээлэлийг устгасан юм бол шалтгааныг нь мэдмээр байна? [[Хэрэглэгч:Khuslen.feed|Khuslen.feed]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Khuslen.feed|talk]]) 11:45, 22 Зургаадугаар сар 2022 (UTC)
: Хувь хүний намтар учраас устгасан болно. Хүндэтгэсэн [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 11:46, 22 Зургаадугаар сар 2022 (UTC)
::Яагаад? намтар оруулж болохгүй билээ? Өөр хүмүүсийн намтарууд зөндөө байдаг шүүдэ? ямар нэгэн дүрэм зөрчсөн бол засмаар байна? зааж зөвлөөд өгч болох уу? ийм дүрэм зөрчсөн учир ингэж устгалаа гээд баримттай хэлээд өгч болох уу? [[Хэрэглэгч:Khuslen.feed|Khuslen.feed]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Khuslen.feed|talk]]) 11:55, 22 Зургаадугаар сар 2022 (UTC)

::: Хүссэн бүхний намтраа бичдэг талбар нь википедиа биш учраас. Хэрвээ таны бодлоор энэ хүн википедиад бичигдэх ёстой хүн гэсэн шалтгааныг дурдвал оруулахад татгалзах зүйл байхгүй болно. Та Чулуунбаатарын Бавуусүрэн гээд '''google''' дээр хайгаад үз дээ. Танд амжилт хүсье.

== Хэрэглэгчийн түгжээний талаар тайлбар хүсэх тухай ==
Сайн байна уу,
Юуны өмнө монгол хэлний Википедиад оруулж буй хувь нэмэрт тань талархаж байна. Миний хаяг дараах шалтгаанаар түгжигдсэнийг давж заалдах хүсэлтэй байна:

Түгжээг ‪Munkhzaya.E‬ хийсэн. Шалтгаан нь Олон бүртгэлийг буруу хэргээр ашигласан: Уучлаарай таныг удаа дараа нэрээ өөрчлөн, буруу нэршлүүдийг түгээн дэлгэрүүлж байгааг харж тэвчиж чадсангүй. Таны хэнийг мэдэж байгаа болно. байна.

Түгжигдсэн: ‪Bilguunamarbayar‬
түгжээний ID нь #975 байна.

Надад ямар ч өөр хаяг байхгүй бөгөөд зөвхөн өөрийн хаягаар тодорхой өөрчлөлтүүд оруулсан болно. Надтай холбогдож илүү дэлгэрэнгүй харилцан яриа хийнэ гэж найдаж байна. Баярлалаа.

Нэмэлт сэтгэгдэл: Мөн миний хаягийг түгжсэн шалтгаанаа илүү дэлгэрүүлэн тайлбарлавал дараагийн удаагаас монгол хэлтэй Википедиагийн дүрэмд нийцүүлэн дэмжлэг үзүүлэх боломжтой гэж харж байна. Хэрвээ та миний ажилласан буюу засварласан өгүүллэгүүдийн логийг харвал намайг таны сэжиглэж байгаа хүн биш болохыг таних боломжтой. Би одоогийн байдлаар тус хаягийг ашиглан өөрийн сурдаг их сургуулийн мэдэээллийг монгол хэлтэй Википедиад оруулж, зарим их сургуульд инфобокс байгаагүйг оруулж, зарим нэг үг үсгийн алдааг засан бусад өгүүллэгийг бусад Википедиагийн өгүүлэгтэй холбох буюу линк хийхээс өөр үйлдэл хийгээгүй байгаа болно. Хэрвээ хүсвэл нотлох баримтууд өгөхөд мөн бэлэн байгаа болно.

--[[Тусгай:Contributions/2601:644:600:F940:E445:5D4:F4C5:73E3|2601:644:600:F940:E445:5D4:F4C5:73E3]] 22:18, 2 Долоодугаар сар 2022 (UTC)</text>
      <sha1>k2wlc1767po9x57r58p6l560lgqr5qd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1200 онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123274</id>
    <redirect title="Ангилал:1200 онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707678</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:11:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1200 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1200 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1200 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>pw0tww4ol7mbx4febvsttztpuozwhpa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1200-д онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123275</id>
    <redirect title="Ангилал:1200-д онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707681</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:12:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1200-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1200-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1200-д онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>jogqze8597n9qdkrntwdj06or2dahe1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1221 онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123276</id>
    <redirect title="Ангилал:1221 онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707685</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:14:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1221 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1221 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1221 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>b2fv44aiibwdqpvp31fmupyrzayp6ew</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1224 онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123277</id>
    <redirect title="Ангилал:1224 онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707689</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:16:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1224 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1224 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1224 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>8tejup2tpnztx9clva0igmeyyq8xqjk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1220-д онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123278</id>
    <redirect title="Ангилал:1220-д онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707692</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:18:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1220-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1220-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1220-д онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>mv8s1m1lbhjn89o6qe6tmca5oje1ids</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1257 онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123279</id>
    <redirect title="Ангилал:1257 онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707696</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:19:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1257 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1257 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1257 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>t6r2mw8oy7cshc00xlbs7dhyhzbr7mg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1250-д онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123280</id>
    <redirect title="Ангилал:1250-д онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707700</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:20:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1250-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1250-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1250-д онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>rd9wi5843w4rjsrxw6s6o9g90ncdlsl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:13-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123281</id>
    <redirect title="Ангилал:13-р зуунд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707703</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:20:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:13-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:13-р зуунд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="83" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:13-р зуунд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>pfbj1402nnxbq7y4ax3557jinvf78im</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1348 онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123282</id>
    <redirect title="Ангилал:1348 онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707708</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:22:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1348 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1348 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1348 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>dvqipl7frol9eighrn4lb5ljg2wxst1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1340-д онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123283</id>
    <redirect title="Ангилал:1340-д онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707711</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:23:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1340-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1340-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1340-д онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>np88e71efgo080uh3blg8a46t2trdh4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1364 онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123284</id>
    <redirect title="Ангилал:1364 онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707715</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:25:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1364 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1364 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1364 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>d6cymjiveslnpm5kdbk0oydpxt2nxat</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1360-д онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123285</id>
    <redirect title="Ангилал:1360-д онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707718</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:25:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1360-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1360-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1360-д онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>kft5txg7gn5gnm770ueypcjsrk6w1i5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1371 онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123286</id>
    <redirect title="Ангилал:1371 онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707722</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:26:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1371 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1371 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1371 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>cfmguj7w6xb3sxpscji4921zfx5gj3m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1370-д онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123287</id>
    <redirect title="Ангилал:1370-д онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707725</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:26:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1370-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1370-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1370-д онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>4sakjija96ru9cdxhl2cndxfbh7rfcj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:14-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123288</id>
    <redirect title="Ангилал:14-р зуунд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707728</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:28:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:14-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:14-р зуунд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="83" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:14-р зуунд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>eylhyaogz1oyilfp5htjntv4sensi7a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1460 онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123289</id>
    <redirect title="Ангилал:1460 онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707732</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:29:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1460 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1460 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1460 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>l32b7wzrx0d7y2d3o8nounb07ydewud</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1460-д онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123290</id>
    <redirect title="Ангилал:1460-д онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707735</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:29:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1460-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1460-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1460-д онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>r6r9o0i6bqm4thjlusf88ga75usvjqm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1496 онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123291</id>
    <redirect title="Ангилал:1496 онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707739</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:30:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1496 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1496 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1496 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>ipcndhcrlfzcdiw6corokk2lq7vxgtd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1490-д онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123292</id>
    <redirect title="Ангилал:1490-д онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707743</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:31:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1490-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1490-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1490-д онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>sviz1gbons1vi1hoccjtq9z8q4nmzwk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:15-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123293</id>
    <redirect title="Ангилал:15-р зуунд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707747</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:32:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:15-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:15-р зуунд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="83" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:15-р зуунд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>3wc1gnsxpvwczmbqcvm0p9w353sn23h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1519 онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123294</id>
    <redirect title="Ангилал:1519 онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707751</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:36:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1519 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1519 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1519 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>9spfi3ooo7k92pvbf0eccx59htp79te</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1510-д онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123295</id>
    <redirect title="Ангилал:1510-д онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707754</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:36:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1510-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1510-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1510-д онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>65eyjk9wd6h9wrkefgwsr58dfmy7epl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1538 онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123296</id>
    <redirect title="Ангилал:1538 онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707759</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:43:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1538 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1538 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1538 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>fbus0znca3oi8h4as7k8bu1vnfdzbxa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1537 онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123297</id>
    <redirect title="Ангилал:1537 онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707763</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:44:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1537 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1537 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1537 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>2jjl83k0ke5yz2pmmraczrch79fx5qt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1530-д онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123298</id>
    <redirect title="Ангилал:1530-д онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707766</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:44:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1530-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1530-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1530-д онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>2t020zdz21vkhmmoobm141xre6bzsnm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1540 онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123299</id>
    <redirect title="Ангилал:1540 онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707770</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:57:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1540 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1540 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1540 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>3e7wzy3cale6bn1r5ppiv5wv944n1do</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1541 онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123300</id>
    <redirect title="Ангилал:1541 онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707774</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:58:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1541 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1541 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1541 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>5vjlce3z4sljiae4z4fsf9cnn1zwolj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1544 онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123301</id>
    <redirect title="Ангилал:1544 онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707778</id>
      <timestamp>2022-08-09T08:59:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1544 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1544 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1544 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>2jcw4xxyvqt2pyp7t7hn4kdm2aprc8q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1540-д онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123302</id>
    <redirect title="Ангилал:1540-д онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707782</id>
      <timestamp>2022-08-09T09:00:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1540-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1540-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1540-д онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>47alxsog53u8kuyic3cdlri8loxnt20</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1550 онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123303</id>
    <redirect title="Ангилал:1550 онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707787</id>
      <timestamp>2022-08-09T09:04:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1550 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1550 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1550 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>8hx8q6gaads6jrgjdb9eektaftmhgb5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1554 онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123304</id>
    <redirect title="Ангилал:1554 онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707791</id>
      <timestamp>2022-08-09T09:04:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1554 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1554 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1554 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>pyag7xjxnp8w7kay9zat2z0akdn8rcv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1550-д онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123305</id>
    <redirect title="Ангилал:1550-д онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707794</id>
      <timestamp>2022-08-09T09:05:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1550-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1550-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1550-д онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>h59x7c7qrf42lci3g1yobtm0d7rkcl0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1566 онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123306</id>
    <redirect title="Ангилал:1566 онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707807</id>
      <timestamp>2022-08-09T11:23:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1566 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1566 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1566 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>qaw0fnjazbc10upl5556sri5ayddzwo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1560-д онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123307</id>
    <redirect title="Ангилал:1560-д онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707810</id>
      <timestamp>2022-08-09T11:24:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1560-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1560-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1560-д онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>26tt1m15oc4kzf51389ovjt708aqu1i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1582 онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123308</id>
    <redirect title="Ангилал:1582 онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707816</id>
      <timestamp>2022-08-09T11:26:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1582 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1582 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1582 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>n5ii1b6dc5ym35ycgykc2tmwtkv1qu9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1584 онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123309</id>
    <redirect title="Ангилал:1584 онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707820</id>
      <timestamp>2022-08-09T11:27:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1584 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1584 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1584 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>meq2skgie2ld861867hi7an6t6afomu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1586 онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123310</id>
    <redirect title="Ангилал:1586 онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707826</id>
      <timestamp>2022-08-09T11:28:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1586 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1586 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1586 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>0jgqqsvdixbtg9zmeg911gwn5vbvq6n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1589 онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123311</id>
    <redirect title="Ангилал:1589 онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707830</id>
      <timestamp>2022-08-09T11:29:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1589 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1589 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1589 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>q2l1tk2aya6ft0xzyb3iudilyxjvm7q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1580-д онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123312</id>
    <redirect title="Ангилал:1580-д онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707833</id>
      <timestamp>2022-08-09T11:30:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1580-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1580-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1580-д онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>914nzvk30thy4z74rcd1llmi3rm3dcr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1596 онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123313</id>
    <redirect title="Ангилал:1596 онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707837</id>
      <timestamp>2022-08-09T11:30:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1596 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1596 онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1596 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>tnil4s6x01txznz58nuxmsmx9q8zs8v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1590-д онд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123314</id>
    <redirect title="Ангилал:1590-д онд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707840</id>
      <timestamp>2022-08-09T11:31:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1590-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1590-д онд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1590-д онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>n82dvr1eygi0igrmvi4x83icf3ufi4m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:16-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123315</id>
    <redirect title="Ангилал:16-р зуунд байгуулагдсан" />
    <revision>
      <id>707843</id>
      <timestamp>2022-08-09T11:31:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Munkhzaya.E</username>
        <id>32380</id>
      </contributor>
      <comment>Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:16-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:16-р зуунд байгуулагдсан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="83" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:16-р зуунд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>izmcdxqgcx2ccztujjgnn83sm6tcowp</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>