Википедиа mnwiki https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81 MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Медиа Тусгай Хэлэлцүүлэг Хэрэглэгч Хэрэглэгчийн яриа Wikipedia Wikipedia-н хэлэлцүүлэг Файл Файлын хэлэлцүүлэг МедиаВики МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг Загвар Загварын хэлэлцүүлэг Тусламж Тусламжийн хэлэлцүүлэг Ангилал Ангиллын хэлэлцүүлэг TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 798 708162 707973 2022-08-11T00:54:57Z 37.173.119.122 /* Улсын цолтой бөхчүүд */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Монголын аймаг |NAME = Архангай |ENGNAME = Arkhangai Province |MNGNAME = '''<big>{{MongolUnicode|ᠠᠷᠤᠬᠠᠩᠭ᠋ᠠᠢ}}{{MongolUnicode|ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}}</big>''' |FLAGGE = Mn flag arkhangai aimag 2014.png |WAPPEN = Mn coa arkhangai aimag 2014.png |BILD = TariatLandscape.jpg |BILDLEGENDE = [[Тариат сум]]ын уул толгод, ус ургамал |GRÜNDUNGSJAHR = 1931 |HAUPTORT = Цэцэрлэг хот |SUM = 19 |FLÄCHE = 55300 |EINWOHNER = 93135 |EINWOHNER_JAHR = 2016 |DICHTE = 2 |ETHNIE = Xалx |BÜRGER = Архангайнхан |VORWAHL = +976 (0)133 |PLZ = 65000 |KFZ_KENNZEICHEN = АР |ISO3166_2 = MN-073 |Website = http://arkhangai.gov.mn arkhangai.gov.mn |LAGEPLAN = Arkhangai in Mongolia.svg |NS=47.5 |EW=101.5 }} [[Файл:Tsetserleg.jpg|thumb|Цэцэрлэг хот]] [[Файл:Ogii lake.jpg|thumb|Өгий нуур]] [[Файл:Khorgo1.jpg|thumb|Хорго]] [[Файл:ChuluutCanyon.JPG|thumb|Чулуутын хавцал]] '''Архангай аймаг''' нь [[Монгол Улс]]ын [[Монгол Улсын аймгууд|21 аймгийн]] нэг. Аймгийн төв нь [[Цэцэрлэг хот]] юм. == Газар зүй == Далайн төвшнөөс дээш дунджаар 2414 метр. Хамгийн өндөр цэг нь 3539 метр өндөр Харлагтайн сарьдаг уул. Хамгийн нам дор цэг нь 1290 метр өндөр Орхон Тамирын бэлчир юм. Хойд талаараа Хөвсгөл аймагтай, зүүн талаараа Булган аймагтай, өмнө талаараа Өвөрхангай аймагтай, баруун хойд талаараа Завхан аймагтай тус тус хиллэдэг. Дийлэнхдээ ойт хээр, тал хээр нутагтай, баруун урдуур нь [[Хангайн нуруу]], баруун хойгуур нь түүний салбар болох [[Тарвагатайн нуруу]] оршдог ба зүүн болон төв хэсгээр тэдгээрээс эх авсан [[Орхон гол|Орхон]], [[Хануй гол|Хануй]], [[Тамир гол|Тамир]], [[Чулуут гол|Чулуут]] зэрэг томоохон голууд урсдаг. Энэ нутаг нь жуулчлалын нэгэн чухал газар бөгөөд [[Өгий нуур|Өгий]], [[Тэрхийн Цагаан нуур|Тэрхийн цагаан]] зэрэг нуур болон [[Хорго]], [[Тайхар чулуу]] зэрэг галт уулархаг тогтцоороо олны анхаарлыг татдаг. Хамгийн өндөр цэг нь Хангайн нурууны [[Харлагтайн сарьдаг]] (3539 м) ба хамгийн нам цэг нь Орхон-Тамирын бэлчир (1290 м) болно. === Уур амьсгал === Цэцэрлэг хотод агаарын дундаж температур нь жилд 0.1 бөгөөд, [[өвөл]] 1-р сард -15.6 хэм хүйтэн, [[зун]] нь 7-р сард 14.7 хэм дулаан байдаг. [[Хангайн нуруу]] нь монгол орны хамгийн их тунадастай нутгийн нэг бөгөөд Цэцэрлэг хотод жилд дунджаар 344 мм тунадас унана. Салхины дундаж хурд нь 2.6 м/с бөгөөд хамгийн их салхитай байдаг 4-р сарын дундаж хурд нь 3.5 м/с юм. === Онцлог газар === Аймгийн нутгийн хойд хэсэг нь пермийн ба чулуун нүүрсний галавын боржин, баруун өмнөд хэсгээр нь элсэн чулуу тархжээ. [[Тамирын гол]]д [[төмрийн хүдэр]], [[Суман гол]]ын савд галт уулын чулуу, үнэт чулууны баялаг бий. Аймгийн газрын хөрс сайн судлагдаагүй боловч сүүлийн үед эрэл, хайгуулын ажил ихээр явагдаж байна. Мөн [[Суваргахайрхан]] уул, [[Унтаа уул]], [[Ямаат уул]], [[Ноёнхангай уул]], [[Хан Өндөр уул]] зэрэг сүрлэг уулстай. [[Эрдэнэмандал сум]]аас [[Хүннү]] гүрний үеийн Буган чулуу ихээр олддог. Мөн тухайн суманд Монголын эртний хаадын нэг болох Харуул хааны ордны туурь байдаг. Тамир, Орхон, Чулуут, [[Суман]], Хануй, [[Хүнүй]] зэрэг том голууд оршдог. Хадат, Бор тал, Цагаан сүм, Мухар Хужирт, Бэлх ээрэг халуун хүйтэн [[рашаан]] олонтой. Архангай аймаг 2.1 сая [[мал]]тай, [[Үхэр|үхрийн]] тоогоор 428 мянга буюу улсад тэргүүн байр эзэлдэг. Зүүн талын сумдад газар тариалан хөгжүүлж байна. === Ургамал, амьтан === Тус аймгийн нутагт 1700-гаад зүйлийн ургамал ургадгаас монгол алтан хундага, [[алтан гагнуур]], [[вансэмбэрүү]], бамбай, [[нохойн хошуу]], [[царван]], төллүүр, өргөст [[сарнай]], [[таван салаа]], ванжингарав, эрээгомбо, юмдүүжин, мягмансанжаа, хунчир, туйплан, шар, хөх дэгд, сөд өвс, говийн ганга, [[тарваган шийр]], зүрхэн цэцэг, хурган чих, холтсон цэцэг, цагаан түрүү, [[чихэр өвс]], хурган гоньд, эмийн багваахай, ягаан сэрдэг, цээнэ зэрэг эмчилгээний зориулалтаар ашиглагддаг ховор ургамлууд бий. Аймгийн нийт нутгийн 15.7 хувийг ой мод, 75 хувийг бэлчээр, 1.5 хувийг тариалангийн талбай эзэлдэг. [[Хуайс]], боролзгоно, торлог, яргай, чаргай, ясиль, балгана, монос, тавилгана, шар мод, далан хайлс, [[гацуур]], жодоо, сөөгөн ба бургасан царам, шинэс, [[хуш]], [[хус]], [[нарс]], зожир өвс, [[улиас]], [[бургас]] зэрэг тавь гаруй төрлийн модлог, бутлаг ургамал ургадгийн зэрэгцээ бүүргэнэ, цээнэ, согоон чих, бадаан, поврон, нохойн хошууны навч зэрэг цайны ургамал элбэг билээ. Аймгийн нутгийн зарим хэсэгт гичгэнэ, [[сонгино]], халиар, [[халгай]], тарна, [[гогод]], бэрээх, мангир, хүнхээл, бандзоо, [[мөөг]], ямаахай, зэрлэг жууцай, гоньд, [[хөмүүл]], цагаан төмс, шар сэвэлгэнэ, цагаан сэвэлгэнэ, үхэр болон хурган мэхээр зэрэг хvнсний ургамал элбэг тохиолдоно. Жимс, жимсгэний төрлөөс [[үхрийн нүд]], үрэл, хар хад, [[аньс]], нохойн хошууны үр, [[нэрс]], өргөст тошлой, [[мойл]], [[улаалзгана]], дорнодын [[гүзээлзгэнэ]], [[самар]], долоогоно, тансаг үнэрт ургамлаас хонин болон ямаан [[арц]], [[агь]], ганга, даль, санхам, минжиннаваг зэрэг ургамлууд ургадаг. Нар, хур хосолсон хавар, зуны дэлгэр сайхан улиралд удвал, [[жамъянмядаг]], шар яргуй, хөх яргуй, сэржмядаг, улаалзай, [[алтанзул цэцэг|алтанзул]], [[сарнай]], цээнийн ягаан, [[намуу]], цагаан лавай, бэрцэцэг, [[багваахай]] цэцэг цаг цагаар солигдон цэцэглэх үеэр уул, тал, хөндий ягаан, цагаан, шар, цэнхэр өнгөөр солонгорон жигдэрч үнэхээр үзэсгэлэн төгөлдөр харагддаг билээ. Аймгийн нутгийн зонхилох хэсэг уулын нугын хийгээд ойн саарал, элсэрхэг бор, хар, хар хүрэн хөрснөөс тогтоно. [[Аргаль]], [[янгир]], [[шилүүс]], [[буга]], [[зэрлэг гахай]] зэрэг [[Амьтан|ан амьтнаар]] элбэг. == Түүх == 1923 онд засаг захиргааны өөрчлөлт хийж Сайн ноён хан аймгийн суурин дээр Цэцэрлэгмандал уулын аймгийг байгуулжээ. 1931 онд 71 сум, 16 хошуутай байсан тус аймгийг 35 сумтай Архангай аймаг болгосон. == Хүн ам зүй == Архангай аймаг 2020 онд 94,254 хүнтэй байв. Нийт хүн амын 34.4 хувийг 0-16 насны хүүхдүүд, 33.9 хувийг 16-35 насны залуучууд, 5.6 хувийг 60-аас дээш насны хүн ам эзэлж байна. Үндсэндээ [[монгол үндэстэн]]. [[Халх ястан]] зонхилно. == Нутгийн хуваарь == Архангай аймаг 19 [[Монгол Улсын сумд|сум]], түүний 99 [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|баг]]т хуваагддаг. {| class="wikitable sortable" | style="text-align: right" |- ! align="center"| ! align="center"|Сум ! align="center"|Сумын төв</small><ref>Архангай төрийн мэдээллийн цахим сүлжээ - [http://www.arkhangai.gov.mn/modules.php?name=Menu&id=13 Засаг захиргаа, хүн ам]</ref> ! align="center"|Хүн ам <small>(2009)</small><ref>[http://www.statis.mn/portal/content_files/comppmedia/cxls0x1523.xls Архангай аймгийн статистик -2009.12.31]</ref> ! align="center"|Нутаг дэвсгэр (км²) ! align="center"|Нягтрал (хүн/км²) |-1 |align="center"|1 |align="left"|[[Цэцэрлэг хот|Эрдэнэбулган]] |align="left"|<small>[[Цэцэрлэг хот|Цэцэрлэг]]</small> |17,770 |536 |33.15 |- |align="center"|2 |align="left"|[[Батцэнгэл сум|Батцэнгэл]] |align="left"|<small>Жаргалант</small> |3,846 |3,500 |1.10 |- |align="center"|3 |align="left"|[[Булган сум (Архангай)|Булган]] |align="left"|<small>Булгийн дэнж</small> |2,434 |3,100 |0.79 |- |align="center"|4 |align="left"|[[Жаргалант сум (Архангай)|Жаргалант]] |align="left"|<small>Баянцагаан</small> |4,111 |3,832 |1.07 |- |align="center"|5 |align="left"|[[Ихтамир сум|Ихтамир]] |align="left"|<small>Заанхошуу</small> |5,247 |4,800 |1.09 |- |align="center"|6 |align="left"|[[Өгийнуур сум|Өгийнуур]] |align="left"|<small>Зэгстэй</small> |3,086 |1,686 |1.83 |- |align="center"|7 |align="left"|[[Өлзийт сум|Өлзийт]] |align="left"|<small>Хөшөөт</small> |3,102 |1,700 |1.82 |- |align="center"|8 |align="left"|[[Өндөр-Улаан сум|Өндөр-Улаан]] |align="left"|<small>Тээл</small> |5,798 |4,000 |1.45 |- |align="center"|9 |align="left"|[[Тариат сум|Тариат]] |align="left"|<small>Хорго</small> |5,086 |3,800 |1.34 |- |align="center"|10 |align="left"|[[Төвшрүүлэх сум|Төвшрүүлэх]] |align="left"|<small>Таван булаг</small> |3,438 |1,200 |2.86 |- |align="center"|11 |align="left"|[[Хайрхан сум|Хайрхан]] |align="left"|<small>Уубулан</small> |3,656 |2,500 |1.46 |- |align="center"|12 |align="left"|[[Хангай сум|Хангай]] |align="left"|<small>Хунт</small> |2,926 |4,400 |0.66 |- |align="center"|13 |align="left"|[[Хашаат сум|Хашаат]] |align="left"|<small>Баян</small> |3,344 |2,600 |1.29 |- |align="center"|14 |align="left"|[[Хотонт сум|Хотонт]] |align="left"|<small>Хотонт</small> |4,440 |2,200 |2.02 |- |align="center"|15 |align="left"|[[Цахир сум|Цахир]] |align="left"|<small>Авгалдай</small> |2,143 |3,398 |0.63 |- |align="center"|16 |align="left"|[[Цэнхэр сум|Цэнхэр]] |align="left"|<small>Алтан-Овоо</small> |6180 |3,200 |0.75 |- |align="center"|17 |align="left"|[[Цэцэрлэг сум|Цэцэрлэг]] |align="left"|<small>Хужирт</small> |3,813 |2,500 |1.53 |- |align="center"|18 |align="left"|[[Чулуут сум|Чулуут]] |align="left"|<small>Жаргалант</small> |3,744 |3,900 |0.96 |- |align="center"|19 |align="left"|[[Эрдэнэмандал сум|Эрдэнэмандал]] |align="left"|<small>Өлзийт</small> |5,933 |3,400 |1.74 |- | |align="left"|'''Нийт''' | |'''89,311''' |'''56,252''' |'''1.59''' |- [[Зураг:Mongol Arkhangai sum.PNG|center|400px]] |} == Алдартан == ===Эрдэмтэн=== *Д.Цэвээндорж, Археологийн хүрээлэнгийн захирал, доктор, профессор [[Өндөр-Улаан сум|Хотонт сум]] *Лүнрэг Дандар - Дорно дахины анагаах ухаанд томоохон шинэчлэл хийсэн их оточ, [[Цахир сум]] *Бадрахын Жадамбаа - Шинжлэх ухааны доктор, [[Цахир сум]] *Очирбатын Чогний - Шинжлэх ухааны доктор, [[Цахир сум]] *Гүррагчаагийн Лхагваа - Шинжлэх ухааны доктор, [[Цахир сум]] *Дэлэгийн Сангаа - Шинжлэх ухааны доктор, [[Цахир сум]] *Мишиг-Очирын Цогбадрах - Шинжлэх ухааны доктор, [[Цахир сум]] *Равсалын Ринчинбазар - Шинжлэх ухааны доктор, [[Цахир сум]] *Лхамсүрэнгийн Гүрбазар - Доктор/Ph.D/, [[Цахир сум]] *Раднаасүмбэрэлийн Вандангомбо - Доктор/ Ph.D/, [[Цахир сум]] *Пүрэвбазарын Адъяасүрэн - Доктор/Ph.D/, [[Цахир сум]] *Ванчинсүрэнгийн Бямбаа - Доктор/Ph.D/, [[Цахир сум]] *Балданхүүгийн Шижээ - Доктор/Ph.D/, [[Цахир сум]] *Батаагийн Хээрийнбаатар - Доктор/Ph.D/, [[Цахир сум]] *Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж -Шинжлэх ухааны доктор, [[Цахир сум]] *Чимэддоржийн Даваадорж - Сурган хүмүүжүүлэх ухааны доктор, [[Эрдэнэмандал сум]] *Нацагдоржийн Цэрэнсодном - Эдийн засгийн ухааны доктор /Ph.D/, [[Эрдэнэмандал сум]] *Самбуугийн Цэрэн-Очир - Шинжлэх ухааны доктор, Эрдэнэмандал сум *Сэнгээгийн Гантулга - Хууль зүйн ухааны доктор (Ph.D), Ихтамир сум *Чагнаагийн Пүрэвдорж - шинжлэх ухааны доктор, профессор, Жаргалант сум *Дамдинжавын Даваадагва - Анагаах ухааны доктор, профессор, Өлзийт сум *Баднааванчин Насан-Очир - Сурган хүмүүжүүлэх ухааны доктор, Эрдэнэмандал сум Гэндэнсүрэнгийн Ёндонгомбо-Техникийн ухааны доктор (Ph.D), Чулуут сум Балдоржийн Сандагдорж - Доктор /Ph.D/ Хашаат сум ===Цэргийн зүтгэлтэн === *Рагчаагын Гүнчин-Иш - БНМАУ-ын ардын их хурлын депутат, хошууч генерал [[Хайрхан сум]] *Гэлэгдоржийн Дэмид - БНМАУ-ын анхны маршал, өрлөг жанжин, Их Тамир сум *Шагдарын Нацагдорж - Хошууч генерал, [[Цахир сум]] *Пунцагийн Пүрэвбазар - Бригадын генерал, [[Цахир сум]] *Лхамсүрэнгийн Лувсанпэрэнлэй - Хурандаа [[Тариат сум]] === Улсын цолтой бөхчүүд === *[[Нацагийн Жамъян]] — даян аварга, гавъяат тамирчин, [[Цахир сум]] *[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]] — дархан аварга, [[Батцэнгэл сум]] *[[Цэдэндоржийн Чимэд-Очир]] (1916-1985) — даян аварга, [[Хайрхан сум]] *[[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба]] — Улсын аварга, Хашаат сум *[[Баатарын ТөрБат]]- Улсын арслан [[Жаргалант сум]] 1938 онд улсад түрүүлсэн * Далайн Жамц - Улсын арслан, Хотонт сум *[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]] - Улсын арслан, Булган сум *Нисэхийн" хэмээх Дашийн Лувсан (1925 оны нэгдүгээр сарын 1-нд төрсөн[1]) нь Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын уугуул, үндэсний бөхийн улсын заан юм. Хүү нь Монгол улсын гавъяат тамирчин, үндэсний бөхийн улсын начин Л.Энхбаяр болно. *[[Чагнаадоржийн Ганзориг]] - Улсын начин Булган сум *[[Дамбийн Рагчаа]] — Улсын гарьд, [[Булган сум]] *Мягмарын Бадарч - Улсын заан, Цэнхэр сум *Батсүхийн Зоригтбаатар -Улсын харцага, Батцэнгэл сум *[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]] - Улсын арслан, Булган сум *[[Мишкагийн Батжаргал]] - Улсын харцага, Булган сум *[[Гэлэгжамцын Батбаяр]] — Улсын харцага, Батцэнгэл сум *[[Түмэнсанаагийн Мөнгөнцоож]] - Улсын харцага, Батцэнгэл сум *[[Гүсэмийн Жалаа ]]- Улсын начин, Хашаат сум === Аймгийн цолтой бөхчүүд === * Лувсансодовын Чимэд-Очир - Аймгийн арслан, Батцэнгэл сум * [[Гэндэн Цэдэнбал|Гэндэнгийн Цэдэнбал]] - Аймгийн арслан, [[Өгийнуур сум]] * Дэмбэрэлийн Содномпил - Аймгийн арслан, Хайрхан сум === Даншигийн цолтой бөхчүүд === * [[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]] - Даншигийн Дархан аварга, Булган сум === Бусад спорт === * [[Соронзонболдын Батцэцэг]] — чөлөөт бөхийн дэлхийн аварга, [[Хашаат сум]] ===Урлаг === *[[Лэгшидийн Чуваамэд]], [[Ардын зураач]], УГЗ, [[Хашаат сум]] *[[Ванчинсүрэнгийн Оросоо]] - Гавьяат жүжигчин, [[Цахир сум]] *[[Өлзий-Утасын Баярмагнай]], ЦДБЧ-н дуучин, МУАЖ *[[Дэндэвийн Чимэд-Осор]], БНМАУ-н [[Ардын Жүжигчин]] *[[Гомбын Равдан]], МУГЖ, [[Хашаат сум]] * Цэндийн Доржготов МУСГЗ, шог зураач, төрийн шагналт зохиолч, [[Хашаат сум]] *[[Соронзонболдын Батболд]], Хүүхдийн элч уран бүтээлч, хөгжмийн зохиолч, Соёлын тэргүүний ажилтан, Багш, [[Батцэнгэл сум]] === Бусад === *Л.Бямбадорж - адуучин, Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар, [[Цахир сум]] *[[Майдаржавын Ганзориг|М.Ганзориг]] - сансрын нисэгч, [[Цэцэрлэг сум]] *Даваагийн Жигжидсүрэн - Улсын аварга малчин, [[Цахир сум]] *Банзарын Хуягбаатар - Улсын аварга тууварчин, [[Цахир сум]] *Бадрахын Жадамбаа, Гавьяат багш, [[Цахир сум]] *Гончигын Халтархүү, Хөдөлмөрийн баатар, [[Цахир сум]] *Аюурын Дангаасүрэн, (1913-1978), хилийн цэргийн тасгийн бага дарга байсан ба тасгаас нь Дүгэрийн Гуулин, Энхийн Шийлэг нарын Монгол улсын баатрууд төрөн гарсан байна. А.Дангаасүрэн Халхын голын дайнд оролцон "Эх оронч цол", "Байлдааны гавьяаны улаан тугийн одон”, "Алтан гадас одон", "Халх голын ялалтын медаль", "Дотоод яамны хүндэт чекист” цол тэмдэг, "Чойбалсангийн мэргэн буудагч” медалиудаар шагнагджээ, [[Цахир сум]] *Төмөөний Зундуй, (1939-2001), алтан гадас одонт , улсын аварга малчин , улсын их хурлын депутат, [[Хайрхан сум]] *Данзангийн Цэрэнбатаа, Гавьяат барилгачин, [[Эрдэнэмандал сум]] *Жалбуугийн Шажинбат, Гавьяат барилгачин, [[Эрдэнэмандал сум]] == Мөн үзэх == * [[Тайхар чулуу]] * [[Тамир гол]] * [[Орхон гол]] * [[Чулуут гол]] * [[Суман гол]] * [[Хануй гол]] * [[Хүнүй гол]] * [[Хөхсүмийн рашаан]] * [[Баатархан уул]] * [[Тэрхийн Цагаан нуур]] * [[Чойдогийн боргио]] ==Цахим холбоос== {{Commons|Category:Arkhangai Aimag|Архангай аймаг}} * [http://arkhangai.gov.mn/ Архангай аймгийн албан ёсны цахим хуудас] * [http://arkhangai-ith.com/ Архангай аймгийн ИТХ-ын цахим талбар] == Эшлэл == {{лавлах холбоос}} {{Хөтлөгч мөр Монголын аймаг}} {{Хөтлөгч мөр Архангайн сумууд}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Архангай аймаг| ]] [[Ангилал:Монголын аймаг]] 3x4qu29h11kdyz28pwhtvfxm450e4xk 0 1264 708192 702527 2022-08-11T06:48:42Z Бмхүн 59031 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name =Чингис <br />{{mongolUnicode|ᠴᠢᠩᠭᠢᠰ |v}} |title =Их Монгол Улсыг үндэслэгч их эзэн хаан |image =[[Зураг:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|200px]] Юань улсын үед (XIV зуун) бүтээгдсэн Чингис хааны хөрөг. Үндэсний Ордон Музей, Тайбэй, Тайвань. Анхны хувилбар нь хар, цагаан өнгөтэй байсан ба Хубилай хааны захиалгаар 1278 онд монгол зураач Хорихосон (хятад галигаар Хо-ли-хосун (Ho-li-hosun)) урлажээ. |caption = |reign =1189–1227 |coronation =Цэнхэрийн голын [[Хар зүрхний Хөх нуур]] гэдэг газар, 1189 онд Алтан, Сачи Бэхи, Даридай авга нар зөвлөлдөж хаан ширээнд суулгав. |othertitles = |full name =Чингис хаан, Тэмүжин <br />[[Монгол бичиг]]: [[Файл:Cinggis qagan.svg|15px]]<br /> |successor =[[Өгэдэй хаан]] |queen =[[Бөртэ үжин]] |consort =[[Есүй]]<br />[[Есүгэн]]<br />[[Хулан хатан|Хулан]] |issue =[[Зүчи]]<br />[[Цагадай]]<br />[[Өгэдэй хаан|Өгэдэй]]<br />[[Толуй]] |royal house =[[Боржигин]] |dynasty =[[Их Монгол Улс]] |father =[[Есүхэй]] |mother =[[Өэлүн]] |date of birth =~1162 |place of birth =[[Хамаг Монгол]] (Өнөөгийн [[Монгол Улс]], Хэнтий аймаг [[Дадал сум]]) |date of death =1227 |place of death =Их Монгол Улс |date of burial = |place of burial =тодорхойгүй |Их Монгол Улс}} Их эзэн богд '''Чингис хаан''' (~1162 оны 11 сар – 1227 оны 5 сарын 31) 1206 онд Монгол аймгуудыг нэгтгэж [[Их Монгол Улс]] буюу [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрнийг]] байгуулсан Монголын [[хаан|их хаан]] байв. [[Хиад Боржигин]] [[Есүхэй баатар|Есүхэйн]] Тэмүжин гэдэг нэртэйгээр Боржигин овогт төрсөн тэрбээр монголын болон дэлхийн түүхэн дэх гарамгай цэргийн удирдагчдын нэг болсон юм. Их Монгол Улсыг байгуулсны дараа тэрээр амьдралынхаа явцад [[Ази]], [[Европ]]ын ихэнх нутаг дэвсгэрийг эзэлсэн бөгөөд харин түүний үр хүүхдүүд үүнийг нь үргэлжлүүлж, тухайн үед соёл иргэншилт хүн төрөлхтөнд нээгдээд байсан дэлхийн хуурай газрыг бараг бүхэлд нь эзэлсэн байна. Чингис хаан Тангудыг эзэлсний дараа, 1227 онд [[Алтан улс]]ын хилийн ойролцоох Лю Пан уулнаа мөнхөржээ. Түүний оршуулагдсан газар нь одоо хүртэл илрээгүй болно. Чингисийн үр удам өнөөгийн [[Хятад]], [[Солонгосын хойг|Солонгос]], [[Кавказын нуруу|Кавказ]], [[Төв Ази|Төв Азийн]] орнууд, мөн өнөөгийн [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Зүүн Европ]], [[Ойрх Дорнод|Ойрх Дорнодын]] зарим хэсгүүдийг эзэлсэн буюу түшмэг улсуудаa болгосон ажээ. == Уг гарал == [[Бөртэ Чино]] эхнэр [[Гуа Марал|Гoo маралын]] хамтаар тэнгис далайг гаталж ирээд Онон мөрний эх Бурхан халдун ууланд нутаглаж, Батцагаан гэдэг нэгэн хөвүүнийг төрүүлжээ хэмээн дурдсан байдаг. Дараахь үе удмуудыг жагсаавал Тамача, Хоричар мэргэн, Уужим буурал, Саль-Хачау, Ихнүдэн, Шинсочи, Харчу, Боржигидай мэргэн, Торголжин баян, [[Добу мэргэн]]. Добу мэргэний эхнэр Хорь түмдийн Хорилардай мэргэний охин [[Алун Гуа|Алун-гуа]]. Добу мэргэн хоёр хүүтэй болоод нас барсны дараа Алун-гуагаас төрсөн гурван хөвүүний бага нь болох [[Бодончар|Бодончар мунхагаас]] [[Боржигин]] овгийнхон үүсэн гарчээ. Нууц товчоонд бичсэнээр бол [[Алун Гуа]] Добу мэргэний нас барснаас хойш хөвгүүд төрүүлснийгээ Малиг баяуд овгийн зарц бус харин шөнө тотгоор орж ирэх тэнгэрийн цагаан шар хүнтэй холбон тайлбарладаг. Боданчар мунхаг нэгэн жирэмсэн эмийг барин ирснээс гарсан хүү нь Жажирадай бөгөөд энэ нь Чингис хааны анд Жамухын уг гарал байгаа юм. Боданчарын үр удам нь Хабич баатар, Мэнэн тудун, Хачи хүлүг, Хайду, Байшинхор догшин, Тумбинай сэцэн болно. Хайдугийн хүү Чирхай лянхуагаас Тайчууд овог үүсэн гарчээ. Тумбинай сэцэний хүү [[Хабул хаан]] [[Хамаг Монгол]]ыг захирч байсан ба түүнээс Хиад Боржигин овог гарчээ. Хабул хааны хоёр дахь хүү [[Бартан баатар]] нь Чингис хааны эцэг [[Есүхэй баатар]]ын эцэг байжээ. Хамаг Монгол [[Хутула хаан]]аас хойш хангүй байсан тул Хиад Боржигин овгийг ерөнхийд нь Есүхэй баатар захирч байсан. Чингис хааны Монголын тулгар төрийг үүсгэн байгуулах явцад нөлөөтэй байсан хэд хэдэн феодал язгууртнууд Хабул хааны удам буюу Хиад Боржигины ноёдууд байжээ. [[Даридай отчигин]] нь Бартан баатарын бага хүү (Чингис хааны авга ах), [[Алтан]] нь Хабул хааны дөрөв дахь хөвүүн Хутула хааны хүү (Чингис хааны хаяал), [[Хучар]] нь Бартан баатарын хоёр дахь хүү Нэгүүн тайжийн хүү (Чингис хааны үеэл), Жүрхиний [[Сача-Бэхи]] нь Хабул хааны ууган хүү [[Охинбархаг]]ийн ач хүү (Чингис хааны хаяал), [[Бүри бөх]] нь Хабул хааны дөрөв дахь хүү Хутугту Монхорын хүү байжээ. == Идэр нас == Чингис хаан 1162 онд Онон голын хөвөөнд [[Дэлүүн Болдог]] хэмээх газар хатан Өэлүн эхээс төржээ. Монголын нууц товчоонд түүнийг төрөхдөө шагайн чинээ нөж атгаж төрсөн гэж бичсэн байдаг. Энэ үйл явдал нь тухайн үед Хиад Боржигины удирдагч байсан Есүхэй баатар, Татарын Тэмүжин-Үгэтэй тулалдан олзолж авсантай тохиосон тул шинэ төрсөн хүүг Тэмүжин хэмээн нэрлэжээ. Түүний төрсөн дүү нар нь [[Хасар|Зочи Хасаp]], [[Хачиун]],[[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ Отчигон]], Тэмүлэн. Мөн [[Сочигил]] хатны хөвгүүд болох эцэг нэгтэй ах дүүс [[Бэгтэр]], [[Бэлгүдэй|Бэлгүтэй]] нар байжээ. Тэмүжин 16, 17 настай байхдаа өмнө сүй тавьсан [[Бөртэ үжин|Бөртэг]] буулган авч гэрлэсэн бөгөөд инжинд ирсэн булган дахыг өөрийн эцэг Есүхэйн анд байсан [[Хэрэйд]] аймгийн удирдагч [[Тоорил хан|Тоорил ханд]] өргөн барьж холбоо тогтоосон нь хүчирхэг ивээн тэтгэгч, холбоотонтой болсон томоохон хэмжээний дипломат алхам болсон байна. Бөртэ үжин '''Зүчи, Цагаадай, Өгөдэй, Тулуй''' гэсэн дөрвөн хүү төрүүлж өгчээ. == Мэргидийг дарсан ба Хамаг Монголын хаан болсон нь == 1180 оны үед Гурван Мэргид цэрэглэн ирж өмнө Мэргидийн Их Чилэдү эхнэр Өүлэнийг Есүхэй баатарт булаалган алдсаны өшөөг авахаар ирэн Бөртэ үжинийг булаан авч Чилгэр бөхөд өгсөн байна. Тэмүжин өмнө нь түүнийг ивээлдээ багтаахаа амласан Хэрэйдийн Тоорил ханд очиж тусламж хүссэнд хүлээн авч Жадаран аймгийн Жамухатай хүч хавсран Мэргид аймгийг дайлан [[Буур хээрийн тулалдаан]]д бут цохин Тэмүжин эхнэр Бөртийг эргүүлэн авчээ. Энэ үед Бөртэ жирэмсэн байсан нь Тэмүжиний ууган хүү Зүчийн жинхэнэ эцэг хэн байсныг маргаантай болгожээ. Гэвч [[Монголын Нууц Товчоо]]ны 104-р зүйлд "Санамсаргүй байтал гурван мэргид довтолж, эхнэр хүүхдийг минь булааж авав…" гэсэн байна. Тэмүжиний өгүүлсэнээр бол [[Бөртэ үжин|Бөртэ хатан]] жирэмсэн байсан байна. Тийм ч учраас Тэмүжин амьдралынхаа туршид Зүчийг өөрийн хүү гэж үзэж байжээ. Мэргидийг дайлсны дараа Тэмүжин, Жамуха хоёр гурав дахь удаагаа анд барилдан хамт нутаглаж байсан байна. Гэвч удалгүй салж явцгаасанд өмнө Жамухыг дагаж явсан Боржигин болон бусад овог аймгийн иргэдийн зарим Тэмүжинг даган ирсэнээр түүний өөрийн овог аймгийн удирдагч болохын эхлэл тавигджээ. Улмаар 1189 онд [[Алтан]], [[Хучар]], Жүрхиний [[Сача бэхи|Сача Бэхи]], [[Даридай отчигон|Даридай-Отчигон]] зэрэг Хиад Боржигины ноёдууд санаа нийлэн Тэмүжинг Хамаг Монголын ханд өргөмжилж, "Чингис хаан" хэмээн цол олгожээ. "Чингис" гэдэг үгийн гарал нь "тэнгис" гэсэн үгнээс гаралтай гэсэн түүхэн бичээс буй юм. == Жамуха, Татар, Жүрхин, Тайчуудтай тэмцэлдсэн нь == Түүний хойно [[Жамуха]] өөрийн дүү [[Тайчир|Тайчирыг]] Чингис хааны харьяатуудад алагдсаныг шалтаглан [[13 хүрээ|13 хүрээнээс]] цэрэг дайчлан довтлоход Чингис хаан өөрийн 13 хүрээнээс мөн цэрэг дайчлан угтаж очин Далан Балжуд хэмээх газар тулалдсан нь Монголын түүхэнд [[13 хүрээний тулалдаан]] гэж нэрлэгджээ. Уг тулалдаанд Жамуха хүч түрэн Чингис хааныг [[Зээрэн хавцал|Зээрэн хавцалд]] шахаад буцаж явсан ба замдаа [[Чонос|Чинос аймгийн]] залуучуудыг далан тогоонд чанаж харгисласан байна. Энэ тулалдааны дараагаар [[Урууд|Уруудын]] [[Жүрчидэй]], [[Мангуд|Мангудын]] [[Хуйлдар]], [[Хонхотан|Хонхотаны]] [[Мэнлиг]] зэрэг олон жижиг овгийн төлөөлөгчид Жамухаас салж Чингис хаантай ирж нийлжээ. XII зууны эцсээр [[Алтан улс|Алтан улсын]] [[Вангин чинсан|Вангин Чансан]] жанжин [[Татар|Татарын]] [[Мэгүжин сүүлт|Мэгүжин сүүлтийг]] хөөн [[Улз гол]] руу шахаж байх үед урьдын өшөөт Татарыг дарах боломжийг ашиглан Чингис хаан, [[Тоорил хан]] нар хүч хавсран байлдаж Улз голын [[Хусуту шитүэн]], [[Нарату шитүэн]] гэдэг газар Мэгүжин сүүлтийг дарж устгажээ. Үүний дараа Вангин чансан Тоорил ханд "[[Ван]] ", Чингис хаанд "[[Чаутхури]]" гэдэг цол олгожээ. Үүнээс хойш Тоорил ханыг '''Ван хан''' хэмээх болжээ. Чингис хааныг Мэгүжин сүүлтийг дайлаар явсан хойгуур [[Жүрхин|Жүрхинүүд]] ар гэрийг нь тонож дээрэмдсэн тул Хэрлэнгийн Хөдөө арал хавьд Жүрхинийг довтолж Тэлэтү ам хэмээх газар Сача-Бэхи, Тайчу нарыг барьж өмнө Бэлгүтэйн мөрийг цавчсан, Татарын эсрэг хавсран байлдаагүй, ар гэрийг дээрэмдэн тоносон зэрэг шалтгаануудаар цаазалжээ. 1201 онд [[Хатагин]], [[Салжиуд]], [[Дөрвөн]], [[Татар]], [[Ихирэс]], [[Хонгирад]], [[Горлос|Горлосууд]], [[Найман|Найманы]] [[Хурчахус буйруг хан]], [[Мэргид]], [[Ойрад]], [[Тайчууд]] нар '''Алхуй булаг''' гэдэг газар чуулаад Жамухыг хан өргөмжлөхөөр хэлэлцэж андгайлан тангараглаад тэндээс [[Эргүнэ мөрөн]] рүү нүүж, Эргүнэд цутгах Хан мөрний шанаагийн Агуу нугад Жамухыг [[Гүр хан|'''Гүр хан''']] болгож өргөмжилжээ. Улмаар Чингис хаан, Ван хан хоёртой байлдахаар мордъё гэлцсэнийг Чингис хаан олж мэдээд Ван ханд мэдэгдсэнд, Ван хан цэргээ авч хүрч иржээ. Хоёр талын тулалдаан Хүйтэн хэмээх газар болсон ба түүхэнд [[Хүйтэний тулалдаан]] гэж нэрлэдэг. Нууц товчоонд өгүүлснээр Буйруг, [[Хутуга бэхи]] нар [[Зад|задын]] арга мэддэгээ хэрэглэсэн нь өөрсөд дээр нь буусанд тэнгэр хилэгнэв гэж айн тархан зугатацгаасан байна. Жамуха Эргүнэ мөрний зүг өөрийн нутаг руу зугтахад Ван хан нэхжээ. Тайчуудын Аучу баатар Ононы зүг зугтахад Чингис хаан араас нь нэхсэн байна. Ононы цаана хүлээж байсан Аучу баатар, Таргудай Хирилтуг нартай тулалдахад Чингис хаан хүзүүн тушаа Тайчуудын Зургаадайд (хожмын алдарт [[Зэв жанжин]], [[Чингис хааны дөрвөн нохой|Чингисийн дөрвөн нохойн]] нэг) харвуулан шархадсан байна. Шөнө нь Тайчууд тархан зугтаснаар уг тулалдаан Тэмүжиний ялалтаар дуусчээ. == Их Монгол Улсыг байгуулсан нь == === Нутаг дэвсгэр, цэргийн зохион байгуулалт === [[File:Mongol Empire map.gif|thumb|right|Чингис хааны байгуулсан Их Монгол Улс болон түүнийг залгамжлагчдын нутаг дэвсгэр. {{Өнгөний тайлал|#cc3c44|'''Их Монгол Улс'''}} 1260 оноос: {{Өнгөний тайлал|#ccd43c|'''[[Алтан Орд|Алтан Ордны улс]]'''}} {{Өнгөний тайлал|#44643c|'''[[Цагаадайн улс]]'''}} {{Өнгөний тайлал|#449c3c|'''[[Ил Хаант Улс]]'''}} {{Өнгөний тайлал|#8c5cb4|'''[[Юань улс]]'''}}]] [[Чингис хаан]] улсаа ерөнхий гурван [[түмэн]] буюу хэсэгт хуваагаад, дотор нь бага түмэн болгосон. Бага түмнээ 5 [[Мянган|мянгат]], мянгатаа зуут, зуутаа аравт болгон хуваажээ. Их цэргийн тоо нь эхлээд '''95000''' байгаад сүүлдээ "...тэд нь '''129,000''' хүнтэй байв..."<ref name=":3">Рашидаддин: Судрын чуулган: Орос хэлнээс орчуулж тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. Нэгдүгээр боть. т.395</ref> [[Чингис хаан]] ийнхүү мянгатын тогтолцоог яаравчлан бүрдүүлсэнээр Их Монгол Улсын өнө удаан тогтнох үндсийг тавьжээ. Эл тогтолцоо нь улс үндсээ батлан хамгаалах аян дайнд мордоход үлэмж хэмжээний цэргийг богино хугацаанд шуурхай зохион байгуулах, ард олноос албан татвар авах зэрэгт нэн тохиромжтой цэрэг, засаг захиргааны нарийн чанд зохион байгуулалт байв. Мянгат нь '''дотоод, гадаад''' хэмээн хуваагдах бөгөөд гадаад мянгат нь зэрэг зиндаагаараа дотоод мянгатаас даруй нэг дахин доогуур байжээ. "…Баруун, зүүн жигүүр ба гол хэсэгт харьяалагдаж байгсад нь түүнээс хойш өв залгамжилсан 4-р хөвүүн Их-ноён хэмээх Тулуй ноёнд харьяалагдах болсон…"<ref name=":3" /> бөгөөд тэдгээр нь нийт '''101,000''' гаруйд хүрч байжээ. Голын их мянган нь Чингис хааны өөрийнх мянган байв.<ref name=":3" /> '''Баруун гарын цэрэг''', түүний хошуучлагч нь [[Боорчи|'''Боорч ноён''']], түүний… орлогч нь [[Борохул|Борохул ноён]] байв. Тэр цэрэг нь 38,000 хүнтэй байв.<ref>Рашидаддин. Судрын чуулган. Орос хэлнээс орчуулж тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. Нэгдүгээр боть. т.396</ref> Энэхүү '''баруун гарын түмэн'''д дараах мянганы ноёд захирагдаж байжээ. # ''"…Аралутын [[Боорчи|Боорчи ноёны]] мянган'' # ''Хушиний [[Борохул|Борохул ноёны]] мянган'' # ''[[Мангуд]]ын Жэдай ноёны мянган'' # ''[[Олхонууд|Олхонут]]ын Хингиядайгийн мянган'' # ''[[Хонхотан|Хонхотаны]] [[Толун чэрби|Тулун чэрби]]гийн мянган'' # ''Хонхотаны [[Сүйхэтү чэрби]]гийн мянган'' # ''[[Жалайр]]ын Бала ноёны мянган'' # ''Жалайрын Аргай хасарын мянган'' # ''Сүлдүсийн Тогорилын мянган'' # ''Сүлдүсийн Шидуны мянган'' # ''Татарын [[Шихихутуг]]ийн мянган'' # ''Дөрвөн аймгийн Дуйсукэ ноёны мянган'' # ''[[Баарин]]ы Монгол дарханы мянган'' # ''[[Ойрад]] аймгийн дөрвөн мянган'' # ''Баарины Бааридай ноёны мянган'' # ''[[Барулас]]ын Балуган калжигийн мянган'' # ''Олхонудын Тайчу хүргэний мянган'' # ''[[Хиад Нирун]]ы Мохоо Хөрөөгийн мянган'' # ''[[Урианхай]]н Есүн туа тархигийн мянган'' # ''Сүнидийн Хадаан хэвтүүлийн мянган'' # ''[[Мэнлиг эцэг|Мэнлиг эцгийн]] мянган'' # ''[[Онгуд]] аймгийн дөрвөн мянган'' # ''[[Мэнгэтү хиан|Мэнгэтү хианы]] хүү Хөхи ноёны мянган…"<ref>Рашидаддин. Судрын чуулган. Орос хэлнээс орчуулж тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. Нэгдүгээр боть. т.396-399</ref>'' '''Зүүн гарын цэргийг''' монголоор Жунгар гэдэг. Түүнийг хошуучлагч нь [[Мухулай|Мухулай ноён]], орлогч нь баарины [[Наяа|Наяа ноён]]. Тэр нь 62000 хүнтэй байв.<ref name=":4">Рашидаддин. Судрын чуулган. Орос хэлнээс орчуулж тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. Нэгдүгээр боть. т.400-403 </ref> Зүүн гарын түмэнд дараах мянганууд багтаж байжээ. # "''...Жалайрын Мухулайн мянган'' # ''Урианхайн Зэлмэгийн хүү Есүнбуха тайжийн мянган'' # ''Урудын Хөхөтэй, Бүчин нарын мянган'' # ''Ихирасын Буту хүргэний мянган'' # ''Татарын Их Хутагт([[Есүй]], [[Есүгэн хатан|Есүгэн]] нарын ах) ноёны мянган'' # ''Хонгирадын таван мянган'' # ''Мангудын Хуйлдар сэцэний мянган'' # ''Баарины Наяа ноёны мянган: Бүгп 3000 хүнтэй.<ref name=":4" />'' # ''Хонхтаны Суту ноёны мянган'' # ''Жалайртай Есурын мянган'' # ''Баяутын Үнгүр буурчийн мянган'' # ''Жалайрын Укай, Барчугийн мянган'' # ''Урианхайн Сүбэдэй баатрын мянган'' # ''Арулатын Доголху чэрбигийн мянган'' # ''Урианхайн Удачигийн мянган'' # ''Бөх Бэлгүтэйн мянган'' # ''Хонгирадын Шику хүргэний дөрвөн мянган'' # ''Баарины Укар халжа, Кудус халжагийн мянган'' # ''Сүнидийн Өкэлэ чэрбигийн мянган'' # ''Сүнитийн Тэмүдэрийн мянган'' # ''Жалайрын Дайсуны мянган'' # ''Жажиратын Кошакул ба Жусукын мянган'' # ''Мангудын Хуйлдарын хүү Мөнх халжагийн мянган'' # ''Хархиданы Уяр ваншайн мянган: нийт 10,000 цэргийг захирдаг'' # ''Зөрчидийн Туган ваншайн мянган: нийт 10000 цэргийг захирдаг..."<ref name=":4" />'' Бусад цэргийг Чингисийн эх, хөвгүүд, дүү нар болон авга '''[[Даридай отчигин|Отчигин ноён]]''' нар өөр өөрийн тусгай мянгаттай байв. [[Монголын Нууц Товчоо|'''Монголын нууц товчоонд''']] дурдсанаар Чингис хаан '''[[Тэмүгэ отчигин]], [[Өэлүн]] эх''' хоёрт түмэн өрх, хоёрдугаар хүү [[Цагадай|'''Цагадайд''']] 8000 өрх, гуравдугаар хүү [[Өгэдэй|'''Өгэдэйд''']] 5000 өрх, отгон хүү [[Тулуй|'''Тулуйд''']] 5000 өрх, дүү [[Хасар|'''Хасарт''']] 4000, ач дүү '''[[Алчидай|Алчидайд]]''' 2000, дүү [[Бэлгүдэй|'''Бэлгүдэйд''']] 1500 өрх тус тус «хувь» болгон өгчээ. Монголын эртний нүүдлийн нийгмийн улс төрийн эохион байгуулалтын эртний өвөрмөц нэгэн хэлбэр нь “Хишигтэн” байв. Хишигтнийг эхлээд овог, аймгийн тэргүүлэгч нар биеэ болон орд өргөөгөө хамгаалах зорилгоор бий болгожээ. Тэмүжин ч Хамаг Монголын хаан болоод бие, орд өргөөгөө сахин хамгаалах өдрийн манааны 70 торгууд, шөнийн харуулын 60 хэвтүүлээс бурдсэн 150 хүн бүхий хишигтэнтэй болжээ. Их Монгол Улс байгуулагдсанаас хойш хишигтний үүрэг өсч, зохион байгуулапт дэг журам нь нарийсчээ. Чингис хаан хишигтний тоог нэгэн түмд хүргэж, түүний эгнээг түмт, мянгат, эуутын ноёдын хүүхдээс бүрдүүлж, бас сул чөлөөтэй хүмүүсийн хүүхдээс ухаан, чадлаараа шалгарсныг нь сонгон оруулж байв. Удалгүй хишигтэн нь хааны бие, орд өргөөний аюулгүй байдлыг сахин хамгаалах төдийгүй, улс орны дотоод дэг журам сахиулах, үймээн, самуунаас сэргийлэх онцгой үүрэг хүлээх болов. Цаашид Хишигтэн бүтэц, үүрэг зохион байгуулалтын хувьд улам өргөжиж, улс орны цэрэг захиргааны нэгдмэл төв байгууллага болон хувирчээ. Өөрөөр хэлбэл, нэг ёсны засгийн газрын үүрэг гүйцэтгэх болсон. Дээд зиндааны албан тушаалтныг зөвхөн хишигтнээс томилно. Хишигтэнд чанд сахилга, хариуцлага хүлээлгэхийн хамт онцгой эрх ямба эдлүүлж байв. Ийнхүү хишигтэн бол Их Монгол Улсын төрийн гол тулгуур болж байлаа. === Төрийн байгуулалт === Өмнөх үеийн төр ёсны уламжлалд тулгуурлан шинэ тутам байгуулагдсан Монголын төр нь хэлбэрийн хувьд хэмжээгүй эрхт хаант засгийн төрхтэй боловч мөн чанараараа ардчиллын олон бүрдлийг өөртөө агуулсан, тун өвөрмөц шинж бүхий төр байв. Төрийн дээд эрхийг баригч нь их хаан байв. Их хаан бол тэнгэрээс заяат хэмээн өргөмжлөгдсөн, Монгол улсын хэмжээгүй эрхт эзэн, төрийн тэргүүн байсан ажгуу. Их хааны гарт төрийн дээд эрх мэдэл, үлэмж засаглал төвлөрч, тэрбээр Монголын газар нутгийн дээд өмчлөгч болж байлаа. Хаан амьд сэрүүн байхдаа өөрийнхөө залгамжлагчийг гэрээслэнэ. Энэ нь хаан өөрөөсөө хойш элдэв хямрал тэмцэл гарч, төр хямрахаас болгоомжилсон ухаалаг бодлого байв. Хааныг сонгон өргөмжилж, төр улсын тулгамдсан асуудалд ончтой хариу эрэлхийлж, нягтлан магадласаны үндсэн дээр их хаанд зөвлөх эрх бүхий байгууллага бол [[Их Хуралдай]] байжээ. Их Хуралдай нь өмнөх үеийнхээс зохион байгуулалтын хэлбэрийн хувьд боловсронгуй болж, төрийн дээд байгууллагын шинжийг агуулж байсан. Хамгийн гол нь хэн бугай ч Их Хуралдайг алгасан хааны титэм хүртэх эрхгүй байсан явдал юм. Чухам үүгээр Их Хуралдайн эрх, сүр хүч илэрхийлэгдэж байв. Их Хуралдайд Чингис хааны ах дүү, үр хүүхэд, эх ба хатад, цэргийн жанжин, итгэлт нөхөд оролцоно. Зарим судлаач эл байгууллыг парламентат ёсны дээд өвөг хэмээн үздэг. Их хаанд хэдийгээр хэмжээгүй эрх мэдэл төвлөрч байсан боловч эрдэм ухааныг дээдлэн биширч, мэргэдийн зөвлөлөөг сонсон, болгоон соёрхдог байжээ. Тиймээс ч Чингис хаан дэргэдээ Сэцдийн зөвлөл байгуулж, улс төрийн шаггүй бодлоготон, эрдэмтэн мэргэдийг оруулж, тэдний санал бодлыг анхааралтай сонсдог байв. Зарим эрдэмтэд Сэцдийн зөвлөлийг төрийн институт болж чадаагүй гэж үэдэг. Их хаан гүйцэтгэх эрх мэдлээ хэрэгжүүлэх зорилгоор улс орны амьдралын хүрээ, салбарыг хариуцсан төрийн сайд нарыг томилж байжээ. Энэ ёсоор [[Мухулай|Мухулайг]] Го ван буюу улсын ван болгожээ, Энэ нь хааны тэргүүн шадар сайд байв. Түүнтэй эн зэрэгцэхүйц эрхтэй албан тушаалтан бол улсын заргач байв. Энэ тушаалд Чингис хаан өөрийн өргөж авсан дүү [[Шихихутуг|Шихихутугийг]] томилжээ. Их хаан түүнд {{Эшлэл|Мөнх тэнгэрийн ивээлээр улс гүрнийг тохинуулж байхад чи үзэх нүд, сонсох чих болж яв, надтай зөвлөж, Шихихутугийг шийтгээд цагаан дээр хөх бичиг бичиж, дэвтэрлэснийг ургийн урагт хүртэл хэн ч бүү өөрчилтүгэй}} гэж тушаасан байна. Чингис хааны хууль зарлигийн биеллийг хянах тусгай албан тушаалтан буй бопгожээ. Маркизийн [[Их Засаг]] хуулиас түүвэрлэж авсан гэсэн тэмдэглэлд засаг хэрэгжүүлэхийг хянагч тушаалд хүү Цагадайгаа томилсон гэж бичсэн байна. Ийнхүү төрийн хяналтыг буй болгожээ. [[Чингис хаан]] төрийн бусад сайд нарыг дэс дараалан томилсон байна. Тухайлбал.[[Боорчи]], [[Зэлмэ]], [[Наяа]] нарыг өөрийнхөө удирдлагад их төлөв цэргийн хэргийг эрхлэх төрийн сайдын тушаалд тохоон талбижээ. Мөн тийм зиндааны албан тушаалтан бол төрийн бэхи (шинжээч) Үсүн Өвгөн юм. Тэрбээр тэнгэр огторгуйг шинжиж, он жил, сар өдрийг заасан хуанли зохиож, наран, саран хиртэхийг эртнээс мэдэж хаан эзэндээ айлтгах, дайлаар мордох, Их Хуралдай чуулах сайн өдрийг тогтоох зэрэг үүрэг гүйцэтгэнэ. Төрийн бэхи цагаан хувцас өмсч, цагаан морь унаж явдаг заншилтай. Түүнээс дутахааргүй эрх мэдэлтэй байсан хүн бол [[Хөхчү бөө]] байв. Гэвч тэрбээр их эзнийхээ итгэлийг даалгүй, хаан төрд тэрсэлж, цаазын тавцанд очсон түүхтэй. Гүйцэтгэж байсан үүргээс нь хөөн үзэхэд Тодой чэрби мал аж ахуйн сайд, [[Тататунга]] захиргаа, боловсролын сайдын зиндаанд ажиллаж байсан байна. Зарим хүмүүс төр, түмний өмнө байгуулсан баатарлаг гавьяа, цэргийн удирдакх ур чадвараараа тодорч албан тушаалд томилогдож байв. Тухайлбал, [[Мухулай]], [[Боорчи]], [[Зэлмэ]], [[Шихихутуг]], [[Сорхон-шира]],[[Сүбээдэй]], [[Зэв]], [[Борохул]] (удалгүй нас барсан) Хэра-Унругэ, хожим Цуу мэргэн ([[Елюй Чуцай]]) нарыг есөн өрлөг хэмээн цэргийн жанжнаар томилсон байна. Зарим судлаачид тэднийг орчин цагийн цэргийн маршалуудтай дүйцүүлэн бичдэг. == Чингис хааны хийсэн аян дайнууд == ''Гол сэдэв: [[Монголчууд Алтан улсыг дайлсан нь]]'' ''Гол сэдэв: [[Монголчууд Тангудыг дайлсан нь]]'' ''Гол сэдэв: [[Монголчуудын Хорезм рүү хийсэн дайралт]]'' ''Гол сэдэв: [[Монголчууд Сартуулыг дайлсан нь|Монголчууд Хар Хидан улсыг байлдан дагуулсан нь]]'' ==Нас нөгцсөн нь== [[Зураг:Genghis khan empire at his death.png|300px|thumb|Чингис хааныг нас барах үеийн эзэнт гүрний нутаг]] 1227 онд [[Тангуд улс|Тангуудыг]] ялсны дараа Чингис хаан нас барсан (Монголын нууц товчоонд тэмдэглэснээр), Түүний үхлийн шалтгаан нь эргэлзээ ихтэй тодорхой бус олон таамаглалууд байдаг, Зарим түүхч түүнийг биеийн ядаргаа, дайнаас авсан шарх гэмтлийн улмаас өнгөрсөн гэдэг байхад, хулан авлаж байхдаа мориноос унаснаас өвчин үгдрэхэд нөлөөлж, өнгөрсөн гэж үздэг харин үлдсэн хэсэг нь түүнийг уушгиний үрэвсэл гэх мэтийн өвчин тусаж тэр нь хүндэрч сэдэрснээр өнгөрсөн гэдэг байна, [http://en.wikipedia.org/wiki/Galician-Volhynian_Chronicle Galician-Volhynian Chronicle] одоогийн Украин сударт бичсэнээр түүнийг Тангуудтай дайтаж байхдаа алагдсан гэж тэмдэглэсэн байдаг. Мөн Гүрбэлжингоо хатантай дэр нэгтгээд таалал төгссөн гэж бас домоглодог. Чингис хаан өнгөрөхдөө өөрийн омгийн заншлаар тэмдэггүй газар оршуулаарай гэж захисан. Түүнийг нас барсны дараа түүний биеийг нь одоогийн Хэнтий аймгийн Онон голын сав газар дахь [[Бурхан Халдун]] ууланд оршуулсан гэсэн таамаглал байдаг байна. Домогт үзсэнээр оршуулгын хамгаалагч ямар нэг хүнийг алсан ба (хааныг нас барсан гэж мэдэгдүүлэхгүйн тулд) замдаа нуухын тулд эцэст нь булшилсан гэж үздэг, Чингис хааны бунханыг түүний үхлээс олон жилийн дараа барисан боловч тэр нь түүнийг оршуулсан газар биш юм, ==Чингис хааны булшны нууц== Дэлхийн талыг байлдан дагуулсан их хааны булшийг өнөө хүртэл эрсээр байна. Марко Поло "Чингис хааны үр удмын их хаадыг бүгдийг нь Алтай хэмээх том ууланд нутаглуулдаг байсан. Хаан хаана ч нас барсан байсан хамаагүй дөч хоногийн дотор энэ ууланд авчирч харин шарилыг авч ирэхэд дагалдан ирсэн бүгдийн амийг сэлмээр цавчин хороож, их хааныг нөгөө ертөнцөд нь дагалдуулдаг байсан" гэж бичиж үлдээжээ. Чингис хааны тэнгэрт одсон он буюу 1227 оны үйл явдлыг энд тэндхийн эх сурвалжуудаас цуглуулбал нэлээн дэлгэрэнгүй дүр зураг харагдах юм. Их хааны шарилыг ачсан гашуудлын цуваа Шар мөрний (одоогийн Хятадын нутаг дээрх Хуанхэ мөрөн) хөндийгөөс хөдөлж Говийг гатлан Хархорин хот руу чиглэжээ. Харин замдаа их хааны үхлийн тухай цагаас нь өмнө мэдэх вий хэмээн сэрэмжилж тааралдсан бүхнийг хүйс тэмтэрч байсан гэнэ. Товлосон өдөр бөө нар цогцсыг авсанд хийжээ. Дараа нь энэ авсаа дахин дөрвөн давхар авсанд хийж улмаар Бурхан Халдун уул руу авч одсон гэнэ. Энд хааныг нутаглуулсан бөгөөд хожим хойно хэн ч түүний амар амгаланг бүү алдуулаасай гэсэндээ нутаглуулах ажилд оролцсон бүх зарц боолыг хүйс тэмтэрчээ. Он жилийн уртад Хэнтийн нурууг өвс ургамал мод бут бүрхэж яг аль уулыг Бурхан-Халдун гэж нэрлэдэг байсныг ч хэлэхэд бэрх болсон юм. Хэнтийн нурууны нэг уулыг ариун газар хэмээн нэрлэж ийшээ ойртсон хүнийг цаазаар авдаг байсан тухай эх сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. 1990-ээд оноос хойш Монголын нийгэмд өөрчлөлт орж Чингис хааны шарилыг эрэх эрэл эхэлсэн байна. 1990-ээд оноос хойш япон, америкчууд монголчуудтай хамтран эрсэн боловч ямар ч үр дүнд хүрээгүй хэвээр. Гэвч эрэл хайгуул хийгчид бууж өгсөнгүй. Их хааны төрсөн нутаг болох Онон мөрний сав газарт түүний хөдөөлүүлсэн гэсэн шинэ хувилбар гарч ирэв. Домог ёсоор Чингис хааны цэргийн жанжинууд нь түүний шарилыг Дэлүүн-Болдог уулын ойр авчирж улмаар голын урсгалын гольдролыг өөрчилсөн гэнэ. Уулын болроор авс хийн их хааны цогцсыг дотор нь хийж голын ёроолд байрлуулаад дахин голын урсгалыг гольдрилд нь оруулсан аж. Мөн Оросын нэртэй аялагч Г. Н. Потанин Ордос дахь Их ээжийн хороо хэмээх газарт Чингис хааны шарилыг агуулсан гэр байсан гэсэн тэмдэглэл ч байна. Энэ газарт лам нар жил бүр Чингис хааны гэрийн гадна хүндэтгэл үзүүлж баяр хийдэг гэнэ. Харин шарил байгаа гэх гэр дотор мөнгөн завьяанд их хааны үлдэгдэл ясыг хадгалдаг аж. 1998 онд Ч.Голбоиноор ахлуулсан хэсэг буриадууд Их Монгол Улсыг үндэслэгч Чингис хааны шарилын эрэлд гарсан юм. Тэд эрлийнхээ өмнө Сэлэнгэ мөрний зүүн эргээр дамжин Чингис хаан төрсөн нутаг руугаа явж байсан гэдгийг тогтоожээ. Буриадуудын баг Хамар давааны нуруунд хүрч өндөрлөгүүдийн нэгний орой дээр овоо босгон түүнийгээ "Бурхан гал уул" гэж нэрлэсэн байна. Ойр тойрны бусад оргилуудад ч тэд нэр өгсөн байна. Өмнө нь “Бага алтан” гэдэг байсан оргилыг Хатан уул түүнээс хойд зүгт байгааг нь Хаан уул гэж нэрлэжээ. Ч.Голбоины багт аз таарсан гэж болно. Хамар давааны баруун хойд хэсэгт тэд Чингис хааны бөө нар ёслол үйлдэж их хааны сүнсэнд залбирдаг байсан овоо-газрыг олсон юм. Энэхүү овоо нь янз бүрийн чулуунаас бүтсэн дээшээгээ 15 метр, голч нь 50 метрийн хэмжээтэй пирамид хэлбэртэй байжээ. Урьд нь энэ газрыг битүү ой бүрхдэг байсан ч хэд хэдэн удаа хүчтэй түймэрт өртөн хоосорсон юм байна. Найман зууны турш монголчууд энэ газрыг Их хориг хэмээн нэрлэж энэ хэсэг газарт ан хийх газар хагалахыг хориглодог байсан юм. Эндээс Саяны нуруу алган дээр тавьсан мэт харагддаг ажээ. Дэлхийг байлдан дагуулагчийг нутаглуулахад маш тохиромжтой газар. Гэхдээ л Чингис хааны шарил хаана байгааг олсон хүн алга хэвээр байна. Ер нь Монголын ихэнх хаадын булш олдоогүй хэвээр байна. == Гэр бүл == [[Файл:GENEALOGY.jpg|thumb|[[Б. Сумъяабаатар]], Чингисийн алтан ургийн үгийн бичиг ба гэрийн үеийн бичмэл, xуудас 720, ISBN 99929-5-552-X]] === Өвөг дээдэс === Элэнц өвөг: [[Хабул хан]] Өвөг эцэг: [[Бартан баатар]] Эцэг: [[Есүхэй|'''Есүхэй''']] Эх: [[Өэлүн үжин|'''Өэлүн үжин''']] === Ах дүүс === # [[Бэгтэр]] (төрсөн он 1163) /эх өөртэй/ # [[Хасар|Жочи Хасар]] (төрсөн он 1164) # [[Бэлгүтэй]] (төрсөн он 1164) /эх өөртэй/ #[[Хачиун|Хачиун алчи]] (төрсөн он 1166) # [[Отчигин|Тэмүгэ отчигин]] (төрсөн он 1168) # [[Тэмүлэн]] (төрсөн он 1171) === Хатад, татвар === [[Юань улсын судар|Юань улсын сударт]] бичигдснээр Чингис хааны [[Чингис хааны дөрвөн их ордон|дөрвөн их ордонд]] нийт 40 гаруй хатан, татвар амьдарч байжээ. '''Нэгдүгээр орд буюу [[Хэрлэний хөдөө арал дахь орд]]''' # [[Хонгирад|Хонгирадын]] Дай сэцэний охин [[Бөртэ үжин|'''Бөртэ үжин''']] # Хулухун хатан (忽魯渾皇后) # Хөлигэ хатан (闊里桀皇后) # Төгс хатан (脫忽思皇后) # Тэмүлүн хатан (帖木倫皇后) # Ринчинбал хатан (亦憐真八剌皇后) # Буян хутуг (不顏渾禿皇后) # Хушэнхай татвар (忽勝海妃子)<ref>https://zh.wikisource.org/wiki/元史/卷106</ref> '''Хоёрдугаар орд буюу [[Саарь хээрийн харилт дахь орд]]''' # [[Мэргид|Увас мэргидийн]] Дайр Усуны охин [[Хулан хатан|'''Хулан хатан''']] # [[Найман|Найманы]] Таян ханы хойд эх [[Гүрбэсү]] (Харбажин|哈兒八真皇后) # Ихиржин хатан (亦乞剌真皇后) # Төгс хатан (脫忽茶兒皇后) # Ижин татвар эм (也真妃子) # Илихутуг татвар эм (也里忽禿妃子) # Чажин татвар эм (察真妃子) # Харжин татвар эм (哈剌真妃子)<ref>https://zh.wikisource.org/wiki/元史/卷106</ref> '''Гуравдугаар орд буюу [[Туулийн хар түнийн орд]]''' # [[Татар|Татарын]] Их Чэрэний охин [[Есүй|'''Есүй хатан''']] # Татарын Их Чэрэний охин [[Есүгэн|'''Есүгэн хатан''']] # Хурхар хатан (忽魯哈剌皇后) # Ашилун хатан (阿失倫皇后) # Турхал хатан (禿兒哈剌皇后) # Чар хатан (察兒皇后) # Ашимиши хатан (阿昔迷失皇后) # Өлзийхуту хатан (完者忽都皇后) # Лавай татвар эм (剌伯妃子) # Хурхудай татвар эм (Hún lǔ hū dǎi fēizi) # Хулуху татвар эм (忽魯灰妃子) <ref>https://zh.wikisource.org/wiki/元史/卷106</ref> '''Дөрөвдүгээр орд''' # [[Алтан улс|Алтан улсын]] [[Гүнж хатан]] # [[Сүлдүс|Сүлдүсний]] Сорхан шарын охин '''Хадаан''' # Үзэхүс хатан (斡者忽思皇后) # Яньли хатан (燕里皇后) # Туган татвар (禿干妃子) # Өлзий татвар (完者妃子) # Жинлян татвар (金蓮妃子) # Өлзийтэй татвар (完者台妃子) # Нурун татвар (奴倫妃子) # Мажин татвар (卯真妃子) # Суранхай татвар эм (鎖郎哈妃子)<ref>https://zh.wikisource.org/wiki/元史/卷106</ref> ====Бусад хатад==== # [[Бэхирэн]] овгийн [[Мөгэ хатан]] (Сүүлд Өгэдэй хааны хатан болсон) # [[Хэрэйд|Хэрээдийн]] [[Жаха Хамбу]] ноёны охин [[Ибага бэхи]], 1206 онд [[Уруд]] овгийн [[Жүрчидэй|Жүрчидэй баатарт]] өгсөн. === Үр хүүхэд === ==== Хөвгүүд ==== # [[Зүчи]] хан # [[Цагадай|Цагадай хан]] # [[Өгэдэй хаан]] # [[Тулуй|Тулуй ноён]] # [[Хүлгэн|Хүлгэн ноён]], Хулан хатнаас төрсөн # [[Үрүчи]], овог тодорхойгүй татвар эмээс төрсөн # Журчидай, Найман аймгийн татвар эмээс төрсөн # Харачар, Есүгэн хатнаас төрсөн<ref name=":0">[[Алтан товч|Лу.Алтан товч]]</ref> # Хархада, Есүгэн хатнаас төрсөн<ref name=":0" /> # Чахур, Есүгэн хатнаас төрсөн<ref name=":0" />. Харин [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] түүний нэрийг '''Жаур''' хэмээн бичихдээ [[Есүй|Есүй хатны]] хүү гэжээ.<ref name=":1">Рашидаддин. Судрын чуулган. Орос хэлнээс орчуулж, тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. Нэгдүгээр боть. т.206</ref> Багадаа эндсэн. # Уржахан, Татар аймгаас гаралтай татвар эмээс төрсөн.<ref name=":1" /> ==== Охид ==== # [[Хожин бэхи]] # [[Сэцэйхэн бэхи]] # [[Алага Бэхи]] # [[Түмэлүн бэхи]] # [[Алталун]], [[Бөртэ үжин]]<nowiki/>гээс төрсөн. Олхонудын Тачу хүргэнд өгсөн.<ref name=":2">Рашидаддин. Судрын чуулган. Орос хэлнээс орчуулж, тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. Нэгдүгээр боть. т.205</ref> # [[Алалтун бэхи]], нэр нь тодорхойгүй татвар эмээс төрсөн.<ref name=":2" /> # [[Толай]] # [[Ючибай гүнж]], Лу.Алтан товчид Есүй хатнаас төрсөн гэжээ. ==Урлагийн бүтээлд== ===Баримтат кино=== ===Уран сайхны кино=== Монголын түүхийн талаар хийгдсэн бүх гадаад кино монголын түүхийг үнэн бодитойгоор дүрслэлгүйгээр маш их гуйвуулж хийгдсэн байдаг. Жишээ нь монголчуудын өмсгөл зүүсгэл, хувцас, үс засалтыг буруу хийх, тухайн үеийн монгол соёл, зан заншилд байгаагүй зүйлийг дүрслэх г. м. *''[[Genghis Khan (1950 Filipino Film)|Genghis Khan]]'', 1950 онд Филлипин улсад хийгдсэн. Кино найруулагч Мануель Конде. *''Changez Khan'', 1957 онд Энэтхэг улсад бүтээсэн. Гол дүрд [[Кедар Капуур]] *''Changez Khan'', 1958 онд Пакистан услад хийсэн. *''[[The Conqueror (film)|The Conqueror]]'', 1956 онд бүтээсэн. Тэмүүжингийн дүрд Жон Уайнэ, Бөртэ хатны дүрд Сюзань Хэйвард тоглосон. *''[[Genghis Khan (1965 film)]]'' гол дүрд Омар Шариф. *''[[Мөнх тэнгэрийн хүчин дор]]'' 4 ангит киног Балжинням гуай найруулсан. 1990 онд хийгдсэн. Гол дүрд [[Агваанцэрэнгийн Энхтайван]]. *''[[Genghis Khan (1992 film)]]'' дүрүүдэд [[Ричард Тайсон]], [[Charlton Heston|Чарлтон Хэстон]], Пат Морита нар тоглосон. *''[[Genghis Khan - A Proud Son Of Heaven (1998 film)]]'', Монгол хэлээр хийгдсэн. Англи хадмалтай гарч байсан. *''[[Их төрийн голомт]]'', 2006 оны монгол кино *''[[Тэнгэрийн андгай]]'', Монголын кино *''[[Genghis Khan: To the Ends of the Earth and Sea]]'', Монгол-Японы хамтарсан "Хөх чонийн үр сад" төслийн дагуу 2007 онд хийгдсэн. *''[[Монгол (кино)|Монгол]]'', найруулагч [[Сергей Бодров|Сергей Бодровын]] 2007 онд хийсэн уг кино нь Академи Авардсын Шилдэг гадаад хэл дээрх кино шагналд өрсөлдөж байсан. *''[[Үхэж үл болно – Чингис хаан]]'', Найруулагч Эрдэнэбулган, гол дүрд [[Цэгмидийн Төмөрбаатар]] тоглосон. *''By the Will of Genghis Khan'', 2009 онд Орос улсад хийгдсэн. ====Телевизийн олон ангит кинонууд ==== * ''[[Genghis Khan (TVB)|Genghis Khan]]'', 1987 онд Хонконгийн [[Television Broadcasts Limited|TVB]] сувгаас хийсэн цуврал. Гол дүрд Алекс Ман тоглосон. * ''[[Genghis Khan (ATV)|Genghis Khan]]'', 1987 онд Хонконгийн [[Asia Television|ATV]] сувгийн цуврал. Уг киноны гол дүрд Тони Лю. * ''[[Genghis Khan (2004 TV series)|Genghis Khan]]'', 2004 оны Өвөр Монгол, Хятадын кино. Уг кино хятад төвийн үзлээр хийгдсэн байна. Монголчуудын өмсгөл зүүсгэл, хувцас, үс засалтыг алдаатай дүрсэлжээ. Гол дүрд [[Батдоржийн Баасан]] тоглосон. ==Мөн үзэх== * [[Монголын түүх]] ==Ном зүй== * Dominique Farale: ''De Gengis Khan à Qoubilaï Khan.'' Economica, Paris 2003, ISBN 2-7178-4537-2. * Louis Hambis: ''Gengis Khan'' (= ''Que sais-je ?'' Band 1524). Presses universitaires de France, Paris 1973. * Christian Koller: ''Ein Feldherr als Identitätsstifter? Zum Vergangenheitskult in der postkommunistischen Mongolei.'' In: ''Arbeitskreis Militärgeschichte. Newsletter.'' Jahrgang 31, Nr. 2, Arbeitskreis Militärgeschichte e. V. 2008, S. 8–10 ([http://portal.akmilitaergeschichte.de/sites/akm/nlarchiv/NL_31.pdf Volltext als PDF]). * Hans Leicht: ''Dschingis Khan. Sonderausgabe.: Eroberer. Stammesfürst. Vordenker.'' Patmos, Düsseldorf 2002, ISBN 3-491-96050-9. * Franklin Mackenzie: ''Dschingis Khan.'' Scherz, Bern/ München 1977; Habel, Darmstadt 1993, ISBN 3-502-16441-X, ISBN 3-87179-179-2. * Reinhold Neumann-Hoditz: ''Dschingis Khan.'' Rowohlt, Reinbek 1985, ISBN 3-499-50345-X. * Paul Ratchnevsky: ''Genghis Khan – His Life and Legacy.'' Blackwell Publishers, Oxford 1993, ISBN 0-631-18949-1. * Jean-Paul Roux: ''Gengis Khan et l’Empire Mongol'' (= ''Découvertes Gallimard.'' Bd. 422). Gallimard, Paris 2002, ISBN 2-07-076556-3. * Jean-Paul Roux: ''Histoire de l’Empire Mongol.'' Fayard, Paris 1993, ISBN 978-2-213-03164-4. * Boris Yakovlevich Vladimirtsov: ''The life of Chingis-Khan.'' Reissued 1930, Blom, New York 1969. * Jack Weatherford: ''Genghis Khan and the Making of the Modern World.'' Three Rivers Press, New York 2004, ISBN 0-609-80964-4. * Gudrun Ziegler, Alexander Hogh: ''Die Mongolen, im Reich des Dschingis Khan.'' Theiss, Stuttgart 2005, ISBN 3-8062-1940-0. * Б. Сумъяабаатар, "Монголын нууц товчооны хэлбэрсудлал", хуудас 3.144, 1997 * Б. Сумъяабаатар, "Чингисийн алтан ургийн угийн бичиг ба гэрийн уеийн бичмэл", хуудас 720, 2002, ISBN 99929-5-552-X * "''HISTORIA MONGALORUM''" Fra Giovanni da Pian del Carpini, 1245-1247, "''Монголчуудын түүх''" Плано Карпини, итали хэлнээс орчуулсан Л.Нямаа, 2006, ISBN 99929-2-214-1 ==Цахим холбоос== {{Commons|Category:Genghis Khan|Чингис хаан}} * [http://www.mongolian-art.de/02_mongoliin_urlag/13_mongoliin_nuuts_tovchoo.htm mongolian-art.de:] ''Монголын нууц товчоо'', хандсан 2016-10-18 *[http://mongol.undesten.mn/wiki/show/name/%D0%A7%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B8%D1%81+%D1%85%D0%B0%D0%B0%D0%BD mongol.undesten.mn:] Монгол үндэстний цахим нэвтэрхий толь: ''Чингис хаан'', хандсан 2016-10-18 * [http://www.layline.de/geschichte/Dschingis_0.html layline.de:] ''Монголын нууц товчоо'' (герман хэл дээр бүрэн эхээрээ), хандсан 2016-10-18 * [http://steppeasia.pagesperso-orange.fr/genealogie_gengis_khan.htm „Les conquêtes génétiques de Genghis Khan“] (франц хэлээр) * [http://leeet.net/lib/books/chingishan_pokoritel_vselennoi/ Чингисхан - покоритель Вселенной] * [http://www.rulit.net/books/chingishan-pokoritel-vselennoj-read-213129-1.html Чингисхан - покоритель Вселенной] == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө =[[Есүхэй баатар]] |он =1189-1206 |албан_тушаал =[[Монгол хаад#Хамаг Монголын ханлиг|Хамаг Монголын хан]] |дараа =Их Монгол Улсыг байгуулсан. }} {{Залгамжлал |өмнө =байхгүй |он =1206-1227 |албан_тушаал =[[Монгол хаад#Их Монгол улс|Их Монгол Улсын Их Хаан]]<br />Үндэслэгч |дараа =[[Өгэдэй хаан]] }} {{end}} {{Navbox | name = Монголын эзэнт гүрний их хаад | state = {{{state<includeonly>|collapsed</includeonly>}}} | title = [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрний]] [[хаан|их хаан]] | bodyclass = hlist |group1 = Их Монгол Улсын хаад |list1 = * [[Чингис хаан]] * [[Толуй|Толуй хан]] <small>(Төр баригч)</small> * [[Өгэдэй хаан]] * [[Дөргөнэ|Дөргөнэ хатан]] <small><nowiki>(Төр баригч)</nowiki></small> * [[Гүюг хаан]] * [[Огул Хаймыш]] <small>(Төр баригч)</small> * [[Мөнх хаан]] * [[Хубилай хаан]] / [[Аригбөх|Аригбөх хаан]] |group2 = Их Юань улсын хаад |list2 = * [[Хубилай]] * [[Өлзийт Төмөр хаан]] * [[Хайсан хүлэг хаан]] * [[Аюурбарбад буянт хаан]] * [[Гэгээн хаан]] * [[Есөнтөмөр хаан]] * [[Аригиба хаан]] * [[Төвтөмөр хаан|Заяат хаан]] * [[Хүслэн хаан|Хүслэн хутагт хаан]] * [[Ринчинбал хаан]] * [[Тогоонтөмөр хаан]] | below = }} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Чингис хаан| ]] [[Ангилал:13-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Монголын их хаан]] [[Ангилал:Монголын хаан]] [[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]] [[Ангилал:Төв Азийн түүх]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Хиад боржигин]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1162 онд төрсөн]] [[Ангилал:1227 онд өнгөрсөн]] brfygavsibndz0phhz70qsrqptmof7v 708193 708192 2022-08-11T06:53:48Z Бмхүн 59031 /* Хатад, татвар */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name =Чингис <br />{{mongolUnicode|ᠴᠢᠩᠭᠢᠰ |v}} |title =Их Монгол Улсыг үндэслэгч их эзэн хаан |image =[[Зураг:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|200px]] Юань улсын үед (XIV зуун) бүтээгдсэн Чингис хааны хөрөг. Үндэсний Ордон Музей, Тайбэй, Тайвань. Анхны хувилбар нь хар, цагаан өнгөтэй байсан ба Хубилай хааны захиалгаар 1278 онд монгол зураач Хорихосон (хятад галигаар Хо-ли-хосун (Ho-li-hosun)) урлажээ. |caption = |reign =1189–1227 |coronation =Цэнхэрийн голын [[Хар зүрхний Хөх нуур]] гэдэг газар, 1189 онд Алтан, Сачи Бэхи, Даридай авга нар зөвлөлдөж хаан ширээнд суулгав. |othertitles = |full name =Чингис хаан, Тэмүжин <br />[[Монгол бичиг]]: [[Файл:Cinggis qagan.svg|15px]]<br /> |successor =[[Өгэдэй хаан]] |queen =[[Бөртэ үжин]] |consort =[[Есүй]]<br />[[Есүгэн]]<br />[[Хулан хатан|Хулан]] |issue =[[Зүчи]]<br />[[Цагадай]]<br />[[Өгэдэй хаан|Өгэдэй]]<br />[[Толуй]] |royal house =[[Боржигин]] |dynasty =[[Их Монгол Улс]] |father =[[Есүхэй]] |mother =[[Өэлүн]] |date of birth =~1162 |place of birth =[[Хамаг Монгол]] (Өнөөгийн [[Монгол Улс]], Хэнтий аймаг [[Дадал сум]]) |date of death =1227 |place of death =Их Монгол Улс |date of burial = |place of burial =тодорхойгүй |Их Монгол Улс}} Их эзэн богд '''Чингис хаан''' (~1162 оны 11 сар – 1227 оны 5 сарын 31) 1206 онд Монгол аймгуудыг нэгтгэж [[Их Монгол Улс]] буюу [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрнийг]] байгуулсан Монголын [[хаан|их хаан]] байв. [[Хиад Боржигин]] [[Есүхэй баатар|Есүхэйн]] Тэмүжин гэдэг нэртэйгээр Боржигин овогт төрсөн тэрбээр монголын болон дэлхийн түүхэн дэх гарамгай цэргийн удирдагчдын нэг болсон юм. Их Монгол Улсыг байгуулсны дараа тэрээр амьдралынхаа явцад [[Ази]], [[Европ]]ын ихэнх нутаг дэвсгэрийг эзэлсэн бөгөөд харин түүний үр хүүхдүүд үүнийг нь үргэлжлүүлж, тухайн үед соёл иргэншилт хүн төрөлхтөнд нээгдээд байсан дэлхийн хуурай газрыг бараг бүхэлд нь эзэлсэн байна. Чингис хаан Тангудыг эзэлсний дараа, 1227 онд [[Алтан улс]]ын хилийн ойролцоох Лю Пан уулнаа мөнхөржээ. Түүний оршуулагдсан газар нь одоо хүртэл илрээгүй болно. Чингисийн үр удам өнөөгийн [[Хятад]], [[Солонгосын хойг|Солонгос]], [[Кавказын нуруу|Кавказ]], [[Төв Ази|Төв Азийн]] орнууд, мөн өнөөгийн [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Зүүн Европ]], [[Ойрх Дорнод|Ойрх Дорнодын]] зарим хэсгүүдийг эзэлсэн буюу түшмэг улсуудаa болгосон ажээ. == Уг гарал == [[Бөртэ Чино]] эхнэр [[Гуа Марал|Гoo маралын]] хамтаар тэнгис далайг гаталж ирээд Онон мөрний эх Бурхан халдун ууланд нутаглаж, Батцагаан гэдэг нэгэн хөвүүнийг төрүүлжээ хэмээн дурдсан байдаг. Дараахь үе удмуудыг жагсаавал Тамача, Хоричар мэргэн, Уужим буурал, Саль-Хачау, Ихнүдэн, Шинсочи, Харчу, Боржигидай мэргэн, Торголжин баян, [[Добу мэргэн]]. Добу мэргэний эхнэр Хорь түмдийн Хорилардай мэргэний охин [[Алун Гуа|Алун-гуа]]. Добу мэргэн хоёр хүүтэй болоод нас барсны дараа Алун-гуагаас төрсөн гурван хөвүүний бага нь болох [[Бодончар|Бодончар мунхагаас]] [[Боржигин]] овгийнхон үүсэн гарчээ. Нууц товчоонд бичсэнээр бол [[Алун Гуа]] Добу мэргэний нас барснаас хойш хөвгүүд төрүүлснийгээ Малиг баяуд овгийн зарц бус харин шөнө тотгоор орж ирэх тэнгэрийн цагаан шар хүнтэй холбон тайлбарладаг. Боданчар мунхаг нэгэн жирэмсэн эмийг барин ирснээс гарсан хүү нь Жажирадай бөгөөд энэ нь Чингис хааны анд Жамухын уг гарал байгаа юм. Боданчарын үр удам нь Хабич баатар, Мэнэн тудун, Хачи хүлүг, Хайду, Байшинхор догшин, Тумбинай сэцэн болно. Хайдугийн хүү Чирхай лянхуагаас Тайчууд овог үүсэн гарчээ. Тумбинай сэцэний хүү [[Хабул хаан]] [[Хамаг Монгол]]ыг захирч байсан ба түүнээс Хиад Боржигин овог гарчээ. Хабул хааны хоёр дахь хүү [[Бартан баатар]] нь Чингис хааны эцэг [[Есүхэй баатар]]ын эцэг байжээ. Хамаг Монгол [[Хутула хаан]]аас хойш хангүй байсан тул Хиад Боржигин овгийг ерөнхийд нь Есүхэй баатар захирч байсан. Чингис хааны Монголын тулгар төрийг үүсгэн байгуулах явцад нөлөөтэй байсан хэд хэдэн феодал язгууртнууд Хабул хааны удам буюу Хиад Боржигины ноёдууд байжээ. [[Даридай отчигин]] нь Бартан баатарын бага хүү (Чингис хааны авга ах), [[Алтан]] нь Хабул хааны дөрөв дахь хөвүүн Хутула хааны хүү (Чингис хааны хаяал), [[Хучар]] нь Бартан баатарын хоёр дахь хүү Нэгүүн тайжийн хүү (Чингис хааны үеэл), Жүрхиний [[Сача-Бэхи]] нь Хабул хааны ууган хүү [[Охинбархаг]]ийн ач хүү (Чингис хааны хаяал), [[Бүри бөх]] нь Хабул хааны дөрөв дахь хүү Хутугту Монхорын хүү байжээ. == Идэр нас == Чингис хаан 1162 онд Онон голын хөвөөнд [[Дэлүүн Болдог]] хэмээх газар хатан Өэлүн эхээс төржээ. Монголын нууц товчоонд түүнийг төрөхдөө шагайн чинээ нөж атгаж төрсөн гэж бичсэн байдаг. Энэ үйл явдал нь тухайн үед Хиад Боржигины удирдагч байсан Есүхэй баатар, Татарын Тэмүжин-Үгэтэй тулалдан олзолж авсантай тохиосон тул шинэ төрсөн хүүг Тэмүжин хэмээн нэрлэжээ. Түүний төрсөн дүү нар нь [[Хасар|Зочи Хасаp]], [[Хачиун]],[[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ Отчигон]], Тэмүлэн. Мөн [[Сочигил]] хатны хөвгүүд болох эцэг нэгтэй ах дүүс [[Бэгтэр]], [[Бэлгүдэй|Бэлгүтэй]] нар байжээ. Тэмүжин 16, 17 настай байхдаа өмнө сүй тавьсан [[Бөртэ үжин|Бөртэг]] буулган авч гэрлэсэн бөгөөд инжинд ирсэн булган дахыг өөрийн эцэг Есүхэйн анд байсан [[Хэрэйд]] аймгийн удирдагч [[Тоорил хан|Тоорил ханд]] өргөн барьж холбоо тогтоосон нь хүчирхэг ивээн тэтгэгч, холбоотонтой болсон томоохон хэмжээний дипломат алхам болсон байна. Бөртэ үжин '''Зүчи, Цагаадай, Өгөдэй, Тулуй''' гэсэн дөрвөн хүү төрүүлж өгчээ. == Мэргидийг дарсан ба Хамаг Монголын хаан болсон нь == 1180 оны үед Гурван Мэргид цэрэглэн ирж өмнө Мэргидийн Их Чилэдү эхнэр Өүлэнийг Есүхэй баатарт булаалган алдсаны өшөөг авахаар ирэн Бөртэ үжинийг булаан авч Чилгэр бөхөд өгсөн байна. Тэмүжин өмнө нь түүнийг ивээлдээ багтаахаа амласан Хэрэйдийн Тоорил ханд очиж тусламж хүссэнд хүлээн авч Жадаран аймгийн Жамухатай хүч хавсран Мэргид аймгийг дайлан [[Буур хээрийн тулалдаан]]д бут цохин Тэмүжин эхнэр Бөртийг эргүүлэн авчээ. Энэ үед Бөртэ жирэмсэн байсан нь Тэмүжиний ууган хүү Зүчийн жинхэнэ эцэг хэн байсныг маргаантай болгожээ. Гэвч [[Монголын Нууц Товчоо]]ны 104-р зүйлд "Санамсаргүй байтал гурван мэргид довтолж, эхнэр хүүхдийг минь булааж авав…" гэсэн байна. Тэмүжиний өгүүлсэнээр бол [[Бөртэ үжин|Бөртэ хатан]] жирэмсэн байсан байна. Тийм ч учраас Тэмүжин амьдралынхаа туршид Зүчийг өөрийн хүү гэж үзэж байжээ. Мэргидийг дайлсны дараа Тэмүжин, Жамуха хоёр гурав дахь удаагаа анд барилдан хамт нутаглаж байсан байна. Гэвч удалгүй салж явцгаасанд өмнө Жамухыг дагаж явсан Боржигин болон бусад овог аймгийн иргэдийн зарим Тэмүжинг даган ирсэнээр түүний өөрийн овог аймгийн удирдагч болохын эхлэл тавигджээ. Улмаар 1189 онд [[Алтан]], [[Хучар]], Жүрхиний [[Сача бэхи|Сача Бэхи]], [[Даридай отчигон|Даридай-Отчигон]] зэрэг Хиад Боржигины ноёдууд санаа нийлэн Тэмүжинг Хамаг Монголын ханд өргөмжилж, "Чингис хаан" хэмээн цол олгожээ. "Чингис" гэдэг үгийн гарал нь "тэнгис" гэсэн үгнээс гаралтай гэсэн түүхэн бичээс буй юм. == Жамуха, Татар, Жүрхин, Тайчуудтай тэмцэлдсэн нь == Түүний хойно [[Жамуха]] өөрийн дүү [[Тайчир|Тайчирыг]] Чингис хааны харьяатуудад алагдсаныг шалтаглан [[13 хүрээ|13 хүрээнээс]] цэрэг дайчлан довтлоход Чингис хаан өөрийн 13 хүрээнээс мөн цэрэг дайчлан угтаж очин Далан Балжуд хэмээх газар тулалдсан нь Монголын түүхэнд [[13 хүрээний тулалдаан]] гэж нэрлэгджээ. Уг тулалдаанд Жамуха хүч түрэн Чингис хааныг [[Зээрэн хавцал|Зээрэн хавцалд]] шахаад буцаж явсан ба замдаа [[Чонос|Чинос аймгийн]] залуучуудыг далан тогоонд чанаж харгисласан байна. Энэ тулалдааны дараагаар [[Урууд|Уруудын]] [[Жүрчидэй]], [[Мангуд|Мангудын]] [[Хуйлдар]], [[Хонхотан|Хонхотаны]] [[Мэнлиг]] зэрэг олон жижиг овгийн төлөөлөгчид Жамухаас салж Чингис хаантай ирж нийлжээ. XII зууны эцсээр [[Алтан улс|Алтан улсын]] [[Вангин чинсан|Вангин Чансан]] жанжин [[Татар|Татарын]] [[Мэгүжин сүүлт|Мэгүжин сүүлтийг]] хөөн [[Улз гол]] руу шахаж байх үед урьдын өшөөт Татарыг дарах боломжийг ашиглан Чингис хаан, [[Тоорил хан]] нар хүч хавсран байлдаж Улз голын [[Хусуту шитүэн]], [[Нарату шитүэн]] гэдэг газар Мэгүжин сүүлтийг дарж устгажээ. Үүний дараа Вангин чансан Тоорил ханд "[[Ван]] ", Чингис хаанд "[[Чаутхури]]" гэдэг цол олгожээ. Үүнээс хойш Тоорил ханыг '''Ван хан''' хэмээх болжээ. Чингис хааныг Мэгүжин сүүлтийг дайлаар явсан хойгуур [[Жүрхин|Жүрхинүүд]] ар гэрийг нь тонож дээрэмдсэн тул Хэрлэнгийн Хөдөө арал хавьд Жүрхинийг довтолж Тэлэтү ам хэмээх газар Сача-Бэхи, Тайчу нарыг барьж өмнө Бэлгүтэйн мөрийг цавчсан, Татарын эсрэг хавсран байлдаагүй, ар гэрийг дээрэмдэн тоносон зэрэг шалтгаануудаар цаазалжээ. 1201 онд [[Хатагин]], [[Салжиуд]], [[Дөрвөн]], [[Татар]], [[Ихирэс]], [[Хонгирад]], [[Горлос|Горлосууд]], [[Найман|Найманы]] [[Хурчахус буйруг хан]], [[Мэргид]], [[Ойрад]], [[Тайчууд]] нар '''Алхуй булаг''' гэдэг газар чуулаад Жамухыг хан өргөмжлөхөөр хэлэлцэж андгайлан тангараглаад тэндээс [[Эргүнэ мөрөн]] рүү нүүж, Эргүнэд цутгах Хан мөрний шанаагийн Агуу нугад Жамухыг [[Гүр хан|'''Гүр хан''']] болгож өргөмжилжээ. Улмаар Чингис хаан, Ван хан хоёртой байлдахаар мордъё гэлцсэнийг Чингис хаан олж мэдээд Ван ханд мэдэгдсэнд, Ван хан цэргээ авч хүрч иржээ. Хоёр талын тулалдаан Хүйтэн хэмээх газар болсон ба түүхэнд [[Хүйтэний тулалдаан]] гэж нэрлэдэг. Нууц товчоонд өгүүлснээр Буйруг, [[Хутуга бэхи]] нар [[Зад|задын]] арга мэддэгээ хэрэглэсэн нь өөрсөд дээр нь буусанд тэнгэр хилэгнэв гэж айн тархан зугатацгаасан байна. Жамуха Эргүнэ мөрний зүг өөрийн нутаг руу зугтахад Ван хан нэхжээ. Тайчуудын Аучу баатар Ононы зүг зугтахад Чингис хаан араас нь нэхсэн байна. Ононы цаана хүлээж байсан Аучу баатар, Таргудай Хирилтуг нартай тулалдахад Чингис хаан хүзүүн тушаа Тайчуудын Зургаадайд (хожмын алдарт [[Зэв жанжин]], [[Чингис хааны дөрвөн нохой|Чингисийн дөрвөн нохойн]] нэг) харвуулан шархадсан байна. Шөнө нь Тайчууд тархан зугтаснаар уг тулалдаан Тэмүжиний ялалтаар дуусчээ. == Их Монгол Улсыг байгуулсан нь == === Нутаг дэвсгэр, цэргийн зохион байгуулалт === [[File:Mongol Empire map.gif|thumb|right|Чингис хааны байгуулсан Их Монгол Улс болон түүнийг залгамжлагчдын нутаг дэвсгэр. {{Өнгөний тайлал|#cc3c44|'''Их Монгол Улс'''}} 1260 оноос: {{Өнгөний тайлал|#ccd43c|'''[[Алтан Орд|Алтан Ордны улс]]'''}} {{Өнгөний тайлал|#44643c|'''[[Цагаадайн улс]]'''}} {{Өнгөний тайлал|#449c3c|'''[[Ил Хаант Улс]]'''}} {{Өнгөний тайлал|#8c5cb4|'''[[Юань улс]]'''}}]] [[Чингис хаан]] улсаа ерөнхий гурван [[түмэн]] буюу хэсэгт хуваагаад, дотор нь бага түмэн болгосон. Бага түмнээ 5 [[Мянган|мянгат]], мянгатаа зуут, зуутаа аравт болгон хуваажээ. Их цэргийн тоо нь эхлээд '''95000''' байгаад сүүлдээ "...тэд нь '''129,000''' хүнтэй байв..."<ref name=":3">Рашидаддин: Судрын чуулган: Орос хэлнээс орчуулж тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. Нэгдүгээр боть. т.395</ref> [[Чингис хаан]] ийнхүү мянгатын тогтолцоог яаравчлан бүрдүүлсэнээр Их Монгол Улсын өнө удаан тогтнох үндсийг тавьжээ. Эл тогтолцоо нь улс үндсээ батлан хамгаалах аян дайнд мордоход үлэмж хэмжээний цэргийг богино хугацаанд шуурхай зохион байгуулах, ард олноос албан татвар авах зэрэгт нэн тохиромжтой цэрэг, засаг захиргааны нарийн чанд зохион байгуулалт байв. Мянгат нь '''дотоод, гадаад''' хэмээн хуваагдах бөгөөд гадаад мянгат нь зэрэг зиндаагаараа дотоод мянгатаас даруй нэг дахин доогуур байжээ. "…Баруун, зүүн жигүүр ба гол хэсэгт харьяалагдаж байгсад нь түүнээс хойш өв залгамжилсан 4-р хөвүүн Их-ноён хэмээх Тулуй ноёнд харьяалагдах болсон…"<ref name=":3" /> бөгөөд тэдгээр нь нийт '''101,000''' гаруйд хүрч байжээ. Голын их мянган нь Чингис хааны өөрийнх мянган байв.<ref name=":3" /> '''Баруун гарын цэрэг''', түүний хошуучлагч нь [[Боорчи|'''Боорч ноён''']], түүний… орлогч нь [[Борохул|Борохул ноён]] байв. Тэр цэрэг нь 38,000 хүнтэй байв.<ref>Рашидаддин. Судрын чуулган. Орос хэлнээс орчуулж тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. Нэгдүгээр боть. т.396</ref> Энэхүү '''баруун гарын түмэн'''д дараах мянганы ноёд захирагдаж байжээ. # ''"…Аралутын [[Боорчи|Боорчи ноёны]] мянган'' # ''Хушиний [[Борохул|Борохул ноёны]] мянган'' # ''[[Мангуд]]ын Жэдай ноёны мянган'' # ''[[Олхонууд|Олхонут]]ын Хингиядайгийн мянган'' # ''[[Хонхотан|Хонхотаны]] [[Толун чэрби|Тулун чэрби]]гийн мянган'' # ''Хонхотаны [[Сүйхэтү чэрби]]гийн мянган'' # ''[[Жалайр]]ын Бала ноёны мянган'' # ''Жалайрын Аргай хасарын мянган'' # ''Сүлдүсийн Тогорилын мянган'' # ''Сүлдүсийн Шидуны мянган'' # ''Татарын [[Шихихутуг]]ийн мянган'' # ''Дөрвөн аймгийн Дуйсукэ ноёны мянган'' # ''[[Баарин]]ы Монгол дарханы мянган'' # ''[[Ойрад]] аймгийн дөрвөн мянган'' # ''Баарины Бааридай ноёны мянган'' # ''[[Барулас]]ын Балуган калжигийн мянган'' # ''Олхонудын Тайчу хүргэний мянган'' # ''[[Хиад Нирун]]ы Мохоо Хөрөөгийн мянган'' # ''[[Урианхай]]н Есүн туа тархигийн мянган'' # ''Сүнидийн Хадаан хэвтүүлийн мянган'' # ''[[Мэнлиг эцэг|Мэнлиг эцгийн]] мянган'' # ''[[Онгуд]] аймгийн дөрвөн мянган'' # ''[[Мэнгэтү хиан|Мэнгэтү хианы]] хүү Хөхи ноёны мянган…"<ref>Рашидаддин. Судрын чуулган. Орос хэлнээс орчуулж тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. Нэгдүгээр боть. т.396-399</ref>'' '''Зүүн гарын цэргийг''' монголоор Жунгар гэдэг. Түүнийг хошуучлагч нь [[Мухулай|Мухулай ноён]], орлогч нь баарины [[Наяа|Наяа ноён]]. Тэр нь 62000 хүнтэй байв.<ref name=":4">Рашидаддин. Судрын чуулган. Орос хэлнээс орчуулж тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. Нэгдүгээр боть. т.400-403 </ref> Зүүн гарын түмэнд дараах мянганууд багтаж байжээ. # "''...Жалайрын Мухулайн мянган'' # ''Урианхайн Зэлмэгийн хүү Есүнбуха тайжийн мянган'' # ''Урудын Хөхөтэй, Бүчин нарын мянган'' # ''Ихирасын Буту хүргэний мянган'' # ''Татарын Их Хутагт([[Есүй]], [[Есүгэн хатан|Есүгэн]] нарын ах) ноёны мянган'' # ''Хонгирадын таван мянган'' # ''Мангудын Хуйлдар сэцэний мянган'' # ''Баарины Наяа ноёны мянган: Бүгп 3000 хүнтэй.<ref name=":4" />'' # ''Хонхтаны Суту ноёны мянган'' # ''Жалайртай Есурын мянган'' # ''Баяутын Үнгүр буурчийн мянган'' # ''Жалайрын Укай, Барчугийн мянган'' # ''Урианхайн Сүбэдэй баатрын мянган'' # ''Арулатын Доголху чэрбигийн мянган'' # ''Урианхайн Удачигийн мянган'' # ''Бөх Бэлгүтэйн мянган'' # ''Хонгирадын Шику хүргэний дөрвөн мянган'' # ''Баарины Укар халжа, Кудус халжагийн мянган'' # ''Сүнидийн Өкэлэ чэрбигийн мянган'' # ''Сүнитийн Тэмүдэрийн мянган'' # ''Жалайрын Дайсуны мянган'' # ''Жажиратын Кошакул ба Жусукын мянган'' # ''Мангудын Хуйлдарын хүү Мөнх халжагийн мянган'' # ''Хархиданы Уяр ваншайн мянган: нийт 10,000 цэргийг захирдаг'' # ''Зөрчидийн Туган ваншайн мянган: нийт 10000 цэргийг захирдаг..."<ref name=":4" />'' Бусад цэргийг Чингисийн эх, хөвгүүд, дүү нар болон авга '''[[Даридай отчигин|Отчигин ноён]]''' нар өөр өөрийн тусгай мянгаттай байв. [[Монголын Нууц Товчоо|'''Монголын нууц товчоонд''']] дурдсанаар Чингис хаан '''[[Тэмүгэ отчигин]], [[Өэлүн]] эх''' хоёрт түмэн өрх, хоёрдугаар хүү [[Цагадай|'''Цагадайд''']] 8000 өрх, гуравдугаар хүү [[Өгэдэй|'''Өгэдэйд''']] 5000 өрх, отгон хүү [[Тулуй|'''Тулуйд''']] 5000 өрх, дүү [[Хасар|'''Хасарт''']] 4000, ач дүү '''[[Алчидай|Алчидайд]]''' 2000, дүү [[Бэлгүдэй|'''Бэлгүдэйд''']] 1500 өрх тус тус «хувь» болгон өгчээ. Монголын эртний нүүдлийн нийгмийн улс төрийн эохион байгуулалтын эртний өвөрмөц нэгэн хэлбэр нь “Хишигтэн” байв. Хишигтнийг эхлээд овог, аймгийн тэргүүлэгч нар биеэ болон орд өргөөгөө хамгаалах зорилгоор бий болгожээ. Тэмүжин ч Хамаг Монголын хаан болоод бие, орд өргөөгөө сахин хамгаалах өдрийн манааны 70 торгууд, шөнийн харуулын 60 хэвтүүлээс бурдсэн 150 хүн бүхий хишигтэнтэй болжээ. Их Монгол Улс байгуулагдсанаас хойш хишигтний үүрэг өсч, зохион байгуулапт дэг журам нь нарийсчээ. Чингис хаан хишигтний тоог нэгэн түмд хүргэж, түүний эгнээг түмт, мянгат, эуутын ноёдын хүүхдээс бүрдүүлж, бас сул чөлөөтэй хүмүүсийн хүүхдээс ухаан, чадлаараа шалгарсныг нь сонгон оруулж байв. Удалгүй хишигтэн нь хааны бие, орд өргөөний аюулгүй байдлыг сахин хамгаалах төдийгүй, улс орны дотоод дэг журам сахиулах, үймээн, самуунаас сэргийлэх онцгой үүрэг хүлээх болов. Цаашид Хишигтэн бүтэц, үүрэг зохион байгуулалтын хувьд улам өргөжиж, улс орны цэрэг захиргааны нэгдмэл төв байгууллага болон хувирчээ. Өөрөөр хэлбэл, нэг ёсны засгийн газрын үүрэг гүйцэтгэх болсон. Дээд зиндааны албан тушаалтныг зөвхөн хишигтнээс томилно. Хишигтэнд чанд сахилга, хариуцлага хүлээлгэхийн хамт онцгой эрх ямба эдлүүлж байв. Ийнхүү хишигтэн бол Их Монгол Улсын төрийн гол тулгуур болж байлаа. === Төрийн байгуулалт === Өмнөх үеийн төр ёсны уламжлалд тулгуурлан шинэ тутам байгуулагдсан Монголын төр нь хэлбэрийн хувьд хэмжээгүй эрхт хаант засгийн төрхтэй боловч мөн чанараараа ардчиллын олон бүрдлийг өөртөө агуулсан, тун өвөрмөц шинж бүхий төр байв. Төрийн дээд эрхийг баригч нь их хаан байв. Их хаан бол тэнгэрээс заяат хэмээн өргөмжлөгдсөн, Монгол улсын хэмжээгүй эрхт эзэн, төрийн тэргүүн байсан ажгуу. Их хааны гарт төрийн дээд эрх мэдэл, үлэмж засаглал төвлөрч, тэрбээр Монголын газар нутгийн дээд өмчлөгч болж байлаа. Хаан амьд сэрүүн байхдаа өөрийнхөө залгамжлагчийг гэрээслэнэ. Энэ нь хаан өөрөөсөө хойш элдэв хямрал тэмцэл гарч, төр хямрахаас болгоомжилсон ухаалаг бодлого байв. Хааныг сонгон өргөмжилж, төр улсын тулгамдсан асуудалд ончтой хариу эрэлхийлж, нягтлан магадласаны үндсэн дээр их хаанд зөвлөх эрх бүхий байгууллага бол [[Их Хуралдай]] байжээ. Их Хуралдай нь өмнөх үеийнхээс зохион байгуулалтын хэлбэрийн хувьд боловсронгуй болж, төрийн дээд байгууллагын шинжийг агуулж байсан. Хамгийн гол нь хэн бугай ч Их Хуралдайг алгасан хааны титэм хүртэх эрхгүй байсан явдал юм. Чухам үүгээр Их Хуралдайн эрх, сүр хүч илэрхийлэгдэж байв. Их Хуралдайд Чингис хааны ах дүү, үр хүүхэд, эх ба хатад, цэргийн жанжин, итгэлт нөхөд оролцоно. Зарим судлаач эл байгууллыг парламентат ёсны дээд өвөг хэмээн үздэг. Их хаанд хэдийгээр хэмжээгүй эрх мэдэл төвлөрч байсан боловч эрдэм ухааныг дээдлэн биширч, мэргэдийн зөвлөлөөг сонсон, болгоон соёрхдог байжээ. Тиймээс ч Чингис хаан дэргэдээ Сэцдийн зөвлөл байгуулж, улс төрийн шаггүй бодлоготон, эрдэмтэн мэргэдийг оруулж, тэдний санал бодлыг анхааралтай сонсдог байв. Зарим эрдэмтэд Сэцдийн зөвлөлийг төрийн институт болж чадаагүй гэж үэдэг. Их хаан гүйцэтгэх эрх мэдлээ хэрэгжүүлэх зорилгоор улс орны амьдралын хүрээ, салбарыг хариуцсан төрийн сайд нарыг томилж байжээ. Энэ ёсоор [[Мухулай|Мухулайг]] Го ван буюу улсын ван болгожээ, Энэ нь хааны тэргүүн шадар сайд байв. Түүнтэй эн зэрэгцэхүйц эрхтэй албан тушаалтан бол улсын заргач байв. Энэ тушаалд Чингис хаан өөрийн өргөж авсан дүү [[Шихихутуг|Шихихутугийг]] томилжээ. Их хаан түүнд {{Эшлэл|Мөнх тэнгэрийн ивээлээр улс гүрнийг тохинуулж байхад чи үзэх нүд, сонсох чих болж яв, надтай зөвлөж, Шихихутугийг шийтгээд цагаан дээр хөх бичиг бичиж, дэвтэрлэснийг ургийн урагт хүртэл хэн ч бүү өөрчилтүгэй}} гэж тушаасан байна. Чингис хааны хууль зарлигийн биеллийг хянах тусгай албан тушаалтан буй бопгожээ. Маркизийн [[Их Засаг]] хуулиас түүвэрлэж авсан гэсэн тэмдэглэлд засаг хэрэгжүүлэхийг хянагч тушаалд хүү Цагадайгаа томилсон гэж бичсэн байна. Ийнхүү төрийн хяналтыг буй болгожээ. [[Чингис хаан]] төрийн бусад сайд нарыг дэс дараалан томилсон байна. Тухайлбал.[[Боорчи]], [[Зэлмэ]], [[Наяа]] нарыг өөрийнхөө удирдлагад их төлөв цэргийн хэргийг эрхлэх төрийн сайдын тушаалд тохоон талбижээ. Мөн тийм зиндааны албан тушаалтан бол төрийн бэхи (шинжээч) Үсүн Өвгөн юм. Тэрбээр тэнгэр огторгуйг шинжиж, он жил, сар өдрийг заасан хуанли зохиож, наран, саран хиртэхийг эртнээс мэдэж хаан эзэндээ айлтгах, дайлаар мордох, Их Хуралдай чуулах сайн өдрийг тогтоох зэрэг үүрэг гүйцэтгэнэ. Төрийн бэхи цагаан хувцас өмсч, цагаан морь унаж явдаг заншилтай. Түүнээс дутахааргүй эрх мэдэлтэй байсан хүн бол [[Хөхчү бөө]] байв. Гэвч тэрбээр их эзнийхээ итгэлийг даалгүй, хаан төрд тэрсэлж, цаазын тавцанд очсон түүхтэй. Гүйцэтгэж байсан үүргээс нь хөөн үзэхэд Тодой чэрби мал аж ахуйн сайд, [[Тататунга]] захиргаа, боловсролын сайдын зиндаанд ажиллаж байсан байна. Зарим хүмүүс төр, түмний өмнө байгуулсан баатарлаг гавьяа, цэргийн удирдакх ур чадвараараа тодорч албан тушаалд томилогдож байв. Тухайлбал, [[Мухулай]], [[Боорчи]], [[Зэлмэ]], [[Шихихутуг]], [[Сорхон-шира]],[[Сүбээдэй]], [[Зэв]], [[Борохул]] (удалгүй нас барсан) Хэра-Унругэ, хожим Цуу мэргэн ([[Елюй Чуцай]]) нарыг есөн өрлөг хэмээн цэргийн жанжнаар томилсон байна. Зарим судлаачид тэднийг орчин цагийн цэргийн маршалуудтай дүйцүүлэн бичдэг. == Чингис хааны хийсэн аян дайнууд == ''Гол сэдэв: [[Монголчууд Алтан улсыг дайлсан нь]]'' ''Гол сэдэв: [[Монголчууд Тангудыг дайлсан нь]]'' ''Гол сэдэв: [[Монголчуудын Хорезм рүү хийсэн дайралт]]'' ''Гол сэдэв: [[Монголчууд Сартуулыг дайлсан нь|Монголчууд Хар Хидан улсыг байлдан дагуулсан нь]]'' ==Нас нөгцсөн нь== [[Зураг:Genghis khan empire at his death.png|300px|thumb|Чингис хааныг нас барах үеийн эзэнт гүрний нутаг]] 1227 онд [[Тангуд улс|Тангуудыг]] ялсны дараа Чингис хаан нас барсан (Монголын нууц товчоонд тэмдэглэснээр), Түүний үхлийн шалтгаан нь эргэлзээ ихтэй тодорхой бус олон таамаглалууд байдаг, Зарим түүхч түүнийг биеийн ядаргаа, дайнаас авсан шарх гэмтлийн улмаас өнгөрсөн гэдэг байхад, хулан авлаж байхдаа мориноос унаснаас өвчин үгдрэхэд нөлөөлж, өнгөрсөн гэж үздэг харин үлдсэн хэсэг нь түүнийг уушгиний үрэвсэл гэх мэтийн өвчин тусаж тэр нь хүндэрч сэдэрснээр өнгөрсөн гэдэг байна, [http://en.wikipedia.org/wiki/Galician-Volhynian_Chronicle Galician-Volhynian Chronicle] одоогийн Украин сударт бичсэнээр түүнийг Тангуудтай дайтаж байхдаа алагдсан гэж тэмдэглэсэн байдаг. Мөн Гүрбэлжингоо хатантай дэр нэгтгээд таалал төгссөн гэж бас домоглодог. Чингис хаан өнгөрөхдөө өөрийн омгийн заншлаар тэмдэггүй газар оршуулаарай гэж захисан. Түүнийг нас барсны дараа түүний биеийг нь одоогийн Хэнтий аймгийн Онон голын сав газар дахь [[Бурхан Халдун]] ууланд оршуулсан гэсэн таамаглал байдаг байна. Домогт үзсэнээр оршуулгын хамгаалагч ямар нэг хүнийг алсан ба (хааныг нас барсан гэж мэдэгдүүлэхгүйн тулд) замдаа нуухын тулд эцэст нь булшилсан гэж үздэг, Чингис хааны бунханыг түүний үхлээс олон жилийн дараа барисан боловч тэр нь түүнийг оршуулсан газар биш юм, ==Чингис хааны булшны нууц== Дэлхийн талыг байлдан дагуулсан их хааны булшийг өнөө хүртэл эрсээр байна. Марко Поло "Чингис хааны үр удмын их хаадыг бүгдийг нь Алтай хэмээх том ууланд нутаглуулдаг байсан. Хаан хаана ч нас барсан байсан хамаагүй дөч хоногийн дотор энэ ууланд авчирч харин шарилыг авч ирэхэд дагалдан ирсэн бүгдийн амийг сэлмээр цавчин хороож, их хааныг нөгөө ертөнцөд нь дагалдуулдаг байсан" гэж бичиж үлдээжээ. Чингис хааны тэнгэрт одсон он буюу 1227 оны үйл явдлыг энд тэндхийн эх сурвалжуудаас цуглуулбал нэлээн дэлгэрэнгүй дүр зураг харагдах юм. Их хааны шарилыг ачсан гашуудлын цуваа Шар мөрний (одоогийн Хятадын нутаг дээрх Хуанхэ мөрөн) хөндийгөөс хөдөлж Говийг гатлан Хархорин хот руу чиглэжээ. Харин замдаа их хааны үхлийн тухай цагаас нь өмнө мэдэх вий хэмээн сэрэмжилж тааралдсан бүхнийг хүйс тэмтэрч байсан гэнэ. Товлосон өдөр бөө нар цогцсыг авсанд хийжээ. Дараа нь энэ авсаа дахин дөрвөн давхар авсанд хийж улмаар Бурхан Халдун уул руу авч одсон гэнэ. Энд хааныг нутаглуулсан бөгөөд хожим хойно хэн ч түүний амар амгаланг бүү алдуулаасай гэсэндээ нутаглуулах ажилд оролцсон бүх зарц боолыг хүйс тэмтэрчээ. Он жилийн уртад Хэнтийн нурууг өвс ургамал мод бут бүрхэж яг аль уулыг Бурхан-Халдун гэж нэрлэдэг байсныг ч хэлэхэд бэрх болсон юм. Хэнтийн нурууны нэг уулыг ариун газар хэмээн нэрлэж ийшээ ойртсон хүнийг цаазаар авдаг байсан тухай эх сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. 1990-ээд оноос хойш Монголын нийгэмд өөрчлөлт орж Чингис хааны шарилыг эрэх эрэл эхэлсэн байна. 1990-ээд оноос хойш япон, америкчууд монголчуудтай хамтран эрсэн боловч ямар ч үр дүнд хүрээгүй хэвээр. Гэвч эрэл хайгуул хийгчид бууж өгсөнгүй. Их хааны төрсөн нутаг болох Онон мөрний сав газарт түүний хөдөөлүүлсэн гэсэн шинэ хувилбар гарч ирэв. Домог ёсоор Чингис хааны цэргийн жанжинууд нь түүний шарилыг Дэлүүн-Болдог уулын ойр авчирж улмаар голын урсгалын гольдролыг өөрчилсөн гэнэ. Уулын болроор авс хийн их хааны цогцсыг дотор нь хийж голын ёроолд байрлуулаад дахин голын урсгалыг гольдрилд нь оруулсан аж. Мөн Оросын нэртэй аялагч Г. Н. Потанин Ордос дахь Их ээжийн хороо хэмээх газарт Чингис хааны шарилыг агуулсан гэр байсан гэсэн тэмдэглэл ч байна. Энэ газарт лам нар жил бүр Чингис хааны гэрийн гадна хүндэтгэл үзүүлж баяр хийдэг гэнэ. Харин шарил байгаа гэх гэр дотор мөнгөн завьяанд их хааны үлдэгдэл ясыг хадгалдаг аж. 1998 онд Ч.Голбоиноор ахлуулсан хэсэг буриадууд Их Монгол Улсыг үндэслэгч Чингис хааны шарилын эрэлд гарсан юм. Тэд эрлийнхээ өмнө Сэлэнгэ мөрний зүүн эргээр дамжин Чингис хаан төрсөн нутаг руугаа явж байсан гэдгийг тогтоожээ. Буриадуудын баг Хамар давааны нуруунд хүрч өндөрлөгүүдийн нэгний орой дээр овоо босгон түүнийгээ "Бурхан гал уул" гэж нэрлэсэн байна. Ойр тойрны бусад оргилуудад ч тэд нэр өгсөн байна. Өмнө нь “Бага алтан” гэдэг байсан оргилыг Хатан уул түүнээс хойд зүгт байгааг нь Хаан уул гэж нэрлэжээ. Ч.Голбоины багт аз таарсан гэж болно. Хамар давааны баруун хойд хэсэгт тэд Чингис хааны бөө нар ёслол үйлдэж их хааны сүнсэнд залбирдаг байсан овоо-газрыг олсон юм. Энэхүү овоо нь янз бүрийн чулуунаас бүтсэн дээшээгээ 15 метр, голч нь 50 метрийн хэмжээтэй пирамид хэлбэртэй байжээ. Урьд нь энэ газрыг битүү ой бүрхдэг байсан ч хэд хэдэн удаа хүчтэй түймэрт өртөн хоосорсон юм байна. Найман зууны турш монголчууд энэ газрыг Их хориг хэмээн нэрлэж энэ хэсэг газарт ан хийх газар хагалахыг хориглодог байсан юм. Эндээс Саяны нуруу алган дээр тавьсан мэт харагддаг ажээ. Дэлхийг байлдан дагуулагчийг нутаглуулахад маш тохиромжтой газар. Гэхдээ л Чингис хааны шарил хаана байгааг олсон хүн алга хэвээр байна. Ер нь Монголын ихэнх хаадын булш олдоогүй хэвээр байна. == Гэр бүл == [[Файл:GENEALOGY.jpg|thumb|[[Б. Сумъяабаатар]], Чингисийн алтан ургийн үгийн бичиг ба гэрийн үеийн бичмэл, xуудас 720, ISBN 99929-5-552-X]] === Өвөг дээдэс === Элэнц өвөг: [[Хабул хан]] Өвөг эцэг: [[Бартан баатар]] Эцэг: [[Есүхэй|'''Есүхэй''']] Эх: [[Өэлүн үжин|'''Өэлүн үжин''']] === Ах дүүс === # [[Бэгтэр]] (төрсөн он 1163) /эх өөртэй/ # [[Хасар|Жочи Хасар]] (төрсөн он 1164) # [[Бэлгүтэй]] (төрсөн он 1164) /эх өөртэй/ #[[Хачиун|Хачиун алчи]] (төрсөн он 1166) # [[Отчигин|Тэмүгэ отчигин]] (төрсөн он 1168) # [[Тэмүлэн]] (төрсөн он 1171) === Хатад, татвар === [[Юань улсын судар|Юань улсын сударт]] бичигдснээр Чингис хааны [[Чингис хааны дөрвөн их ордон|дөрвөн их ордонд]] нийт 40 гаруй хатан, татвар амьдарч байжээ. '''Нэгдүгээр орд буюу [[Хэрлэний хөдөө арал дахь орд]]''' # [[Хонгирад|Хонгирадын]] Дай сэцэний охин [[Бөртэ үжин|'''Бөртэ үжин''']] # Хулухун хатан (忽魯渾皇后) # Хөлигэ хатан (闊里桀皇后) # Төгс хатан (脫忽思皇后) # Тэмүлүн хатан (帖木倫皇后) # Ринчинбал хатан (亦憐真八剌皇后) # Буян хутуг (不顏渾禿皇后) # Хушэнхай татвар (忽勝海妃子)<ref name=":元">[https://zh.wikisource.org/wiki/元史/卷106 元史卷106]</ref> '''Хоёрдугаар орд буюу [[Саарь хээрийн харилт дахь орд]]''' # [[Мэргид|Увас мэргидийн]] Дайр Усуны охин [[Хулан хатан|'''Хулан хатан''']] # [[Найман|Найманы]] Таян ханы хойд эх [[Гүрбэсү]] (Харбажин|哈兒八真皇后) # Ихиржин хатан (亦乞剌真皇后) # Төгс хатан (脫忽茶兒皇后) # Ижин татвар эм (也真妃子) # Илихутуг татвар эм (也里忽禿妃子) # Чажин татвар эм (察真妃子) # Харжин татвар эм (哈剌真妃子)<ref name=":元"/> '''Гуравдугаар орд буюу [[Туулийн хар түнийн орд]]''' # [[Татар|Татарын]] Их Чэрэний охин [[Есүй|'''Есүй хатан''']] # Татарын Их Чэрэний охин [[Есүгэн|'''Есүгэн хатан''']] # Хурхар хатан (忽魯哈剌皇后) # Ашилун хатан (阿失倫皇后) # Турхал хатан (禿兒哈剌皇后) # Чар хатан (察兒皇后) # Ашимиши хатан (阿昔迷失皇后) # Өлзийхуту хатан (完者忽都皇后) # Лавай татвар эм (剌伯妃子) # Хурхудай татвар эм (Hún lǔ hū dǎi fēizi) # Хулуху татвар эм (忽魯灰妃子)<ref name=":元"/> '''Дөрөвдүгээр орд''' # [[Алтан улс|Алтан улсын]] [[Гүнж хатан]] # [[Сүлдүс|Сүлдүсний]] Сорхан шарын охин '''Хадаан''' # Үзэхүс хатан (斡者忽思皇后) # Яньли хатан (燕里皇后) # Туган татвар (禿干妃子) # Өлзий татвар (完者妃子) # Жинлян татвар (金蓮妃子) # Өлзийтэй татвар (完者台妃子) # Нурун татвар (奴倫妃子) # Мажин татвар (卯真妃子) # Суранхай татвар эм (鎖郎哈妃子)<ref name=":元"/> ====Бусад хатад==== # [[Бэхирэн]] овгийн [[Мөгэ хатан]] (Сүүлд Өгэдэй хааны хатан болсон) # [[Хэрэйд|Хэрээдийн]] [[Жаха Хамбу]] ноёны охин [[Ибага бэхи]], 1206 онд [[Уруд]] овгийн [[Жүрчидэй|Жүрчидэй баатарт]] өгсөн. === Үр хүүхэд === ==== Хөвгүүд ==== # [[Зүчи]] хан # [[Цагадай|Цагадай хан]] # [[Өгэдэй хаан]] # [[Тулуй|Тулуй ноён]] # [[Хүлгэн|Хүлгэн ноён]], Хулан хатнаас төрсөн # [[Үрүчи]], овог тодорхойгүй татвар эмээс төрсөн # Журчидай, Найман аймгийн татвар эмээс төрсөн # Харачар, Есүгэн хатнаас төрсөн<ref name=":0">[[Алтан товч|Лу.Алтан товч]]</ref> # Хархада, Есүгэн хатнаас төрсөн<ref name=":0" /> # Чахур, Есүгэн хатнаас төрсөн<ref name=":0" />. Харин [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] түүний нэрийг '''Жаур''' хэмээн бичихдээ [[Есүй|Есүй хатны]] хүү гэжээ.<ref name=":1">Рашидаддин. Судрын чуулган. Орос хэлнээс орчуулж, тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. Нэгдүгээр боть. т.206</ref> Багадаа эндсэн. # Уржахан, Татар аймгаас гаралтай татвар эмээс төрсөн.<ref name=":1" /> ==== Охид ==== # [[Хожин бэхи]] # [[Сэцэйхэн бэхи]] # [[Алага Бэхи]] # [[Түмэлүн бэхи]] # [[Алталун]], [[Бөртэ үжин]]<nowiki/>гээс төрсөн. Олхонудын Тачу хүргэнд өгсөн.<ref name=":2">Рашидаддин. Судрын чуулган. Орос хэлнээс орчуулж, тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. Нэгдүгээр боть. т.205</ref> # [[Алалтун бэхи]], нэр нь тодорхойгүй татвар эмээс төрсөн.<ref name=":2" /> # [[Толай]] # [[Ючибай гүнж]], Лу.Алтан товчид Есүй хатнаас төрсөн гэжээ. ==Урлагийн бүтээлд== ===Баримтат кино=== ===Уран сайхны кино=== Монголын түүхийн талаар хийгдсэн бүх гадаад кино монголын түүхийг үнэн бодитойгоор дүрслэлгүйгээр маш их гуйвуулж хийгдсэн байдаг. Жишээ нь монголчуудын өмсгөл зүүсгэл, хувцас, үс засалтыг буруу хийх, тухайн үеийн монгол соёл, зан заншилд байгаагүй зүйлийг дүрслэх г. м. *''[[Genghis Khan (1950 Filipino Film)|Genghis Khan]]'', 1950 онд Филлипин улсад хийгдсэн. Кино найруулагч Мануель Конде. *''Changez Khan'', 1957 онд Энэтхэг улсад бүтээсэн. Гол дүрд [[Кедар Капуур]] *''Changez Khan'', 1958 онд Пакистан услад хийсэн. *''[[The Conqueror (film)|The Conqueror]]'', 1956 онд бүтээсэн. Тэмүүжингийн дүрд Жон Уайнэ, Бөртэ хатны дүрд Сюзань Хэйвард тоглосон. *''[[Genghis Khan (1965 film)]]'' гол дүрд Омар Шариф. *''[[Мөнх тэнгэрийн хүчин дор]]'' 4 ангит киног Балжинням гуай найруулсан. 1990 онд хийгдсэн. Гол дүрд [[Агваанцэрэнгийн Энхтайван]]. *''[[Genghis Khan (1992 film)]]'' дүрүүдэд [[Ричард Тайсон]], [[Charlton Heston|Чарлтон Хэстон]], Пат Морита нар тоглосон. *''[[Genghis Khan - A Proud Son Of Heaven (1998 film)]]'', Монгол хэлээр хийгдсэн. Англи хадмалтай гарч байсан. *''[[Их төрийн голомт]]'', 2006 оны монгол кино *''[[Тэнгэрийн андгай]]'', Монголын кино *''[[Genghis Khan: To the Ends of the Earth and Sea]]'', Монгол-Японы хамтарсан "Хөх чонийн үр сад" төслийн дагуу 2007 онд хийгдсэн. *''[[Монгол (кино)|Монгол]]'', найруулагч [[Сергей Бодров|Сергей Бодровын]] 2007 онд хийсэн уг кино нь Академи Авардсын Шилдэг гадаад хэл дээрх кино шагналд өрсөлдөж байсан. *''[[Үхэж үл болно – Чингис хаан]]'', Найруулагч Эрдэнэбулган, гол дүрд [[Цэгмидийн Төмөрбаатар]] тоглосон. *''By the Will of Genghis Khan'', 2009 онд Орос улсад хийгдсэн. ====Телевизийн олон ангит кинонууд ==== * ''[[Genghis Khan (TVB)|Genghis Khan]]'', 1987 онд Хонконгийн [[Television Broadcasts Limited|TVB]] сувгаас хийсэн цуврал. Гол дүрд Алекс Ман тоглосон. * ''[[Genghis Khan (ATV)|Genghis Khan]]'', 1987 онд Хонконгийн [[Asia Television|ATV]] сувгийн цуврал. Уг киноны гол дүрд Тони Лю. * ''[[Genghis Khan (2004 TV series)|Genghis Khan]]'', 2004 оны Өвөр Монгол, Хятадын кино. Уг кино хятад төвийн үзлээр хийгдсэн байна. Монголчуудын өмсгөл зүүсгэл, хувцас, үс засалтыг алдаатай дүрсэлжээ. Гол дүрд [[Батдоржийн Баасан]] тоглосон. ==Мөн үзэх== * [[Монголын түүх]] ==Ном зүй== * Dominique Farale: ''De Gengis Khan à Qoubilaï Khan.'' Economica, Paris 2003, ISBN 2-7178-4537-2. * Louis Hambis: ''Gengis Khan'' (= ''Que sais-je ?'' Band 1524). Presses universitaires de France, Paris 1973. * Christian Koller: ''Ein Feldherr als Identitätsstifter? Zum Vergangenheitskult in der postkommunistischen Mongolei.'' In: ''Arbeitskreis Militärgeschichte. Newsletter.'' Jahrgang 31, Nr. 2, Arbeitskreis Militärgeschichte e. V. 2008, S. 8–10 ([http://portal.akmilitaergeschichte.de/sites/akm/nlarchiv/NL_31.pdf Volltext als PDF]). * Hans Leicht: ''Dschingis Khan. Sonderausgabe.: Eroberer. Stammesfürst. Vordenker.'' Patmos, Düsseldorf 2002, ISBN 3-491-96050-9. * Franklin Mackenzie: ''Dschingis Khan.'' Scherz, Bern/ München 1977; Habel, Darmstadt 1993, ISBN 3-502-16441-X, ISBN 3-87179-179-2. * Reinhold Neumann-Hoditz: ''Dschingis Khan.'' Rowohlt, Reinbek 1985, ISBN 3-499-50345-X. * Paul Ratchnevsky: ''Genghis Khan – His Life and Legacy.'' Blackwell Publishers, Oxford 1993, ISBN 0-631-18949-1. * Jean-Paul Roux: ''Gengis Khan et l’Empire Mongol'' (= ''Découvertes Gallimard.'' Bd. 422). Gallimard, Paris 2002, ISBN 2-07-076556-3. * Jean-Paul Roux: ''Histoire de l’Empire Mongol.'' Fayard, Paris 1993, ISBN 978-2-213-03164-4. * Boris Yakovlevich Vladimirtsov: ''The life of Chingis-Khan.'' Reissued 1930, Blom, New York 1969. * Jack Weatherford: ''Genghis Khan and the Making of the Modern World.'' Three Rivers Press, New York 2004, ISBN 0-609-80964-4. * Gudrun Ziegler, Alexander Hogh: ''Die Mongolen, im Reich des Dschingis Khan.'' Theiss, Stuttgart 2005, ISBN 3-8062-1940-0. * Б. Сумъяабаатар, "Монголын нууц товчооны хэлбэрсудлал", хуудас 3.144, 1997 * Б. Сумъяабаатар, "Чингисийн алтан ургийн угийн бичиг ба гэрийн уеийн бичмэл", хуудас 720, 2002, ISBN 99929-5-552-X * "''HISTORIA MONGALORUM''" Fra Giovanni da Pian del Carpini, 1245-1247, "''Монголчуудын түүх''" Плано Карпини, итали хэлнээс орчуулсан Л.Нямаа, 2006, ISBN 99929-2-214-1 ==Цахим холбоос== {{Commons|Category:Genghis Khan|Чингис хаан}} * [http://www.mongolian-art.de/02_mongoliin_urlag/13_mongoliin_nuuts_tovchoo.htm mongolian-art.de:] ''Монголын нууц товчоо'', хандсан 2016-10-18 *[http://mongol.undesten.mn/wiki/show/name/%D0%A7%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B8%D1%81+%D1%85%D0%B0%D0%B0%D0%BD mongol.undesten.mn:] Монгол үндэстний цахим нэвтэрхий толь: ''Чингис хаан'', хандсан 2016-10-18 * [http://www.layline.de/geschichte/Dschingis_0.html layline.de:] ''Монголын нууц товчоо'' (герман хэл дээр бүрэн эхээрээ), хандсан 2016-10-18 * [http://steppeasia.pagesperso-orange.fr/genealogie_gengis_khan.htm „Les conquêtes génétiques de Genghis Khan“] (франц хэлээр) * [http://leeet.net/lib/books/chingishan_pokoritel_vselennoi/ Чингисхан - покоритель Вселенной] * [http://www.rulit.net/books/chingishan-pokoritel-vselennoj-read-213129-1.html Чингисхан - покоритель Вселенной] == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө =[[Есүхэй баатар]] |он =1189-1206 |албан_тушаал =[[Монгол хаад#Хамаг Монголын ханлиг|Хамаг Монголын хан]] |дараа =Их Монгол Улсыг байгуулсан. }} {{Залгамжлал |өмнө =байхгүй |он =1206-1227 |албан_тушаал =[[Монгол хаад#Их Монгол улс|Их Монгол Улсын Их Хаан]]<br />Үндэслэгч |дараа =[[Өгэдэй хаан]] }} {{end}} {{Navbox | name = Монголын эзэнт гүрний их хаад | state = {{{state<includeonly>|collapsed</includeonly>}}} | title = [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрний]] [[хаан|их хаан]] | bodyclass = hlist |group1 = Их Монгол Улсын хаад |list1 = * [[Чингис хаан]] * [[Толуй|Толуй хан]] <small>(Төр баригч)</small> * [[Өгэдэй хаан]] * [[Дөргөнэ|Дөргөнэ хатан]] <small><nowiki>(Төр баригч)</nowiki></small> * [[Гүюг хаан]] * [[Огул Хаймыш]] <small>(Төр баригч)</small> * [[Мөнх хаан]] * [[Хубилай хаан]] / [[Аригбөх|Аригбөх хаан]] |group2 = Их Юань улсын хаад |list2 = * [[Хубилай]] * [[Өлзийт Төмөр хаан]] * [[Хайсан хүлэг хаан]] * [[Аюурбарбад буянт хаан]] * [[Гэгээн хаан]] * [[Есөнтөмөр хаан]] * [[Аригиба хаан]] * [[Төвтөмөр хаан|Заяат хаан]] * [[Хүслэн хаан|Хүслэн хутагт хаан]] * [[Ринчинбал хаан]] * [[Тогоонтөмөр хаан]] | below = }} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Чингис хаан| ]] [[Ангилал:13-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Монголын их хаан]] [[Ангилал:Монголын хаан]] [[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]] [[Ангилал:Төв Азийн түүх]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Хиад боржигин]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1162 онд төрсөн]] [[Ангилал:1227 онд өнгөрсөн]] 3g0rrn8ksogp1io6c70zlelexg4ggln 3 1998 708121 707948 2022-08-10T12:52:33Z 66.181.187.130 /* Unblock */ Reply wikitext text/x-wiki '''Hello all. I reject translation requests, so please don't ask me that. I'll contribute in my own way. Thank you.''' --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] 02:17, 5 Зургаадугаар сар 2009 (UTC) __TOC__ == тихо браге == Монгол Википедиад байх ёстой өгүүллүүд жагсаалтан дээрээ тихо брахе гэж өөрчлөөч. == Cyrtopodion elongatus == Sain bn uu? Minii hiij baigaa huudsand sanaa tavij baigaad talarhaj bn aa!!! Wiki deer medeelel tavij ehlej baigaa bolhoor joohon turshlagaguitej baina. Говийн махир хуруут гүрвэл (Cyrtopodion elongatus) нь нэгэн төрлийн гүрвэл юм. gesen zasvartai biologiin talaas n sanal niilehgui baigaa uchraas zasvar hiilee. C.elongatus n zuil bolohoor negen torliin gurvel gej bolohguiee. Khundetgesen Erdenetushig == interwiki == Hi. I make interwiki. Could you make templates for [[:Category:User mn|User mn]] like it is in [[:Category:User en|User en]], for example? [[User:Niki K|Niki K]] 02:33, 24 August 2005 (UTC) ==Мошовце== Hi :-) I have a favor to ask. A friend translated an article about my home town [[Мошовце]] into Mongolian, but did it in the latin alphabet, not in cyrillics. I've done my best to transcribe it into cyrillics, but I'm afraid there still might be errors. Could you pls. have a look at it and correct the possible mistranscribed letters? Thanks a lot :-)) Peter (Slovakia) ==Translation of the Mongolian Interface== '''Hi Zorigt'''! I have helped you apply for administrator [http://meta.wikimedia.org/wiki/Requests_for_permissions#mn:wikipedia Here]. Once you are granted the priviledge of administrator, you can help translate the whole interface into Mongolian [http://mn.wikipedia.org/wiki/Special:Allmessages Here]. (Because only Administrators can translate the interface) For the Mongolian Logo request, you can ask [http://meta.wikimedia.org/wiki/User_talk:Walter Walter] for help. --[[User:Jose77|Jose77]] 09:26, 1 August 2006 (UTC) Thank you for your kindness. --[[User:Zorigt|Zorigt]] 10:54, 1 August 2006 (UTC) ::[http://mn.wikipedia.org/wiki/Talk:%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81#Translation_of_the_Mongolian_Interface Here] is a list of words that still needs to be translated into Mongolian. ::Regards--[[User:Jose77|Jose77]] 23:23, 3 Наймдугаар сар 2006 (UTC) == [[special:Allmessages]] == * Dear Zorigt! I want to inform you about a [http://nike.users.idler.fi/betawiki/The_ISO-639-3_list?uselang=mn#mn special platform] to translate the MediaWiki interface in many languages: # please [http://nike.users.idler.fi/dev/index.php?title=special:Userlogin&type=signup&uselang=mn log in] first # choose « ‎Монгол‎ · mn: » as user interface [http://nike.users.idler.fi/dev/index.php?title=special:Preferences&uselang=mn language] # go to [http://nike.users.idler.fi/dev/index.php?title=template:Messages/getting_started&uselang=mn&action=purge] and / or [http://nike.users.idler.fi/dev/index.php?title=special:Allmessages&sort=1&uselang=mn] * You can reach me most of the time at the [[IRC]]-channel [irc://irc.freenode.net/mediawiki-i18n #mediawiki-i18n]. Best regards [[User:Gangleri|Gangleri]] | [[User_talk:Gangleri|T]] | [[m:user:Gangleri|m:]] [http://meta.wikimedia.org/wiki/user_talk:Gangleri?action=history Th] | [[m:user talk:Gangleri|T]] 00:50, 4 Наймдугаар сар 2006 (UTC) ==Administrator application== I have placed your name [http://mn.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Requests_for_adminship#.28.2B.29_Support here]. --[[User:Jose77|Jose77]] 03:34, 28 Есдүгээр сар 2006 (UTC) :'''Congratulations''', Your are now an administrator. --[[User:Jose77|Jose77]] 08:37, 11 Арваннэгдүгээр сар 2006 (UTC) Thank you very much. I will do my best. --[[User:Zorigt|Zorigt]] 03:40, 12 Арваннэгдүгээр сар 2006 (UTC) [http://mn.wikipedia.org/wiki/Special:Allmessages энд] системийн буюу админ өөрчилж чадах үгнүүд байгаа шүү. system message --[[User:Bambuush|Bambuush]] 02:38, 15 Арваннэгдүгээр сар 2006 == bi bainaa gej == maniig ni admin bolgochihson baihiin. tegsen chini yu hiihee meddeggui ee. yamar ch bsan interfaceiin ugiig orchuulj solij bolj baina. ihenh ni minii orchuulsnaar bgaad bna gehdee. odoo harahaar zarim ni shal buruu ch yumu zoruutei orchuulsan yum ih baina. harj bgaad alda bval heleerei. zasaad yavnaa. interfaceiin ugnuudiig orchuulaad bugdiig ni oruulchval tee? Админ болж үзээгүй болохоор яг ямар эрхтэйг нь сайн мэдэхгүй юм. Гэхдээ хүн бандах, бичлэг устгах, түгжих, зөөх энэ тэр гээд эрхүүд байгаа биз. Меню энэ тэрд өөрчлөлт оруулах эрхтэй бол тун догь. Мань ажиглагдсан зүйл байвал хэлнэ ээ. --[[User:Zorigt|Zorigt]] 04:25, 26 Аравдугаар сар 2006 (UTC) hi. harin jiriin hereglegchees oor ni gevel ustgah tugjih zereg nemelt erhuud baina. deer ni menunuudiig orchuulj mgl bolgoj boloh yum baina. gehdee nileen gar ajillagaa ihteim. deer ni yamar uuregtei button(menugiin helleg) medegdehgui zuiluud ih baina. hervee haraad shuud zasaad yavna gevel minii accountiig hereglej bolno shuu. == Sain ban oo! == Sain ban noo!I was wondering if you knew a place where I can learn Mongolian on the internet? I have a big interest in mongolia! Thanks! (as soon as i learn i will help out MN-Wikipedia!) --[[User:Ice201|Ice201]] 18:00, 8 Арваннэгдүгээр сар 2006 (UTC) == [[Курув]] == Could you please write a stub http://mn.wikipedia.org/wiki/Курув - just a few sentences based on http://ja.wikipedia.org/wiki/??? or EN wiki? Only 2-5 sentences enough. Please. PS. Article about Kurów is already on 133 languages. If you do that, please put interwiki link into English version. [[wikt:pl:User:Pietras1988|Pietras1988]] 20:33, 7 Гуравдугаар сар 2007 (UTC) == Химийн Факультет (Монгол Улсын Их Сургууль) == Without understanding anything [[Химийн Факультет (Монгол Улсын Их Сургууль)|this]] looks like a copyright violation for me. --[[User:Steschke|Steschke]] 06:14, 13 Дөрөвдүгээр сар 2007 (UTC) == [[User:YonaBot|YonaBot]] == Hello, I'm [[commons:User:Yonatanh|Yonatan]], an admin on commons, and I run [[User:YonaBot|YonaBot]], an interwiki.py pywikipedia bot that adds interwikis mainly from the Hebrew Wikipedia. I already have the bot flag on ar, cs, da, de, en, fr, id, it, no, nl, pl, pt and sv. I'm asking you because I didn't see a place where I could request it and if you agree I will request the flag on meta. Thanks, [[User:Yonatan|Yonatan]] 12:30, 17 Дөрөвдүгээр сар 2007 (UTC) :If you agree I'll request the flag on meta. [[User:Yonatan|Yonatan]] 21:22, 22 Дөрөвдүгээр сар 2007 (UTC) ==Namespaces and fallback language== Сайн байна уу, Zorigt. Please forgive me writing You in English. A very good [[wikt:User:Piolinfax|friend of mine]], a polyglot is interested in languages, also in Mongolian. Therefore he is quite active at Wiktionary-projects, also at mn.wikt. There I saw, that the MediaWiki-messages are not translated so far, so I asked in the wikimedia-tech-channel, if it would be possible to copy them easily from mn.wikipedia to other Mongolian-projects. (which would be much more time saving than copying them by hand one by one) Since the answer was "yes it is possible", I would like to ask You some questions first, before making a request at bugzilla: #Would You like to change the namespace-names also (eg. {{ns:3}} = namespace 3 and so on, [[User:Spacebirdy|here is a list]]), if so, please could You help with translating the namespace-names. If not, no problem. #:(p.s.: the changing of namespace-names will not affect old links from e.g. [User_talk:blablabla]. You can compare this in is.wikt, where I made a small [[wikt:is:Notandi:Spacebirdy/test|testpage]] for You.) #What would the best fallback language be (if a translation of a MediaWiki-message does not exist, which language should be used). English? Or Russian (or something else)? kind regards,<br> Чин сэтгэлийн баяр талархлаа та бїхэнд дэвшїїлье, --[[User:Spacebirdy|шувуухай]] [[User_talk:Spacebirdy|_{(:> )=|}]] 11:41, 26 Дөрөвдүгээр сар 2007 (UTC) :Please respond, or just say if You don't want to have anything to do with this. If You like I could also adjust the logo [[:Image:Wiki.png]] for mn.wikipedia to the correct size, so that it can be switched. best regards --[[User:Spacebirdy|шувуухай]] [[User_talk:Spacebirdy|_{(:> )=|}]] 11:33, 1 Тавдугаар сар 2007 (UTC) == Лого == Монгол Википедиагийн логог солиулах хүсэлтийг [http://meta.wikimedia.org/wiki/Requests_for_logos] хуудсанд тавилаа. Үүнийг дэмжье гэвэл, Edit дээр дараад, "<nowiki>As another administrator of Mongolian Wikipedia, I second this request, ~~~~</nowiki>" гэж оруулна уу. [[User:Chinneeb|Chinneeb]] 07:05, 30 Тавдугаар сар 2007 (UTC) ==Викигийн Хамгаалагч одон== {| style="border: 1px solid {{{border|gray}}}; background-color: {{{color|#fdffe7}}};" |rowspan="2" valign="middle" | [[Image:WikiDefender_Barnstar.png|100px]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" | '''Викигийн Бат Хамгаалагч одон''' |- |style="vertical-align: middle; border-top: 1px solid gray;" | Таныг Монгол Википедиаг элдэв халдлагаас шантаршгүй соргог хамгаалж байдагт талархаж энэхүү одонгоор шагнав. [[User:Timur|Temur]] 09:21, 27 Зургаадугаар сар 2007 (UTC) |} ==Викигийн хурал== Ерөнхий асуудлуудыг хрэглэгчийн хуудсан дээр хэлэлцэхээр нийтэд хүртээлтэй болж өгөхгүй байгаа тул бид [[Wikipedia:Хурал]] гэсэн хуудас нээгээд тэнд хэлэлцэж байхаар боллоо. Тийшээ орж бавар бувар хийж байгаарай. [[User:Timur|Temur]] 19:25, 18 Долоодугаар сар 2007 (UTC) == PipepBot == Hello Zorigt, I asked for bot status for [[User:PipepBot|PipepBot]] on [[Wikipedia:Хурал/Гадаад хэл#Bot status for PipepBot]] and on [[m:Requests_for_bot_status#mn:User:PipepBot|Meta]]. A bureaucrat wrote, I have first to ask the opinion of the users. Could you please write your opinion at [[Wikipedia:Хурал/Гадаад хэл#Bot status for PipepBot|Wikipedia:Хурал/Гадаад хэл]]? Thank you very much! [[:it:User:Pipep]] 18:50, 22 Наймдугаар сар 2007 (UTC) == index.php == Hi, when you delete spam pages like "W/w/w/w/w/w/index.php", it might be a good idea to create an empty page again with that name, and protect it to prevent further abuse. We already have the example [[W/w/w/index.php]]. --[[User:Latebird|Latebird]] 07:07, 7 Есдүгээр сар 2007 (UTC) Thank you for your suggestion. I'll use it later. --[[User:Zorigt|Zorigt]] 07:33, 7 Есдүгээр сар 2007 (UTC) == Линк == Сайн байна уу, [[хүн ам]]тай гэдгийг <nowiki>[[хүн ам]]тай </nowiki> гэж бичиж болж байгаа. Линк хийхэд өмнөхөө (<nowiki>[[хүн ам|хүн амтай]] </nowiki> гэдгээс) бодвол арай хялбар болсон шүү. --[[User:Tsogo3|Цогоо]] 01:29, 11 Есдүгээр сар 2007 (UTC) == Уучлалт == Сайн байна уу? Зоригт оо, template-ийг нь хуулбарлах гэснээс болж буруу үйлдэл хийж, [Монгол Улсын Их Сургууль] гэсэн өгүүллийг зөөж, устгасандаа хүлцэл өчье ээ. --[[User:Batochirganbold|Batochirganbold]] 04:56, 11 Аравдугаар сар 2007 (UTC) == 1 түгжээний талаар == Сайн байна уу, Та 122.201.16.22 IP-тай хэрэглэгчийг түгжсэн юм шиг байна. Тэгээд энэ хэрэглэгч нь над руу гомдолтой байна гээд л мэйл явуулаад байх юм. Таны мэйл хаяг энд байхгүй тул над руу л явуулаад байх шиг байна. Түүний мэйл хаяг болох gantuya@mail.mn руу энэ талаар хариу явуулахыг хүсье. --[[User:Chinneeb|Чинээ]]_{[[User_talk:Chinneeb|миний яриа]]} 06:20, 8 Арваннэгдүгээр сар 2007 (UTC) Хариу явууллаа. --[[User:Zorigt|Zorigt]] 04:36, 11 Арваннэгдүгээр сар 2007 (UTC) == PNG == Зоригтоо би Хөдөө аж ахуй гэсэн хэсэгт англи verse-ээс нь текст болон зургуудыг нь шууд хуулбарлаад оруулж орчуулсан чинь тэр PNG гэсэн өргөтгөлтэй зураг нь дэлгэцэн дээр харагдахгүй байна. Тэр яаж харагдуулдаг юм бэ? Энийг надад заагаад өгөөч. bilguun.alt Сайн уу. Энэ талаар би сайн мэдэхгүй байна л даа, тусалж чадахгүй байгааг минь уучлаарай. --[[User:Zorigt|Zorigt]] 04:36, 11 Арваннэгдүгээр сар 2007 (UTC) Програм хангамжийн инженерчлэл ангилалыг нүүлгэсэн == Sowtware Engineering == Програм хангамжийн инженерчлэл ангилалыг нүүлгэсэн. [[User:Badaa|Badaa]] 15:00, 12 Арваннэгдүгээр сар 2007 (UTC) Badaa == Түгжсэнийг тайлбарлана уу == Миний бие 2007 оны 10 сарын 30-нд хувь нэмэр оруулснаас (http://mn.wikipedia.org/wiki/Special:Contributions/122.201.16.22) хойш дахин Монгол Википедиа-д ороогүй байтал Zorigt Та намайг 2007 оны 11 сарын 06-нд "сүрдүүлсэн зовоосон ааш араншинтай" гэсэн шалтгаар 2 долоо хоногийн хугацаагаар түгжиж, бүтээлч хувь нэмэр оруулах боломжийг хаасан. Миний бие чухам хэнийг, хэзээ, хэрхэн сүрдүүлж зовоосныг Та тайлбарлана уу. Хэрэв Та алдаа гаргаж, андуурч түгжсэн бол уулчлалт гуйхаасаа бүү нэрэлхээрэй. Таны энэ түгжилт миний Вики намтарт үлдэж байгаа тул миний бие нэр төрөө цэвэрлүүлж авмаар байна. [[Special:Contributions/122.201.16.22|122.201.16.22]] 03:46, 25 Арваннэгдүгээр сар 2007 (UTC) :Та бодвол Гантуяа гэдэг гишүүн бололтой. Би хэн нэгэн гишүүнийг биш, IP хаягийг түгжсэн болно. Та үүнээс хойш википедиад бичлэг оруулахдаа өөрийн хэрэглэгчийн нэрээр нэвтэрч байхыг хүсье. Уг нь би бусад админд хүсэлт ирсэн даруйд заагдсан мэйл хаяг руу яагаад түгжсэн шалтгаанаа тайлбарлаж мэйл илгээсэн юм. Дээр Чинээ админы бичиж үлдээсэн мэйл хаяг алдаатай байсан уу, та мэйлээ шалгаагүй юу? Юутай ч тэнд бичсэн зүйлсээ доор хуулбарлаж тавив. Sain baina uu. Ta ooriin IP hayag boloh 122.201.16.22-g tugjsentei holbootoi gomdliig Mongol Wikipedia-n admin Chinneebb-d gargasan bololtoi. Enehuu hayagiig tugjsen hun ni bi baina l daa. Yu bolson tuhai log-g door huulbarlaj taviv. 2 doloo honogiin hugatsaatai tugjsen, 11-r sariin 20-nd tugjee ni tailagdah baigaa. Gehdee Mongold neg IP hayagaar olon hun ordog tul ta enehuu zuiliig bichij oruulaagui gej bi itgej baina. * ( Устгагдсан өгүүллэгүүдийн лог); 11:02 . . Zorigt (Talk | хувь нэмэр | түгжих ) (" Talk:Ёс зүйн философи" нь устгагдсан.: агуулга нь ийм байсан: ''''zail oligtoi medeelell tavia ch'''' （зөвхөн '122.201.16.22' нь л бичлэг үйлдэгч）) * (Түгжээний жагсаалт); 11:02 . . Zorigt ( Talk | хувь нэмэр | түгжих) ("User:122.201.16.22" нь 2 долоо хоног хугацаагаар түгжигдсэн.: Сүрдүүлсэн/зовоосон ааш авиртай) Hundetgev, Zorigt Mongol Wikipediagiin admin Өөрөөр хэлбэл, таны компьютерээс, эсвэл тантай ижил IP ашигладаг өөр компьютерээс дээрх логт буй зүйлийг бичсэн тул 2 долоо хоногийн хугацаатай түгжсэн болно. :Тайлбарыг ийм олон хоногийн дараа авч байгаа нь маш харамсалтай байна. Би e-mail-ээ олонтаа шалгасан боловч Таны хариу ирээгүй. (http://mn.wikipedia.org/wiki/Special:Contributions/122.201.16.22) дотор 11 сарын 6-ны хувь нэмэр харагдахгүй байна. Тиймээс би итгэж чадахгүй байна. Ижил IP-г өөр компьютерээс ашиглаж болдог гэж үү? Гайхмаар юм. Эсвэл Та алдаа гаргачихаад уучлал гуйхааас нэрлэхээд зохиомол хэрэг үүсгэж байна уу? Та админ болсон бол яагаад e-mail хаягаа үлдээдэггүй юм бэ? Түгжүүлсэн хүмүүс Танаас нэн даруй тайлбар шаардах эрхтэй гэж бодож байна. Ер нь Та тайлбар шаардуулалгүй, хүн түгжсэн л бол уг гишүүний Talk page-д тайлбараа нэн даруй өөрөө бичиж үлдээж байх нь боловсон ёс болно. :Урьд нь өмнө зүв зүгээр бүтээлч хувь нэмрээ оруулаад явж байсан хүн гэнэт дээрх мэт галзуу солиотой юм бичихгүй гэдэг нь логикоор ойлгомжтой шүү дээ. :Би ийм олон хоногоор түгжүүлж, гэм зэмгүй байж байгаад хатуу ширүүн шийтгүүлсэн тул цаашид Монгол Вики-д бүтээлч хувь нэмэр оруулах урам зориг мохсон. :Энэ хугацаанд Таны болон бусад админуудын түгжилтийг ажиглаж байхад учир битүүлэг шалтгаанаар түгжсэн тохиолдол мэр сэр байдаг юм билээ. Тиймээс Монгол Вики их халгаатай газар шиг санагдсан. [[Special:Contributions/122.201.16.22|122.201.16.22]] 04:51, 27 Арваннэгдүгээр сар 2007 (UTC) ::Та http://mn.wikipedia.org/wiki/Special:DeletedContributions/122.201.16.22 гэдгийг үзээд намайг худлаа яриагүй гэдэгт итгэх биз ээ. Дахин хэлэхэд би IP хаяг түгжсэн болохоос бус хэрэглэгчийг түгжээгүй. Та өөрийн хэрэглэгчийн нэрээр орж байх нь дахин ийм явдал тохиолдохоос сэргийлэх болно. Та устгагдсан өгүүллүүдийн логоос нь чухам ямар учраас IP хаяг, хэрэглэгчдийг түгжиж буйг олж үзэх боломжтой. Энэ удаад ийм зүйл болсонд харамсч байгаагаа илэрхийлж байна. Хүндэтгэв, --[[User:Zorigt|Zorigt]] 05:03, 27 Арваннэгдүгээр сар 2007 (UTC) :::Хэлмэгдүүлчихээд огт уучлал гуйгаагүй л юм байна. [[User:Gantuya|Gantuya]] 11:42, 13 Арваннэгдүгээр сар 2008 (UTC) ==Idevhitei ug== Ug idevhijuuleltiig Admin l hiideg uu? ter Zorigiin materialiig idevhijuulsen bna. Teheer odoo 3 admin baina uu? Bas bi UB-d zarim too hellegiig nariivchilj zasmaar baihiin genet zasvar avahaa baichihlaa uund harui ogno uu? [[User:Orgio|Orgio]] 04:23, 12 Арванхоёрдугаар сар 2007 (UTC) :Үг идэвхжүүлнэ гэж та яг юу хэлж байгааг сайн ойлгосонгүй. Сайт доторх холбоосыг хэлж байгаа бол үүнийг хэн ч хийх боломжтой. Үүний тулд засварлах цонхны дээд талын товчнуудын зүүн талаасаа 3 дахь буюу "Сайт доторх холбоос" товчийг хэрэглэхэд хангалттай. Эсвэл <nowiki>[[үг]]</nowiki> гэж бичвэл [[үг]] болж харагдана. Админуудын жагсаалтыг [[Wikipedia:Администраторуудын жагсаалт|эндээс]] харж болно. Та асуултуудаа Тусламж гэсэн хэсэгт тавьбал ганцхан би ч биш, бусад хүмүүс ч асуултанд тань хариулах тул хүссэн асуултынхаа хариуг илүү шуурхай авах боломжтой байх аа. Амжилт хүсье. Хүндэтгэсэн, --[[User:Zorigt|Zorigt]] 04:39, 12 Арванхоёрдугаар сар 2007 (UTC) Bayrllaa, UB material zasvar avahgui baina yasan bol? [[User:Orgio|Orgio]] 04:50, 12 Арванхоёрдугаар сар 2007 (UTC) Сайн байцгаана уу? Холбоос буюу линкүүдийг яаж хийдэг юм бэ? Баярлалаа. ==Końskowola - Poland== Could you please write a stub http://mn.wikipedia.org/wiki/Ko%C5%84skowola - just a few sentences based on http://ja.wikipedia.org/wiki/Ko%C5%84skowola ? Only 3-5 sentences enough. Please. P.S. If You do that, please put interwiki link into english version. [[:pl:User:123owca321|123owca321]] 08:51, 28 Арванхоёрдугаар сар 2007 (UTC) == Unlicensed images == Hi, all the [http://mn.wikipedia.org/w/index.php?limit=50&title=Special%3AContributions&contribs=user&target=Zorigt&namespace=6&year=&month=-1 images you uploaded] have been tagged, because you neglected to specify the author/source and a suitable license. If you are unable to provide this required information, then they will get deleted after a certain time. Thanks for your understanding and cooperation. --[[User:Latebird|Latebird]] 06:24, 22 Нэгдүгээр сар 2008 (UTC) ==A little help: [[Эчер]]== Hi! I'm a Hungarian Wikipedia editor, my name is Norbert Kiss. I'm very proud of my village, Ecser, and I would like to read about it in every langauge of the wikipedia. I translated it already into 10 languages, now there are 49 translations. Could you help me? Could you translate it into mongol? The [http://ru.wikipedia.org/wiki/Эчер Russian] or [http://en.wikipedia.org/wiki/Ecser English] page is good to translate from them. My profile: [http://hu.wikipedia.org/wiki/User:Eino81 Eino81]. Thank you! :I'd suggest ''not'' to follow such '''vanity request'''s. As long as we don't even have an article about the country itself, let alone any of its big cities, such a small village is entirely irrelevant to Mongolian language readers. Let's not waste time and effort for such nonsense. --[[User:Latebird|Latebird]] 04:01, 20 Тавдугаар сар 2008 (UTC) == Нэг зүйл шалгаад өгөөч. == Би сая [[Рожер Федерер]]ийн өгүүллийг оруулсан юм. Тэгтэл нүүр хуудсан дээр хийгдээгүй гэж гараад байна. Наанаас чинь үзэхэд бас тийм харагдана уу? Шалгаад өгөөч. Thanks --[[User:GenuineMongol|ОригМонгол]] 05:45, 10 Есдүгээр сар 2008 (UTC) :: [[Template:Мэдээ]] дээрээ зүгээр байх юм. Нүүр хуудаснаас орохоор эдитбокст нь одоогийн хувилбарын код нь тэр чигээрээ гарч ирээд байна лээ. Тэгж орж байгаад дахиад батлах гээд үзвэл яадаг юм бол? --[[User:Zorigt|Zorigt]] 06:09, 10 Есдүгээр сар 2008 (UTC) :::Зөндөө баталж үзсэн. Болохгүй байна. --[[User:GenuineMongol|ОригМонгол]] 06:13, 10 Есдүгээр сар 2008 (UTC) :::Нэг жижиг өөрчлөлт хийгээд хадгалсан чинь зүгээр болчихлоо. Баярлалаа. --[[User:GenuineMongol|ОригМонгол]] 06:28, 10 Есдүгээр сар 2008 (UTC) == Талархал == Намайг админы эрх авахад дэмжсэн явдалд баярлалаа. --[[User:GenuineMongol|ОригМонгол]] 14:36, 14 Есдүгээр сар 2008 (UTC) == Thanks / Баярлалаа! == Зоригт, thanks a lot for your help with Tsybikov article. I have not been using my Mongolian for years now, and it has never been good enough to properly write anyway. I hope I can improve it scanning through your edits. I hope this is OK with you. I made the English version of the phrase I wanted to say about Tsybikov and the Dalai Lama, in English, as a comment to the ойлгомжгүй sentence you rightfully removed from public display. Would you please take a look if it can be rendered into proper Mongolian. Warmest regards, --[[User:Tar-ba-gan|Tar-ba-gan]] 14:22, 25 Есдүгээр сар 2008 (UTC) ::Thanks for editing! This was very important for me and helpful to exclude the same mistakes in the future. --[[User:Tar-ba-gan|Tar-ba-gan]] 08:21, 26 Есдүгээр сар 2008 (UTC) :::You're welcome and thank you for your contribution in Mongolian wikipedia. Монгол хэлээ битгий мартаарай. --[[User:Zorigt|Zorigt]] 08:38, 26 Есдүгээр сар 2008 (UTC) ==Request for translation== Hi! I am user from the Macedonian Wikipedia and I edit for Mongolia on the Macedonian Wikipedia and as far as I could understand Mongolian, there is no article for Republic of Macedonia. Can you please make an article for Macedonia on Mongolian language? Since I cannot edit on Mongolian thats why I am asking you for help. Thanks in advance and you can contact me [http://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B7%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D1%80_%D1%81%D0%BE_%D0%BA%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%81%D0%BD%D0%B8%D0%BA:MacedonianBoy here on my talk page]. --[[Хэрэглэгч:MacedonianBoy|MacedonianBoy]] 19:02, 13 Арванхоёрдугаар сар 2008 (UTC) ::Hi again! Can you please translate this into English Бүгд Найрамдах Македон Улс? Please tell translate word by word I want to learn it. Thanks--[[Хэрэглэгч:MacedonianBoy|MacedonianBoy]] 11:12, 14 Арванхоёрдугаар сар 2008 (UTC) :You should not delete the redirects. In each Wikipedia the original name is redirected to the article. So, on the Macedonian and English Wikipedia Mongol Uls redirects to Mongolia and Mongol Khel redirects to Mongolian language.--[[Хэрэглэгч:MacedonianBoy|MacedonianBoy]] 15:33, 14 Арванхоёрдугаар сар 2008 (UTC) == [http://en.wikipedia.org/wiki/William_Cameron_Townsend Translation] == Please, could you translate this article onto Mongol language? Thanks a lot for your help. If you want to translate any article onto Galician, Catalonian, Spanish or Portuguese, tell it to me. [http://incubator.wikimedia.org/wiki/User:Chabi Chabi] == Hi == Онцлох өгүүлэл, зураг мэдээ г.м.-г шинэчлэж байхыг хүсье. :Би уг нь түүнийг шинэчлэх үүрэгтэй биш гэж бодож байна. Та ч бас шинэчлээд байж болох байх. Миний хувьд монгол википедиад байнга үлдэх өгүүллүүдийг олшруулахад хүчээ зориулъя гэж боддог тул түр зуур тавигдаад устгагдах мэдээ гэх мэт зүйлсийг шинэчлэх ажилд хүч тавихгүй байгааг ойлгохыг хүсье. --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] 14:22, 18 Нэгдүгээр сар 2009 (UTC) ==Сайн байна уу?== Эх Монгол хэлээрээ вики хөтлөж байгаад туйлын талархалтай байна. Би өмнө нь Ньюс.мн-ы Баабарпедиад хэдэн өгүүлэл оруулж байсан юм. Тэдгээрийг зөөж оруулж болно биз дээ? Аа бас Англи Викигээс шууд зөөхөд инфобокс зургууд нь шууд орох уу? Би яагаад зураг оруулах эрхгүй байгаа юм бэ? шинээр зураг оруулахын тулд зайлшгүй Админаас зөвшөөрөл авах ёстой юм уу? --[[Хэрэглэгч:Амартүвшин|ЭЗО]] 09:41, 3 Хоёрдугаар сар 2009 (UTC) ::Сайн байна уу. Монгол википедиад тавтай морилно уу. Баабарпедиагийн хувьд зохиогчийн эрх нь ямар байдгийг би сайн мэдэхгүй байна. Зохиогчийн эрхтэй холбоотой асуудлуудыг Викимедиа сангийнхан шийдээд байх шиг байдаг, тийм болохоор тэнд байгаа бичлэгүүдийг зөөж авчрах боломжтой эсэх талаар үнэхээр хариулж мэдэхгүй нь, уучлаарай. Вики-Коммонс гэж файл хадгалдаг ерөнхий газар байгаа. Тэнд байгаа зургууд бол аль ч хэлний википедиад шууд хэрэглэж болдог. Зураг оруулах эрх бүх хүнд нээлттэй байгаа. Харин зохиогчийн эрхийн талаарх мэдээллүүдийг маш сайн бичиж оруулахгүй бол шалгуурт нь тэнцэхгүй устгагдаад байх шиг байсан, харин шалгуурыг нь хангавал Коммонс руу зөөгдөөд, бусад хэлний викинүүдэд ч хэрэглэж болдог болно. Англи викид байгаа бүх зургийг монгол викид шууд ашиглаж болно гэж хэлж бас чадахгүй, зургийн лиценз нь янз бүр байж болно. Энэ тухай өөр хүмүүс танд дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөх байх гэж бодож байна. Хамтдаа монгол википедиаг хөгжүүлцгээе. --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] 10:17, 3 Хоёрдугаар сар 2009 (UTC) ==Нэг асуулт== Ажиглаад байхад нэг дутагдал байна.Кирилл нэр томъёоны хувьд тогтсон бичлэг байхгүй байгаа нь өөрөө нилээд хүндрэл үүсгэх байх. жишээлбэл Галлийн удирдагч Vercingetorix-ын тухай бичлээ гэхэд Толгой үгийг яг юу гэж оруулах вэ? Версинжеториг, Веркингеторикс, Версингеторикс, Веркинжеторикс гэх мэт олон янзаар бичих гээд байна. Би өөрөө кирилл рүү хөрвүүлэхдээ яг юу гэж оруулах вэ? гэдгийг сайн мэдэхгүй байна л даа. Ivory Coast байна бас. Зааны ясан эрэг гэх үү? Франц маягаар нь Кот Д'Иваур гэх үү? Миний бодлоор аливаа нэг гадаад орчуулагддаггүй үгийг жишээлбэл хүний нэр, газар усны нэр, хот, муж, дүүрэг, улсын нэрийг англи галиглалаар нь давхар бичвэл ямар вэ? Жишээ нь Веркингеторикс буюу Vercingetorix нь гээд биччихсэн байвал хайлтаар гарч ирэх магадлалтай байх. --[[Хэрэглэгч:Амартүвшин|ЭЗО]] 08:37, 4 Хоёрдугаар сар 2009 (UTC) :Өгүүллийн гарчгийн хувьд та аль болох Монголд өргөн дэлгэр хэрэглэдэг дуудлагыг нь сонгож бичих хэрэгтэй, монголд төдийлөн хэрэглэгддэггүй нэр томъёоны тухайд эх хэлээр нь хэрхэн дууддагийг харгалзан үзэж гарчгаа өгөх нь зүйтэй болов уу. Тэгэхдээ тухайн хэлээр нь мөн гарчиг үүсгэж, давхар холболт хийхэд хангалттай. :Жишээлбэл, Vercingetorix гэсэн гарчигтай өгүүллээ <nowiki>#REDIRECT [[Веркингеторикс]]</nowiki> гэсэн агуулгатай болговол Vercingetorix гэж хайлт хийхэд шууд Веркингеторикс гэсэн өгүүлэл гарч ирнэ. Мөн үндсэн өгүүлэлд нь тухайн эх хэлээр нь яаж бичигддэгийг хаалтанд хийж бичиж байгаа. Энэ тухай бусад өгүүллүүдээс жишээ авч болно. --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] 08:52, 4 Хоёрдугаар сар 2009 (UTC) ==Бас нэг асуулт== Зөвшөөрлийн алдаа Чөлөөт нэвтэрхий толь, Википедиагаас Харайх: Удирдах, Хайлт Таны хийх гэж буй үйлдэлийг Автоматаар батлагдсан хэрэглэгчид, Системийн операторууд, Uploaders группын хэн нэг хэрэглэгч хязгаарласан байна. Зураг Аплоад хийх гэхээр ингээд байна яах вэ? --[[Хэрэглэгч:Амартүвшин|ЭЗО]] 10:38, 4 Хоёрдугаар сар 2009 (UTC) ==Тусламж== Great barrier reef гэдгийг монгол хэлээр юу гэдэг вэ? Их шүрэн далан гэдэг билүү? сайн санадаггүй --[[Хэрэглэгч:Амартүвшин|ЭЗО]] 15:32, 15 Хоёрдугаар сар 2009 (UTC) ::"Их шүрэн хэрэм" гэдэг билүү? Би бас сайн санадаггүй ээ. Гэхдээ өмнө нь өөр өгүүлэл орчуулж байхдаа ингэж бичиж байсан шиг санагдаж байна. --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] 15:37, 15 Хоёрдугаар сар 2009 (UTC) 1964 оны Монгол атлас дээр Great Barrier Reef-ийг Их шүүрэн далан гэсэн байна. Тэгээд би [[Их шүрэн далан]] болгочихлоо. --[[Хэрэглэгч:Амартүвшин|ЭЗО]] 09:14, 4 Гуравдугаар сар 2009 (UTC) Дунай мөрөнг Danube гэж бичдэг шиг санагдаж байна. Тэгээд засчихлаа шүү --[[Хэрэглэгч:Амартүвшин|ЭЗО]] :Нээрэн тийм, шөнө нойрмоглоод тэр чигээр нь туучихаж. Баярлалаа хө.--[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] 06:22, 24 Хоёрдугаар сар 2009 (UTC) -- Зураг оруулахад тайлбар гэж ямар утгатай зүйл байна? яаж бөглөх ёстой вэ? тайлбар нь нэг ойлгомжгүй байна. --[[Хэрэглэгч:Амартүвшин|ЭЗО]] 11:12, 2 Тавдугаар сар 2009 (UTC) ::Зөвшөөрөл гэсэн хэсэгт нь <nowiki>[[Ангилал:Зургийн_лицензний_тэмдэгнүүд]]</nowiki> ангилалд байгаа лицензүүдээс тохирох лицензийн кодыг нь бичиж өгөх ёстой байх. Өөрөө авсан зургийн тухайд бол [[Загвар:PD-self]] загварыг оруулахад болно. Жишээ болгож, <nowiki>[[Зураг:Ulaanbaatar_duuregs,_mn.png]]</nowiki> файлыг үзээрэй. --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] 12:04, 2 Тавдугаар сар 2009 (UTC) == Translation == Dear Zorigt, Could you please write the word(s) "Dalai Lama" in Mongolian for me? In the [[nl:dalai lama#Naamgeving|Dutch article]], I have the translations in Tibetan and Chinese, and it would be nice when I can show it in Mongolian too. Thank you in advance! Best regards, [[Хэрэглэгч:Davin|Davin]] 20:22, 1 Гуравдугаар сар 2009 (UTC) :Hello. We write this "Далай лам". --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] 02:44, 2 Гуравдугаар сар 2009 (UTC) ::Thank you very much. Best regards, [[Хэрэглэгч:Davin|Davin]] 20:15, 3 Гуравдугаар сар 2009 (UTC) [[Хожа Амхед Ясавигийн бунхан]] үүнийг устгаад өгөөч. буруу биччихсэн байна. --[[Хэрэглэгч:Амартүвшин|ЭЗО]] 09:13, 8 Гуравдугаар сар 2009 (UTC) == República de Chile == большое спасибо для корректировать место чилеански --[[Хэрэглэгч:Penarc|Penarc]] 14:35, 26 Тавдугаар сар 2009 (UTC) ==Nonkilling== Hi! I was wondering if you could help out with a brief translation of the entry on nonkilling [http://en.wikipedia.org/wiki/Nonkilling]. It doesn't need to be whole thing: the first paragraph (or even the first sentence) would do! You can see this site [http://www.nonkilling.org/node/18#Mongolian] for reference, as a full book on the subject was translated to Mongolian in 2005 (Аллагагуй Нийгмийии Тухай улс тѳр Судлал ). Thank you! --[[Хэрэглэгч:Cgnk|Cgnk]] 21:41, 4 Зургаадугаар сар 2009 (UTC) ==Translation of a short story== Hi my friend! I would like to request something from you. Yes, translation. I hope, it's not a bad thing for you. Some years ago I wrote a (really) short story about a lonely man (actually symbolized the Saami nation). I translated into some languages and I thought, it would be great to have it more, like also in Mongol :) I made [[:hu:Szerkesztő:Eino81/Novellám számiul|this page]], the English translation is somewhere there. You can put the Mongol translation there. Thank you again! Sorry for my disturb... :( - [[:hu:User:Eino81]] == help me == Нигер мөрөн-г оруулсан боловч бичлэг нь дутуу гараад байх юм,юун дээр алдчихсан юм болоо? :( :Эхний параграфынхаа урд талд нэг зай авчихсан байна лээ. Тэгэхээр автоматаар мөр авагдахгүй, цуварсан урт юм болоод, арын хэсэг нь алга болчихдог юм. --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] 14:50, 27 Наймдугаар сар 2009 (UTC) == Translation request for [[Шалом]]. == Could you translate the article [[Шалом]]. There is already an article about Şalom, a Jewish weekly newspaper in Turkey, not in Mongolian but in English, but could you check it and translate it from the other Wikipedia language sites, if you have the time and patience to do so. The reason is that the newspaper Şalom is written (alas one page only) in a highly endangered language called Ladino or Judeo-Spanish, the Spanish of the 15th century. Perhaps this might gain your interest and sympathy. Thank you. == Баярын мэнд хүргэе! == Merry Christmas and Happy new year! ^^ [[Хэрэглэгч:Dolce|Dolce]] 15:06, 25 Арванхоёрдугаар сар 2009 (UTC) == [[Хэлэлцүүлэг:Нүүр хуудас/2‎]] харна уу == [[Хэлэлцүүлэг:Нүүр хуудас/2‎]] харна уу. --[[User:Chinneeb|<font color="#000000">chinneeb</font>]]-[[User_talk:Chinneeb|<font color="#000000">яриа</font>]] 09:16, 15 Гуравдугаар сар 2010 (UTC) == Help == Hi! I'm user from [[Польш|Poland]]. My friend translated for me a short part of an article about Polish sculptor - [http://en.wikipedia.org/wiki/J%C3%B3zef_Gos%C5%82awski_%28Polish_sculptor%29 Józef Gosławski]. I added this text '''[[Юзеф Гославски|here]]'''. Could you look at it and correct it if I did something wrong? [[Хэрэглэгч:TR|TR]] 15:24, 16 Гуравдугаар сар 2010 (UTC) :Nice! And one more request - could you check a descriptions on the Commons in Mongolian? Links: [http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lubon_146-13.jpg] [http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Chopin_zelazowa_wola.JPG] [http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Zamenhof_awers.jpg]. And, if you wish, add a description to the [http://commons.wikimedia.org/wiki/File:POL_Jozef_Goslawski_1960.jpg main photo], please. Thanks a lot and best wishes! [[Хэрэглэгч:TR|TR]] 18:17, 16 Гуравдугаар сар 2010 (UTC) == Photos required from Mongolia == Hi, I am an editor on English WP, and I am currently working on many various articles for which I require photos from around the world. I am currently requiring photos from Mongolia for these articles, and I was hoping that this message would reach a photographer who can take the photos for me. The photos I currently require are listed at [[:en:User:Russavia/Required_photos#.C2.A0Mongolia]]. If you are able to put me in contact with any photographers in Mongolia who can assist with this, I would be most appreciative. Please leave any comments or questions for me on my English WP talk page at [[:en:User_talk:Russavia]]. Thanks in advance for any assistance which can be provided. Cheers, --[[Хэрэглэгч:Russavia|Russavia]] 12:20, 4 Тавдугаар сар 2010 (UTC) == Саяхнаас бичиж эхэллээ == Сайн уу Зоригт, Хишгээ байна, загвар яаж үүсгэх вэ, би голдуу IT-гийн холбогдолтой зүйл бичье гэж бодоод байгаа, гэтэл загвар их байх юм, гэтэл монгол хувилбар дээр нь загвар нь огт байхгүй, үүсгэеэ гэхээр нь эрх нь байхгүй :) ::Сайн уу. Загварыг хэн ч үүсгэх эрхтэй. [[Загвар:Инфобокс Тамирчин]]-г үзнэ үү. Ер нь бол "Загвар:загварын нэр" гэсэн шинэ хуудас үүсгээд, англи ч юм уу бусад хэлний хувилбарт байгаа загварыг хуулаад, монголчлоод тавихад ерөнхийдөө ажиллана. Миний хувьд тухайн үедээ хэрэг болсон загвараа өөрөө үүсгээд явж байгаа. --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] 02:54, 4 Зургаадугаар сар 2010 (UTC) == Hello! == Hello! I am Jimmy Wales (Jimbo), founder of Wikipedia and the Wikimedia Foundation, and I'm doing a personal investigation into the smaller language Wikipedias. I will be presenting some information about this at the upcoming Wikimania, and I am hoping to conduct a video interview with you (over skype) to learn more about your personal stories about what is going on in your language Wikipedia. You were chosen through a process of looking at a list of smaller languages and the most active contributors. If you feel that you aren't the best person to speak about your language version, please do share this message widely. I'm looking for the most active volunteers in some of the smaller languages. Please email me at: jwales@wikia.com and also email my assistant Topher at jwalesassist@gmail.com as soon as possible. Wikimania is less than a week away and I want to get as many interviews done as possible before then! --[[Хэрэглэгч:Jimbo Wales|Jimbo Wales]] 17:29, 5 Долоодугаар сар 2010 (UTC) == Hellow? == Can you help me?(for [http://ko.wikipedia.org/wiki/%EC%82%AC%EC%9A%A9%EC%9E%90:Tsogtmagnai this user]) --[[Хэрэглэгч:Idh0854|Idh0854]] 10:37, 8 Наймдугаар сар 2010 (UTC) == Хурал == Сайн байна уу, Хурал дээр бичсэн энэ зүйлийг харж өгөөч. [[Wikipedia:%D0%A5%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB/%D0%95%D1%80%D3%A9%D0%BD%D1%85%D0%B8%D0%B9#.D0.9D.D2.AE.D2.AE.D0.A0]] --[[User:Chinneeb|<font color="#000000">chinneeb</font>]]-[[User_talk:Chinneeb|<font color="#000000">яриа</font>]] 14:06, 10 Наймдугаар сар 2010 (UTC) == Ijso == Ta ene olympiadiig meddeg yum uu Busad heltei avtomataar shuud yaj holboh ve jishee ni angli hun IJSO -s mongolruu shuud orohoor Bi say angliig zasaad mongoltoi holbochihloo enenees uur arga bga yu[[Хэрэглэгч:Boldbdd|Boldoo]] 13:27, 26 Наймдугаар сар 2010 (UTC) Magadgui teriig botuud hiideg u[[Хэрэглэгч:Boldbdd|Boldoo]] 13:30, 26 Наймдугаар сар 2010 (UTC) :Бид эндээ англи болон бусад хэлтэй холбогдох холбоосыг нь хийчих юм бол ботууд өөрсдөө бусад хэлний википедиатай холбочихдог. Тийм болохоор заавал тухай бүрт нь англи википедиа дээр монгол холбоосыг оруулах шаардлагагүй байдаг юм. --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] 03:15, 27 Наймдугаар сар 2010 (UTC) == Вакцин сэдвийн тухай == сайн уу миний оруулсан сэдэвт засвар хийж алдааг хянаж байгаад баяртай байна. надад хэд хэдэн санал байна. би саяхан wiki дээр өгүүлэл бичиж эхэлж байгаа болхоор холбоос хийх, сэдэв нэгтгэх зэрэгийн сайн эзэмшээгүй байна. Вакцин сэдвийн хувьд English холбоосыг нь арилгаад харин агуулгын хувьд илүү явцуу вирусын вакцин сэдвийн english vaccine -тай холбожээ. үүнийг засварлаж өгнө үү. vaccine-вакцин, virus vaccine-Вирусын вакцин гэж English холбоосоо хийнэ үү? Биологийн хувьсал(evolution)гэж шаардлагтай толгой үгсийн жагсаалтанд оруулсныг эволюци гэдэг утгээр нь оруулсан болно. Гэхдээ үүнд нэг анхаарах хэрэгтэй зүйл байгай нь Биологийн хувьсал гэдэг үг нь evolution гэдэг үгийн орчуулга болж чадахгүй бөгөөд харин улиран хувьсах дэвшил хөгжил гэсэн утгатай учир нэгэнт дунд сургуулийн сурах бичигт тусгагдснаар нь эволюци гэж орчуулгагүй явуул зүгээр юмуу гэж болож байна. Энэ өгүүллийг Эволюци өгүүлэлтэй нэгтгэх санал тавигдсан байна (Хэлэлц) ийм толгойтой болчихсоныг яаж нэгтгэж нэг тийш болгох вэ? == Солийн данзан сан == Танд С.Данзангийн тухай линкийг хянаж зарим нэг алдааг засч байгаад баярлалаа. Үүнээс хойш манай Солийн данзан сангаас нэмээд завсарлаад байхад та татгалзахгүй байлгүй дээ. Хүсвэл хатран ажиллаж болно шүү. Манай сангийн гишүүд түүхийн ухааны докторууд хэд хэд байдгийн. Тухайлбал, Түүхийн хүрээлэнгийн захирал Чулуун доктор, Үндэсний архивын газрын дарга Өлзийбаатар доктор гэх мэт. Баярлалаа, Хүндэтгэсэн Солийн Данзан сан == hi == Arabiin Negdsen Emiratiin tuhai orosoos ni hesgiig orchuullaa. baga ch gsn tus bolno gj naidaj bna aldaa bval zasaarai == request of translation for [[en:Mérida, Mérida]] and [[en:Feria del Sol (Mérida)]] in Mongolian Japanese..thank you so much --[[Хэрэглэгч:Lodewijk Vadacchino|Lodewijk Vadacchino]] 19:51, 14 Хоёрдугаар сар 2011 (UTC)== Good Evening to you, Greeting from Calabria and from Venezuela, write you, if kindly you could improve the article of Mérida in Japanese (and translate in Mongolian), on the base of the English...and if kindly you could translate in Mongolian and Japanese the Feria del Sol, festival typically of this Maravillouse City, that is receiving great international success. In Change I will translate you in Italian, Spanish and other Italian dialects on Wikipedia, an article of your interest, I deal me with biographies, history, some religion and geography, and other gendres. I am sure that we will find us in full accord. In a wait him of one certain answer of yours I thank you in advance of true heart.Thanks So Much--[[Хэрэглэгч:Lodewijk Vadacchino|Lodewijk Vadacchino]] 19:51, 14 Хоёрдугаар сар 2011 (UTC) this is my personal gift for You....[http://www.youtube.com/watch?v=BqdhBKW9kZc the most kwown song of Mérida] with the Most Merideña Famous In the World.--[[Хэрэглэгч:Lodewijk Vadacchino|Lodewijk Vadacchino]] 19:51, 14 Хоёрдугаар сар 2011 (UTC) ==Greetings from Italy== We’re looking for someone who could translate and upload on this wikipedia [http://simple.wikipedia.org/wiki/IMMAGINE%26POESIA this page]. Can you help us please? Thanks a lot !--[[Хэрэглэгч:Alessandroga80|Alessandroga80]] 19:49, 19 Хоёрдугаар сар 2011 (UTC) ==Radiation== Hey sainuu? Yopond tsatsragiin hortoi tarhalt tokyo hursen baina ooriin chine baigaa gazar yaj baina? Bolohgui bol nutag butsah n zugeer baihaa. Baruunii suvguud NHK-g huuramch medee taraaj baina gej shuumjilj baina. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] 03:03, 16 Гуравдугаар сар 2011 (UTC) :Санаа тавьсанд баярлалаа. Би Монголдоо буцаж ирээд жил орчим болж байгаа болохоор Японы тухай зурагтаар л үзэж байна даа. --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] 06:11, 16 Гуравдугаар сар 2011 (UTC) == Mongolian sentences == Hallo, Zorigt. I created articles about vowel harmony on the esperanto-wikipedia ([[:eo:Vokala harmonio]]) and the upper sorbian wikipedia ([[:hsb:Wokalna harmonija]]). I use some mongolian sentences in this articles: *Тэр номийг над өгнө. "He/she gives a book to me." *Тэр майханд орно. "He/she goes in into a tent." *Би цецерлегд суулаа. "I sat in the garden." Are this sentences correct? I found in my book some other sentences, so that they are correct. Greetings --[[Хэрэглэгч:Tlustulimu|Tlustulimu]] 08:58, 20 Тавдугаар сар 2011 (UTC) :Hello, Tlustulimu. Here are the corrections of this sentences: *Тэр надад ном(ыг) өгнө. "He/she gives a book to me." -ыг is omitted *Тэр майханд орно. "He/she goes in into a tent." *Би цэцэрлэгт суулаа. "I sat in the garden." --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] 09:00, 20 Тавдугаар сар 2011 (UTC) ::Hello, Zorigt. Thank you for your answer. :-) Greetings --[[Хэрэглэгч:Tlustulimu|Tlustulimu]] 09:05, 20 Тавдугаар сар 2011 (UTC) == mergeto хийхээсээ өмнө хэлэлцэж байхыг хүсье == Та [[Түрк]] нийтлэлийг [[Турк]] нийтлэлтэй нийлүүлэхийг хүссэн байна. БНТУ-ийн албан ёсны нэрийг Монгол хэлээр "Түрк" гэж нэрлэх нь зөв билээ. Анкара дахь Элчин Сайдын Яамны зүгээс Монгол, Түркийн харилцааны талаар гаргасан бичгээс аваад сүүлийн үеийн ихэнх хэвлэлд "Түрк" хэмээн хэрэглэсэн ба Монгол хэлэнд энэ дуудлага нь тохирно. Ерөнхийдөө Орос хэлэн дэх орчуулгатай нийцүүлэн буруу хэрэглэдэг олон орчуулга байдаг. Жишээ нь, Узбекистан. Энэ талаар илүү өргөн хүрээтэй хэлэлцүүлэг хийхийг урьж байна. [[Хэрэглэгч:Dagvadorj|Dagvadorj]] 15:11, 28 Тавдугаар сар 2011 (UTC) :Та mergeto загварыг буруу ойлгосон бололтой. Энэ талаар хэлэлцэхийн тулд л би mergeto загварыг тэнд байрлуулсан болно. Түүнээс биш би шууд Турк гэсэн өгүүлэлтэй нийлүүлчихээгүй. Миний хувьд япон хэлний ү үсгийг монголоор у гэж бичиж заншсантай санал нийлдэггүйтэй адилаар түрэг хэлний бүлгийн хэлнүүдийн ү үсгийг ү гэж бичиж хэвших хэрэгтэй гэж боддог тул Түрк болгохыг дэмждэг. Гэхдээ энэ талаар mergeto загварт байсны дагуу тухайн өгүүллийн хэлэлцүүлгийн талбарт бичилцэх нь зүйтэй болов уу гэж бодож байна. Хүндэтгэсэн, --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] 01:29, 3 Зургаадугаар сар 2011 (UTC) == сая зөөсөн эрдмийн түлхүүрийн мэдээлэл алга болсон == сая зөөсөн эрдмийн түлхүүр гэдэг хуудасны тал мэдээлэл нь алга болсон байна. яагаад алга болсын бол гүйцээж хийж өгнө үү == сая зөөсөн эрдмийн түлхүүрийн мэдээлэл алга болсон == сая зөөсөн эрдмийн түлхүүр гэдэг хуудасны тал мэдээлэл нь алга болсон байна. яагаад алга болсын бол гүйцээж хийж өгнө үү --bacha == болчихло == өөрөө нэмээд хийчихсэн тул зөөж өгсөнд баярлла == Сайн уу? == Сайн уу? Би Монгол Википэдиад хувь нэмэр оруулдаг болоод удаагүй байна... Та надад зураг яаж оруулдагийн дэлгэрэнгүй тайлбарлаж, зааж өгөөч? [[Haranga]] == танд их баярлалаа == As probably you have already understood, my Mongolian is not so good. I've only started learning the language a few years ago. Thank you very much for your help in fixing the horrible lingual faults in the articles I write ([[Еврей хэл]]'s beginning was also my work). == Хэрхэн устгал хийх вэ? == Сайн байна уу, Зоригт оо, 1. Зарим артикль/утгын мэдээлэл болоод нэр, агуулга давхцсан байдал бас харагдаад байх юм. Хэрхэн хуудас устгах вэ? 2. Хэрхэн чиглүүлэг хийдэг юм бэ? (Жишээ нь Монголчууд гэдгээс шууд Монгол үндэстэн рүү). Хэлж өгч туслана уу?--[[Хэрэглэгч:MongolWiki|MongolWiki]] 02:14, 8 Аравдугаар сар 2011 (UTC) :Сайн байна уу. :1. Хуудас устгах эрх зөвхөн админуудад байдаг. Устгуулахыг хүссэн хуудсандаа <nowiki>{{delete}}</nowiki> гэсэн кодыг бичиж өгө#хөд хэсэг хугацааны дараа админууд устгах буюу ямар нэгэн арга хэмжээ авах болно. :2. Монголчууд гэдэг хуудасныхаа агуулгыг <nowiki>#REDIRECT [[Монгол үндэстэн]]</nowiki> болгоход хангалттай. --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] 02:03, 10 Аравдугаар сар 2011 (UTC) ::Ойлголоо. Энд [[Хэлэлцүүлэг:Монгол хэлний бүлэг]] - нэрийг өөрчлөх саналтай байна.--[[Хэрэглэгч:MongolWiki|MongolWiki]] 16:06, 10 Аравдугаар сар 2011 (UTC) == Copyright violations, duplicate images == Please see [[Wikipedia:Хурал/Гадаад хэл#Copyright violations, duplicate images]]. Thanks. - [[Хэрэглэгч:Dcljr|dcljr]] 03:01, 11 Нэгдүгээр сар 2012 (UTC) == хамтлагийн дискогранфия-н инфобокс яааж хийх вэ ? == coldplay хамтлагийн дискография-г хихи гэсийм яаралтай ::[[:en:Template:Infobox artist discography]]-г үзнэ үү. Эхлээд тэр инфобокс загвар (темплэйт)-аа хийх ёстой. --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] 12:30, 20 Нэгдүгээр сар 2012 (UTC) энэний тэгээд монгол хувилбар байхгүй юмуу би ч гэсэн англи олоод харчихсан лдаа энийгээ тэгээд хуулаад тавихаар болохгүй л байна шдээ == Request for translation. Yanka Kupala and Yakub Kolas == Warm greeting from Belarusian Wikipedia! This year we celebrate 130. birthday of Belarusian great poets [[en:Yanka Kupala]] and [[en:Yakub Kolas]] Could you help us to translate articles into your unique and honourable language? Thank you in advance!--[[Хэрэглэгч:Rymchonak|Rymchonak]] 06:27, 24 Нэгдүгээр сар 2012 (UTC) == Request for article improvement == Hi! Can you improve these articles: [[Деми Ловато|Demi Lovato]], [[Лэди Гага|Lady Gaga]], [[Кэти Перри|Katy Perry]], [[Жастин Бибер|Justin Bieber]], [[Майли Сайрус|Miley Cyrus]], [[Твиттер|Twitter]] and [[Селена Гомес|Selena Gomez]], they are lacking of additional info. This wiki needs more editors to improve. Thank you. --[[Хэрэглэгч:Ikh Sukhbaatar|Ikh Sukhbaatar]] 14:14, 28 Нэгдүгээр сар 2012 (UTC) == Wikimedia Mongolia? == Hello! Welcome! Any plans to discuss about the establishment of Wikimedia chapter in your country? This will help the Mongols to contribute. The projects of the proposed Wikimedia chapter are: Majority: # Mongolian Wikipedia and [[wikt:|Wiktionary]]: the main projects of the proposed chapter. Minority: # [[:bxr:|Buryat Wikipedia]]: currently a project of [[m:Wikimedia Russia|Wikimedia Russia]], will be also contributed by Wikimedia Mongolia due to some Buryats living in Mongolia. # [[:kk:|Kazakh Wikipedia]]: the main project of proposed [[m:Wikimedia Kazakhstan|Wikimedia Kazakhstan]], will also become a relevant project of proposed Wikimedia Mongolia due to the Kazakh majority living in Bayan-Ölgii province. If there are any Mongolic languages spoken in Mongolia, this will be a part of Wikimedia Mongolia. As an additional, you can debate about the [[m:Proposals for closing projects/Closure of Buryat Wikipedia|closure of Buryat Wikipedia]]. --[[Хэрэглэгч:Dosmiin Barsbold|Dosmiin Barsbold]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Dosmiin Barsbold|talk]]) 00:40, 2 Дөрөвдүгээр сар 2012 (UTC) == Asuult == Sain bainauu? Hural deer asuusan zuilee iishee copydchihvol hurdan hariu ireh bolovuu... 1. Өгүүллэгийн дэд сэдэв дээр ИШЛЭЛ, ЭШЛЭЛ, НОМ ЗҮЙ ал' н' зөв юм бэ? хэд хэдэн вариантаар оруулсан байхыг харлаа. 2. [[Монгол Википедиад зайлшгүй байх ёстой өгүүллүүдийн жагсаалт]] чин' өгүүллэгээ оруулсан үед автоматаар улаанаас харруу шилждэгүй юмуу? Таны орохыг хүссэн хуудас байхгүй байна гэсэн мөртлөө байсан байх юм. 3. [[Фридерик Шопен]] -g [[zorigt]]-n sanal bolgosonoor negtgechihlee. Iluu huudsiig ni yah yum be? ta nar ustgahuu? Баярлалаа. [[Хэрэглэгч:E.batbold|enkhee]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:E.batbold|talk]]) 13:03, 11 Дөрөвдүгээр сар 2012 (UTC) == Mongolian text == Can you type the text from [[:en:File:Flag of Tuvinian Peoples Revolutionary Party (1921).jpg]] and [[:en:File:Tprpflag.PNG]]?--[[Хэрэглэгч:Antemister|Antemister]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Antemister|talk]]) 09:01, 29 Тавдугаар сар 2012 (UTC) :Got an answer[http://en.wikipedia.org/wiki/User_talk:G_Purevdorj#Mongolian_text]--[[Хэрэглэгч:Antemister|Antemister]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Antemister|talk]]) 20:02, 30 Тавдугаар сар 2012 (UTC) ==Тэнгэр баганадсан барилга== Сайн байна уу? Талархал! - [[Хэрэглэгч:Губин Михаил|Губин Михаил]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Губин Михаил|talk]]) 31 Дөрөвдүгээр сар 2012 (UTC) :: Zorigtoo ene Gubin geed 12 nastai huuhed manai wiki-eer toglood baina uuniig ban hiine uu!! Yadaj 18-20 nastai bichisen yumaa oilgodog humuuseer Mongol wiki-d gar hurgesen n naidvartai!! [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 02:36, 2 Зургаадугаар сар 2012 (UTC) == Санал == [http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BB%D1%86%D2%AF%D2%AF%D0%BB%D1%8D%D0%B3:%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%8C Хэлэлцүүлэг:Беларусь]-т санаа оноогоо нэмэрлэнэ үү.--[[Хэрэглэгч:MongolWiki|MongolWiki]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MongolWiki|talk]]) 02:08, 2 Зургаадугаар сар 2012 (UTC) == Hello == Hello, I am learning to speak Mongolian, could you help me create this article: [[Тейде үндэсний хүрээлэн]]. Would greatly appreciate it. Thank you for your attention.--[[Тусгай:Contributions/83.44.137.166|83.44.137.166]] 16:31, 8 Зургаадугаар сар 2012 (UTC) ==Tenger shutleg oguulliig anhaarah== Zorigtoo Tenger shutleg gesen oguulel n Mongoliin tuuh soyld buduulgeer haldsan shinjileh uhaanii undeslel baihgui shahuu zaluusd buruu oilgolt ogoh material baigaag anhaarch arilgaj ogno uu. Bichisen eh uusverees n harhad Mongol bichig meddeggui esvel Mongol ertnii sudruud ogt haraagui kiril deerh 2 hon nom (Nuuts tovchoo, Altan tovch) -oos oor boditoi sudalgaanii eh uusvergui hun Mongoliin 2000 garui jiliin tuuhiin gun uhaanii asuudald haldaj baigaa n Nevterhii tolinii standartad heterhii buduuleg sanagdaj baina. Alivaa tolinii nariin oguulliig hed heden erdemted hyanadag Wiki deer ch angli deerh tom oguulluud heden erdemtediin hyanaltand baidgiig ooroo medej baigaa. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 01:45, 11 Зургаадугаар сар 2012 (UTC) ::Yadaj ter oguulliin heleltsuulge dotorh yariag anhaaraltai uzej sanalaa oruulna uu. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 01:48, 11 Зургаадугаар сар 2012 (UTC) :::Сайн байна уу. Миний хувьд өөрийн сайн мэдэхгүй сэдвээр маргаанд оролцох сонирхолгүй, мөн 2 хүний хоорондын маргаанд админы эрхээ ашиглаж хөндлөнгөөс оролцох нь зүйд нийцэхгүй гэж бодож байгааг ойлгож хүлээн авна уу. --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 14:27, 11 Зургаадугаар сар 2012 (UTC) ==Шарынгол сум== Та єгїїлэх "''deleted copyright violated content''". Хаана їїн? Оронд холбогч сурах бичиг! Монгол өгүүлэл "Шарынгол сум" дахин орос "Шарынгол"! '''Kopivio is not there! Only a good text! The meaning of removing almost all of the content?''' --[[Хэрэглэгч:Губин Михаил|Gubin]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Губин Михаил|talk]]), 16 Зургаадугаар сар 2012 (UTC) * The text I deleted was just a copy from this site (even the footer with copyright mark): http://mmre.energy.mn/branch/type/103/102/. So please don't disturb me. Also, your Mongolian is terrible, not understandable.--[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 15:27, 16 Зургаадугаар сар 2012 (UTC) * OK! Sorry! I have not studied the Mongolian actually. I am self-taught. And so I write like this. Is not difficult for You to check out my articles? --[[Хэрэглэгч:Губин Михаил|Gubin]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Губин Михаил|talk]]), 16 Зургаадугаар сар 2012 (UTC) == Thanks == Thanks for helping me with this article: [[Тейде үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэн]] I think wanting to put the park is famous for the Teide volcano that 3718 meters is the highest mountain in Spain and third in the world, as you can write this in Mongolian language?--[[Тусгай:Contributions/79.154.235.176|79.154.235.176]] 14:56, 19 Зургаадугаар сар 2012 (UTC) [http://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A2%D0%B5%D0%B9%D0%B4%D0%B5_%D2%AF%D0%BD%D0%B4%D1%8D%D1%81%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D1%86%D1%8D%D1%86%D1%8D%D1%80%D0%BB%D1%8D%D0%B3%D1%82_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD&diff=264680&oldid=264670 highest mountain in Spain]--[[Тусгай:Contributions/79.154.235.176|79.154.235.176]] 15:38, 19 Зургаадугаар сар 2012 (UTC) ==Ганхуягийн== Please do not remove in the article "[[Ганхуягийн Оюунгэрэл]]" the data that she belongs to the genus "Боржигин". This is important. It is accepted in the Russian, Japanese and English Wikipedia. In addition, there is a link. [[Хэрэглэгч:Губин Михаил|Gubin]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Губин Михаил|talk]]), 20 Зургаадугаар сар 2012 (UTC) ==Kopivio== Байна уу, Зоригт! I beg you to radically change your opinion about kopivio and consider my proposal. I think the Mongolian Wikipedia is very small (it is). And the articles in it are even less. Perhaps, on our part would have been better to save kopivio, which makes articles bigger. And then edit it. Otherwise, it turns out that there is only one normal article - "Монгол Улс". In fact, in all the Wikipedia article about the local towns are bigger than in the other language versions. But in the Mongolian Wikipedia is not. I then everything will correct, but you can remove your edits in articles "Дархан хот", "Цагаан сар". Бугат? Талархал. [[Хэрэглэгч:Губин Михаил|Gubin]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Губин Михаил|talk]]), 27 Зургаадугаар сар 2012 (UTC) == Translator English to Mongolian? == Hello friend, there is a translator that translates English and Portuguese to Mongolian?? Thanks. [[en:User:Slashinho Of Christ|Guitarist of Christ]] ([[en:User talk:Slashinho Of Christ|Talk]]) 22:45, 11 Долоодугаар сар 2012 (UTC) == Хэрэглэгчийн хувь нэмэр == where its disclosure, there are problems getting the cards to work, it often helps to remove {{Location map/info}} egm and plug it in again. Sincerely. --[[Хэрэглэгч:Trade|Trade]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Trade|talk]]) 06:38, 21 Наймдугаар сар 2012 (UTC) ::Thank you, very much! --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 07:15, 25 Наймдугаар сар 2012 (UTC) == Монгол улсын төрийн далбаа == Сайн байна уу, Zorigt! Do you know when [http://img.photobucket.com/albums/v422/khurlee_t/mongolian%20symbol/Dalbaa1940copy.jpg this] and [http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Flag_of_the_People's_Republic_of_Mongolia_(1949-1992).svg this] flags were officialy adopted? --[[Хэрэглэгч:X ziomal X|X ziomal X]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:X ziomal X|talk]]) 12:51, 28 Аравдугаар сар 2012 (UTC) :Hello. The first one was not an official flag (it seems like a version of the flag between 1924 to 1940 with the country name). Second one was officially adopted in June 30th, 1940 (the day that Second Constitution of People's Republic of Mongolia was adopted), it was defined in the Constitution. Best regards, --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 12:34, 29 Аравдугаар сар 2012 (UTC) :: Thank you! I have one more question - did the second flag have already a star above the Soyombo symbol in 1940? [[Хэрэглэгч:X ziomal X|X ziomal X]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:X ziomal X|talk]]) 14:37, 29 Аравдугаар сар 2012 (UTC) :::Yes. But as you know, traditionally (and nowadays) Soyombo doesn't have a star above it. --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 14:54, 29 Аравдугаар сар 2012 (UTC) :::: Yeah, thank you very much! Best regards, [[Хэрэглэгч:X ziomal X|X ziomal X]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:X ziomal X|talk]]) 17:57, 29 Аравдугаар сар 2012 (UTC) == Пинчон == Сайн Байна уу? Пинчонгийн зассан тань маш их баяплалаа. Би гадаад хүн учраас Монголоор алдаатай бичдэг, ярьдаг. Дахин баярлалаа! Хүндэтгэсэн, Joey == KOPIVIO == [http://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9B%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%A2%D2%AF%D0%B4%D1%8D%D0%B2&oldid=298461 This] and [http://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%90%D0%BB%D1%83%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BE_%D1%8D%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%B4%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B3&oldid=220971 this] new articles seems to be copivio, but I can not find where is it from. Can you help me?--[[Хэрэглэгч:Губин_Михаил|Gubin]] 07:49, 18 Арваннэгдүгээр сар 2012 (UTC) == ангилал үүсгэх == http://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1%D1%8B%D0%BD%D1%80%D0%B8&diff=prev&oldid=233893 Энэ ангилалыг яаж үүсгээд байна? Загварыг (Template) яаж ашиглах вэ? == Солийн Данзан сан == Данзан гуайн зээ хүү Батрагчаагийн намтарыг устгах сануулга тавьсан байхын. Монголдоо урьдаа барьдаг шилдэг хуульчийн намтарыг устгах нь хэр зохистой бол? Манай Мөнх-Оргил, Тэмүүжинтэй энэ зэрэгцэхүйц сайн улс төрч шүү дээ. Энэ талаар намтарыг нь уншиж үзээд эргэж харна гэж найдаж байна. Хүндэтгэсэн Сангийн тэргүүн == Эрчим == Сайн байна уу? Миний өгүүлэл [[Эрчим (хөлбөмбөгийн баг)]]. Can you help me and translete a little from russian wiki? Баярлах.--[[Хэрэглэгч:Губин_Михаил|Gubin]] 07:06, 7 Арванхоёрдугаар сар 2012 (UTC) == Дорноговийн мэдээ == Hello, I practice my Mongolian, and now it is much better. But I still can not write much. Can you control and help me with the article [[Дорноговийн мэдээ]]? Thank you.--[[Хэрэглэгч:Губин_Михаил|Gubin]] 17:15, 10 Арванхоёрдугаар сар 2012 (UTC) == Налуу гарчиг == Зоригт оо! Яаж гарчиг налуулах вэ? [[Давхар цохилт|Энэ киноны]] гарчгийг налуулах гээд учрыг нь олдоггүй.--[[Хэрэглэгч:MongolWiki|MongolWiki]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MongolWiki|talk]]) 10:25, 12 Арванхоёрдугаар сар 2012 (UTC) :Англи Википедиад бол [[:en:Template:Italic title]] гэдэг загвар ашиглаж гарчгийг налуулаад байдаг юм билээ, монгол википедиад тэр нь ажиллахгүй байх шиг байна, уг нь [[:Загвар:Налуу гарчиг]] гэж хийж үзсэн. --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 12:35, 12 Арванхоёрдугаар сар 2012 (UTC) ::Аан, за.--[[Хэрэглэгч:MongolWiki|MongolWiki]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MongolWiki|talk]]) 13:31, 12 Арванхоёрдугаар сар 2012 (UTC) == [[Project:КЛ]] == Hi, I am not sure why you deleted [[Project:КЛ]] - wouldn't Mongolian wiki benefit from proper Cyrillic/Latin names? Often when using Cyrillics, people switch back and forth between different keyboards, and make mistakes, which result in links staying red, and search engines potentially not finding some titles. Please read about this bot at [[:en:User:Yurik/CaseCheckerBot|CaseCheckerBot]] and let me know how I can make benefit MN: wiki. You might let me know which letters should not be auto-converted (see that page). Thanks! --[[Хэрэглэгч:Yurik|Yurik]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Yurik|talk]]) 14:34, 15 Арванхоёрдугаар сар 2012 (UTC) == Увлин Увгун == Ажаамуу, үзэх [[Увлин Увгун|шинэ жилийн нагац]] өгүүлэл юм. Танд их баярлалаа!--[[Хэрэглэгч:Губин_Михаил|Gubin]] 11:17, 2 Нэгдүгээр сар 2013 (UTC) == Монгол улсын зэвсэгт хүчин == Сайн байна уу? http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%A3%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD_%D0%97%D1%8D%D0%B2%D1%81%D1%8D%D0%B3%D1%82_%D1%85%D2%AF%D1%87%D0%B8%D0%BD энэ сэдэв дээр байгаа мэдээнүүдийг шалгаад засаад өгөөч ? [[Хэрэглэгч:Buuhai|Buuhai]] 16:46, 2 Хоёрдугаар сар 2013 (UTC) Мөн энд http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D2%AF%D0%BD%D0%B4%D1%8D%D1%81%D1%82%D1%8D%D0%BD Афганистан,Пакистан,Иран амьдарч буй Хазара Монголчуудын тухай байхгүй байх юм.Афганистан,Пакистан,Иран 5,000,000-8,000,000 хүртэлх тооны Монголчууд амьдардаг. http://www.youtube.com/watch?v=5cyARiUnpLk 11:09 дээр хэлнэ.Нэмээд өгөөрэй баярлалаа. ==Yopon orchuulgiig zasvarlah tuslaltsaa== Sain uu? Ooroo bololtsootoi bol end baigaa 5 shirheg uguulberiin durmiin aldaag n zasaad ugch chadahuu bi machine translationaar ooriin angli deer bichseng shuud yopon ruu mashindaj orchuulaad yopon huvilbart oruulsan yum: http://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%A2%E3%83%AA%E3%83%B3%E3%83%9B%E3%83%BC%E3%83%AB - ene huudsand Goviin Malchid amitnii setgel zuig emchileh gesen utgatai hesegiig zasvarlah yum. Orig n angli huvilbart n bii. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 09:48, 16 Хоёрдугаар сар 2013 (UTC) == Chris medina == Do not delete articles in Latin Mongol! Move them to [http://incubator.wikimedia.org/wiki/Wp/mvf/Sedv%C3%BC%C3%BCd монгол бичигийн тест Википедиа].--[[Хэрэглэгч:Губин_Михаил|Gubin]] 12:47, 17 Хоёрдугаар сар 2013 (UTC) == үндэстний цахим нэвтэрхий толь == Hi, Zorigt! Can you tell me, how many articles has http://mongol.undesten.mn/? Thanks.--[[Хэрэглэгч:Губин_Михаил|Gubin]] 11:51, 24 Хоёрдугаар сар 2013 (UTC) :I have no idea about that. --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 13:13, 24 Хоёрдугаар сар 2013 (UTC) *Also, I want to ask you, if "Wikireality" in Mongolian is "Вики-бодит байдал"? I need this because I am developing the Mongolian language on the Internet. I have opened Mongolian Wikisphere and Wikireality and I am opening Mongolian Uncyclopedia. I'm not sure that the name "Вики-бодит байдал" for WR is right.--[[Хэрэглэгч:Губин_Михаил|Gubin]] 13:54, 24 Хоёрдугаар сар 2013 (UTC) **Will you answer?--[[Хэрэглэгч:Губин_Михаил|Gubin]] 17:38, 7 Гуравдугаар сар 2013 (UTC) == Анциклопедиа == Сайн уу, нухэр! [http://mn.uncyclopaedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81 Монгол Анциклопедиад] тавтай морил! Help me to develop it!--[[Хэрэглэгч:Губин_Михаил|Gubin]] 16:31, 27 Хоёрдугаар сар 2013 (UTC) == Монголын армийн Т-72 == http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A2-72 ийшээ ороод алдаа байвал засаад өгөөч [[Хэрэглэгч:General1962|General1962]] 12:41, 2 Гуравдугаар сар 2013 (UTC) == Санта Круз де Тенерифе == You can help correct this article, thanks: [[Санта Круз де Тенерифе]].--[[Тусгай:Contributions/79.155.93.65|79.155.93.65]] 17:53, 4 Гуравдугаар сар 2013 (UTC) == Updating the logo for this wiki == <div class="mw-content-ltr"> [[File:Wikipedia-logo-v2-{{CONTENTLANGUAGE}}.png|thumb|New logo]] Hello! As part of the update of Wikipedias logos to the new (2010) 3D puzzle globe version, we have noticed that your wiki's current logo is missing, outdated or with wrong translation. We are trying to help Wikipedias get a locally-adapted correct logo, by taking the technical difficulties on us, and in about a week from now we'll be replacing the current logo with the new one shown in [//commons.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Nemo_bis/Wikipedia&oldid=92391038 this gallery, with explanation]. If the translation is wrong, or there's another error in the new logo, or the community disagrees with the update, please [[m:User:Cbrown1023/Logos|update the list of logos]] or tell us on its talk. Feel free to translate this message and to move/copy/forward it where appropriate. Thanks, [[m:User:Nemo_bis|Nemo]] 12:47, 11 Гуравдугаар сар 2013 (UTC) </div> <!-- EdwardsBot 0377 --> == Асуулт == 1. Сайн уу? Би Никитон гэж хуудсыг хоёр давхар нээчихлээ. Тэрийг нэгтгээд өгөөч? 2. Table яаж гаргадаг юм бэ? == Асуулт == 1. Сайн уу? Би Никитон гэж хуудсыг хоёр давхар нээчихлээ. Тэрийг нэгтгээд өгөөч? 2. Table яаж гаргадаг юм бэ? http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D1%8D%D1%80%D1%8D%D0%B3%D0%BB%D1%8D%D0%B3%D1%87:Haranga == давхардсан сэдэв бна == Европыг байлдан дагуулсан Монгол[http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BB%D1%86%D2%AF%D2%AF%D0%BB%D1%8D%D0%B3:%D0%95%D0%B2%D1%80%D0%BE%D0%BF%D1%8B%D0%B3_%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D0%BD_%D0%B4%D0%B0%D0%B3%D1%83%D1%83%D0%BB%D1%81%D0%B0%D0%BD_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB#.D1.8D.D0.BD.D1.8D_.D1.81.D1.8D.D0.B4.D0.B2.D0.B8.D0.B9.D0.B3_.D1.83.D1.81.D1.82.D0.B3.D0.B0.D0.BD.D0.B0_.D1.83.D1.83.2C_.D3.A9.D3.A9.D1.80_.D0.B4.D0.B0.D0.B2.D1.80.D0.B4.D1.81.D0.B0.D0.BD_.D1.81.D1.8D.D0.B4.D1.8D.D0.B2_.D0.B1.D0.BD.D0.B0 энэ сэдвийг устгана уу] == [[Айн-Жалут]]ыг устгана уу == [[Айн-Жалут]]аас гадна [[Айн Жалутын тулалдаан]] гэсэн давхардсан хуудас байна, Айн Жалутын тулалдаан гэсэн нь арай зөв нэртэй учир үлдээгээд [[Айн-Жалут]]ыг нь устган уу.Айн-Жалут дээрхи текстийг [[Айн Жалутын тулалдаан]] руу хуулаад [[Айн Жалутын тулалдаан]] байсан богинохон тестийг хэлэлцүүлэг дээр нь хуулж тавьсан, унших нэг нь уншина биз.2-улаа сайтаас копидож. == [[Баягид, баягууд]]ыг устгана уу == [[Баяд]] гэсэн илүү дэлгэрэнгүй бичигдсэн хуудас байна. [[Хэрэглэгч:Ancientsteppe|Ancientsteppe]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Ancientsteppe|talk]]) 13:22, 28 Тавдугаар сар 2013 (UTC) == Монгол [[Анциклопедиа]] == Сайн уу, Zorigt! [[Анциклопедиа]] нь дэлхийн олон хэл бүрээр хэн ч хөгжүүлж болох онлайн нэвтэрхий толь бөгөөд [[Википедиа]]гийн хошин хувилбар юм. I opend the Mongolian version of this project, but my Mongolian isn't good enought to develope it alone. All articles should be humorous and funny. I think that you can join and when it is time to write an article or two. I will give you an admin or even buerocrat flag, if you want. Please, help me! The project is [http://mn.uncyclopedia.info/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81 here].--[[Хэрэглэгч:Губин_Михаил|Gubin]] 18:13, 10 Зургаадугаар сар 2013 (UTC) == Ангилал == [http://mn.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:%D0%A5%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB/%D0%95%D1%80%D3%A9%D0%BD%D1%85%D0%B8%D0%B9#.D0.90.D0.B4.D0.BC.D0.B8.D0.BD_.28.D0.B3.D0.B0.D1.80.D0.B4.D0.B0.D0.B0.D1.87.29_.D0.BD.D0.B0.D1.80.D0.B0.D0.B0.D1.81_.D1.85.D2.AF.D1.81.D1.8D.D1.85_.D0.BD.D1.8C Админ (гардаач) нараас хүсэх нь]-д асуусан минь боломжтой юу? --[[Хэрэглэгч:MongolWiki|MongolWiki]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MongolWiki|talk]]) 13:44, 4 Долоодугаар сар 2013 (UTC) : Сайн уу! Ангилал: төрлийн хуудсыг цэгцэлмээр байна аа. Юун түрүүнд гацаа үүсгэхгүй байхыг бодлоо. Наад зах нь Ангиллууд: гэж бичдэгийг зүгээр л Ангилал: болгочихмоор байна. Системийн мэдэгдлүүдийг орчуулах хэсэгт categorytree-portlet, categories – "Ангиллууд" гэж байна л даа. Эднийг "Ангилал" болгоод өөрчлөөд өгнө үү! Нэг анги, бүлэг байна уу, хоёр хэсэг, хорь хуваагдсан байна уу хамаагүй. Үйлийн нэр ([http://toli.query.mn/words/2890 юмыг анги анги болгосон нь]) юм чинь Ангилал гэхэд болно. Хэрвээ боломжтой бол дахиад хэдэн, жишээлбэл categorytree-collapse–г "буулгах" биш "хумих" гэх мэт санааг ч хэлж болно. Тодруулах зүйл байвал асуугаарай.--[[Хэрэглэгч:MongolWiki|MongolWiki]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MongolWiki|talk]]) 06:56, 22 Арваннэгдүгээр сар 2013 (UTC) :::Сайн байна уу. Хэдэн жилийн өмнө анх орчуулгын ажил эхэлж байхад зөвхөн админууд л орчуулгыг оруулах эрхтэй байсан бол одоо Вики-төслийн үндсэн үзэл баримтлалын дагуу хүссэн хүн бүхэн орчуулгын ажилд оролцох боломжтой болжээ. Миний бие ойрд ажлын зав зайгаас хамаараад Википедиад гаргах цаг маань багасаад байгаа тул нарийн ширийн зүйлийг нь үзэж амжсангүй. Хүссэн хүн нь translatewiki.net хаягаар орж орчуулгад хувь нэмрээ оруулах боломжтой болсон юм байна. Иймд та эдгээр өөрчлөлтөө тэнд оруулбал хэсэг хугацааны дараа монгол википедиад ашиглагдаж эхлэх болов уу гэж ойлголоо. Таны хэлж буй өөрчлөлтүүдийг дэмжиж байна. Гэхдээ collapse нь хумих биш "дэлгэх" гэж орчуулагдах байх аа. --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 13:43, 25 Арваннэгдүгээр сар 2013 (UTC) == Facebook бүлгэм == Сайн байна уу? Монгол Википедиаг баяжуулагчид хоорондоо ярилцаж зөвлөгөө авахад амар байх болов уу гэсэн үүднээс "Монгол Википедиаг баяжуулагчид" гэсэн фэйсбүүк бүлгэм нээсэн тул заваараа сонирхоод үзээрэй[[Хэрэглэгч:Boldbdd|Boldoo]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Boldbdd|talk]]) 20:12, 2 Наймдугаар сар 2013 (UTC) == Алло == Здравствуйте, вы можете помочь мне улучшить эту статью. Благодаря: [[Амаро Пагр]].--[[Тусгай:Contributions/79.155.92.159|79.155.92.159]] 18:26, 28 Арванхоёрдугаар сар 2013 (UTC) ==Хүсэлт== Түүхийг зөв судлах хэрэгтэй. Соёл Эрдэнэ хамтлагийн хамгийн анхны бөмбөрчин Га.Жаргалсайхан байлаа. Хоёрдахь бөмбөрчин Хүрэлбаатар нь Оросын пянзны мелоди пүүс, Соёл Эрдэнийн үл мартагдах аялгуу бүгдэн дээр нь, пянзны бичлэгэн дээр бөмбөр тоглож үлдээсэн гол бөмбөрчин нь Хүрэлбаатар шүү. Та бүхэн анхааралдаа авч, Соёл Эрдэнэ хамтлагийн тухай мэдээллийг засна уу? Баярлалаа == устгах хуудас == [[:Ангилал:Устгалд орох хуудсууд]] - энд байгаа хуудаснуудыг устгах хэрэгтэй байна. == Хориг тавих == Монголын зэвсэгт хүчин хуудсыг удаа дараа доромж маягаар засварлаж байгаа [https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%83%D1%81%D0%B3%D0%B0%D0%B9:Contributions/Pizda энэ] хэрэглэгчийн засвар хийх эрхэд хориг тавихыг хүсч байна. == [[:en:Do not buy Russian goods!]] == Hello! Could you translate an article about boycott of Russian goods in Ukraine for the Mongolian Wikipedia? Thanks for the help.--[[Хэрэглэгч:Trydence|Trydence]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Trydence|talk]]) 20:50, 23 Арваннэгдүгээр сар 2014 (UTC) ==Wiki huselt== 2015 on garaad Mongol wikid ordog admin vandalismiig zasdag hun ers tsuurluu, tiimees gadaadiin adminuud orj irj zasvar hiij dem ugch baina. Bi end zavaaraa orj irj hereggui uguulluudiig arilgahad oroltsmoor baina end neg steward buyu adminaas deeguur erhtei gadnii zaluu Mongol wikid orood tuslaltsaad baina. Herev uuruu tatgalzahgui bol [[https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D1%8D%D1%80%D1%8D%D0%B3%D0%BB%D1%8D%D0%B3%D1%87%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D1%8F%D1%80%D0%B8%D0%B0:DerHexer| tuunii ene huudsand]] orood "I won't mind Orgio89 to be enabled as an admin/moderator status to fix the local Wiki." gesen medegdliig oruulaad uuriinhuu neriig tavina uu. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 13:24, 17 Нэгдүгээр сар 2015 (UTC) ==Тусламж== Сүүлийн жилүүдэд монголын викичид идэвхгүй болжээ.Би гадаадын хөгжмийн хамтлагуудын сэдэв дээр засвар хийгээд 4 жил болж байна.Надад англи вики дээр байгаа гоё загваруудыг авч ашиглахад байгна хүндрэл тулгарч байна.Тэгээд та нараас тусламж гуйхаар ердөө хариу ирэхгүй юмаа. 1.Хөгжмийн цомгийн нүүр зургийг яаж устгахгүйгээр оруулах вэ? миний оруулсан зурагнуудийг дандаа оюуны өмч зөрчсөн гээд байх юм.Би уг нь англи вики дээр байгаа зургийг нь татаж аваад оруулж байгаа. 2.Хөгжмийн цомгийн синглүүдийн загвар монгол вики дээр байдаг уУ? байхгүй бол хийж өгөөч байдаг бол яаж хийх вэ? ==Хагас хамгаалалтын тухай хүсэлт== Сайн байна уу? [[Монгол үндэстэн]] болон [[Монголын хүн ам зүй]] гэсэн өгүүллэгүүдийг хагас хамгаалан зөвхөн бүртгүүлсэн хэрэглэгч засвар хийх боломжтой болгооч! Зөв буруу нь үл мэдэгдэх засвар их хийгдэх юм. [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 07:38, 2 Арванхоёрдугаар сар 2015 (UTC) ==Suitgegchiig haah== Naad 202 ip tei etgeed chine end 103, 180, 150 -aar ehelsen ip-uudaar orj irj yag iimerhuu turliin horlon suitgeluud sedvuud ustgaad zaildag nuhur baigaa yum. Uuruu busad sedvuud deer suitgesen baidliig harhad yag iim 4 sh turliin ip-uudaas hamgiin gol suitgeluud hiisen baigaa. Gol n Mongoliin wikiig orosiin medeeleltei bolgoh orosjuulah sonirholtoi orosiin jihad terrorist geed oilgochihod bolno. Jiliin umnu dandaa 103 ip-eer baahan sedvuuded suitgel hiisen baigaa. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 02:09, 9 Арванхоёрдугаар сар 2015 (UTC) ==Онцлох зураг== Сайн байна уу? Онцлох зурагт зориулан [[Википедиа онцлох зураг|википедиа онцлох зураг]] хуудас нээлээ. Бага багаар жишээ гэсэн хэсгийг солиод явцгаая. Хүндэтгэсэн [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 11:04, 11 Арванхоёрдугаар сар 2015 (UTC) ==Sedev tugjih== Zorigtoo ter Zuvlultiin tsergiin huudsiig bi saijruulj medeeleljuulsen tuuniig tugjine uu! Ene salgalsan orosiin terrorist 202 ip tai etgeed dahiad zavaaruulaad unalaa!! Chi tanidag meddeg pc zaluusaas lavlaad ene oros terroristiig Mongold bariad zogsoogood ugch bolohgui yu?! [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 13:17, 17 Арванхоёрдугаар сар 2015 (UTC) == Өгүүллэгийн үзсэн статистик == Сайн уу? би Metawiki-н админ-с монгол википедиад өгүүллэгийн үзсэн статистик яж хийх тухай асуусан юм. Тэгсэн энэ хариултыг өглөө: : [[en:User talk:Mdennis (WMF)#Hallo|hallo]] - асуулт :: [http://stats.grok.se/de/latest30/Mongolei diese Statistik] үүнийг өөрийн викид оруулах мөн :: [https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=MediaWiki%3APageinfo-footer&type=revision&diff=140528575&oldid=136099495 diese Bearbeitung] үүнийг ямар ч админ дуурайлган хийх эрхтэй гэх юм. Админ биш бол үүнийг хийх эрх байхгүй юм байна. Үүнийг заваараа судалж үзээрэй. Хүндэтгэсэн [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 08:42, 20 Нэгдүгээр сар 2016 (UTC) ::Баярлалаа, ойлголоо. Герман хэл мэдэхгүй ч гэсэн англи викигээс харж байгаад судалж үзье. --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 02:52, 11 Хоёрдугаар сар 2016 (UTC) ==Vandalismiig haana uu== Ene Wanah.in gesn shine nereer orson nuguu olon IP solij manai wikig horloj suitgedeg etgeediig ban hiine uu. Minii huudsand hurtel haldsan baigaa. Ene hog duraaraa olon ip solij naashaa orj irj mash horlontoi vandalismuud hiideg haaya iim shine huuramch accountaar orj irj suitgedeg esvel 203, 202, 150, 103 gesn ip-uudeer goltsuu orj suitgel hiideg. Yurunhiilugch Elbegdorjiin huudsiig suitgej gol zugaagaa gargadagiig n bas harj bolno. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 04:33, 13 Дөрөвдүгээр сар 2016 (UTC) ==Vandalismiig haana uu== Minii hereglegchiin ene huudas ruu udaa daraa vandalism hiigeed baigaa: https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D1%8D%D1%80%D1%8D%D0%B3%D0%BB%D1%8D%D0%B3%D1%87:Orgio89 Ene etgeeediig ban hiine uu: https://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A5%D1%8D%D1%80%D1%8D%D0%B3%D0%BB%D1%8D%D0%B3%D1%87:Wanah.in&action=edit&redlink=1 Ene etgeed n olon yanziin ip solij orj irj baahan vandalism hiideg etgeed ba ene neg tur account n bolno. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 02:47, 26 Дөрөвдүгээр сар 2016 (UTC) :Харлаа. Та өөрөө эхлээд тухайн хэрэглэгчийн оруулсан, Хятад, Солонгосын дуучдын тухай хуудсуудыг "Вандализм" гэж тооцон устгах санал гаргаад байсан юм шиг байна. Таныхаар бол хятад, солонгосын урлаг нь хог байж болох ч та ч бас бусдыгаа хүндэтгэж хандана уу. Баярлалаа. --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 01:37, 29 Дөрөвдүгээр сар 2016 (UTC) == Өгүүллэгийн статистик == Сайн байна уу? дээр би өөрөөс чинь хуудасны дуудалтын статистик оруулах тухай асууж байсан. Тэр [https://tools.wmflabs.org/pageviews/?project=mn.wikipedia.org&platform=all-access&agent=user&start=2016-06-30&end=2016-07-19&pages=%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80 статистикийг] монгол хэл рүү орчуулсан байгаа. Одоо үүнийг бүх хуудасны доод нэг буланд нь xолбоос болгон оруулах л хэрэгтэй байна. Та нэг үзээрэй. Хүндэтгэсэн [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 04:45, 20 Долоодугаар сар 2016 (UTC) :Сайн байна уу. Хуудасны хандалтын статистикийг монгол хэл рүү орчуулсанд баярлалаа. Хуудасны доор автоматаар ордог болгох талаар судалж үзье. Хүндэтгэсэн, --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 07:26, 20 Долоодугаар сар 2016 (UTC) == Николай Носков == Хонгор Сайн байна уу Zorigt! Та оросоор ярьж чадах уу? Би монгол мэдэхгүй байна, гэхдээ та захиалга хийх: Хэрэв та ОХУ-ын хөгжимчин Николай Носков талаар монгол хэл дугаар дээр хийж чадах вэ? Та энэ өгүүллийг хийх бол, би маш их баяртай байх болно! Баярлалаа! --[[Тусгай:Contributions/178.71.220.53|178.71.220.53]] 16:47, 25 Наймдугаар сар 2016 (UTC) ==Medeelliin suitgel== Katolik shashin, Hrist itgel, Katolik gesen huudasnuudad oruulsan eh uusvertei medeelliig dahin dahin ustgaad baigaa hund bolomjiin arga hemjeeg avch ugnuu. Negent niigemd haltai shashinii baidliin unen medeelliig eh uusvertei n oruulahaar medeej ulaan susgten humuus muguidalj arilgah n oilgomjtoi l baih. Edniig ban hiideg yumuu, ugaasaa Mongoliin wikid uchir zuggui shashing delgeruulj shashinii zorilgoor ashiglah n ch zohisgui baih. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 10:21, 28 Есдүгээр сар 2016 (UTC) :Яг нэг ижил агуулгыг олон газар давхардуулж хуулж оруулах нь зохисгүй байх аа, эсрэгээрээ жишээ нь, Францис паптай өөртэй нь холбоотой хэсгийг нь түүж түүний тухай өгүүлэлд оруулах зэргээр бүтээлч байдлаар хандахыг танаас хүсч байна. Миний хувьд таны тавьсан шаардлагад тухайн хэрэглэгчийн өгсөн хариулт нь бүр огт үгүйсгэсэн зүйлгүй гэж санагдсан бөгөөд үүнийг та ч бас анзаарсан байх гэж найдаж байна. Баярлалаа. Хүндэтгэсэн, --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 10:56, 28 Есдүгээр сар 2016 (UTC) == Гомдол гаргах нь == Хэрэглэгч orgio89 нь Википедиа хуудсанд өгүүлэл оруулах хувь нэмэр оруулагчдыг илт ялгаварлан гадуурхаж, тус нэвтэрхий толийг өөрийн өмч мэт үзэж байна. Мөн хувийн үзэл бодлын үүднээс үзэн ядах сэдэлтэйгээр нийтлэлүүд хандаж, тодорхой асуудлыг сэдвийн ерөнхий гарчигтай нийцэхгүй хуудсуудад хуулан тавьж, үүнийгээ эх үүсвэртэй мэдээлэл гэх шалтагаар хаацайлж байна. Тухайлбал Францис, Христ итгэл, Католик, Католик шашин зэрэг хуудсуудад нэгэн адил утга найруулга, үг үсгийн алдаатай өгүүлбэрээ хуулж тавин давхардуулж оруулах, улайрч байгаагаас тухайн хэрэглэгчийн сөрөг хандлага тодорхой харагдаж байна.Миний бие дээрх өөрчлөлтийг шинэ хуудас нээж үүсгэх эсвэл Католик шашин гэсэн хуудсанд нэмж оруулах талаар санал хэлсэн боловч удаа дараа үйлдэж байна. Хэрэглэгч orgio89 нь мөн бусад хувь нэмэр оруулагчдын шинээр нээсэн нийтлэлийг хэрэгтэй, хэрэггүй гэх мэтчилэн ангилан үзэж, шаардлагагүй үед засварыг буцааж байгаа тал байгааг мөн анхааран үзнэ үү. Би Вики-д өгүүлэл оруулахдаа сүйтгэл хийж байгаагүйг миний хувь нэмрээс харна уу. Мөн тодорхой нэг сэдвийг илт дэмжиж байгаагүйг миний оруулсан нийтлэлүүдийн ангиллаас харна уу. Цаг завтай үедээ монгол вики-д хувь нэмрээ оруулах л чин хүсэлтэй болно. Та миний болон orgio89 хийсэн өөрчлөлтүүд, устгал, хэрэглэгчийн ярианд оруулсан санал зэргийг шалган үзээд та дүгнэлтээ хийнэ үү. Миний бие Вики тольд хувь нэмэр оруулахдаа аливаа нэг асуудлаар өөрийн хувийн хандлагаар хандаж, сүйтгэл хийж байгаагүй болно. Дээрх хэрэглэгчийн тус ангилалд хамаарах нийтлэлд засвар хийж буй байдалд цаашид анхаарал хандуулан хяналт тавьж өгнө үү. Баярлалаа. Хариу хүлээж байна. [[Хэрэглэгч:Davaadorj.sfs|Даваадорж]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Davaadorj.sfs|talk]]) 06:11, 29 Есдүгээр сар 2016 (UTC) :: Shashinii uildsen gemt hergiig nuuj haah n Nevterhii tolinii standartad ul tohirno. Davaadorj ta uuruu irgedees orlogiinh n 10%-iig sar bur deeremddeg tiimerhuu shashinii buleglliin gishuun etgeed. Yagaad shashinii gemt hergiig ene chuluut olon niitiin tolind nuuh yostoi undesleliig boditoi eh uusvertei oruulj chaddaggui baina!! Hristiin lam nar ogt huchingiin hereg hiideggui gedgee batalchih gesen shuu dee. Tegeed batalval bi uuruu ch ene medeelliig arilgaj bolno. Nevterhii Tolind tuhain sedviin buh eyreg ba surug taluudiig nevt bichij medeelj baij Nevterhii toli boldog gedgiig medeh boloogui baigaa bol yavj bolovsroloo deeshluulne uu. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 07:09, 29 Есдүгээр сар 2016 (UTC) Таны үйлдэл тань нэвтэрхий толины дүрэм журмын талаар бус миний хувь хүний итгэл үнэмшил рүү хандан доромжилж буй хэрэг гэж үзэж байна. Миний хувьд тус асуудлыг байхгүй эсвэл худал гэж огт хэлээгүй. Харин оновчтой нийтлэлийн дотор зохих гарчигийг өгч оруулах, мөн олон янзын хуудсанд нэгэн ижил алдаатай өгүүлбэрээ хуулж тавиж буйг тань буцааж байгаа болно. Тухайн хуудасны засварыг буцаасан нь уг гэмт хэргийг нууж дарагдуулах биш харин зөв найруулгатай, мөн тухайн нийтлэлийн гарчигт тохирсон, холбогдох мэдээллийг оруулах нь зүйтэй гэсэн үүднээс буцааж байгаа болно.Францисийн талар бусад хэл дээрх нийтлэлийг харахад таных шиг өөрчлөлт засварыг хийх нь оновчгүй гэдэг нь харагдаж байгаа тул англи болон бусад хэл дээрх толь шиг шинэ сэдэв нээж эсвэл католик шашин гэсэн хуудсан дотор нь холбогдох дэд гарчиг нээж өөрийнхөө хүссэнээр дэлгэрэнгүй бичиж оруулна уу. Энэ хуудсанд бүхэл бүтэн асуудал биш харин дээрх хувь хүний үйлдэл, шийдвэр болон үзэл санаатай нь холбоотой хэсгийг монгол хэлний найруулга, зөв бичих дүрмийг баримтлан оруулахыг хүсч байна. Намайг болон миний оруулж буй нийтлэлд үзэн ядах сэдлээр хандаж, тодорхой санал дэвшүүлсэн зөвлөмжийг ойлгоогүй мэт дүр үзүүлж байгаад тань харамсаж байна. Хэрэв та үнэхээр ийм өөрчлөлт хийх хүсэлтэй байгаа бол Далай ламын хуудсан дотор Монгол шарын шашны лам нарын хийсэн хүчин болон бусад гэмт хэргүүдийн талаар Далай лам, буддын шашны бүх хуудсанд мөн адил нэмж оруулна уу. Эс бөгөөс энэ нь ялгаварлан гадуурхалт болон хувь хүний үзэн ядалтын шинжтэй үйлдэл гэдэг нь илт харагдаж байна. Даваадорж (talk) 07:32, 29 Есдүгээр сар 2016 (UTC) :::Buddiinh n ch huchingiin hereg uilddeg uuniig batlah medeelliin eh uusver n oldvol bi durtaiyaa Buddiin sedvuuded nemeh bolno. Gol n eh uusvertei medeelliig eh uusvertei medeelleer l nyatsaa. Hooson muguidaar busdiin medeelliig arilgaj uneniig nuuj haah uildel Nevterhii tolinii orchind ul tohirno. Orgio89 (talk) 07:37, 29 Есдүгээр сар 2016 (UTC) Админ Зоригт, Миний хэрэглэгчийн хуудас болон дээрх харилцан яриа, засварын түүх зэргийг уншиж нягтлаад orgio89 хэрэглэгчийг ban хийх эсвэл тус хуудсыг хамгаалж өгнө үү. [[Хэрэглэгч:Davaadorj.sfs|Даваадорж]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Davaadorj.sfs|talk]]) 08:45, 29 Есдүгээр сар 2016 (UTC) ::Zorigtoo ene shashinii gemt hergiig nuun daldlaad baigaa Nevterhii toliig shashinii munhruulgiin heregsel bolgohiig orldoj baigaa etgeeded arga hemjeeg avna uu. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 08:48, 29 Есдүгээр сар 2016 (UTC) ::Хүндэт Даваадорж болон Оргио. Та нарын гомдлын талаар миний баримталж буй байр суурийг холбогдох хуудсуудад хийсэн өөрчлөлтөөс үзнэ үү. Монгол Википедиад хувь нэмэр оруулдаг цөөхөн хүмүүс бид бие биедээ хүндэтгэлтэй хандах хэрэгтэй гэж бодож байна. Нөгөөгийнхөө хэлсэн үгийг авах гээхийн ухаанаар хандана уу. Хүндэт Оргио, таны тухайд өмнө нь өөр бусад хэрэглэгчдэд ч бас өөрийн бодлоо тулган хүлээлгэх гэдэг зан чанартай гэх гомдол ирж байсан гэдгийг ялангуяа анхаарвал баярлах болно. Нэвтэрхий толь гэдэг зүйлийн утга учрын тухай таны ярьж буй зүйл зөв, санал нэг байгаа ч нэг ижил агуулгатай зүйлийг олон газар, шууд хамааралтай бус хуудсуудад ч оруулж байгаа тань зохисгүй үйлдэл гэж бодож байна. Баярлалаа. Энэ удаагийн асуудлын эхлэлийг тавьсан Католик сүмийн ялзралтай холбоотой зүйлийг та [[Католик сүмийн бэлгийн хүчирхийллийн хэргүүд]] хуудсанд баримттайгаар оруулаад Википедиадаа хувь нэмрээ оруулаад явна гэж найдаж байна. Хүндэтгэсэн, --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 09:47, 29 Есдүгээр сар 2016 (UTC) == Тусламж хүсэх тухай == Юуны өмнө асуудалд ул суурьтай бодитоор хандаж хуудас хамгаалж засвар хийсэнд талархаж байна. Миний бие Википедиад мэдээлэл оруулахдаа инфобокс оруулахад бэрхшээлтэй байна. Нийтлэг сэдвээр шинэ өгүүлэл оруулахдаа төстэй хуудасны эх кодыг хуулж нөхөх байдлаар ашиглаж байгаа ч шинэ ангилал хэрхэн хийх, инфобокст нэмэлт яаж оруулах талаар дэлгэрэнгүй тайлбарлаж өгч туслана уу. Танд хандахын өмнө Монгол вики Инфобокс загварууд гэсэн хуудсаар зочилсон ч миний хүссэн загварууд байхгүй байгаа тул хэрхэн шинэ инфобокс зохиох талаар тодорхой зааварчилга өгөхийг хичээнгүйлэн хүсье. Жишээ болгож англи хэл дээрх Пап II Иоанн Павелийн инфобоксийг бүрэн оруулж үлгэрлэнэ үү. Яг адил загвараар үг нөхөж бичихэд алдаа зааж байгаа, би кодын талаар мэдлэг нимгэн тул шинэ өгүүлэл оруулахад дутмаг байна. Шинэ инфобокс хэрхэн зохиох яаж оруулах г.м [[Хэрэглэгч:Davaadorj.sfs|Даваадорж]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Davaadorj.sfs|talk]]) 15:37, 29 Есдүгээр сар 2016 (UTC) ::Сайн байна уу. Хариу оройтуулсанд уучлаарай. Ер нь бол харгалзах инфобоксын эх кодыг нь англи болон бусад хэлний википедиагаас хуулаад оруулж болно. Жишээлбэл, англи википедиад тухайн өгүүллийг "Edit this page" гээд ороход засвар хийх нүдний доод талын "Pages transcluded onto the current version of this page" хэсэгт, тухайн хуудсанд ашиглагдсан загваруудын жагсаалт бий. Тэдгээрээс хэрэгтэйгээ нэг бүрчлэн монгол википедиа руугаа хуулж шинээр үүсгээд, дэлгэцэнд харагдах хэсгийг нь монгол руу орчуулаад явахад болно. Харин нэг загвар дотор дахиад олон олон загвар ашигласан байдаг тул харж байгаад тэр болгоныг нь үүсгэх шаардлага гарах болно. Хүндэтгэсэн, --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 03:43, 5 Аравдугаар сар 2016 (UTC) == Sain Bain uu == Том-Амжилт ХХК page iig Монголын компаниуд gesen category ruu shiljuulj boloh bolowuu ? odoogoor Монголын компани gesen category d baina. Bayrlalaa == Хуудас яаж чиглүүлэх бас инфобокс хэрхэн орчуулах вэ? == Хуудас чиглүүлэх болон инфобокс шинээр нэмэх тухай тайлбарлаж өгч болох уу? Одоо байгаа загваруудыг нэмж сайжруулах бас шинэ ангилал нээхэд хэрэгцээтэй байна. [[Хэрэглэгч:Davaadorj.sfs|Даваадорж]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Davaadorj.sfs|talk]]) 15:12, 5 Аравдугаар сар 2016 (UTC) ::Хуудас чиглүүлсэн тухай [[Санхүү Эдийн Засгийн Дээд Сургууль]] хуудсыг үзнэ үү. <blockquote><nowiki>#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[Санхүү Эдийн Засгийн Их Сургууль]]</nowiki></blockquote> гэж бичээд чиглүүлсэн байгаа. Инфобокс нэмэх тухайд миний дээр бичсэн хариултыг үзнэ үү. Баярлалаа. --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 01:58, 6 Аравдугаар сар 2016 (UTC) ::: Hi, uurtei chine emaileer wikigiin tuhai heden chuhal zuil zuvlulduh gesen yum hariltsaj boloh emailee esvel tur email hayg neegeed end uldeehgui yu? holbogdoh gesn yum. Huviin tsagaas chini ihdee l 6-8 minut l idne. ;) [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 13:37, 8 Аравдугаар сар 2016 (UTC) :::: Сайн байна уу. Зүүн талын цэс дунд "Email this user" гэж байгаа. Түүгээр ороод бичих зүйлээ үлдээвэл таны википедиад бүртгэгдсэн мэйл хаягаас миний мэйл хаяг руу ирэх тул тантай харьцах боломжтой болно. Баярлалаа. (Мэйл хаягаа хамаагүй ил тавьбал спам мэйлд дарагдах эрсдэлтэй гэдгийг ойлгож хүлээн авна уу.) Хүндэтгэсэн, --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 01:50, 10 Аравдугаар сар 2016 (UTC) ::Emailee uzne uu chadval unuudur zavaaraa ugsun wikigiin huudas ruu orood haruig ugnuu. 11-nii dotor neg hunii harui demjileg comment/endorsement heregtei baigaa yum. Bayrllaa. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 02:11, 10 Аравдугаар сар 2016 (UTC) ::: Emailiig huleen avch bolovuu? yur n wikigiin sistemeer damjisan zuil 30min, 1-2 tsag boldog bh. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 03:38, 10 Аравдугаар сар 2016 (UTC) ::::Таны мэйл ирээгүй байна. Та өөрийн имэйл хаягийг википедиад бүртгүүлсэн байгаа юу? Үгүй бол википедиагийн систем нь мэйл болгож илгээх боломжгүй болно. --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 06:22, 10 Аравдугаар сар 2016 (UTC) ::Ene sistem n bas gajigtaad email ilgeegeegui geed bain tegj baigaad davtaad uzeed bainaa, emailiig uzej chadval end medegdeerei. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 06:53, 10 Аравдугаар сар 2016 (UTC) :::Say zahia ilgeelee emailee odoo uzdee? bas 10-20 minut bolood dahin uzvel ene sistem n bas jaahn uddag baih. Uchigdur jingee uur ruu chine heden udaa ilgeesen sistem gajigtaad suuldee spam baih geed zogssoson yum. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 02:47, 11 Аравдугаар сар 2016 (UTC) ::::Сайн байна уу. Та англи википедиа зэрэг үндсэн системд блоклуулж байсан уу? Тэгвэл таныг википедиа систем ашиглаж бусдад мэйл илгээхийг хорьсон байх магадлалтай гэж бодож байна. Бусад хэрэглэгчдээс надад ямар нэгэн асуудалгүйгээр мэйл ирж байгаа. Хэрвээ боломжтой бол та мэйлээр илгээх гэсэн зүйлээ энд бичиж үлдээнэ үү. Баярлалаа. --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 03:21, 11 Аравдугаар сар 2016 (UTC) ::Emailee uzeerei uur nernees Wikigees iruulsen baigaa email haygt chine hursen baina. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 09:09, 11 Аравдугаар сар 2016 (UTC) :::Endorsiig uzlee ih bayrllaa. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 11:46, 11 Аравдугаар сар 2016 (UTC) ::Sainuu, Bi uurt chine 2sh hund damjuulj ilgeeh Endorsiin huseltiig ilgeesen tedgeer humuust uuriinhuu email holboltoos ilgeej tusalnuu, miniihees tedgeer 2 hund emaildej bolohgui baina. Dahiad uur mesej ilgeehgui ee. Bayrllaa. Tedend ilgeesniihee daraa minii yarian deer "2016" gesniig taviad nadad medegdnuu. [[Хэрэглэгч:MN5|MN5]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MN5|talk]]) 00:45, 12 Аравдугаар сар 2016 (UTC) :::Sainuu [https://mn.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Хурал/Ерөнхий#.D0.92.D0.B8.D0.BA.D0.B8.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D0.B0.D0.B3.D0.B8.D0.B9.D0.BD_.D1.85.D1.8D.D1.80.D1.8D.D0.B3.D0.BB.D1.8D.D1.8D.D0.B3_.D0.B4.D1.83.D0.BD.D0.B4_.D0.B1.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D0.B2.D1.81.D1.80.D0.BE.D0.BB.D0.B4_.D0.B0.D1.88.D0.B8.D0.B3.D0.BB.D0.B0.D1.85_.D1.82.D3.A9.D1.81.D3.A9.D0.BB end minii hurald oruulsan] zuil deer demjine geed neg ug taviad, neree taviad ugch chadahuu, deer minii oruulsan tusul ehnii shatand nileen uurchil geed odoo heleltsuulgend orj baigaa yum tegeed neg 2 hunii neg iim ug heregtei baigaa genee, tsaanaas n neg hoyr uzeh baih. Bayrllaa. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 09:41, 3 Арваннэгдүгээр сар 2016 (UTC) == Gadaadad baidag Mongol helee hagas martsan humuust arga hemjee avah == Ene Munkhzaya ug n ovoo zasvar hiideg getel gadaadad baidag uchiraas hel yarianiih n nairuulga gej avah yumgui Mongoliin wikig hachin Mongol bus nairuulgiin Angilaluudaar suitgej duusgalaa. Ene huniig banddag yumuu arga hemjee avch ugnuu. Ene hunii oruulsan gaj Mongol bus angilaluudiig uuruu ajiglasan l baih. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 09:48, 21 Аравдугаар сар 2016 (UTC) ==Сарын нэрийг давхардуулсан хуудас== Өдрийг энд хоёр янзаар оруулаад байх боллоо. [[1 сарын 10]]-ыг [[Нэгдүгээр сарын 10]] гэж давхардуулан оруулсан мэдээллийг [[1 сарын 10]]-руу зөөн оруулж нөгөөхийг устгавал ямар бэ? Тэгэхгүй бол 365 өдрийн сарын нэрийг бичиг болгон зөөх ажил гарах нь. ==Өдрийн мэнд== Та бидний [[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E#Ангиллын тухай|aнгиллын тухай хэлэлцүүлэгт]] өөрийн санаа оноогоо нэмэрлээч! [[Хэрэглэгч:MongolWiki|MongolWiki]] бид хоёрын санал жаахан зөрөөд байгаа юм. Баярлалаа [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 08:52, 21 Арваннэгдүгээр сар 2016 (UTC) ==Формула-1== Өглөөний мэнд? Формула 1 уралдааны тухайн жилд явагдаж буй гран при уралдаануудын гран при гэдгийг нь их шан гэдгээр нь өөрчлөөд засвал ямар бэ? Тэгэхгүй бол өөр өөрөөр бичигдээд байх юм Жишээ нь: [[Германы гран-при]], [[2004 оны АНУ-ын гран-при]], [[2015 оны Формула-1#Уралдааны зам|Мексикийн Гран При]] гэх мэтээр. Миний бодлоор орчуулснаар нь хэрэглэвэл эдгээр өөр өөр бичиглэлтийн хэлбэр асуудалгүй болмоор. [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 07:42, 1 Арванхоёрдугаар сар 2016 (UTC) :Сайн байна уу. "Их шан" гэж одоогоор монгол хэлэнд өргөн хэрэглэгдэхгүй, шууд гран-при гэж яваад байгаа тул хэрэглээ талаасаа бодож үзвэл заавал гран-при гэдэг гарчигтай холбохгүй бол болохгүй болчих байх. Тиймээс ингэж солих нь илүү ажил болж магадгүй гэж бодож байна. Гэхдээ нэгэнт монгол хэлэнд маань их шан гэсэн тохирох үг нь байгаа юм чинь ингэж солиод, гран-при гэдэг гарчгаа бас давхар холбоод явахад миний хувьд бол асуудалгүй. Баярлалаа. --[[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 07:49, 1 Арванхоёрдугаар сар 2016 (UTC) == Ene suitgegchiig haana uu! == Ene etgeed nuguu deerees olon ip solij suitgel hiigeed baigaa etgeed sayhnaas argaa bolovsrongui bolgoj unen yum shig haragdah baahan zavaan huuramch uguulluud neej vandalismaa arai saijiruulsan baina. Uuruu bolovsroltoi hun iim nariin vandalismiig sain oilgono gej naidaj baina. Ene etgeediig sain murduj uur uur ip-aas orson baisan ch buh ip-iig n haaj suitgeliig n arilgana uu! https://mn.wikipedia.org/wiki/Тусгай:Contributions/203.91.115.42 [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 02:29, 11 Арванхоёрдугаар сар 2016 (UTC) == Share your experience and feedback as a Wikimedian in this global survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hello! The Wikimedia Foundation is asking for your feedback in a survey. We want to know how well we are supporting your work on and off wiki, and how we can change or improve things in the future.<ref group=survey>This survey is primarily meant to get feedback on the Wikimedia Foundation's current work, not long-term strategy.</ref> The opinions you share will directly affect the current and future work of the Wikimedia Foundation. You have been randomly selected to take this survey as we would like to hear from your Wikimedia community. To say thank you for your time, we are giving away 20 Wikimedia T-shirts to randomly selected people who take the survey.<ref group=survey>Legal stuff: No purchase necessary. Must be the age of majority to participate. Sponsored by the Wikimedia Foundation located at 149 New Montgomery, San Francisco, CA, USA, 94105. Ends January 31, 2017. Void where prohibited. [[m:Community Engagement Insights/2016 contest rules|Click here for contest rules]].</ref> The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes. <big>'''[https://wikimedia.qualtrics.com/SE/?SID=SV_6mTVlPf6O06r3mt&Aud=VAE&Src=53VAEAI Take the survey now!]'''</big> You can find more information about [[m:Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|this project]]. This survey is hosted by a third-party service and governed by this [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2016_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]]. Please visit our [[m:Community_Engagement_Insights/Frequently_asked_questions|frequently asked questions page]] to find more information about this survey. If you need additional help, or if you wish to opt-out of future communications about this survey, send an email to surveys@wikimedia.org. Thank you! --[[:m:User:EGalvez (WMF)|EGalvez (WMF)]] ([[:m:User talk:EGalvez (WMF)|talk]]) 22:01, 13 Нэгдүгээр сар 2017 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:EGalvez (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2016/53-VAEAI&oldid=16205394 --> <references group=survey /> == Request == Hello. Could you create the article of the prominent Turkish-Jewish economist [[:en:Dani Rodrik|Dani Rodrik]] in Mongolian Wikipedia? Thank you. == Оноосон нэрийг тэр хэвээр нь байлгаж өгөөч == Сайн байна уу? Хэдэн жилийн өмнө зарим хамтлаг,дуучдийн нэрийг кирилл үсэг болгосон байсан. Энийг болиулж өгөөч. Жишээлбэл : https://mn.wikipedia.org/wiki/Колдплей Хэдийгээр бүх нэршилийг кирилл монгол болгох зөв зүйтэй алхам боловч ингэж монголооор нь бичээд хайх хүн хэд байгаа билээ дээ бодоод үздээ. Бидэнтэй ижилхэн кирилл үсэг ашигладаг орос хүртэл оноосон нэрийг тэр тусмаа латин үгийг тэр чигээр ашиглааад явдаг. https://ru.wikipedia.org/wiki/Coldplay Ингэж сэдвийн нэрийг Кирилл болгосноор тухайн хуудсийг уншиж мэдээлэл авах хүмүүсийн тоо эрс цөөрөөд байгаад гол учир нь байгаамаа :) Бидний хайлт хийхдээ хамгийн өргөн ашигладаг зүйл Google. Google-с мэдэхийг хүссэн зүйлээ латинаар нь бичээд хайвал монгол вики нийтлэлийн илэрцүүд дээгүүр орж ирдгийг бодолцож үзнэ үү баярлалаа ::Сайн байна уу. Оноосон нэрийг кирилл болгосон байгаа тухайд, жишээлбэл [[Coldplay]] гэж үзнэ үү. Дээрх хуудастай холбогдсон байгааг та анзаарах байх гэж найдаж байна. Хүндэтгэсэн, [[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 02:57, 1 Хоёрдугаар сар 2017 (UTC) == Your feedback matters: Final reminder to take the global Wikimedia survey == (''Sorry for writing in English'') <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hello! This is a final reminder that the Wikimedia Foundation survey will close on '''28 February, 2017 (23:59 UTC)'''. The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes. '''[https://wikimedia.qualtrics.com/SE/?SID=SV_6mTVlPf6O06r3mt&Aud=VAE&Src=53VAEAI Take the survey now.]''' If you already took the survey - thank you! We won't bother you again. '''About this survey:''' You can find more information about [[m:Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|this project here]] or you can read the [[m:Community_Engagement_Insights/Frequently_asked_questions|frequently asked questions]]. This survey is hosted by a third-party service and governed by this [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2016_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]]. If you need additional help, or if you wish to opt-out of future communications about this survey, send an email through EmailUser function to [[:m:Special:EmailUser/EGalvez_(WMF)| User:EGalvez (WMF)]]. '''About the Wikimedia Foundation:''' The [[:wmf:Home|Wikimedia Foundation]] supports you by working on the software and technology to keep the sites fast, secure, and accessible, as well as supports Wikimedia programs and initiatives to expand access and support free knowledge globally. Thank you! --[[:m:User:EGalvez (WMF)|EGalvez (WMF)]] ([[:m:User talk:EGalvez (WMF)|talk]]) 19:39, 21 Хоёрдугаар сар 2017 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:EGalvez (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2016/53-VAEAI&oldid=16205394 --> == Vandalismtei temtseh == Sainuu Zorigtoo, Ene olon uur uur IP haygaas manai Wikig bohir junk articlaar duurgeed baigaa etgeedtei shiruun temtsej buh junk articliig n ustganuu. Neg talaas ene etgeed olon uur uur IP-ees handaj bainga muruu ballaj baina. Nuguu talaas nom ba esvel huuramch uguulluud holiod mash utgagui zuils nevterhii tolind oruulj baina!! "Haraagui Humuust Zoruilsan Aimag Tsoltnii barildaan" esvel ".... iim Kompanid Zoruilsan Aimag Tsoltnii barildaan" gesen sedev Nevterhii tolind baina gej yavch eruul uhaand niitsemgui baina. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 05:22, 4 Долоодугаар сар 2017 (UTC) ::Сайн байна уу. Энэ хүний бичсэн нийтлэлүүдийн заримыг нь харлаа, засаж сайжруулах талаас нь харвал зүгээр байх. Тэрнээс биш устгаад байж болохгүй байх аа. Гарчиган дээр барилдаан гэхгүйгээр бөхийн барилдаан гэсэн нь зүйтэй болов уу. Өнөөдрийн барилдаанд гэж бичсэнийг бодоход ном хуулаагүй өөрийн тэмдэглэлээсээ оруулсан бололтой (Номон дээр хэзээ ч өнөөдрийн барилдаан гэхгүй тэдний өдрийн бөхийн барилдаан гэж бичих байх). Хүндэтгэсэн, [[Хэрэглэгч:B.munkhbayar|Мөнхбаяр]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:B.munkhbayar|talk]]) 14:45, 4 Долоодугаар сар 2017 (UTC) :::: Britanica nevterhii tolin deer tegvel "Google Kompanii neremjit Aimag Sumiin tsoltnuudiin Hulbumbugiin Temtseen", "Donald Trumpiin Neremjit Barildaan" geh metiin utgagui sedvuud baidag uu??? Nevterhii Tolinii standartiig sain barimtlah heregtei. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 07:25, 4 Долоодугаар сар 2017 (UTC) :Ene vandalism hiigchiig ban hiinuu: https://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A5%D1%8D%D1%80%D1%8D%D0%B3%D0%BB%D1%8D%D0%B3%D1%87:%D0%94%D3%A9%D0%BB%D1%85%D2%AF%D2%AF&action=edit&redlink=1 [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 03:05, 5 Долоодугаар сар 2017 (UTC) == Request for translation: '[[w:simple:United Nations General Assembly Resolution 68/262|United Nations General Assembly Resolution 68/262]]' == Hello dear Zorigt, saw your wonderful contribution in Mongolian Wikipedia. According to the subject I would like to ask you translate/help to translate [[w:simple:United Nations General Assembly Resolution 68/262|the small article]] into Mongolian, and add it to the Wikipedia. Thank you in advance for your support/contribution and best wishes! == == Энэ хуудас устгагдсан байна. Лавлагааны зориулалтаар тухайн хуудасны устгалын ба зөөлтийн лог доор тавигдсан байгаа.гэхийн Энэ яагаад устгасан байх уу Хэлж өгнө үү Infiltration tactics Англи хэлнээс Монгол хэл рүү Уусах тактик нэрээр хөрвүүлэх гээд дутуу орхисон байгаа юм л даа wikipedia гийн талаар сайн мэдэхгүй байна шүү :Сайн байна уу. Таны оруулсан өгүүллийг шалгаж үзэхэд, автомат орчуулгын програм ашиглаж орчуулсан байх магадлал өндөртэй, алдаа ихтэй өгүүлэл байсан тул чанарын шаардлага хангахгүй өгүүлэл гэж үзэн устгасан болно. Монгол хэл мэдэхгүй гадны хүмүүс ийм аргаар монгол википедиад өгүүлэл оруулдаг спам их байдаг тул устгасан шалтгааныг ойлгон хүлээн авна уу. Танд төвөг удсан бол гүнээ уучлал хүсэж байна. Та өөрийн орчуулсан хэсгээ бага багаар нэмээд оруулаад явах боломжтой. Баярлалаа. Хүндэтгэсэн, [[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 02:53, 11 Арванхоёрдугаар сар 2017 (UTC) Хурдан хариу өгсөнд Баярлалаа Цаг хэмнэх гээд автомат орчуулагч ашиглаж засаж бичих санаатай байсан Эхний хэсгийг зөв болгож сүүл хэсгийг маргааш нь засахаар орхисон Энэ их буруу байжээ Уучлаарай Мэдэхгүй зүйл их гарах юм байна Танд маш их Баярлалаа == Zohisgui huniig ban hiih == Sainuu Zorigtoo, Ene [[https://mn.wikipedia.org/wiki/Хэрэглэгч:Munkhzaya.E Munkhzaya]] gesen hun het olon utgagui Angilluud tolind oruulaad toliig suuliin uyed bur hogiin sav bolgoj duuslaa. Odoo tolinii nuurend olon yanziin demii sedvuud oruulaad ilt duraaraa vandalism hiigeed unalaa. Gadaadad baigaa Mongol helniihee medremjee aldsan mash hachin setgelgeetei boltson n ter utgagui olon duremiin bus angilluudaas haragdaad baina. Ene huniig saraar ch yumuu ban hiine uu. Tuuniig mash ih utgagui angilluud oruulj uuruu tedgeeriig n ustgasniig ajiglasan. Iim dald vandalismiig udaan tevchmeergui baina! [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 05:33, 13 Хоёрдугаар сар 2018 (UTC) :: Ugaasaa tolind Mongol helnii durmend harshilsan uildliig olon dahin zasrahgui hiigeed baigaa huniig ban hiih yurunhii zarchim baigaa harin iim aldaa udaanaar olon dahin hiigeed baigaa huniig ban hiihgui odoo boltol ingeed Mongol nevterhii toliig bohirdohiig n hultseed baigaa n bas ih oilgomjgui baina! [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 05:43, 13 Хоёрдугаар сар 2018 (UTC) == Wanted to ask == Hello, I know you don't take translation requests but I was wondering if you can translate just these three phrases "Village in China", "Commune in Morocco", and "village in Indonesia". It is for updating Wikidata. Thanks in advance. (feel free to reject this request)[[Хэрэглэгч:Artix Kreiger|Artix Kreiger]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Artix Kreiger|talk]]) 17:45, 8 Гуравдугаар сар 2018 (UTC) == ESEAP Conference 2018 == Hello, I’m Biyanto from Wikimedia Indonesia who organized ESEAP Conference. [[:meta:ESEAP Conference 2018|ESEAP Conference 2018]] is a regional conference for Wikimedia communities throughout the ESEAP region: ESEAP stands for East, Southeast Asia, and Pacific. Taking place in Bali, Indonesia on 5–6 May 2018, this is the first regional conference for these Wikimedia communities. East and Southeast Asia and the Pacific are the most under-represented regions within the Wikimedia community. There is a significant number of Wikimedia contributors in our regions, yet we continue to struggle in establishing a well-managed community. This conference will bring participants from various ESEAP communities together in order to better understand the issues and to look for solutions. It also aims to connect people of the Wikimedia movement within ESEAP regions, to share ideas, and to build regional collaborations that are impossible to achieve through online communication. We’ve got a lot of participation from several countries, but we’re lacking from your country. As we need more participants from your country, we believe that your contribution and participation would be a valuable asset to the success of this event. If you would like to participate in the conference, please do fill the [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLScedLPDBCZG6C6v1x_a3xiTh7BTO0j2odFRx5bU4QMzI9lk0Q/viewform form] as soon as possible (by April 5, 2018) and we’ll inform you if you get selected for the conference. Thank you and we hope to see you soon. --[[Хэрэглэгч:Beeyan|Beeyan]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Beeyan|talk]]) 20:28, 28 Гуравдугаар сар 2018 (UTC) == Share your experience and feedback as a Wikimedian in this global survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hello! The Wikimedia Foundation is asking for your feedback in a survey. We want to know how well we are supporting your work on and off wiki, and how we can change or improve things in the future. The opinions you share will directly affect the current and future work of the Wikimedia Foundation. You have been randomly selected to take this survey as we would like to hear from your Wikimedia community. The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes. <big>'''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=VAE&prj=as&edc=5&prjedc=as5 Take the survey now!]'''</big> You can find more information about this survey [[m:Special:MyLanguage/Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|on the project page]] and see how your feedback helps the Wikimedia Foundation support editors like you. This survey is hosted by a third-party service and governed by this [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]] (in English). Please visit our [[m:Special:MyLanguage/Community_Engagement_Insights/Frequently_asked_questions|frequently asked questions page]] to find more information about this survey. If you need additional help, or if you wish to opt-out of future communications about this survey, send an email through the EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]] to remove you from the list. Thank you! </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, 18:19, 29 Гуравдугаар сар 2018 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:WMF Surveys@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/as5&oldid=17881330 --> == Reminder: Share your feedback in this Wikimedia survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Every response for this survey can help the Wikimedia Foundation improve your experience on the Wikimedia projects. So far, we have heard from just 29% of Wikimedia contributors. The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes to be completed. '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=VAE&prj=as&edc=5&prjedc=as5 Take the survey now.]''' If you have already taken the survey, we are sorry you've received this reminder. We have design the survey to make it impossible to identify which users have taken the survey, so we have to send reminders to everyone. If you wish to opt-out of the next reminder or any other survey, send an email through EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]]. You can also send any questions you have to this user email. [[m:Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|Learn more about this survey on the project page.]] This survey is hosted by a third-party service and governed by this Wikimedia Foundation [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]]. Thanks! </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, 01:17, 13 Дөрөвдүгээр сар 2018 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:WMF Surveys@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/as5&oldid=17881330 --> == Hunii bichseng duraaraa arilgaad baigaa talaar == Sain uu Zorigtoo, Minii bichsen uguulluudiig [[https://mn.wikipedia.org/wiki/Хэрэглэгч:Munkhzaya.E| Munkhzaya]] duraaraa uurchiluud shaardlaga tavihaar uuriinhuu yarian dotorh shaardlagiig arilgaj baina uuniig anhaarna uu. Bas dahin minii shaardlagiig arilgaj magadgui gesen uudnees gerchilelt bolgoj end huulj oruullaa. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 08:19, 15 Дөрөвдүгээр сар 2018 (UTC) ::Munkhzayad: Busdiin bichlegiig hundetgeerei!! Uuruu batalgaatai tom setguul nomnii editor mergejilten bish bol busad ijil tuvshinii humuusiin bichlegt buduulgeer haldah erhguigee oilgomoor baina!! Bas nuguu talaar gadaadad baigaa Mongol helniihee chadvariig nileen aldsan n ene sonin buruu nairuulgatai angilluudaas haragdaad baigaa. Hunii sedevt buu haldana uu!!! (in case for international admin or observer etc: english translation to latest edit war: You need to understand that if you are not proven professional editor of big magazine it is rude to delete things with others edited articles while seemingly in closer level. Plus you are living outside of Mongolia and your language proficiency is seemingly lost due to this sketchy meant categories. Please do not delete others things!!! ) [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 07:48, 15 Дөрөвдүгээр сар 2018 (UTC) ::: Soyltoigoor hunii bichlegt harui uguhiig husey!! Arilgah chine mash sonin asuudal!! [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 08:00, 15 Дөрөвдүгээр сар 2018 (UTC) ::::Ер нь та бид 2-н нэг нь л энд байсан нь дээр юм байна. өөр ярих юм алга ::::: Yahaaraa minii bichseng uuruu ustgah erhtei bi uuriin chine buruu categoriig ustgah erhgui bilee? [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 08:04, 15 Дөрөвдүгээр сар 2018 (UTC) == Your feedback matters: Final reminder to take the global Wikimedia survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hello! This is a final reminder that the Wikimedia Foundation survey will close on '''23 April, 2018 (07:00 UTC)'''. The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes. '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=VAE&prj=as&edc=5&prjedc=as5 Take the survey now.]''' '''If you already took the survey - thank you! We will not bother you again.''' We have designed the survey to make it impossible to identify which users have taken the survey, so we have to send reminders to everyone. To opt-out of future surveys, send an email through EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]]. You can also send any questions you have to this user email. [[m:Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|Learn more about this survey on the project page.]] This survey is hosted by a third-party service and governed by this Wikimedia Foundation [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]]. </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, 00:26, 20 Дөрөвдүгээр сар 2018 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:WMF Surveys@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/as5&oldid=17881330 --> ==Хүний эрхийг хамгаалагчдын түүх== Сайн байна уу Зоригт Amnesty International байгууллагаас Викимедиатай хамтраад Wikipedia хуудсанд хүний эрхийн хамгаалагчдын түүх оруулж байгаа юм. Энэ асуудлаар асуух зүйл байна. Яаж холбогдох вэ Баярлалаа Амараа :Сайн байна уу, та асуух зүйлээ энд бичиж үлдээж болно. Баярлалаа. [[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 02:01, 25 Тавдугаар сар 2018 (UTC) ::Bujeekee account-тай манай сайн дурын ажилтан нэг түүх оруулсан байгаа. Тэрийг та устгаад байна гэнэ. Ямар нэг зүйл буруу оруулсан байна уу. Хэрэв тийм бол засаад оруулахад нь туслаад өгнө үү. Бас манай сайн дурын өөр ажилтнууд өөр олон түүх оруулах гэж байгаа. Тэдэнд тусална уу. Баярлалаа. :::Би устгаагүй, хүний тухай өгүүллийн гарчиг тухайн хүний бүтэн нэр байх ёстой тул зөөсөн төдий. Ажилтныхаа хуудсыг үзнэ үү: [[Тусгай:Contributions/Bjeekee]]. Хүндэтгэсэн, [[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 02:48, 25 Тавдугаар сар 2018 (UTC) == Munkhzayag blok hiine uu!! == [https://mn.wikipedia.org/wiki/Хэрэглэгч:Munkhzaya.E Munkhzaya] n hunii bichisen buten uguulliig ustgahiig oroldood ehellee. Ene etgeediig bloklonuu. Hiisen uildeluud n: [https://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=Санчирын_туйлын_шуурга&action=history |uguulel 1]; [https://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=Морин_толгой_мананцар&action=history |uguulel 2]. [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 03:54, 8 Зургаадугаар сар 2018 (UTC) :: Vandalism hiideg huniig bloklohoo bolison uu? [[Хэрэглэгч:Orgio89|Orgio89]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Orgio89|talk]]) 06:56, 8 Зургаадугаар сар 2018 (UTC) :::Нэгдүгээрт, өгүүллийн доодох ангиллууд ямар байвал зохих вэ гэх мэт, хэнийх нь зөв, хэнийх нь буруу гэж хэлэх аргагүй, үзэмжийн асуудал тул хэнийх нь буруу зөв гэдгийг би шүүхгүй. Иймээс, та хоёроос хоёулангаас нь энэ утгагүй зүйлээ зогсоохыг хүсэж байна. Хэрвээ энэ байдлаараа үргэлжилбэл, миний хувьд та хоёрыг хоёуланг нь хэсэг хугацаагаар блоклохоос өөр аргагүй болох вий гэж санаа зовж байна. Хоёрдугаарт, өмнө нь харж байхад Оргио та Мөнхзаяагийн оруулсан ангилал, өгүүллүүдийг хэрэггүй гэж устгаад байснаас болж та хоёрын харилцаа муудсан гэж ойлгож байгаа. Хоёул монгол википедиагаа хөгжүүлэх гэсэн хүсэл эрмэлзэлтэй гэдэг нь хэн ч харсан илэрхий байгаа ч ялангуяа Оргио таныг бусад хүмүүсийн оруулж буй өгүүлэл ангилал зэргийг өөрийн үзэмжээр хэрэгтэй хэрэггүй гэж шууд дүгнэлгүй, гадаадад байдаг хүн монгол хэлээ мэдэхгүй гэж дээрээс харж харьцалгүй, яг амар шалгтааны улмаас хэрэггүй гэж үзэж байгаа гэх зэргээ тайлбарласны үндсэн дээр оруулж байна уу гэж хичээнгүйлэн хүсье (Мөнхзаяагийн үүсгэж буй ангиллууд бусад хэлний википедиад ч байдаг, ерөнхийдөө өгүүллүүдийг цэгцлэхэд хэрэгтэй гэж би хувьдаа үзэж байгаагаа энэ дашрамд хэлье). Баярлалаа. [[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 07:28, 8 Зургаадугаар сар 2018 (UTC) == Дуучдын нэр гэж юу вэ? == Тэднийг Татар гэж нэрлэдэг. Гэхдээ би тэдний жинхэнэ нэрийг мэдэхгүй байна. Энд дуу байна. та мэдлэг? https://m.youtube.com/watch?v=MVVP1kRY7xc [[Хэрэглэгч:Yesükhei Baatar|Yesükhei Baatar]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Yesükhei Baatar|talk]]) 08:39, 13 Зургаадугаар сар 2019 (UTC) ==A request== Hi there, Бмхүн. I am Erica and work in the Community Engagement department at the Wikimedia Foundation. I hope all is fine with you. I am contacting you because [[:m:User:Elitre_(WMF)/Boost_initiative|I have a message from the Language team]] that I would like to deliver soon to the community here, and hence I would appreciate if someone could translate it before. I have read the note at the top of this page (although it isn't clear to me if you are referring to translations of articles specifically) but if you can't help, then I'd appreciate if you could let me know who I can ask instead, as we'd like to start conversations with the community here soon. Thanks a lot for what you will do, and best regards. --[[Хэрэглэгч:Elitre (WMF)|Elitre (WMF)]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Elitre (WMF)|talk]]) 09:22, 16 Есдүгээр сар 2019 (UTC) :I've gone ahead and posted in English. Would love to hear your thoughts on [[Wikipedia:Хурал/Гадаад_хэл#Improving_the_translation_support_for_Mongolian_Wikipedia|this thread at the Village Pump]]. Thank you very much, --[[Хэрэглэгч:Elitre (WMF)|Elitre (WMF)]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Elitre (WMF)|talk]]) 14:52, 8 Аравдугаар сар 2019 (UTC) == Сайн байнауу. Шинэ мэдээлэл оруулах талаар == Сайн банйауу. Хувь хүний талаар шинэ мэдээлэл оруулах гэсэн юм. Оруулсан мэдээлэл википедиагийн шаардлага хангахгүй байгаа юмуу. Устгаад байх юм. Танд туслах боломж байнауу? == Administrator action request == Hello! I noticed an apparent feud between two IP editors: [[Special:Contribs/93.78.31.199|93.78.31.199]] and [[Special:Contribs/93.157.169.14|93.157.169.14]]. 93.78.31.199 has become very uncivil [[User talk:93.157.169.14|on this talk page]], making many personal attacks. I, however, do not know Mongolian and wanted to let you know, as you are a local administrator, about the problem. Thank you, [[Хэрэглэгч:Vermont|Vermont]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Vermont|talk]]) 19:34, 5 Долоодугаар сар 2020 (UTC) == No DeadendPages be [[]], be more 20 000 pages in Mongolian == see of [[Тусгай:DeadendPages]] be more from 20.000 Mongolian articles from see [[Тусгай:Statistics]] == We sent you an e-mail == Hello {{PAGENAME}}, Really sorry for the inconvenience. This is a gentle note to request that you check your email. We sent you a message titled "The Community Insights survey is coming!". If you have questions, email surveys@wikimedia.org. You can [[:m:Special:Diff/20479077|see my explanation here]]. [[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 18:53, 25 Есдүгээр сар 2020 (UTC) <!-- Message sent by User:Samuel (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Samuel_(WMF)/Community_Insights_survey/other-languages&oldid=20479295 --> == Flower of the month == [[File:Cymbaria dahurica.jpg|thumb|<center>Cymbaria dahurica]] Hi Zorigt For your huge efforts on Mongolian Wikipedia I want to award you with the [[:als:Wikipedia:Blueme vum Monet|Flower of the month]]. Best regards, ---[[Хэрэглэгч:Holder|Holder]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Holder|talk]]) 20:27, 2 Аравдугаар сар 2020 (UTC) == тооллогийн -> тооллогын? == How come? Has there been a spelling reform in Mongolian recently? I also noticed you changed ,,Израиль" to ,,Израил" as well on the ,,Унгар хэл" article. [[Тусгай:Contributions/14.202.123.115|14.202.123.115]] 06:37, 28 Аравдугаар сар 2020 (UTC) == Админ болж болох уу == Админ болох хүсэлтэй байна. == Ярилцах гэсэн юм == Хэд хэдэн асуудлаар ярилцах гэсэн юм. == Молом Цэндийн == Сайн байна уу, Цэндийн Моломын монгол пейж бичсэнд баярлалаа. Би орос хэлрүү орчуулаад нэмэлт мэдээлэл оруулсан юмаа. Гэтэл монголоос оросруу линк нь ажилладаггүй. Дахиж хийтэл орос хэл дээр Молом Цэндийн, Цэндийн Молом гээд хоёр давхар пейж нээгдчихлээ. Үүнээс Молом Цэндийн гэдэг пейжийг нь устгаад Цэндийн Молом гэсэн пейжийг Молом Цэндийн болгоод өгч болох уу? Баярлалаа. == Хэрэглэгчийн нэрээ солих тухай == Сайн байна уу? Би википедиагийн хэрэглэгчийн нэрээ Gankhuu.M болгож солиулах хүсэлтэй байгаа тул хэрэглэгчийн нэрийг сольж өгч тус болно уу. :Сайн байна уу. Харамсалтай нь надад хэрэглэгчийн нэр солих эрх байхгүй. Баярлалаа. [[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 03:48, 16 Гуравдугаар сар 2021 (UTC) == Munkhzaya админы тухай == Энэ Munkhzaya гэгч админ миний үүсгэсэн бүх загваруудыг ямар ч шалтгаангүй устгаж байна. Монгол Википедиад Munkhzaya админ ноёрхлоо тогтоосон юм шиг санагдаж эхэллээ. == Тусламж == Буриад википедиад нэг загварт тусламж үзүүлж болох болов уу? == Invitation for Functionary consultation 2021 == Greetings, Admins of the emerging community, I'm letting you know in advance about a meeting I'd like to invite you to regarding the [[:m:Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] and the community's ownership of its future enforcement. I'm still in the process of putting together the details, but I wanted to share the date with you: 10/11 July, 2021. I do not have a time on this date yet, but I will let you soon. We have created a [[:m:Universal Code of Conduct/Functionary consultations/June and July 2021|meta page]] with basic information. Please take a look at the meta page and sign up your name under the appropriate section. Thank you for your time.--[[User:BAnand (WMF)|BAnand (WMF)]] 15:14, 10 June 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:BAnand (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=MassMessage/Lists/UCoC_Group&oldid=21568660 --> == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> 18:18, 4 Нэгдүгээр сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(5)&oldid=22532651 --> == Request to update one sentence in [[Дэлхийн дулаарал]] == Hello. I'm part of [[meta:Climate change portal/climate denial review|the cross-wiki review on climate denial]]. The Mongolian article has not been updated much since its creation, and underplays the human cause of climate change. Would you be able to update one sentence in the article: [[Хэлэлцүүлэг:Дэлхийн_дулаарал]]. Thanks! [[Хэрэглэгч:Femkemilene|Femkemilene]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Femkemilene|talk]]) 12:01, 22 Нэгдүгээр сар 2022 (UTC) == Stefania Turkewich == Hello Zorigt, When you have time could you take a look at this article [[en: Stefania Turkewich]]? As part of [[en: Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2022]], could you give this article a start in the Mongolian language Wikipedia with an opening introductory paragraph? [[Хэрэглэгч:Nicola Mitchell|Nicola Mitchell]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Nicola Mitchell|talk]]) 13:13, 3 Гуравдугаар сар 2022 (UTC) == Unblock == Сайн байна уу? Enkhsaihan2005 хаягын түгжээг цуцалж өгнө үү? Баярлалаа [[Тусгай:Contributions/66.181.187.130|66.181.187.130]] 14:29, 9 Наймдугаар сар 2022 (UTC) :@[[Хэрэглэгч:Zorigt|Zorigt]] [[Тусгай:Contributions/66.181.187.130|66.181.187.130]] 12:52, 10 Наймдугаар сар 2022 (UTC) 0o2yjmd890j3jax674y8q8w2fcjmusa 10 5422 708177 706439 2022-08-11T03:46:00Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki {{Sidebar with collapsible lists | name = Монголын түүх | title = [[Монголын түүх]] | image = [[File:State emblem of Mongolia.svg|100px]] | expanded = {{{expanded|}}} | bodystyle = width: 21em <!-- ABOVE CONTENT --> | abovestyle = font-size:smaller; | above = {{flatlist| [[Монгол улсууд|Улсууд]]{{·}}[[Монголын түүхэн он дараалал|Он дараалал]]{{·}}[[Монгол хаад|Удирдагчид]]{{·}}[[Монгол ноёдын цол хэргэм|Цол хэргэм]] }} <!-- LISTS --> | listtitlestyle = color:#000000; background: #eeeeee; text-align:center; | liststyle = text-align:left; | list1name = age1 | list1title = Балар эртний үе | list1 = :[[Балар эртний Монгол|Балар эртний түүх]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|}}}}}} | list2name = age2 | list2title = Эрт үе | list2 = :[[Дөрвөлжин булшны соёл]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|}}}}}} :[[Хүннү улс|Хүннү Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|МЭӨ 209–МЭ 93}}}}}} :[[Сяньби]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|93-234}}}}}} :[[Нирун улс|Нирун Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|330-555}}}}}} :[[Хөх Түрэгийн хаант улс|Түрэг Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|555-744}}}}}} :[[Уйгур улс|Уйгур Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|744-840}}}}}} :[[Хидан Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|907-1125}}}}}} | list3name = age3 | list3title = Дундад зуун | list3 = :[[Дундад зууны монгол аймгууд|Монгол ханлигууд]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|IX-X}}}}}} :[[Хамаг Монгол]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|X-1206}}}}}} :[[Их Монгол Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1206-1368}}}}}} :[[Юань Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1271-1368}}}}}} :[[Умард Юань Улс|Бага хаадын үеийн Монгол]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1368-1691}}}}}} :[[Дөрвөн Ойрадын холбоо|Дөрвөн Ойрадын Холбоо]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1399-1634}}}}}} :[[Зүүнгарын Хаант Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1634-1758}}}}}} :[[Чин улс]] ([[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манжийн үе]]) {{align|right|{{small|{{color|#000000|1691-1911}}}}}} | list4name = age4 | list4title = [[Орчин үеийн Монголын түүх|Орчин үе]] | list4 = :[[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1911}}}}}} :[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1911-1924}}}}}} :[[Ардын хувьсгал]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1921}}}}}} :[[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1924–1992}}}}}} :[[1990 оны Монголын ардчилсан хувьсгал|Ардчилсан хувьсгал]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1990}}}}}} :[[Монгол Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1992-одоо үе}}}}}} <!-- BELOW CONTENT --> | belowstyle = border-top: 1px solid #aaa; | below =[[:Ангилал:Монголын түүх|Түүх]]*[[Монголчууд|Монгол үндэстэн]]*[[Панмонголизм]] }}<noinclude> [[Ангилал:Загвар:Монгол|Инфобокс Түүх]] [[Ангилал:Загвар:Инфобокс Түүх|Монгол]] </noinclude> ttshsheqiud5tcmhlkry1n9yf0gx702 0 9625 708199 673048 2022-08-11T07:33:23Z Munkhzaya.E 32380 /* Газарзүй */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс ОХУ-ын холбооны субъект |нэр =Бүгд Найрамдах Удмурт Улс |орос нэр =Удмуртская Республика |нутгийн нэр1 =Удмурт Элькун |нутгийн нэр2 = |нутгийн нэр3 = |нутгийн нэр4 = |нутгийн хэл1 =Удмурт |нутгийн хэл2 = |нутгийн хэл3 = |нутгийн хэл4 = |газрын зураг =Map of Russia - Udmurt Republic (2008-03).svg |газрын зургийн таних тэмдэг = |сүлд =Coat of arms of Udmurtia.svg |сүлдний холбоос = |далбаа =Flag of Udmurtia.svg |далбааны холбоос = |дууллын холбоос = |төв буюу нийслэл =Нийслэл |төвийн нэр =[[Ижевск]] |байгуулагдсан огноо =[[1920]] оны [[11 сарын 4]] |статус =БНУ |статусын холбоос =[[Бүгд Найрамдах Улсын жагсаалт (ОХУ)|Бүгд Найрамдах Улс]] |холбооны тойрог =[[Ижил Мөрний Холбооны тойрог|Ижил Мөрөн]] |эдийн засгийн бүс =[[Уралын эдийн засгийн бүс|Урал]] |кодын дугаар =18 |нутаг дэвсгэр =42100 |нутаг дэвсгэрийн эрэмбэ =57 |хүн ам =1570316 |хүн амын эрэмбэ =29 |хотын хүн ам =69.7% |хөдөөний хүн ам =30.3% |хэлнүүд =нүүд |хэлний жагсаалт =[[Орос хэл|орос]], [[Удмурт хэл|удмурт]] |засаг огноо = |төрийн тэргүүн =Ерөнхийлөгч |төрийн тэргүүний нэр =[[Александр Волков]] |ерөнхий сайдын алба =Засгийн газрын тэргүүн |ерөнхий сайдын нэр =[[Юрий Питкевич]] |хууль тогтоох байгууллага =Төрийн зөвлөл |үндсэн хуулийн төрөл =Үндсэн хууль |үндсэн хуулийн нэр =Бүгд Найрамдах Удмурт Улсын Үндсэн хууль |вэбсайт =http://www.udmurt.ru/ }} [[Image:Udmurt03.png|thumb|180px|right]] '''Бүгд Найрамдах Удмурт Улс''' ({{lang-ru|Удму́ртская респу́блика}}; [[Удмурт хэл|удм.]] ''Удмурт Элькун'') — [[Оросын Холбооны Улс]]ын [[ОХУ-ын холбооны этгээдүүд|холбооны этгээд]] бөгөөд [[Бүгд Найрамдах Улсын жагсаалт (ОХУ)|Бүгд Найрамдах Улс]]. [[Ижил Мөрний Холбооны тойрог|Ижлийн холбооны тойрог]] болон [[Уралын эдийн засгийн бүс]]т хамаардаг. Нийслэл - [[Ижевск]] хот. Нутаг дэвсгэр - 42,061 &nbsp;км²<ref>[http://perepis2002.ru/ct/html/TOM_01_03.htm "Территория, число районов, населённых пунктов и сельских администраций по субъектам Российской Федерации]</ref>, [[2010 он]]<nowiki/>ы байдлаарх хүн амын тоо - 1,522,761<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref>. Үүнээс 62.2% нь [[Оросууд]], 28.0% (410,584) нь [[Удмуртууд]] аж.<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> [[Орос хэл]]нээс гадна [[Удмурт хэл]] албан ёсны зэргэмжтэй. Удмурт хэлийг [[Фин-Угор хэлний бүлэг]]т оруулан ангилдаг. == Газар зүй == Оросын [[Европ]]ын хэсгийн зүүн хэсэгт орших бөгөөд [[Уралын нуруу]]ны баруун талд [[Кама мөрөн]], [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] хооронд байрлах эх газрын уур амьсгалтай нутаг юм. Хойд талаараа [[Киров муж]], зүүн талаараа [[Пермь муж]], өмнөд талаараа [[Башкортостан]], [[Татарстан]]тай хил залгадаг. == Хүн ам == Хүн амын 53% нь [[Орос үндэстэн|орос]], 35% нь [[Удмурт үндэстэн|удмурт]], 7% нь [[татар үндэстэн]] болно. Удмуртчууд нь [[Угро-Фин]] угсааны үндэстэн юм. Зонхилох шашин нь [[Үнэн алдартны шашин]], [[шаманизм]]. == Түүх == Удмурт үндэстний өлгий нутагт оросууд [[12-р зуун]]д хүрч иржээ. [[1552]] онд [[Казань]] Орост нэгдсэний дараа оросууд эрс нэмэгдсэн аж. [[1920]] онд [[Вотскийн автономит муж]] хэмээх нэртэй анх байгуулагдаж, [[1934]] онд '''Зөвлөлт Социалист Автономит Бүгд Найрамдах Удмурт Улс''' болон зохион байгуулагдсан. [[Зөвлөлт Холбоот Улс]] задрахад [[1990]] оноос одоогийнхоо нэрээр нэрлэгдэх болжээ. Одоогийн [[ерөнхийлөгч]] [[Алексей Волков]] [[2007]] онд сонгогдсон байна. == Эдийн засаг == Металл боловсруулах, химийн үйлдвэрүүд болон [[шил]]эн эдлэлийн үйлдвэрлэл өргөн дэлгэр. [[Газрын тос]], [[чулуун нүүрс]] олборлодог. Мөн [[Михайл Калашников]]ын зохион бүтээсэн [[AK-47]] болон түүнтэй төстэй загварын буунуудыг үйлдвэрлэдэг [[Измаш компани]] тус улсад байрладаг бөгөөд Удмуртын эдийн засагт чухал нөлөөтэй. == Хот суурин == 600 мянга орчим хүнтэй нийслэл [[Ижевск]]ээс гадна [[Воткинск]], [[Сарапул]], [[Глазов]] зэрэг хотууд бий. == Зүүлт== {{reflist}} {{commons|Category:Udmurtia}} {{ОХУ-ын засаг захиргааны нэгжүүд}} [[Ангилал:Удмурт| ]] [[Ангилал:Оросын бүгд найрамдах улс]] [[Ангилал:Оросын холбооны муж]] 3rtzb6oo644ognr66r8mbagt5x1s1u5 0 9957 708176 702842 2022-08-11T03:44:29Z 45.58.38.153 /* Эшлэл */ wikitext text/x-wiki [[Монгол Улс]]ын түүхэнд 200 гаруй [[жил]] үргэлжилсэн [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин гүрний]] ноёрхлыг эцэс болгон монгол төрийг сэргээн байгуулж, монголчуудын сэргэн мандлын эхийг тавьсан 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал нь төрт ёсны өнө эртний уламжлалтай Монголын ард түмний түүхийн онцгой хуудас, хойч үе нь бахархан дурсвал зохих түүхт үйл явдал мөн. Энэхүү Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал нь монголчуудын туурга тусгаар улсаа сэргээн байгуулах гэсэн олон арван жилийн мохошгүй хүсэл тэмүүлэл, тууштай тэмцлийн биелэл, үндэсний ухамсрын их сэргэлтийн эхлэл, 1921 оны Ардын хувьсгалын бодит хөрс болсон билээ. Ялалттай болсон эрх чөлөөний тэмцлийг хувьсгал, амжилтгүй болсон бол хөдөлгөөн гэж нэрлэдэг. [[File:UB-Bogdo-kapu1.jpg|thumb|Богд хааны ордон дахь энэ ёслолын хаалгыг тусгаар тогтнолоо тунхагласанд зориулж хийжээ]] 1911 оны цагаагчин гахай жилийн шинийн 9 буюу 12 дугаар сарын 29-ний өдөр 11 цагт Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын ололтыг баталгаажуулан Монгол Улс тусгаар тогтнолоо тунхаглан зарлаж, [[Богд хаан|Богд Жавзандамба хутагт]]ыг хаан ширээнд залж, түүнд [[төрийн тамга]], [[Монгол улсын төрийн далбаа|далбаа]], өргөмжлөл, хүндэтгэлийг өргөж, таван [[Богд хааны Засгийн газар|яам]] бүхий Засгийн газрыг байгуулах түүхэн шийдвэр гаргасан юм. ==Хувьсгалаас өмнөх Ар Монголын байдал== Энэхүү “[[Шинэ засгийн бодлого]]” нь Монгол нутагт хятадуудыг үй олноор нь шилжүүлэн суурьшуулах, Монголын хүн амыг хятадчилах, байгалийн баялгийг их гүрнүүдтэй нийлэн цөлмөх, Монголыг Манжийн ([[Хятад үндэстэн|Хятад]]ын) засаг захиргааны шууд нэг хэсэг, дотоод муж болгон хувиргах зэрэгт чиглэгдэж байв.<ref>[http://unuudur.mn/монголын-үндэсний-анхдугаар-хувьсгал/ МОНГОЛЫН ҮНДЭСНИЙ АНХДУГААР ХУВЬСГАЛ]</ref> ==Сандо амбанг хөөв== [[Файл:Qing Dynasty Mongolia map 1911.svg|thumb|Чин улсын Ар Монгол 1911.]] Манжаас тусгаар болохын тулд эхлээд Хүрээнд байсан манжийн [[Сандо амбан]]г зайлуулах шаардлагатай болсон юм. Тиймээс халхын нутаг бүрээс сайн дурын цэрэг эрсийг цуглуулж, үүнээс зүрх алдан айсан Сандо зугтан оросын консулд хоргодон, 1911 оны 12 дугаар сарын 4-д орос цэргээр хамгаалуулан [[Хиагт]]аар дамжин Монгол нутгаас гарсан юм. ==Анхны яамд== [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]ын яам нь 5 яамдаас бүрдэж байв. Гадаад хэргийг эрхлэн шийтгэх яам Чин ван [[Минжиддоржийн Ханддорж]] /Одоогийн гадаад хэргийн яам/, Цэргийн яам Эрдэнэ далай ван [[Ваанчигийн Гомбосүрэн]] /Одоогийн батлан хамгаалах яам/, Сангийн яам Түшээ гүн [[Гадинбалын Чагдаржав]] / Одоогийн сангийн яам/, Шүүх яам Эрдэнэ ван [[Мижиддоржийн Намсрай]], Дотоод явдлын яам [[Да лам Цэрэнчимэд]] /Одоогийн хууль зүй, дотоод хэргийн яам нарын сайдтайгаар байгуулагдав. Эдгээр сайд нарын эрх мэдлийн зөрчилдөөний улмаас тэдний дээр ерөнхий сайдаар [[Төгс-Очирын Намнансүрэн|Сайн Ноён хан Намнансүрэн]]г тавьжээ. ==100 жилийн ой== Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр “Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын 100 жилийн ой”-г тэмдэглэх тухай Зарлиг 2008 оны 12 дугаар сарын 28-нд гаргаж Арвантавдугаар жарны Цагаагчин гахай жилийн өвлийн дунд сарын шинийн есөн буюу аргын тооллын 1911 оны 12 дугаар сарын 29-ний өдөр Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын ололтыг баталгаажуулж Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг даяар олноо тунхаглан зарласан түүхэн үйл явдлыг тохиолдуулан Монгол Улсад Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал өрнөсний 100 жилийн ойг 2011 оны 12 дугаар сарын 29-ний өдөр /Үндэсний эрх чөлөөний өдөр/ орон даяар тэмдэглэхээр болсон.<ref>[http://www.legalinfo.mn/inpro/news.php?vnewsid=914]</ref> ==Эшлэл== {{Reflist}} *Н.Магсаржав Монгол Улсын шинэ түүхээс УБ, 1994 {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал| ]] [[Ангилал:20-р зууны хувьсгал]] [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Монголын хувьсгал]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]] 1j02g63ppwtwjatvxjlm54j1q4auq4m 0 10807 708203 692176 2022-08-11T07:38:07Z Munkhzaya.E 32380 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс ОХУ-ын холбооны субъект |нэр =Ленинград муж |орос нэр =Ленинградская область |нутгийн нэр1 = |нутгийн нэр2 = |нутгийн нэр3 = |нутгийн нэр4 = |нутгийн хэл1 = |нутгийн хэл2 = |нутгийн хэл3 = |нутгийн хэл4 = |газрын зураг =Map of Russia - Leningrad Oblast (2008-03).svg |газрын зургийн таних тэмдэг =ОХУ дахь Ленинград мужийн байршил |сүлд =Coat of arms of Leningrad Oblast.svg |сүлдний холбоос = |далбаа =Flag of Leningrad Oblast.svg |далбааны холбоос = |дууллын холбоос = |төв буюу нийслэл =Төв |төвийн нэр =[[Санкт-Петербург]] <br />(засаг захиргааны хувьд тусдаа нэгж болно) |байгуулагдсан огноо =[[1927]] оны [[8 сарын 1]] |статус =Муж |статусын холбоос =ОХУ-ын мужууд |холбооны тойрог =[[Баруун Хойд Холбооны тойрог|Баруун Хойд]] |эдийн засгийн бүс =[[Баруун Хойд эдийн засгийн бүс|Баруун Хойд]] |кодын дугаар =47 |нутаг дэвсгэр =83,908<ref>Administrativno-territorialʹnoe delenie po subʺektam Rossijskoj Federacii na 1 janvarja 2010 goda (Administrativ-territoriale Einteilung nach Subjekten der Russischen Föderation zum 1. Januar 2010). ([www.gks.ru/doc_2010/demo.pdf Download] von der Website des Föderalen Dienstes für staatliche Statistik der Russischen Föderation)</ref> |нутаг дэвсгэрийн эрэмбэ =38 |хүн ам =1669205 |хүн амын эрэмбэ =28 |хотын хүн ам =66.4% |хөдөөний хүн ам =33.6% |хэлнүүд = |хэлний жагсаалт =[[Орос хэл|орос]] |засаг огноо = |төрийн тэргүүн =Захирагч |төрийн тэргүүний нэр =[[Валерий Сердюков]] |ерөнхий сайдын алба =Нэгдүгээр орлогч захирагч |ерөнхий сайдын нэр =Сергей Козырев |хууль тогтоох байгууллага =Ленинград мужийн хууль тогтоох хурал |үндсэн хуулийн төрөл =Дүрэм |үндсэн хуулийн нэр =Ленинград мужийн дүрэм |вэбсайт =http://www.lenobl.ru }} '''Ленинград муж''' ({{Lang-ru|Ленинградская область}}) нь [[Оросын Холбооны Улс]]ын [[Баруун Хойд Холбооны тойрог]]т харьяалагдах муж юм. Мужийн төв нь [[Санкт-Петербург]] боловч засаг захиргааны хувьд Санкт-Петербург нь Холбооны хотын статустай, мужаасаа тусдаа болно. Мужийн нэр нь тус улсын [[хувьсгалч]] [[Владимир Ленин]]ий нэрээс улбаатай. Тус мужийн баруун хэсэг нь [[Ингерманланд]] буюу Ингриа гэж нэрлэгддэг байв. == Газар зүй == Баруун талаараа [[Финийн булан]]гаар хүрээлэгдэж, [[Балтын тэнгис]]т гарна. Мөн [[Финланд]], [[Эстони]] улсуудтай хиллэнэ. [[ОХУ]] дотроо өмнө талаараа [[Новгород муж]], [[Псков муж]], зүүн талаараа [[Вологда муж]], хойд талаараа [[Бүгд Найрамдах Карель Улс]]тай хил залгана. Тус мужийн нутагт 1,800 гаруй [[нуур]] байдаг. Карельтай залгаа хил нь [[Европ]]ын хамгийн том нуур болох [[Ладога нуур]] юм. Мөн [[Нева мөрөн]], [[Волхов гол]]ууд Ленинград мужийн нутгаар урсана. Нийт газар нутгийн 55.5% нь ой хөвч болно. * 1 сарын　дундаж температур -9 хэмээс -11 хэм * 7 сарын дундаж температур　+16 хэмээс +17 хэм == Түүх == [[5-р зуун]]ы үеэс одоогийн Ленинград мужийн нутагт [[Угро-Фин]] угсааны үндэстнүүд оршин сууж байв. [[8-р зуун]]д [[слав]]ууд суурьшжээ. [[750-аад он]]ы үед Оросын баруун хойд хэсэг дэх хамгийн эртний [[Орос үндэстэн|оросуудын]] суурин '''Ладога''' (18-р зуунаас хойш [[Старая Ладога]] буюу Хуучин Ладога) бий болжээ. [[9-р зуун|9]]-[[10-р зуун]]ы орчмоос Ладога нь эртний Оросын улс төр, эдийн засгийн төвүүдийн нэг болсон байна. [[12-р зуун]]д [[Новгород]] хот улс төрийн хувьд бие даасан байдалтай болоход Финляндын булангийн орчмын нутаг дэвсгэр [[Новгородын Вант Улс]]ын мэдэлд оров. [[13-р зуун|13]]-[[14-р зуун]]д тэрхүү нутагт эрх мэдэл олж авахын тулд [[Ливони]], [[Швед]] улсууд өрсөлдөж байв. Тэр үед хил хязгаараа хамгаалахын тулд Новгородын вант улс хэд хэдэн цайз барьж байгуулсан байна. [[1617]] онд Шведэд эзлэгдсэн ч [[Умардын их дайн]] ([[1700]] - [[1721]])-д Орос улс ялж, эргүүлэн авчээ. [[1703]] онд [[Их Петр]] одоогийн Санкт-Петербург хотын нутагт [[Петропавловск цайз]]ыг барьж эхэлснээс хойш ойр орчим нь түргэн хөгжжээ. [[1708]] онд [[Оросын Хаант Улс]] [[Губерн]]ы зохион байгуулалтад шилжихэд Ингерманланд губерн гэгдэх болж байгаад [[1710]] онд Санкт-Петербург губернд нэгтгэгджээ. [[1812]] онд нийслэл нь [[Москва]]гаас Санкт-Петербургт шилжиж ирсэн. [[1927]] онд одоогийнхоо нэрээр нэрлэгдэх болсон байна. [[1929]]-[[1939]] онд Баруун муж ({{lang-ru|Западная область}}), [[Калинин муж]] (одоогийн [[Калининград муж]]аас ялгаатай), [[Вологда муж]], [[Мурманск муж]]ууд шинээр байгуулагдахад Ленинград мужийн нутгаас тасалж өгч байв. Мөн [[1931]] онд Ленинград хот буюу одоогийн Санкт-Петербург хотыг улсын статустай болгож, тус мужаас салгажээ. [[1940]] оны [[Өвлийн дайн]]ыг дуусгасан [[Москвагийн энхийн гэрээ]] ёсоор [[Финланд]]аас шилжүүлж авсан газар нутгаас [[Карелийн зурвас]] Ленинград мужид нэгтгэгдсэн юм. Тэр нутгийн [[Угро-фин]] угсааны оршин суугчид Финлянд руу дүрвэж, оросууд эзэмшсэн байна. [[1941]] онд эхэлсэн [[Аугаа их эх орны дайн]]аар нэг хэсэг [[Нацист Герман]]д эзлэгдэж, [[Ленинградын бүслэлт]] болж байв. Мөн онд Финлянд алдагдсан газар нутгаа эргүүлж авахаар [[Үргэлжлэл дайн]]ыг эхлүүлж, эргүүлж авч чадсан ч буцааж алдсан юм. Мужийн хилийн зурвас яг одоогийнхоороо тогтсон үе нь [[1978]] он болно. [[1991]] онд Ленинград хот нэрээ Санкт-Петербург болгож, хуучин нэрээ сэргээсэн ч Ленинград мужийн нэр тэр хэвээрээ үлджээ. == Цагийн бүс == [[Файл:Map of Russia - Moscow time zone.svg|left|75px]] Ленинград муж нь [[Москвагийн цагийн бүс]] буюу [[UTC+3]] бүст хамаарна. [[Зуны цаг]]ийн үедээ [[UTC+4]] болно. == Цахим холбоос == {{Commonscat|Leningrad Oblast|Ленинград муж}} * [http://www.lenobl.ru/ Ленинград мужийн албан ёсны цахим хуудас] == Эшлэл == {{лавлах холбоос}} {{Оросын холбооны байгууламж}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Ленинград муж| ]] [[Ангилал:Оросын холбооны муж]] [[Ангилал:Лениний одон шагналтан|!]] [[Ангилал:Октябрийн хувьсгалын одон шагналтан|!]] fllhh583f7bcz32m0ezujj6emrg8eph 0 10846 708201 638093 2022-08-11T07:34:37Z Munkhzaya.E 32380 /* Усны систем */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Нуруу |NAME= Уралын нуруу |KARTE= |KARTENBESCHREIBUNG= |BILD=Landscape view in Circumpolar Urals.jpg |BILDBESCHREIBUNG= Уралын нурууны хойд хэсгийн байгаль<br/> ([[Ханты-Мансийн өөртөө засах тойрог]]) |LAGE-POLITISCH= [[Оросын Холбооны Улс]] |EINTEILUNG NACH= |LAGE-GEBIRGE= |LAGE-GEBIRGE-BEZ= |HÖCHSTER GIPFEL=[[Народная уул]] |MAX-HÖHE= 1895 |MAX-HÖHE-BEZUG= RU |BREITENGRAD= 65/2//N |LÄNGENGRAD=60/7//E |REGION-ISO= RU |MAX-LÄNGE=2100 |POSKARTE=Оросын Холбооны Улс |TYP= |GESTEIN= |ALTER= |FLÄCHE= |BESONDERHEITEN= }} '''Уралын нуруу''' ({{lang-ru|Ура́льские го́ры}}) нь [[Оросын Холбооны Улс]], [[Казахстан]]ы нутагт умраас өмнө тийш сунан тогтсон [[Нуруу (газарзүй)|нуруу]] юм. [[Еврази]]йн эх газрыг [[Европ]], [[Ази]] тивд хуваах хилийн хойд хэсэг нь тус нурууны дагуу оршино. [[Эртний Грек]], [[Эртний Ром|Ромын]] үед Рифейн нуруу гэж нэрлэдэг байв. Уралын нуруу нь [[Чулуун нүүрсний галав]]ын сүүл үед бий болсон, өдгөө [[дэлхий]] дээр байгаа уулсаас хамгийн эртнийх нь юм. == Газарзүй == [[Зураг:Ural Mountains Map.gif|thumb|left|250px|Уралын нурууны байршил]] Уралын нуруу нь зэрэгцэн орших хэд хэдэн нуруунаас тогтсон уулсын систем бөгөөд дорнод уртрагийн 60 хэмийн шугамын дагуу оршино. [[Казахстан]]ы умард хэсгийн [[Тал (газарзүй)|тал]] нутгаас [[Умард мөсөн далай]]н эргийн [[тундр]] хүртэл 2,498 км орчим нутагт сунан тогтсон байдаг. Дундаж өндөр нь далайн түвшнээс дээш 900-1200 м болно. Хамгийн өндөр цэг нь далайн түвшнээс дээш 1,895 м өргөгдсөн [[Народная уул|Народная оргил]] юм. [[Вайгач арал]], [[Шинэ Газар]] нь Уралын нурууны үргэлжлэл болно. Газар нь идэгдэж эхэлж буй тул хөрсөн дорх байгалийн асар их баялаг нь ил гарсан байдаг. Ялангуяа [[берил]], [[молор]] зэрэг [[эрдэнийн чулуу]] элбэгтэй. Мөн Уралын нурууны баруун хойд хэсэгт орших [[Комийн эртний ой]] нь ургамал амьтнаар баялаг учир [[Дэлхийн өв]]ийн жагсаалтад бүртгэгдсэн байдаг ч тус нутгаас [[алт]] олборлож байгаа нь онгон зэрлэг байгалийг устгаж байгаа юм. === Усны систем === Уралын нурууны баруун талаар [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний ай сав]]д багтах [[Кама мөрөн|Кама]], [[Белая гол (Ижил мөрөн)|Белая]] зэрэг томоохон гол мөрд урсч, эх газрын уур амьсгал бүхий ой хөвч үргэлжилнэ. Харин зүүн тал нь [[Обь мөрөн|Обь]], [[Эрчис мөрөн|Эрчис]] мөрний ай савд багтах бөгөөд өмнө талд нь тал хээр, төв хэсгээр нь [[Баруун Сибирийн хотгор]]ын [[тайга]], [[намаг]]тай нутаг цэлийнэ. Уралын нурууны өмнөд хэсгээс [[Урал гол]] [[Каспийн тэнгис]]ийг чиглэн урсч, Ази-Европын хилийн шугам болно. === Ангилал === Уралын нурууны 68% нь [[Оросын Холбооны Улс]], 32% нь [[Казахстан]] улсын нутагт оршино<ref>[http://www.peakbagger.com/range.aspx?rid=37 Ural Mountains - Peakbagger.com]</ref><ref>[http://encarta.msn.com/encyclopedia_761567006/ural_mountains.html Ural Mountains - MSN Encarta]</ref>. Геологичид Уралын нурууг Ур Урал, Дундад Урал, Хойд Урал, Хойд туйл орчмын Урал, Хойд туйлын Урал гэж 5 хувааж үздэг. * [[Умард туйл]]ын Урал (Полярный Урал): Хойд өргөргийн 69-66 хэм, дорнод уртрагийн 67-62 хэмийн хооронд орших хэсэг буюу хамгийн өндөр оргил [[Народная оргил]]оос хойдох хэсэг. * Умард туйл орчмын Урал (Приполярный Урал): Хойд өргөргийн 66-64 хэм, дорнод уртрагийн 62-59 хэм. * Хойд Урал (Северный Урал): Хойд өргөргийн 64-59 хэм, дорнод уртрагийн 59 хэм. * Дундад Урал (Средный Урал): Хойд өргөргийн 59-56 хэм, дорнод уртрагийн 58-61 хэм. [[Серов]]оос [[Челябинск]] хүртэл * Урд Урал (Южний Урал): Хойд өргөргийн 56-52 хэм, дорнод уртрагийн 60-57 хэм. Хойд, Өмнөд Урал нь 1,500 м-ээс өндөртэй харьцангуй өндөр уулс олонтой ч Дундад Урал нь 600-800 м өндөртэй, харьцангуй намхан уулсаас бүрэлдэнэ<ref name="Cambridge">[http://www.cambridge.org/us/catalogue/catalogue.asp?isbn=9780521829281&ss=exc The Urals and Western Siberia in the Bronze and Iron Ages - Cambridge University Press]</ref>. == Түүх == [[Зураг:Prokudin-Gorskii-32.jpg|thumb|250px|Уралын нуруунд орших Кольчедан тосгон. 1912 он]] Урал гэдэг нь [[Түрэг хэлний бүлэг|Түрэг хэлнүүдэд]] ''Бүс'' хэмээх утга агуулна<ref name="Cambridge"/>. Сул чулуунууд бүхий тус нуруу бүс шиг урт үргэлжилсэн байдгаас ийм нэртэй болсон гэж үздэг. Уралын нуруу нь [[Эртний Грек]]т [[Геродот]]ын үед мэдэгдэж байсан бөгөөд Евразиар аялсан [[Араб]]ын аялагчид Уралын нурууны тухай тэмдэглэж үлдээсэн байдаг<ref name="Cambridge"/>. Оросууд Уралын нурууг судалж эхэлсэн нь [[Новгородын вант улс]]ын худалдаачид ангийн арьсны төлөө Уралын нурууг давсан [[11-р зуун]]аас эхтэй<ref name="Cambridge"/> бөгөөд тэд Уралын нурууны баруун хойд хэсгээс эх аваг урсах [[Вычегда гол]] зэргийг өгсч [[Угро-Фин]] угсааны үндэстнүүдтэй наймаа хийж байжээ. Дундад Уралын баруун талд оршиж байсан [[Казанийн ханлиг]], зүүн талд оршиж байсан [[Сибирийн ханлиг]] зэрэг түрэг, монгол угсааны улсуудыг [[15-р зуун]]ы үеэс Оросууд эзэлж, эрхшээлдээ оруулжээ. == Зургийн цомог == <gallery> Зураг:Maksimovsky rock Chusovaya river.jpg|[[Кама гол]]ын цутгал [[Чусовая гол]] Уралын нуруун дундуур урсдаг. Зураг:Polar Urals.jpg|Хойд туйлын Урал. [[Коми]] улсын [[Воркута]]гийн орчим Зураг:Gorskii_04428u.jpg|Уралын нуруун дахь уурхай. 1910 он </gallery> == Эшлэл == {{reflist}} == Цахим холбоос == {{commonscat|Ural Mountains}} * [http://welcome-ural.ru/urals/77/ Five parts of the Ural Mountains] [[Ангилал:Оросын нуруу]] [[Ангилал:Азийн нуруу]] [[Ангилал:Европын нуруу]] [[Ангилал:Уралын нуруу| ]] [[Ангилал:Азийн шим мандлын нөөц]] [[Ангилал:Европын шим мандлын нөөц]] im5iqq6qpdwramvb11ir7oikqslrogl 708202 708201 2022-08-11T07:37:35Z Munkhzaya.E 32380 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Нуруу |NAME= Уралын нуруу |KARTE= |KARTENBESCHREIBUNG= |BILD=Landscape view in Circumpolar Urals.jpg |BILDBESCHREIBUNG= Уралын нурууны хойд хэсгийн байгаль<br/> ([[Ханты-Мансийн өөртөө засах тойрог]]) |LAGE-POLITISCH= [[Оросын Холбооны Улс]] |EINTEILUNG NACH= |LAGE-GEBIRGE= |LAGE-GEBIRGE-BEZ= |HÖCHSTER GIPFEL=[[Народная уул]] |MAX-HÖHE= 1895 |MAX-HÖHE-BEZUG= RU |BREITENGRAD= 65/2//N |LÄNGENGRAD=60/7//E |REGION-ISO= RU |MAX-LÄNGE=2100 |POSKARTE=Оросын Холбооны Улс |TYP= |GESTEIN= |ALTER= |FLÄCHE= |BESONDERHEITEN= }} '''Уралын нуруу''' ({{lang-ru|Ура́льские го́ры}}) нь [[Оросын Холбооны Улс]], [[Казахстан]]ы нутагт умраас өмнө тийш сунан тогтсон [[Нуруу (газарзүй)|нуруу]] юм. [[Еврази]]йн эх газрыг [[Европ]], [[Ази]] тивд хуваах хилийн хойд хэсэг нь тус нурууны дагуу оршино. [[Эртний Грек]], [[Эртний Ром|Ромын]] үед Рифейн нуруу гэж нэрлэдэг байв. Уралын нуруу нь [[Чулуун нүүрсний галав]]ын сүүл үед бий болсон, өдгөө [[дэлхий]] дээр байгаа уулсаас хамгийн эртнийх нь юм. == Газарзүй == [[Зураг:Ural Mountains Map.gif|thumb|left|250px|Уралын нурууны байршил]] Уралын нуруу нь зэрэгцэн орших хэд хэдэн нуруунаас тогтсон уулсын систем бөгөөд дорнод уртрагийн 60 хэмийн шугамын дагуу оршино. [[Казахстан]]ы умард хэсгийн [[Тал (газарзүй)|тал]] нутгаас [[Умард мөсөн далай]]н эргийн [[тундр]] хүртэл 2,498 км орчим нутагт сунан тогтсон байдаг. Дундаж өндөр нь далайн түвшнээс дээш 900-1200 м болно. Хамгийн өндөр цэг нь далайн түвшнээс дээш 1,895 м өргөгдсөн [[Народная уул|Народная оргил]] юм. [[Вайгач арал]], [[Шинэ Газар]] нь Уралын нурууны үргэлжлэл болно. Газар нь идэгдэж эхэлж буй тул хөрсөн дорх байгалийн асар их баялаг нь ил гарсан байдаг. Ялангуяа [[берил]], [[молор]] зэрэг [[эрдэнийн чулуу]] элбэгтэй. Мөн Уралын нурууны баруун хойд хэсэгт орших [[Комийн эртний ой]] нь ургамал амьтнаар баялаг учир [[Дэлхийн өв]]ийн жагсаалтад бүртгэгдсэн байдаг ч тус нутгаас [[алт]] олборлож байгаа нь онгон зэрлэг байгалийг устгаж байгаа юм. === Усны систем === Уралын нурууны баруун талаар [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний ай сав]]д багтах [[Кама мөрөн|Кама]], [[Белая гол (Ижил мөрөн)|Белая]] зэрэг томоохон гол мөрд урсч, эх газрын уур амьсгал бүхий ой хөвч үргэлжилнэ. Харин зүүн тал нь [[Обь мөрөн|Обь]], [[Эрчис мөрөн|Эрчис]] мөрний ай савд багтах бөгөөд өмнө талд нь тал хээр, төв хэсгээр нь [[Баруун Сибирийн хотгор]]ын [[тайга]], [[намаг]]тай нутаг цэлийнэ. Уралын нурууны өмнөд хэсгээс [[Урал гол]] [[Каспийн тэнгис]]ийг чиглэн урсч, Ази-Европын хилийн шугам болно. === Ангилал === Уралын нурууны 68% нь [[Оросын Холбооны Улс]], 32% нь [[Казахстан]] улсын нутагт оршино<ref>[http://www.peakbagger.com/range.aspx?rid=37 Ural Mountains - Peakbagger.com]</ref><ref>[http://encarta.msn.com/encyclopedia_761567006/ural_mountains.html Ural Mountains - MSN Encarta]</ref>. Геологичид Уралын нурууг Ур Урал, Дундад Урал, Хойд Урал, Хойд туйл орчмын Урал, Хойд туйлын Урал гэж 5 хувааж үздэг. * [[Умард туйл]]ын Урал (Полярный Урал): Хойд өргөргийн 69-66 хэм, дорнод уртрагийн 67-62 хэмийн хооронд орших хэсэг буюу хамгийн өндөр оргил [[Народная оргил]]оос хойдох хэсэг. * Умард туйл орчмын Урал (Приполярный Урал): Хойд өргөргийн 66-64 хэм, дорнод уртрагийн 62-59 хэм. * Хойд Урал (Северный Урал): Хойд өргөргийн 64-59 хэм, дорнод уртрагийн 59 хэм. * Дундад Урал (Средный Урал): Хойд өргөргийн 59-56 хэм, дорнод уртрагийн 58-61 хэм. [[Серов]]оос [[Челябинск]] хүртэл * Урд Урал (Южний Урал): Хойд өргөргийн 56-52 хэм, дорнод уртрагийн 60-57 хэм. Хойд, Өмнөд Урал нь 1,500 м-ээс өндөртэй харьцангуй өндөр уулс олонтой ч Дундад Урал нь 600-800 м өндөртэй, харьцангуй намхан уулсаас бүрэлдэнэ<ref name="Cambridge">[http://www.cambridge.org/us/catalogue/catalogue.asp?isbn=9780521829281&ss=exc The Urals and Western Siberia in the Bronze and Iron Ages - Cambridge University Press]</ref>. == Түүх == [[Зураг:Prokudin-Gorskii-32.jpg|thumb|250px|Уралын нуруунд орших Кольчедан тосгон. 1912 он]] Урал гэдэг нь [[Түрэг хэлний бүлэг|Түрэг хэлнүүдэд]] ''Бүс'' хэмээх утга агуулна<ref name="Cambridge"/>. Сул чулуунууд бүхий тус нуруу бүс шиг урт үргэлжилсэн байдгаас ийм нэртэй болсон гэж үздэг. Уралын нуруу нь [[Эртний Грек]]т [[Геродот]]ын үед мэдэгдэж байсан бөгөөд Евразиар аялсан [[Араб]]ын аялагчид Уралын нурууны тухай тэмдэглэж үлдээсэн байдаг<ref name="Cambridge"/>. Оросууд Уралын нурууг судалж эхэлсэн нь [[Новгородын Вант Улс]]ын худалдаачид ангийн арьсны төлөө Уралын нурууг давсан [[11-р зуун]]аас эхтэй<ref name="Cambridge"/> бөгөөд тэд Уралын нурууны баруун хойд хэсгээс эх аваг урсах [[Вычегда гол]] зэргийг өгсч [[Угро-Фин]] угсааны үндэстнүүдтэй наймаа хийж байжээ. Дундад Уралын баруун талд оршиж байсан [[Казанийн ханлиг]], зүүн талд оршиж байсан [[Сибирийн ханлиг]] зэрэг түрэг, монгол угсааны улсуудыг [[15-р зуун]]ы үеэс Оросууд эзэлж, эрхшээлдээ оруулжээ. == Зургийн цомог == <gallery> Зураг:Maksimovsky rock Chusovaya river.jpg|[[Кама гол]]ын цутгал [[Чусовая гол]] Уралын нуруун дундуур урсдаг. Зураг:Polar Urals.jpg|Хойд туйлын Урал. [[Коми]] улсын [[Воркута]]гийн орчим Зураг:Gorskii_04428u.jpg|Уралын нуруун дахь уурхай. 1910 он </gallery> == Эшлэл == {{reflist}} == Цахим холбоос == {{commonscat|Ural Mountains}} * [http://welcome-ural.ru/urals/77/ Five parts of the Ural Mountains] [[Ангилал:Оросын нуруу]] [[Ангилал:Азийн нуруу]] [[Ангилал:Европын нуруу]] [[Ангилал:Уралын нуруу| ]] [[Ангилал:Азийн шим мандлын нөөц]] [[Ангилал:Европын шим мандлын нөөц]] 4qwezqze7mubqqrrkrgutms4mgg7bl0 708204 708202 2022-08-11T07:39:23Z Munkhzaya.E 32380 /* Зургийн цомог */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Нуруу |NAME= Уралын нуруу |KARTE= |KARTENBESCHREIBUNG= |BILD=Landscape view in Circumpolar Urals.jpg |BILDBESCHREIBUNG= Уралын нурууны хойд хэсгийн байгаль<br/> ([[Ханты-Мансийн өөртөө засах тойрог]]) |LAGE-POLITISCH= [[Оросын Холбооны Улс]] |EINTEILUNG NACH= |LAGE-GEBIRGE= |LAGE-GEBIRGE-BEZ= |HÖCHSTER GIPFEL=[[Народная уул]] |MAX-HÖHE= 1895 |MAX-HÖHE-BEZUG= RU |BREITENGRAD= 65/2//N |LÄNGENGRAD=60/7//E |REGION-ISO= RU |MAX-LÄNGE=2100 |POSKARTE=Оросын Холбооны Улс |TYP= |GESTEIN= |ALTER= |FLÄCHE= |BESONDERHEITEN= }} '''Уралын нуруу''' ({{lang-ru|Ура́льские го́ры}}) нь [[Оросын Холбооны Улс]], [[Казахстан]]ы нутагт умраас өмнө тийш сунан тогтсон [[Нуруу (газарзүй)|нуруу]] юм. [[Еврази]]йн эх газрыг [[Европ]], [[Ази]] тивд хуваах хилийн хойд хэсэг нь тус нурууны дагуу оршино. [[Эртний Грек]], [[Эртний Ром|Ромын]] үед Рифейн нуруу гэж нэрлэдэг байв. Уралын нуруу нь [[Чулуун нүүрсний галав]]ын сүүл үед бий болсон, өдгөө [[дэлхий]] дээр байгаа уулсаас хамгийн эртнийх нь юм. == Газарзүй == [[Зураг:Ural Mountains Map.gif|thumb|left|250px|Уралын нурууны байршил]] Уралын нуруу нь зэрэгцэн орших хэд хэдэн нуруунаас тогтсон уулсын систем бөгөөд дорнод уртрагийн 60 хэмийн шугамын дагуу оршино. [[Казахстан]]ы умард хэсгийн [[Тал (газарзүй)|тал]] нутгаас [[Умард мөсөн далай]]н эргийн [[тундр]] хүртэл 2,498 км орчим нутагт сунан тогтсон байдаг. Дундаж өндөр нь далайн түвшнээс дээш 900-1200 м болно. Хамгийн өндөр цэг нь далайн түвшнээс дээш 1,895 м өргөгдсөн [[Народная уул|Народная оргил]] юм. [[Вайгач арал]], [[Шинэ Газар]] нь Уралын нурууны үргэлжлэл болно. Газар нь идэгдэж эхэлж буй тул хөрсөн дорх байгалийн асар их баялаг нь ил гарсан байдаг. Ялангуяа [[берил]], [[молор]] зэрэг [[эрдэнийн чулуу]] элбэгтэй. Мөн Уралын нурууны баруун хойд хэсэгт орших [[Комийн эртний ой]] нь ургамал амьтнаар баялаг учир [[Дэлхийн өв]]ийн жагсаалтад бүртгэгдсэн байдаг ч тус нутгаас [[алт]] олборлож байгаа нь онгон зэрлэг байгалийг устгаж байгаа юм. === Усны систем === Уралын нурууны баруун талаар [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний ай сав]]д багтах [[Кама мөрөн|Кама]], [[Белая гол (Ижил мөрөн)|Белая]] зэрэг томоохон гол мөрд урсч, эх газрын уур амьсгал бүхий ой хөвч үргэлжилнэ. Харин зүүн тал нь [[Обь мөрөн|Обь]], [[Эрчис мөрөн|Эрчис]] мөрний ай савд багтах бөгөөд өмнө талд нь тал хээр, төв хэсгээр нь [[Баруун Сибирийн хотгор]]ын [[тайга]], [[намаг]]тай нутаг цэлийнэ. Уралын нурууны өмнөд хэсгээс [[Урал гол]] [[Каспийн тэнгис]]ийг чиглэн урсч, Ази-Европын хилийн шугам болно. === Ангилал === Уралын нурууны 68% нь [[Оросын Холбооны Улс]], 32% нь [[Казахстан]] улсын нутагт оршино<ref>[http://www.peakbagger.com/range.aspx?rid=37 Ural Mountains - Peakbagger.com]</ref><ref>[http://encarta.msn.com/encyclopedia_761567006/ural_mountains.html Ural Mountains - MSN Encarta]</ref>. Геологичид Уралын нурууг Ур Урал, Дундад Урал, Хойд Урал, Хойд туйл орчмын Урал, Хойд туйлын Урал гэж 5 хувааж үздэг. * [[Умард туйл]]ын Урал (Полярный Урал): Хойд өргөргийн 69-66 хэм, дорнод уртрагийн 67-62 хэмийн хооронд орших хэсэг буюу хамгийн өндөр оргил [[Народная оргил]]оос хойдох хэсэг. * Умард туйл орчмын Урал (Приполярный Урал): Хойд өргөргийн 66-64 хэм, дорнод уртрагийн 62-59 хэм. * Хойд Урал (Северный Урал): Хойд өргөргийн 64-59 хэм, дорнод уртрагийн 59 хэм. * Дундад Урал (Средный Урал): Хойд өргөргийн 59-56 хэм, дорнод уртрагийн 58-61 хэм. [[Серов]]оос [[Челябинск]] хүртэл * Урд Урал (Южний Урал): Хойд өргөргийн 56-52 хэм, дорнод уртрагийн 60-57 хэм. Хойд, Өмнөд Урал нь 1,500 м-ээс өндөртэй харьцангуй өндөр уулс олонтой ч Дундад Урал нь 600-800 м өндөртэй, харьцангуй намхан уулсаас бүрэлдэнэ<ref name="Cambridge">[http://www.cambridge.org/us/catalogue/catalogue.asp?isbn=9780521829281&ss=exc The Urals and Western Siberia in the Bronze and Iron Ages - Cambridge University Press]</ref>. == Түүх == [[Зураг:Prokudin-Gorskii-32.jpg|thumb|250px|Уралын нуруунд орших Кольчедан тосгон. 1912 он]] Урал гэдэг нь [[Түрэг хэлний бүлэг|Түрэг хэлнүүдэд]] ''Бүс'' хэмээх утга агуулна<ref name="Cambridge"/>. Сул чулуунууд бүхий тус нуруу бүс шиг урт үргэлжилсэн байдгаас ийм нэртэй болсон гэж үздэг. Уралын нуруу нь [[Эртний Грек]]т [[Геродот]]ын үед мэдэгдэж байсан бөгөөд Евразиар аялсан [[Араб]]ын аялагчид Уралын нурууны тухай тэмдэглэж үлдээсэн байдаг<ref name="Cambridge"/>. Оросууд Уралын нурууг судалж эхэлсэн нь [[Новгородын Вант Улс]]ын худалдаачид ангийн арьсны төлөө Уралын нурууг давсан [[11-р зуун]]аас эхтэй<ref name="Cambridge"/> бөгөөд тэд Уралын нурууны баруун хойд хэсгээс эх аваг урсах [[Вычегда гол]] зэргийг өгсч [[Угро-Фин]] угсааны үндэстнүүдтэй наймаа хийж байжээ. Дундад Уралын баруун талд оршиж байсан [[Казанийн ханлиг]], зүүн талд оршиж байсан [[Сибирийн ханлиг]] зэрэг түрэг, монгол угсааны улсуудыг [[15-р зуун]]ы үеэс Оросууд эзэлж, эрхшээлдээ оруулжээ. == Зургийн цомог == <gallery> Зураг:Maksimovsky rock Chusovaya river.jpg|[[Кама мөрөн|Кама мөрний]] цутгал [[Чусовая гол]] Уралын нуруун дундуур урсдаг. Зураг:Polar Urals.jpg|Хойд туйлын Урал. [[Коми]] улсын [[Воркута]]гийн орчим Зураг:Gorskii_04428u.jpg|Уралын нуруун дахь уурхай. 1910 он </gallery> == Эшлэл == {{reflist}} == Цахим холбоос == {{commonscat|Ural Mountains}} * [http://welcome-ural.ru/urals/77/ Five parts of the Ural Mountains] [[Ангилал:Оросын нуруу]] [[Ангилал:Азийн нуруу]] [[Ангилал:Европын нуруу]] [[Ангилал:Уралын нуруу| ]] [[Ангилал:Азийн шим мандлын нөөц]] [[Ангилал:Европын шим мандлын нөөц]] tq905gczd86y4qan4ocggti6wpyjvq4 0 12257 708187 706170 2022-08-11T06:16:50Z Mashkawat.ahsan 73362 Видео #WPWP wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Хэл |name=Украин хэл |nativename= українська мова | pronunciation= [украйинська мова] |states=[[Украин]], [[Орос]], [[Румын]], [[Канад]], [[Польш]], [[Беларусь]], [[Словак]], [[АНУ]] зэрэг |speakers=40 сая |rank= |familycolor=Энэтхэг-Европ |fam1 = [[Энэтхэг-Европын хэлүүд|Энэтхэг-Европын]] |fam2 = [[Сатемын хэлүүд|Сатем]] |fam3 = [[Балт-Славын хэлүүд|Балт-Славын]] |fam4 = [[Славын хэлүүд|Славын]] |fam5 = [[Өмнөд Славын хэлүүд|Өмнөд Славын]] |script= |iso1=uk|iso2=ukr|iso3=ukr |map= }} '''Украин хэл''' (украин. українська мова) нь [[Энэтхэг-Европ хэлний язгуур]], [[Слав хэлний бүлэг]]т багтах [[хэл]] юм. Украинчуудын үндсэний хэл. Украин улсын газар нутагт гол төлөв дэлгэр байдаг бөгөөд Орос, Белорус, Казахстан, Польш, Словак, Румын, Молдав, Унгар, Серби болон Канад, АНУ, Аргентин, Австралийн цагаачдын дунд дэлгэрсэн хэл юм. Украин улсын албан ёсны хэл. Дэлхий хүн амын 36-45 сая хүн украин хэлээр ярьдаг байна. [[File:WIKITONGUES- Vira speaking Ukrainian.webm|thumb|250px|Украин хэл]] == Украин цагаан толгой == {| class="wikitable" |А а |Б б |В в |Г г |Ґ ґ |Д д |Е е |- |Є є |Ж ж |З з |И и |І і |Ї ї |Й й |- |К к |Л л |М м |Н н |О о |П п |Р р |- |С с |Т т |У у |Ф ф |Х х |Ц ц | |- |Ч ч |Ш ш |Щ щ |Ь ь |Ю ю |Я я | |} <gallery> File:Map of Ukrainian dialects en.png|thumb|upright=1.15|Harta e dialekteve dhe nëndialekteve të Ukrainës (2005). (2005). {{legend|#5987FF|хойд бүлэг}}{{legend|#FFD326|зүүн өмнөд хэсэг}}{{legend|#FF4E44|баруун өмнөд хэсэг}} File:Ivan Franko Museum in Krivorivnia.jpg|thumb|Криворивня дахь Иван Франкогийн музейд зориулсан Украин хэл дээрх замын тэмдэг. File:Vviseului4.jpg|thumb|right|[[Румын]] дахь [[Бистра, Марамуреш|Бистра]] хотын Валея Вишеулуи (Вышивска Долина) тосгонд Украйн болон [[Румын|Румын]] хэлээр нэвтрэх боломжтой. File:KB Ukrainian.svg|thumb|right|Украины гар </gallery> == Газрын зураг == <gallery> File:UkraineNativeLanguagesCensus2001detailed-en.png|Shumica vetë-të ashtuquajturit "amtare" (jo domosdoshmërisht zakonisht të folur) të gjuhës nga lokaliteti File:Ukraine_census_2001_Ukrainian.svg|Украин File:Ukraine_census_2001_Russian.svg|орос File:Map12 b.png|Украйн хэл (улаан багана), орос хэл (цэнхэр багана) -ийг хүлээн зөвшөөрөх File:Ukrainian lang.png| File:Ukrainian in Russian Empire 1897.png|Оросын эзэнт гүрэн дэх украин хэлээр ярьдаг хүмүүс (1897) [dyshimtë – të diskutuar] File:1897 Укр повіти.png|Украин: 1897 </gallery> == Гадаад холбоосууд == * [http://www.slovnyk.net/ Украин хэлний онлайн их тайлбар толь] * [http://www.ulif.org.ua Украин хэл судлалын портал сайт] [[Ангилал:Украин хэл| ]] [[Ангилал:Дан ганц хэл]] l8vcvd0v1z8k99e2w1q4trtwan8o2me 0 13498 708205 677828 2022-08-11T07:39:52Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Гол | name = Ижил мөрөн<small><br />{{lang-ru|Волга}}</small> | image_name = Volga Ulyanovsk-oliv.jpg | image_size = 300 | image_alt = | caption = Ижил мөрөн, [[Ульяновск]] хот орчим | image_map = Volgarivermap.png | map_size = 300 | map_alt = | map_caption = Ижил мөрний сав газрын зураг | origin = [[Валдайн өндөрлөг]], [[Волговерховье]] тосгоны орчмоос | mouth = [[Каспийн тэнгис]] {{coord|45|50|N|47|58|E|display=inline,title}} | basin_countries = {{RUS|Ziel=Оросын Холбооны Улс}} | location = [[Зүүн Европ|Дорнод Европ]] | length = 3530&nbsp;км<ref name="GSE"/> | progression = 256&nbsp;м | elevation = 228&nbsp;м [[Балтын тэнгис]]ийн усны түвшин ([[Балтын тэнгисийн далайн түвшин|Кронштадтын түвшин]]) | mouth_elevation = 28&nbsp;м [[Балтын тэнгис]]ийн усны түвшнээс доогуур ([[Балтын тэнгисийн далайн түвшин|Кронштадтын түвшин]]) | discharge = 8064&nbsp;м³/с (дунджаар<ref name="Unesco" />) | watershed = 1.360.000&nbsp;км²<ref name="GSE"/> | river_system = Ижил мөрөн | left_tribs = [[Ветлуга гол]], [[Кама мөрөн]], [[Их Иргиз гол]] | right_tribs = [[Ока гол]], [[Сура гол]] }} '''Ижил мөрөн''' ({{lang-ru|Волга}}) нь [[Европ]]ын хамгийн урт, арвин уст [[мөрөн]] юм. [[Валдайн өндөрлөг|Валдайн өндөрлөгөөс]] (347 м) эх авч [[Орос орны Европ тивд харьяалагддаг тал]]аар зүүн урагш чиглэн 3530 км (бүр эхний горхи булгаас тооцвол — 3690 км) газар алсуур тахийн урсаж [[Каспийн тэнгис]]т (-28 м) цутгадаг. Мөрний адгийн өргөн садрааны ихэнх бие нь [[ОХУ]]-д, зүүн үзүүрийн багахан хэсэг нь [[Казахстан]]ы нутаг гэж харьяалагддаг. == Газар зүй == Ижил мөрөн нь [[Москва]], [[Санкт-Петербург]] хотуудын дунд далайн түвшнээс дээш 225м өндөрт орших Валдайн толгодоос эх аван баруун зүг уруу Стерж нуур, Тверь, [[Дубна]], [[Рыбинск]], [[Ярославль]], [[Доод Новгород]], [[Казань]] зэрэг хотуудаар урсана. Тэндээс өмнө зүг уруу эргэж [[Ульяновск]], Тольятти, [[Самара]], [[Саратов]], [[Волгоград]] хотуудыг өнгөрж [[Каспийн тэнгис]]т цутгадаг. Ижил мөрөн олон салаа голтойгоос томоохонд тооцогдох нь [[Кама гол|Кама]], [[Ока гол|Ока]], [[Ветлуга гол|Ветлуга]], Сура гэх мэт болно. Эдгээр болон бусад олон жижиг голууд нийлэн Ижил мөрний сав газрыг бүрдүүлэх ба ОХУ-ын хамгийн хүн амын нягтралтай газруудыг усаар хангадаг байна. Ижил мөрний бэлчир 160км хүртэл урт үргэлжлэх ба [[хотон]], [[фламинго]] шувууд, [[лянхуа]] цэцэг зэргийг харж болох ганц мөрөн юм. Жил болгон Ижил мөрөн нь 3 сарын турш хөлддөг. == Түүхэн баримтууд == Ижил мөрөн нь дундад зууны үед [[Зүчийн улс|Алтан ордны монгол улсын]] төвлөрсөн нэг гол бүс нутаг байжээ. Ижил мөрний хөвөөнд [[Алтан Орд]]ны улсын [[нийслэл]] болох [[Сарай (хот)|Сарай Бат]] болон [[Сарай Бэрх]] хотуудын [[туурь]] өнөөг хүртэл хадгалагдан үлдсэн байдаг == Цахим холбоос == {{Commonscat|Volga|Ижил мөрөн}} == Эшлэл == <references> <ref name="GSE">Волга, [[Зөвлөлтийн их нэвтэрхий толь|Зөвлөлтийн их нэвтэрхий толин]] дахь ''Ижил мөрөн'' өгүүллэгийн тухай хуучин байсан мэдээлэл, III дэвтэр, 1969-1978 он (орос хэлээр)</ref> <ref name="Unesco"> {{Webarchiv|text=UNESCO – Volga at Volgograd |url=http://webworld.unesco.org/water/ihp/db/shiklomanov/part'4/FORMER%20USSR/RUSSIA/Volga%20at%20Volgograd.html |wayback=20160325004340 }}, webworld.unesco.org</ref> </references> [[Ангилал:Ижил мөрөн| ]] [[Ангилал:Ижил мөрний голын систем| ]] [[Ангилал:Европын гол мөрөн]] [[Ангилал:Астрахань мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Волгоград мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Доод Новгород мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Кострома мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Мари Элийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Москва мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Новгород мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Самара мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Саратов мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Татарстаны гол мөрөн]] [[Ангилал:Тверь мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Ульяновск мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Чувашийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Ярославль мужийн гол мөрөн]] sov2fhxfwu4faa8a1m8sfd3vhbecn2h 708206 708205 2022-08-11T07:40:15Z Munkhzaya.E 32380 /* Газар зүй */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Гол | name = Ижил мөрөн<small><br />{{lang-ru|Волга}}</small> | image_name = Volga Ulyanovsk-oliv.jpg | image_size = 300 | image_alt = | caption = Ижил мөрөн, [[Ульяновск]] хот орчим | image_map = Volgarivermap.png | map_size = 300 | map_alt = | map_caption = Ижил мөрний сав газрын зураг | origin = [[Валдайн өндөрлөг]], [[Волговерховье]] тосгоны орчмоос | mouth = [[Каспийн тэнгис]] {{coord|45|50|N|47|58|E|display=inline,title}} | basin_countries = {{RUS|Ziel=Оросын Холбооны Улс}} | location = [[Зүүн Европ|Дорнод Европ]] | length = 3530&nbsp;км<ref name="GSE"/> | progression = 256&nbsp;м | elevation = 228&nbsp;м [[Балтын тэнгис]]ийн усны түвшин ([[Балтын тэнгисийн далайн түвшин|Кронштадтын түвшин]]) | mouth_elevation = 28&nbsp;м [[Балтын тэнгис]]ийн усны түвшнээс доогуур ([[Балтын тэнгисийн далайн түвшин|Кронштадтын түвшин]]) | discharge = 8064&nbsp;м³/с (дунджаар<ref name="Unesco" />) | watershed = 1.360.000&nbsp;км²<ref name="GSE"/> | river_system = Ижил мөрөн | left_tribs = [[Ветлуга гол]], [[Кама мөрөн]], [[Их Иргиз гол]] | right_tribs = [[Ока гол]], [[Сура гол]] }} '''Ижил мөрөн''' ({{lang-ru|Волга}}) нь [[Европ]]ын хамгийн урт, арвин уст [[мөрөн]] юм. [[Валдайн өндөрлөг|Валдайн өндөрлөгөөс]] (347 м) эх авч [[Орос орны Европ тивд харьяалагддаг тал]]аар зүүн урагш чиглэн 3530 км (бүр эхний горхи булгаас тооцвол — 3690 км) газар алсуур тахийн урсаж [[Каспийн тэнгис]]т (-28 м) цутгадаг. Мөрний адгийн өргөн садрааны ихэнх бие нь [[ОХУ]]-д, зүүн үзүүрийн багахан хэсэг нь [[Казахстан]]ы нутаг гэж харьяалагддаг. == Газар зүй == Ижил мөрөн нь [[Москва]], [[Санкт-Петербург]] хотуудын дунд далайн түвшнээс дээш 225м өндөрт орших Валдайн толгодоос эх аван баруун зүг уруу Стерж нуур, Тверь, [[Дубна]], [[Рыбинск]], [[Ярославль]], [[Доод Новгород]], [[Казань]] зэрэг хотуудаар урсана. Тэндээс өмнө зүг уруу эргэж [[Ульяновск]], Тольятти, [[Самара]], [[Саратов]], [[Волгоград]] хотуудыг өнгөрж [[Каспийн тэнгис]]т цутгадаг. Ижил мөрөн олон салаа голтойгоос томоохонд тооцогдох нь [[Кама мөрөн|Кама]], [[Ока гол|Ока]], [[Ветлуга гол|Ветлуга]], Сура гэх мэт болно. Эдгээр болон бусад олон жижиг голууд нийлэн Ижил мөрний сав газрыг бүрдүүлэх ба ОХУ-ын хамгийн хүн амын нягтралтай газруудыг усаар хангадаг байна. Ижил мөрний бэлчир 160км хүртэл урт үргэлжлэх ба [[хотон]], [[фламинго]] шувууд, [[лянхуа]] цэцэг зэргийг харж болох ганц мөрөн юм. Жил болгон Ижил мөрөн нь 3 сарын турш хөлддөг. == Түүхэн баримтууд == Ижил мөрөн нь дундад зууны үед [[Зүчийн улс|Алтан ордны монгол улсын]] төвлөрсөн нэг гол бүс нутаг байжээ. Ижил мөрний хөвөөнд [[Алтан Орд]]ны улсын [[нийслэл]] болох [[Сарай (хот)|Сарай Бат]] болон [[Сарай Бэрх]] хотуудын [[туурь]] өнөөг хүртэл хадгалагдан үлдсэн байдаг == Цахим холбоос == {{Commonscat|Volga|Ижил мөрөн}} == Эшлэл == <references> <ref name="GSE">Волга, [[Зөвлөлтийн их нэвтэрхий толь|Зөвлөлтийн их нэвтэрхий толин]] дахь ''Ижил мөрөн'' өгүүллэгийн тухай хуучин байсан мэдээлэл, III дэвтэр, 1969-1978 он (орос хэлээр)</ref> <ref name="Unesco"> {{Webarchiv|text=UNESCO – Volga at Volgograd |url=http://webworld.unesco.org/water/ihp/db/shiklomanov/part'4/FORMER%20USSR/RUSSIA/Volga%20at%20Volgograd.html |wayback=20160325004340 }}, webworld.unesco.org</ref> </references> [[Ангилал:Ижил мөрөн| ]] [[Ангилал:Ижил мөрний голын систем| ]] [[Ангилал:Европын гол мөрөн]] [[Ангилал:Астрахань мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Волгоград мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Доод Новгород мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Кострома мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Мари Элийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Москва мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Новгород мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Самара мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Саратов мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Татарстаны гол мөрөн]] [[Ангилал:Тверь мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Ульяновск мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Чувашийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Ярославль мужийн гол мөрөн]] cdaha5vabm4j1jfmim4sbwv84t8n0k6 0 13882 708152 708033 2022-08-10T14:50:08Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс АНУ-ын суурин | Name = Нью-Орлеанс | Stadtspitzname = The Crescent City, The Big Easy, The City That Care Forgot, 504, NOLA | Bundesstaat = Луйзиана | County = Орлеанс париш | Bild1 = New Orleans Skyline PD.jpg | Bildgröße1 = | Bildbeschreibung1 = Нью-Орлеанс хотын төв | Siegel =Seal of New Orleans, Louisiana (1938–2018).png | Flagge = Flag of New Orleans, Louisiana.svg | Karte = | Beschriftung Karte = | Beschriftung Positionskarte = | Breitengrad = 29/57/17/N | Längengrad = 90/04/30/W | Gründung = 1718 он | Zeitzone = UTC-6 | Einwohner = 391006 | Stand = 2018 он | Metropolregion = 1263635 | Stand Metropolregion = 2018 он | Fläche = 907 | Landfläche = 467.6 | Höhe = 0 | Gliederung = | Postleitzahl = 70117 | Vorwahl = 504 | Typ = City | Fips = 22-55000 | Gnis = 1629985 | Website = www.nola.gov | Bürgermeister = ЛаТоя Кантрелл | Bild2 = Lake Pontchartrain.png | Bildgröße2 = | Bildbeschreibung2 = }} '''Нью-Орлеанс''' (<small>[[Англи хэл|Англиар]]</small> ''New Orleans''; <small>[[Франц хэл|Францаар]]</small> ''La Nouvelle-Orléans'') нь [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ын томоохон [[боомт хот|боомт]], [[Луйзиана]] муж улсын хамгийн том [[хот]] юм. Тус хот нь Луйзиана муж улсын зүүн өмнөд хэсэгт, [[Миссисипи мөрөн|Миссисипи мөрний]] эрэг дээр оршино. Хотын нэр нь [[II Филипп (Орлеаны гүн)|Орлеаны гүн II Филиппийн]] нэрнээс гаралтай. Нью-Орлеанс хот нь олон хэлтний, олон янзын соёлын өвүүдээр баялаг<ref name=multi>Нью-Орлеансын соёл нь Африк-Америк, Креол, Кахун, Герман, Франц, Ирланд, Итали, Жүүд, Латин, Испани, Вьетнам зэрэг олон соёлын нийлмэл юм. {{cite web|url=http://www.neworleansonline.com/neworleans/multicultural/multiculturalhistory/index.html | title=Multicultural History | accessyear = 2009| accessdate=9 сарын 26}}</ref> бөгөөд архитектур, дуу хөгжим ([[жаз]] хөгжмийн төрсөн нутаг),<ref name="pbsjazz">{{cite web | title=New Orleans: The Birthplace of Jazz | work=PBS – JAZZ A Film By Ken Burns | format=primarily excerpted from Jazz: A History of America's Music | url=http://www.pbs.org/jazz/places/places_new_orleans.htm | accessyear = 2009 | accessdate=9 сарын 26}} </ref><ref name="usinfo">{{cite web | title=America Savors Its Music During Jazz Appreciation Month | work=U.S. Dept. of State – USINFO | url=http://usinfo.state.gov/scv/Archive/2006/Apr/03-859354.html | accessyear = 2009 | accessdate=9 сарын 26}}</ref>, жил тутмын баяр наадмуудаараа алдартай. Хотыг Америкийн "хамгийн өвөрмөц" хот<ref name="gmc">[http://www.gmc.edu/library/neworleans/NOhistory.htm Institute of New Orleans History and Culture] at Gwynedd-Mercy College</ref><ref name="hurrbayou">[http://hurricaneonthebayou.com/html/behind.htm Behind the Scenes: ''Hurricane on the Bayou'']</ref><ref name="forusa">[http://www.forusa.org/fellowship/nov-dec_05/billings.html New Orleans: A Choice Between Destruction and Reparations], by David Billings, The Fellowship of Reconciliation, November/December 2005</ref><ref name="bringback">[http://www.bringneworleansback.org/ Bring New Orleans Back]</ref><ref name="msn">[http://www.msnbc.msn.com/id/13865422/ Spike Lee offers his take on Hurricane Katrina], by Damian Dovarganes, Associated Press, [[2006]] оны [[7 сарын 14]]</ref> гэх нь олонтаа. [[2005]] оны 8 сард гарсан [[Катрина хар салхи]] Нью-Орлеанс хотыг дайрч, бараг сүйтгэж байсан түүхтэй. Наполеон 1803 онд Луизиана мужийг АНУ-д худалдсан нь "Луизианагийн худалдан авалт" гэгдэх болсон. Үүний дараа хот Америк, Франц, Креол, Африкчуудын шилжилт хөдөлгөөнөөр хурдацтай хөгжиж эхлэв. Цагаачлалын дараагийн давалгаа нь Ирланд, Герман, Италичууд байжээ. Боолын хөдөлмөрийг ашиглан томоохон тариалангийн талбайд тариалсан элсэн чихэр, хөвөн нь тухайн үеийн орлогын гол эх үүсвэр болж байжээ. {{Том зураг|New Orleans Skyline from Uptown.jpg|1000|Нью-Орлеанс хотын төв}} == Уур амьсгал == {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = | DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = links | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = Klimatabelle.info<ref>[https://www.klimatabelle.info/nordamerika/usa/new-orleans Klima in New Orleans.] Abgerufen am 29. Januar 2017</ref> | Überschrift = Нью-Орлеанс хотын уур амьсгалын хүснэгт | Ort = Нью-Орлеанс <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = 18.6| hmfeb = 20.1| hmmär = 23.0| hmapr = 26.3| hmmai = 30.0| hmjun = 32.3| hmjul = 33.2| hmaug = 33.3| hmsep = 31.3| hmokt = 27.4| hmnov = 23.0| hmdez = 19.3 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = 7.2| lmfeb = 8.4| lmmär = 11.3| lmapr = 14.7| lmmai = 19.3| lmjun = 22.4| lmjul = 23.6| lmaug = 23.5| lmsep = 21.8| lmokt = 16.4| lmnov = 10.9| lmdez = 7.5 <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 128.3| nbfeb = 152.7| nbmär = 124.5| nbapr = 114.3| nbmai = 115.8| nbjun = 148.3| nbjul = 155.4| nbaug = 156.7| nbsep = 140.0| nbokt = 77.5| nbnov = 112.3| nbdez = 146.0 <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 8.2| rdfeb = 7.7| rdmär = 7.2| rdapr = 5.7| rdmai = 6.7| rdjun = 9.5| rdjul = 12.1| rdaug = 11.3| rdsep = 8.7| rdokt = 4.5| rdnov = 6.7| rddez = 8.2 <!-- durchschnittliche Anzahl täglicher Sonnenstunden für den jeweiligen Monat in h/d --> | shjan = 4.9 | shfeb = 5.7 | shmär = 7.1 | shapr = 8.4 | shmai = 9.0 | shjun = 9.1 | shjul = 8.3 | shaug = 8.1 | shsep = 7.6 | shokt = 7.8 | shnov = 5.7 | shdez = 5.1 <!-- durchschnittliche Luftfeuchtigkeit für den jeweiligen Monat in % --> | lfjan = 77 | lffeb = 78| lfmär = 76 | lfapr = 77 | lfmai = 75 | lfjun = 75 | lfjul = 78 | lfaug = 76 | lfsep = 76 | lfokt = 70 | lfnov = 74 | lfdez = 78 }} == Хүн ам == 2010 оны хүн амын тооллогоор Нью Орлеанс 343,829 оршин суугчтай гэж мэдээлсэн. Үндэстний бүрэлдэхүүн: Африк гаралтай америкчууд (60.2%); цагаан (30.5%); Испаничууд (5.2%); Азичууд (2.9%); хоёр ба түүнээс дээш үндэстэй төлөөлөгчид (1.7%). Испани гаралтай хүмүүсийн 1.3% нь Мексик; 1.3% - Гондурас; 0.4% - Кубчууд; 0.3% нь Пуэрто Рикочууд, 0.3% нь Никарагуачууд. Хотын Азийн хүн амд вьетнамчууд (Шинэ Орлеаны нийт хүн амын 1.7%) багтдаг; Энэтхэгчүүд (0.3%); Хятадууд (0.3%); Филиппин (0.1%), Солонгосууд (0.1%). == Эшлэл == {{Reflist}} [[Ангилал:Нью-Орлеанс| ]] [[Ангилал:АНУ-ын их сургуулийн хот]] [[Ангилал:АНУ-ын хот]] [[Ангилал:Далайн боомттой суурин]] [[Ангилал:Луйзианагийн суурин]] [[Ангилал:Хойд Америкийн суурин]] [[Ангилал:Луйзианагийн паришийн төв]] [[Ангилал:Миссисипи мөрний суурин]] [[Ангилал:1718 онд байгуулагдсан]] oazebdf1kev4dqrcm2b6jkdssypwdgf 0 14616 708214 703365 2022-08-11T09:09:54Z 45.58.38.153 /* Умард Юань Улс */ wikitext text/x-wiki [[Зураг:Guyuk khan's Stamp 1246.jpg|thumb|200px|[[Их Монгол Улс]]ын төрийн тамга]] [[Зураг:Emperoryuandinastycollage.jpg|350px|thumb|[[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] 15 хааны 8-ынх нь зураг]] [[Зураг:Mongol Empire map.gif|350px|thumb|[[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] тэлэлт болон хуваагдлын зураг]] [[Зураг:Ih Mongol Uls.jpg|thumb|400px|Их Монгол Улсын хаад]] [[Зураг:Mongol Ulss.jpg|thumb|500px|Бага хаад]] {{Загвар:Монголын түүх}} Энд '''[[монгол үндэстэн|монгол]] [[хаан|хаад]]''' '''[[хан]]гуудын''' нэр, хаанчилсан он жилийг дурдав. ==[[Хүннү улс]] (МЭӨ 209-МЭ 216 он)== # [[Түмэн шаньюй]] (240-209 он) # [[Модун шаньюй|'''Модун шаньюй''']] (МЭӨ 209-174 он) # [[Лаошан шаньюй]] (МЭӨ 174-161 он) # [[Жюнчэн шаньюй]] (МЭӨ161-126 он) # [[Ичиси шаньюй]] (126-114) # [[Увэй шаньюй]] (114-104) # [[Үшилү шаньюй]] (104-102) # [[Гоулихү шаньюй]] (102-101) # [[Чедихөү шаньюй]] (101-96) # [[Хүлүгү шаньюй]] (96-85) # [[Хуяньди шаньюй]] (85-68) # [[Шюйлюйчюаньчюй шаньюй]] (68-60) # [[Уяньгюйди шаньюй]] (60-58) # [[Хуханье шаньюй]] (58-31) # [[Жижи шаньюй]] (МЭӨ 58-36 он) # [[Фүжүлэй шаньюй]] (31-20) # [[Соусе шаньюй]] (20-12) # [[Чөяа шаньюй]] (12-8) # [[Үжүлю шаньюй]] (МЭӨ 8- МЭ 13) # [[Үлэй шаньюй|Үлэй шаньюй]] (13-18) # [[Юй шаньюй]] (18-46) # [[Удадихоу шаньюй]] (46-46) === [[Умард Хүннү]] (46-93 он) === # [[Пүнү шаньюй]] (46-?) # [[Ёулю шаньюй]] (?-87), Пүнү шаньюйгийн ач хүү # [[Умардын шаньюй]] (88-91), Ёулю шаньюйгийн дүү. Нэр нь түүхэнд бичигдсэнгүй. # [[Юйчужянь шаньюй]] (91-93), Ёулю шаньюйгийн дүү === [[Өмнөд Хүннү]] (48-216) === # [[Би шаньюй]] (48-56) # [[Чюфү ёоуди шаньюй]] (56-57) # [[Ифа Юлүти шаньюй]] (57-59) # [[Шитун Шижү Хоуди шаньюй]] (59-63) # [[Чючү Жюлинди шаньюй]] (63) # [[Хүсе Шижү Хоуди шаньюй]] (63-85) # [[Итү Юлүти шаньюй]] (85-88) # [[Түньтүхэ шаньюй]] (88-93) # [[Аньгүо шаньюй]] (93-94) # [[Шизи шаньюй]] (94-98) # [[Тань шаньюй]] (98-124) # [[Ба шаньюй]] (124-128) # [[Шюли шаньюй]] (128-142) # [[Чэнью шаньюй]] (142-143) # [[Доулоучү шаньюй]] (143-147) # [[Жюйчөр шаньюй]] (147-172) # [[Түтө Руоши Жүжю шаньюй]] (172-178) # [[Хүжөн шаньюй]] (178-179) # [[Чянчү шаньюй]] (179-188) # [[Юфүлуо шаньюй]] (188-195) # [[Хүчүчюань шаньюй]] (195-216) ==[[Сяньби|Сяньби улс]]== # [[Таньшихуай|Таньшихуай хаан]] (156-181) # [[Хэлянь]] (181-182), Таньшихуай хааны хүү. Дайнд амь үрэгдсэн. # [[Цяньмань]] (182-?), Хэлянь хааны хүү. # [[Күйтоу]] (?-210?), Таньшихуай хааны ач хүү. # [[Бүдүгэнь]] (210?-233), Куйтоугийн дүү. # [[Кэбинэн]] (210?-235), угсаа гарал нь тодорхойгүй Сяньбигийн аль нэг аймгийн удирдагч байсан. Хаан ширээг булаан авсан нэгэн. [[Цао Вэй улс|Цао Вэй улсын]] алуурчинд алуулсан. ==[[Нирун улс]]== # [[Мугулюй|Южиулюй Мугульюй]] # [[Чаругуй хан]] # [[Тунугуй хаан|Тунугуй хан]] # [[Бати хаан]] # [[Бисуюань хаан]] # [[Пихоуба хаан]] # [[Веньхети хаан]] # [[Мангэти хаан]] # [[Хэдуохан хаан]] # [[Жарун хаан]], 402-410 # [[Хулюй хаан]], 410-414 # [[Датань хаан]], 414-429 # [[Ути хаан]], 429-444 # [[Тогочин хаан]], 444-450 # [[Ижин хаан]], 450-485 # [[Түлүн хаан]], 485-492 # [[Нагай хаан]], 492-506 # [[Футу хаан]], 506-508 # [[Чуну хаан]], 508-520 # [[Амгай хаан]], 520-552 # [[Поломэн хаан]], 521-524 # [[Тибэд хаан]], 552-553 # [[Дэнжу хаан]], 553 # [[Амаржин хаан]], 553-554 # [[Дэншузи хаан]], 555 == [[Хөх Түрэгийн хаант улс|Түрэгийн хаант улс]] (552-745) == # [[Буман хаан]] (551-552) # [[Иссик хаан]] (552-554) # [[Мукан хаан]] (554-572) # [[Таспар хаан]] (572-581) # [[Амрак|Амрак хаан]] (581) # [[Ишбара хаан]] (581-587) # [[Чоллыг Ябгу Бага хаан]] (587-588) # [[Тулан хаан]] (588-599) === [[Зүүн Түрэг улс]] (599-630) === # [[Киминь хаан]] (599-603) # [[Шиби хаан]] (603-619) # [[Чуло хаан]] (619-620) # [[Сэли хаан]] (620-630) === [[Хожуу Түрэгийн хаант улс]] (682-745) === # [[Элтэрэс хаан]] (682-693) # [[Капаган хаан]] (693-716) # [[Инел хаан]] (716) # [[Билгэ хаан]] (716-734) # [[Ижань хаан]] (734-739) # [[Тэнгри хаан]] (739-741) # [[Кутлук Ябгу хаан]] (741-742) # [[Озмыш тегин]] (742-744) # [[Баймэй хаан]] (744-745) == [[Уйгур улс|Уйгурын хаант улс]] == # [[Кутлук Билгэ Күл хаан|Пэйло]] (744-747) [[Яклакар]] овгийн Хушу ноёны хүү # [[Баянчор хаан]] (747-759), Күл Билгэ хааны хоёр дахь хүү # [[Идигинь хаан]] (759-779), Баянчор хааны хоёр дахь хүү # [[Дуньмохэ хаан]] (780-789), Баянчор хааны хүү Чабыш тэгиний ууган хүү # [[Дулосы хаан]] (789-790), Дуньмохэ хааны хүү # [[Фэнчэн хаан]] (790-795), Дулосы хааны хүү # [[Алп Күтлүк хаан]] (795-805), [[Эдиз]] овгийн жанжин. # [[Күлүг Билгэ хаан]] (805-808) # [[Бао-и хаан]] (808-821) # [[Чүндэ хаан]] (821-824) # [[Жаоли хаан]] (824-832) # [[Жаншинь хаан]] (833-839) # [[Касар хаан]] (839-840) # [[Үже хаан]] (840-846) # [[Энянь хаан]] (846-848) == [[Кидан|Кидан Улс]] == # [[Амбагян|Елюй Амбагян]] (901-926), [[Кидан|Ляо улсын]] Тайзу хаан # [[Яогу|Елюй Яогу]] (926-947), Ляо улсын Тайзун хаан # [[Елюй Уюй]] (947-951), Ляо улсын Шизун хаан # [[Елюй Жин]] (951-969), Ляо улсын Мүзун хаан # [[Елюй Шянь]] (969-982), Ляо улсын Жинзун хаан # [[Елюй Вэньшүнү]] (982-1031), Ляо улсын Шэньзун хаан # [[Елюй Жыгү]] (1031-1055), Ляо улсын Шиньзун хаан # [[Елюй Чала]] (1055-1101), Ляо улсын Даозун хаан # [[Елюй Яньши]] (1101-1125), Ляо улсын Тяньзуоди хаан == [[Хэрэйд|Хэрэйдийн ханлиг]] == # [[Маркуз Буюрук хан]] # [[Сарык хан]] # [[Куржакуз буюруг хан]] # [[Тоорил хан]] (116?-1194; 1198-1203) # [[Эрх Хара]] (1194-1198) # [[Жаха Хамбу|Жаха хамбу]] (1203-1204) == [[Найман|Найманы ханлиг]] == # [[Инанча билгэ хан]] (?-1201) #[[Таян хан]] (1201-1204) # Буюруг хан (1201-1205) # [[Хүчлүг|Хүчүлүг хан]] (1204-1218) == [[Хамаг Монгол|Хамаг Монголын ханлиг]] == # '''[[Хайду (хан)|Хайду хан]] (1080?-1100?)''' # [[Тумбинай сэцэн]] (1100?-1130?) # [[Хабул хан|'''Хабул хан''']] (1130?-1148) # [[Амбагай хан|'''Амбагай хан''']] (1148-?) # [[Хутула хан|'''Хутула хан''']] (?-1160?) # [[Есүхэй баатар|'''Есүхэй баатар''']] (хан?) (1160-1171) # [[Чингис хаан|'''Тэмүжин хан''']] (1189-1206) ==[[Их Монгол Улс]]== 1. '''[[Чингис хаан]]''' ([[1206]]-1227) — 22 жил хаан суув. [[Есүхэй]]н хөвүүн. Их Монгол улсыг үндэслэгч. <br>{{nbsp|5}}[[Тулуй ноён]] (1227-1229) — түр чөлөөний 2 жил хэрэг шийтгэв. [[Чингис хаан]]ы IV хүү.<br>2. '''[[Өгэдэй хаан]]''' (1229-[[1241]]) — 12 жил хаан суув. [[Чингис хаан]]ы III хүү.<br>{{nbsp|5}}Турхан хатан (1241-[[1246]]) — түр чөлөөний 5 жил хэрэг шийтгэв. [[Өгөөдэй хаан]]ы хатан.<br>3. '''[[Гүюг хаан]]''' ([[1246]]-1248) — 3 жил хаан суув. [[Өгөөдэй хаан]]ы ууган хүү.<br>{{nbsp|5}}[[Огул Каймиш хатан]] (1248-1251) — түр чөлөөний 3 жил хэрэг шийтгэв. [[Гүюг хаан]]ы хатан.<br>4. '''[[Мөнх хаан]]''' (1251-1259) — 9 жил хаан суув. [[Тулуй]]н ууган хүү. 5. '''[[Аригбуха хаан]]''' (1260-1264) — Хубилайтай зэрэгцэн хаан болоод эцэстээ ялагдсан. [[Тулуй]]н отгон хүү. 6. [[Хубилай хаан|'''Хубилай цэцэн хаан''']] (1264-1271) - [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] 6 дахь хаан. Монголын төрийн төвийг Хятадад шилжүүлэн нүүлгэв. ===[[Юань Улс]]=== # '''[[Хубилай хаан|Сэцэн (Хубилай) хаан]]''' (1260-1294) — 34 жил хаан суув. [[Тулуй|Тулуйн]] их хатнаас төрсөн 2-р хүү. # '''[[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт (Төмөр) хаан]]''' (1294-1307) — 13 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] ач хөвгүүн. [[Чингим|Чингим тайжын]] отгон хүү. # '''[[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг (Хайсан) хаан]]''' (1307-1311) — 4 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч. # '''[[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт (Аюурбарбад) хаан]]''' (1311-1320) — 9 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч. [[Дармабала|Дармабалын]] отгон хүү, [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] төрсөн дүү. # '''[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн (Шадбал) хаан]]''' (1321-1323) — 4 жил хаан суув. [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] хүү. # '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' (1323-1328) — 5 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч, [[Гамала]] [[Жинь ван|жинь вангийн]] хүү. # '''[[Аригиба хаан]]''' (1328) — 3 сар хаан суув. Есөнтөмөрийн хааны ахмад хөвгүүн # '''[[Хүслэн хаан|Хутагт (Хүслэн) хаан]]''' (1329) — 7 сар хаан суув. [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] ахмад хүү. # '''[[Төвтөмөр хаан|Заяат (Төвтөмөр) хаан]]''' (1328-1329, 1329-1332) — 4 жил хаан суув. [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] 2-р хүү. # '''[[Ринчинбал хаан]]''' (1332) — 40 гаруй хоног хаан суув. [[Хүслэн хаан|Хүслэн хааны]] бага хүү. # '''[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант (Тогоонтөмөр) хаан]]''' (1333-1370) — 38 жил хаан суув. [[Ринчинбал хаан|Ринчинбал хааны]] ах. ==[[Алтан Орд|Зүчийн Улс]]== * [[Бат хан]] (1237-1256), Зүчийн хүү * [[Сартаг]] (1255-1256), Батын хүү * [[Улагчи]] (1257), Бат ханы хүү * [[Бэрх]] (1257-1266), Бат ханы дүү, [[Улагчи|Улагчийг]] хороосон. * [[Мөнхтөмөр]] (1266-1282), Бат ханы ач хүү. * [[Тодмөнх]] (1282—1287), Мөнхтөмөр ханы хүү. * [[Тулабуга]] (1287—1291) * [[Тохта]] (1291—1312) * [[Өзбег]] (1312-1341) * [[Тинибег]] (1341-1342), Өзбег ханы хүү. * [[Жанибег]] (1342—1357), Өзбег ханы дүү, Тинибегийг хороосон. * [[Бердибег]] (1357—1361) * [[Кульпа]] (1359-1360) * [[Наурузбег]] (1360-1361) * Хидырьбек (1361-1362) * Төмөрхожа (1362) * Абдаллах (1362-1370), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Мурид (1362-1367), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Азиз (1367-1369), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * II Жанибек (1369-1370), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Мухаммед Булак (1370-1379), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Тулунбек (1370-1373), (засаг баригч), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Айбек (1373-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Араб шах (1376-1379), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Хаанбек (1375-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Илбани (1373-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Хажи Черкесс (1375-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * [[Урус]] (1376-1378), мөн Цагаан Ордны хан байсан бөгөөд Тохтамышын авга нь байв, ийнхүү Ордуудыг нэгтгэж чаджээ. * [[Тохтамыш]] (1380-1395) * Төмөркутлуг (1396-1401), жинхэнэ захирагч нь [[Эдигу]] * Шадибек * Болд султан * Төмөр (1410-1412) * Желал Ад Дин * Керим Берди * Кебек (Алтан Орд) * Жаббар Берди * Үлүг Мухаммед (1419-1421, 1428-1433) * Давлет Берди * Борак (1422-1427) * Саид Ахмед (1433? - ?) * Хүчүг Мухаммед (1459-1465) * Ахмед (1465-1481) * [[Шейх Ахмед]] (1481-1498, 1499-1502) * Муртаза (1498-1499) [[Зураг:Zuchi.jpg|thumb|400px|Алтан Ордын Улсын хаад]] ====[[Цагаан орд]]==== * [[Орда]] (1226–1251) * [[Кун Куран]] (1251–c.1280) * [[Хүйнчи]] (c.1280–1302) * [[Баян хан]] (1302–1309) * [[Сашибуга]] (1309–1315) * [[Илбасан]] (1315–1320) * Мубарек хожа (1320–1344) * Чимтай (1344–1374) * [[Урус]] (1374–1376) * Тогтакия (1376) * Төмөрмелик (1377) * [[Тохтамыш]] (1377–1378) * Койричак (1378-1399) * Борак (1423-1428) * [[Мухаммед]] (1428-1431) * Мустафа (1431-1446) ''Тус ордыг 1446 онд Абулхаир хаан өөртөө нэгтэгсэн''. == [[Ил Хаант Улс]] == * [[Хүлэгү]] хан (1256-1265) * [[Абаха]] хан (1265-1282) * [[Тэкүдэр|Ахмед Тэкүдэр]] (1282-1284) * [[Аргун]] (1284-1291) * [[Гайхату]] (1291-1295) * [[Байду]] (1295) * [[Газан|Махмуд Газан]] (1295-1304) * [[Өлзийт]] (1304-1316) * [[Абу Саид (Ил Хан улс)|Абу Саид Бахадур]] (Абу саыд Баатар хан) (1316-1335) * [[Арпа Кэүн]] (1335-1336) Арпаг хорлосны дараа, Ил Хан улсын задралын үеэр байгуулагдсан тус бүс нутгийн улсууд өөр өөрсдийн удирдагчдыг хангаар өргөмжилжээ. [[Зураг:Il_Khaan.jpg|thumb|300px|Ил Хаадын Улс]] * [[Муса ил хан|Муса]] (1336-1336) (Багдадын Али Падшахын тоглоомын хан) * [[Мухаммед ил хаан|Мухаммад]] (1336-1338) ([[Жалайр]]ын '''Хасан Бузург''' ноёны тоглоомын хан) * [[Сати Бек ил хан]] (1338-1339) (Чобаныханы тоглоомын хан) * [[Сулейман ил хан|Сулейман]] (1339-1343) (Чобаныханы тоглоомын хан, 1341-1343 онд Сарбадарууд хүлээн зөвшөөрсөн) * [[Жахантөмөр ил хан]] (1339-1340) (Жалайрынханы тоглоомын хан) * [[Ануширван]] (1343-1356) (Чобаныханы тоглоомын хан) * [[II Газан]] (1356-1357) (зөвхөн зоосон дээр л хөрөг нь байсан) ''Зүүн Перс (Хорасан)-ээс ханд өргөмжлөгсөд:" * Тугайтөмөр (1338-1353) (1338-1349 онд Картууд; 1338-1339 ба 1340-1344 онд Жалайрууд; 1338-1341, 1344, 1353 онд Сарбадарууд тус тус хүлээн зөвшөөрсөн) * Лухман (1353-1388) (Тугайтөмөрийн хүү) ==[[Цагадайн улс]]== # [[Цагадай]] 1226-[[1242]] # [[Хара Хүлэгү]] 1242-1246 d. [[1252]] # [[Есөнмөнх]] 1246-1252 # Хархүлэгү (дахин суусан) 1252 # [[Мубарак шах]] 1252-1260 #*[[Ургана]] хатан (засаг баригч) 1252-1260 # [[Алгуй]] 1260-1266 # Мубарак шах (дахин суусан) 1266 # [[Барак (Цагадайн улс)|Барак]] 1266-1270 # [[Никпей]] 1270-1272? # [[Бөхтөмөр]] ?1272-1287 # [[Дува]] 1287-1307 # [[Кунжик]] 1306-1308 # [[Талику]] 1308-1309 # [[Кебек]] 1309 d. 1325 # [[Эсэнбөх]] 1309-?1318 # Кебек (дахин суусан) ?1318-1325 # [[Илжигдэй]] 1325-1329 # [[Дува Төмөр]] 1329-1330 # [[Тармаширин]] 1331-1334 # [[Бузан]] 1334-1335 # [[Чанши]] 1335-1338 # [[Есөнтөмөр хан|Есөнтөмөр]] 1338-?1342 # [[Али султан]] 1342, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] удам. # [[Муххамед Пулад]] 1342-1343 # [[Казань хан|Казань]] 1343-1346 # [[Данишменж]] 1346-1348, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] удам. [[Зураг:Chagadai.jpg|thumb|500px|Цагаадайн Улсын хаад]] ''Цагадайн улс нь баруун (Мавренахр), зүүн [[Могулистан]] гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдсан.'' === [[Мавереннахр]] улсын хаад === # [[Баян Кули]] (1348-1358) # [[Төмөр шах]] (1358) # [[Төглөгтөмөр|Туглугтөмөр]] (Могулистанд 1348-1363) (1358-1363) # [[Ильяс хожа]] (Могулистанд 1363-1368) (1363 -1368) # [[Адил султан]] (1363) # [[Кабул шах]] (1364-1370) # [[Сюргатмишь]] (1370-1384) # [[Махмуд султан (Цагадайн улс)]] (1384-1402) === [[Моголистан|Моголистаны]] хаад (1347-1462) === {| class="wikitable" !Цол !Нэрс !Хаанчлал |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Төглөгтөмөр|Төглөгтөмөр хаан]]<small>تغلق تیمور</small> |1348–1363 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Ильяс хожа]]<small>الیاس خوجہ</small> |1363–1368 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Камар ад-дин]]<small>قمر الدین خان دغلت</small> |1368–1392 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Хизр хожа]]<small>خضر خوجہ</small> |1389–1399 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Шамс-и-жахан]]<small>شمس جہان</small> |1399–1408 |- |''Хаан''<small>خان</small> |Муххамед хан (Моголстаны хаан) <small>محمد خان</small> |1408–1415 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Накш хаан]]<small>نقش جہان</small> |1415–1418 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Увэйс хаан]]<small>اویس خان</small> |1418–1421 ''Эхний удаа'' |- |''Хаан''<small>خان</small> |Шэр Муххамед хаан <small>شیر محمد</small> |1421–1425 |- |''Хаан''<small>خان</small> |Увэйс хаан <small>اویس خان</small> |1425–1429 ''2 дахь удаа'' |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Сатук хаан]]<small>ستوق خان</small> |1429–1434 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[II Эсэнбөх]] <small>ایشان بغا ثانی</small> |1429–1462 |} 1462 оноос тус улс нь '''[[Баруун Моголистан]]''', '''[[Уйгурстан]]''' гэж хоёр хэсэг болж задарсан. Баруун Моголстан нь 1514 оноос нэрээ сольж '''[[Яркендийн хаант улс]]''' болсон. ==== [[Баруун Моголистан Улс|Баруун Моголистаны]] хаад (1462-1514) ==== {| class="wikitable" !Баруун Моголстан !Зүүн Моголстан |- |[[Юнус хаан]] <small>یونس خان</small> 1462–1469 |[[Дост Мухаммед хаан]] <small>دوست محمد خان</small> 1462–1468 |- | |[[Кебек Султан Оглан]] <small>قبق سلطان</small> 1469 |- | colspan="4" |[[Юнус хаан]] <small>یونس خان</small> 1469–1487 |- |[[Махмуд хаан]] <small>محمود خان</small> 1487–1508 |[[Ахмед Алак]] <small>احمد الاچ</small> 1487–1503 |- | |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1503–1508 |- | colspan="4" |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1508–1514 |- |[[Султан Саид хаан]] <small>سلطان سعید خان</small> 1514–1533 |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1514–1548 |- |[[Абд ар Рашид хаан]] <small>عبد الرشید خان</small> 1533–1560 |[[Шах хаан]] <small>شاہ خان</small> 1543–1560 |- |[[Абдул Карим хан(Яркенд)]] <small>عبد الکریم خان</small> 1560–1591 [[Мухаммед султан (Могулстан)]] <small>محمد سلطان</small>1592-1609 [[Шуджа ад-дин Ахмад хаан]] <small>شجاع الدین احمد خان</small> 1609- 1618 |[[Абул Мухаммад хан (Турфан)]] <small>ابوالمحمد خان</small> 1570 [[Сүфи хаан (Турфан)]] <small>خان صُوفِيّ‎</small>1570 |} ==== Яркендийн хаант улсын хаад (1514-1677) ==== ==[[Өгэдэй|Өгэдэйн]] улс (1265-1310) == # [[Хайду|'''Хайду''']] (1265-1301) # [[Чапар]] (1301-1310) ==Умард Юань Улс== # '''[[Аюушридар хаан|Билэгт (Аюушридар) хаан]]''' (1370-1378) — 9 жил хаан суув. [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөрийн]] хүү. # '''[[Төгстөмөр хаан|Усхал (Төгстөмөр) хаан]]''' (1378-1388) — 11 жил хаан суув. [[Аюушридар хаан|Аюушридарын]] дүү. # '''[[Энхзоригт хаан|Зоригт (Есүдар) хаан]]''' (1389-1391) — 4 жил хаан суув. [[Аригбөх|Аригбөх хааны]] хойчис # [[Элбэг нигүүлсэгч хаан]] (Нигүүлсэгч цолтой) (1393/94-1399), Аюушридар хааны хүү? # [[Гүнтөмөр хаан]] (1400-1402), [[Элбэг нигүүлсэгч хаан|Элбэг хааны]] хүү # [[Үгч хашха хаан]] (Гүйличи), [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй]] юмуу [[Аригбөх|Аригбөхийн]] удам гэж үздэг. # [[Өлзийтөмөр хаан]] (Жинхэнэ нэр нь Буяншир) (1403-1412) # [[Дэлбэг хаан]] (1412-1415) # [[Ойрадай хаан]] (1415-1425/1417?) # [[Адай хаан]] (1425-1438), Хасарын удам. # [[Тайсун хаан]] Тогтобух (Тогтоабух) (1434-1452), [[Элбэг нигүүлсэгч хаан|Элбэг хааны]] дүү '''Дүүрэнтөмөр Хархуцаг тайж'''ын хүү [[Ажай тайж|Ажай тайжын]] ахмад хөвгүүн. # [[Агваржин хаан]] (Жонон) (1453), [[Тайсун хаан|Тайсун хааны]] дүү эсвэл ойр төрлийн хүн. # [[Эсэн тайш|'''Эсэн хаан''']] - (Тайш) Ойрадуудын захирагч. [[Тогоон тайш|Тогоон тайшийн]] хүү. (1453-1454) # [[Махагүргис хаан]] (Үхэгт хаан цолтой) (1454-1465), Тайсун хааны хүү. # [[Молон хаан]] (1465-1466), Тайсун хааны [[Горлос|Горлосын]] '''Алтайхан''' хатнаас төрсөн. # [[Мандуул хаан]] (1472-1479), [[Ажай тайж|Ажай тайжын]] ойрад хатнаас төрсөн. # [[Батмөнх Даян хаан|'''Батмөнх Даян хаан''']] (Даян хаан цолтой) (1480-1517), [[Баянмөнх жонон|Баянмөнх жононгийн]] хүү. # [[Барсболд хаан]] (Жонон) (1517-1519) # [[Боди Алаг хаан]] (1519-1547) # [[Дарайсүн Гүдэн]] (Гүдэн хаан цолтой) (1547-1557) # [[Түмэн засагт хаан|'''Түмэн засагт хаан''']] (1557-1592) # [[Буян сэцэн хаан]] (Сэцэн хаан цолтой) (1592-1603) # [[Лигдэн хаан]] (Хутагт суут Чингис даймин сэцэн, зүгүүдийг тийн бөгөөд ялгуугч бала чакраварти, дай тайсун, тэнгэрийн тэнгэр, дэлхий дахины хурмаст, алтан хүрдэнийг орчуулагч номын хаан)<ref>"Монгол улсын түүх" УБ., 2003. Гутгаар боть. тал 58</ref> (1604-1634) ==== Хаан суусан байж болзошгүй хүмүүс ==== # '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393/94), [[Зоригт хаан|Зоригт хааны]] хүү. [[Алтан товч]] болон [[Мин улсын судар|Мин улсын түүхэнд]] нэр гардаг. # [[Муулихай|Муулихай ван]] (1466-1470), Отчигины удам # [[Баянмөнх жонон]] (1470-1472), сүүлд авга өвөг [[Мандуул хаан|Мандуул хаанд]] суудлаа тавьж өгсөн гэж [[Алтан товч|Алтан товчид]] өгүүлдэг. ===Түмэд=== # [[Алтан хан|Алтан хаан]] (1542-1581) # [[Сэнгэдүүрэн хан|Сэнгэдүүрэн сэцэн хаан]] (1582-1586) # [[Намудай сэцэн хаан]] (1586-1607) # [[Бошигт сэцэн хаан]] (1607-1627) ==[[Зүүнгарын хаант улс|Зүүнгарын улс]]== * [[Эрдэнэбаатар хунтайж|'''Эрдэнэ баатар хунтайж''']] (1634-1668), Хархул догшин ноёны хүү. * [[Сэнгэ хунтайж]] (1665-1671), Эрдэнэбаатар хунтайжын хүү. * [[Галдан бошигт хаан|'''Галдан бошигт хаан''']] (1671-1697) * [[Цэвээнравдан|'''Цэвээнравдан''']] '''хаан''' (1697-1727), Сэнгэ хунтайжын хүү. * [[Галданцэрэн хаан|'''Галданцэрэн хаан''']] (1727-1745) * [[Цэвээндоржнамжил]] (1745-1750) * [[Лхамдаржаа]] (1750-1753), Галданцэрэнгийн бага хатнаас төрсөн. * [[Даваач]] (1753-1755), Их Цэрэндондовын удам. ==[[Хошууд]]ын ханлиг == * [[Гүш хаан|Гүүш хан]] '''Төрбайх''' (1642-1655), [[Хасар|Хасарын]] хойчис * '''[[Даян Очир хаан]]''' (1655-1669) * '''[[Гончиг Далай хаан]]''' (1669-1698) *'''[[Ванжил хаан]]''' (1698) * [[Лхазан хаан]] (1698-1717) ==[[Халимагийн хант улс|Халимагийн]] хант улс== * '''[[Хо өрлөг]]''' (?-1644) * [[Шүхэр Дайчин]] (Шихир Дайчин), (1644-1661) * [[Пунцаг хан]] (1661-1669) * '''[[Аюук хан]]'''(Аюук, Аюуки, Аюка), (1669-1724) * [[Цэрэндондог хан]] (1724-1735) * [[Дондог-Омбо хан]] (1735-1741) * [[Дондогдаш хан]] (1741-1761) *'''[[Убаши]] хан''' (Убаш, Уваш, Увш), (1762-1771) ==[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]== [[Богд хаан]] (1911-1919); (1920-1924) ==Мөн үзэх== *[[Монгол Улсын төрийн тэргүүн]] *[[Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт]] ==Эшлэл== <references /> [[Ангилал:Монголын хаан| ]] [[Ангилал:Монгол хан| ]] [[Ангилал:Хаан]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!]] 9jiwsncyxzzx5tnbviur0xacd4t0c3a 0 17149 708139 696596 2022-08-10T13:12:22Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дээд сургууль | Name = Фрайбергийн Уул Уурхайн Академи | Logo = Logo TU Bergakademie Freiberg.svg | Logogrösse = 100px | Motto = [[Нөөцийн их сургууль]]. 1765 оноос хойш. | Gründungsdatum = 1765 он | Ort = [[Фрайберг]] | Bundesland = [[Саксон]] | Staat = [[Герман]] | Leitung = Клаус-Дийтэр Барбкнехт<ref>[http://tu-freiberg.de/universitaet/organisation/rektorat/rektor TU Bergakademie Freiberg Universität › Organisation › Rektorat › Rektor] Website der TU Freiberg, abgerufen am 3. April 2017.</ref> | Leitungstitel = Ректор | Studentenzahl = 4624 <small>''(2016/17 хичээлийн жилд)''<ref name="Zahlen/Daten - TU Freiberg">[http://tu-freiberg.de/universitaet/profil/zahlen-daten Zahlen, Daten, Fakten: Statistische Angaben] - Website der TU Freiberg, abgerufen am 19. August 2017</ref></small> | Mitarbeiterzahl = 2288<ref name="Zahlen/Daten - TU Freiberg" /> | davon Professoren= 88<ref name="Zahlen/Daten - TU Freiberg" /> | Trägerschaft = улсын | Jahresetat = [[Гуравдагч хөрөнгө]]: 56,1 сая € / профессор бүрт 637.200 € <small>''(2015)''<ref name="Zahlen/Daten - TU Freiberg" /></small> | Website = [http://www.tu-freiberg.de www.tu-freiberg.de] }} '''Техникийн Их Сургууль Фрайбергийн Уул Уурхайн Академи''' ({{lang-de|Technische Universität Bergakademie Freiberg}}, товч нэр TUBAF) нь Саксон мужийн Фрайберг хотод орших ба геологи, эд материал, эрчим хүч, байгаль орчны чиглэлээр мэргэжсэн 'Нөөцийн'-их сургууль юм. == Түүх == [[Зураг:Germanium.jpg|thumb|Элемент Германиум]] 1765 онд Саксоны хан хүү Ксаверийн даалгавраар Фрийдрих Вилхелм фон Оппел, (1720−1767), Карл Вилхелм Бенно фон Хайнц ба Фридрих Антон фон Хайнц нарын төслөөр уул уурхайн мэргэжилтэн бэлтгэх зорилгоор ''‘‘Фрайберг дахь Саксоны Вангийн (1806 оноос Фрайберг дахь ханы нэрэмжит) нэрэмжит Уул Уурхайн Академи‘‘'' байгуулагдсан. Учир нь долоон жилийн (1756–1763) дайны өрийг төлөхийн тулд уул уурхайг идэвхтэй хөгжүүлэх шаардлагатай байсан. [[Зураг:Freibergtubergakademie.jpg|thumb|Академийн гудамж дахь төв байр]] Энэ академи нь дэлхий дээрх хамгийн анхны бөгөөд өнөөдрийг хүртэл уул уурхайн эрдэм шинжилгээний мэргэжилтнүүдийг бэлтгэж байна. Уул уурхайн академийн эрдэм шинжилгээний ажилтнууд химийн 2 шинэ элемент нээсэн: * Индиум (1863 онд [[Фердинанд Райх]] ба [[Теодор Рихтер]], * Германиум (1886 онд [[Клеменс Винклер]] Фрайбергийн Уул Уурхайн Академи нь Саксоны Хант улсдаа 1871 онд Дресдений Техникийн Их Сургууль нээгдэх хүртэл техникийн дээд боловсрол эзэмшүүлдэг байгууллага байсан. 1899 онд Фрайбергийн Их Сургууль нь Техникийн Дээд Сургуулийн зэрэглэлтэй болж, 1905 онд Доктор-Инженер, 1939 онд Байгалийн ухааны доктор бэлтгэх эрхтэй болсон. 1940 оноос уул уурхайн болон төмөрлөг боловсруулалт, 1955 онд инженер-эдийн засаг болон математик-байгалийн ухааны факультетуудтай болж мөн энэ онд Вилхелм Пикийн нэрэмжит Ажилчин-Тариачдын Факультет нээгджээ. 1951 онд профессор Эрих Раммлер болон профессор Георг Билкенрот нар боловсруулах техникийн салбарын хүрээнд ''‘‘Хүрэн нүүрсийг коксжуулах‘‘'' ажлаар Ардчилсан Герман Улсын 1-р зэргийн Төрийн шагнал хүртсэн. === Шинэ үе, 1989 оноос хойш === [[Зураг:Glueck.jpg|thumb|left|260x260px|Их сургуулийн оюутны хотхон дахь Мэндчилгээний самбар „[[Glück Auf]]“ ]] Баруун ба Зүүн Герман нэгдсэнээс хойш Уул Уурхайн Академи өөрийхөө дэд бүтцийг шинэчилсэн. Сүүлийн үед [[хагас дамжуулагч]]ийн судалгааг эрчимтэй явуулсны үр дүнд [[Фрайберг]] хотод хагас дамжуулагчийн үйлдвэрлэлийн ХК-ууд бий болсон (Силтроник ХК болон Дойче Солар - энэ нь Соларворд ХК-ийн охин компани). Техникийн Их Сургууль Фрайбергийн Уул Уурхайн Академи нь хүрээлэн буй орчны судалгааны ажлаараа дэлхийн хэмжээнд нэрд гарч 'Орчин үеийн Экологийн Дээд Сургууль' гэдэг нэр хүндийг олсон. Техникийн Их Сургууль Фрайбергийн Уул Уурхайн Академи нь Геологи, Эд Материал, Эрчим хүч, Байгаль орчны чиглэлээр мэргэжсэн 'Нөөцийн'-их сургууль нэрээр олон улсын их, дээд сургуулиудын дунд онцгой байр суурь эзэлдэг. [[Зураг:Schlossfreudensteinfreiberg.jpg|left|thumb|Фройденштайн Ордон]] 2008 оны 10 сард Техникийн Их Сургууль Фрайбергийн Уул Уурхайн Академи дэлхийн томоохон эрдсийн хувийн цуглууллагын үзэсгэлэнг Фройденштайн Ордонд нээсэн. Энэ 'Терра Минерал'-ын эрдсийн цуглууллагыг Швейцарын иргэн Эрика Поол-Штрөөэр<ref>[http://www.sz-online.de/nachrichten/artikel.asp?id=1971987 ''Die Metropole der Minerale''], Саксон мужийн сонин дахь Томас Шадэгийн нийтлэлээс, 2008-10-21-д авсан</ref> удаан хугацаагаар хэрэглэх эрхийг олгожээ. Сургалтын онцгой ангиуд нь аж үйлдвэрийн археологи (ХБНГУ-д зөвхөн Техникийн Их Сургууль Фрайбергийн Уул Уурхайн Академид заагддаг), ''International Management of Resources and Environment'' (IMRE, англи хэл дээр заагддаг мастерын сургалт) ба ''International Business in Developing & Emerging Markets'' (IBDEM, англи хэл дээр заагддаг мастерын сургалт). == Сан == 2006 оны 12 сард Техникийн Их Сургууль Фрайбергийн Уул Уурхайн Академи доктор Эрих-Крюгерийн нэрэмжит сантай болсноор ХБНГУ-ын 100 саяас дээш хөрөнгөтэй дээд сургуулиудын тоонд орсон.<ref>[http://www.taz.de/pt/2007/01/24/a0200.1/text ''Geldsegen für Freiberg''], [[Die Tageszeitung|taz]], сонин дахь Михаэл Баршийн 2007-01-24-ний нийтлэлээс</ref> Эрих-Крюгер нь Фрайберг хотод төрсөн бөгөөд, Мюнхен хотын үл хөдлөх хөрөнгийн компанийн эзэн байжээ. Энэ компанийн ашиг нь эрдэм шинжилгээний ажилд зарцуулагддаг байна. <ref>[http://idw-online.de/pages/de/news211904 ''Сая хөрөнгөтэй Эрих-Крюгер Техникийн Их Сургууль Фрайбергийн Уул Уурхайн Академийн хүндэт гишүүн боллоо''], герман хэл дээрх 2007-6-4-ний сонины нийтлэлээс</ref> Мөн 2007 оны эхнээс Солар Ворд ХК Техникийн Их Сургууль Фрайбергийн Уул Уурхайн Академийн хими, физикийн факультетэд зориулж өөрийн 1 саяас дээш хөрөнгөтэй санг нээсэн. == Дотоод бүтэц == Нийт 6 факультетээс бүрдэнэ: * Математик, мэдээлэл зүйн факультет * Хими, физикийн факультет * Геологи, геотехник, уул уурхайн факультет * Машин үйлдвэрлэл, боловсруулах ба эрчим хүчний технологийн факультет * Үйлдвэрлэлийн түүхий эдийн судалгаа болон технологийн факультет * Эдийн засгийн ухааны факультет 1996 оны намар экологийн цогцолбор төв шинээр нээгдлээ. == Олон улсын харилцаа == Техникийн Их Сургууль Фрайбергийн Уул Уурхайн Академи нь одоогоор дэлхийн 42 их, дээд сургуулиудтай харилцаа холбоотой байдаг. Зарим нэг алдартай уул уурхайн академи болон их сургуулиуд: # Райны-Вестфален дахь Аахены Техникийн Дээд Сургууль # Клаусталийн Техникийн Их Сургууль # Colorado School of Mines # Berg- und Hüttenakademie Krakau »Stanislaw Staszic« (Польш Улс) # Montanuniversität Leoben (Австри Улс) # Bergbauuniversität Moskau (ОХУ) # Staatliches Bergbauinstitut Sankt Petersburg (ОХУ) # South Dakota School of Mines and Technology, Rapid City, South Dakota (АНУ) # Technische Universität Ostrava (Чех Улс) # St. Iwan-Rilski-Universität für Bergbau und Geologie, Sofia (Болгар Улс) # China University of Geosciences Wuhan == Алдартай багш, оюутнууд == [[Зураг:Abraham Gottlob Werner 1.jpg|thumb|Абрахам Готлоб Вернер]] * Иохан Фрийдрих Август Брайтхаупт, оюутан 1811—1813, профессор 1826—1866 * Карл Бернхард фон Котта, оюутан 1827—1831, профессор 1842 оноос * Отто Эмике, оюутан 1891-1970, профессор 1928-1946 * Вилхелм Фишер, оюутан 1813 оноос * Фрийдрих фон Харденберг, оюутан 1797—1799 * Фрийдрих Эмил Хайн, оюутан 1886—1890 А. Ледебур-ын удирдлага дор * Юлиус Амбросиус Хюльсе, оюутан 1830—1834 * Александр фон Хумбольдт, оюутан 1790—1792 * Херберт Йобст, оюутан 1950 * Карл Альфонс Юраски, профессор 1941—1945 * Теодор Кёрнер, оюутан 1808 * Карл Густав Крайшер, профессор 1871—1891 * Вилхелм Аугуст Лампадиус, профессор 1794—1842 * Адольф Ледебур, профессор 1874—1906 * Эрнст Йохан Трауготт Леманн (1777—1847), профессор 1834—1847 * Карл Эдвин Лойтхолд, профессор 1876—1883 * Михаил Ломоносов, оюутан 1739—1740 * Карл Эмануил Лёшер, оюутан 1775—1777 * Курт Мербах, оюутан 1856 оноос * Курт Адольф Нетто, оюутан 1864—1869 * Фюрхтеготт Леберехт фон Норденфлихт, оюутан 1778—1780 * Карл Ойгениус Пабст фон Охаин, зөвлөгч 1769—1784 * Эрвин Паппериц, профессор 1892—1927 ба Ректор (1901—1903 ба 1905—1907) * Хан хүү Георг Фридрих фон Пройзен, оюутан 1996—2000 * [[Фердинанд Райх]], оюутан 1816—1819, профессор 1824—1866 * Теодор Рихтер, оюутан 1843—1847 профессор 1856—1896 * Карл Шиффнер, профессор 1902—1930 * Райнхард Шмидт, профессор 2001 оноос * Георг Унланд, профессор 1993 оноос, Ректор 2000—2008 * Фридрих Вильхельм Швамкруг, оюутан 1826—1830 * Георг Хайнрих Вале, профессор 1883—1891 * Адольф Вацнаур, профессор 1953-1972 * Юлиус Людвиг Вайсбах, оюутан 1822—1826, профессор 1836—1871 * Абрахам Готтлоб Вернер, оюутан 1769—1771, профессор 1775—1817 * Паул Вилски, профессор 1905—1916 * Клеменc Александр Винклер, оюутан 1857—1859, профессор 1873—1902 == Ном зүй == * ''Festschrift zum hundertjährigen Jubiläum der königl. Sächs. Bergakademie zu Freiberg am 30. Juli 1866.'' Dresden. [http://books.google.de/books/pdf/Festschrift_zum_hundertj__hrigen_Jubil__.pdf?id=8NEAAAAAYAAJ&output=pdf&sig=ACfU3U17mRxQ1ng_3D5Jp30ERGb22H2Yng Digitalisat (pdf, 9.72 MB)] * ''Bergakademie Freiberg – Festschrift zu ihrer Zweihundertjahrfeier 13. Nov. 1965.'', 2 Bde., Leipzig. * Fathi Habashi: ''The first schools of mines and their role in developing the mineral and metal industries – Part 1 – 4''. Bull. Can. Inst. Min. & Met., 90 (1015): 103–114; 91 (1016): 96–102; 91 (1017): 96–106; 92 (1032): 76–78; Montreal 1997, 1998, 1999. * Walter Hoffmann (Hg.): ''Bergakademie Freiberg – Freiberg und sein Bergbau. Die sächsische Bergakademie Freiberg.'' Reihe Mitteldeutsche Hochschulen Bd. 7, Weidlich-Verlag, Frankfurt am Main 1959. * [http://de.wikipedia.org/wiki/Eberhard_W%C3%A4chtler Eberhard Wächtler], Friedrich Radzei: ''Tradition und Zukunft. Bergakademie Freiberg 1765–1965.'' Freiberg 1965. * [http://de.wikipedia.org/wiki/Otfried_Wagenbreth Otfried Wagenbreth], Norman Pohl, [http://de.wikipedia.org/wiki/Herbert_Kaden Herbert Kaden], Roland Volkmer: ''Die Technische Universität Bergakademie Freiberg und ihre Geschichte 1765-2008. 2. Aufl.'' Technische Universität Freiberg 2008, ISBN 978-3-86012-345-4 == Цахим холбоос == {{Commonscat|Technische Universität Bergakademie Freiberg|Техникийн Их Сургууль Фрайбергийн Уул Уурхайн Академи}} * [http://www.tu-freiberg.de Фрайбергийн уул уурхайн академийн цахим хуудас] * [http://www.iuz.tu-freiberg.de Webseite des Internationalen Universitätszentrums »Alexander von Humboldt« an der TUBAF] * [http://www.terra-mineralia.de Internetpräsenz der größten privaten Mineraliensammlung der Welt] * [http://www.stura.tu-freiberg.de Studierendenrat] == Эшлэл == <references/> [[Ангилал:Германы их сургууль]] [[Ангилал:Саксоны их сургууль]] [[Ангилал:Уул уурхайн академи|Фрайберг]] [[Ангилал:Техникийн их сургууль|Фрайберг]] [[Ангилал:Саксоны хүдрийн нурууны уул уурхай]] [[Ангилал:Фрайберг]] [[Ангилал:1765 онд байгуулагдсан]] h2hpjvqcbg7n2lh4e1rjhfkgzl5kbad 0 19371 708178 707660 2022-08-11T04:45:38Z 45.58.38.153 /* Хаад */ wikitext text/x-wiki {| border="1" cellpadding="2" style="float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;" | align="center" colspan="2" style="line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;" | <span style="font-size:1.5em">'''Их Юань Улс'''</span><br /><span style="font-size:1.7em">{{MongolUnicode|ᠶᠡᠬᠡ<br /> ᠶᠤᠸᠠᠨ<br /> ᠤᠯᠤᠰ}}</span><br /><span style="font-size:1.5em">'''Даян Их Монгол Улс'''</span><br /><span style="font-size:1.7em">{{MongolUnicode|ᠳᠠᠶᠠᠩ<br /> ᠶᠡᠬᠡ<br /> ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ<br /> ᠤᠯᠤᠰ}}</span> |- | align="center" colspan="2" style="background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Их Юань Улсын нутаг дэвсгэр''' |- | colspan="2" align="center" style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[File:Yuan Dynasty 1294.png|center|365px|Их Юань Улсын газрын зураг]] |- | align="center" colspan="2" style="background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Цаг тооны хэлхээс'''<br />'''1271 — 1368 он''' |- | style="background:#ffffff" align="center" colspan="2" | {| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" width="100%" |+ | | |- | width="45%" align="left" valign="top" |[[Их Монгол Улс|←]] [[File:Flag of the Mongol Empire 2.svg|25px]] [[Их Монгол Улс]]<br />[[Сүн улс|←]] [[File:Flag of None.svg|25px]] [[Сүн улс|Сүн Улс]] | align="right" | | align="right" | [[Умард Юань Улс]] [[File:Flag of Yuan Dynasty.jpg|25px]][[Умард Юань Улс|→]]<br />[[Төвөд]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Дөрвөн Ойрадын холбоо|→]]<br />[[Мин улс|Мин Улс]] [[File:Flag_with_the_emblem_of_the_Ming_Empire.png|25px]][[Мин улс|→]] |} |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Үндсэн хууль|Үндсэн хууль цааз]]''' | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Их Засаг]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Монгол хэл|Монгол]], [[Хятад хэл|хятад]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нийслэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Ханбалиг|Хаанбалгас]] <small>(өнөөгийн [[Бээжин]])</small> ба<br /> [[Шанду]] <small>(зуны нийслэл)</small> |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн хэлбэр]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''<br />– 1260–1294 он<br />– 1294–1307 он<br />– 1307–1311 он<br />– 1311–1320 он<br />– 1320–1323 он<br />– 1323–1328 он<br />– 1328–1328 он<br />– 1329–1329 он<br />– 1328–1332 он<br />– 1332–1332 он<br />– 1333–1370 он | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Хаан]] ([[Их Хуралдай]]гаар сонгоно)<br /> [[Хубилай хаан]]<br /> [[Өлзийт Төмөр хаан]]<br /> [[Хайсан хүлэг хаан]]<br /> [[Аюурбарбад буянт хаан]]<br /> [[Шадбал гэгээн хаан]]<br /> [[Есөнтөмөр хаан]]<br /> [[Аригиба хаан]]<br /> [[Хүслэн хаан]]<br /> [[Төвтөмөр заяат хаан]]<br /> [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан]]<br />[[Тогоонтөмөр хаан]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нутаг дэвсгэр]]'''<br />– 1310 он<ref>{{cite journal |date = September 1997 |title = Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia |journal = [[International Studies Quarterly]] |volume = 41 |issue = 3 |page = 499 |doi = 10.1111/0020-8833.00053 |first = Rein |last = Taagepera |author-link = Rein Taagepera |jstor = 2600793 |url = http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807 }}</ref><br />– 1330 он<ref name=":3">{{статья |автор=Song (宋), Yan (岩)|заглавие=Estimation of Territory Areas of Several Dynasties in Chinese History|оригинал=zh:《中国历史上几个朝代的疆域面积估算》|ссылка=https://wenku.baidu.com/view/1b03d86e55270722192ef785.html|язык=zh|место=Beijing|издательство=[[Chinese Academy of Social Sciences]]|год=1994|isbn=|page=150}}</ref> | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | <br />14.000.000&nbsp;км²<br />13.720.000&nbsp;км² |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Хүн ам|Хүн амын тоо]]'''<br />– 1290 он<br />– 1300 он<br />– 1330 он<ref name=":3"/> | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | <br />77.000.000<br />90.000.000<ref>Энэ тухайн үеийн дэлхийн нийт хүн амын 28 хувийг эзэлж байв.</ref> орчим<br />83.873.000 |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Хүн амын нягтрал]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | 6 хүн км² тутамд<br /><small>(1330 оноор тооцсон)</small> |} {{Загвар:Монголын түүх}} '''Юань Улс''' буюу бас өөрөөр '''Даян Их Монгол Улс''' (1271–1368) нь [[Монголчууд|Монгол угсаатны]] байгуулсан Монгол, Хятад, Солонгос улсуудын газар нутгийг эзлэн оршиж байсан феодалын нийгэмт хаант улс байсан юм. Тус улс нь Чингис хааны байгуулсан, [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] үргэлжлэл тул түүхэн дэх хамгийн том газар нутагтай эзэнт гүрнийг удирдах төв нь байснаараа онцлогтой. == "Юань" гэсэн үгийн тайлбар == Их Юань (Дай Өнь, {{lang-zh|大元}}) гэдэг нэр бол Хятадын “Зурхайт ном (易經)” -ын “Цянь юань” буюу “[[Тэнгэр шүтлэг|тэнгэр]] мэт их” хэмээх утгыг үндсэлж өгсөн нэр болно.<ref>Монголын Их Юань улс.[https://mongoltoli.mn/history/h/418]</ref> "Хөх Тэнгэр", "Хөх Монгол" гэдэгт ордог "Хөх" гэсэн утга 元 (нан. yuán)д байна. Хятад хэлний "Үгийн далай 辭海" хэмээх Их толь (7р утгыг үз), "Хятад хэлний Их толь" (Тайванд хэвэлсэн, 21р утгыг үз), "Япон Хас толь" (21р утгыг үз)-нуудад байна. 元 (yuán) нь 玄 (хөх, тэнгэр өнгө) тэй ижил утгатай (元通玄) гээд, Юанийн үед тийн хэрэглэж байсан тайлбартайгаа байна гэж эрдэмтэн [[Балдандоржийн Сумъяабаатар]] баталгаа гаргаж ирэв. "Юань улс" гэдгийн монгол нэр нь "Хөх Монгол" юм. <ref name="yuan">[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]]: Юань гэдэг нэрний учир.[http://maral-books.net/wp-content/uploads/2013/11/Yuan.pdf]</ref><ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16 х. 197-214.]</ref> == Түүх == === Юань улс байгуулагдсан нь === [[Файл:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|thumb|right|Юань улсыг байгуулсан Монголын их хаан Хубилайн хөрөг]] 1260 онд [[Хубилай]] өөрийгөө хаанд өргөмжилж, улмаар 1267 онд Монголын нийслэлийг [[Хархорум]] хотоос Жунду (Дайду) (одоогийн [[Бээжин]] хотын баруун хойд талд байсан) хотод шилжүүлэв. 1271 онд Их Монгол Улсын нэрийг өөрчилж, '''Юань''' хэмээн нэрийдсэнээр Монголын эзэнт гүрэн [[Алтан Орд]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]], [[Юань улс]] гэсэн дөрвөн хаант улсад хуваагдсан түүхтэй. === Хубилайн дараах үеийн Юань улс === [[Файл:Yuan dynasty banknote with its printing plate 1287.jpg|thumb|200px|left|Юань гүрний мөнгөн тэмдэгт болон тавган тамга]] Хаан ширээний залгамжлал нь Юань гүрэнд томоохон асуудал болж байсан ба хожим нь дотоод тэмцэл болон томоохон маргааны эх үүсвэр болсон юм. Энэ нь Хубилайн хаанчлал төгсөхөд илэрхий болсон юм. Хубилай анхнаасаа түүний ууган хүү болох [[Чингим]]ийг хаан ширээгээ залгамжлуулах хүсэлтэй байсан боловч [[Чингим]] 1285 онд хаан эцгээсээ өмнө таалал төгссөн. Иймээс [[Чингим]]ийн хүү болох [[Өлзийт Төмөр хаан]] [[Хубилай хаан]]ы үхлээс хойш 10 гаруй жил (1294-өөс 1307 оны хооронд) улсаа удирдсан юм. Төмөр хаан өвөг эцгийнхээ хийсэн маш их ажлуудыг үргэлжлүүлэхээр зориг шулуудан шийдсэнээс гадна Монголын баруун зүгт орших бусад хаант улсуудтай эв найрамдлын харилцаа тогтоожээ. Гэсэн хэдий ч бутрал эв нэгдэлгүй байдал Төмөр хааны хаанчлалын үеэс эхэлсэн байна. Түүний хаанчлалын жилүүдэд өрнөсөн хамгийн том үйл явдал нь [[Хайду|Хайдугийн]] тэмцлийг бүр мөсөн дарж чадсан явдал юм. [[Файл:Phagspa vinokurov tablet.jpg|thumb|150px|[[Дөрвөлжин бичиг]]]] [[Хайсан хүлэг хаан]] Төмөр хааныг таалал төгссөний дараа Юань улсын хаан болжээ. Тэрбээр Хубилай хааны ажлыг үргэлжлүүлэх нь байтугай харин ч эсрэгээрээ түүний хийсэн зүйлийг нураажээ. Түр зуурын хаанчлалын (1307-оос 1311 хүртэл) үед Юань гүрэн санхүүгийн бэрхшээлүүдтэй тулгарч эхэлсэн нь Хайсан Хүлэг хааны хийсэн зарим зүйлүүдтэй шууд холбоотой байсан. Хайсан Хүлэг хааныг нас нөгчих үед, Юань улсын сан хөмрөг хоосорч маш их өрөнд орж Юань гүрний улс төрийн тогтворгүй байдлын эх үүсвэрийг тавьсан байна. [[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад хааны]] засаглалын үед улс орон нэг үе ахин сэргэн, улс төрийн байдал тогтворжиж эхэлсэн ч Аюурбарбад хааны урьд ахдаа амласан амлалтнаасаа буцан өөрийн хүүгээ хунтайж болгосон нь Юань улсад өрнөх дотоодын улс төрийн хямралын эхлэлийг тавьжээ. Тус хааныг нас барсны дараа түүний хүү [[Шадбал гэгээн хаан|Шадбал]] хаан суугаад 2 жилийн дараа [[Тэгш ноён]]оор толгойлуулсан босогчдод хороогдсон. Түүний дараа Жинь ван [[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр хаан]] суудалд суув. Энэ хааны үед Юань улс сүүлийн удаа амар тайван байсан ч 1328 онд Есөнтөмөр хаан таалал төгсөхөд Юань улсад иргэний дайн дэгдэн үй олон хүний амийг авч одсон тэмцэл 10 гаруй жил өрнөж, уг улсын байдал туйлын тогтворгүй болж ирсэн. ===Юань улсын мөхөл=== [[Файл:Cina v roce 1358.svg|thumb|left|200x200px|'''Улаан алчууртны бослогын улсууд. 1358 он''']] [[Файл:Cina v roce 1360.svg|thumb|left|200x200px|[[Улаан алчууртны бослого|Улаан алчууртны бослогын]] улсууд. 1360 он. '''Ногоон нь [[Чэн Юй Лянь|Чэнь Юй ляний]] нутаг''', '''Улаан''' нь [[Хань Линь Эр|Хань Линь Эрийн]] Сүн улсын нутаг, '''Шар''' нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] улс.]] [[Файл:Cina roku 1365.svg|thumb|200x200px|1360 он. Улбар шар нь [[Жан Ши Чэн]]-ий '''У улс''', Улаан нь [[Жу Юань Жан|Жу Юань Жаний]] [[Мин улс|Ү улс]], Бор нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] [[Дася улс]].]] 14-р зууны дунд үед Юань улсын газар нутагт дараалсан олон усны үер болсоны улмаас 1351 онд [[Шар мөрөн|шар мөрний]] далан задарсан аж. Тухайн үед Юань гүрнийг [[Тогоонтөмөр хаан]] удирдаж байсан бөгөөд тэрбээр өмнө зүгт [[Шаньдун]]ы хагас аралд шинээр суваг бариулсан байна. Яг энэ үеэс эхлэн хятадууд анх удаа бослого зохион байгуулж эхэлжээ. Үүний дараа хэд хэдэн томоохон бослого хөдөлгөөн гарч эхэлсэнээс хятадуудын хувьд хамгийн чухал бослогын бүлэг нь [[Улаан алчууртны бослого|улаан алчууртны бослого]] байсан юм. Тус бослого нь одоогийн [[Аньхуй]], [[Жянсү|Жяньсу]], [[Жөжян|Жэжян]], [[Юньнань]], [[Сычуань муж|Сюйчуань]], [[Шаньдун]], [[Хэнань]], [[Хүбэй]] зэрэг мужуудыг хамарсан. Анх [[Хань Шань Тун]], [[Люй Фу Тун]] нар тус бослогыг өдөөсөн. Яваандаа хүч нь нэмэгдсээр 1368 онд Юань улсыг мөхөөхөд гол нөлөө үзүүлсэн. Юань улсын сүүлийн хаан [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөрийн]] үед бослого хөдөлгөөн жил алгасалгүй гарч, ихэс ноёдын зөрчил дээд цэгтээ тулж, улс орон самуурч байсаар 1368 онд Юань улс мөхөж, Монголчуудын эзэгнэл төгсгөл болжээ. Эдгээрээс гадна Юань улсыг мөхөлд хүргэсэн өөр шалтгаанууд ч бас бий. Үүнд дэлхийг эзэгнэсэн том гүрнийг удирдан захирч авч явах чадвартай хаан байгаагүй нь хамгийн гол хүчин зүйл байв. Өөр нэг шалтгаан нь 14-р зууны хоёр дахь хагаст гарсан тахлаас шалтгаалан алс холд хийж байсан худалдааны системд муугаар нөлөөлсөн байна. Хятад гүрнийг эзэлж байгаад хөөгдсөн бусад үндэстэнтэй харьцуулбал монголчууд хэдийгээр хятадад хаанчлалаа алдсан ч Юань улсын дараа бий болсон [[Мин улс]]ын хойд хэсэгт үзүүлэх нөлөө нь хүчирхэг хэвээр байсан юм. Юань улсын үед эхэлсэн улсын нэгдсэн бодлого болоод засаг захиргааны санаачлагуудыг Мин улс тэр хэвээр нь үргэлжлүүлэн хэрэглэсэн байна.<ref>Helwig Schmidt-Glintzer: ''Kleine Geschichte Chinas'' (орч. ''"Хятадын жижигхэн түүх''" ном), S. 102ff..</ref> == Юань гүрний үеийн засаг захиргааны зохион байгуулалт == [[File:Chinese movable type 1313-ce.png|thumb|right|Ван Жэн-ийн '' Нонг Шу '' нь хувь хүний хөдлөх төрлийн тэмдэгтүүд нь А эргэлтийн бичгийн хэв, 1313 онд хэвлэгдсэн]] {{Гол|Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо}} Хубилай хааны төр барьсан эхний жилүүдээс хятад нутгийг захирахын тулд Өгэдэй хааны хуучин байсан захиргаа, хятадын уламжлалт засаглалын хэлбэрийг үндэслээд 1260-1272 онуудын хооронд дараах байдлаар зохион байгуулсан. {| class="wikitable" ! colspan="5" |[[Хаан|Их хаан]] |- ![[Зарга шийтгэх яам|Юй ши тай]] ! colspan="3" |[[Төвлөн засах яам|Жун шу шэн]] ![[Нууц бичгийн яам|Шу Ми Юань]] |- ! rowspan="3" |Синь Юйшитай !Сангийн яам !Ёслолын яам !Үйлдвэрлэх яам ! rowspan="3" |Синь шумиюань |- |'''Цэргийн яам''' |'''Шүүх яам''' |'''Түшмэлийн яам''' |- | colspan="3" |'''Син Жун шу шэн''' |} Юань улсын хамгийн дээд эрх мэдлийг хаан хязгаарлалтгүйгээр барих бөгөөд [[Төвлөн засах яам|төвлөн засах яам]] (Уг яаманд '''Сангийн яам, Ёслолын яам, Цэргийн яам, Шүүхийн яам, Үйлдвэрлэх яам''' зэрэг 6 яам харьяалагдаж байв), [[нууц бичгийн яам]] , [[зарга шийтгэх яам]] гэх гурван бие даасан харилцан хяналт тавих үүрэг хүлээсэн яамд ажиллаж байсан байна. Эдгээрээс дотоод бичгийн яам нь голлох байр суурьтай байжээ. Тус яамыг зарим үед хунтайж [[Жун шу лин]] буюу эрхэлсэн сайдын албан тушаалыг хашиж, түүний доор хоёр чинсан байдаг байлаа. Гэхдээ эрхэлсэн сайд гэдэг нь байнгын бус түр орон тоо юм. Энэ нь хунтайж нас барах, хаан болох үед арилгадаг байсан. Юань улсын үед [[Дорж (Хубилайн хүү)|Дорж хунтайж]] (1261-1263), [[Чингим]] хунтайж (1273-1286), [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хаан]] (1307-1311), [[Гэгээн хаан]] (1316-1320) нар уг тушаалыг хашиж байсан. Төвлөн засах яамны эрхэлсэн сайдын дараа баруун, зүүн этгээдийн тэргүүлсэн сайд [[Чинсан]] нар орж байжээ. Баруун этгээдийн сайд нь зүүнийхээс илүү эрх мэдэлтэй байв. Тэргүүн сайдын дор, цэрэг улсын хүнд хэргийг тэгшлэн засагч хэмээх дөрвөн сайд, засагч туслагч түшмэл байв. Түүний дараа '''[[Нууц бичгийн яам|үйл таслах яам]]''' нь цэргийн үйлийг хариуцаж, дайн зарлах, цэргийн бүртгэл, цэргийг орон нутагт тараан хувиарлан суулгах гэх мэт асуудлыг хариуцаж байсан бөгөөд зөвхөн хаанд шууд захирагдах Шу Ми Ши түшмэл захирдаг байжээ. Юй ши тай буюу '''Зарга шийтгэх яам''' нь түшмэдийн албанд нь хяналт тавьж дэвшүүлэх юмуу бууруулах эсэхийг тогтоох, шүүн таслах, зарга хэлэлцэх асуудлыг хамаарч байсан. Энэхүү хоёр яамд нь мөн адил орон нутагт салбартай байснаас гадна тус бүрийг хариуцсан түшмэл томилж байсан. Мөн эдгээрээс гадна 20 гаруй яам товчоод байгуулагдаж байсан. === Нутаг дэвсгэрийн хуваарь === [[Юань улсын судар|Юань улсын сударт]] бичсэнээр засаг захиргааны хуваарь байнга өөрчлөгдөж байсан бөгөөд 1330 оны байдлаар [[Син жун шу шэн|Төвлөн засах төлөөний яам]]-11, [[чөлгэ]] (лу)-185, Фу-33, жоу- 359, сянь-1127 байжээ. Уугуул Монгол нутагт засаг захиргааны хуваарь өөрчлөгдсөнгүй. Хууль цааз нь төрийн асуудлыг зохицуулахад чиглэсэн дүрэм журам байлаа. Юань гүрний үед нутаг дэвсгэрийн хамгийн том нэгж нь '''муж''' байв. Мужийг дотор нь: Дотоод муж нь Төвлөн засах яаманд шууд захирагддаг [[Хэбэй]], [[Шаньдун]], [[Шаньси муж|Шаньси]] гурван мужийг багтааж байсан. [[Файл:Yuan Dynasty Administrative division 1330.jpg|thumb|350x350px|'''Юань улсын нутаг дэвсгэрийн хуваарь''']] Харин гадаад муж нь нийт нийслэл хотоос алслагдсан бусад мужийг хэлж байсан. Үүнд: # [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (嶺北行省): Хархорумаар төвлөрсөн Монгол нутаг. # [[Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн]] (河南江北行省) # [[Хугуан нутгийн син жун шу шэн]] (湖廣行省) # [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]] (甘肅行省) # [[Жяньши нутгийн син жун шу шэн]] (江西行省) # [[Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн]] (江浙行省) # [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (遼陽行省) # [[Шэньси нутгийн син жун шу шэн]] (陝西行省) # [[Сычуан нутгийн син жун шу шэн]] (四川行省) # [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]] (雲南行省) ====== Хараат улсуудыг захирах мужууд ====== # [[Жэньдун син жун шу шэн]] (征東行省): Гуулин улсаар төвлөрсөн, Японыг дайлах муж. # '''Жэньмянь син жун шу шэн''' (征緬行省, Мьянмарын хэргийг хамаарах муж) # '''Жяожи син жун шу шэн''' (交趾行省): Аннам буюу одоогийн Вьетнамын хойд хэсгийг захирах муж. # '''Жаньчэн син жун шу шэн''' (占城行省) Чампа улсыг захирах муж. Одоогийн өмнөд Вьетнам, Лаос, Тайландын нутаг Муж нь дотроо: Лу (сүүлийн үед Зам, Чөлгөө, Чөлгэ, Цүлх гэж нэрлэгдэх болсон), Фу (сүүлийн жилүүдэд Шүлтгэн, Шилтгэн гэх нэршилийг Түүхийн хүрээлэнгийн бүтээлүүдэд тавигдах болсон), Жоу, Сянь гэж хуваагддаг. Мужийг [[Юань улс|Юань улсын]] үед хятадаар [[Син жун шу шэн|Синь Жун Шу Шэн]] гэж нэрлэх бөгөөд энэ нь '''Төвлөн засах яамны төлөөний яам''' гэсэн утга агуулна. Үүнийг заримдаа Син шэн, Шэн гэх зэргээр товчлох асуудал байсан. Мөн орон нутаг дахь [[Нууц бичгийн яам]], [[Зарга шийтгэх яам|Зарга шийтгэх яамнуудын]] салбар байгууллага муж бүрт байршиж байсан. Тэдгээрийг '''син шу ми юань, син юй ши тай''' гэх зэргээр нэрлэж байсан. Эдгээрээс гадна юань улсын үед байсан нэг томоохон зүйл нь хааны ургийн болон гавъяат ноёд, ван нарын '''эзэмшил газар''' юм. Тухайн цагт хааны ургийн [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|олон вангууд]] хятад газарт хувь эзэмшилтэй байжээ. Энэ нь тухайн үед ихээхэн өрнүүн дэлгэрсэн үзэгдэл байсан юм. Эдгээр эзэмшил газар нь төрийн засаг захиргааны нэгжтэй хамт оршиж, голдуу мужуудын фу, жоу, сянь зэрэг доод түвшний нэгжид эзэмшилтэй байсан. Гэхдээ тэрхүү газар эзэмшил нь дараах хоёр төрөлтэй байсан. # Газар нутаг, оршин суугчидыг хамтад нь өгөх # Зөвхөн оршин суугчидыг өгөх Энэ үзэгдэл нь Монгол нутагт байсан юм. [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] үед гэхэд дараах хэд хэдэн вангийн нутаг эзэмшил оршиж байсан. [[Файл:Yuan dynasty and Mongolia.jpg|thumb|Юань улсын үеийн Монгол орон]] # [[Туул гол|Туул]], Онон, Хэрлэн, '''[[Их Ордос|их ордос]]''' буюу их хориг зэрэг зүүн хойд нутаг нь [[Жинь ван]]<nowiki/>гийн нутаг # [[Онон гол|Онон]], [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] голын зүүн хэсэг, одоогийн Дорнод аймаг хавийн нутаг нь [[Гуаннин ван]]<nowiki/>гийн нутаг # [[Эргүнэ мөрөн]], [[Хөлөн нуур|Далай нуур]] хавийн нутаг [[Чи ван]]<nowiki/>гийн нутаг # [[Эрчис]] мөрний дунд бие нь [[Яньди ван]]<nowiki/>гийн нутаг # [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ]] мөрний нутаг нь [[Сүлдүс|Сүлдүс аймгийн]] нутаг # [[Буйр нуур]], [[халх гол]] орчмын нутаг нь [[Жинань ван]]<nowiki/>ийн нутаг Эдгээрээс гадна тухайн зарим мужид [[Төвөд|Төвдийг]] захирах [[Сюань Жэн Юань]], [[сюань вэй сы]] (дэлэгрэнгүй тохинуулах хэлтэс гэж орчуулдаг) , [[ань фу сы]] (амгаланг тохинуулах хэлтэс), [[жюнь]] (цэргийн анги), [[Дао (засаг захиргааны нэгж)|дао]] гэх мэтийн нэршил бүхий засаг захиргааны нэгж байршиж байсан. Аливаа удирдах албанд заавал монгол хүнийг томилох бөгөөд 25-аас дээш насны Монгол дарга нараар захируулдаг байв. Харин гацаа болон тосгодыг хятад хүнээр захируулдаг байжээ. Энэ нь монгол хүний тоо хятад нутгийнхантай харьцуулахад хэт цөөн байснаас улбаалаад бүх шатанд хүрч ажиллах боломжгүй учир зөвхөн дээд удирдах шатанд томилдог байжээ. Гэхдээ Монгол хүн гэдэгт Их Монгол улсад хамгийн түрүүнд дагаар орсон Харлиг, Уйгур, Хиргис, Хятан зэргийн хүмүүсийг багтаах явдал байсныг анхаарууштай. == Хууль цааз == {{Гол|Их Засаг}} {{Гол|Их Юань улсын нэвтэрхий хууль}} {{Гол|Юань улсын хууль цаазын бичиг}} {{Гол|Жыюаний шинэ хууль}} [[File:Evolution map of the Northwest territory of the Yuan Dynasty in Haiguotuzhi.jpg|thumb|'''Юань гүрний үеийн баруун хойд хэсгийн газрыг дүрсэлсэн нь (XIX зуун)''']] Юань улсын үед монгол хаад ноёдын зүгээс суурин иргэд, малчин ардыг нэгтгэн захирах үүднээс хэд хэдэн хууль цаазын бичгийг хэрэглэж байлаа. Хубилай хаан, түүний шинэ улсад шинэ хуультай болох нь зайлшгүй зүйл байсан. Улмаар [[Жыюаний шинэ хууль|'''Жи Юаний шинэ хууль''']] гэх хууль цаазын бичгийг Е Рун Зу гэх бичгийн түшмэл удирдаж 1291 оны 6 сарын 18-нд эмхэтгэсэн. Энэ хууль нь [[Алтан улс|Алтан улсын]] '''Жанзун хааны''' үед зохиосон '''Тай Хэ Люй И''' гэх хууль цаазын бичиг, [[Чингис хаан|'''Чингис хааны''']] үед зохиосон [[Их Засаг]] хуулийг үндэс болгосон байдаг. Уг хууль нь 96 зүйл, 10 бүлэгтэй. Үүнд түшмэдийн ёс, мөнгө санхүү, шашин шүтлэг, боловсрол, хулгайн хэрэг, цагдан хорих гэх мэт зүйлд хуваагдаж байлаа. Мөн [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт Төмөр хааны]] үед 1305 онд [[Да Дөгийн хуулийн эмтхэтгэл]] гэх хууль цаазын бичгийг гаргасан. Үүнээс гадна 1322-1323 оны хооронд [[Юань улсын хууль цаазын бичиг]], [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] зэргийг эмхэтгэж баталсан. Тус бүр нь 2000 гаруй боть бөгөөд 20 гаруй бүлэгт хуваагдаж байдаг. Юань улсын сүүл үед холбогдох бас нэгэн хууль цаазын бичиг нь 1338-1345 оны хооронд [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр хааны]] зарлигаар [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] болон өмнөх үеийн хуулийг нэгтгэсэн нэгэн хуулийг гаргасан. Үүнийг хятадаар '''[[Жыжөн Тяогө]]''' гэдэг. Монголчилбол Жыжөнгийн хуулийн эмхэтгэл гэнэ. Энэ нь нийт 2909 боть бөгөөд удиртгал бүлэг нь 150 боть, хуулийн эмхэтгэл бүлэг нь 1700 боть, хавсралт бүлэг нь 1059 боть болдог. 1346 оноос албан ёсоор хэрэглэж эхэлсэн. Энэ хууль нь 22 жил болоод [[Мин улс]] байгуулагдахад халагдаж, хожуу [[Юнлө|Юнлэ хааны]] үед бичигдсэн '''[[Юнлө Дадянь]]''', [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хааны]] үед бичигдсэн '''Дөрвөн хөмрөгийн данс бичмэл''' хэмээх хоёр бүтээлд багтсан билээ. == Хаад == {{гол|Юань улсын хаад}} {|class="wikitable sortable" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" |+ '''Монголын Их Хаад''' |- !Хөрөг ! style="background:#efefef;" | Хааны нэр ! style="background:#efefef;" | Цол ! style="background:#efefef;" | Амьдарсан жилүүд ! style="background:#efefef;" | Хаанчилсан жилүүд ! style="background:#efefef;" | Хятад оны цол ! style="background:#efefef;" | Хятад сүмийн цол |- |[[Файл:Kublai Khan.jpg|center|frameless|125x125px]] | [[Хубилай хаан|'''Хубилай''']] | '''Сэцэн хаан''' | [[1215 он|1215]]-[[1294 он|1294]] | [[1271 он|1271]]-1294 он | [[Чжунтун]] (1260-1264)<br /> [[Жыюань]] (1264-1294) | Шизу |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumTemurOljeituPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Өлзийт Төмөр хаан|'''Төмөр''']] | '''Өлзийт хаан''' | [[1265 он|1265]]-[[1307 он|1307]] | [[1294 он|1294]]-1307 | [[Юаньжэнь]] (1295-1297) <br />[[Дадө]] (1297-1307) | Чэнзун |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|center|frameless|125x125px]] | [[Хайсан хүлэг хаан|'''Хайсан''']] | '''Хүлэг хаан''' | [[1281]]-[[1311]] | [[1307]]-1311 | [[Жыда]] <br /> (1308-1311) | Узун |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumAyurbarvadaBuyantuPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Аюурбарбад буянт хаан|'''Аюурбарбад''']] | '''Буянт хаан''' | [[1285]]-[[1320]] | [[1311]]-1320 | [[Хуанцин]] <br /> (1311-1316)<br />[[Яньёу]](1316-1320) | Рэньзун |- |[[Файл:Gegeen.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Шадбал гэгээн хаан|'''Шадбал''']] | '''Гэгээн хаан''' | [[1303]]-[[1323]] | [[1320]]-1323 | [[Жыжы (Гэгээн хаан)|Чжичжи]] <br /> (1320-1323) | Инзун |- |[[Файл:Yesun.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Есөнтөмөр хаан|'''Есөнтөмөр''']] | | [[1276]]-[[1328]] | [[1323]]-1328 | [[Тайдин]] <br /> (1323-1328) [[Жыхө]]<br />(1328) | Тай Дин Ди |- |[[Файл:Ragibagh.jpg|center|frameless|125x125px]] | [[Аригиба хаан|'''Аригиба''']] | | [[1320]]-[[1328]] | 1328 | [[Тяньшүнь (1328)|Тяньшүнь <br /> (1328)]] | Тянь Шүнь Ди |- |[[Файл:YuanEmperor Kusala.jpg|center|frameless|130x130px]] | [[Хүслэн хаан|'''Хүслэн''']] | '''Хутагт хаан''' | [[1300]]-[[1329]] | 1329 | [[Жышүнь|Чжишүнь]] <br /> (1329) | Минзун |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumTughTemurPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Төвтөмөр хаан|'''Төвтөмөр''']] | '''Заяат хаан''' | [[1304]]-[[1332]] | [[1328]]-[[1329]], <br />1329-1332 | [[Тяньли]] <br /> (1328-1329)<br />Чжи Шүнь<br /> (1329-1332) | Вэньзун |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumIrinchinbalPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Ринчинбал хаан|'''Ринчинбал''']] | '''Эрдэнэцогт хаан''' | [[1326]]-[[1332]] | 1332 | Жышүнь (1332) | Нинзун |- |[[Файл:Toghon.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Тогоонтөмөр хаан|'''Тогоонтөмөр''']] | '''Ухаант хаан''' | [[1320]]-[[1370]] | [[1333]]-[[1368]] | [[Юаньтун|Юань Тун]] <br /> (1333-1335)<br />[[Жыюань|Чжи Юань]]<br />(1335-1340)<br /> [[Жыжөн|Чжи Чжэн]]<br />(1340-1370)<br /> | Хуйзун<br>Шүнь Ди |} '''Их Хатад''' {| class="wikitable" !Хөрөг !Хатны нэр !Овог аймаг !Хатан суусан үе |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Чаби хатан|'''Чамбуй''']] |Хонгирад |1260-1281 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumNahan.jpg|center|frameless|128x128px]] |[[Намбуй хатан|'''Намбуй''']] |[[Хонгирад]] |1285-1286 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Шилийндалай хатан|'''Шилиндалай''']] |Хонгирад |1295-1305 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Булган хатан|'''Булган''']] |[[Баяд|Баягуд]] |1305-1307 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumZhenge.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Жэнгэ хатан|'''Жэнгэ''']] |Хонгирад |1307-1311 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfAyurbarvada.jpg|center|frameless|130x130px]] |[[Раднашири хатан|'''Раднашири''']] |Хонгирад |1311-1320 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfShidebalaII.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Сугабал хатан|'''Сугабал''']] |[[Ихирэс]] |1320-1323 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumUnnamedEmpressIV.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Бабухан хатан|'''Бабухан''']] |Хонгирад |1323-1328 |- |[[Файл:Будшир_хатан.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Будшир хатан|'''Будашири''']] |Хонгирад |1328-1329, 1329-1332 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfQoshila.jpg|center|frameless|128x128px]] |[[Бабуша хатан|'''Бабуша''']] |[[Хонгирад]] |1329 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfIrinchinbal.jpg|center|frameless|128x128px]] |[[Дарамшир|'''Дармашири''']] |Хонгирад |1332 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Данашир хатан|'''Данашири''']] |[[Кипчак]] |1333-1335 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Баянхутаг хатан|'''Баянхутуг''']] |Хонгирад |1335-1365 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Өлзийхутаг хатан|'''Өлзийхутуг''']] |[[Курё улс]] |1365-1368 |} == Юань гүрний эдийн засаг == {{Гол|Юань улсын зоосон мөнгө}} [[Файл:Yuan coinage.jpg|thumb|right|Юань улсын мөнгөн зооснууд]] Юань улсын үед хөдөө аж ахуйг үндэс болгосон олон төрлийн аж ахуйг зэрэг хөгжүүлэх бодлого баримталсны дүнд таримлын төрөл зүйл олширч тариа будааг элбэг хураах болсон бөгөөд мал сүрэг ч өнөр өссөн байна. Юань улсын үед гар үйлдвэр ихээхэн хөгжжээ. Жишээ нь: хөх цэцэгтэй цагаан шаазан нэгэнт дэлхийн хэмжээний шилдэг бүтээгдэхүүн болж олон оронд борлуулагдаж байжээ. Онгоц хийх мэргэжил дээшилж усан флоттой болжээ. Хубилай хаан анх удаа хууль ёсны баталгаатай цаасан мөнгийг гүйлгээнд гаргасан нь олон улсын худалдааг хөгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой зүйл болсон байна. Юань улсын үед Ханчжоугаас Бээжин хүрэх усан сувгийг холбосон бөгөөд Шанхай, Ханчжоу, Гуанчжоу зэрэг нэлээд олон газрыг худалдааны чөлөөт бүс нутаг болгож ус хуурай хосолсон шинэ торгоны замыг нээж дэлхий олон орны эдийн засаг соёлын солилцоонд чухал хувь нэмэр оруулжээ.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/418 Монголын Их Юань улс] Монголын түүх 2016 он</ref> == Зургийн цомог == <gallery mode="packed" heights="160"> Файл:Yuan dynasty iron magic square.jpg|Араб тоо сийлсэн хавтан (Юань гүрэн) Файл:Yuan Dynasty - waterwheels and smelting.png|Төмрийн хүдэр хайлуулах зуух Файл:水轮.jpg|Усан хүрд Файл:水锤.jpg|Юань улсын үеийн усан хөөрөг Файл:纺织机.jpg|Юань улсын үеийн нэхмэлийн машин Файл:水磨齿轮.jpg|Усан тээрэм Файл:农书织布机.jpg|Торго нэхэх суурь машин Файл:Zhao Mengfu1.jpg|Юань улсыг үеийн зураг ([[Жао Мэнфу]]) Файл:Chuangzi Nu1.jpg|Юань улсын үеийн Давхар холхивчит нум<ref name="bm">{{cite web |url = http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |title=Archived copy |accessdate=November 11, 2009 |deadurl=yes |archiveurl = https://web.archive.org/web/20091202081843/http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |archivedate=December 2, 2009 }}</ref> Файл:Skanda detail heart sutra zhao mengfu.jpeg|Юань улсын үеийн цэргийн хувцас Файл:Immortal Riding a Dragon.jpg|Юань улсын үед зурагдсан луу унаж буй зураг Файл:Horse and Groom, after Li Gonglin by Zhao Yong.jpg|[[Монгол морь]] Файл:Jiang Ge.JPG|Юань улсын Монгол цэрэг Файл:Qubilai Setsen Khaan.JPG|[[Хубилай хаан]]ы залуугийн зураг Файл:Mongol warrior of Genghis Khan.jpg|Монгол морьтон баатрын харваж байгаа зураг Файл:Yuan stone Nestorian inscription (rep).JPG|Бээжин хотын Фаншань дүүргээс олдсон Юань улсын үед хамаарах Несториан шашинтны чулуун хөшөө </gallery> ==Урлагийн бүтээл== ===Кино=== *Телевизийн богино цувралууд, ''[[Марко Поло (TV богино цувралууд)|Марко Поло]]'' (1982), Featuring [[Кэн Маршал]] ба [[Роученг Ин]], зохиолыг бичсэн [[Жулиано Монталдо]],зураглаач, Пологийн аялалаар хоёр ялалт авсан. [[Эмми шагнал гардуулах ёслол]], зургаагаас дээш удаа нэр дэвшсэн.<ref name=Emmy>{{Citation|title=Academy of Television Arts & Sciences|url=http://www.emmys.org/awards/awardsearch.php|accessdate=July 6, 2009}} (Searching for "Marco Polo", and year 1982)</ref><ref>{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt0083446/ |website=IMDb TV miniseries|title= Marco Polo |date= 1982}}</ref> * ''[[Марко Поло (телевизийн цуврал)|Марко Поло]]'' 2014 оны кино. ([http://www.imdb.com/title/tt2189461/ imdb.com Marco Polo (TV series)]) ==Мөн үзэх== * [[Юань улсын хаад]] буюу монгол хаадын жагсаалт * [[Их Монгол Улс]] * [[Их Монгол улс болон Юань гүрний үеийн дайн тулаан]] * [[Алтан Орд]] * [[Ил Хаант Улс]] * [[Цагаадайн улс]] == Ном == * Arthur Cotterell: The Imperial Capitals of China - An Inside View of the Celestial Empire. Pimlico, London 2007, ISBN 978-1-84595-009-5 (англи хэлээр). * Ann Paludan: Chronicle of the China Emperors. Thames & Hudson, London 1998, ISBN 0-500-05090-2 (англи хэлээр). ==Цахим холбоос== {{commonscat|Yuan Dynasty|Юань Улс}} * [http://www.kinabaloo.com/yd1.html Yuan Dynasty Earthen City Wall Park, Beijing] (англи хэлээр) * [http://www.chinavoc.com/history/yuan.htm The Yuan Dynasty] (англи хэлээр) == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө= [[Их Монгол Улс]] <br/> [[Сүн улс|Өмнөд Сүн улс]] <br/> |он= 1271-1368 |албан_тушаал= Их Юань улс |дараа=[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монгол улс]]<br/> [[Мин улс]] }} {{end}} {{Хөтлөгч мөр Юань Улсын сэдэв}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Юань улс| ]] [[Ангилал:Их Монгол Улс]] [[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]] tb7j4tj4t9qxorb50kw7qvzkm3hl59i 708181 708178 2022-08-11T05:55:03Z 45.58.38.153 /* Хаад */ wikitext text/x-wiki {| border="1" cellpadding="2" style="float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;" | align="center" colspan="2" style="line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;" | <span style="font-size:1.5em">'''Их Юань Улс'''</span><br /><span style="font-size:1.7em">{{MongolUnicode|ᠶᠡᠬᠡ<br /> ᠶᠤᠸᠠᠨ<br /> ᠤᠯᠤᠰ}}</span><br /><span style="font-size:1.5em">'''Даян Их Монгол Улс'''</span><br /><span style="font-size:1.7em">{{MongolUnicode|ᠳᠠᠶᠠᠩ<br /> ᠶᠡᠬᠡ<br /> ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ<br /> ᠤᠯᠤᠰ}}</span> |- | align="center" colspan="2" style="background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Их Юань Улсын нутаг дэвсгэр''' |- | colspan="2" align="center" style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[File:Yuan Dynasty 1294.png|center|365px|Их Юань Улсын газрын зураг]] |- | align="center" colspan="2" style="background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Цаг тооны хэлхээс'''<br />'''1271 — 1368 он''' |- | style="background:#ffffff" align="center" colspan="2" | {| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" width="100%" |+ | | |- | width="45%" align="left" valign="top" |[[Их Монгол Улс|←]] [[File:Flag of the Mongol Empire 2.svg|25px]] [[Их Монгол Улс]]<br />[[Сүн улс|←]] [[File:Flag of None.svg|25px]] [[Сүн улс|Сүн Улс]] | align="right" | | align="right" | [[Умард Юань Улс]] [[File:Flag of Yuan Dynasty.jpg|25px]][[Умард Юань Улс|→]]<br />[[Төвөд]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Дөрвөн Ойрадын холбоо|→]]<br />[[Мин улс|Мин Улс]] [[File:Flag_with_the_emblem_of_the_Ming_Empire.png|25px]][[Мин улс|→]] |} |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Үндсэн хууль|Үндсэн хууль цааз]]''' | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Их Засаг]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Монгол хэл|Монгол]], [[Хятад хэл|хятад]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нийслэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Ханбалиг|Хаанбалгас]] <small>(өнөөгийн [[Бээжин]])</small> ба<br /> [[Шанду]] <small>(зуны нийслэл)</small> |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн хэлбэр]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''<br />– 1260–1294 он<br />– 1294–1307 он<br />– 1307–1311 он<br />– 1311–1320 он<br />– 1320–1323 он<br />– 1323–1328 он<br />– 1328–1328 он<br />– 1329–1329 он<br />– 1328–1332 он<br />– 1332–1332 он<br />– 1333–1370 он | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Хаан]] ([[Их Хуралдай]]гаар сонгоно)<br /> [[Хубилай хаан]]<br /> [[Өлзийт Төмөр хаан]]<br /> [[Хайсан хүлэг хаан]]<br /> [[Аюурбарбад буянт хаан]]<br /> [[Шадбал гэгээн хаан]]<br /> [[Есөнтөмөр хаан]]<br /> [[Аригиба хаан]]<br /> [[Хүслэн хаан]]<br /> [[Төвтөмөр заяат хаан]]<br /> [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан]]<br />[[Тогоонтөмөр хаан]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нутаг дэвсгэр]]'''<br />– 1310 он<ref>{{cite journal |date = September 1997 |title = Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia |journal = [[International Studies Quarterly]] |volume = 41 |issue = 3 |page = 499 |doi = 10.1111/0020-8833.00053 |first = Rein |last = Taagepera |author-link = Rein Taagepera |jstor = 2600793 |url = http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807 }}</ref><br />– 1330 он<ref name=":3">{{статья |автор=Song (宋), Yan (岩)|заглавие=Estimation of Territory Areas of Several Dynasties in Chinese History|оригинал=zh:《中国历史上几个朝代的疆域面积估算》|ссылка=https://wenku.baidu.com/view/1b03d86e55270722192ef785.html|язык=zh|место=Beijing|издательство=[[Chinese Academy of Social Sciences]]|год=1994|isbn=|page=150}}</ref> | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | <br />14.000.000&nbsp;км²<br />13.720.000&nbsp;км² |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Хүн ам|Хүн амын тоо]]'''<br />– 1290 он<br />– 1300 он<br />– 1330 он<ref name=":3"/> | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | <br />77.000.000<br />90.000.000<ref>Энэ тухайн үеийн дэлхийн нийт хүн амын 28 хувийг эзэлж байв.</ref> орчим<br />83.873.000 |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Хүн амын нягтрал]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | 6 хүн км² тутамд<br /><small>(1330 оноор тооцсон)</small> |} {{Загвар:Монголын түүх}} '''Юань Улс''' буюу бас өөрөөр '''Даян Их Монгол Улс''' (1271–1368) нь [[Монголчууд|Монгол угсаатны]] байгуулсан Монгол, Хятад, Солонгос улсуудын газар нутгийг эзлэн оршиж байсан феодалын нийгэмт хаант улс байсан юм. Тус улс нь Чингис хааны байгуулсан, [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] үргэлжлэл тул түүхэн дэх хамгийн том газар нутагтай эзэнт гүрнийг удирдах төв нь байснаараа онцлогтой. == "Юань" гэсэн үгийн тайлбар == Их Юань (Дай Өнь, {{lang-zh|大元}}) гэдэг нэр бол Хятадын “Зурхайт ном (易經)” -ын “Цянь юань” буюу “[[Тэнгэр шүтлэг|тэнгэр]] мэт их” хэмээх утгыг үндсэлж өгсөн нэр болно.<ref>Монголын Их Юань улс.[https://mongoltoli.mn/history/h/418]</ref> "Хөх Тэнгэр", "Хөх Монгол" гэдэгт ордог "Хөх" гэсэн утга 元 (нан. yuán)д байна. Хятад хэлний "Үгийн далай 辭海" хэмээх Их толь (7р утгыг үз), "Хятад хэлний Их толь" (Тайванд хэвэлсэн, 21р утгыг үз), "Япон Хас толь" (21р утгыг үз)-нуудад байна. 元 (yuán) нь 玄 (хөх, тэнгэр өнгө) тэй ижил утгатай (元通玄) гээд, Юанийн үед тийн хэрэглэж байсан тайлбартайгаа байна гэж эрдэмтэн [[Балдандоржийн Сумъяабаатар]] баталгаа гаргаж ирэв. "Юань улс" гэдгийн монгол нэр нь "Хөх Монгол" юм. <ref name="yuan">[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]]: Юань гэдэг нэрний учир.[http://maral-books.net/wp-content/uploads/2013/11/Yuan.pdf]</ref><ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16 х. 197-214.]</ref> == Түүх == === Юань улс байгуулагдсан нь === [[Файл:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|thumb|right|Юань улсыг байгуулсан Монголын их хаан Хубилайн хөрөг]] 1260 онд [[Хубилай]] өөрийгөө хаанд өргөмжилж, улмаар 1267 онд Монголын нийслэлийг [[Хархорум]] хотоос Жунду (Дайду) (одоогийн [[Бээжин]] хотын баруун хойд талд байсан) хотод шилжүүлэв. 1271 онд Их Монгол Улсын нэрийг өөрчилж, '''Юань''' хэмээн нэрийдсэнээр Монголын эзэнт гүрэн [[Алтан Орд]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]], [[Юань улс]] гэсэн дөрвөн хаант улсад хуваагдсан түүхтэй. === Хубилайн дараах үеийн Юань улс === [[Файл:Yuan dynasty banknote with its printing plate 1287.jpg|thumb|200px|left|Юань гүрний мөнгөн тэмдэгт болон тавган тамга]] Хаан ширээний залгамжлал нь Юань гүрэнд томоохон асуудал болж байсан ба хожим нь дотоод тэмцэл болон томоохон маргааны эх үүсвэр болсон юм. Энэ нь Хубилайн хаанчлал төгсөхөд илэрхий болсон юм. Хубилай анхнаасаа түүний ууган хүү болох [[Чингим]]ийг хаан ширээгээ залгамжлуулах хүсэлтэй байсан боловч [[Чингим]] 1285 онд хаан эцгээсээ өмнө таалал төгссөн. Иймээс [[Чингим]]ийн хүү болох [[Өлзийт Төмөр хаан]] [[Хубилай хаан]]ы үхлээс хойш 10 гаруй жил (1294-өөс 1307 оны хооронд) улсаа удирдсан юм. Төмөр хаан өвөг эцгийнхээ хийсэн маш их ажлуудыг үргэлжлүүлэхээр зориг шулуудан шийдсэнээс гадна Монголын баруун зүгт орших бусад хаант улсуудтай эв найрамдлын харилцаа тогтоожээ. Гэсэн хэдий ч бутрал эв нэгдэлгүй байдал Төмөр хааны хаанчлалын үеэс эхэлсэн байна. Түүний хаанчлалын жилүүдэд өрнөсөн хамгийн том үйл явдал нь [[Хайду|Хайдугийн]] тэмцлийг бүр мөсөн дарж чадсан явдал юм. [[Файл:Phagspa vinokurov tablet.jpg|thumb|150px|[[Дөрвөлжин бичиг]]]] [[Хайсан хүлэг хаан]] Төмөр хааныг таалал төгссөний дараа Юань улсын хаан болжээ. Тэрбээр Хубилай хааны ажлыг үргэлжлүүлэх нь байтугай харин ч эсрэгээрээ түүний хийсэн зүйлийг нураажээ. Түр зуурын хаанчлалын (1307-оос 1311 хүртэл) үед Юань гүрэн санхүүгийн бэрхшээлүүдтэй тулгарч эхэлсэн нь Хайсан Хүлэг хааны хийсэн зарим зүйлүүдтэй шууд холбоотой байсан. Хайсан Хүлэг хааныг нас нөгчих үед, Юань улсын сан хөмрөг хоосорч маш их өрөнд орж Юань гүрний улс төрийн тогтворгүй байдлын эх үүсвэрийг тавьсан байна. [[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад хааны]] засаглалын үед улс орон нэг үе ахин сэргэн, улс төрийн байдал тогтворжиж эхэлсэн ч Аюурбарбад хааны урьд ахдаа амласан амлалтнаасаа буцан өөрийн хүүгээ хунтайж болгосон нь Юань улсад өрнөх дотоодын улс төрийн хямралын эхлэлийг тавьжээ. Тус хааныг нас барсны дараа түүний хүү [[Шадбал гэгээн хаан|Шадбал]] хаан суугаад 2 жилийн дараа [[Тэгш ноён]]оор толгойлуулсан босогчдод хороогдсон. Түүний дараа Жинь ван [[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр хаан]] суудалд суув. Энэ хааны үед Юань улс сүүлийн удаа амар тайван байсан ч 1328 онд Есөнтөмөр хаан таалал төгсөхөд Юань улсад иргэний дайн дэгдэн үй олон хүний амийг авч одсон тэмцэл 10 гаруй жил өрнөж, уг улсын байдал туйлын тогтворгүй болж ирсэн. ===Юань улсын мөхөл=== [[Файл:Cina v roce 1358.svg|thumb|left|200x200px|'''Улаан алчууртны бослогын улсууд. 1358 он''']] [[Файл:Cina v roce 1360.svg|thumb|left|200x200px|[[Улаан алчууртны бослого|Улаан алчууртны бослогын]] улсууд. 1360 он. '''Ногоон нь [[Чэн Юй Лянь|Чэнь Юй ляний]] нутаг''', '''Улаан''' нь [[Хань Линь Эр|Хань Линь Эрийн]] Сүн улсын нутаг, '''Шар''' нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] улс.]] [[Файл:Cina roku 1365.svg|thumb|200x200px|1360 он. Улбар шар нь [[Жан Ши Чэн]]-ий '''У улс''', Улаан нь [[Жу Юань Жан|Жу Юань Жаний]] [[Мин улс|Ү улс]], Бор нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] [[Дася улс]].]] 14-р зууны дунд үед Юань улсын газар нутагт дараалсан олон усны үер болсоны улмаас 1351 онд [[Шар мөрөн|шар мөрний]] далан задарсан аж. Тухайн үед Юань гүрнийг [[Тогоонтөмөр хаан]] удирдаж байсан бөгөөд тэрбээр өмнө зүгт [[Шаньдун]]ы хагас аралд шинээр суваг бариулсан байна. Яг энэ үеэс эхлэн хятадууд анх удаа бослого зохион байгуулж эхэлжээ. Үүний дараа хэд хэдэн томоохон бослого хөдөлгөөн гарч эхэлсэнээс хятадуудын хувьд хамгийн чухал бослогын бүлэг нь [[Улаан алчууртны бослого|улаан алчууртны бослого]] байсан юм. Тус бослого нь одоогийн [[Аньхуй]], [[Жянсү|Жяньсу]], [[Жөжян|Жэжян]], [[Юньнань]], [[Сычуань муж|Сюйчуань]], [[Шаньдун]], [[Хэнань]], [[Хүбэй]] зэрэг мужуудыг хамарсан. Анх [[Хань Шань Тун]], [[Люй Фу Тун]] нар тус бослогыг өдөөсөн. Яваандаа хүч нь нэмэгдсээр 1368 онд Юань улсыг мөхөөхөд гол нөлөө үзүүлсэн. Юань улсын сүүлийн хаан [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөрийн]] үед бослого хөдөлгөөн жил алгасалгүй гарч, ихэс ноёдын зөрчил дээд цэгтээ тулж, улс орон самуурч байсаар 1368 онд Юань улс мөхөж, Монголчуудын эзэгнэл төгсгөл болжээ. Эдгээрээс гадна Юань улсыг мөхөлд хүргэсэн өөр шалтгаанууд ч бас бий. Үүнд дэлхийг эзэгнэсэн том гүрнийг удирдан захирч авч явах чадвартай хаан байгаагүй нь хамгийн гол хүчин зүйл байв. Өөр нэг шалтгаан нь 14-р зууны хоёр дахь хагаст гарсан тахлаас шалтгаалан алс холд хийж байсан худалдааны системд муугаар нөлөөлсөн байна. Хятад гүрнийг эзэлж байгаад хөөгдсөн бусад үндэстэнтэй харьцуулбал монголчууд хэдийгээр хятадад хаанчлалаа алдсан ч Юань улсын дараа бий болсон [[Мин улс]]ын хойд хэсэгт үзүүлэх нөлөө нь хүчирхэг хэвээр байсан юм. Юань улсын үед эхэлсэн улсын нэгдсэн бодлого болоод засаг захиргааны санаачлагуудыг Мин улс тэр хэвээр нь үргэлжлүүлэн хэрэглэсэн байна.<ref>Helwig Schmidt-Glintzer: ''Kleine Geschichte Chinas'' (орч. ''"Хятадын жижигхэн түүх''" ном), S. 102ff..</ref> == Юань гүрний үеийн засаг захиргааны зохион байгуулалт == [[File:Chinese movable type 1313-ce.png|thumb|right|Ван Жэн-ийн '' Нонг Шу '' нь хувь хүний хөдлөх төрлийн тэмдэгтүүд нь А эргэлтийн бичгийн хэв, 1313 онд хэвлэгдсэн]] {{Гол|Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо}} Хубилай хааны төр барьсан эхний жилүүдээс хятад нутгийг захирахын тулд Өгэдэй хааны хуучин байсан захиргаа, хятадын уламжлалт засаглалын хэлбэрийг үндэслээд 1260-1272 онуудын хооронд дараах байдлаар зохион байгуулсан. {| class="wikitable" ! colspan="5" |[[Хаан|Их хаан]] |- ![[Зарга шийтгэх яам|Юй ши тай]] ! colspan="3" |[[Төвлөн засах яам|Жун шу шэн]] ![[Нууц бичгийн яам|Шу Ми Юань]] |- ! rowspan="3" |Синь Юйшитай !Сангийн яам !Ёслолын яам !Үйлдвэрлэх яам ! rowspan="3" |Синь шумиюань |- |'''Цэргийн яам''' |'''Шүүх яам''' |'''Түшмэлийн яам''' |- | colspan="3" |'''Син Жун шу шэн''' |} Юань улсын хамгийн дээд эрх мэдлийг хаан хязгаарлалтгүйгээр барих бөгөөд [[Төвлөн засах яам|төвлөн засах яам]] (Уг яаманд '''Сангийн яам, Ёслолын яам, Цэргийн яам, Шүүхийн яам, Үйлдвэрлэх яам''' зэрэг 6 яам харьяалагдаж байв), [[нууц бичгийн яам]] , [[зарга шийтгэх яам]] гэх гурван бие даасан харилцан хяналт тавих үүрэг хүлээсэн яамд ажиллаж байсан байна. Эдгээрээс дотоод бичгийн яам нь голлох байр суурьтай байжээ. Тус яамыг зарим үед хунтайж [[Жун шу лин]] буюу эрхэлсэн сайдын албан тушаалыг хашиж, түүний доор хоёр чинсан байдаг байлаа. Гэхдээ эрхэлсэн сайд гэдэг нь байнгын бус түр орон тоо юм. Энэ нь хунтайж нас барах, хаан болох үед арилгадаг байсан. Юань улсын үед [[Дорж (Хубилайн хүү)|Дорж хунтайж]] (1261-1263), [[Чингим]] хунтайж (1273-1286), [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хаан]] (1307-1311), [[Гэгээн хаан]] (1316-1320) нар уг тушаалыг хашиж байсан. Төвлөн засах яамны эрхэлсэн сайдын дараа баруун, зүүн этгээдийн тэргүүлсэн сайд [[Чинсан]] нар орж байжээ. Баруун этгээдийн сайд нь зүүнийхээс илүү эрх мэдэлтэй байв. Тэргүүн сайдын дор, цэрэг улсын хүнд хэргийг тэгшлэн засагч хэмээх дөрвөн сайд, засагч туслагч түшмэл байв. Түүний дараа '''[[Нууц бичгийн яам|үйл таслах яам]]''' нь цэргийн үйлийг хариуцаж, дайн зарлах, цэргийн бүртгэл, цэргийг орон нутагт тараан хувиарлан суулгах гэх мэт асуудлыг хариуцаж байсан бөгөөд зөвхөн хаанд шууд захирагдах Шу Ми Ши түшмэл захирдаг байжээ. Юй ши тай буюу '''Зарга шийтгэх яам''' нь түшмэдийн албанд нь хяналт тавьж дэвшүүлэх юмуу бууруулах эсэхийг тогтоох, шүүн таслах, зарга хэлэлцэх асуудлыг хамаарч байсан. Энэхүү хоёр яамд нь мөн адил орон нутагт салбартай байснаас гадна тус бүрийг хариуцсан түшмэл томилж байсан. Мөн эдгээрээс гадна 20 гаруй яам товчоод байгуулагдаж байсан. === Нутаг дэвсгэрийн хуваарь === [[Юань улсын судар|Юань улсын сударт]] бичсэнээр засаг захиргааны хуваарь байнга өөрчлөгдөж байсан бөгөөд 1330 оны байдлаар [[Син жун шу шэн|Төвлөн засах төлөөний яам]]-11, [[чөлгэ]] (лу)-185, Фу-33, жоу- 359, сянь-1127 байжээ. Уугуул Монгол нутагт засаг захиргааны хуваарь өөрчлөгдсөнгүй. Хууль цааз нь төрийн асуудлыг зохицуулахад чиглэсэн дүрэм журам байлаа. Юань гүрний үед нутаг дэвсгэрийн хамгийн том нэгж нь '''муж''' байв. Мужийг дотор нь: Дотоод муж нь Төвлөн засах яаманд шууд захирагддаг [[Хэбэй]], [[Шаньдун]], [[Шаньси муж|Шаньси]] гурван мужийг багтааж байсан. [[Файл:Yuan Dynasty Administrative division 1330.jpg|thumb|350x350px|'''Юань улсын нутаг дэвсгэрийн хуваарь''']] Харин гадаад муж нь нийт нийслэл хотоос алслагдсан бусад мужийг хэлж байсан. Үүнд: # [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (嶺北行省): Хархорумаар төвлөрсөн Монгол нутаг. # [[Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн]] (河南江北行省) # [[Хугуан нутгийн син жун шу шэн]] (湖廣行省) # [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]] (甘肅行省) # [[Жяньши нутгийн син жун шу шэн]] (江西行省) # [[Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн]] (江浙行省) # [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (遼陽行省) # [[Шэньси нутгийн син жун шу шэн]] (陝西行省) # [[Сычуан нутгийн син жун шу шэн]] (四川行省) # [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]] (雲南行省) ====== Хараат улсуудыг захирах мужууд ====== # [[Жэньдун син жун шу шэн]] (征東行省): Гуулин улсаар төвлөрсөн, Японыг дайлах муж. # '''Жэньмянь син жун шу шэн''' (征緬行省, Мьянмарын хэргийг хамаарах муж) # '''Жяожи син жун шу шэн''' (交趾行省): Аннам буюу одоогийн Вьетнамын хойд хэсгийг захирах муж. # '''Жаньчэн син жун шу шэн''' (占城行省) Чампа улсыг захирах муж. Одоогийн өмнөд Вьетнам, Лаос, Тайландын нутаг Муж нь дотроо: Лу (сүүлийн үед Зам, Чөлгөө, Чөлгэ, Цүлх гэж нэрлэгдэх болсон), Фу (сүүлийн жилүүдэд Шүлтгэн, Шилтгэн гэх нэршилийг Түүхийн хүрээлэнгийн бүтээлүүдэд тавигдах болсон), Жоу, Сянь гэж хуваагддаг. Мужийг [[Юань улс|Юань улсын]] үед хятадаар [[Син жун шу шэн|Синь Жун Шу Шэн]] гэж нэрлэх бөгөөд энэ нь '''Төвлөн засах яамны төлөөний яам''' гэсэн утга агуулна. Үүнийг заримдаа Син шэн, Шэн гэх зэргээр товчлох асуудал байсан. Мөн орон нутаг дахь [[Нууц бичгийн яам]], [[Зарга шийтгэх яам|Зарга шийтгэх яамнуудын]] салбар байгууллага муж бүрт байршиж байсан. Тэдгээрийг '''син шу ми юань, син юй ши тай''' гэх зэргээр нэрлэж байсан. Эдгээрээс гадна юань улсын үед байсан нэг томоохон зүйл нь хааны ургийн болон гавъяат ноёд, ван нарын '''эзэмшил газар''' юм. Тухайн цагт хааны ургийн [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|олон вангууд]] хятад газарт хувь эзэмшилтэй байжээ. Энэ нь тухайн үед ихээхэн өрнүүн дэлгэрсэн үзэгдэл байсан юм. Эдгээр эзэмшил газар нь төрийн засаг захиргааны нэгжтэй хамт оршиж, голдуу мужуудын фу, жоу, сянь зэрэг доод түвшний нэгжид эзэмшилтэй байсан. Гэхдээ тэрхүү газар эзэмшил нь дараах хоёр төрөлтэй байсан. # Газар нутаг, оршин суугчидыг хамтад нь өгөх # Зөвхөн оршин суугчидыг өгөх Энэ үзэгдэл нь Монгол нутагт байсан юм. [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] үед гэхэд дараах хэд хэдэн вангийн нутаг эзэмшил оршиж байсан. [[Файл:Yuan dynasty and Mongolia.jpg|thumb|Юань улсын үеийн Монгол орон]] # [[Туул гол|Туул]], Онон, Хэрлэн, '''[[Их Ордос|их ордос]]''' буюу их хориг зэрэг зүүн хойд нутаг нь [[Жинь ван]]<nowiki/>гийн нутаг # [[Онон гол|Онон]], [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] голын зүүн хэсэг, одоогийн Дорнод аймаг хавийн нутаг нь [[Гуаннин ван]]<nowiki/>гийн нутаг # [[Эргүнэ мөрөн]], [[Хөлөн нуур|Далай нуур]] хавийн нутаг [[Чи ван]]<nowiki/>гийн нутаг # [[Эрчис]] мөрний дунд бие нь [[Яньди ван]]<nowiki/>гийн нутаг # [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ]] мөрний нутаг нь [[Сүлдүс|Сүлдүс аймгийн]] нутаг # [[Буйр нуур]], [[халх гол]] орчмын нутаг нь [[Жинань ван]]<nowiki/>ийн нутаг Эдгээрээс гадна тухайн зарим мужид [[Төвөд|Төвдийг]] захирах [[Сюань Жэн Юань]], [[сюань вэй сы]] (дэлэгрэнгүй тохинуулах хэлтэс гэж орчуулдаг) , [[ань фу сы]] (амгаланг тохинуулах хэлтэс), [[жюнь]] (цэргийн анги), [[Дао (засаг захиргааны нэгж)|дао]] гэх мэтийн нэршил бүхий засаг захиргааны нэгж байршиж байсан. Аливаа удирдах албанд заавал монгол хүнийг томилох бөгөөд 25-аас дээш насны Монгол дарга нараар захируулдаг байв. Харин гацаа болон тосгодыг хятад хүнээр захируулдаг байжээ. Энэ нь монгол хүний тоо хятад нутгийнхантай харьцуулахад хэт цөөн байснаас улбаалаад бүх шатанд хүрч ажиллах боломжгүй учир зөвхөн дээд удирдах шатанд томилдог байжээ. Гэхдээ Монгол хүн гэдэгт Их Монгол улсад хамгийн түрүүнд дагаар орсон Харлиг, Уйгур, Хиргис, Хятан зэргийн хүмүүсийг багтаах явдал байсныг анхаарууштай. == Хууль цааз == {{Гол|Их Засаг}} {{Гол|Их Юань улсын нэвтэрхий хууль}} {{Гол|Юань улсын хууль цаазын бичиг}} {{Гол|Жыюаний шинэ хууль}} [[File:Evolution map of the Northwest territory of the Yuan Dynasty in Haiguotuzhi.jpg|thumb|'''Юань гүрний үеийн баруун хойд хэсгийн газрыг дүрсэлсэн нь (XIX зуун)''']] Юань улсын үед монгол хаад ноёдын зүгээс суурин иргэд, малчин ардыг нэгтгэн захирах үүднээс хэд хэдэн хууль цаазын бичгийг хэрэглэж байлаа. Хубилай хаан, түүний шинэ улсад шинэ хуультай болох нь зайлшгүй зүйл байсан. Улмаар [[Жыюаний шинэ хууль|'''Жи Юаний шинэ хууль''']] гэх хууль цаазын бичгийг Е Рун Зу гэх бичгийн түшмэл удирдаж 1291 оны 6 сарын 18-нд эмхэтгэсэн. Энэ хууль нь [[Алтан улс|Алтан улсын]] '''Жанзун хааны''' үед зохиосон '''Тай Хэ Люй И''' гэх хууль цаазын бичиг, [[Чингис хаан|'''Чингис хааны''']] үед зохиосон [[Их Засаг]] хуулийг үндэс болгосон байдаг. Уг хууль нь 96 зүйл, 10 бүлэгтэй. Үүнд түшмэдийн ёс, мөнгө санхүү, шашин шүтлэг, боловсрол, хулгайн хэрэг, цагдан хорих гэх мэт зүйлд хуваагдаж байлаа. Мөн [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт Төмөр хааны]] үед 1305 онд [[Да Дөгийн хуулийн эмтхэтгэл]] гэх хууль цаазын бичгийг гаргасан. Үүнээс гадна 1322-1323 оны хооронд [[Юань улсын хууль цаазын бичиг]], [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] зэргийг эмхэтгэж баталсан. Тус бүр нь 2000 гаруй боть бөгөөд 20 гаруй бүлэгт хуваагдаж байдаг. Юань улсын сүүл үед холбогдох бас нэгэн хууль цаазын бичиг нь 1338-1345 оны хооронд [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр хааны]] зарлигаар [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] болон өмнөх үеийн хуулийг нэгтгэсэн нэгэн хуулийг гаргасан. Үүнийг хятадаар '''[[Жыжөн Тяогө]]''' гэдэг. Монголчилбол Жыжөнгийн хуулийн эмхэтгэл гэнэ. Энэ нь нийт 2909 боть бөгөөд удиртгал бүлэг нь 150 боть, хуулийн эмхэтгэл бүлэг нь 1700 боть, хавсралт бүлэг нь 1059 боть болдог. 1346 оноос албан ёсоор хэрэглэж эхэлсэн. Энэ хууль нь 22 жил болоод [[Мин улс]] байгуулагдахад халагдаж, хожуу [[Юнлө|Юнлэ хааны]] үед бичигдсэн '''[[Юнлө Дадянь]]''', [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хааны]] үед бичигдсэн '''Дөрвөн хөмрөгийн данс бичмэл''' хэмээх хоёр бүтээлд багтсан билээ. == Хаад == {{гол|Юань улсын хаад}} {|class="wikitable sortable" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" |+ '''Монголын Их Хаад''' |- !Хөрөг ! style="background:#efefef;" | Хааны нэр ! style="background:#efefef;" | Цол ! style="background:#efefef;" | Амьдарсан жилүүд ! style="background:#efefef;" | Хаанчилсан жилүүд ! style="background:#efefef;" | Хятад оны цол ! style="background:#efefef;" | Хятад сүмийн цол |- |[[Файл:Kublai Khan.jpg|center|frameless|125x125px]] | [[Хубилай хаан|'''Хубилай''']] | '''Сэцэн хаан''' | [[1215 он|1215]]-[[1294 он|1294]] | [[1271 он|1271]]-1294 он | [[Чжунтун]] (1260-1264)<br /> [[Жыюань]] (1264-1294) | Шизу |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumTemurOljeituPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Өлзийт Төмөр хаан|'''Төмөр''']] | '''Өлзийт хаан''' | [[1265 он|1265]]-[[1307 он|1307]] | [[1294 он|1294]]-1307 | [[Юаньжэнь]] (1295-1297) <br />[[Дадө]] (1297-1307) | Чэнзун |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|center|frameless|125x125px]] | [[Хайсан хүлэг хаан|'''Хайсан''']] | '''Хүлэг хаан''' | [[1281]]-[[1311]] | [[1307]]-1311 | [[Жыда]] <br /> (1308-1311) | Узун |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumAyurbarvadaBuyantuPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Аюурбарбад буянт хаан|'''Аюурбарбад''']] | '''Буянт хаан''' | [[1285]]-[[1320]] | [[1311]]-1320 | [[Хуанцин]] <br /> (1311-1316)<br />[[Яньёу]](1316-1320) | Рэньзун |- |[[Файл:Gegeen.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Шадбал гэгээн хаан|'''Шадбал''']] | '''Гэгээн хаан''' | [[1303]]-[[1323]] | [[1320]]-1323 | [[Жыжы (Гэгээн хаан)|Чжичжи]] <br /> (1320-1323) | Инзун |- |[[Файл:Yesun.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Есөнтөмөр хаан|'''Есөнтөмөр''']] | | [[1276]]-[[1328]] | [[1323]]-1328 | [[Тайдин]] <br /> (1323-1328) [[Жыхө]]<br />(1328) | Тай Дин Ди |- |[[Файл:Ragibagh.jpg|center|frameless|125x125px]] | [[Аригиба хаан|'''Аригиба''']] | | [[1320]]-[[1328]] | 1328 | [[Тяньшүнь (1328)|Тяньшүнь <br /> (1328)]] | Тянь Шүнь Ди |- |[[Файл:YuanEmperor Kusala.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Хүслэн хаан|'''Хүслэн''']] | '''Хутагт хаан''' | [[1300]]-[[1329]] | 1329 | [[Жышүнь|Чжишүнь]] <br /> (1329) | Минзун |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumTughTemurPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Төвтөмөр хаан|'''Төвтөмөр''']] | '''Заяат хаан''' | [[1304]]-[[1332]] | [[1328]]-[[1329]], <br />1329-1332 | [[Тяньли]] <br /> (1328-1329)<br /> [[Жышүнь]]<br /> (1329-1332) | Вэньзун |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumIrinchinbalPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Ринчинбал хаан|'''Ринчинбал''']] | '''Эрдэнэцогт хаан''' | [[1326]]-[[1332]] | 1332 | Жышүнь (1332) | Нинзун |- |[[Файл:Toghon.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Тогоонтөмөр хаан|'''Тогоонтөмөр''']] | '''Ухаант хаан''' | [[1320]]-[[1370]] | [[1333]]-[[1368]] | [[Юаньтун|Юань Тун]] <br /> (1333-1335)<br />[[Жыюань|Чжи Юань]]<br />(1335-1340)<br /> [[Жыжөн|Чжи Чжэн]]<br />(1340-1370)<br /> | Хуйзун<br>Шүнь Ди |} '''Их Хатад''' {| class="wikitable" !Хөрөг !Хатны нэр !Овог аймаг !Хатан суусан үе |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Чаби хатан|'''Чамбуй''']] |Хонгирад |1260-1281 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumNahan.jpg|center|frameless|128x128px]] |[[Намбуй хатан|'''Намбуй''']] |[[Хонгирад]] |1285-1286 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Шилийндалай хатан|'''Шилиндалай''']] |Хонгирад |1295-1305 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Булган хатан|'''Булган''']] |[[Баяд|Баягуд]] |1305-1307 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumZhenge.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Жэнгэ хатан|'''Жэнгэ''']] |Хонгирад |1307-1311 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfAyurbarvada.jpg|center|frameless|130x130px]] |[[Раднашири хатан|'''Раднашири''']] |Хонгирад |1311-1320 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfShidebalaII.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Сугабал хатан|'''Сугабал''']] |[[Ихирэс]] |1320-1323 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumUnnamedEmpressIV.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Бабухан хатан|'''Бабухан''']] |Хонгирад |1323-1328 |- |[[Файл:Будшир_хатан.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Будшир хатан|'''Будашири''']] |Хонгирад |1328-1329, 1329-1332 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfQoshila.jpg|center|frameless|128x128px]] |[[Бабуша хатан|'''Бабуша''']] |[[Хонгирад]] |1329 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfIrinchinbal.jpg|center|frameless|128x128px]] |[[Дарамшир|'''Дармашири''']] |Хонгирад |1332 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Данашир хатан|'''Данашири''']] |[[Кипчак]] |1333-1335 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Баянхутаг хатан|'''Баянхутуг''']] |Хонгирад |1335-1365 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Өлзийхутаг хатан|'''Өлзийхутуг''']] |[[Курё улс]] |1365-1368 |} == Юань гүрний эдийн засаг == {{Гол|Юань улсын зоосон мөнгө}} [[Файл:Yuan coinage.jpg|thumb|right|Юань улсын мөнгөн зооснууд]] Юань улсын үед хөдөө аж ахуйг үндэс болгосон олон төрлийн аж ахуйг зэрэг хөгжүүлэх бодлого баримталсны дүнд таримлын төрөл зүйл олширч тариа будааг элбэг хураах болсон бөгөөд мал сүрэг ч өнөр өссөн байна. Юань улсын үед гар үйлдвэр ихээхэн хөгжжээ. Жишээ нь: хөх цэцэгтэй цагаан шаазан нэгэнт дэлхийн хэмжээний шилдэг бүтээгдэхүүн болж олон оронд борлуулагдаж байжээ. Онгоц хийх мэргэжил дээшилж усан флоттой болжээ. Хубилай хаан анх удаа хууль ёсны баталгаатай цаасан мөнгийг гүйлгээнд гаргасан нь олон улсын худалдааг хөгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой зүйл болсон байна. Юань улсын үед Ханчжоугаас Бээжин хүрэх усан сувгийг холбосон бөгөөд Шанхай, Ханчжоу, Гуанчжоу зэрэг нэлээд олон газрыг худалдааны чөлөөт бүс нутаг болгож ус хуурай хосолсон шинэ торгоны замыг нээж дэлхий олон орны эдийн засаг соёлын солилцоонд чухал хувь нэмэр оруулжээ.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/418 Монголын Их Юань улс] Монголын түүх 2016 он</ref> == Зургийн цомог == <gallery mode="packed" heights="160"> Файл:Yuan dynasty iron magic square.jpg|Араб тоо сийлсэн хавтан (Юань гүрэн) Файл:Yuan Dynasty - waterwheels and smelting.png|Төмрийн хүдэр хайлуулах зуух Файл:水轮.jpg|Усан хүрд Файл:水锤.jpg|Юань улсын үеийн усан хөөрөг Файл:纺织机.jpg|Юань улсын үеийн нэхмэлийн машин Файл:水磨齿轮.jpg|Усан тээрэм Файл:农书织布机.jpg|Торго нэхэх суурь машин Файл:Zhao Mengfu1.jpg|Юань улсыг үеийн зураг ([[Жао Мэнфу]]) Файл:Chuangzi Nu1.jpg|Юань улсын үеийн Давхар холхивчит нум<ref name="bm">{{cite web |url = http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |title=Archived copy |accessdate=November 11, 2009 |deadurl=yes |archiveurl = https://web.archive.org/web/20091202081843/http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |archivedate=December 2, 2009 }}</ref> Файл:Skanda detail heart sutra zhao mengfu.jpeg|Юань улсын үеийн цэргийн хувцас Файл:Immortal Riding a Dragon.jpg|Юань улсын үед зурагдсан луу унаж буй зураг Файл:Horse and Groom, after Li Gonglin by Zhao Yong.jpg|[[Монгол морь]] Файл:Jiang Ge.JPG|Юань улсын Монгол цэрэг Файл:Qubilai Setsen Khaan.JPG|[[Хубилай хаан]]ы залуугийн зураг Файл:Mongol warrior of Genghis Khan.jpg|Монгол морьтон баатрын харваж байгаа зураг Файл:Yuan stone Nestorian inscription (rep).JPG|Бээжин хотын Фаншань дүүргээс олдсон Юань улсын үед хамаарах Несториан шашинтны чулуун хөшөө </gallery> ==Урлагийн бүтээл== ===Кино=== *Телевизийн богино цувралууд, ''[[Марко Поло (TV богино цувралууд)|Марко Поло]]'' (1982), Featuring [[Кэн Маршал]] ба [[Роученг Ин]], зохиолыг бичсэн [[Жулиано Монталдо]],зураглаач, Пологийн аялалаар хоёр ялалт авсан. [[Эмми шагнал гардуулах ёслол]], зургаагаас дээш удаа нэр дэвшсэн.<ref name=Emmy>{{Citation|title=Academy of Television Arts & Sciences|url=http://www.emmys.org/awards/awardsearch.php|accessdate=July 6, 2009}} (Searching for "Marco Polo", and year 1982)</ref><ref>{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt0083446/ |website=IMDb TV miniseries|title= Marco Polo |date= 1982}}</ref> * ''[[Марко Поло (телевизийн цуврал)|Марко Поло]]'' 2014 оны кино. ([http://www.imdb.com/title/tt2189461/ imdb.com Marco Polo (TV series)]) ==Мөн үзэх== * [[Юань улсын хаад]] буюу монгол хаадын жагсаалт * [[Их Монгол Улс]] * [[Их Монгол улс болон Юань гүрний үеийн дайн тулаан]] * [[Алтан Орд]] * [[Ил Хаант Улс]] * [[Цагаадайн улс]] == Ном == * Arthur Cotterell: The Imperial Capitals of China - An Inside View of the Celestial Empire. Pimlico, London 2007, ISBN 978-1-84595-009-5 (англи хэлээр). * Ann Paludan: Chronicle of the China Emperors. Thames & Hudson, London 1998, ISBN 0-500-05090-2 (англи хэлээр). ==Цахим холбоос== {{commonscat|Yuan Dynasty|Юань Улс}} * [http://www.kinabaloo.com/yd1.html Yuan Dynasty Earthen City Wall Park, Beijing] (англи хэлээр) * [http://www.chinavoc.com/history/yuan.htm The Yuan Dynasty] (англи хэлээр) == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө= [[Их Монгол Улс]] <br/> [[Сүн улс|Өмнөд Сүн улс]] <br/> |он= 1271-1368 |албан_тушаал= Их Юань улс |дараа=[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монгол улс]]<br/> [[Мин улс]] }} {{end}} {{Хөтлөгч мөр Юань Улсын сэдэв}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Юань улс| ]] [[Ангилал:Их Монгол Улс]] [[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]] gqycach8g4oxq8f5trkd5bzi9sai4yj 708207 708181 2022-08-11T07:41:53Z 45.58.38.153 /* Хубилайн дараах үеийн Юань улс */ wikitext text/x-wiki {| border="1" cellpadding="2" style="float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;" | align="center" colspan="2" style="line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;" | <span style="font-size:1.5em">'''Их Юань Улс'''</span><br /><span style="font-size:1.7em">{{MongolUnicode|ᠶᠡᠬᠡ<br /> ᠶᠤᠸᠠᠨ<br /> ᠤᠯᠤᠰ}}</span><br /><span style="font-size:1.5em">'''Даян Их Монгол Улс'''</span><br /><span style="font-size:1.7em">{{MongolUnicode|ᠳᠠᠶᠠᠩ<br /> ᠶᠡᠬᠡ<br /> ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ<br /> ᠤᠯᠤᠰ}}</span> |- | align="center" colspan="2" style="background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Их Юань Улсын нутаг дэвсгэр''' |- | colspan="2" align="center" style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[File:Yuan Dynasty 1294.png|center|365px|Их Юань Улсын газрын зураг]] |- | align="center" colspan="2" style="background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Цаг тооны хэлхээс'''<br />'''1271 — 1368 он''' |- | style="background:#ffffff" align="center" colspan="2" | {| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" width="100%" |+ | | |- | width="45%" align="left" valign="top" |[[Их Монгол Улс|←]] [[File:Flag of the Mongol Empire 2.svg|25px]] [[Их Монгол Улс]]<br />[[Сүн улс|←]] [[File:Flag of None.svg|25px]] [[Сүн улс|Сүн Улс]] | align="right" | | align="right" | [[Умард Юань Улс]] [[File:Flag of Yuan Dynasty.jpg|25px]][[Умард Юань Улс|→]]<br />[[Төвөд]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Дөрвөн Ойрадын холбоо|→]]<br />[[Мин улс|Мин Улс]] [[File:Flag_with_the_emblem_of_the_Ming_Empire.png|25px]][[Мин улс|→]] |} |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Үндсэн хууль|Үндсэн хууль цааз]]''' | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Их Засаг]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Монгол хэл|Монгол]], [[Хятад хэл|хятад]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нийслэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Ханбалиг|Хаанбалгас]] <small>(өнөөгийн [[Бээжин]])</small> ба<br /> [[Шанду]] <small>(зуны нийслэл)</small> |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн хэлбэр]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''<br />– 1260–1294 он<br />– 1294–1307 он<br />– 1307–1311 он<br />– 1311–1320 он<br />– 1320–1323 он<br />– 1323–1328 он<br />– 1328–1328 он<br />– 1329–1329 он<br />– 1328–1332 он<br />– 1332–1332 он<br />– 1333–1370 он | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Хаан]] ([[Их Хуралдай]]гаар сонгоно)<br /> [[Хубилай хаан]]<br /> [[Өлзийт Төмөр хаан]]<br /> [[Хайсан хүлэг хаан]]<br /> [[Аюурбарбад буянт хаан]]<br /> [[Шадбал гэгээн хаан]]<br /> [[Есөнтөмөр хаан]]<br /> [[Аригиба хаан]]<br /> [[Хүслэн хаан]]<br /> [[Төвтөмөр заяат хаан]]<br /> [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан]]<br />[[Тогоонтөмөр хаан]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нутаг дэвсгэр]]'''<br />– 1310 он<ref>{{cite journal |date = September 1997 |title = Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia |journal = [[International Studies Quarterly]] |volume = 41 |issue = 3 |page = 499 |doi = 10.1111/0020-8833.00053 |first = Rein |last = Taagepera |author-link = Rein Taagepera |jstor = 2600793 |url = http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807 }}</ref><br />– 1330 он<ref name=":3">{{статья |автор=Song (宋), Yan (岩)|заглавие=Estimation of Territory Areas of Several Dynasties in Chinese History|оригинал=zh:《中国历史上几个朝代的疆域面积估算》|ссылка=https://wenku.baidu.com/view/1b03d86e55270722192ef785.html|язык=zh|место=Beijing|издательство=[[Chinese Academy of Social Sciences]]|год=1994|isbn=|page=150}}</ref> | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | <br />14.000.000&nbsp;км²<br />13.720.000&nbsp;км² |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Хүн ам|Хүн амын тоо]]'''<br />– 1290 он<br />– 1300 он<br />– 1330 он<ref name=":3"/> | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | <br />77.000.000<br />90.000.000<ref>Энэ тухайн үеийн дэлхийн нийт хүн амын 28 хувийг эзэлж байв.</ref> орчим<br />83.873.000 |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Хүн амын нягтрал]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | 6 хүн км² тутамд<br /><small>(1330 оноор тооцсон)</small> |} {{Загвар:Монголын түүх}} '''Юань Улс''' буюу бас өөрөөр '''Даян Их Монгол Улс''' (1271–1368) нь [[Монголчууд|Монгол угсаатны]] байгуулсан Монгол, Хятад, Солонгос улсуудын газар нутгийг эзлэн оршиж байсан феодалын нийгэмт хаант улс байсан юм. Тус улс нь Чингис хааны байгуулсан, [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] үргэлжлэл тул түүхэн дэх хамгийн том газар нутагтай эзэнт гүрнийг удирдах төв нь байснаараа онцлогтой. == "Юань" гэсэн үгийн тайлбар == Их Юань (Дай Өнь, {{lang-zh|大元}}) гэдэг нэр бол Хятадын “Зурхайт ном (易經)” -ын “Цянь юань” буюу “[[Тэнгэр шүтлэг|тэнгэр]] мэт их” хэмээх утгыг үндсэлж өгсөн нэр болно.<ref>Монголын Их Юань улс.[https://mongoltoli.mn/history/h/418]</ref> "Хөх Тэнгэр", "Хөх Монгол" гэдэгт ордог "Хөх" гэсэн утга 元 (нан. yuán)д байна. Хятад хэлний "Үгийн далай 辭海" хэмээх Их толь (7р утгыг үз), "Хятад хэлний Их толь" (Тайванд хэвэлсэн, 21р утгыг үз), "Япон Хас толь" (21р утгыг үз)-нуудад байна. 元 (yuán) нь 玄 (хөх, тэнгэр өнгө) тэй ижил утгатай (元通玄) гээд, Юанийн үед тийн хэрэглэж байсан тайлбартайгаа байна гэж эрдэмтэн [[Балдандоржийн Сумъяабаатар]] баталгаа гаргаж ирэв. "Юань улс" гэдгийн монгол нэр нь "Хөх Монгол" юм. <ref name="yuan">[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]]: Юань гэдэг нэрний учир.[http://maral-books.net/wp-content/uploads/2013/11/Yuan.pdf]</ref><ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16 х. 197-214.]</ref> == Түүх == === Юань улс байгуулагдсан нь === [[Файл:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|thumb|right|Юань улсыг байгуулсан Монголын их хаан Хубилайн хөрөг]] 1260 онд [[Хубилай]] өөрийгөө хаанд өргөмжилж, улмаар 1267 онд Монголын нийслэлийг [[Хархорум]] хотоос Жунду (Дайду) (одоогийн [[Бээжин]] хотын баруун хойд талд байсан) хотод шилжүүлэв. 1271 онд Их Монгол Улсын нэрийг өөрчилж, '''Юань''' хэмээн нэрийдсэнээр Монголын эзэнт гүрэн [[Алтан Орд]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]], [[Юань улс]] гэсэн дөрвөн хаант улсад хуваагдсан түүхтэй. === Хубилайн дараах үеийн Юань улс === [[Файл:Yuan dynasty banknote with its printing plate 1287.jpg|thumb|200px|left|Юань гүрний мөнгөн тэмдэгт болон тавган тамга]] Хаан ширээний залгамжлал нь Юань гүрэнд томоохон асуудал болж байсан ба хожим нь дотоод тэмцэл болон томоохон маргааны эх үүсвэр болсон юм. Энэ нь Хубилайн хаанчлал төгсөхөд илэрхий болсон юм. Хубилай анхнаасаа түүний ууган хүү болох [[Чингим]]ийг хаан ширээгээ залгамжлуулах хүсэлтэй байсан боловч [[Чингим]] 1285 онд хаан эцгээсээ өмнө таалал төгссөн. Иймээс [[Чингим]]ийн хүү болох [[Өлзийт Төмөр хаан]] [[Хубилай хаан]]ы үхлээс хойш 10 гаруй жил (1294-өөс 1307 оны хооронд) улсаа удирдсан юм. Төмөр хаан өвөг эцгийнхээ хийсэн маш их ажлуудыг үргэлжлүүлэхээр зориг шулуудан шийдсэнээс гадна Монголын баруун зүгт орших бусад хаант улсуудтай эв найрамдлын харилцаа тогтоожээ. Гэсэн хэдий ч бутрал эв нэгдэлгүй байдал Төмөр хааны хаанчлалын үеэс эхэлсэн байна. Түүний хаанчлалын жилүүдэд өрнөсөн хамгийн том үйл явдал нь [[Хайду|Хайдугийн]] тэмцлийг бүр мөсөн дарж чадсан явдал юм. [[Файл:Phagspa vinokurov tablet.jpg|thumb|150px|[[Дөрвөлжин бичиг]]]] [[Хайсан хүлэг хаан]] Төмөр хааныг таалал төгссөний дараа Юань улсын хаан болжээ. Тэрбээр Хубилай хааны ажлыг үргэлжлүүлэх нь байтугай харин ч эсрэгээрээ түүний хийсэн зүйлийг нураажээ. Түр зуурын хаанчлалын (1307-оос 1311 хүртэл) үед Юань гүрэн санхүүгийн бэрхшээлүүдтэй тулгарч эхэлсэн нь Хайсан Хүлэг хааны хийсэн зарим зүйлүүдтэй шууд холбоотой байсан. Хайсан Хүлэг хааныг нас нөгчих үед, Юань улсын сан хөмрөг хоосорч маш их өрөнд орж Юань гүрний улс төрийн тогтворгүй байдлын эх үүсвэрийг тавьсан байна. [[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад хааны]] засаглалын үед улс орон нэг үе ахин сэргэн, улс төрийн байдал тогтворжиж эхэлсэн ч Аюурбарбад хааны урьд ахдаа амласан амлалтнаасаа буцан өөрийн хүүгээ хунтайж болгосон нь Юань улсад өрнөх дотоодын улс төрийн хямралын эхлэлийг тавьжээ. Тус хааныг нас барсны дараа түүний хүү [[Шадбал гэгээн хаан|Шадбал]] хаан суугаад 2 жилийн дараа [[Тэгш ноён]]оор толгойлуулсан босогчдод хороогдсон. Түүний дараа Жинь ван [[Есөнтөмөр хаан]] суудалд суув. Энэ хааны үед Юань улс сүүлийн удаа амар тайван байсан ч 1328 онд Есөнтөмөр хаан Шанду хотод нас нөгчсөнд Шанду хотыг сахин суусан Давлат шах, Ванчин зэрэг түшмэл, түүний хөвгүүн [[Аригиба хаан]] өргөмжилжээ. Мөн энэ үед Бээжин хотыг сахин суусан Хайсан хааны хуучин түшмэл Янтөмөр нар Тугтөмөрийг Нанжин хотноос тосон авчирч Бээжин хотод хаан өргөмжилжээ. Ингээд монголчууд нэгэн зэрэг хоёр хаантай болж Их нийслэл Дайду, дээд нийслэл Шандугийн хооронд өөр өөрийн өргөсөн хаанаа хамгаалах ширүүн дайн болов. Эцсийн дүнд Шандугийн тал ялагдаж Тугтөмөр хаан суужээ. Гэвч Тугтөмөр журам ёсыг дээдлэн Хархорумыг сахин суусан ах Хүслэндээ хаан суурийг найр тавихаа илтгэв. Ингээд 1329 онд Хүслэн Хархорумаас ирж хасбуу тамгыг хүлээн авч хаан ширээ эзэлсэн боловч хэдэн өдрийн дараа гэнэт нас нөгчжээ. [[Тугтөмөр хаан]] ширээгээ сэргээв. Юань улсад иргэний дайн дэгдэн үй олон хүний амийг авч одсон тэмцэл 10 гаруй жил өрнөж, уг улсын байдал туйлын тогтворгүй болж ирсэн. ===Юань улсын мөхөл=== [[Файл:Cina v roce 1358.svg|thumb|left|200x200px|'''Улаан алчууртны бослогын улсууд. 1358 он''']] [[Файл:Cina v roce 1360.svg|thumb|left|200x200px|[[Улаан алчууртны бослого|Улаан алчууртны бослогын]] улсууд. 1360 он. '''Ногоон нь [[Чэн Юй Лянь|Чэнь Юй ляний]] нутаг''', '''Улаан''' нь [[Хань Линь Эр|Хань Линь Эрийн]] Сүн улсын нутаг, '''Шар''' нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] улс.]] [[Файл:Cina roku 1365.svg|thumb|200x200px|1360 он. Улбар шар нь [[Жан Ши Чэн]]-ий '''У улс''', Улаан нь [[Жу Юань Жан|Жу Юань Жаний]] [[Мин улс|Ү улс]], Бор нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] [[Дася улс]].]] 14-р зууны дунд үед Юань улсын газар нутагт дараалсан олон усны үер болсоны улмаас 1351 онд [[Шар мөрөн|шар мөрний]] далан задарсан аж. Тухайн үед Юань гүрнийг [[Тогоонтөмөр хаан]] удирдаж байсан бөгөөд тэрбээр өмнө зүгт [[Шаньдун]]ы хагас аралд шинээр суваг бариулсан байна. Яг энэ үеэс эхлэн хятадууд анх удаа бослого зохион байгуулж эхэлжээ. Үүний дараа хэд хэдэн томоохон бослого хөдөлгөөн гарч эхэлсэнээс хятадуудын хувьд хамгийн чухал бослогын бүлэг нь [[Улаан алчууртны бослого|улаан алчууртны бослого]] байсан юм. Тус бослого нь одоогийн [[Аньхуй]], [[Жянсү|Жяньсу]], [[Жөжян|Жэжян]], [[Юньнань]], [[Сычуань муж|Сюйчуань]], [[Шаньдун]], [[Хэнань]], [[Хүбэй]] зэрэг мужуудыг хамарсан. Анх [[Хань Шань Тун]], [[Люй Фу Тун]] нар тус бослогыг өдөөсөн. Яваандаа хүч нь нэмэгдсээр 1368 онд Юань улсыг мөхөөхөд гол нөлөө үзүүлсэн. Юань улсын сүүлийн хаан [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөрийн]] үед бослого хөдөлгөөн жил алгасалгүй гарч, ихэс ноёдын зөрчил дээд цэгтээ тулж, улс орон самуурч байсаар 1368 онд Юань улс мөхөж, Монголчуудын эзэгнэл төгсгөл болжээ. Эдгээрээс гадна Юань улсыг мөхөлд хүргэсэн өөр шалтгаанууд ч бас бий. Үүнд дэлхийг эзэгнэсэн том гүрнийг удирдан захирч авч явах чадвартай хаан байгаагүй нь хамгийн гол хүчин зүйл байв. Өөр нэг шалтгаан нь 14-р зууны хоёр дахь хагаст гарсан тахлаас шалтгаалан алс холд хийж байсан худалдааны системд муугаар нөлөөлсөн байна. Хятад гүрнийг эзэлж байгаад хөөгдсөн бусад үндэстэнтэй харьцуулбал монголчууд хэдийгээр хятадад хаанчлалаа алдсан ч Юань улсын дараа бий болсон [[Мин улс]]ын хойд хэсэгт үзүүлэх нөлөө нь хүчирхэг хэвээр байсан юм. Юань улсын үед эхэлсэн улсын нэгдсэн бодлого болоод засаг захиргааны санаачлагуудыг Мин улс тэр хэвээр нь үргэлжлүүлэн хэрэглэсэн байна.<ref>Helwig Schmidt-Glintzer: ''Kleine Geschichte Chinas'' (орч. ''"Хятадын жижигхэн түүх''" ном), S. 102ff..</ref> == Юань гүрний үеийн засаг захиргааны зохион байгуулалт == [[File:Chinese movable type 1313-ce.png|thumb|right|Ван Жэн-ийн '' Нонг Шу '' нь хувь хүний хөдлөх төрлийн тэмдэгтүүд нь А эргэлтийн бичгийн хэв, 1313 онд хэвлэгдсэн]] {{Гол|Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо}} Хубилай хааны төр барьсан эхний жилүүдээс хятад нутгийг захирахын тулд Өгэдэй хааны хуучин байсан захиргаа, хятадын уламжлалт засаглалын хэлбэрийг үндэслээд 1260-1272 онуудын хооронд дараах байдлаар зохион байгуулсан. {| class="wikitable" ! colspan="5" |[[Хаан|Их хаан]] |- ![[Зарга шийтгэх яам|Юй ши тай]] ! colspan="3" |[[Төвлөн засах яам|Жун шу шэн]] ![[Нууц бичгийн яам|Шу Ми Юань]] |- ! rowspan="3" |Синь Юйшитай !Сангийн яам !Ёслолын яам !Үйлдвэрлэх яам ! rowspan="3" |Синь шумиюань |- |'''Цэргийн яам''' |'''Шүүх яам''' |'''Түшмэлийн яам''' |- | colspan="3" |'''Син Жун шу шэн''' |} Юань улсын хамгийн дээд эрх мэдлийг хаан хязгаарлалтгүйгээр барих бөгөөд [[Төвлөн засах яам|төвлөн засах яам]] (Уг яаманд '''Сангийн яам, Ёслолын яам, Цэргийн яам, Шүүхийн яам, Үйлдвэрлэх яам''' зэрэг 6 яам харьяалагдаж байв), [[нууц бичгийн яам]] , [[зарга шийтгэх яам]] гэх гурван бие даасан харилцан хяналт тавих үүрэг хүлээсэн яамд ажиллаж байсан байна. Эдгээрээс дотоод бичгийн яам нь голлох байр суурьтай байжээ. Тус яамыг зарим үед хунтайж [[Жун шу лин]] буюу эрхэлсэн сайдын албан тушаалыг хашиж, түүний доор хоёр чинсан байдаг байлаа. Гэхдээ эрхэлсэн сайд гэдэг нь байнгын бус түр орон тоо юм. Энэ нь хунтайж нас барах, хаан болох үед арилгадаг байсан. Юань улсын үед [[Дорж (Хубилайн хүү)|Дорж хунтайж]] (1261-1263), [[Чингим]] хунтайж (1273-1286), [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хаан]] (1307-1311), [[Гэгээн хаан]] (1316-1320) нар уг тушаалыг хашиж байсан. Төвлөн засах яамны эрхэлсэн сайдын дараа баруун, зүүн этгээдийн тэргүүлсэн сайд [[Чинсан]] нар орж байжээ. Баруун этгээдийн сайд нь зүүнийхээс илүү эрх мэдэлтэй байв. Тэргүүн сайдын дор, цэрэг улсын хүнд хэргийг тэгшлэн засагч хэмээх дөрвөн сайд, засагч туслагч түшмэл байв. Түүний дараа '''[[Нууц бичгийн яам|үйл таслах яам]]''' нь цэргийн үйлийг хариуцаж, дайн зарлах, цэргийн бүртгэл, цэргийг орон нутагт тараан хувиарлан суулгах гэх мэт асуудлыг хариуцаж байсан бөгөөд зөвхөн хаанд шууд захирагдах Шу Ми Ши түшмэл захирдаг байжээ. Юй ши тай буюу '''Зарга шийтгэх яам''' нь түшмэдийн албанд нь хяналт тавьж дэвшүүлэх юмуу бууруулах эсэхийг тогтоох, шүүн таслах, зарга хэлэлцэх асуудлыг хамаарч байсан. Энэхүү хоёр яамд нь мөн адил орон нутагт салбартай байснаас гадна тус бүрийг хариуцсан түшмэл томилж байсан. Мөн эдгээрээс гадна 20 гаруй яам товчоод байгуулагдаж байсан. === Нутаг дэвсгэрийн хуваарь === [[Юань улсын судар|Юань улсын сударт]] бичсэнээр засаг захиргааны хуваарь байнга өөрчлөгдөж байсан бөгөөд 1330 оны байдлаар [[Син жун шу шэн|Төвлөн засах төлөөний яам]]-11, [[чөлгэ]] (лу)-185, Фу-33, жоу- 359, сянь-1127 байжээ. Уугуул Монгол нутагт засаг захиргааны хуваарь өөрчлөгдсөнгүй. Хууль цааз нь төрийн асуудлыг зохицуулахад чиглэсэн дүрэм журам байлаа. Юань гүрний үед нутаг дэвсгэрийн хамгийн том нэгж нь '''муж''' байв. Мужийг дотор нь: Дотоод муж нь Төвлөн засах яаманд шууд захирагддаг [[Хэбэй]], [[Шаньдун]], [[Шаньси муж|Шаньси]] гурван мужийг багтааж байсан. [[Файл:Yuan Dynasty Administrative division 1330.jpg|thumb|350x350px|'''Юань улсын нутаг дэвсгэрийн хуваарь''']] Харин гадаад муж нь нийт нийслэл хотоос алслагдсан бусад мужийг хэлж байсан. Үүнд: # [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (嶺北行省): Хархорумаар төвлөрсөн Монгол нутаг. # [[Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн]] (河南江北行省) # [[Хугуан нутгийн син жун шу шэн]] (湖廣行省) # [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]] (甘肅行省) # [[Жяньши нутгийн син жун шу шэн]] (江西行省) # [[Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн]] (江浙行省) # [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (遼陽行省) # [[Шэньси нутгийн син жун шу шэн]] (陝西行省) # [[Сычуан нутгийн син жун шу шэн]] (四川行省) # [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]] (雲南行省) ====== Хараат улсуудыг захирах мужууд ====== # [[Жэньдун син жун шу шэн]] (征東行省): Гуулин улсаар төвлөрсөн, Японыг дайлах муж. # '''Жэньмянь син жун шу шэн''' (征緬行省, Мьянмарын хэргийг хамаарах муж) # '''Жяожи син жун шу шэн''' (交趾行省): Аннам буюу одоогийн Вьетнамын хойд хэсгийг захирах муж. # '''Жаньчэн син жун шу шэн''' (占城行省) Чампа улсыг захирах муж. Одоогийн өмнөд Вьетнам, Лаос, Тайландын нутаг Муж нь дотроо: Лу (сүүлийн үед Зам, Чөлгөө, Чөлгэ, Цүлх гэж нэрлэгдэх болсон), Фу (сүүлийн жилүүдэд Шүлтгэн, Шилтгэн гэх нэршилийг Түүхийн хүрээлэнгийн бүтээлүүдэд тавигдах болсон), Жоу, Сянь гэж хуваагддаг. Мужийг [[Юань улс|Юань улсын]] үед хятадаар [[Син жун шу шэн|Синь Жун Шу Шэн]] гэж нэрлэх бөгөөд энэ нь '''Төвлөн засах яамны төлөөний яам''' гэсэн утга агуулна. Үүнийг заримдаа Син шэн, Шэн гэх зэргээр товчлох асуудал байсан. Мөн орон нутаг дахь [[Нууц бичгийн яам]], [[Зарга шийтгэх яам|Зарга шийтгэх яамнуудын]] салбар байгууллага муж бүрт байршиж байсан. Тэдгээрийг '''син шу ми юань, син юй ши тай''' гэх зэргээр нэрлэж байсан. Эдгээрээс гадна юань улсын үед байсан нэг томоохон зүйл нь хааны ургийн болон гавъяат ноёд, ван нарын '''эзэмшил газар''' юм. Тухайн цагт хааны ургийн [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|олон вангууд]] хятад газарт хувь эзэмшилтэй байжээ. Энэ нь тухайн үед ихээхэн өрнүүн дэлгэрсэн үзэгдэл байсан юм. Эдгээр эзэмшил газар нь төрийн засаг захиргааны нэгжтэй хамт оршиж, голдуу мужуудын фу, жоу, сянь зэрэг доод түвшний нэгжид эзэмшилтэй байсан. Гэхдээ тэрхүү газар эзэмшил нь дараах хоёр төрөлтэй байсан. # Газар нутаг, оршин суугчидыг хамтад нь өгөх # Зөвхөн оршин суугчидыг өгөх Энэ үзэгдэл нь Монгол нутагт байсан юм. [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] үед гэхэд дараах хэд хэдэн вангийн нутаг эзэмшил оршиж байсан. [[Файл:Yuan dynasty and Mongolia.jpg|thumb|Юань улсын үеийн Монгол орон]] # [[Туул гол|Туул]], Онон, Хэрлэн, '''[[Их Ордос|их ордос]]''' буюу их хориг зэрэг зүүн хойд нутаг нь [[Жинь ван]]<nowiki/>гийн нутаг # [[Онон гол|Онон]], [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] голын зүүн хэсэг, одоогийн Дорнод аймаг хавийн нутаг нь [[Гуаннин ван]]<nowiki/>гийн нутаг # [[Эргүнэ мөрөн]], [[Хөлөн нуур|Далай нуур]] хавийн нутаг [[Чи ван]]<nowiki/>гийн нутаг # [[Эрчис]] мөрний дунд бие нь [[Яньди ван]]<nowiki/>гийн нутаг # [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ]] мөрний нутаг нь [[Сүлдүс|Сүлдүс аймгийн]] нутаг # [[Буйр нуур]], [[халх гол]] орчмын нутаг нь [[Жинань ван]]<nowiki/>ийн нутаг Эдгээрээс гадна тухайн зарим мужид [[Төвөд|Төвдийг]] захирах [[Сюань Жэн Юань]], [[сюань вэй сы]] (дэлэгрэнгүй тохинуулах хэлтэс гэж орчуулдаг) , [[ань фу сы]] (амгаланг тохинуулах хэлтэс), [[жюнь]] (цэргийн анги), [[Дао (засаг захиргааны нэгж)|дао]] гэх мэтийн нэршил бүхий засаг захиргааны нэгж байршиж байсан. Аливаа удирдах албанд заавал монгол хүнийг томилох бөгөөд 25-аас дээш насны Монгол дарга нараар захируулдаг байв. Харин гацаа болон тосгодыг хятад хүнээр захируулдаг байжээ. Энэ нь монгол хүний тоо хятад нутгийнхантай харьцуулахад хэт цөөн байснаас улбаалаад бүх шатанд хүрч ажиллах боломжгүй учир зөвхөн дээд удирдах шатанд томилдог байжээ. Гэхдээ Монгол хүн гэдэгт Их Монгол улсад хамгийн түрүүнд дагаар орсон Харлиг, Уйгур, Хиргис, Хятан зэргийн хүмүүсийг багтаах явдал байсныг анхаарууштай. == Хууль цааз == {{Гол|Их Засаг}} {{Гол|Их Юань улсын нэвтэрхий хууль}} {{Гол|Юань улсын хууль цаазын бичиг}} {{Гол|Жыюаний шинэ хууль}} [[File:Evolution map of the Northwest territory of the Yuan Dynasty in Haiguotuzhi.jpg|thumb|'''Юань гүрний үеийн баруун хойд хэсгийн газрыг дүрсэлсэн нь (XIX зуун)''']] Юань улсын үед монгол хаад ноёдын зүгээс суурин иргэд, малчин ардыг нэгтгэн захирах үүднээс хэд хэдэн хууль цаазын бичгийг хэрэглэж байлаа. Хубилай хаан, түүний шинэ улсад шинэ хуультай болох нь зайлшгүй зүйл байсан. Улмаар [[Жыюаний шинэ хууль|'''Жи Юаний шинэ хууль''']] гэх хууль цаазын бичгийг Е Рун Зу гэх бичгийн түшмэл удирдаж 1291 оны 6 сарын 18-нд эмхэтгэсэн. Энэ хууль нь [[Алтан улс|Алтан улсын]] '''Жанзун хааны''' үед зохиосон '''Тай Хэ Люй И''' гэх хууль цаазын бичиг, [[Чингис хаан|'''Чингис хааны''']] үед зохиосон [[Их Засаг]] хуулийг үндэс болгосон байдаг. Уг хууль нь 96 зүйл, 10 бүлэгтэй. Үүнд түшмэдийн ёс, мөнгө санхүү, шашин шүтлэг, боловсрол, хулгайн хэрэг, цагдан хорих гэх мэт зүйлд хуваагдаж байлаа. Мөн [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт Төмөр хааны]] үед 1305 онд [[Да Дөгийн хуулийн эмтхэтгэл]] гэх хууль цаазын бичгийг гаргасан. Үүнээс гадна 1322-1323 оны хооронд [[Юань улсын хууль цаазын бичиг]], [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] зэргийг эмхэтгэж баталсан. Тус бүр нь 2000 гаруй боть бөгөөд 20 гаруй бүлэгт хуваагдаж байдаг. Юань улсын сүүл үед холбогдох бас нэгэн хууль цаазын бичиг нь 1338-1345 оны хооронд [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр хааны]] зарлигаар [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] болон өмнөх үеийн хуулийг нэгтгэсэн нэгэн хуулийг гаргасан. Үүнийг хятадаар '''[[Жыжөн Тяогө]]''' гэдэг. Монголчилбол Жыжөнгийн хуулийн эмхэтгэл гэнэ. Энэ нь нийт 2909 боть бөгөөд удиртгал бүлэг нь 150 боть, хуулийн эмхэтгэл бүлэг нь 1700 боть, хавсралт бүлэг нь 1059 боть болдог. 1346 оноос албан ёсоор хэрэглэж эхэлсэн. Энэ хууль нь 22 жил болоод [[Мин улс]] байгуулагдахад халагдаж, хожуу [[Юнлө|Юнлэ хааны]] үед бичигдсэн '''[[Юнлө Дадянь]]''', [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хааны]] үед бичигдсэн '''Дөрвөн хөмрөгийн данс бичмэл''' хэмээх хоёр бүтээлд багтсан билээ. == Хаад == {{гол|Юань улсын хаад}} {|class="wikitable sortable" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" |+ '''Монголын Их Хаад''' |- !Хөрөг ! style="background:#efefef;" | Хааны нэр ! style="background:#efefef;" | Цол ! style="background:#efefef;" | Амьдарсан жилүүд ! style="background:#efefef;" | Хаанчилсан жилүүд ! style="background:#efefef;" | Хятад оны цол ! style="background:#efefef;" | Хятад сүмийн цол |- |[[Файл:Kublai Khan.jpg|center|frameless|125x125px]] | [[Хубилай хаан|'''Хубилай''']] | '''Сэцэн хаан''' | [[1215 он|1215]]-[[1294 он|1294]] | [[1271 он|1271]]-1294 он | [[Чжунтун]] (1260-1264)<br /> [[Жыюань]] (1264-1294) | Шизу |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumTemurOljeituPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Өлзийт Төмөр хаан|'''Төмөр''']] | '''Өлзийт хаан''' | [[1265 он|1265]]-[[1307 он|1307]] | [[1294 он|1294]]-1307 | [[Юаньжэнь]] (1295-1297) <br />[[Дадө]] (1297-1307) | Чэнзун |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|center|frameless|125x125px]] | [[Хайсан хүлэг хаан|'''Хайсан''']] | '''Хүлэг хаан''' | [[1281]]-[[1311]] | [[1307]]-1311 | [[Жыда]] <br /> (1308-1311) | Узун |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumAyurbarvadaBuyantuPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Аюурбарбад буянт хаан|'''Аюурбарбад''']] | '''Буянт хаан''' | [[1285]]-[[1320]] | [[1311]]-1320 | [[Хуанцин]] <br /> (1311-1316)<br />[[Яньёу]](1316-1320) | Рэньзун |- |[[Файл:Gegeen.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Шадбал гэгээн хаан|'''Шадбал''']] | '''Гэгээн хаан''' | [[1303]]-[[1323]] | [[1320]]-1323 | [[Жыжы (Гэгээн хаан)|Чжичжи]] <br /> (1320-1323) | Инзун |- |[[Файл:Yesun.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Есөнтөмөр хаан|'''Есөнтөмөр''']] | | [[1276]]-[[1328]] | [[1323]]-1328 | [[Тайдин]] <br /> (1323-1328) [[Жыхө]]<br />(1328) | Тай Дин Ди |- |[[Файл:Ragibagh.jpg|center|frameless|125x125px]] | [[Аригиба хаан|'''Аригиба''']] | | [[1320]]-[[1328]] | 1328 | [[Тяньшүнь (1328)|Тяньшүнь <br /> (1328)]] | Тянь Шүнь Ди |- |[[Файл:YuanEmperor Kusala.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Хүслэн хаан|'''Хүслэн''']] | '''Хутагт хаан''' | [[1300]]-[[1329]] | 1329 | [[Жышүнь|Чжишүнь]] <br /> (1329) | Минзун |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumTughTemurPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Төвтөмөр хаан|'''Төвтөмөр''']] | '''Заяат хаан''' | [[1304]]-[[1332]] | [[1328]]-[[1329]], <br />1329-1332 | [[Тяньли]] <br /> (1328-1329)<br /> [[Жышүнь]]<br /> (1329-1332) | Вэньзун |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumIrinchinbalPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Ринчинбал хаан|'''Ринчинбал''']] | '''Эрдэнэцогт хаан''' | [[1326]]-[[1332]] | 1332 | Жышүнь (1332) | Нинзун |- |[[Файл:Toghon.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Тогоонтөмөр хаан|'''Тогоонтөмөр''']] | '''Ухаант хаан''' | [[1320]]-[[1370]] | [[1333]]-[[1368]] | [[Юаньтун|Юань Тун]] <br /> (1333-1335)<br />[[Жыюань|Чжи Юань]]<br />(1335-1340)<br /> [[Жыжөн|Чжи Чжэн]]<br />(1340-1370)<br /> | Хуйзун<br>Шүнь Ди |} '''Их Хатад''' {| class="wikitable" !Хөрөг !Хатны нэр !Овог аймаг !Хатан суусан үе |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Чаби хатан|'''Чамбуй''']] |Хонгирад |1260-1281 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumNahan.jpg|center|frameless|128x128px]] |[[Намбуй хатан|'''Намбуй''']] |[[Хонгирад]] |1285-1286 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Шилийндалай хатан|'''Шилиндалай''']] |Хонгирад |1295-1305 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Булган хатан|'''Булган''']] |[[Баяд|Баягуд]] |1305-1307 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumZhenge.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Жэнгэ хатан|'''Жэнгэ''']] |Хонгирад |1307-1311 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfAyurbarvada.jpg|center|frameless|130x130px]] |[[Раднашири хатан|'''Раднашири''']] |Хонгирад |1311-1320 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfShidebalaII.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Сугабал хатан|'''Сугабал''']] |[[Ихирэс]] |1320-1323 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumUnnamedEmpressIV.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Бабухан хатан|'''Бабухан''']] |Хонгирад |1323-1328 |- |[[Файл:Будшир_хатан.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Будшир хатан|'''Будашири''']] |Хонгирад |1328-1329, 1329-1332 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfQoshila.jpg|center|frameless|128x128px]] |[[Бабуша хатан|'''Бабуша''']] |[[Хонгирад]] |1329 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfIrinchinbal.jpg|center|frameless|128x128px]] |[[Дарамшир|'''Дармашири''']] |Хонгирад |1332 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Данашир хатан|'''Данашири''']] |[[Кипчак]] |1333-1335 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Баянхутаг хатан|'''Баянхутуг''']] |Хонгирад |1335-1365 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Өлзийхутаг хатан|'''Өлзийхутуг''']] |[[Курё улс]] |1365-1368 |} == Юань гүрний эдийн засаг == {{Гол|Юань улсын зоосон мөнгө}} [[Файл:Yuan coinage.jpg|thumb|right|Юань улсын мөнгөн зооснууд]] Юань улсын үед хөдөө аж ахуйг үндэс болгосон олон төрлийн аж ахуйг зэрэг хөгжүүлэх бодлого баримталсны дүнд таримлын төрөл зүйл олширч тариа будааг элбэг хураах болсон бөгөөд мал сүрэг ч өнөр өссөн байна. Юань улсын үед гар үйлдвэр ихээхэн хөгжжээ. Жишээ нь: хөх цэцэгтэй цагаан шаазан нэгэнт дэлхийн хэмжээний шилдэг бүтээгдэхүүн болж олон оронд борлуулагдаж байжээ. Онгоц хийх мэргэжил дээшилж усан флоттой болжээ. Хубилай хаан анх удаа хууль ёсны баталгаатай цаасан мөнгийг гүйлгээнд гаргасан нь олон улсын худалдааг хөгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой зүйл болсон байна. Юань улсын үед Ханчжоугаас Бээжин хүрэх усан сувгийг холбосон бөгөөд Шанхай, Ханчжоу, Гуанчжоу зэрэг нэлээд олон газрыг худалдааны чөлөөт бүс нутаг болгож ус хуурай хосолсон шинэ торгоны замыг нээж дэлхий олон орны эдийн засаг соёлын солилцоонд чухал хувь нэмэр оруулжээ.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/418 Монголын Их Юань улс] Монголын түүх 2016 он</ref> == Зургийн цомог == <gallery mode="packed" heights="160"> Файл:Yuan dynasty iron magic square.jpg|Араб тоо сийлсэн хавтан (Юань гүрэн) Файл:Yuan Dynasty - waterwheels and smelting.png|Төмрийн хүдэр хайлуулах зуух Файл:水轮.jpg|Усан хүрд Файл:水锤.jpg|Юань улсын үеийн усан хөөрөг Файл:纺织机.jpg|Юань улсын үеийн нэхмэлийн машин Файл:水磨齿轮.jpg|Усан тээрэм Файл:农书织布机.jpg|Торго нэхэх суурь машин Файл:Zhao Mengfu1.jpg|Юань улсыг үеийн зураг ([[Жао Мэнфу]]) Файл:Chuangzi Nu1.jpg|Юань улсын үеийн Давхар холхивчит нум<ref name="bm">{{cite web |url = http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |title=Archived copy |accessdate=November 11, 2009 |deadurl=yes |archiveurl = https://web.archive.org/web/20091202081843/http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |archivedate=December 2, 2009 }}</ref> Файл:Skanda detail heart sutra zhao mengfu.jpeg|Юань улсын үеийн цэргийн хувцас Файл:Immortal Riding a Dragon.jpg|Юань улсын үед зурагдсан луу унаж буй зураг Файл:Horse and Groom, after Li Gonglin by Zhao Yong.jpg|[[Монгол морь]] Файл:Jiang Ge.JPG|Юань улсын Монгол цэрэг Файл:Qubilai Setsen Khaan.JPG|[[Хубилай хаан]]ы залуугийн зураг Файл:Mongol warrior of Genghis Khan.jpg|Монгол морьтон баатрын харваж байгаа зураг Файл:Yuan stone Nestorian inscription (rep).JPG|Бээжин хотын Фаншань дүүргээс олдсон Юань улсын үед хамаарах Несториан шашинтны чулуун хөшөө </gallery> ==Урлагийн бүтээл== ===Кино=== *Телевизийн богино цувралууд, ''[[Марко Поло (TV богино цувралууд)|Марко Поло]]'' (1982), Featuring [[Кэн Маршал]] ба [[Роученг Ин]], зохиолыг бичсэн [[Жулиано Монталдо]],зураглаач, Пологийн аялалаар хоёр ялалт авсан. [[Эмми шагнал гардуулах ёслол]], зургаагаас дээш удаа нэр дэвшсэн.<ref name=Emmy>{{Citation|title=Academy of Television Arts & Sciences|url=http://www.emmys.org/awards/awardsearch.php|accessdate=July 6, 2009}} (Searching for "Marco Polo", and year 1982)</ref><ref>{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt0083446/ |website=IMDb TV miniseries|title= Marco Polo |date= 1982}}</ref> * ''[[Марко Поло (телевизийн цуврал)|Марко Поло]]'' 2014 оны кино. ([http://www.imdb.com/title/tt2189461/ imdb.com Marco Polo (TV series)]) ==Мөн үзэх== * [[Юань улсын хаад]] буюу монгол хаадын жагсаалт * [[Их Монгол Улс]] * [[Их Монгол улс болон Юань гүрний үеийн дайн тулаан]] * [[Алтан Орд]] * [[Ил Хаант Улс]] * [[Цагаадайн улс]] == Ном == * Arthur Cotterell: The Imperial Capitals of China - An Inside View of the Celestial Empire. Pimlico, London 2007, ISBN 978-1-84595-009-5 (англи хэлээр). * Ann Paludan: Chronicle of the China Emperors. Thames & Hudson, London 1998, ISBN 0-500-05090-2 (англи хэлээр). ==Цахим холбоос== {{commonscat|Yuan Dynasty|Юань Улс}} * [http://www.kinabaloo.com/yd1.html Yuan Dynasty Earthen City Wall Park, Beijing] (англи хэлээр) * [http://www.chinavoc.com/history/yuan.htm The Yuan Dynasty] (англи хэлээр) == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө= [[Их Монгол Улс]] <br/> [[Сүн улс|Өмнөд Сүн улс]] <br/> |он= 1271-1368 |албан_тушаал= Их Юань улс |дараа=[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монгол улс]]<br/> [[Мин улс]] }} {{end}} {{Хөтлөгч мөр Юань Улсын сэдэв}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Юань улс| ]] [[Ангилал:Их Монгол Улс]] [[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]] 34054382w2zrieuk6a3948et58ee4u1 708209 708207 2022-08-11T07:47:40Z 45.58.38.153 /* Хубилайн дараах үеийн Юань улс */ wikitext text/x-wiki {| border="1" cellpadding="2" style="float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;" | align="center" colspan="2" style="line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;" | <span style="font-size:1.5em">'''Их Юань Улс'''</span><br /><span style="font-size:1.7em">{{MongolUnicode|ᠶᠡᠬᠡ<br /> ᠶᠤᠸᠠᠨ<br /> ᠤᠯᠤᠰ}}</span><br /><span style="font-size:1.5em">'''Даян Их Монгол Улс'''</span><br /><span style="font-size:1.7em">{{MongolUnicode|ᠳᠠᠶᠠᠩ<br /> ᠶᠡᠬᠡ<br /> ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ<br /> ᠤᠯᠤᠰ}}</span> |- | align="center" colspan="2" style="background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Их Юань Улсын нутаг дэвсгэр''' |- | colspan="2" align="center" style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[File:Yuan Dynasty 1294.png|center|365px|Их Юань Улсын газрын зураг]] |- | align="center" colspan="2" style="background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Цаг тооны хэлхээс'''<br />'''1271 — 1368 он''' |- | style="background:#ffffff" align="center" colspan="2" | {| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" width="100%" |+ | | |- | width="45%" align="left" valign="top" |[[Их Монгол Улс|←]] [[File:Flag of the Mongol Empire 2.svg|25px]] [[Их Монгол Улс]]<br />[[Сүн улс|←]] [[File:Flag of None.svg|25px]] [[Сүн улс|Сүн Улс]] | align="right" | | align="right" | [[Умард Юань Улс]] [[File:Flag of Yuan Dynasty.jpg|25px]][[Умард Юань Улс|→]]<br />[[Төвөд]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Дөрвөн Ойрадын холбоо|→]]<br />[[Мин улс|Мин Улс]] [[File:Flag_with_the_emblem_of_the_Ming_Empire.png|25px]][[Мин улс|→]] |} |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Үндсэн хууль|Үндсэн хууль цааз]]''' | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Их Засаг]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Монгол хэл|Монгол]], [[Хятад хэл|хятад]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нийслэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Ханбалиг|Хаанбалгас]] <small>(өнөөгийн [[Бээжин]])</small> ба<br /> [[Шанду]] <small>(зуны нийслэл)</small> |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн хэлбэр]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''<br />– 1260–1294 он<br />– 1294–1307 он<br />– 1307–1311 он<br />– 1311–1320 он<br />– 1320–1323 он<br />– 1323–1328 он<br />– 1328–1328 он<br />– 1329–1329 он<br />– 1328–1332 он<br />– 1332–1332 он<br />– 1333–1370 он | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Хаан]] ([[Их Хуралдай]]гаар сонгоно)<br /> [[Хубилай хаан]]<br /> [[Өлзийт Төмөр хаан]]<br /> [[Хайсан хүлэг хаан]]<br /> [[Аюурбарбад буянт хаан]]<br /> [[Шадбал гэгээн хаан]]<br /> [[Есөнтөмөр хаан]]<br /> [[Аригиба хаан]]<br /> [[Хүслэн хаан]]<br /> [[Төвтөмөр заяат хаан]]<br /> [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан]]<br />[[Тогоонтөмөр хаан]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нутаг дэвсгэр]]'''<br />– 1310 он<ref>{{cite journal |date = September 1997 |title = Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia |journal = [[International Studies Quarterly]] |volume = 41 |issue = 3 |page = 499 |doi = 10.1111/0020-8833.00053 |first = Rein |last = Taagepera |author-link = Rein Taagepera |jstor = 2600793 |url = http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807 }}</ref><br />– 1330 он<ref name=":3">{{статья |автор=Song (宋), Yan (岩)|заглавие=Estimation of Territory Areas of Several Dynasties in Chinese History|оригинал=zh:《中国历史上几个朝代的疆域面积估算》|ссылка=https://wenku.baidu.com/view/1b03d86e55270722192ef785.html|язык=zh|место=Beijing|издательство=[[Chinese Academy of Social Sciences]]|год=1994|isbn=|page=150}}</ref> | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | <br />14.000.000&nbsp;км²<br />13.720.000&nbsp;км² |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Хүн ам|Хүн амын тоо]]'''<br />– 1290 он<br />– 1300 он<br />– 1330 он<ref name=":3"/> | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | <br />77.000.000<br />90.000.000<ref>Энэ тухайн үеийн дэлхийн нийт хүн амын 28 хувийг эзэлж байв.</ref> орчим<br />83.873.000 |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Хүн амын нягтрал]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | 6 хүн км² тутамд<br /><small>(1330 оноор тооцсон)</small> |} {{Загвар:Монголын түүх}} '''Юань Улс''' буюу бас өөрөөр '''Даян Их Монгол Улс''' (1271–1368) нь [[Монголчууд|Монгол угсаатны]] байгуулсан Монгол, Хятад, Солонгос улсуудын газар нутгийг эзлэн оршиж байсан феодалын нийгэмт хаант улс байсан юм. Тус улс нь Чингис хааны байгуулсан, [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] үргэлжлэл тул түүхэн дэх хамгийн том газар нутагтай эзэнт гүрнийг удирдах төв нь байснаараа онцлогтой. == "Юань" гэсэн үгийн тайлбар == Их Юань (Дай Өнь, {{lang-zh|大元}}) гэдэг нэр бол Хятадын “Зурхайт ном (易經)” -ын “Цянь юань” буюу “[[Тэнгэр шүтлэг|тэнгэр]] мэт их” хэмээх утгыг үндсэлж өгсөн нэр болно.<ref>Монголын Их Юань улс.[https://mongoltoli.mn/history/h/418]</ref> "Хөх Тэнгэр", "Хөх Монгол" гэдэгт ордог "Хөх" гэсэн утга 元 (нан. yuán)д байна. Хятад хэлний "Үгийн далай 辭海" хэмээх Их толь (7р утгыг үз), "Хятад хэлний Их толь" (Тайванд хэвэлсэн, 21р утгыг үз), "Япон Хас толь" (21р утгыг үз)-нуудад байна. 元 (yuán) нь 玄 (хөх, тэнгэр өнгө) тэй ижил утгатай (元通玄) гээд, Юанийн үед тийн хэрэглэж байсан тайлбартайгаа байна гэж эрдэмтэн [[Балдандоржийн Сумъяабаатар]] баталгаа гаргаж ирэв. "Юань улс" гэдгийн монгол нэр нь "Хөх Монгол" юм. <ref name="yuan">[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]]: Юань гэдэг нэрний учир.[http://maral-books.net/wp-content/uploads/2013/11/Yuan.pdf]</ref><ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16 х. 197-214.]</ref> == Түүх == === Юань улс байгуулагдсан нь === [[Файл:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|thumb|right|Юань улсыг байгуулсан Монголын их хаан Хубилайн хөрөг]] 1260 онд [[Хубилай]] өөрийгөө хаанд өргөмжилж, улмаар 1267 онд Монголын нийслэлийг [[Хархорум]] хотоос Жунду (Дайду) (одоогийн [[Бээжин]] хотын баруун хойд талд байсан) хотод шилжүүлэв. 1271 онд Их Монгол Улсын нэрийг өөрчилж, '''Юань''' хэмээн нэрийдсэнээр Монголын эзэнт гүрэн [[Алтан Орд]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]], [[Юань улс]] гэсэн дөрвөн хаант улсад хуваагдсан түүхтэй. === Хубилайн дараах үеийн Юань улс === [[Файл:Yuan dynasty banknote with its printing plate 1287.jpg|thumb|200px|left|Юань гүрний мөнгөн тэмдэгт болон тавган тамга]] Хаан ширээний залгамжлал нь Юань гүрэнд томоохон асуудал болж байсан ба хожим нь дотоод тэмцэл болон томоохон маргааны эх үүсвэр болсон юм. Энэ нь Хубилайн хаанчлал төгсөхөд илэрхий болсон юм. Хубилай анхнаасаа түүний ууган хүү болох [[Чингим]]ийг хаан ширээгээ залгамжлуулах хүсэлтэй байсан боловч [[Чингим]] 1285 онд хаан эцгээсээ өмнө таалал төгссөн. Иймээс [[Чингим]]ийн хүү болох [[Өлзийт Төмөр хаан]] [[Хубилай хаан]]ы үхлээс хойш 10 гаруй жил (1294-өөс 1307 оны хооронд) улсаа удирдсан юм. Төмөр хаан өвөг эцгийнхээ хийсэн маш их ажлуудыг үргэлжлүүлэхээр зориг шулуудан шийдсэнээс гадна Монголын баруун зүгт орших бусад хаант улсуудтай эв найрамдлын харилцаа тогтоожээ. Гэсэн хэдий ч бутрал эв нэгдэлгүй байдал Төмөр хааны хаанчлалын үеэс эхэлсэн байна. Түүний хаанчлалын жилүүдэд өрнөсөн хамгийн том үйл явдал нь [[Хайду|Хайдугийн]] тэмцлийг бүр мөсөн дарж чадсан явдал юм. [[Файл:Phagspa vinokurov tablet.jpg|thumb|150px|[[Дөрвөлжин бичиг]]]] [[Хайсан хүлэг хаан]] Төмөр хааныг таалал төгссөний дараа Юань улсын хаан болжээ. Тэрбээр Хубилай хааны ажлыг үргэлжлүүлэх нь байтугай харин ч эсрэгээрээ түүний хийсэн зүйлийг нураажээ. Түр зуурын хаанчлалын (1307-оос 1311 хүртэл) үед Юань гүрэн санхүүгийн бэрхшээлүүдтэй тулгарч эхэлсэн нь Хайсан Хүлэг хааны хийсэн зарим зүйлүүдтэй шууд холбоотой байсан. Хайсан Хүлэг хааныг нас нөгчих үед, Юань улсын сан хөмрөг хоосорч маш их өрөнд орж Юань гүрний улс төрийн тогтворгүй байдлын эх үүсвэрийг тавьсан байна. [[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад хааны]] засаглалын үед улс орон нэг үе ахин сэргэн, улс төрийн байдал тогтворжиж эхэлсэн ч Аюурбарбад хааны урьд ахдаа амласан амлалтнаасаа буцан өөрийн хүүгээ хунтайж болгосон нь Юань улсад өрнөх дотоодын улс төрийн хямралын эхлэлийг тавьжээ. Тус хааныг нас барсны дараа түүний хүү [[Шадбал гэгээн хаан|Шадбал]] хаан суугаад 2 жилийн дараа [[Тэгш ноён]]оор толгойлуулсан босогчдод хороогдсон. Түүний дараа Жинь ван [[Есөнтөмөр хаан]] суудалд суув. Энэ хааны үед Юань улс сүүлийн удаа амар тайван байсан ч 1328 онд Есөнтөмөр хаан Шанду хотод нас нөгчсөнд Шанду хотыг сахин суусан Давлат шах, Ванчин зэрэг түшмэл, түүний хөвгүүн [[Аригиба хаан]] өргөмжилжээ. Мөн энэ үед Бээжин хотыг сахин суусан Хайсан хааны хуучин түшмэл Янтөмөр нар Төвтөмөрийг Нанжин хотноос тосон авчирч Бээжин хотод хаан өргөмжилжээ. Ингээд монголчууд нэгэн зэрэг хоёр хаантай болж Их нийслэл Дайду, дээд нийслэл Шандугийн хооронд өөр өөрийн өргөсөн хаанаа хамгаалах ширүүн дайн болов. Эцсийн дүнд Шандугийн тал ялагдаж Төвтөмөр хаан суужээ. Гэвч Төвтөмөр журам ёсыг дээдлэн Хархорумыг сахин суусан ах Хүслэндээ хаан суурийг найр тавихаа илтгэв. Ингээд 1329 онд [[Хүслэн хаан|Хүслэн]] Хархорумаас ирж хасбуу тамгыг хүлээн авч хаан ширээ эзэлсэн боловч хэдэн өдрийн дараа гэнэт нас нөгчжээ. [[Төвтөмөр хаан]] ширээгээ сэргээв. Юань улсад иргэний дайн дэгдэн үй олон хүний амийг авч одсон тэмцэл 10 гаруй жил өрнөж, уг улсын байдал туйлын тогтворгүй болж ирсэн. ===Юань улсын мөхөл=== [[Файл:Cina v roce 1358.svg|thumb|left|200x200px|'''Улаан алчууртны бослогын улсууд. 1358 он''']] [[Файл:Cina v roce 1360.svg|thumb|left|200x200px|[[Улаан алчууртны бослого|Улаан алчууртны бослогын]] улсууд. 1360 он. '''Ногоон нь [[Чэн Юй Лянь|Чэнь Юй ляний]] нутаг''', '''Улаан''' нь [[Хань Линь Эр|Хань Линь Эрийн]] Сүн улсын нутаг, '''Шар''' нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] улс.]] [[Файл:Cina roku 1365.svg|thumb|200x200px|1360 он. Улбар шар нь [[Жан Ши Чэн]]-ий '''У улс''', Улаан нь [[Жу Юань Жан|Жу Юань Жаний]] [[Мин улс|Ү улс]], Бор нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] [[Дася улс]].]] 14-р зууны дунд үед Юань улсын газар нутагт дараалсан олон усны үер болсоны улмаас 1351 онд [[Шар мөрөн|шар мөрний]] далан задарсан аж. Тухайн үед Юань гүрнийг [[Тогоонтөмөр хаан]] удирдаж байсан бөгөөд тэрбээр өмнө зүгт [[Шаньдун]]ы хагас аралд шинээр суваг бариулсан байна. Яг энэ үеэс эхлэн хятадууд анх удаа бослого зохион байгуулж эхэлжээ. Үүний дараа хэд хэдэн томоохон бослого хөдөлгөөн гарч эхэлсэнээс хятадуудын хувьд хамгийн чухал бослогын бүлэг нь [[Улаан алчууртны бослого|улаан алчууртны бослого]] байсан юм. Тус бослого нь одоогийн [[Аньхуй]], [[Жянсү|Жяньсу]], [[Жөжян|Жэжян]], [[Юньнань]], [[Сычуань муж|Сюйчуань]], [[Шаньдун]], [[Хэнань]], [[Хүбэй]] зэрэг мужуудыг хамарсан. Анх [[Хань Шань Тун]], [[Люй Фу Тун]] нар тус бослогыг өдөөсөн. Яваандаа хүч нь нэмэгдсээр 1368 онд Юань улсыг мөхөөхөд гол нөлөө үзүүлсэн. Юань улсын сүүлийн хаан [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөрийн]] үед бослого хөдөлгөөн жил алгасалгүй гарч, ихэс ноёдын зөрчил дээд цэгтээ тулж, улс орон самуурч байсаар 1368 онд Юань улс мөхөж, Монголчуудын эзэгнэл төгсгөл болжээ. Эдгээрээс гадна Юань улсыг мөхөлд хүргэсэн өөр шалтгаанууд ч бас бий. Үүнд дэлхийг эзэгнэсэн том гүрнийг удирдан захирч авч явах чадвартай хаан байгаагүй нь хамгийн гол хүчин зүйл байв. Өөр нэг шалтгаан нь 14-р зууны хоёр дахь хагаст гарсан тахлаас шалтгаалан алс холд хийж байсан худалдааны системд муугаар нөлөөлсөн байна. Хятад гүрнийг эзэлж байгаад хөөгдсөн бусад үндэстэнтэй харьцуулбал монголчууд хэдийгээр хятадад хаанчлалаа алдсан ч Юань улсын дараа бий болсон [[Мин улс]]ын хойд хэсэгт үзүүлэх нөлөө нь хүчирхэг хэвээр байсан юм. Юань улсын үед эхэлсэн улсын нэгдсэн бодлого болоод засаг захиргааны санаачлагуудыг Мин улс тэр хэвээр нь үргэлжлүүлэн хэрэглэсэн байна.<ref>Helwig Schmidt-Glintzer: ''Kleine Geschichte Chinas'' (орч. ''"Хятадын жижигхэн түүх''" ном), S. 102ff..</ref> == Юань гүрний үеийн засаг захиргааны зохион байгуулалт == [[File:Chinese movable type 1313-ce.png|thumb|right|Ван Жэн-ийн '' Нонг Шу '' нь хувь хүний хөдлөх төрлийн тэмдэгтүүд нь А эргэлтийн бичгийн хэв, 1313 онд хэвлэгдсэн]] {{Гол|Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо}} Хубилай хааны төр барьсан эхний жилүүдээс хятад нутгийг захирахын тулд Өгэдэй хааны хуучин байсан захиргаа, хятадын уламжлалт засаглалын хэлбэрийг үндэслээд 1260-1272 онуудын хооронд дараах байдлаар зохион байгуулсан. {| class="wikitable" ! colspan="5" |[[Хаан|Их хаан]] |- ![[Зарга шийтгэх яам|Юй ши тай]] ! colspan="3" |[[Төвлөн засах яам|Жун шу шэн]] ![[Нууц бичгийн яам|Шу Ми Юань]] |- ! rowspan="3" |Синь Юйшитай !Сангийн яам !Ёслолын яам !Үйлдвэрлэх яам ! rowspan="3" |Синь шумиюань |- |'''Цэргийн яам''' |'''Шүүх яам''' |'''Түшмэлийн яам''' |- | colspan="3" |'''Син Жун шу шэн''' |} Юань улсын хамгийн дээд эрх мэдлийг хаан хязгаарлалтгүйгээр барих бөгөөд [[Төвлөн засах яам|төвлөн засах яам]] (Уг яаманд '''Сангийн яам, Ёслолын яам, Цэргийн яам, Шүүхийн яам, Үйлдвэрлэх яам''' зэрэг 6 яам харьяалагдаж байв), [[нууц бичгийн яам]] , [[зарга шийтгэх яам]] гэх гурван бие даасан харилцан хяналт тавих үүрэг хүлээсэн яамд ажиллаж байсан байна. Эдгээрээс дотоод бичгийн яам нь голлох байр суурьтай байжээ. Тус яамыг зарим үед хунтайж [[Жун шу лин]] буюу эрхэлсэн сайдын албан тушаалыг хашиж, түүний доор хоёр чинсан байдаг байлаа. Гэхдээ эрхэлсэн сайд гэдэг нь байнгын бус түр орон тоо юм. Энэ нь хунтайж нас барах, хаан болох үед арилгадаг байсан. Юань улсын үед [[Дорж (Хубилайн хүү)|Дорж хунтайж]] (1261-1263), [[Чингим]] хунтайж (1273-1286), [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хаан]] (1307-1311), [[Гэгээн хаан]] (1316-1320) нар уг тушаалыг хашиж байсан. Төвлөн засах яамны эрхэлсэн сайдын дараа баруун, зүүн этгээдийн тэргүүлсэн сайд [[Чинсан]] нар орж байжээ. Баруун этгээдийн сайд нь зүүнийхээс илүү эрх мэдэлтэй байв. Тэргүүн сайдын дор, цэрэг улсын хүнд хэргийг тэгшлэн засагч хэмээх дөрвөн сайд, засагч туслагч түшмэл байв. Түүний дараа '''[[Нууц бичгийн яам|үйл таслах яам]]''' нь цэргийн үйлийг хариуцаж, дайн зарлах, цэргийн бүртгэл, цэргийг орон нутагт тараан хувиарлан суулгах гэх мэт асуудлыг хариуцаж байсан бөгөөд зөвхөн хаанд шууд захирагдах Шу Ми Ши түшмэл захирдаг байжээ. Юй ши тай буюу '''Зарга шийтгэх яам''' нь түшмэдийн албанд нь хяналт тавьж дэвшүүлэх юмуу бууруулах эсэхийг тогтоох, шүүн таслах, зарга хэлэлцэх асуудлыг хамаарч байсан. Энэхүү хоёр яамд нь мөн адил орон нутагт салбартай байснаас гадна тус бүрийг хариуцсан түшмэл томилж байсан. Мөн эдгээрээс гадна 20 гаруй яам товчоод байгуулагдаж байсан. === Нутаг дэвсгэрийн хуваарь === [[Юань улсын судар|Юань улсын сударт]] бичсэнээр засаг захиргааны хуваарь байнга өөрчлөгдөж байсан бөгөөд 1330 оны байдлаар [[Син жун шу шэн|Төвлөн засах төлөөний яам]]-11, [[чөлгэ]] (лу)-185, Фу-33, жоу- 359, сянь-1127 байжээ. Уугуул Монгол нутагт засаг захиргааны хуваарь өөрчлөгдсөнгүй. Хууль цааз нь төрийн асуудлыг зохицуулахад чиглэсэн дүрэм журам байлаа. Юань гүрний үед нутаг дэвсгэрийн хамгийн том нэгж нь '''муж''' байв. Мужийг дотор нь: Дотоод муж нь Төвлөн засах яаманд шууд захирагддаг [[Хэбэй]], [[Шаньдун]], [[Шаньси муж|Шаньси]] гурван мужийг багтааж байсан. [[Файл:Yuan Dynasty Administrative division 1330.jpg|thumb|350x350px|'''Юань улсын нутаг дэвсгэрийн хуваарь''']] Харин гадаад муж нь нийт нийслэл хотоос алслагдсан бусад мужийг хэлж байсан. Үүнд: # [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (嶺北行省): Хархорумаар төвлөрсөн Монгол нутаг. # [[Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн]] (河南江北行省) # [[Хугуан нутгийн син жун шу шэн]] (湖廣行省) # [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]] (甘肅行省) # [[Жяньши нутгийн син жун шу шэн]] (江西行省) # [[Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн]] (江浙行省) # [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (遼陽行省) # [[Шэньси нутгийн син жун шу шэн]] (陝西行省) # [[Сычуан нутгийн син жун шу шэн]] (四川行省) # [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]] (雲南行省) ====== Хараат улсуудыг захирах мужууд ====== # [[Жэньдун син жун шу шэн]] (征東行省): Гуулин улсаар төвлөрсөн, Японыг дайлах муж. # '''Жэньмянь син жун шу шэн''' (征緬行省, Мьянмарын хэргийг хамаарах муж) # '''Жяожи син жун шу шэн''' (交趾行省): Аннам буюу одоогийн Вьетнамын хойд хэсгийг захирах муж. # '''Жаньчэн син жун шу шэн''' (占城行省) Чампа улсыг захирах муж. Одоогийн өмнөд Вьетнам, Лаос, Тайландын нутаг Муж нь дотроо: Лу (сүүлийн үед Зам, Чөлгөө, Чөлгэ, Цүлх гэж нэрлэгдэх болсон), Фу (сүүлийн жилүүдэд Шүлтгэн, Шилтгэн гэх нэршилийг Түүхийн хүрээлэнгийн бүтээлүүдэд тавигдах болсон), Жоу, Сянь гэж хуваагддаг. Мужийг [[Юань улс|Юань улсын]] үед хятадаар [[Син жун шу шэн|Синь Жун Шу Шэн]] гэж нэрлэх бөгөөд энэ нь '''Төвлөн засах яамны төлөөний яам''' гэсэн утга агуулна. Үүнийг заримдаа Син шэн, Шэн гэх зэргээр товчлох асуудал байсан. Мөн орон нутаг дахь [[Нууц бичгийн яам]], [[Зарга шийтгэх яам|Зарга шийтгэх яамнуудын]] салбар байгууллага муж бүрт байршиж байсан. Тэдгээрийг '''син шу ми юань, син юй ши тай''' гэх зэргээр нэрлэж байсан. Эдгээрээс гадна юань улсын үед байсан нэг томоохон зүйл нь хааны ургийн болон гавъяат ноёд, ван нарын '''эзэмшил газар''' юм. Тухайн цагт хааны ургийн [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|олон вангууд]] хятад газарт хувь эзэмшилтэй байжээ. Энэ нь тухайн үед ихээхэн өрнүүн дэлгэрсэн үзэгдэл байсан юм. Эдгээр эзэмшил газар нь төрийн засаг захиргааны нэгжтэй хамт оршиж, голдуу мужуудын фу, жоу, сянь зэрэг доод түвшний нэгжид эзэмшилтэй байсан. Гэхдээ тэрхүү газар эзэмшил нь дараах хоёр төрөлтэй байсан. # Газар нутаг, оршин суугчидыг хамтад нь өгөх # Зөвхөн оршин суугчидыг өгөх Энэ үзэгдэл нь Монгол нутагт байсан юм. [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] үед гэхэд дараах хэд хэдэн вангийн нутаг эзэмшил оршиж байсан. [[Файл:Yuan dynasty and Mongolia.jpg|thumb|Юань улсын үеийн Монгол орон]] # [[Туул гол|Туул]], Онон, Хэрлэн, '''[[Их Ордос|их ордос]]''' буюу их хориг зэрэг зүүн хойд нутаг нь [[Жинь ван]]<nowiki/>гийн нутаг # [[Онон гол|Онон]], [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] голын зүүн хэсэг, одоогийн Дорнод аймаг хавийн нутаг нь [[Гуаннин ван]]<nowiki/>гийн нутаг # [[Эргүнэ мөрөн]], [[Хөлөн нуур|Далай нуур]] хавийн нутаг [[Чи ван]]<nowiki/>гийн нутаг # [[Эрчис]] мөрний дунд бие нь [[Яньди ван]]<nowiki/>гийн нутаг # [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ]] мөрний нутаг нь [[Сүлдүс|Сүлдүс аймгийн]] нутаг # [[Буйр нуур]], [[халх гол]] орчмын нутаг нь [[Жинань ван]]<nowiki/>ийн нутаг Эдгээрээс гадна тухайн зарим мужид [[Төвөд|Төвдийг]] захирах [[Сюань Жэн Юань]], [[сюань вэй сы]] (дэлэгрэнгүй тохинуулах хэлтэс гэж орчуулдаг) , [[ань фу сы]] (амгаланг тохинуулах хэлтэс), [[жюнь]] (цэргийн анги), [[Дао (засаг захиргааны нэгж)|дао]] гэх мэтийн нэршил бүхий засаг захиргааны нэгж байршиж байсан. Аливаа удирдах албанд заавал монгол хүнийг томилох бөгөөд 25-аас дээш насны Монгол дарга нараар захируулдаг байв. Харин гацаа болон тосгодыг хятад хүнээр захируулдаг байжээ. Энэ нь монгол хүний тоо хятад нутгийнхантай харьцуулахад хэт цөөн байснаас улбаалаад бүх шатанд хүрч ажиллах боломжгүй учир зөвхөн дээд удирдах шатанд томилдог байжээ. Гэхдээ Монгол хүн гэдэгт Их Монгол улсад хамгийн түрүүнд дагаар орсон Харлиг, Уйгур, Хиргис, Хятан зэргийн хүмүүсийг багтаах явдал байсныг анхаарууштай. == Хууль цааз == {{Гол|Их Засаг}} {{Гол|Их Юань улсын нэвтэрхий хууль}} {{Гол|Юань улсын хууль цаазын бичиг}} {{Гол|Жыюаний шинэ хууль}} [[File:Evolution map of the Northwest territory of the Yuan Dynasty in Haiguotuzhi.jpg|thumb|'''Юань гүрний үеийн баруун хойд хэсгийн газрыг дүрсэлсэн нь (XIX зуун)''']] Юань улсын үед монгол хаад ноёдын зүгээс суурин иргэд, малчин ардыг нэгтгэн захирах үүднээс хэд хэдэн хууль цаазын бичгийг хэрэглэж байлаа. Хубилай хаан, түүний шинэ улсад шинэ хуультай болох нь зайлшгүй зүйл байсан. Улмаар [[Жыюаний шинэ хууль|'''Жи Юаний шинэ хууль''']] гэх хууль цаазын бичгийг Е Рун Зу гэх бичгийн түшмэл удирдаж 1291 оны 6 сарын 18-нд эмхэтгэсэн. Энэ хууль нь [[Алтан улс|Алтан улсын]] '''Жанзун хааны''' үед зохиосон '''Тай Хэ Люй И''' гэх хууль цаазын бичиг, [[Чингис хаан|'''Чингис хааны''']] үед зохиосон [[Их Засаг]] хуулийг үндэс болгосон байдаг. Уг хууль нь 96 зүйл, 10 бүлэгтэй. Үүнд түшмэдийн ёс, мөнгө санхүү, шашин шүтлэг, боловсрол, хулгайн хэрэг, цагдан хорих гэх мэт зүйлд хуваагдаж байлаа. Мөн [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт Төмөр хааны]] үед 1305 онд [[Да Дөгийн хуулийн эмтхэтгэл]] гэх хууль цаазын бичгийг гаргасан. Үүнээс гадна 1322-1323 оны хооронд [[Юань улсын хууль цаазын бичиг]], [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] зэргийг эмхэтгэж баталсан. Тус бүр нь 2000 гаруй боть бөгөөд 20 гаруй бүлэгт хуваагдаж байдаг. Юань улсын сүүл үед холбогдох бас нэгэн хууль цаазын бичиг нь 1338-1345 оны хооронд [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр хааны]] зарлигаар [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] болон өмнөх үеийн хуулийг нэгтгэсэн нэгэн хуулийг гаргасан. Үүнийг хятадаар '''[[Жыжөн Тяогө]]''' гэдэг. Монголчилбол Жыжөнгийн хуулийн эмхэтгэл гэнэ. Энэ нь нийт 2909 боть бөгөөд удиртгал бүлэг нь 150 боть, хуулийн эмхэтгэл бүлэг нь 1700 боть, хавсралт бүлэг нь 1059 боть болдог. 1346 оноос албан ёсоор хэрэглэж эхэлсэн. Энэ хууль нь 22 жил болоод [[Мин улс]] байгуулагдахад халагдаж, хожуу [[Юнлө|Юнлэ хааны]] үед бичигдсэн '''[[Юнлө Дадянь]]''', [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хааны]] үед бичигдсэн '''Дөрвөн хөмрөгийн данс бичмэл''' хэмээх хоёр бүтээлд багтсан билээ. == Хаад == {{гол|Юань улсын хаад}} {|class="wikitable sortable" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" |+ '''Монголын Их Хаад''' |- !Хөрөг ! style="background:#efefef;" | Хааны нэр ! style="background:#efefef;" | Цол ! style="background:#efefef;" | Амьдарсан жилүүд ! style="background:#efefef;" | Хаанчилсан жилүүд ! style="background:#efefef;" | Хятад оны цол ! style="background:#efefef;" | Хятад сүмийн цол |- |[[Файл:Kublai Khan.jpg|center|frameless|125x125px]] | [[Хубилай хаан|'''Хубилай''']] | '''Сэцэн хаан''' | [[1215 он|1215]]-[[1294 он|1294]] | [[1271 он|1271]]-1294 он | [[Чжунтун]] (1260-1264)<br /> [[Жыюань]] (1264-1294) | Шизу |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumTemurOljeituPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Өлзийт Төмөр хаан|'''Төмөр''']] | '''Өлзийт хаан''' | [[1265 он|1265]]-[[1307 он|1307]] | [[1294 он|1294]]-1307 | [[Юаньжэнь]] (1295-1297) <br />[[Дадө]] (1297-1307) | Чэнзун |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|center|frameless|125x125px]] | [[Хайсан хүлэг хаан|'''Хайсан''']] | '''Хүлэг хаан''' | [[1281]]-[[1311]] | [[1307]]-1311 | [[Жыда]] <br /> (1308-1311) | Узун |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumAyurbarvadaBuyantuPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Аюурбарбад буянт хаан|'''Аюурбарбад''']] | '''Буянт хаан''' | [[1285]]-[[1320]] | [[1311]]-1320 | [[Хуанцин]] <br /> (1311-1316)<br />[[Яньёу]](1316-1320) | Рэньзун |- |[[Файл:Gegeen.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Шадбал гэгээн хаан|'''Шадбал''']] | '''Гэгээн хаан''' | [[1303]]-[[1323]] | [[1320]]-1323 | [[Жыжы (Гэгээн хаан)|Чжичжи]] <br /> (1320-1323) | Инзун |- |[[Файл:Yesun.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Есөнтөмөр хаан|'''Есөнтөмөр''']] | | [[1276]]-[[1328]] | [[1323]]-1328 | [[Тайдин]] <br /> (1323-1328) [[Жыхө]]<br />(1328) | Тай Дин Ди |- |[[Файл:Ragibagh.jpg|center|frameless|125x125px]] | [[Аригиба хаан|'''Аригиба''']] | | [[1320]]-[[1328]] | 1328 | [[Тяньшүнь (1328)|Тяньшүнь <br /> (1328)]] | Тянь Шүнь Ди |- |[[Файл:YuanEmperor Kusala.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Хүслэн хаан|'''Хүслэн''']] | '''Хутагт хаан''' | [[1300]]-[[1329]] | 1329 | [[Жышүнь|Чжишүнь]] <br /> (1329) | Минзун |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumTughTemurPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Төвтөмөр хаан|'''Төвтөмөр''']] | '''Заяат хаан''' | [[1304]]-[[1332]] | [[1328]]-[[1329]], <br />1329-1332 | [[Тяньли]] <br /> (1328-1329)<br /> [[Жышүнь]]<br /> (1329-1332) | Вэньзун |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumIrinchinbalPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Ринчинбал хаан|'''Ринчинбал''']] | '''Эрдэнэцогт хаан''' | [[1326]]-[[1332]] | 1332 | Жышүнь (1332) | Нинзун |- |[[Файл:Toghon.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Тогоонтөмөр хаан|'''Тогоонтөмөр''']] | '''Ухаант хаан''' | [[1320]]-[[1370]] | [[1333]]-[[1368]] | [[Юаньтун|Юань Тун]] <br /> (1333-1335)<br />[[Жыюань|Чжи Юань]]<br />(1335-1340)<br /> [[Жыжөн|Чжи Чжэн]]<br />(1340-1370)<br /> | Хуйзун<br>Шүнь Ди |} '''Их Хатад''' {| class="wikitable" !Хөрөг !Хатны нэр !Овог аймаг !Хатан суусан үе |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Чаби хатан|'''Чамбуй''']] |Хонгирад |1260-1281 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumNahan.jpg|center|frameless|128x128px]] |[[Намбуй хатан|'''Намбуй''']] |[[Хонгирад]] |1285-1286 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Шилийндалай хатан|'''Шилиндалай''']] |Хонгирад |1295-1305 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Булган хатан|'''Булган''']] |[[Баяд|Баягуд]] |1305-1307 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumZhenge.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Жэнгэ хатан|'''Жэнгэ''']] |Хонгирад |1307-1311 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfAyurbarvada.jpg|center|frameless|130x130px]] |[[Раднашири хатан|'''Раднашири''']] |Хонгирад |1311-1320 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfShidebalaII.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Сугабал хатан|'''Сугабал''']] |[[Ихирэс]] |1320-1323 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumUnnamedEmpressIV.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Бабухан хатан|'''Бабухан''']] |Хонгирад |1323-1328 |- |[[Файл:Будшир_хатан.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Будшир хатан|'''Будашири''']] |Хонгирад |1328-1329, 1329-1332 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfQoshila.jpg|center|frameless|128x128px]] |[[Бабуша хатан|'''Бабуша''']] |[[Хонгирад]] |1329 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfIrinchinbal.jpg|center|frameless|128x128px]] |[[Дарамшир|'''Дармашири''']] |Хонгирад |1332 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Данашир хатан|'''Данашири''']] |[[Кипчак]] |1333-1335 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Баянхутаг хатан|'''Баянхутуг''']] |Хонгирад |1335-1365 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Өлзийхутаг хатан|'''Өлзийхутуг''']] |[[Курё улс]] |1365-1368 |} == Юань гүрний эдийн засаг == {{Гол|Юань улсын зоосон мөнгө}} [[Файл:Yuan coinage.jpg|thumb|right|Юань улсын мөнгөн зооснууд]] Юань улсын үед хөдөө аж ахуйг үндэс болгосон олон төрлийн аж ахуйг зэрэг хөгжүүлэх бодлого баримталсны дүнд таримлын төрөл зүйл олширч тариа будааг элбэг хураах болсон бөгөөд мал сүрэг ч өнөр өссөн байна. Юань улсын үед гар үйлдвэр ихээхэн хөгжжээ. Жишээ нь: хөх цэцэгтэй цагаан шаазан нэгэнт дэлхийн хэмжээний шилдэг бүтээгдэхүүн болж олон оронд борлуулагдаж байжээ. Онгоц хийх мэргэжил дээшилж усан флоттой болжээ. Хубилай хаан анх удаа хууль ёсны баталгаатай цаасан мөнгийг гүйлгээнд гаргасан нь олон улсын худалдааг хөгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой зүйл болсон байна. Юань улсын үед Ханчжоугаас Бээжин хүрэх усан сувгийг холбосон бөгөөд Шанхай, Ханчжоу, Гуанчжоу зэрэг нэлээд олон газрыг худалдааны чөлөөт бүс нутаг болгож ус хуурай хосолсон шинэ торгоны замыг нээж дэлхий олон орны эдийн засаг соёлын солилцоонд чухал хувь нэмэр оруулжээ.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/418 Монголын Их Юань улс] Монголын түүх 2016 он</ref> == Зургийн цомог == <gallery mode="packed" heights="160"> Файл:Yuan dynasty iron magic square.jpg|Араб тоо сийлсэн хавтан (Юань гүрэн) Файл:Yuan Dynasty - waterwheels and smelting.png|Төмрийн хүдэр хайлуулах зуух Файл:水轮.jpg|Усан хүрд Файл:水锤.jpg|Юань улсын үеийн усан хөөрөг Файл:纺织机.jpg|Юань улсын үеийн нэхмэлийн машин Файл:水磨齿轮.jpg|Усан тээрэм Файл:农书织布机.jpg|Торго нэхэх суурь машин Файл:Zhao Mengfu1.jpg|Юань улсыг үеийн зураг ([[Жао Мэнфу]]) Файл:Chuangzi Nu1.jpg|Юань улсын үеийн Давхар холхивчит нум<ref name="bm">{{cite web |url = http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |title=Archived copy |accessdate=November 11, 2009 |deadurl=yes |archiveurl = https://web.archive.org/web/20091202081843/http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |archivedate=December 2, 2009 }}</ref> Файл:Skanda detail heart sutra zhao mengfu.jpeg|Юань улсын үеийн цэргийн хувцас Файл:Immortal Riding a Dragon.jpg|Юань улсын үед зурагдсан луу унаж буй зураг Файл:Horse and Groom, after Li Gonglin by Zhao Yong.jpg|[[Монгол морь]] Файл:Jiang Ge.JPG|Юань улсын Монгол цэрэг Файл:Qubilai Setsen Khaan.JPG|[[Хубилай хаан]]ы залуугийн зураг Файл:Mongol warrior of Genghis Khan.jpg|Монгол морьтон баатрын харваж байгаа зураг Файл:Yuan stone Nestorian inscription (rep).JPG|Бээжин хотын Фаншань дүүргээс олдсон Юань улсын үед хамаарах Несториан шашинтны чулуун хөшөө </gallery> ==Урлагийн бүтээл== ===Кино=== *Телевизийн богино цувралууд, ''[[Марко Поло (TV богино цувралууд)|Марко Поло]]'' (1982), Featuring [[Кэн Маршал]] ба [[Роученг Ин]], зохиолыг бичсэн [[Жулиано Монталдо]],зураглаач, Пологийн аялалаар хоёр ялалт авсан. [[Эмми шагнал гардуулах ёслол]], зургаагаас дээш удаа нэр дэвшсэн.<ref name=Emmy>{{Citation|title=Academy of Television Arts & Sciences|url=http://www.emmys.org/awards/awardsearch.php|accessdate=July 6, 2009}} (Searching for "Marco Polo", and year 1982)</ref><ref>{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt0083446/ |website=IMDb TV miniseries|title= Marco Polo |date= 1982}}</ref> * ''[[Марко Поло (телевизийн цуврал)|Марко Поло]]'' 2014 оны кино. ([http://www.imdb.com/title/tt2189461/ imdb.com Marco Polo (TV series)]) ==Мөн үзэх== * [[Юань улсын хаад]] буюу монгол хаадын жагсаалт * [[Их Монгол Улс]] * [[Их Монгол улс болон Юань гүрний үеийн дайн тулаан]] * [[Алтан Орд]] * [[Ил Хаант Улс]] * [[Цагаадайн улс]] == Ном == * Arthur Cotterell: The Imperial Capitals of China - An Inside View of the Celestial Empire. Pimlico, London 2007, ISBN 978-1-84595-009-5 (англи хэлээр). * Ann Paludan: Chronicle of the China Emperors. Thames & Hudson, London 1998, ISBN 0-500-05090-2 (англи хэлээр). ==Цахим холбоос== {{commonscat|Yuan Dynasty|Юань Улс}} * [http://www.kinabaloo.com/yd1.html Yuan Dynasty Earthen City Wall Park, Beijing] (англи хэлээр) * [http://www.chinavoc.com/history/yuan.htm The Yuan Dynasty] (англи хэлээр) == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө= [[Их Монгол Улс]] <br/> [[Сүн улс|Өмнөд Сүн улс]] <br/> |он= 1271-1368 |албан_тушаал= Их Юань улс |дараа=[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монгол улс]]<br/> [[Мин улс]] }} {{end}} {{Хөтлөгч мөр Юань Улсын сэдэв}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Юань улс| ]] [[Ангилал:Их Монгол Улс]] [[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]] 19eqf23js5e78pjmg4mil7hw6xbgiw0 708210 708209 2022-08-11T07:53:48Z 45.58.38.153 /* Хубилайн дараах үеийн Юань улс */ wikitext text/x-wiki {| border="1" cellpadding="2" style="float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;" | align="center" colspan="2" style="line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;" | <span style="font-size:1.5em">'''Их Юань Улс'''</span><br /><span style="font-size:1.7em">{{MongolUnicode|ᠶᠡᠬᠡ<br /> ᠶᠤᠸᠠᠨ<br /> ᠤᠯᠤᠰ}}</span><br /><span style="font-size:1.5em">'''Даян Их Монгол Улс'''</span><br /><span style="font-size:1.7em">{{MongolUnicode|ᠳᠠᠶᠠᠩ<br /> ᠶᠡᠬᠡ<br /> ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ<br /> ᠤᠯᠤᠰ}}</span> |- | align="center" colspan="2" style="background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Их Юань Улсын нутаг дэвсгэр''' |- | colspan="2" align="center" style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[File:Yuan Dynasty 1294.png|center|365px|Их Юань Улсын газрын зураг]] |- | align="center" colspan="2" style="background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Цаг тооны хэлхээс'''<br />'''1271 — 1368 он''' |- | style="background:#ffffff" align="center" colspan="2" | {| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" width="100%" |+ | | |- | width="45%" align="left" valign="top" |[[Их Монгол Улс|←]] [[File:Flag of the Mongol Empire 2.svg|25px]] [[Их Монгол Улс]]<br />[[Сүн улс|←]] [[File:Flag of None.svg|25px]] [[Сүн улс|Сүн Улс]] | align="right" | | align="right" | [[Умард Юань Улс]] [[File:Flag of Yuan Dynasty.jpg|25px]][[Умард Юань Улс|→]]<br />[[Төвөд]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Дөрвөн Ойрадын холбоо|→]]<br />[[Мин улс|Мин Улс]] [[File:Flag_with_the_emblem_of_the_Ming_Empire.png|25px]][[Мин улс|→]] |} |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Үндсэн хууль|Үндсэн хууль цааз]]''' | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Их Засаг]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Монгол хэл|Монгол]], [[Хятад хэл|хятад]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нийслэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Ханбалиг|Хаанбалгас]] <small>(өнөөгийн [[Бээжин]])</small> ба<br /> [[Шанду]] <small>(зуны нийслэл)</small> |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн хэлбэр]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''<br />– 1260–1294 он<br />– 1294–1307 он<br />– 1307–1311 он<br />– 1311–1320 он<br />– 1320–1323 он<br />– 1323–1328 он<br />– 1328–1328 он<br />– 1329–1329 он<br />– 1328–1332 он<br />– 1332–1332 он<br />– 1333–1370 он | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Хаан]] ([[Их Хуралдай]]гаар сонгоно)<br /> [[Хубилай хаан]]<br /> [[Өлзийт Төмөр хаан]]<br /> [[Хайсан хүлэг хаан]]<br /> [[Аюурбарбад буянт хаан]]<br /> [[Шадбал гэгээн хаан]]<br /> [[Есөнтөмөр хаан]]<br /> [[Аригиба хаан]]<br /> [[Хүслэн хаан]]<br /> [[Төвтөмөр заяат хаан]]<br /> [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан]]<br />[[Тогоонтөмөр хаан]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нутаг дэвсгэр]]'''<br />– 1310 он<ref>{{cite journal |date = September 1997 |title = Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia |journal = [[International Studies Quarterly]] |volume = 41 |issue = 3 |page = 499 |doi = 10.1111/0020-8833.00053 |first = Rein |last = Taagepera |author-link = Rein Taagepera |jstor = 2600793 |url = http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807 }}</ref><br />– 1330 он<ref name=":3">{{статья |автор=Song (宋), Yan (岩)|заглавие=Estimation of Territory Areas of Several Dynasties in Chinese History|оригинал=zh:《中国历史上几个朝代的疆域面积估算》|ссылка=https://wenku.baidu.com/view/1b03d86e55270722192ef785.html|язык=zh|место=Beijing|издательство=[[Chinese Academy of Social Sciences]]|год=1994|isbn=|page=150}}</ref> | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | <br />14.000.000&nbsp;км²<br />13.720.000&nbsp;км² |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Хүн ам|Хүн амын тоо]]'''<br />– 1290 он<br />– 1300 он<br />– 1330 он<ref name=":3"/> | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | <br />77.000.000<br />90.000.000<ref>Энэ тухайн үеийн дэлхийн нийт хүн амын 28 хувийг эзэлж байв.</ref> орчим<br />83.873.000 |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Хүн амын нягтрал]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | 6 хүн км² тутамд<br /><small>(1330 оноор тооцсон)</small> |} {{Загвар:Монголын түүх}} '''Юань Улс''' буюу бас өөрөөр '''Даян Их Монгол Улс''' (1271–1368) нь [[Монголчууд|Монгол угсаатны]] байгуулсан Монгол, Хятад, Солонгос улсуудын газар нутгийг эзлэн оршиж байсан феодалын нийгэмт хаант улс байсан юм. Тус улс нь Чингис хааны байгуулсан, [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] үргэлжлэл тул түүхэн дэх хамгийн том газар нутагтай эзэнт гүрнийг удирдах төв нь байснаараа онцлогтой. == "Юань" гэсэн үгийн тайлбар == Их Юань (Дай Өнь, {{lang-zh|大元}}) гэдэг нэр бол Хятадын “Зурхайт ном (易經)” -ын “Цянь юань” буюу “[[Тэнгэр шүтлэг|тэнгэр]] мэт их” хэмээх утгыг үндсэлж өгсөн нэр болно.<ref>Монголын Их Юань улс.[https://mongoltoli.mn/history/h/418]</ref> "Хөх Тэнгэр", "Хөх Монгол" гэдэгт ордог "Хөх" гэсэн утга 元 (нан. yuán)д байна. Хятад хэлний "Үгийн далай 辭海" хэмээх Их толь (7р утгыг үз), "Хятад хэлний Их толь" (Тайванд хэвэлсэн, 21р утгыг үз), "Япон Хас толь" (21р утгыг үз)-нуудад байна. 元 (yuán) нь 玄 (хөх, тэнгэр өнгө) тэй ижил утгатай (元通玄) гээд, Юанийн үед тийн хэрэглэж байсан тайлбартайгаа байна гэж эрдэмтэн [[Балдандоржийн Сумъяабаатар]] баталгаа гаргаж ирэв. "Юань улс" гэдгийн монгол нэр нь "Хөх Монгол" юм. <ref name="yuan">[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]]: Юань гэдэг нэрний учир.[http://maral-books.net/wp-content/uploads/2013/11/Yuan.pdf]</ref><ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16 х. 197-214.]</ref> == Түүх == === Юань улс байгуулагдсан нь === [[Файл:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|thumb|right|Юань улсыг байгуулсан Монголын их хаан Хубилайн хөрөг]] 1260 онд [[Хубилай]] өөрийгөө хаанд өргөмжилж, улмаар 1267 онд Монголын нийслэлийг [[Хархорум]] хотоос Жунду (Дайду) (одоогийн [[Бээжин]] хотын баруун хойд талд байсан) хотод шилжүүлэв. 1271 онд Их Монгол Улсын нэрийг өөрчилж, '''Юань''' хэмээн нэрийдсэнээр Монголын эзэнт гүрэн [[Алтан Орд]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]], [[Юань улс]] гэсэн дөрвөн хаант улсад хуваагдсан түүхтэй. === Хубилайн дараах үеийн Юань улс === [[Файл:Yuan dynasty banknote with its printing plate 1287.jpg|thumb|200px|left|Юань гүрний мөнгөн тэмдэгт болон тавган тамга]] Хаан ширээний залгамжлал нь Юань гүрэнд томоохон асуудал болж байсан ба хожим нь дотоод тэмцэл болон томоохон маргааны эх үүсвэр болсон юм. Энэ нь Хубилайн хаанчлал төгсөхөд илэрхий болсон юм. Хубилай анхнаасаа түүний ууган хүү болох [[Чингим]]ийг хаан ширээгээ залгамжлуулах хүсэлтэй байсан боловч [[Чингим]] 1285 онд хаан эцгээсээ өмнө таалал төгссөн. Иймээс [[Чингим]]ийн хүү болох [[Өлзийт Төмөр хаан]] [[Хубилай хаан]]ы үхлээс хойш 10 гаруй жил (1294-өөс 1307 оны хооронд) улсаа удирдсан юм. Төмөр хаан өвөг эцгийнхээ хийсэн маш их ажлуудыг үргэлжлүүлэхээр зориг шулуудан шийдсэнээс гадна Монголын баруун зүгт орших бусад хаант улсуудтай эв найрамдлын харилцаа тогтоожээ. Гэсэн хэдий ч бутрал эв нэгдэлгүй байдал Төмөр хааны хаанчлалын үеэс эхэлсэн байна. Түүний хаанчлалын жилүүдэд өрнөсөн хамгийн том үйл явдал нь [[Хайду|Хайдугийн]] тэмцлийг бүр мөсөн дарж чадсан явдал юм. [[Файл:Phagspa vinokurov tablet.jpg|thumb|150px|[[Дөрвөлжин бичиг]]]] [[Хайсан хүлэг хаан]] Төмөр хааныг таалал төгссөний дараа Юань улсын хаан болжээ. Тэрбээр Хубилай хааны ажлыг үргэлжлүүлэх нь байтугай харин ч эсрэгээрээ түүний хийсэн зүйлийг нураажээ. Түр зуурын хаанчлалын (1307-оос 1311 хүртэл) үед Юань гүрэн санхүүгийн бэрхшээлүүдтэй тулгарч эхэлсэн нь Хайсан Хүлэг хааны хийсэн зарим зүйлүүдтэй шууд холбоотой байсан. Хайсан Хүлэг хааныг нас нөгчих үед, Юань улсын сан хөмрөг хоосорч маш их өрөнд орж Юань гүрний улс төрийн тогтворгүй байдлын эх үүсвэрийг тавьсан байна. [[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад хааны]] засаглалын үед улс орон нэг үе ахин сэргэн, улс төрийн байдал тогтворжиж эхэлсэн ч Аюурбарбад хааны урьд ахдаа амласан амлалтнаасаа буцан өөрийн хүүгээ хунтайж болгосон нь Юань улсад өрнөх дотоодын улс төрийн хямралын эхлэлийг тавьжээ. Тус хааныг нас барсны дараа түүний хүү [[Шадбал гэгээн хаан|Шадбал]] хаан суугаад 2 жилийн дараа [[Тэгш ноён]]оор толгойлуулсан босогчдод хороогдсон. Түүний дараа Жинь ван [[Есөнтөмөр хаан]] суудалд суув. Энэ хааны үед Юань улс сүүлийн удаа амар тайван байсан ч 1328 онд Есөнтөмөр хаан Шанду хотод нас нөгчсөнд Шанду хотыг сахин суусан Давлат шах, Ванчин зэрэг түшмэл, түүний хөвгүүн [[Аригиба хаан]] өргөмжилжээ. Мөн энэ үед Дайду хотыг сахин суусан Хайсан хааны хуучин түшмэл Янтөмөр нар Төвтөмөрийг Нанжин хотноос тосон авчирч Дайду хотод хаан өргөмжилжээ. Ингээд монголчууд нэгэн зэрэг хоёр хаантай болж Их нийслэл Дайду, дээд нийслэл Шандугийн хооронд өөр өөрийн өргөсөн хаанаа хамгаалах ширүүн дайн болов. Эцсийн дүнд Шандугийн тал ялагдаж Төвтөмөр хаан суужээ. Гэвч Төвтөмөр журам ёсыг дээдлэн Хархорумыг сахин суусан ах Хүслэндээ хаан суурийг найр тавихаа илтгэв. Ингээд 1329 онд [[Хүслэн хаан|Хүслэн]] Хархорумаас ирж хасбуу тамгыг хүлээн авч хаан ширээ эзэлсэн боловч хэдэн өдрийн дараа гэнэт нас нөгчжээ. [[Төвтөмөр хаан]] ширээгээ сэргээв. Юань улсад иргэний дайн дэгдэн үй олон хүний амийг авч одсон тэмцэл 10 гаруй жил өрнөж, уг улсын байдал туйлын тогтворгүй болж ирсэн. ===Юань улсын мөхөл=== [[Файл:Cina v roce 1358.svg|thumb|left|200x200px|'''Улаан алчууртны бослогын улсууд. 1358 он''']] [[Файл:Cina v roce 1360.svg|thumb|left|200x200px|[[Улаан алчууртны бослого|Улаан алчууртны бослогын]] улсууд. 1360 он. '''Ногоон нь [[Чэн Юй Лянь|Чэнь Юй ляний]] нутаг''', '''Улаан''' нь [[Хань Линь Эр|Хань Линь Эрийн]] Сүн улсын нутаг, '''Шар''' нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] улс.]] [[Файл:Cina roku 1365.svg|thumb|200x200px|1360 он. Улбар шар нь [[Жан Ши Чэн]]-ий '''У улс''', Улаан нь [[Жу Юань Жан|Жу Юань Жаний]] [[Мин улс|Ү улс]], Бор нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] [[Дася улс]].]] 14-р зууны дунд үед Юань улсын газар нутагт дараалсан олон усны үер болсоны улмаас 1351 онд [[Шар мөрөн|шар мөрний]] далан задарсан аж. Тухайн үед Юань гүрнийг [[Тогоонтөмөр хаан]] удирдаж байсан бөгөөд тэрбээр өмнө зүгт [[Шаньдун]]ы хагас аралд шинээр суваг бариулсан байна. Яг энэ үеэс эхлэн хятадууд анх удаа бослого зохион байгуулж эхэлжээ. Үүний дараа хэд хэдэн томоохон бослого хөдөлгөөн гарч эхэлсэнээс хятадуудын хувьд хамгийн чухал бослогын бүлэг нь [[Улаан алчууртны бослого|улаан алчууртны бослого]] байсан юм. Тус бослого нь одоогийн [[Аньхуй]], [[Жянсү|Жяньсу]], [[Жөжян|Жэжян]], [[Юньнань]], [[Сычуань муж|Сюйчуань]], [[Шаньдун]], [[Хэнань]], [[Хүбэй]] зэрэг мужуудыг хамарсан. Анх [[Хань Шань Тун]], [[Люй Фу Тун]] нар тус бослогыг өдөөсөн. Яваандаа хүч нь нэмэгдсээр 1368 онд Юань улсыг мөхөөхөд гол нөлөө үзүүлсэн. Юань улсын сүүлийн хаан [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөрийн]] үед бослого хөдөлгөөн жил алгасалгүй гарч, ихэс ноёдын зөрчил дээд цэгтээ тулж, улс орон самуурч байсаар 1368 онд Юань улс мөхөж, Монголчуудын эзэгнэл төгсгөл болжээ. Эдгээрээс гадна Юань улсыг мөхөлд хүргэсэн өөр шалтгаанууд ч бас бий. Үүнд дэлхийг эзэгнэсэн том гүрнийг удирдан захирч авч явах чадвартай хаан байгаагүй нь хамгийн гол хүчин зүйл байв. Өөр нэг шалтгаан нь 14-р зууны хоёр дахь хагаст гарсан тахлаас шалтгаалан алс холд хийж байсан худалдааны системд муугаар нөлөөлсөн байна. Хятад гүрнийг эзэлж байгаад хөөгдсөн бусад үндэстэнтэй харьцуулбал монголчууд хэдийгээр хятадад хаанчлалаа алдсан ч Юань улсын дараа бий болсон [[Мин улс]]ын хойд хэсэгт үзүүлэх нөлөө нь хүчирхэг хэвээр байсан юм. Юань улсын үед эхэлсэн улсын нэгдсэн бодлого болоод засаг захиргааны санаачлагуудыг Мин улс тэр хэвээр нь үргэлжлүүлэн хэрэглэсэн байна.<ref>Helwig Schmidt-Glintzer: ''Kleine Geschichte Chinas'' (орч. ''"Хятадын жижигхэн түүх''" ном), S. 102ff..</ref> == Юань гүрний үеийн засаг захиргааны зохион байгуулалт == [[File:Chinese movable type 1313-ce.png|thumb|right|Ван Жэн-ийн '' Нонг Шу '' нь хувь хүний хөдлөх төрлийн тэмдэгтүүд нь А эргэлтийн бичгийн хэв, 1313 онд хэвлэгдсэн]] {{Гол|Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо}} Хубилай хааны төр барьсан эхний жилүүдээс хятад нутгийг захирахын тулд Өгэдэй хааны хуучин байсан захиргаа, хятадын уламжлалт засаглалын хэлбэрийг үндэслээд 1260-1272 онуудын хооронд дараах байдлаар зохион байгуулсан. {| class="wikitable" ! colspan="5" |[[Хаан|Их хаан]] |- ![[Зарга шийтгэх яам|Юй ши тай]] ! colspan="3" |[[Төвлөн засах яам|Жун шу шэн]] ![[Нууц бичгийн яам|Шу Ми Юань]] |- ! rowspan="3" |Синь Юйшитай !Сангийн яам !Ёслолын яам !Үйлдвэрлэх яам ! rowspan="3" |Синь шумиюань |- |'''Цэргийн яам''' |'''Шүүх яам''' |'''Түшмэлийн яам''' |- | colspan="3" |'''Син Жун шу шэн''' |} Юань улсын хамгийн дээд эрх мэдлийг хаан хязгаарлалтгүйгээр барих бөгөөд [[Төвлөн засах яам|төвлөн засах яам]] (Уг яаманд '''Сангийн яам, Ёслолын яам, Цэргийн яам, Шүүхийн яам, Үйлдвэрлэх яам''' зэрэг 6 яам харьяалагдаж байв), [[нууц бичгийн яам]] , [[зарга шийтгэх яам]] гэх гурван бие даасан харилцан хяналт тавих үүрэг хүлээсэн яамд ажиллаж байсан байна. Эдгээрээс дотоод бичгийн яам нь голлох байр суурьтай байжээ. Тус яамыг зарим үед хунтайж [[Жун шу лин]] буюу эрхэлсэн сайдын албан тушаалыг хашиж, түүний доор хоёр чинсан байдаг байлаа. Гэхдээ эрхэлсэн сайд гэдэг нь байнгын бус түр орон тоо юм. Энэ нь хунтайж нас барах, хаан болох үед арилгадаг байсан. Юань улсын үед [[Дорж (Хубилайн хүү)|Дорж хунтайж]] (1261-1263), [[Чингим]] хунтайж (1273-1286), [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хаан]] (1307-1311), [[Гэгээн хаан]] (1316-1320) нар уг тушаалыг хашиж байсан. Төвлөн засах яамны эрхэлсэн сайдын дараа баруун, зүүн этгээдийн тэргүүлсэн сайд [[Чинсан]] нар орж байжээ. Баруун этгээдийн сайд нь зүүнийхээс илүү эрх мэдэлтэй байв. Тэргүүн сайдын дор, цэрэг улсын хүнд хэргийг тэгшлэн засагч хэмээх дөрвөн сайд, засагч туслагч түшмэл байв. Түүний дараа '''[[Нууц бичгийн яам|үйл таслах яам]]''' нь цэргийн үйлийг хариуцаж, дайн зарлах, цэргийн бүртгэл, цэргийг орон нутагт тараан хувиарлан суулгах гэх мэт асуудлыг хариуцаж байсан бөгөөд зөвхөн хаанд шууд захирагдах Шу Ми Ши түшмэл захирдаг байжээ. Юй ши тай буюу '''Зарга шийтгэх яам''' нь түшмэдийн албанд нь хяналт тавьж дэвшүүлэх юмуу бууруулах эсэхийг тогтоох, шүүн таслах, зарга хэлэлцэх асуудлыг хамаарч байсан. Энэхүү хоёр яамд нь мөн адил орон нутагт салбартай байснаас гадна тус бүрийг хариуцсан түшмэл томилж байсан. Мөн эдгээрээс гадна 20 гаруй яам товчоод байгуулагдаж байсан. === Нутаг дэвсгэрийн хуваарь === [[Юань улсын судар|Юань улсын сударт]] бичсэнээр засаг захиргааны хуваарь байнга өөрчлөгдөж байсан бөгөөд 1330 оны байдлаар [[Син жун шу шэн|Төвлөн засах төлөөний яам]]-11, [[чөлгэ]] (лу)-185, Фу-33, жоу- 359, сянь-1127 байжээ. Уугуул Монгол нутагт засаг захиргааны хуваарь өөрчлөгдсөнгүй. Хууль цааз нь төрийн асуудлыг зохицуулахад чиглэсэн дүрэм журам байлаа. Юань гүрний үед нутаг дэвсгэрийн хамгийн том нэгж нь '''муж''' байв. Мужийг дотор нь: Дотоод муж нь Төвлөн засах яаманд шууд захирагддаг [[Хэбэй]], [[Шаньдун]], [[Шаньси муж|Шаньси]] гурван мужийг багтааж байсан. [[Файл:Yuan Dynasty Administrative division 1330.jpg|thumb|350x350px|'''Юань улсын нутаг дэвсгэрийн хуваарь''']] Харин гадаад муж нь нийт нийслэл хотоос алслагдсан бусад мужийг хэлж байсан. Үүнд: # [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (嶺北行省): Хархорумаар төвлөрсөн Монгол нутаг. # [[Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн]] (河南江北行省) # [[Хугуан нутгийн син жун шу шэн]] (湖廣行省) # [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]] (甘肅行省) # [[Жяньши нутгийн син жун шу шэн]] (江西行省) # [[Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн]] (江浙行省) # [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (遼陽行省) # [[Шэньси нутгийн син жун шу шэн]] (陝西行省) # [[Сычуан нутгийн син жун шу шэн]] (四川行省) # [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]] (雲南行省) ====== Хараат улсуудыг захирах мужууд ====== # [[Жэньдун син жун шу шэн]] (征東行省): Гуулин улсаар төвлөрсөн, Японыг дайлах муж. # '''Жэньмянь син жун шу шэн''' (征緬行省, Мьянмарын хэргийг хамаарах муж) # '''Жяожи син жун шу шэн''' (交趾行省): Аннам буюу одоогийн Вьетнамын хойд хэсгийг захирах муж. # '''Жаньчэн син жун шу шэн''' (占城行省) Чампа улсыг захирах муж. Одоогийн өмнөд Вьетнам, Лаос, Тайландын нутаг Муж нь дотроо: Лу (сүүлийн үед Зам, Чөлгөө, Чөлгэ, Цүлх гэж нэрлэгдэх болсон), Фу (сүүлийн жилүүдэд Шүлтгэн, Шилтгэн гэх нэршилийг Түүхийн хүрээлэнгийн бүтээлүүдэд тавигдах болсон), Жоу, Сянь гэж хуваагддаг. Мужийг [[Юань улс|Юань улсын]] үед хятадаар [[Син жун шу шэн|Синь Жун Шу Шэн]] гэж нэрлэх бөгөөд энэ нь '''Төвлөн засах яамны төлөөний яам''' гэсэн утга агуулна. Үүнийг заримдаа Син шэн, Шэн гэх зэргээр товчлох асуудал байсан. Мөн орон нутаг дахь [[Нууц бичгийн яам]], [[Зарга шийтгэх яам|Зарга шийтгэх яамнуудын]] салбар байгууллага муж бүрт байршиж байсан. Тэдгээрийг '''син шу ми юань, син юй ши тай''' гэх зэргээр нэрлэж байсан. Эдгээрээс гадна юань улсын үед байсан нэг томоохон зүйл нь хааны ургийн болон гавъяат ноёд, ван нарын '''эзэмшил газар''' юм. Тухайн цагт хааны ургийн [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|олон вангууд]] хятад газарт хувь эзэмшилтэй байжээ. Энэ нь тухайн үед ихээхэн өрнүүн дэлгэрсэн үзэгдэл байсан юм. Эдгээр эзэмшил газар нь төрийн засаг захиргааны нэгжтэй хамт оршиж, голдуу мужуудын фу, жоу, сянь зэрэг доод түвшний нэгжид эзэмшилтэй байсан. Гэхдээ тэрхүү газар эзэмшил нь дараах хоёр төрөлтэй байсан. # Газар нутаг, оршин суугчидыг хамтад нь өгөх # Зөвхөн оршин суугчидыг өгөх Энэ үзэгдэл нь Монгол нутагт байсан юм. [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] үед гэхэд дараах хэд хэдэн вангийн нутаг эзэмшил оршиж байсан. [[Файл:Yuan dynasty and Mongolia.jpg|thumb|Юань улсын үеийн Монгол орон]] # [[Туул гол|Туул]], Онон, Хэрлэн, '''[[Их Ордос|их ордос]]''' буюу их хориг зэрэг зүүн хойд нутаг нь [[Жинь ван]]<nowiki/>гийн нутаг # [[Онон гол|Онон]], [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] голын зүүн хэсэг, одоогийн Дорнод аймаг хавийн нутаг нь [[Гуаннин ван]]<nowiki/>гийн нутаг # [[Эргүнэ мөрөн]], [[Хөлөн нуур|Далай нуур]] хавийн нутаг [[Чи ван]]<nowiki/>гийн нутаг # [[Эрчис]] мөрний дунд бие нь [[Яньди ван]]<nowiki/>гийн нутаг # [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ]] мөрний нутаг нь [[Сүлдүс|Сүлдүс аймгийн]] нутаг # [[Буйр нуур]], [[халх гол]] орчмын нутаг нь [[Жинань ван]]<nowiki/>ийн нутаг Эдгээрээс гадна тухайн зарим мужид [[Төвөд|Төвдийг]] захирах [[Сюань Жэн Юань]], [[сюань вэй сы]] (дэлэгрэнгүй тохинуулах хэлтэс гэж орчуулдаг) , [[ань фу сы]] (амгаланг тохинуулах хэлтэс), [[жюнь]] (цэргийн анги), [[Дао (засаг захиргааны нэгж)|дао]] гэх мэтийн нэршил бүхий засаг захиргааны нэгж байршиж байсан. Аливаа удирдах албанд заавал монгол хүнийг томилох бөгөөд 25-аас дээш насны Монгол дарга нараар захируулдаг байв. Харин гацаа болон тосгодыг хятад хүнээр захируулдаг байжээ. Энэ нь монгол хүний тоо хятад нутгийнхантай харьцуулахад хэт цөөн байснаас улбаалаад бүх шатанд хүрч ажиллах боломжгүй учир зөвхөн дээд удирдах шатанд томилдог байжээ. Гэхдээ Монгол хүн гэдэгт Их Монгол улсад хамгийн түрүүнд дагаар орсон Харлиг, Уйгур, Хиргис, Хятан зэргийн хүмүүсийг багтаах явдал байсныг анхаарууштай. == Хууль цааз == {{Гол|Их Засаг}} {{Гол|Их Юань улсын нэвтэрхий хууль}} {{Гол|Юань улсын хууль цаазын бичиг}} {{Гол|Жыюаний шинэ хууль}} [[File:Evolution map of the Northwest territory of the Yuan Dynasty in Haiguotuzhi.jpg|thumb|'''Юань гүрний үеийн баруун хойд хэсгийн газрыг дүрсэлсэн нь (XIX зуун)''']] Юань улсын үед монгол хаад ноёдын зүгээс суурин иргэд, малчин ардыг нэгтгэн захирах үүднээс хэд хэдэн хууль цаазын бичгийг хэрэглэж байлаа. Хубилай хаан, түүний шинэ улсад шинэ хуультай болох нь зайлшгүй зүйл байсан. Улмаар [[Жыюаний шинэ хууль|'''Жи Юаний шинэ хууль''']] гэх хууль цаазын бичгийг Е Рун Зу гэх бичгийн түшмэл удирдаж 1291 оны 6 сарын 18-нд эмхэтгэсэн. Энэ хууль нь [[Алтан улс|Алтан улсын]] '''Жанзун хааны''' үед зохиосон '''Тай Хэ Люй И''' гэх хууль цаазын бичиг, [[Чингис хаан|'''Чингис хааны''']] үед зохиосон [[Их Засаг]] хуулийг үндэс болгосон байдаг. Уг хууль нь 96 зүйл, 10 бүлэгтэй. Үүнд түшмэдийн ёс, мөнгө санхүү, шашин шүтлэг, боловсрол, хулгайн хэрэг, цагдан хорих гэх мэт зүйлд хуваагдаж байлаа. Мөн [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт Төмөр хааны]] үед 1305 онд [[Да Дөгийн хуулийн эмтхэтгэл]] гэх хууль цаазын бичгийг гаргасан. Үүнээс гадна 1322-1323 оны хооронд [[Юань улсын хууль цаазын бичиг]], [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] зэргийг эмхэтгэж баталсан. Тус бүр нь 2000 гаруй боть бөгөөд 20 гаруй бүлэгт хуваагдаж байдаг. Юань улсын сүүл үед холбогдох бас нэгэн хууль цаазын бичиг нь 1338-1345 оны хооронд [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр хааны]] зарлигаар [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] болон өмнөх үеийн хуулийг нэгтгэсэн нэгэн хуулийг гаргасан. Үүнийг хятадаар '''[[Жыжөн Тяогө]]''' гэдэг. Монголчилбол Жыжөнгийн хуулийн эмхэтгэл гэнэ. Энэ нь нийт 2909 боть бөгөөд удиртгал бүлэг нь 150 боть, хуулийн эмхэтгэл бүлэг нь 1700 боть, хавсралт бүлэг нь 1059 боть болдог. 1346 оноос албан ёсоор хэрэглэж эхэлсэн. Энэ хууль нь 22 жил болоод [[Мин улс]] байгуулагдахад халагдаж, хожуу [[Юнлө|Юнлэ хааны]] үед бичигдсэн '''[[Юнлө Дадянь]]''', [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хааны]] үед бичигдсэн '''Дөрвөн хөмрөгийн данс бичмэл''' хэмээх хоёр бүтээлд багтсан билээ. == Хаад == {{гол|Юань улсын хаад}} {|class="wikitable sortable" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" |+ '''Монголын Их Хаад''' |- !Хөрөг ! style="background:#efefef;" | Хааны нэр ! style="background:#efefef;" | Цол ! style="background:#efefef;" | Амьдарсан жилүүд ! style="background:#efefef;" | Хаанчилсан жилүүд ! style="background:#efefef;" | Хятад оны цол ! style="background:#efefef;" | Хятад сүмийн цол |- |[[Файл:Kublai Khan.jpg|center|frameless|125x125px]] | [[Хубилай хаан|'''Хубилай''']] | '''Сэцэн хаан''' | [[1215 он|1215]]-[[1294 он|1294]] | [[1271 он|1271]]-1294 он | [[Чжунтун]] (1260-1264)<br /> [[Жыюань]] (1264-1294) | Шизу |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumTemurOljeituPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Өлзийт Төмөр хаан|'''Төмөр''']] | '''Өлзийт хаан''' | [[1265 он|1265]]-[[1307 он|1307]] | [[1294 он|1294]]-1307 | [[Юаньжэнь]] (1295-1297) <br />[[Дадө]] (1297-1307) | Чэнзун |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|center|frameless|125x125px]] | [[Хайсан хүлэг хаан|'''Хайсан''']] | '''Хүлэг хаан''' | [[1281]]-[[1311]] | [[1307]]-1311 | [[Жыда]] <br /> (1308-1311) | Узун |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumAyurbarvadaBuyantuPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Аюурбарбад буянт хаан|'''Аюурбарбад''']] | '''Буянт хаан''' | [[1285]]-[[1320]] | [[1311]]-1320 | [[Хуанцин]] <br /> (1311-1316)<br />[[Яньёу]](1316-1320) | Рэньзун |- |[[Файл:Gegeen.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Шадбал гэгээн хаан|'''Шадбал''']] | '''Гэгээн хаан''' | [[1303]]-[[1323]] | [[1320]]-1323 | [[Жыжы (Гэгээн хаан)|Чжичжи]] <br /> (1320-1323) | Инзун |- |[[Файл:Yesun.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Есөнтөмөр хаан|'''Есөнтөмөр''']] | | [[1276]]-[[1328]] | [[1323]]-1328 | [[Тайдин]] <br /> (1323-1328) [[Жыхө]]<br />(1328) | Тай Дин Ди |- |[[Файл:Ragibagh.jpg|center|frameless|125x125px]] | [[Аригиба хаан|'''Аригиба''']] | | [[1320]]-[[1328]] | 1328 | [[Тяньшүнь (1328)|Тяньшүнь <br /> (1328)]] | Тянь Шүнь Ди |- |[[Файл:YuanEmperor Kusala.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Хүслэн хаан|'''Хүслэн''']] | '''Хутагт хаан''' | [[1300]]-[[1329]] | 1329 | [[Жышүнь|Чжишүнь]] <br /> (1329) | Минзун |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumTughTemurPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Төвтөмөр хаан|'''Төвтөмөр''']] | '''Заяат хаан''' | [[1304]]-[[1332]] | [[1328]]-[[1329]], <br />1329-1332 | [[Тяньли]] <br /> (1328-1329)<br /> [[Жышүнь]]<br /> (1329-1332) | Вэньзун |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumIrinchinbalPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Ринчинбал хаан|'''Ринчинбал''']] | '''Эрдэнэцогт хаан''' | [[1326]]-[[1332]] | 1332 | Жышүнь (1332) | Нинзун |- |[[Файл:Toghon.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Тогоонтөмөр хаан|'''Тогоонтөмөр''']] | '''Ухаант хаан''' | [[1320]]-[[1370]] | [[1333]]-[[1368]] | [[Юаньтун|Юань Тун]] <br /> (1333-1335)<br />[[Жыюань|Чжи Юань]]<br />(1335-1340)<br /> [[Жыжөн|Чжи Чжэн]]<br />(1340-1370)<br /> | Хуйзун<br>Шүнь Ди |} '''Их Хатад''' {| class="wikitable" !Хөрөг !Хатны нэр !Овог аймаг !Хатан суусан үе |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Чаби хатан|'''Чамбуй''']] |Хонгирад |1260-1281 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumNahan.jpg|center|frameless|128x128px]] |[[Намбуй хатан|'''Намбуй''']] |[[Хонгирад]] |1285-1286 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Шилийндалай хатан|'''Шилиндалай''']] |Хонгирад |1295-1305 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Булган хатан|'''Булган''']] |[[Баяд|Баягуд]] |1305-1307 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumZhenge.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Жэнгэ хатан|'''Жэнгэ''']] |Хонгирад |1307-1311 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfAyurbarvada.jpg|center|frameless|130x130px]] |[[Раднашири хатан|'''Раднашири''']] |Хонгирад |1311-1320 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfShidebalaII.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Сугабал хатан|'''Сугабал''']] |[[Ихирэс]] |1320-1323 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumUnnamedEmpressIV.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Бабухан хатан|'''Бабухан''']] |Хонгирад |1323-1328 |- |[[Файл:Будшир_хатан.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Будшир хатан|'''Будашири''']] |Хонгирад |1328-1329, 1329-1332 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfQoshila.jpg|center|frameless|128x128px]] |[[Бабуша хатан|'''Бабуша''']] |[[Хонгирад]] |1329 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfIrinchinbal.jpg|center|frameless|128x128px]] |[[Дарамшир|'''Дармашири''']] |Хонгирад |1332 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Данашир хатан|'''Данашири''']] |[[Кипчак]] |1333-1335 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Баянхутаг хатан|'''Баянхутуг''']] |Хонгирад |1335-1365 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Өлзийхутаг хатан|'''Өлзийхутуг''']] |[[Курё улс]] |1365-1368 |} == Юань гүрний эдийн засаг == {{Гол|Юань улсын зоосон мөнгө}} [[Файл:Yuan coinage.jpg|thumb|right|Юань улсын мөнгөн зооснууд]] Юань улсын үед хөдөө аж ахуйг үндэс болгосон олон төрлийн аж ахуйг зэрэг хөгжүүлэх бодлого баримталсны дүнд таримлын төрөл зүйл олширч тариа будааг элбэг хураах болсон бөгөөд мал сүрэг ч өнөр өссөн байна. Юань улсын үед гар үйлдвэр ихээхэн хөгжжээ. Жишээ нь: хөх цэцэгтэй цагаан шаазан нэгэнт дэлхийн хэмжээний шилдэг бүтээгдэхүүн болж олон оронд борлуулагдаж байжээ. Онгоц хийх мэргэжил дээшилж усан флоттой болжээ. Хубилай хаан анх удаа хууль ёсны баталгаатай цаасан мөнгийг гүйлгээнд гаргасан нь олон улсын худалдааг хөгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой зүйл болсон байна. Юань улсын үед Ханчжоугаас Бээжин хүрэх усан сувгийг холбосон бөгөөд Шанхай, Ханчжоу, Гуанчжоу зэрэг нэлээд олон газрыг худалдааны чөлөөт бүс нутаг болгож ус хуурай хосолсон шинэ торгоны замыг нээж дэлхий олон орны эдийн засаг соёлын солилцоонд чухал хувь нэмэр оруулжээ.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/418 Монголын Их Юань улс] Монголын түүх 2016 он</ref> == Зургийн цомог == <gallery mode="packed" heights="160"> Файл:Yuan dynasty iron magic square.jpg|Араб тоо сийлсэн хавтан (Юань гүрэн) Файл:Yuan Dynasty - waterwheels and smelting.png|Төмрийн хүдэр хайлуулах зуух Файл:水轮.jpg|Усан хүрд Файл:水锤.jpg|Юань улсын үеийн усан хөөрөг Файл:纺织机.jpg|Юань улсын үеийн нэхмэлийн машин Файл:水磨齿轮.jpg|Усан тээрэм Файл:农书织布机.jpg|Торго нэхэх суурь машин Файл:Zhao Mengfu1.jpg|Юань улсыг үеийн зураг ([[Жао Мэнфу]]) Файл:Chuangzi Nu1.jpg|Юань улсын үеийн Давхар холхивчит нум<ref name="bm">{{cite web |url = http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |title=Archived copy |accessdate=November 11, 2009 |deadurl=yes |archiveurl = https://web.archive.org/web/20091202081843/http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |archivedate=December 2, 2009 }}</ref> Файл:Skanda detail heart sutra zhao mengfu.jpeg|Юань улсын үеийн цэргийн хувцас Файл:Immortal Riding a Dragon.jpg|Юань улсын үед зурагдсан луу унаж буй зураг Файл:Horse and Groom, after Li Gonglin by Zhao Yong.jpg|[[Монгол морь]] Файл:Jiang Ge.JPG|Юань улсын Монгол цэрэг Файл:Qubilai Setsen Khaan.JPG|[[Хубилай хаан]]ы залуугийн зураг Файл:Mongol warrior of Genghis Khan.jpg|Монгол морьтон баатрын харваж байгаа зураг Файл:Yuan stone Nestorian inscription (rep).JPG|Бээжин хотын Фаншань дүүргээс олдсон Юань улсын үед хамаарах Несториан шашинтны чулуун хөшөө </gallery> ==Урлагийн бүтээл== ===Кино=== *Телевизийн богино цувралууд, ''[[Марко Поло (TV богино цувралууд)|Марко Поло]]'' (1982), Featuring [[Кэн Маршал]] ба [[Роученг Ин]], зохиолыг бичсэн [[Жулиано Монталдо]],зураглаач, Пологийн аялалаар хоёр ялалт авсан. [[Эмми шагнал гардуулах ёслол]], зургаагаас дээш удаа нэр дэвшсэн.<ref name=Emmy>{{Citation|title=Academy of Television Arts & Sciences|url=http://www.emmys.org/awards/awardsearch.php|accessdate=July 6, 2009}} (Searching for "Marco Polo", and year 1982)</ref><ref>{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt0083446/ |website=IMDb TV miniseries|title= Marco Polo |date= 1982}}</ref> * ''[[Марко Поло (телевизийн цуврал)|Марко Поло]]'' 2014 оны кино. ([http://www.imdb.com/title/tt2189461/ imdb.com Marco Polo (TV series)]) ==Мөн үзэх== * [[Юань улсын хаад]] буюу монгол хаадын жагсаалт * [[Их Монгол Улс]] * [[Их Монгол улс болон Юань гүрний үеийн дайн тулаан]] * [[Алтан Орд]] * [[Ил Хаант Улс]] * [[Цагаадайн улс]] == Ном == * Arthur Cotterell: The Imperial Capitals of China - An Inside View of the Celestial Empire. Pimlico, London 2007, ISBN 978-1-84595-009-5 (англи хэлээр). * Ann Paludan: Chronicle of the China Emperors. Thames & Hudson, London 1998, ISBN 0-500-05090-2 (англи хэлээр). ==Цахим холбоос== {{commonscat|Yuan Dynasty|Юань Улс}} * [http://www.kinabaloo.com/yd1.html Yuan Dynasty Earthen City Wall Park, Beijing] (англи хэлээр) * [http://www.chinavoc.com/history/yuan.htm The Yuan Dynasty] (англи хэлээр) == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө= [[Их Монгол Улс]] <br/> [[Сүн улс|Өмнөд Сүн улс]] <br/> |он= 1271-1368 |албан_тушаал= Их Юань улс |дараа=[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монгол улс]]<br/> [[Мин улс]] }} {{end}} {{Хөтлөгч мөр Юань Улсын сэдэв}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Юань улс| ]] [[Ангилал:Их Монгол Улс]] [[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]] pzx0f9o94vjp25gbx9bvmzf0nfiwe46 708212 708210 2022-08-11T08:05:19Z 45.58.38.153 /* Хаад */ wikitext text/x-wiki {| border="1" cellpadding="2" style="float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;" | align="center" colspan="2" style="line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;" | <span style="font-size:1.5em">'''Их Юань Улс'''</span><br /><span style="font-size:1.7em">{{MongolUnicode|ᠶᠡᠬᠡ<br /> ᠶᠤᠸᠠᠨ<br /> ᠤᠯᠤᠰ}}</span><br /><span style="font-size:1.5em">'''Даян Их Монгол Улс'''</span><br /><span style="font-size:1.7em">{{MongolUnicode|ᠳᠠᠶᠠᠩ<br /> ᠶᠡᠬᠡ<br /> ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ<br /> ᠤᠯᠤᠰ}}</span> |- | align="center" colspan="2" style="background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Их Юань Улсын нутаг дэвсгэр''' |- | colspan="2" align="center" style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[File:Yuan Dynasty 1294.png|center|365px|Их Юань Улсын газрын зураг]] |- | align="center" colspan="2" style="background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Цаг тооны хэлхээс'''<br />'''1271 — 1368 он''' |- | style="background:#ffffff" align="center" colspan="2" | {| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" width="100%" |+ | | |- | width="45%" align="left" valign="top" |[[Их Монгол Улс|←]] [[File:Flag of the Mongol Empire 2.svg|25px]] [[Их Монгол Улс]]<br />[[Сүн улс|←]] [[File:Flag of None.svg|25px]] [[Сүн улс|Сүн Улс]] | align="right" | | align="right" | [[Умард Юань Улс]] [[File:Flag of Yuan Dynasty.jpg|25px]][[Умард Юань Улс|→]]<br />[[Төвөд]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Дөрвөн Ойрадын холбоо|→]]<br />[[Мин улс|Мин Улс]] [[File:Flag_with_the_emblem_of_the_Ming_Empire.png|25px]][[Мин улс|→]] |} |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Үндсэн хууль|Үндсэн хууль цааз]]''' | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Их Засаг]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Монгол хэл|Монгол]], [[Хятад хэл|хятад]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нийслэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Ханбалиг|Хаанбалгас]] <small>(өнөөгийн [[Бээжин]])</small> ба<br /> [[Шанду]] <small>(зуны нийслэл)</small> |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн хэлбэр]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''<br />– 1260–1294 он<br />– 1294–1307 он<br />– 1307–1311 он<br />– 1311–1320 он<br />– 1320–1323 он<br />– 1323–1328 он<br />– 1328–1328 он<br />– 1329–1329 он<br />– 1328–1332 он<br />– 1332–1332 он<br />– 1333–1370 он | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Хаан]] ([[Их Хуралдай]]гаар сонгоно)<br /> [[Хубилай хаан]]<br /> [[Өлзийт Төмөр хаан]]<br /> [[Хайсан хүлэг хаан]]<br /> [[Аюурбарбад буянт хаан]]<br /> [[Шадбал гэгээн хаан]]<br /> [[Есөнтөмөр хаан]]<br /> [[Аригиба хаан]]<br /> [[Хүслэн хаан]]<br /> [[Төвтөмөр заяат хаан]]<br /> [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан]]<br />[[Тогоонтөмөр хаан]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нутаг дэвсгэр]]'''<br />– 1310 он<ref>{{cite journal |date = September 1997 |title = Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia |journal = [[International Studies Quarterly]] |volume = 41 |issue = 3 |page = 499 |doi = 10.1111/0020-8833.00053 |first = Rein |last = Taagepera |author-link = Rein Taagepera |jstor = 2600793 |url = http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807 }}</ref><br />– 1330 он<ref name=":3">{{статья |автор=Song (宋), Yan (岩)|заглавие=Estimation of Territory Areas of Several Dynasties in Chinese History|оригинал=zh:《中国历史上几个朝代的疆域面积估算》|ссылка=https://wenku.baidu.com/view/1b03d86e55270722192ef785.html|язык=zh|место=Beijing|издательство=[[Chinese Academy of Social Sciences]]|год=1994|isbn=|page=150}}</ref> | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | <br />14.000.000&nbsp;км²<br />13.720.000&nbsp;км² |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Хүн ам|Хүн амын тоо]]'''<br />– 1290 он<br />– 1300 он<br />– 1330 он<ref name=":3"/> | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | <br />77.000.000<br />90.000.000<ref>Энэ тухайн үеийн дэлхийн нийт хүн амын 28 хувийг эзэлж байв.</ref> орчим<br />83.873.000 |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Хүн амын нягтрал]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | 6 хүн км² тутамд<br /><small>(1330 оноор тооцсон)</small> |} {{Загвар:Монголын түүх}} '''Юань Улс''' буюу бас өөрөөр '''Даян Их Монгол Улс''' (1271–1368) нь [[Монголчууд|Монгол угсаатны]] байгуулсан Монгол, Хятад, Солонгос улсуудын газар нутгийг эзлэн оршиж байсан феодалын нийгэмт хаант улс байсан юм. Тус улс нь Чингис хааны байгуулсан, [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] үргэлжлэл тул түүхэн дэх хамгийн том газар нутагтай эзэнт гүрнийг удирдах төв нь байснаараа онцлогтой. == "Юань" гэсэн үгийн тайлбар == Их Юань (Дай Өнь, {{lang-zh|大元}}) гэдэг нэр бол Хятадын “Зурхайт ном (易經)” -ын “Цянь юань” буюу “[[Тэнгэр шүтлэг|тэнгэр]] мэт их” хэмээх утгыг үндсэлж өгсөн нэр болно.<ref>Монголын Их Юань улс.[https://mongoltoli.mn/history/h/418]</ref> "Хөх Тэнгэр", "Хөх Монгол" гэдэгт ордог "Хөх" гэсэн утга 元 (нан. yuán)д байна. Хятад хэлний "Үгийн далай 辭海" хэмээх Их толь (7р утгыг үз), "Хятад хэлний Их толь" (Тайванд хэвэлсэн, 21р утгыг үз), "Япон Хас толь" (21р утгыг үз)-нуудад байна. 元 (yuán) нь 玄 (хөх, тэнгэр өнгө) тэй ижил утгатай (元通玄) гээд, Юанийн үед тийн хэрэглэж байсан тайлбартайгаа байна гэж эрдэмтэн [[Балдандоржийн Сумъяабаатар]] баталгаа гаргаж ирэв. "Юань улс" гэдгийн монгол нэр нь "Хөх Монгол" юм. <ref name="yuan">[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]]: Юань гэдэг нэрний учир.[http://maral-books.net/wp-content/uploads/2013/11/Yuan.pdf]</ref><ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16 х. 197-214.]</ref> == Түүх == === Юань улс байгуулагдсан нь === [[Файл:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|thumb|right|Юань улсыг байгуулсан Монголын их хаан Хубилайн хөрөг]] 1260 онд [[Хубилай]] өөрийгөө хаанд өргөмжилж, улмаар 1267 онд Монголын нийслэлийг [[Хархорум]] хотоос Жунду (Дайду) (одоогийн [[Бээжин]] хотын баруун хойд талд байсан) хотод шилжүүлэв. 1271 онд Их Монгол Улсын нэрийг өөрчилж, '''Юань''' хэмээн нэрийдсэнээр Монголын эзэнт гүрэн [[Алтан Орд]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]], [[Юань улс]] гэсэн дөрвөн хаант улсад хуваагдсан түүхтэй. === Хубилайн дараах үеийн Юань улс === [[Файл:Yuan dynasty banknote with its printing plate 1287.jpg|thumb|200px|left|Юань гүрний мөнгөн тэмдэгт болон тавган тамга]] Хаан ширээний залгамжлал нь Юань гүрэнд томоохон асуудал болж байсан ба хожим нь дотоод тэмцэл болон томоохон маргааны эх үүсвэр болсон юм. Энэ нь Хубилайн хаанчлал төгсөхөд илэрхий болсон юм. Хубилай анхнаасаа түүний ууган хүү болох [[Чингим]]ийг хаан ширээгээ залгамжлуулах хүсэлтэй байсан боловч [[Чингим]] 1285 онд хаан эцгээсээ өмнө таалал төгссөн. Иймээс [[Чингим]]ийн хүү болох [[Өлзийт Төмөр хаан]] [[Хубилай хаан]]ы үхлээс хойш 10 гаруй жил (1294-өөс 1307 оны хооронд) улсаа удирдсан юм. Төмөр хаан өвөг эцгийнхээ хийсэн маш их ажлуудыг үргэлжлүүлэхээр зориг шулуудан шийдсэнээс гадна Монголын баруун зүгт орших бусад хаант улсуудтай эв найрамдлын харилцаа тогтоожээ. Гэсэн хэдий ч бутрал эв нэгдэлгүй байдал Төмөр хааны хаанчлалын үеэс эхэлсэн байна. Түүний хаанчлалын жилүүдэд өрнөсөн хамгийн том үйл явдал нь [[Хайду|Хайдугийн]] тэмцлийг бүр мөсөн дарж чадсан явдал юм. [[Файл:Phagspa vinokurov tablet.jpg|thumb|150px|[[Дөрвөлжин бичиг]]]] [[Хайсан хүлэг хаан]] Төмөр хааныг таалал төгссөний дараа Юань улсын хаан болжээ. Тэрбээр Хубилай хааны ажлыг үргэлжлүүлэх нь байтугай харин ч эсрэгээрээ түүний хийсэн зүйлийг нураажээ. Түр зуурын хаанчлалын (1307-оос 1311 хүртэл) үед Юань гүрэн санхүүгийн бэрхшээлүүдтэй тулгарч эхэлсэн нь Хайсан Хүлэг хааны хийсэн зарим зүйлүүдтэй шууд холбоотой байсан. Хайсан Хүлэг хааныг нас нөгчих үед, Юань улсын сан хөмрөг хоосорч маш их өрөнд орж Юань гүрний улс төрийн тогтворгүй байдлын эх үүсвэрийг тавьсан байна. [[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад хааны]] засаглалын үед улс орон нэг үе ахин сэргэн, улс төрийн байдал тогтворжиж эхэлсэн ч Аюурбарбад хааны урьд ахдаа амласан амлалтнаасаа буцан өөрийн хүүгээ хунтайж болгосон нь Юань улсад өрнөх дотоодын улс төрийн хямралын эхлэлийг тавьжээ. Тус хааныг нас барсны дараа түүний хүү [[Шадбал гэгээн хаан|Шадбал]] хаан суугаад 2 жилийн дараа [[Тэгш ноён]]оор толгойлуулсан босогчдод хороогдсон. Түүний дараа Жинь ван [[Есөнтөмөр хаан]] суудалд суув. Энэ хааны үед Юань улс сүүлийн удаа амар тайван байсан ч 1328 онд Есөнтөмөр хаан Шанду хотод нас нөгчсөнд Шанду хотыг сахин суусан Давлат шах, Ванчин зэрэг түшмэл, түүний хөвгүүн [[Аригиба хаан]] өргөмжилжээ. Мөн энэ үед Дайду хотыг сахин суусан Хайсан хааны хуучин түшмэл Янтөмөр нар Төвтөмөрийг Нанжин хотноос тосон авчирч Дайду хотод хаан өргөмжилжээ. Ингээд монголчууд нэгэн зэрэг хоёр хаантай болж Их нийслэл Дайду, дээд нийслэл Шандугийн хооронд өөр өөрийн өргөсөн хаанаа хамгаалах ширүүн дайн болов. Эцсийн дүнд Шандугийн тал ялагдаж Төвтөмөр хаан суужээ. Гэвч Төвтөмөр журам ёсыг дээдлэн Хархорумыг сахин суусан ах Хүслэндээ хаан суурийг найр тавихаа илтгэв. Ингээд 1329 онд [[Хүслэн хаан|Хүслэн]] Хархорумаас ирж хасбуу тамгыг хүлээн авч хаан ширээ эзэлсэн боловч хэдэн өдрийн дараа гэнэт нас нөгчжээ. [[Төвтөмөр хаан]] ширээгээ сэргээв. Юань улсад иргэний дайн дэгдэн үй олон хүний амийг авч одсон тэмцэл 10 гаруй жил өрнөж, уг улсын байдал туйлын тогтворгүй болж ирсэн. ===Юань улсын мөхөл=== [[Файл:Cina v roce 1358.svg|thumb|left|200x200px|'''Улаан алчууртны бослогын улсууд. 1358 он''']] [[Файл:Cina v roce 1360.svg|thumb|left|200x200px|[[Улаан алчууртны бослого|Улаан алчууртны бослогын]] улсууд. 1360 он. '''Ногоон нь [[Чэн Юй Лянь|Чэнь Юй ляний]] нутаг''', '''Улаан''' нь [[Хань Линь Эр|Хань Линь Эрийн]] Сүн улсын нутаг, '''Шар''' нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] улс.]] [[Файл:Cina roku 1365.svg|thumb|200x200px|1360 он. Улбар шар нь [[Жан Ши Чэн]]-ий '''У улс''', Улаан нь [[Жу Юань Жан|Жу Юань Жаний]] [[Мин улс|Ү улс]], Бор нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] [[Дася улс]].]] 14-р зууны дунд үед Юань улсын газар нутагт дараалсан олон усны үер болсоны улмаас 1351 онд [[Шар мөрөн|шар мөрний]] далан задарсан аж. Тухайн үед Юань гүрнийг [[Тогоонтөмөр хаан]] удирдаж байсан бөгөөд тэрбээр өмнө зүгт [[Шаньдун]]ы хагас аралд шинээр суваг бариулсан байна. Яг энэ үеэс эхлэн хятадууд анх удаа бослого зохион байгуулж эхэлжээ. Үүний дараа хэд хэдэн томоохон бослого хөдөлгөөн гарч эхэлсэнээс хятадуудын хувьд хамгийн чухал бослогын бүлэг нь [[Улаан алчууртны бослого|улаан алчууртны бослого]] байсан юм. Тус бослого нь одоогийн [[Аньхуй]], [[Жянсү|Жяньсу]], [[Жөжян|Жэжян]], [[Юньнань]], [[Сычуань муж|Сюйчуань]], [[Шаньдун]], [[Хэнань]], [[Хүбэй]] зэрэг мужуудыг хамарсан. Анх [[Хань Шань Тун]], [[Люй Фу Тун]] нар тус бослогыг өдөөсөн. Яваандаа хүч нь нэмэгдсээр 1368 онд Юань улсыг мөхөөхөд гол нөлөө үзүүлсэн. Юань улсын сүүлийн хаан [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөрийн]] үед бослого хөдөлгөөн жил алгасалгүй гарч, ихэс ноёдын зөрчил дээд цэгтээ тулж, улс орон самуурч байсаар 1368 онд Юань улс мөхөж, Монголчуудын эзэгнэл төгсгөл болжээ. Эдгээрээс гадна Юань улсыг мөхөлд хүргэсэн өөр шалтгаанууд ч бас бий. Үүнд дэлхийг эзэгнэсэн том гүрнийг удирдан захирч авч явах чадвартай хаан байгаагүй нь хамгийн гол хүчин зүйл байв. Өөр нэг шалтгаан нь 14-р зууны хоёр дахь хагаст гарсан тахлаас шалтгаалан алс холд хийж байсан худалдааны системд муугаар нөлөөлсөн байна. Хятад гүрнийг эзэлж байгаад хөөгдсөн бусад үндэстэнтэй харьцуулбал монголчууд хэдийгээр хятадад хаанчлалаа алдсан ч Юань улсын дараа бий болсон [[Мин улс]]ын хойд хэсэгт үзүүлэх нөлөө нь хүчирхэг хэвээр байсан юм. Юань улсын үед эхэлсэн улсын нэгдсэн бодлого болоод засаг захиргааны санаачлагуудыг Мин улс тэр хэвээр нь үргэлжлүүлэн хэрэглэсэн байна.<ref>Helwig Schmidt-Glintzer: ''Kleine Geschichte Chinas'' (орч. ''"Хятадын жижигхэн түүх''" ном), S. 102ff..</ref> == Юань гүрний үеийн засаг захиргааны зохион байгуулалт == [[File:Chinese movable type 1313-ce.png|thumb|right|Ван Жэн-ийн '' Нонг Шу '' нь хувь хүний хөдлөх төрлийн тэмдэгтүүд нь А эргэлтийн бичгийн хэв, 1313 онд хэвлэгдсэн]] {{Гол|Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо}} Хубилай хааны төр барьсан эхний жилүүдээс хятад нутгийг захирахын тулд Өгэдэй хааны хуучин байсан захиргаа, хятадын уламжлалт засаглалын хэлбэрийг үндэслээд 1260-1272 онуудын хооронд дараах байдлаар зохион байгуулсан. {| class="wikitable" ! colspan="5" |[[Хаан|Их хаан]] |- ![[Зарга шийтгэх яам|Юй ши тай]] ! colspan="3" |[[Төвлөн засах яам|Жун шу шэн]] ![[Нууц бичгийн яам|Шу Ми Юань]] |- ! rowspan="3" |Синь Юйшитай !Сангийн яам !Ёслолын яам !Үйлдвэрлэх яам ! rowspan="3" |Синь шумиюань |- |'''Цэргийн яам''' |'''Шүүх яам''' |'''Түшмэлийн яам''' |- | colspan="3" |'''Син Жун шу шэн''' |} Юань улсын хамгийн дээд эрх мэдлийг хаан хязгаарлалтгүйгээр барих бөгөөд [[Төвлөн засах яам|төвлөн засах яам]] (Уг яаманд '''Сангийн яам, Ёслолын яам, Цэргийн яам, Шүүхийн яам, Үйлдвэрлэх яам''' зэрэг 6 яам харьяалагдаж байв), [[нууц бичгийн яам]] , [[зарга шийтгэх яам]] гэх гурван бие даасан харилцан хяналт тавих үүрэг хүлээсэн яамд ажиллаж байсан байна. Эдгээрээс дотоод бичгийн яам нь голлох байр суурьтай байжээ. Тус яамыг зарим үед хунтайж [[Жун шу лин]] буюу эрхэлсэн сайдын албан тушаалыг хашиж, түүний доор хоёр чинсан байдаг байлаа. Гэхдээ эрхэлсэн сайд гэдэг нь байнгын бус түр орон тоо юм. Энэ нь хунтайж нас барах, хаан болох үед арилгадаг байсан. Юань улсын үед [[Дорж (Хубилайн хүү)|Дорж хунтайж]] (1261-1263), [[Чингим]] хунтайж (1273-1286), [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хаан]] (1307-1311), [[Гэгээн хаан]] (1316-1320) нар уг тушаалыг хашиж байсан. Төвлөн засах яамны эрхэлсэн сайдын дараа баруун, зүүн этгээдийн тэргүүлсэн сайд [[Чинсан]] нар орж байжээ. Баруун этгээдийн сайд нь зүүнийхээс илүү эрх мэдэлтэй байв. Тэргүүн сайдын дор, цэрэг улсын хүнд хэргийг тэгшлэн засагч хэмээх дөрвөн сайд, засагч туслагч түшмэл байв. Түүний дараа '''[[Нууц бичгийн яам|үйл таслах яам]]''' нь цэргийн үйлийг хариуцаж, дайн зарлах, цэргийн бүртгэл, цэргийг орон нутагт тараан хувиарлан суулгах гэх мэт асуудлыг хариуцаж байсан бөгөөд зөвхөн хаанд шууд захирагдах Шу Ми Ши түшмэл захирдаг байжээ. Юй ши тай буюу '''Зарга шийтгэх яам''' нь түшмэдийн албанд нь хяналт тавьж дэвшүүлэх юмуу бууруулах эсэхийг тогтоох, шүүн таслах, зарга хэлэлцэх асуудлыг хамаарч байсан. Энэхүү хоёр яамд нь мөн адил орон нутагт салбартай байснаас гадна тус бүрийг хариуцсан түшмэл томилж байсан. Мөн эдгээрээс гадна 20 гаруй яам товчоод байгуулагдаж байсан. === Нутаг дэвсгэрийн хуваарь === [[Юань улсын судар|Юань улсын сударт]] бичсэнээр засаг захиргааны хуваарь байнга өөрчлөгдөж байсан бөгөөд 1330 оны байдлаар [[Син жун шу шэн|Төвлөн засах төлөөний яам]]-11, [[чөлгэ]] (лу)-185, Фу-33, жоу- 359, сянь-1127 байжээ. Уугуул Монгол нутагт засаг захиргааны хуваарь өөрчлөгдсөнгүй. Хууль цааз нь төрийн асуудлыг зохицуулахад чиглэсэн дүрэм журам байлаа. Юань гүрний үед нутаг дэвсгэрийн хамгийн том нэгж нь '''муж''' байв. Мужийг дотор нь: Дотоод муж нь Төвлөн засах яаманд шууд захирагддаг [[Хэбэй]], [[Шаньдун]], [[Шаньси муж|Шаньси]] гурван мужийг багтааж байсан. [[Файл:Yuan Dynasty Administrative division 1330.jpg|thumb|350x350px|'''Юань улсын нутаг дэвсгэрийн хуваарь''']] Харин гадаад муж нь нийт нийслэл хотоос алслагдсан бусад мужийг хэлж байсан. Үүнд: # [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (嶺北行省): Хархорумаар төвлөрсөн Монгол нутаг. # [[Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн]] (河南江北行省) # [[Хугуан нутгийн син жун шу шэн]] (湖廣行省) # [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]] (甘肅行省) # [[Жяньши нутгийн син жун шу шэн]] (江西行省) # [[Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн]] (江浙行省) # [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (遼陽行省) # [[Шэньси нутгийн син жун шу шэн]] (陝西行省) # [[Сычуан нутгийн син жун шу шэн]] (四川行省) # [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]] (雲南行省) ====== Хараат улсуудыг захирах мужууд ====== # [[Жэньдун син жун шу шэн]] (征東行省): Гуулин улсаар төвлөрсөн, Японыг дайлах муж. # '''Жэньмянь син жун шу шэн''' (征緬行省, Мьянмарын хэргийг хамаарах муж) # '''Жяожи син жун шу шэн''' (交趾行省): Аннам буюу одоогийн Вьетнамын хойд хэсгийг захирах муж. # '''Жаньчэн син жун шу шэн''' (占城行省) Чампа улсыг захирах муж. Одоогийн өмнөд Вьетнам, Лаос, Тайландын нутаг Муж нь дотроо: Лу (сүүлийн үед Зам, Чөлгөө, Чөлгэ, Цүлх гэж нэрлэгдэх болсон), Фу (сүүлийн жилүүдэд Шүлтгэн, Шилтгэн гэх нэршилийг Түүхийн хүрээлэнгийн бүтээлүүдэд тавигдах болсон), Жоу, Сянь гэж хуваагддаг. Мужийг [[Юань улс|Юань улсын]] үед хятадаар [[Син жун шу шэн|Синь Жун Шу Шэн]] гэж нэрлэх бөгөөд энэ нь '''Төвлөн засах яамны төлөөний яам''' гэсэн утга агуулна. Үүнийг заримдаа Син шэн, Шэн гэх зэргээр товчлох асуудал байсан. Мөн орон нутаг дахь [[Нууц бичгийн яам]], [[Зарга шийтгэх яам|Зарга шийтгэх яамнуудын]] салбар байгууллага муж бүрт байршиж байсан. Тэдгээрийг '''син шу ми юань, син юй ши тай''' гэх зэргээр нэрлэж байсан. Эдгээрээс гадна юань улсын үед байсан нэг томоохон зүйл нь хааны ургийн болон гавъяат ноёд, ван нарын '''эзэмшил газар''' юм. Тухайн цагт хааны ургийн [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|олон вангууд]] хятад газарт хувь эзэмшилтэй байжээ. Энэ нь тухайн үед ихээхэн өрнүүн дэлгэрсэн үзэгдэл байсан юм. Эдгээр эзэмшил газар нь төрийн засаг захиргааны нэгжтэй хамт оршиж, голдуу мужуудын фу, жоу, сянь зэрэг доод түвшний нэгжид эзэмшилтэй байсан. Гэхдээ тэрхүү газар эзэмшил нь дараах хоёр төрөлтэй байсан. # Газар нутаг, оршин суугчидыг хамтад нь өгөх # Зөвхөн оршин суугчидыг өгөх Энэ үзэгдэл нь Монгол нутагт байсан юм. [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] үед гэхэд дараах хэд хэдэн вангийн нутаг эзэмшил оршиж байсан. [[Файл:Yuan dynasty and Mongolia.jpg|thumb|Юань улсын үеийн Монгол орон]] # [[Туул гол|Туул]], Онон, Хэрлэн, '''[[Их Ордос|их ордос]]''' буюу их хориг зэрэг зүүн хойд нутаг нь [[Жинь ван]]<nowiki/>гийн нутаг # [[Онон гол|Онон]], [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] голын зүүн хэсэг, одоогийн Дорнод аймаг хавийн нутаг нь [[Гуаннин ван]]<nowiki/>гийн нутаг # [[Эргүнэ мөрөн]], [[Хөлөн нуур|Далай нуур]] хавийн нутаг [[Чи ван]]<nowiki/>гийн нутаг # [[Эрчис]] мөрний дунд бие нь [[Яньди ван]]<nowiki/>гийн нутаг # [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ]] мөрний нутаг нь [[Сүлдүс|Сүлдүс аймгийн]] нутаг # [[Буйр нуур]], [[халх гол]] орчмын нутаг нь [[Жинань ван]]<nowiki/>ийн нутаг Эдгээрээс гадна тухайн зарим мужид [[Төвөд|Төвдийг]] захирах [[Сюань Жэн Юань]], [[сюань вэй сы]] (дэлэгрэнгүй тохинуулах хэлтэс гэж орчуулдаг) , [[ань фу сы]] (амгаланг тохинуулах хэлтэс), [[жюнь]] (цэргийн анги), [[Дао (засаг захиргааны нэгж)|дао]] гэх мэтийн нэршил бүхий засаг захиргааны нэгж байршиж байсан. Аливаа удирдах албанд заавал монгол хүнийг томилох бөгөөд 25-аас дээш насны Монгол дарга нараар захируулдаг байв. Харин гацаа болон тосгодыг хятад хүнээр захируулдаг байжээ. Энэ нь монгол хүний тоо хятад нутгийнхантай харьцуулахад хэт цөөн байснаас улбаалаад бүх шатанд хүрч ажиллах боломжгүй учир зөвхөн дээд удирдах шатанд томилдог байжээ. Гэхдээ Монгол хүн гэдэгт Их Монгол улсад хамгийн түрүүнд дагаар орсон Харлиг, Уйгур, Хиргис, Хятан зэргийн хүмүүсийг багтаах явдал байсныг анхаарууштай. == Хууль цааз == {{Гол|Их Засаг}} {{Гол|Их Юань улсын нэвтэрхий хууль}} {{Гол|Юань улсын хууль цаазын бичиг}} {{Гол|Жыюаний шинэ хууль}} [[File:Evolution map of the Northwest territory of the Yuan Dynasty in Haiguotuzhi.jpg|thumb|'''Юань гүрний үеийн баруун хойд хэсгийн газрыг дүрсэлсэн нь (XIX зуун)''']] Юань улсын үед монгол хаад ноёдын зүгээс суурин иргэд, малчин ардыг нэгтгэн захирах үүднээс хэд хэдэн хууль цаазын бичгийг хэрэглэж байлаа. Хубилай хаан, түүний шинэ улсад шинэ хуультай болох нь зайлшгүй зүйл байсан. Улмаар [[Жыюаний шинэ хууль|'''Жи Юаний шинэ хууль''']] гэх хууль цаазын бичгийг Е Рун Зу гэх бичгийн түшмэл удирдаж 1291 оны 6 сарын 18-нд эмхэтгэсэн. Энэ хууль нь [[Алтан улс|Алтан улсын]] '''Жанзун хааны''' үед зохиосон '''Тай Хэ Люй И''' гэх хууль цаазын бичиг, [[Чингис хаан|'''Чингис хааны''']] үед зохиосон [[Их Засаг]] хуулийг үндэс болгосон байдаг. Уг хууль нь 96 зүйл, 10 бүлэгтэй. Үүнд түшмэдийн ёс, мөнгө санхүү, шашин шүтлэг, боловсрол, хулгайн хэрэг, цагдан хорих гэх мэт зүйлд хуваагдаж байлаа. Мөн [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт Төмөр хааны]] үед 1305 онд [[Да Дөгийн хуулийн эмтхэтгэл]] гэх хууль цаазын бичгийг гаргасан. Үүнээс гадна 1322-1323 оны хооронд [[Юань улсын хууль цаазын бичиг]], [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] зэргийг эмхэтгэж баталсан. Тус бүр нь 2000 гаруй боть бөгөөд 20 гаруй бүлэгт хуваагдаж байдаг. Юань улсын сүүл үед холбогдох бас нэгэн хууль цаазын бичиг нь 1338-1345 оны хооронд [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр хааны]] зарлигаар [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] болон өмнөх үеийн хуулийг нэгтгэсэн нэгэн хуулийг гаргасан. Үүнийг хятадаар '''[[Жыжөн Тяогө]]''' гэдэг. Монголчилбол Жыжөнгийн хуулийн эмхэтгэл гэнэ. Энэ нь нийт 2909 боть бөгөөд удиртгал бүлэг нь 150 боть, хуулийн эмхэтгэл бүлэг нь 1700 боть, хавсралт бүлэг нь 1059 боть болдог. 1346 оноос албан ёсоор хэрэглэж эхэлсэн. Энэ хууль нь 22 жил болоод [[Мин улс]] байгуулагдахад халагдаж, хожуу [[Юнлө|Юнлэ хааны]] үед бичигдсэн '''[[Юнлө Дадянь]]''', [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хааны]] үед бичигдсэн '''Дөрвөн хөмрөгийн данс бичмэл''' хэмээх хоёр бүтээлд багтсан билээ. == Хаад == {{гол|Юань улсын хаад}} {|class="wikitable sortable" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" |+ '''Монголын Их Хаад''' |- !Хөрөг ! style="background:#efefef;" | Хааны нэр ! style="background:#efefef;" | Цол ! style="background:#efefef;" | Амьдарсан жилүүд ! style="background:#efefef;" | Хаанчилсан жилүүд ! style="background:#efefef;" | Хятад оны цол ! style="background:#efefef;" | Хятад сүмийн цол |- |[[Файл:Kublai Khan.jpg|center|frameless|125x125px]] | [[Хубилай хаан|'''Хубилай''']] | '''Сэцэн хаан''' | [[1215 он|1215]]-[[1294 он|1294]] | [[1271 он|1271]]-1294 он | [[Чжунтун]] (1260-1264)<br /> [[Жыюань]] (1264-1294) | Шизу |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumTemurOljeituPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Өлзийт Төмөр хаан|'''Төмөр''']] | '''Өлзийт хаан''' | [[1265 он|1265]]-[[1307 он|1307]] | [[1294 он|1294]]-1307 | [[Юаньжэнь]] (1295-1297) <br />[[Дадө]] (1297-1307) | Чэнзун |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|center|frameless|125x125px]] | [[Хайсан хүлэг хаан|'''Хайсан''']] | '''Хүлэг хаан''' | [[1281]]-[[1311]] | [[1307]]-1311 | [[Жыда]] <br /> (1308-1311) | Узун |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumAyurbarvadaBuyantuPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Аюурбарбад буянт хаан|'''Аюурбарбад''']] | '''Буянт хаан''' | [[1285]]-[[1320]] | [[1311]]-1320 | [[Хуанцин]] <br /> (1311-1316)<br />[[Яньёу]](1316-1320) | Рэньзун |- |[[Файл:Gegeen.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Шадбал гэгээн хаан|'''Шадбал''']] | '''Гэгээн хаан''' | [[1303]]-[[1323]] | [[1320]]-1323 | [[Жыжы (Гэгээн хаан)|Чжичжи]] <br /> (1320-1323) | Инзун |- |[[Файл:Yesun.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Есөнтөмөр хаан|'''Есөнтөмөр''']] | | [[1276]]-[[1328]] | [[1323]]-1328 | [[Тайдин]] <br /> (1323-1328) [[Жыхө]]<br />(1328) | Тай Дин Ди |- |[[Файл:Ragibagh.jpg|center|frameless|125x125px]] | [[Аригиба хаан|'''Аригиба''']] | | [[1320]]-[[1328]] | 1328 | [[Тяньшүнь (1328)|Тяньшүнь <br /> (1328)]] | Тянь Шүнь Ди |- |[[Файл:YuanEmperor Kusala.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Хүслэн хаан|'''Хүслэн''']] | '''Хутагт хаан''' | [[1300]]-[[1329]] | 1329 | [[Тяньли]] <br /> (1329) | Минзун |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumTughTemurPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Төвтөмөр хаан|'''Төвтөмөр''']] | '''Заяат хаан''' | [[1304]]-[[1332]] | [[1328]]-[[1329]], <br />1329-1332 | [[Тяньли]] <br /> (1328-1329)<br /> [[Жышүнь]]<br /> (1329-1332) | Вэньзун |- |[[Файл:YuanEmperorAlbumIrinchinbalPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Ринчинбал хаан|'''Ринчинбал''']] | '''Эрдэнэцогт хаан''' | [[1326]]-[[1332]] | 1332 | Жышүнь (1332) | Нинзун |- |[[Файл:Toghon.jpg|center|frameless|126x126px]] | [[Тогоонтөмөр хаан|'''Тогоонтөмөр''']] | '''Ухаант хаан''' | [[1320]]-[[1370]] | [[1333]]-[[1368]] | [[Юаньтун|Юань Тун]] <br /> (1333-1335)<br />[[Жыюань|Чжи Юань]]<br />(1335-1340)<br /> [[Жыжөн|Чжи Чжэн]]<br />(1340-1370)<br /> | Хуйзун<br>Шүнь Ди |} '''Их Хатад''' {| class="wikitable" !Хөрөг !Хатны нэр !Овог аймаг !Хатан суусан үе |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Чаби хатан|'''Чамбуй''']] |Хонгирад |1260-1281 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumNahan.jpg|center|frameless|128x128px]] |[[Намбуй хатан|'''Намбуй''']] |[[Хонгирад]] |1285-1286 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Шилийндалай хатан|'''Шилиндалай''']] |Хонгирад |1295-1305 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Булган хатан|'''Булган''']] |[[Баяд|Баягуд]] |1305-1307 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumZhenge.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Жэнгэ хатан|'''Жэнгэ''']] |Хонгирад |1307-1311 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfAyurbarvada.jpg|center|frameless|130x130px]] |[[Раднашири хатан|'''Раднашири''']] |Хонгирад |1311-1320 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfShidebalaII.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Сугабал хатан|'''Сугабал''']] |[[Ихирэс]] |1320-1323 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumUnnamedEmpressIV.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Бабухан хатан|'''Бабухан''']] |Хонгирад |1323-1328 |- |[[Файл:Будшир_хатан.jpg|center|frameless|129x129px]] |[[Будшир хатан|'''Будашири''']] |Хонгирад |1328-1329, 1329-1332 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfQoshila.jpg|center|frameless|128x128px]] |[[Бабуша хатан|'''Бабуша''']] |[[Хонгирад]] |1329 |- |[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfIrinchinbal.jpg|center|frameless|128x128px]] |[[Дарамшир|'''Дармашири''']] |Хонгирад |1332 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Данашир хатан|'''Данашири''']] |[[Кипчак]] |1333-1335 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Баянхутаг хатан|'''Баянхутуг''']] |Хонгирад |1335-1365 |- |Хөрөг нь зурагдаагүй |[[Өлзийхутаг хатан|'''Өлзийхутуг''']] |[[Курё улс]] |1365-1368 |} == Юань гүрний эдийн засаг == {{Гол|Юань улсын зоосон мөнгө}} [[Файл:Yuan coinage.jpg|thumb|right|Юань улсын мөнгөн зооснууд]] Юань улсын үед хөдөө аж ахуйг үндэс болгосон олон төрлийн аж ахуйг зэрэг хөгжүүлэх бодлого баримталсны дүнд таримлын төрөл зүйл олширч тариа будааг элбэг хураах болсон бөгөөд мал сүрэг ч өнөр өссөн байна. Юань улсын үед гар үйлдвэр ихээхэн хөгжжээ. Жишээ нь: хөх цэцэгтэй цагаан шаазан нэгэнт дэлхийн хэмжээний шилдэг бүтээгдэхүүн болж олон оронд борлуулагдаж байжээ. Онгоц хийх мэргэжил дээшилж усан флоттой болжээ. Хубилай хаан анх удаа хууль ёсны баталгаатай цаасан мөнгийг гүйлгээнд гаргасан нь олон улсын худалдааг хөгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой зүйл болсон байна. Юань улсын үед Ханчжоугаас Бээжин хүрэх усан сувгийг холбосон бөгөөд Шанхай, Ханчжоу, Гуанчжоу зэрэг нэлээд олон газрыг худалдааны чөлөөт бүс нутаг болгож ус хуурай хосолсон шинэ торгоны замыг нээж дэлхий олон орны эдийн засаг соёлын солилцоонд чухал хувь нэмэр оруулжээ.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/418 Монголын Их Юань улс] Монголын түүх 2016 он</ref> == Зургийн цомог == <gallery mode="packed" heights="160"> Файл:Yuan dynasty iron magic square.jpg|Араб тоо сийлсэн хавтан (Юань гүрэн) Файл:Yuan Dynasty - waterwheels and smelting.png|Төмрийн хүдэр хайлуулах зуух Файл:水轮.jpg|Усан хүрд Файл:水锤.jpg|Юань улсын үеийн усан хөөрөг Файл:纺织机.jpg|Юань улсын үеийн нэхмэлийн машин Файл:水磨齿轮.jpg|Усан тээрэм Файл:农书织布机.jpg|Торго нэхэх суурь машин Файл:Zhao Mengfu1.jpg|Юань улсыг үеийн зураг ([[Жао Мэнфу]]) Файл:Chuangzi Nu1.jpg|Юань улсын үеийн Давхар холхивчит нум<ref name="bm">{{cite web |url = http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |title=Archived copy |accessdate=November 11, 2009 |deadurl=yes |archiveurl = https://web.archive.org/web/20091202081843/http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |archivedate=December 2, 2009 }}</ref> Файл:Skanda detail heart sutra zhao mengfu.jpeg|Юань улсын үеийн цэргийн хувцас Файл:Immortal Riding a Dragon.jpg|Юань улсын үед зурагдсан луу унаж буй зураг Файл:Horse and Groom, after Li Gonglin by Zhao Yong.jpg|[[Монгол морь]] Файл:Jiang Ge.JPG|Юань улсын Монгол цэрэг Файл:Qubilai Setsen Khaan.JPG|[[Хубилай хаан]]ы залуугийн зураг Файл:Mongol warrior of Genghis Khan.jpg|Монгол морьтон баатрын харваж байгаа зураг Файл:Yuan stone Nestorian inscription (rep).JPG|Бээжин хотын Фаншань дүүргээс олдсон Юань улсын үед хамаарах Несториан шашинтны чулуун хөшөө </gallery> ==Урлагийн бүтээл== ===Кино=== *Телевизийн богино цувралууд, ''[[Марко Поло (TV богино цувралууд)|Марко Поло]]'' (1982), Featuring [[Кэн Маршал]] ба [[Роученг Ин]], зохиолыг бичсэн [[Жулиано Монталдо]],зураглаач, Пологийн аялалаар хоёр ялалт авсан. [[Эмми шагнал гардуулах ёслол]], зургаагаас дээш удаа нэр дэвшсэн.<ref name=Emmy>{{Citation|title=Academy of Television Arts & Sciences|url=http://www.emmys.org/awards/awardsearch.php|accessdate=July 6, 2009}} (Searching for "Marco Polo", and year 1982)</ref><ref>{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt0083446/ |website=IMDb TV miniseries|title= Marco Polo |date= 1982}}</ref> * ''[[Марко Поло (телевизийн цуврал)|Марко Поло]]'' 2014 оны кино. ([http://www.imdb.com/title/tt2189461/ imdb.com Marco Polo (TV series)]) ==Мөн үзэх== * [[Юань улсын хаад]] буюу монгол хаадын жагсаалт * [[Их Монгол Улс]] * [[Их Монгол улс болон Юань гүрний үеийн дайн тулаан]] * [[Алтан Орд]] * [[Ил Хаант Улс]] * [[Цагаадайн улс]] == Ном == * Arthur Cotterell: The Imperial Capitals of China - An Inside View of the Celestial Empire. Pimlico, London 2007, ISBN 978-1-84595-009-5 (англи хэлээр). * Ann Paludan: Chronicle of the China Emperors. Thames & Hudson, London 1998, ISBN 0-500-05090-2 (англи хэлээр). ==Цахим холбоос== {{commonscat|Yuan Dynasty|Юань Улс}} * [http://www.kinabaloo.com/yd1.html Yuan Dynasty Earthen City Wall Park, Beijing] (англи хэлээр) * [http://www.chinavoc.com/history/yuan.htm The Yuan Dynasty] (англи хэлээр) == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө= [[Их Монгол Улс]] <br/> [[Сүн улс|Өмнөд Сүн улс]] <br/> |он= 1271-1368 |албан_тушаал= Их Юань улс |дараа=[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монгол улс]]<br/> [[Мин улс]] }} {{end}} {{Хөтлөгч мөр Юань Улсын сэдэв}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Юань улс| ]] [[Ангилал:Их Монгол Улс]] [[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]] qh3gnvnsx1zfdj103iehj2nxh245run 0 20520 708215 706016 2022-08-11T10:25:49Z 45.58.38.153 /* Намтар */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name =Элбэг нигүүлсэгч хаан |title =Монголын хаан |reign =1393–1399 |coronation =1393 |othertitles = |full name =Элбэг |predecessor= [[Энх хаан]] |successor =[[Гүнтөмөр хаан]] |queen = Хөвгүүндэй хатан<ref>Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.106</ref> |consort = [[Өлзий гоо хатан]] |issue = |royal house =[[Боржигин]] |dynasty =[[Умард Юань]] |father =[[Төгстөмөр]] |mother = |date of birth =1361 |place of birth = |date of death =1399 |place of death = |date of burial = |place of burial = ||image=[[File:Элбэг нигүүлсэгч хаан 1361-1399.jpg|200px]]}} '''Элбэг нигүүлсэгч''' 1361 оны цагаагчин үхэр жил төрж 1399 оны шаргачин туулай жил таалал төгсчээ. 1393 оны харагчин тахиа жил хаан ор суусан. Хаан 38 насалжээ. == Намтар == === Гарал үүсэл === Тэрээр [[Энхзоригт хаан]]ы дүү бөгөөд өөрийн ахаа хөнөөж хаан ширээнд суусан гэх зарим «[[Эрдэнийн товч]]» сурвалжид тэмдэглэгдсэн байдаг. === Улс төрийн үйл ажиллагаа === Хаан ширээнд заларсны эхний хэдэн жилдээ нигүүлсэнгүй тайван замаар төрөө удирдаж байсан. Иймээс Элбэг хааныг монголын сурвалж бичигт '''Элбэг нигүүлсэнгүй хаан''' гэж бичиж байсан. Түүнийг хаан ширээнд сууж байх үед Мин болон [[Ойрад]]ын хил дээр тулалдаан бослого их болдог байв. Тухайн үед Ойрад болон Боржигин овгийн харилцаа муу байсан. [[Саган сэцэн]]ий бичсэнээр Элбэг хаан өөрийнхөө хийсэн буруу зүйлсийнхээ хариуцлагыг өөрөө хүлээсэн. Элбэг хаан нэг өдөр ан хийж яваад цасан дээр цус тунасан туулайн цусыг хараад “Цас шиг цагаан царайтай, цус шиг улаан хацартай хүүхэн байдаг болов уу?” гэж асуухад Ойрадын Хуухай баатар: ”Хаантан минь ээ! Би тийм үзэсгэлэнтэй эмэгтэйг мэднэ ээ” гэж хэлэхэд хаан: “Тэр үзэсгэлэн гоог хэн гэдэг юм бэ?” гэж асуухад Хуухай баатар: ”Түүнийг харах таны хувьд боломжгүй, хэрэв та үнэхээр үүнийг хүсч байгаа бол би хэлье. Тэр бол таны хүү Дүүрэн Төмөр хун тайжийн эхнэр Өлзий гүнж” гэж хариулахад Элбэг нигүүлсэгч хаан “Хараагүй зүйлийг минь харахад тусалж, хүрээгүй зүйлд минь хүрэхэд туслан мөрөөдлийг минь биелүүлж яг одоо түүнийг авч ир!” гэж Хуухай баатарт зарлиг буулгав. Хуухай баатар гүнж дээр очоод ”Хаан таны үзэсгэлэн гоог харахыг хүсэж байна” гэж хэлэхэд гүнж “Тэнгэр газар хоёр зэрэг ирээ юү дээ? Хаан хүүгийнхээ эхнэрийг харахыг хүслээ гэж үү? Тэр өөрийн хүү Дүүрэн Төмөрийг алах гэж үү? Хаан ёс бус юм бодож байна” гэж хэлүүлэхэд Хаан эдгээр үгсийг үл тоон биечлэн ирж, бэр охиноо үзээд дурлаж, өөрийн хүү Хархүчүг хунтайжийг хороолгож, эхнэр Өлзийтийг нь хvчээр авчээ. Хожмын нэг өдөр Хуухай баатар хааны өргөөнд айраг уухаар ирэхэд хаан байсангүй учир тэрээр хааны гэрийн урд хүлээж байтал Өлзий хатан хүрч ирээд түүнд ”Би хаанд элч явуулсан байгаа, хоёулаа хамт хүлээе, Өргөөнд морилно уу” гэж хэлээд Хуухай баатарыг өргөөнд дагуулан орж архи хундагалаж өгөв. Тэгэхдээ Хуухай баатарын аяганд архи, өөрийнхөө аяганд ус хийж Хуухай баатарыг овжин аргаар согтоов. Хуухай баатарыг согтсон байх зуур өөрийнхөө хувцсыг урж, үс гэзгээ сэгсийлгээд, дээрээсээ цус асгаж хэвтээд, тусламж эрж хашгирчээ. Хаан болон хааны албатууд Хуухайг барьж хороов. Өлзийт хатан: "Эм хүний өшөө ийм байдаг юм, хүүгээ алсан ёсгүй хаан чи билээ" гэх зэргээр хэлсэнд Элбэг хаан буруу хардаж, Хуухайг хилсээр хөнөөснөө ойлгожээ. Тэгээд тэр [[Дөрвөн ойрдын холбоо|Дөрвөн түмнийг]] [[Хуухай даюу|Хуухайн]] хүү Батула Чинсанд мэдүүлж өөрийн охин [[Самур гүнж]]<nowiki/>ээ хатан болгон өгчээ. Дөрвөн түмэн Ойрад гэх тэр бөлгөө. Хэргийн үнэн учрыг мэдсэн [[Батула|'''Батула Чинсан''']] эцгийнхээ өсийг авахаар, [[Үгч хашха хаан|'''Үгч хашха ноён''']] намайг амьд байхад миний зарц Батулад Ойрадыг хуваан захирууллаа гээд уурлан Батулагийн хамтаар цэрэглэн ирж байлдаад, Элбэг Нигүүлсэгч хааныг хөнөөжээ. Энэ тухай Лувсанданзангийн [[Алтан товч|Алтан Товчид]]: "Элбэг хааныг Ойрадын Батула Чинсан ... хороож тэнгэр болгов. Батула чинсан ... эхлэн дөрвөн түмэн Ойрадыг аван харь дайсан болов..." гэжээ. Ийнхvv Элбэг Нигүүлсэгч хааны зүй бус авир Монголд хор болов. :Төрийн хаад суудлаа засаж чадахгүй бол :Түмэн олон гүйдлээ олж чаддагүйг :Элбэг Нигүүлсэгч хааны түүх харуулдаг билээ. '''Элбэг нигүүлсэгч хааны гэм:''' Өөрөөс дүүгийн гэргийг сонждоггүй байтал өөрийн дүүгийн гэргийг сонжсон нэг гэм. Монголчууд эрт цагаас 3 амьтан хорлохыг цээрлэдэг байжээ. Үүнд буга, чоно, туулай. Гэтэл Элбэг нигүүлсэгч хаан чандага буюу туулай алснаар нэг гэм хийсэн буюу тэнгэр нь хаясан гэж үздэг байна. {{s-start}} {{Залгамжлал | өмнө = [[Энх хаан]] | албан_тушаал = [[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] | дараа = [[Гүнтөмөр хаан]] | он = [[1393]]-[[1399]] }} {{end}} ==Эшлэл== [[Ангилал:1361 онд төрсөн]] [[Ангилал:Монголын хаан]] [[Ангилал:1399 онд өнгөрсөн]] ms1ns9at2hmh0gpv9rsof43jqf4vqad 708216 708215 2022-08-11T10:35:03Z 45.58.38.153 /* Гарал үүсэл */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name =Элбэг нигүүлсэгч хаан |title =Монголын хаан |reign =1393–1399 |coronation =1393 |othertitles = |full name =Элбэг |predecessor= [[Энх хаан]] |successor =[[Гүнтөмөр хаан]] |queen = Хөвгүүндэй хатан<ref>Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.106</ref> |consort = [[Өлзий гоо хатан]] |issue = |royal house =[[Боржигин]] |dynasty =[[Умард Юань]] |father =[[Төгстөмөр]] |mother = |date of birth =1361 |place of birth = |date of death =1399 |place of death = |date of burial = |place of burial = ||image=[[File:Элбэг нигүүлсэгч хаан 1361-1399.jpg|200px]]}} '''Элбэг нигүүлсэгч''' 1361 оны цагаагчин үхэр жил төрж 1399 оны шаргачин туулай жил таалал төгсчээ. 1393 оны харагчин тахиа жил хаан ор суусан. Хаан 38 насалжээ. == Намтар == === Гарал үүсэл === Тэрээр [[Энхзоригт хаан]]ы дүү бөгөөд өөрийн ахаа хөнөөж хаан ширээнд суусан гэх «[[Эрдэнийн товч]]» сурвалжид тэмдэглэгдсэн байдаг. Гэвч Монголын зарим түүхчид түүнийг [[Санскрит хэл|санскрит]] нэр нь “Майдарбал” [[Аюушридар хаан|Аюуширидар]]гийн хүү гэж үздэг. === Улс төрийн үйл ажиллагаа === Хаан ширээнд заларсны эхний хэдэн жилдээ нигүүлсэнгүй тайван замаар төрөө удирдаж байсан. Иймээс Элбэг хааныг монголын сурвалж бичигт '''Элбэг нигүүлсэнгүй хаан''' гэж бичиж байсан. Түүнийг хаан ширээнд сууж байх үед Мин болон [[Ойрад]]ын хил дээр тулалдаан бослого их болдог байв. Тухайн үед Ойрад болон Боржигин овгийн харилцаа муу байсан. [[Саган сэцэн]]ий бичсэнээр Элбэг хаан өөрийнхөө хийсэн буруу зүйлсийнхээ хариуцлагыг өөрөө хүлээсэн. Элбэг хаан нэг өдөр ан хийж яваад цасан дээр цус тунасан туулайн цусыг хараад “Цас шиг цагаан царайтай, цус шиг улаан хацартай хүүхэн байдаг болов уу?” гэж асуухад Ойрадын Хуухай баатар: ”Хаантан минь ээ! Би тийм үзэсгэлэнтэй эмэгтэйг мэднэ ээ” гэж хэлэхэд хаан: “Тэр үзэсгэлэн гоог хэн гэдэг юм бэ?” гэж асуухад Хуухай баатар: ”Түүнийг харах таны хувьд боломжгүй, хэрэв та үнэхээр үүнийг хүсч байгаа бол би хэлье. Тэр бол таны хүү Дүүрэн Төмөр хун тайжийн эхнэр Өлзий гүнж” гэж хариулахад Элбэг нигүүлсэгч хаан “Хараагүй зүйлийг минь харахад тусалж, хүрээгүй зүйлд минь хүрэхэд туслан мөрөөдлийг минь биелүүлж яг одоо түүнийг авч ир!” гэж Хуухай баатарт зарлиг буулгав. Хуухай баатар гүнж дээр очоод ”Хаан таны үзэсгэлэн гоог харахыг хүсэж байна” гэж хэлэхэд гүнж “Тэнгэр газар хоёр зэрэг ирээ юү дээ? Хаан хүүгийнхээ эхнэрийг харахыг хүслээ гэж үү? Тэр өөрийн хүү Дүүрэн Төмөрийг алах гэж үү? Хаан ёс бус юм бодож байна” гэж хэлүүлэхэд Хаан эдгээр үгсийг үл тоон биечлэн ирж, бэр охиноо үзээд дурлаж, өөрийн хүү Хархүчүг хунтайжийг хороолгож, эхнэр Өлзийтийг нь хvчээр авчээ. Хожмын нэг өдөр Хуухай баатар хааны өргөөнд айраг уухаар ирэхэд хаан байсангүй учир тэрээр хааны гэрийн урд хүлээж байтал Өлзий хатан хүрч ирээд түүнд ”Би хаанд элч явуулсан байгаа, хоёулаа хамт хүлээе, Өргөөнд морилно уу” гэж хэлээд Хуухай баатарыг өргөөнд дагуулан орж архи хундагалаж өгөв. Тэгэхдээ Хуухай баатарын аяганд архи, өөрийнхөө аяганд ус хийж Хуухай баатарыг овжин аргаар согтоов. Хуухай баатарыг согтсон байх зуур өөрийнхөө хувцсыг урж, үс гэзгээ сэгсийлгээд, дээрээсээ цус асгаж хэвтээд, тусламж эрж хашгирчээ. Хаан болон хааны албатууд Хуухайг барьж хороов. Өлзийт хатан: "Эм хүний өшөө ийм байдаг юм, хүүгээ алсан ёсгүй хаан чи билээ" гэх зэргээр хэлсэнд Элбэг хаан буруу хардаж, Хуухайг хилсээр хөнөөснөө ойлгожээ. Тэгээд тэр [[Дөрвөн ойрдын холбоо|Дөрвөн түмнийг]] [[Хуухай даюу|Хуухайн]] хүү Батула Чинсанд мэдүүлж өөрийн охин [[Самур гүнж]]<nowiki/>ээ хатан болгон өгчээ. Дөрвөн түмэн Ойрад гэх тэр бөлгөө. Хэргийн үнэн учрыг мэдсэн [[Батула|'''Батула Чинсан''']] эцгийнхээ өсийг авахаар, [[Үгч хашха хаан|'''Үгч хашха ноён''']] намайг амьд байхад миний зарц Батулад Ойрадыг хуваан захирууллаа гээд уурлан Батулагийн хамтаар цэрэглэн ирж байлдаад, Элбэг Нигүүлсэгч хааныг хөнөөжээ. Энэ тухай Лувсанданзангийн [[Алтан товч|Алтан Товчид]]: "Элбэг хааныг Ойрадын Батула Чинсан ... хороож тэнгэр болгов. Батула чинсан ... эхлэн дөрвөн түмэн Ойрадыг аван харь дайсан болов..." гэжээ. Ийнхvv Элбэг Нигүүлсэгч хааны зүй бус авир Монголд хор болов. :Төрийн хаад суудлаа засаж чадахгүй бол :Түмэн олон гүйдлээ олж чаддагүйг :Элбэг Нигүүлсэгч хааны түүх харуулдаг билээ. '''Элбэг нигүүлсэгч хааны гэм:''' Өөрөөс дүүгийн гэргийг сонждоггүй байтал өөрийн дүүгийн гэргийг сонжсон нэг гэм. Монголчууд эрт цагаас 3 амьтан хорлохыг цээрлэдэг байжээ. Үүнд буга, чоно, туулай. Гэтэл Элбэг нигүүлсэгч хаан чандага буюу туулай алснаар нэг гэм хийсэн буюу тэнгэр нь хаясан гэж үздэг байна. {{s-start}} {{Залгамжлал | өмнө = [[Энх хаан]] | албан_тушаал = [[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] | дараа = [[Гүнтөмөр хаан]] | он = [[1393]]-[[1399]] }} {{end}} ==Эшлэл== [[Ангилал:1361 онд төрсөн]] [[Ангилал:Монголын хаан]] [[Ангилал:1399 онд өнгөрсөн]] 51t2740f2antu7fxvn2zfddjtq2kbcr 708217 708216 2022-08-11T10:45:34Z 45.58.38.153 /* Гарал үүсэл */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name =Элбэг нигүүлсэгч хаан |title =Монголын хаан |reign =1393–1399 |coronation =1393 |othertitles = |full name =Элбэг |predecessor= [[Энх хаан]] |successor =[[Гүнтөмөр хаан]] |queen = Хөвгүүндэй хатан<ref>Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.106</ref> |consort = [[Өлзий гоо хатан]] |issue = |royal house =[[Боржигин]] |dynasty =[[Умард Юань]] |father =[[Төгстөмөр]] |mother = |date of birth =1361 |place of birth = |date of death =1399 |place of death = |date of burial = |place of burial = ||image=[[File:Элбэг нигүүлсэгч хаан 1361-1399.jpg|200px]]}} '''Элбэг нигүүлсэгч''' 1361 оны цагаагчин үхэр жил төрж 1399 оны шаргачин туулай жил таалал төгсчээ. 1393 оны харагчин тахиа жил хаан ор суусан. Хаан 38 насалжээ. == Намтар == === Гарал үүсэл === Тэрээр [[Энхзоригт хаан]]ы дүү бөгөөд өөрийн ахаа хөнөөж хаан ширээнд суусан гэх «[[Эрдэнийн товч]]» сурвалжид тэмдэглэгдсэн байдаг. Гэвч Монголын зарим түүхчид түүнийг [[Санскрит хэл|санскрит]] нэр нь “Майдарбал” [[Аюушридар хаан|Аюуширидар]]ын хүү гэж үздэг.<ref>[https://www.tuuh.mn/8529/ МОНГОЛЫН ХААН ШИРЭЭГ СОЛОНГОС ЦУСТАЙ]</ref><ref>The Lineage and Political Situation of the Northern Yuan Khans Before the Middle of the 15th Century, Volume 6, Research on Mongolian History</ref> === Улс төрийн үйл ажиллагаа === Хаан ширээнд заларсны эхний хэдэн жилдээ нигүүлсэнгүй тайван замаар төрөө удирдаж байсан. Иймээс Элбэг хааныг монголын сурвалж бичигт '''Элбэг нигүүлсэнгүй хаан''' гэж бичиж байсан. Түүнийг хаан ширээнд сууж байх үед Мин болон [[Ойрад]]ын хил дээр тулалдаан бослого их болдог байв. Тухайн үед Ойрад болон Боржигин овгийн харилцаа муу байсан. [[Саган сэцэн]]ий бичсэнээр Элбэг хаан өөрийнхөө хийсэн буруу зүйлсийнхээ хариуцлагыг өөрөө хүлээсэн. Элбэг хаан нэг өдөр ан хийж яваад цасан дээр цус тунасан туулайн цусыг хараад “Цас шиг цагаан царайтай, цус шиг улаан хацартай хүүхэн байдаг болов уу?” гэж асуухад Ойрадын Хуухай баатар: ”Хаантан минь ээ! Би тийм үзэсгэлэнтэй эмэгтэйг мэднэ ээ” гэж хэлэхэд хаан: “Тэр үзэсгэлэн гоог хэн гэдэг юм бэ?” гэж асуухад Хуухай баатар: ”Түүнийг харах таны хувьд боломжгүй, хэрэв та үнэхээр үүнийг хүсч байгаа бол би хэлье. Тэр бол таны хүү Дүүрэн Төмөр хун тайжийн эхнэр Өлзий гүнж” гэж хариулахад Элбэг нигүүлсэгч хаан “Хараагүй зүйлийг минь харахад тусалж, хүрээгүй зүйлд минь хүрэхэд туслан мөрөөдлийг минь биелүүлж яг одоо түүнийг авч ир!” гэж Хуухай баатарт зарлиг буулгав. Хуухай баатар гүнж дээр очоод ”Хаан таны үзэсгэлэн гоог харахыг хүсэж байна” гэж хэлэхэд гүнж “Тэнгэр газар хоёр зэрэг ирээ юү дээ? Хаан хүүгийнхээ эхнэрийг харахыг хүслээ гэж үү? Тэр өөрийн хүү Дүүрэн Төмөрийг алах гэж үү? Хаан ёс бус юм бодож байна” гэж хэлүүлэхэд Хаан эдгээр үгсийг үл тоон биечлэн ирж, бэр охиноо үзээд дурлаж, өөрийн хүү Хархүчүг хунтайжийг хороолгож, эхнэр Өлзийтийг нь хvчээр авчээ. Хожмын нэг өдөр Хуухай баатар хааны өргөөнд айраг уухаар ирэхэд хаан байсангүй учир тэрээр хааны гэрийн урд хүлээж байтал Өлзий хатан хүрч ирээд түүнд ”Би хаанд элч явуулсан байгаа, хоёулаа хамт хүлээе, Өргөөнд морилно уу” гэж хэлээд Хуухай баатарыг өргөөнд дагуулан орж архи хундагалаж өгөв. Тэгэхдээ Хуухай баатарын аяганд архи, өөрийнхөө аяганд ус хийж Хуухай баатарыг овжин аргаар согтоов. Хуухай баатарыг согтсон байх зуур өөрийнхөө хувцсыг урж, үс гэзгээ сэгсийлгээд, дээрээсээ цус асгаж хэвтээд, тусламж эрж хашгирчээ. Хаан болон хааны албатууд Хуухайг барьж хороов. Өлзийт хатан: "Эм хүний өшөө ийм байдаг юм, хүүгээ алсан ёсгүй хаан чи билээ" гэх зэргээр хэлсэнд Элбэг хаан буруу хардаж, Хуухайг хилсээр хөнөөснөө ойлгожээ. Тэгээд тэр [[Дөрвөн ойрдын холбоо|Дөрвөн түмнийг]] [[Хуухай даюу|Хуухайн]] хүү Батула Чинсанд мэдүүлж өөрийн охин [[Самур гүнж]]<nowiki/>ээ хатан болгон өгчээ. Дөрвөн түмэн Ойрад гэх тэр бөлгөө. Хэргийн үнэн учрыг мэдсэн [[Батула|'''Батула Чинсан''']] эцгийнхээ өсийг авахаар, [[Үгч хашха хаан|'''Үгч хашха ноён''']] намайг амьд байхад миний зарц Батулад Ойрадыг хуваан захирууллаа гээд уурлан Батулагийн хамтаар цэрэглэн ирж байлдаад, Элбэг Нигүүлсэгч хааныг хөнөөжээ. Энэ тухай Лувсанданзангийн [[Алтан товч|Алтан Товчид]]: "Элбэг хааныг Ойрадын Батула Чинсан ... хороож тэнгэр болгов. Батула чинсан ... эхлэн дөрвөн түмэн Ойрадыг аван харь дайсан болов..." гэжээ. Ийнхvv Элбэг Нигүүлсэгч хааны зүй бус авир Монголд хор болов. :Төрийн хаад суудлаа засаж чадахгүй бол :Түмэн олон гүйдлээ олж чаддагүйг :Элбэг Нигүүлсэгч хааны түүх харуулдаг билээ. '''Элбэг нигүүлсэгч хааны гэм:''' Өөрөөс дүүгийн гэргийг сонждоггүй байтал өөрийн дүүгийн гэргийг сонжсон нэг гэм. Монголчууд эрт цагаас 3 амьтан хорлохыг цээрлэдэг байжээ. Үүнд буга, чоно, туулай. Гэтэл Элбэг нигүүлсэгч хаан чандага буюу туулай алснаар нэг гэм хийсэн буюу тэнгэр нь хаясан гэж үздэг байна. {{s-start}} {{Залгамжлал | өмнө = [[Энх хаан]] | албан_тушаал = [[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] | дараа = [[Гүнтөмөр хаан]] | он = [[1393]]-[[1399]] }} {{end}} ==Эшлэл== [[Ангилал:1361 онд төрсөн]] [[Ангилал:Монголын хаан]] [[Ангилал:1399 онд өнгөрсөн]] rnj79m0xnpu1p2hlvac7th9a1u4z4m5 708218 708217 2022-08-11T10:47:19Z 45.58.38.153 /* Гарал үүсэл */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name =Элбэг нигүүлсэгч хаан |title =Монголын хаан |reign =1393–1399 |coronation =1393 |othertitles = |full name =Элбэг |predecessor= [[Энх хаан]] |successor =[[Гүнтөмөр хаан]] |queen = Хөвгүүндэй хатан<ref>Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.106</ref> |consort = [[Өлзий гоо хатан]] |issue = |royal house =[[Боржигин]] |dynasty =[[Умард Юань]] |father =[[Төгстөмөр]] |mother = |date of birth =1361 |place of birth = |date of death =1399 |place of death = |date of burial = |place of burial = ||image=[[File:Элбэг нигүүлсэгч хаан 1361-1399.jpg|200px]]}} '''Элбэг нигүүлсэгч''' 1361 оны цагаагчин үхэр жил төрж 1399 оны шаргачин туулай жил таалал төгсчээ. 1393 оны харагчин тахиа жил хаан ор суусан. Хаан 38 насалжээ. == Намтар == === Гарал үүсэл === Тэрээр [[Энхзоригт хаан]]ы дүү бөгөөд өөрийн ахаа хөнөөж хаан ширээнд суусан гэх «[[Эрдэнийн товч]]» сурвалжид тэмдэглэгдсэн байдаг. Гэвч Монголын зарим түүхчид түүнийг [[Санскрит хэл|санскрит]] нэр нь “Майдарбал” [[Аюушридар хаан|Аюуширидар]]ын хүү гэж үздэг.<ref>[https://www.tuuh.mn/8529/ МОНГОЛЫН ХААН ШИРЭЭГ СОЛОНГОС ЦУСТАЙ]</ref><ref>Буяндэлгэр. The Lineage and Political Situation of the Northern Yuan Khans Before the Middle of the 15th Century, Volume 6, Research on Mongolian History</ref> === Улс төрийн үйл ажиллагаа === Хаан ширээнд заларсны эхний хэдэн жилдээ нигүүлсэнгүй тайван замаар төрөө удирдаж байсан. Иймээс Элбэг хааныг монголын сурвалж бичигт '''Элбэг нигүүлсэнгүй хаан''' гэж бичиж байсан. Түүнийг хаан ширээнд сууж байх үед Мин болон [[Ойрад]]ын хил дээр тулалдаан бослого их болдог байв. Тухайн үед Ойрад болон Боржигин овгийн харилцаа муу байсан. [[Саган сэцэн]]ий бичсэнээр Элбэг хаан өөрийнхөө хийсэн буруу зүйлсийнхээ хариуцлагыг өөрөө хүлээсэн. Элбэг хаан нэг өдөр ан хийж яваад цасан дээр цус тунасан туулайн цусыг хараад “Цас шиг цагаан царайтай, цус шиг улаан хацартай хүүхэн байдаг болов уу?” гэж асуухад Ойрадын Хуухай баатар: ”Хаантан минь ээ! Би тийм үзэсгэлэнтэй эмэгтэйг мэднэ ээ” гэж хэлэхэд хаан: “Тэр үзэсгэлэн гоог хэн гэдэг юм бэ?” гэж асуухад Хуухай баатар: ”Түүнийг харах таны хувьд боломжгүй, хэрэв та үнэхээр үүнийг хүсч байгаа бол би хэлье. Тэр бол таны хүү Дүүрэн Төмөр хун тайжийн эхнэр Өлзий гүнж” гэж хариулахад Элбэг нигүүлсэгч хаан “Хараагүй зүйлийг минь харахад тусалж, хүрээгүй зүйлд минь хүрэхэд туслан мөрөөдлийг минь биелүүлж яг одоо түүнийг авч ир!” гэж Хуухай баатарт зарлиг буулгав. Хуухай баатар гүнж дээр очоод ”Хаан таны үзэсгэлэн гоог харахыг хүсэж байна” гэж хэлэхэд гүнж “Тэнгэр газар хоёр зэрэг ирээ юү дээ? Хаан хүүгийнхээ эхнэрийг харахыг хүслээ гэж үү? Тэр өөрийн хүү Дүүрэн Төмөрийг алах гэж үү? Хаан ёс бус юм бодож байна” гэж хэлүүлэхэд Хаан эдгээр үгсийг үл тоон биечлэн ирж, бэр охиноо үзээд дурлаж, өөрийн хүү Хархүчүг хунтайжийг хороолгож, эхнэр Өлзийтийг нь хvчээр авчээ. Хожмын нэг өдөр Хуухай баатар хааны өргөөнд айраг уухаар ирэхэд хаан байсангүй учир тэрээр хааны гэрийн урд хүлээж байтал Өлзий хатан хүрч ирээд түүнд ”Би хаанд элч явуулсан байгаа, хоёулаа хамт хүлээе, Өргөөнд морилно уу” гэж хэлээд Хуухай баатарыг өргөөнд дагуулан орж архи хундагалаж өгөв. Тэгэхдээ Хуухай баатарын аяганд архи, өөрийнхөө аяганд ус хийж Хуухай баатарыг овжин аргаар согтоов. Хуухай баатарыг согтсон байх зуур өөрийнхөө хувцсыг урж, үс гэзгээ сэгсийлгээд, дээрээсээ цус асгаж хэвтээд, тусламж эрж хашгирчээ. Хаан болон хааны албатууд Хуухайг барьж хороов. Өлзийт хатан: "Эм хүний өшөө ийм байдаг юм, хүүгээ алсан ёсгүй хаан чи билээ" гэх зэргээр хэлсэнд Элбэг хаан буруу хардаж, Хуухайг хилсээр хөнөөснөө ойлгожээ. Тэгээд тэр [[Дөрвөн ойрдын холбоо|Дөрвөн түмнийг]] [[Хуухай даюу|Хуухайн]] хүү Батула Чинсанд мэдүүлж өөрийн охин [[Самур гүнж]]<nowiki/>ээ хатан болгон өгчээ. Дөрвөн түмэн Ойрад гэх тэр бөлгөө. Хэргийн үнэн учрыг мэдсэн [[Батула|'''Батула Чинсан''']] эцгийнхээ өсийг авахаар, [[Үгч хашха хаан|'''Үгч хашха ноён''']] намайг амьд байхад миний зарц Батулад Ойрадыг хуваан захирууллаа гээд уурлан Батулагийн хамтаар цэрэглэн ирж байлдаад, Элбэг Нигүүлсэгч хааныг хөнөөжээ. Энэ тухай Лувсанданзангийн [[Алтан товч|Алтан Товчид]]: "Элбэг хааныг Ойрадын Батула Чинсан ... хороож тэнгэр болгов. Батула чинсан ... эхлэн дөрвөн түмэн Ойрадыг аван харь дайсан болов..." гэжээ. Ийнхvv Элбэг Нигүүлсэгч хааны зүй бус авир Монголд хор болов. :Төрийн хаад суудлаа засаж чадахгүй бол :Түмэн олон гүйдлээ олж чаддагүйг :Элбэг Нигүүлсэгч хааны түүх харуулдаг билээ. '''Элбэг нигүүлсэгч хааны гэм:''' Өөрөөс дүүгийн гэргийг сонждоггүй байтал өөрийн дүүгийн гэргийг сонжсон нэг гэм. Монголчууд эрт цагаас 3 амьтан хорлохыг цээрлэдэг байжээ. Үүнд буга, чоно, туулай. Гэтэл Элбэг нигүүлсэгч хаан чандага буюу туулай алснаар нэг гэм хийсэн буюу тэнгэр нь хаясан гэж үздэг байна. {{s-start}} {{Залгамжлал | өмнө = [[Энх хаан]] | албан_тушаал = [[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] | дараа = [[Гүнтөмөр хаан]] | он = [[1393]]-[[1399]] }} {{end}} ==Эшлэл== [[Ангилал:1361 онд төрсөн]] [[Ангилал:Монголын хаан]] [[Ангилал:1399 онд өнгөрсөн]] rxnaojobzybsq9dr5rtgvlzbcdnmlfo 0 24312 708182 699511 2022-08-11T06:05:37Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name =Хүслэн хаан<br />{{mongolUnicode|ᠬᠦᠰᠡᠯᠡᠨ ᠬᠤᠲᠤᠭᠲᠤ ᠬᠠᠭᠠᠨ}} |title =Юань улсын их хаан<br/>Монголын хаан<br/> |image =[[File:Kusala.jpg|324x350px ]] |caption =Юань улсын үед Очирваань бурханы танкагийн баруун доод өнцөгт зурагдсан түүхэн бодит хөрөг |reign = |coronation =1329 оны 1 сарын 26-1329оны 8сарын 6 |othertitles =Хутагт хаан |full name =Хүслэн |successor =[[Төвтөмөр хаан]] |queen =[[Маалайдай]] |consort =[[Бабуша хатан]] |issue =[[Тогоонтөмөр]]<br> [[Ринчинбал хаан ]] |royal house =[[Боржигин]] |dynasty = |father =[[Хайсан хүлэг хаан]] |mother =Ихирэс овогт Шүншири хатан |date of birth =1300 |place of birth = |date of death =1329 |place of death =Онгоцот |date of burial = |place of burial = |}}Хутагт хаан({{mongolUnicode|ᠬᠦᠰᠡᠯᠡᠨ}}{{mongolUnicode|ᠬᠤᠲᠤᠭᠲᠤ}}{{mongolUnicode|ᠬᠠᠭᠠᠨ}},1300 он 12 сарын 22-гийн өдөр- 1329 он 8 сарын 30-ий өдөр ) ,Юан улсын есдүгээр хаан , монгол хаант улсын арван гуравдугаар их хаан ,1329 он 2 сарын 27-ий өдрөөс 1329 он 8 сарын 30-ий өдөр болтол сууринд байж , сууринд сууж 185 өдөр суужээ . ==Хаан сууринд суухын өмнөх үе== '''Хутагт хаан''' буюу '''Хүслэн хаан''' нь 1300 онд [[Хайсан хүлэг хаан]]-ы ахмад хөвгүүн болон төрсөн. 1316 онд [[Аюурбарбад буянт хаан]] урьд өөрийн ах [[Хайсан хүлэг хаан]]-д амласан тангарагаасаа няцаж, Хүслэнд Жоу ван цол өргөмжилж, [[Юньнань муж]] руу цөллөгт явуулсанд Хүслэн замаасаа зугтан [[Алтайн нуруу|Алтайн нурууны]] орчим очин суурьшжээ. Харин Буянт хаан өөрийн хүү Шадбалыг 1316 онд хунтайж болгосон нь Юань улсын хаан ширээний төлөөх тэмцэлийн эх суурийг тавьсан. ==Хаан ширээнд заларсан нь== [[Есөнтөмөр хаан]]-ы талынхныг ялсанаар 1328 оны сүүл хагаст хаан суусан [[Төвтөмөр хаан]] сууриа 1329 оны 1 сард өөрийн ах Хүслэн шилжүүлэхээр шийдэж, Алтай уулын орчим байгаа Хүслэнд элч илгээж, хаан сууринд заларахыг хүссэн байна. Уг явдал нь эртний Монгол ёсон дүү хүн ахаасаа түрүүж хаан суух ёсгүй байсан бөгөөд урьд Хайсан хаан амьд ахуйдаа ахмад хүү Хүслэнг хаан суухыг нэр зааж байсан нь Төвтөмөрийг ийм үйлдэл хийхэд хүргэжээ. 1329 оны 1 сарын 26 нд [[Хархорум]] хотын хойхно орших Цэцэг Цагаан нуурын хөвөөнд [[Юань улс]]-ын хаан сууринд залсарчээ. Оны цолыг Тянь Ли хэмээн улираан хэрэглэж, улсын багшаар [[Намхайжанцанг]] өргөмжилж, мөнгөн тамга соёрхов. Хаан суусныхаа дараа дүү Төвтөмөрийг хунтайжаар өргөмжилжээ. Мөн уугуул Монгол орныг засах талаар төлөвлөж байсан. Тэрээр "Давааны ар орны хэргийг хөнгөн хуумгай шийдэж үл болно. Энэ бол [[Чингис хаан]]-ы улс үүссэн нутаг юм. [[Яньтөмөр]] мэтийн төрийн хэрэгт туршлагатай сайдыг Хархорумд явуулж ажилуулах хэрэгтэй" хэмээн хэлж байжээ. мөн оны 3 сард Хүслэн хаан зарлиг буулгаж өөрийн эх '''Шүншири хатан'''-г "Мэргэн асрагч, гэгээн ухаант хувилгаан хатан" хэмээн нэхэн өргөмжлөөд, дүү Төвтөмөрийн эх '''Тангуд хатан'''-г "Алдаршсан мэргэн ухаант хувилгаан хатан" хэмээн нэхэн өргөмжлөөд Өвгөдийн сүмд тахиулахаар болжээ. [[Дайду]] хотод сууж буй Төвтөмөр хааны хас тамгыг Яньтөмөрт өгч Шанду хотыг чиглэн ирж яваа Хүслэн хааны зүг илгээжээ. Гайган цагаан гэх газарт Хүслэн хааныг буудаллаж байхад нь Яньтөмөр ирж хас тамгыг өгснөөр хаан сууриа бататгав. Тус өдөр Хүслэн хаан Хамартыг Төвлөн засах яамын сайдаар, Борыг Юй ши тайфу түшмэлээр, Байтөмөрийг Шу Ми Ши тайфу түшмэлээр тус тус тохоон томилжээ. ==Нас барсан нь== 1329 оны 8 сарын 3 ны өдөр Хүслэн хаан [[Онгоцот]] гэдэг газарт хүрч ирж дүү Төвтөмөртэй уулзан том найр хийв. Найрын 4 дэхь өдөр буюу 1329 оын 8 сарын 6 ны өдөр Хүслэн хаан гэнэт учир битүүлгээр насан эцэслэжээ. Хожим түүний ахмад хүү [[Тогоонтөмөр хаан]]-ы хэлснээр Төвтөмөрийн явуулгаар хорлосон гэж өгүүлсэн бөгөөд энэ таамаглал үнэн байх магадлалтай юм. Ердөө 7 сарын турш хаан суув. 1329 оны 12 сарын 6 ны өдөр Төвтөмөр хаан зарлиг буулгаж Хүслэн хааныг "Утгыг гийгүүлсэн язгуурын ачлалт хаан" хэмээн нэхэн өргөмжлөв. Сүмийн цолыг "Минзун" хэмээв. Монгол ёсыг эрэхмлэж "Хутагт хаан" хэмээж Өвгөдийн сүмд тахив. == Гэр бүл == Эцэг: [[Хиад Боржигин]] [[Хайсан хүлэг хаан]] Эх: Ихирэс овгийн сул хатан Дүү нар: [[Төвтөмөр заяат хаан]] [[Файл:Khutughtu Khan Kusala.jpg|thumb|443x443px|Ямандаг бурхны мандал нэхмэл дэхь Хүслэн хааны хөрөг]] === '''Хатан''' === # [[Маалайдай хатан]] # [[Бабуша хатан]] # Анчүхан хатан # Юэлүнша хатан # Баянхуту хатан # Эсү хатан # Тогос хатан<ref>Д.Идэр "Их Юань улсын хатад" УБ., 2016. 60-61 дахь тал</ref> === Хан хөвгүүн === # [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр ухаант хаан]] # [[Ринчинбал хаан|Ринчинбал эрдэнэцогт хаан]] === Гүнж === # [[Будашини гүнж]], Тогоонтөмөр хааны эгч # [[Елу гүнж]], ?-1339, [[Ихирэс]] аймгийн [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан ван Шарандоржтой]] гэрлэсэн. {{s-start}} {{Залгамжлал | өмнө = [[Аригиба хаан]] | албан_тушаал =[[Монгол хаад#Юань улс|Их Юань Улсын Их Хаан]] | дараа = [[Төвтөмөр хаан]] | он = [[1329]]-1329 }} {{end}} =Эшлэл= [[Ангилал:1300 онд төрсөн]] [[Ангилал:1329 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Юань улсын хаан]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:14-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Аллагын хохирогч]] ijstxgtpkjkxnmiunhf34zt6eh5dtd2 0 24318 708167 695410 2022-08-11T02:39:11Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name= Аюушридар |title= [[Умард Юань]] улсын Хаан |image= [[File:Ayushirdari.jpg|200px]] |reign= 1370-1378 |coronation= 1370 оны 5 сарын 23 |predecessor= [[Тогоонтөмөр хаан]] |successor= [[Төгстөмөр хаан]] |era name= 1371–1378 |dynasy= [[Умард Юань]] |date of birth=1340 оны 1 сарын 23 |date of death=1378 оны 5 сарын 26 |father= [[Тогоонтөмөр хаан]] |mother= [[Өлзийхутаг хатан]] |spouse= |issue=Майдарбал |royal house=[[Боржигин]] |temple name= {{lang-mn|Билигт хаан}} <br> {{lang-zh|元昭宗}} (''Юань Заозун'') |era name=[[Сюаньгуан]] }} '''Аюушридар хаан''' нь 1338 оны шар барс жил төржээ. [[Тогоонтөмөр хаан]]ы солонгос хатнаас төрсөн ахмад хөвгүүн юм. Монголын уугуул нутаг, [[Хархорум]] хотноо нийслэллэж 1370 оны цагаан нохой жил дор Монгол удмын хаан ширээнд суужээ. Хятадын [[Мин улс]]ын эсрэг амжилттай тэмцэж байсан бөгөөд 1378 оны шар морин жил таалал төгсжээ. == Хаан ширээний төлөөх тэмцэл == Тэрээр 1360 оноос хатан эх [[Өлзийхутаг хатан|Өлзийхутаг хатны]] шууд нөлөөгөөр эцгийнхээ хаан ширээнд суухаар хааны ордны хуйвалдаан хийж эхэлсэн. Түүний улс төрийн амбицаас болж, хаант төрийн ноёдын тэмцэл өрнөж байсан. Тухайлбал 1360-1365 оны хооронд болсон [[салжиуд]] овгийн [[Бортөмөр]] жанжин, [[найман]] аймгийн [[Цагаантөмөр]] жанжин нарын тэмцэл, хааны ордны хэд хэдэн удаагийн бүтэлгүйтсэн төрийн эргэлтүүд, [[Хөхтөмөр|Хөхтөмөр баатрын]] цэргээр хаан ширээг булаах гэж оролдоод, эцэст нь Хөхтөмөр нь хаандаа үнэнч үлдсэнд Аюушридар, [[Өлзийхутаг хатан]] нарын эгдүүцэл хүрч 1365-1368 он хүртэл хоорондоо байлдсан зэрэг нь Юань улсыг мөхөлд хүргэсэн. == Хаанчлал == === Мин улсын түрэмгий дайн === [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр хааны]] 1368 онд л түүнээр хаан ширээгээ залгамжлуулах зарлиг гаргасан. Харин 1370 онд тэрээр [[Инчан хот|Инчан хотноо]] хаан суугаад, [[Хархорум]] хотноо хэсэг бусаг цэргийн хүчтэйгээ зугтаж ирээд, монгол нутагт байсан ноёдын цэргийн хүч, [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн|Гансуд]] дайтаж байсан [[Хөхтөмөр]] жанжны 20,000 цэргийн хүчийг шуурхайлан ирүүлж, ар тал, цэргийн хүчээ бэхэлсэн. 1372 онд [[Мин улс|Мин улсын]] хаан 3 төрлийн шалтаг тоочижээ. # Монголчуудын гараас улсын тамгыг булаан авах # Юаний хунтайжийн ([[Аюушридар хаан]]) сургийг гаргах # Ван Бао Бао ([[Хөхтөмөр|Хөхтөмөрийн]] хятад хоч нэр)-гийн ялыг тоочих гэж байжээ. Ийнхүү гурван замаар 150,000 их цэргийн хүчийг монгол нутаг өөд оруулжээ. Баруун гарын цэргийн хүч нь '''Лань Ю''', '''Фу Ю Дэ''' нарын удирдсан цэрэг [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн|Ганьсу син шэн]], [[Ордос хот|Ордосын бор тохой]], [[Шэньси нутгийн син жун шу шэн|Шаньси муж]], [[Алшаа аймаг|Алшаа уул]] хүртлэх нутгийг эзэлж, тус оны сүүлээр буцсан. Харин төв замын цэргийг [[Сюй Да]] жанжин удирдаж шууд 20 хоногийн дотор Туул голд хүрээд хэд хэдэн байлдаан хийж, Орхон голд Монголын их цэрэгт бүслэгдэн бут цохигдоод, шуурхайлан ухарсан. Нутагтаа очиход дагуулж явсан 50,000 цэргийнхээ 3-ны 1-ийг авч очсон байдаг. Зүүн замын цэрэг нь Инчан хотоос зүүншлэн, Хэрлэн голоор орж, хэд хэдэн байлдаан хийж, Туул голын орчимд Харажан, Хөхтөмөр нарын их цэрэгт ялагдаж, ухарсан. Ухрах замдаа төөрснөөс болж ихээхэн хүн нь өлсөж үхжээ. Тус жилийн дайнаар Мин улсын их цэрэгт хариу цохилт өгснөөр эх нутгаа эхний удаа хамгаалж чадсан. Дараа оны намар нь Монголын цэргийн хүч цагаан хэрмийн зарим газрыг байлдан эзлэсэн. Хэдий тийм ч их хэмжээний цэрэгт ялагдаж, ухарсан. 1374 онд [[Хунъү|Хун У хаан]], '''Аюушридар хааны''' олзлогдсон хүү [[Майдарбал|Майдарбалыг]] суллаж илгээн түр зуур найрамдсан. == Нас барсан нь == 1375 онд [[Хөхтөмөр]] жанжин [[Алтайн нуруу|Алтайн чинадад]] [[Мин улс|Мин улсын]] цэргийн үлдэгдэл хүчтэй байлдаж яваад '''Хар нохойн зоо''' гэх газар таалал төгссөн. Удалгүй 1378 онд Аюушридар хаан таалал төгсөж,түүнийг хаан ширээг дүү [[Төгстөмөр хаан|Төгстөмөр]] нь '''усхал''' (дөлгөөн тайван) хаан цолтойгоор монголын их хаан ширээг залгамжилсан. {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Их Юань Улсын Их Хаан]] |он=1370-1378 |өмнө=[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]] |дараа=[[Төгстөмөр хаан|Усхал хаан]] }} {{end}} [[Ангилал:14-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Монголын бага хаан]] [[Ангилал:Юань улсын хаан]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:1338 онд төрсөн]] [[Ангилал:1378 онд өнгөрсөн]] 7k5jhomcylr7orep7e0ckzp1yoipy3t 708168 708167 2022-08-11T02:39:49Z 45.58.38.153 /* Мин улсын түрэмгий дайн */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name= Аюушридар |title= [[Умард Юань]] улсын Хаан |image= [[File:Ayushirdari.jpg|200px]] |reign= 1370-1378 |coronation= 1370 оны 5 сарын 23 |predecessor= [[Тогоонтөмөр хаан]] |successor= [[Төгстөмөр хаан]] |era name= 1371–1378 |dynasy= [[Умард Юань]] |date of birth=1340 оны 1 сарын 23 |date of death=1378 оны 5 сарын 26 |father= [[Тогоонтөмөр хаан]] |mother= [[Өлзийхутаг хатан]] |spouse= |issue=Майдарбал |royal house=[[Боржигин]] |temple name= {{lang-mn|Билигт хаан}} <br> {{lang-zh|元昭宗}} (''Юань Заозун'') |era name=[[Сюаньгуан]] }} '''Аюушридар хаан''' нь 1338 оны шар барс жил төржээ. [[Тогоонтөмөр хаан]]ы солонгос хатнаас төрсөн ахмад хөвгүүн юм. Монголын уугуул нутаг, [[Хархорум]] хотноо нийслэллэж 1370 оны цагаан нохой жил дор Монгол удмын хаан ширээнд суужээ. Хятадын [[Мин улс]]ын эсрэг амжилттай тэмцэж байсан бөгөөд 1378 оны шар морин жил таалал төгсжээ. == Хаан ширээний төлөөх тэмцэл == Тэрээр 1360 оноос хатан эх [[Өлзийхутаг хатан|Өлзийхутаг хатны]] шууд нөлөөгөөр эцгийнхээ хаан ширээнд суухаар хааны ордны хуйвалдаан хийж эхэлсэн. Түүний улс төрийн амбицаас болж, хаант төрийн ноёдын тэмцэл өрнөж байсан. Тухайлбал 1360-1365 оны хооронд болсон [[салжиуд]] овгийн [[Бортөмөр]] жанжин, [[найман]] аймгийн [[Цагаантөмөр]] жанжин нарын тэмцэл, хааны ордны хэд хэдэн удаагийн бүтэлгүйтсэн төрийн эргэлтүүд, [[Хөхтөмөр|Хөхтөмөр баатрын]] цэргээр хаан ширээг булаах гэж оролдоод, эцэст нь Хөхтөмөр нь хаандаа үнэнч үлдсэнд Аюушридар, [[Өлзийхутаг хатан]] нарын эгдүүцэл хүрч 1365-1368 он хүртэл хоорондоо байлдсан зэрэг нь Юань улсыг мөхөлд хүргэсэн. == Хаанчлал == === Мин улсын түрэмгий дайн === [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр хааны]] 1368 онд л түүнээр хаан ширээгээ залгамжлуулах зарлиг гаргасан. Харин 1370 онд тэрээр [[Инчан|Инчан хотноо]] хаан суугаад, [[Хархорум]] хотноо хэсэг бусаг цэргийн хүчтэйгээ зугтаж ирээд, монгол нутагт байсан ноёдын цэргийн хүч, [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн|Гансуд]] дайтаж байсан [[Хөхтөмөр]] жанжны 20,000 цэргийн хүчийг шуурхайлан ирүүлж, ар тал, цэргийн хүчээ бэхэлсэн. 1372 онд [[Мин улс|Мин улсын]] хаан 3 төрлийн шалтаг тоочижээ. # Монголчуудын гараас улсын тамгыг булаан авах # Юаний хунтайжийн ([[Аюушридар хаан]]) сургийг гаргах # Ван Бао Бао ([[Хөхтөмөр|Хөхтөмөрийн]] хятад хоч нэр)-гийн ялыг тоочих гэж байжээ. Ийнхүү гурван замаар 150,000 их цэргийн хүчийг монгол нутаг өөд оруулжээ. Баруун гарын цэргийн хүч нь '''Лань Ю''', '''Фу Ю Дэ''' нарын удирдсан цэрэг [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн|Ганьсу син шэн]], [[Ордос хот|Ордосын бор тохой]], [[Шэньси нутгийн син жун шу шэн|Шаньси муж]], [[Алшаа аймаг|Алшаа уул]] хүртлэх нутгийг эзэлж, тус оны сүүлээр буцсан. Харин төв замын цэргийг [[Сюй Да]] жанжин удирдаж шууд 20 хоногийн дотор Туул голд хүрээд хэд хэдэн байлдаан хийж, Орхон голд Монголын их цэрэгт бүслэгдэн бут цохигдоод, шуурхайлан ухарсан. Нутагтаа очиход дагуулж явсан 50,000 цэргийнхээ 3-ны 1-ийг авч очсон байдаг. Зүүн замын цэрэг нь Инчан хотоос зүүншлэн, Хэрлэн голоор орж, хэд хэдэн байлдаан хийж, Туул голын орчимд Харажан, Хөхтөмөр нарын их цэрэгт ялагдаж, ухарсан. Ухрах замдаа төөрснөөс болж ихээхэн хүн нь өлсөж үхжээ. Тус жилийн дайнаар Мин улсын их цэрэгт хариу цохилт өгснөөр эх нутгаа эхний удаа хамгаалж чадсан. Дараа оны намар нь Монголын цэргийн хүч цагаан хэрмийн зарим газрыг байлдан эзлэсэн. Хэдий тийм ч их хэмжээний цэрэгт ялагдаж, ухарсан. 1374 онд [[Хунъү|Хун У хаан]], '''Аюушридар хааны''' олзлогдсон хүү [[Майдарбал|Майдарбалыг]] суллаж илгээн түр зуур найрамдсан. == Нас барсан нь == 1375 онд [[Хөхтөмөр]] жанжин [[Алтайн нуруу|Алтайн чинадад]] [[Мин улс|Мин улсын]] цэргийн үлдэгдэл хүчтэй байлдаж яваад '''Хар нохойн зоо''' гэх газар таалал төгссөн. Удалгүй 1378 онд Аюушридар хаан таалал төгсөж,түүнийг хаан ширээг дүү [[Төгстөмөр хаан|Төгстөмөр]] нь '''усхал''' (дөлгөөн тайван) хаан цолтойгоор монголын их хаан ширээг залгамжилсан. {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Их Юань Улсын Их Хаан]] |он=1370-1378 |өмнө=[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]] |дараа=[[Төгстөмөр хаан|Усхал хаан]] }} {{end}} [[Ангилал:14-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Монголын бага хаан]] [[Ангилал:Юань улсын хаан]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:1338 онд төрсөн]] [[Ангилал:1378 онд өнгөрсөн]] 5ts3qioa5ey267ptkwjbf0gmb9qeeje 0 26411 708163 702521 2022-08-11T02:14:14Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" |- !rowspan="2"| Хааны зураг !!rowspan="2"| Хааны цол !!rowspan="2"|Хааны нэр !! colspan="2"|Төр барьсны эхлэл !!rowspan="2"| Хааны оны цол !!rowspan="2"| Хэдэн жил <br/> төр барьсан !!colspan="2"| Төр барьсны төгсгөл |- | Билгийн жил || Аргын он || Билгийн жил || Аргын он |- !colspan="9"|Их Монгол улс''' |- | [[File:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|100px]] || [[Чингис хаан|'''Чингис хаан''']] ||[[Тэмүүжин |'''Тэмүүжин''']]||Улаан бар||1206 || Тайзу||21 || Улаагчин гахай | 1227 |- |[[File:YuanEmperorAlbumOgedeiPortrait.jpg|100px]] || '''Далай хаан''' |[[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']]||Шарагчин үхэр||1229||Тайзун||12 || Цагаагчин үхэр | 1241 |- | [[File:Guyuk.jpg|100px]] ||'''Далай хаан'''||[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']]||Улаан морь||1246||Динзун ||3 ||Шар бич|| 1248 |- | [[File:Mongke.jpg|100px]] ||'''Далай хаан'''||[[Мөнх хаан|'''Мөнх хаан''']]||Цагаагчин гахай||1251||Суанзун |9 ||Шарагчин хонь|| 1259 |- !colspan="9"|Их Юань''' |- | [[File:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|100px]]||'''Сэцэн'''||[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']]|| Цагаан бич |1260|| Шизү||35 ||Хөх морь|| 1294 |- | [[file:YuanEmperorAlbumTemurOljeituPortrait.jpg|100px]]||'''Өлзийт'''||[[Өлзийт Төмөр хаан|'''Төмөр хаан''']]||Хөхөгчин хонь||1294|| Чэнзун <br /> [[Юаньжэнь|Юань Чжэн]] <br /> [[Дадө|Да Дэ]]||7 ||Улаагчин хонь|| 1307 |- |[[File:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg |100px]] ||'''Хүлэг'''||[[Хайсан хүлэг хаан|'''Хайсан''']]||Улаагчин хонь||1308|| Үзун <br /> [[Жыда|Чжи Да]]||4 ||Цагаагчин гахай|| 1311 |- | [[File:YuanEmperorAlbumAyurbarvadaBuyantuPortrait.jpg|100px]]||'''Буянт'''||'''[[Аюурбарбад]]'''||Цагаагчин гахай||1311|| Рэньзун <br /> [[Хуанцин]] <br /> [[Яньёу|Янь Юй]]||10 ||Цагаан бич|| 1320 |- | [[File:Gegeen.jpg|100px]] ||'''Гэгээн'''||[[Шадбал |'''Шадбал''']]||Цагаагчин тахиа||1321|| Инзун <br /> [[Жыжы (Гэгээн хаан)|Чжи Чжи]] <br /> ||3 ||Харагчин гахай|| 1323 |- | [[File:Yesun.jpg|100px]] ||||[[Есөнтөмөр |'''Есөнтөмөр''']]||Харагчин гахай||1323|| Тай Дин Ди <br /> [[Тайдин|Тай Дин]] <br /> [[Жыхө|Чжи Хэ]]||6 ||Шар луу|| 1328 |- | [[File:Ragibagh.jpg|100px]] ||||[[Аригиба хаан|'''Аригиба хаан''']]||Шар луу||1328|| Тянь Шүнь Ди <br /> [[Тяньшүнь (1328 он)|Тянь Шүнь]]||1 ||Шар луу|| 1328 |- | [[File:Kusala.jpg|100px]] ||'''Хутагт'''||[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хаан''']]||Шарагчин могой||1329|| Минзун ||1 ||Шарагчин могой|| 1329 |- | [[File:YuanEmperorAlbumTughTemurPortrait.jpg|100px]]||'''Заяат'''||[[Төвтөмөр |'''Төвтөмөр''']]||Шар луу; Шарагчин могой||1328; 1329|| Вэньзун <br /> [[Тяньли|Тянь Ли]] <br /> [[Жышүнь|Чжи Шүнь]]||3 ||Шарагчин могой; хар бич|| 1329; 1332 |- | [[File:YuanEmperorAlbumIrinchinbalPortrait.jpg |100px ]] ||'''Эрдэнэцогт''' |[[Ринчинбал |'''Ринчинбал''']]||Хар бич||1332|| Нинзун <br /> [[Чжи Шүнь]]||1 ||Хар бич|| 1332 |- | [[File:Toghon.jpg|100px]] ||'''Ухаант'''||[[Тогоонтөмөр хаан|'''Тогоонтөмөр хаан''']]||Харагчин тахиа||1333||<br /> [[Юаньтун]] <br /> [[Жыюань|Чжиюань]] <br /> [[Жыжөн|Чжичжэн]]||<br /> 3 <br /> 6 <br /> 30 || Цагаан нохой || 1370 |- | [[File:Ayushirdari.jpg|100px ]] ||'''Билигт'''||[[ Аюушридар| '''Аюушридар''']] || Цагаагчин гахай|| 1371 || [[Сюаньгуан]]|| 8 || Шар морь || 1378 |- | [[File:Togus.jpg|100px]] ||'''Усхал'''|| '''[[Төгстөмөр]]'''|| Шар морь|| 1378 || [[Тяньюань]]|| 10 || Шар луу || 1388 |- !colspan="9"|Улс төрийн бутралын үеийн Монгол''' |- | ||'''Зоригт хаан'''|| [[Зоригт хаан|'''Есүдэр''']]|| Шарагчин могой|| 1389 || || 4 || Хар бич || 1391 |- ||| || [[Энх хаан|'''Энх хаан''']] || || 1391 || || 3 || || 1393 |- | [[File:Элбэг нигүүлсэгч хаан 1361-1399.jpg|100px]] ||'''Нигүүлсэгч'''||[[Элбэг нигүүлсэгч хаан|'''Элбэг нигүүлсэгч хаан''']]|| Харагчин тахиа|| 1393 || || 7 || Шарагчин туулай || 1399 |- | [[File:Guntumur khan.jpg|100px]] || || [[Гүнтөмөр хаан|'''Гүнтөмөр хаан''']] || Цагаан луу|| 1400 || || 3 || Хар морь || 1402 |- |||'''Гүйличи хаан'''||[[Үгч хашха хаан|'''Үгч хашха хаан''']] || Харагчин хонь|| 1403 || || 6 || Шар хулгана || 1408 |- |||'''Өлзийтөмөр хаан'''||[[Өлзийтөмөр хаан|'''Буяншир хаан''']] || Шар хулгана|| 1408 || || 3 || Цагаан бар || 1410 |- ||| ||[[Дэлбэг хаан|'''Дэлбэг хаан''']]|| Цагаагчин туулай|| 1411 || || 5 || Хөхөгчин хонь || 1415 |- | ||'''Ойрадай хаан'''||[[Ойрадай хаан|'''Эсэхү хаан''']]|| Хөхөгчин хонь|| 1415|| || 11 || Хөхөгчин нохой || 1425 |- ||| ||[[Адай хаан|'''Адай хаан''']]|| Улаан морь|| 1426|| || 13 || Шар морь || 1438 |- | [[File:Taisan.jpg|100px]] || '''Тайсун'''||'''[[Тайсун хаан]] <br />/Тогтобух/'''|| Шарагчин хонь|| 1439|| || 13 || Хар бич || 1452 |- | [[File:Agvarjin Jonon khan.jpg|100px]] || ||[[Агваржин хаан|'''Агваржин хаан''']]|| Хар бич|| 1452|| || 1 || || 1453 |- ||| '''Дайюань<br /> тянь шэн'''||[[Эсэн тайш|'''Эсэн тайш''']]|| Хар бич|| 1452|| Тяньюань || 2 || Хөх нохой || 1454 |- ||| ||'''[[Махагүргис хаан]]<br />/Магагүргис'''|| Хөх нохой|| 1454|| || 12 || Хөхөгчин тахиа || 1465 |- | [[Файл:Molon_khan.jpg|100px|]] || ||[[Молон хаан|'''Молон хаан''']]|| Хөхөгчин тахиа|| 1465|| || 2|| Улаан нохой || 1466 |- | || ||[[ Муулихай| '''Муулихай''']]|| Улаагчин гахай|| 1467|| || 6 || Хар луу || 1472 |- | [[Файл:Manduul khan.jpg|100px|]] || ||[[Мандуул хаан|'''Мандуул хаан''']]|| Хар луу|| 1472|| || 8 || Шарагчин гахай || 1479 |- |||'''Даян сэцэн'''||[[Батмөнх Даян хаан|'''Батмөнх Даян хаан''']]|| Цагаан хулгана|| 1480|| || 38 || Улаагчин үхэр || 1517 |- ||| '''Сайн-алаг'''||[[Барсболд хаан|'''Барсболд хаан''']]|| Улаагчин үхэр|| 1517|| || 3 || Шарагчин туулай || 1519 |- |||'''Алаг'''||[[Боди Алаг хаан|'''Боди Алаг хаан''']]||Цагаан луу|| 1520|| || 27 || Улаагчин хонь || 1547 |- |||'''Гүдэн'''||[[Дарайсүн Гүдэн|'''Дарайсүн Гүдэн хаан''']]|| Шар бич|| 1548|| || 10 || Улаагчин могой || 1557 |- ||| '''Засагт'''||[[Түмэн засагт хаан|'''Түмэн засагт хаан''']]|| Шар морь|| 1558|| || 35|| Хар луу || 1592 |- |||'''Сэцэн'''||[[Буян сэцэн хаан|'''Буян сэцэн хаан''']]|| Харагчин могой|| 1593|| || 11|| Харагчин туулай || 1603 |- | [[Файл:Ligden hutagt khaan.jpg|100px|]] ||'''Хутагт'''||[[Лигдэн хаан|'''Лигдэн хаан''']]|| Хөх луу|| 1604|| || 31|| Хөх нохой || 1634 |- !colspan="9"|Олноо өргөгдсөн Монгол улс''' |- | [[File:Sharav bogd khan.jpg|100px ]] ||'''Түмэн наст''' '''Наран гэрэлт <br /> богд хаан''' |[[Богд хаан|'''Богд хаан''']]|| Цагаан гахай|| 1911|| [[Олноо өргөгдсөн|Олноо <br /> өргөгдсөний]]|| 14|| Хөх хулгана || 1924 |} [[Ангилал:Монголын хаан|!Жагсаалт]] [[Ангилал:Монгол хан|!Жагсаалт]] [[Ангилал:Түүхийн жагсаалт]] 3ytuz62bwqzeyml0gpvv4vrj1ixi85n 708166 708163 2022-08-11T02:36:17Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" |- !rowspan="2"| Хааны зураг !!rowspan="2"| Хааны цол !!rowspan="2"|Хааны нэр !! colspan="2"|Төр барьсны эхлэл !!rowspan="2"| Хааны оны цол !!rowspan="2"| Хэдэн жил <br/> төр барьсан !!colspan="2"| Төр барьсны төгсгөл |- | Билгийн жил || Аргын он || Билгийн жил || Аргын он |- !colspan="9"|Их Монгол улс''' |- | [[File:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|100px]] || [[Чингис хаан|'''Чингис хаан''']] ||[[Тэмүүжин |'''Тэмүүжин''']]||Улаан бар||1206 || Тайзу||21 || Улаагчин гахай | 1227 |- |[[File:YuanEmperorAlbumOgedeiPortrait.jpg|100px]] || '''Далай хаан''' |[[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']]||Шарагчин үхэр||1229||Тайзун||12 || Цагаагчин үхэр | 1241 |- | [[File:Guyuk.jpg|100px]] ||'''Далай хаан'''||[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']]||Улаан морь||1246||Динзун ||3 ||Шар бич|| 1248 |- | [[File:Mongke.jpg|100px]] ||'''Далай хаан'''||[[Мөнх хаан|'''Мөнх хаан''']]||Цагаагчин гахай||1251||Суанзун |9 ||Шарагчин хонь|| 1259 |- !colspan="9"|Их Юань''' |- | [[File:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|100px]]||'''Сэцэн'''<br>Шизү||[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']]|| Цагаан бич||1260|| Жунтун, Жыюань||35 ||Хөх морь|| 1294 |- | [[file:YuanEmperorAlbumTemurOljeituPortrait.jpg|100px]]||'''Өлзийт'''<br>Чэнзун||[[Өлзийт Төмөр хаан|'''Төмөр хаан''']]||Хөхөгчин хонь||1294||[[Юаньжэнь]], [[Дадө]]||7 ||Улаагчин хонь|| 1307 |- |[[File:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|100px]] ||'''Хүлэг'''<br>Үзун||[[Хайсан хүлэг хаан|'''Хайсан''']]||Улаагчин хонь||1308||[[Жыда]]||4 ||Цагаагчин гахай|| 1311 |- | [[File:YuanEmperorAlbumAyurbarvadaBuyantuPortrait.jpg|100px]]||'''Буянт'''<br>Рэньзун ||'''[[Аюурбарбад]]'''||Цагаагчин гахай||1311||[[Хуанцин]], [[Яньёу]]||10 ||Цагаан бич|| 1320 |- | [[File:Gegeen.jpg|100px]] ||'''Гэгээн'''<br>Инзун||[[Шадбал |'''Шадбал''']]||Цагаагчин тахиа||1321||[[Жыжы (Гэгээн хаан)|Жыжы]]||3 ||Харагчин гахай|| 1323 |- | [[File:Yesun.jpg|100px]] ||||[[Есөнтөмөр |'''Есөнтөмөр''']]||Харагчин гахай||1323|| Тай Дин Ди<br />[[Тайдин]], [[Жыхө]]||6 ||Шар луу|| 1328 |- | [[File:Ragibagh.jpg|100px]] ||||[[Аригиба хаан|'''Аригиба хаан''']]||Шар луу||1328|| Тянь Шүнь Ди <br />[[Тяньшүнь (1328 он)|Тяньшүнь]]||1 ||Шар луу|| 1328 |- | [[File:Kusala.jpg|100px]] ||'''Хутагт'''<br>Минзун||[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хаан''']]||Шарагчин могой||1329||[[Тяньли]]||1 ||Шарагчин могой|| 1329 |- | [[File:YuanEmperorAlbumTughTemurPortrait.jpg|100px]]||'''Заяат'''<br>Вэньзун||[[Төвтөмөр |'''Төвтөмөр''']]||Шар луу; Шарагчин могой||1328; 1329||[[Тяньли]], [[Жышүнь]]||3 ||Шарагчин могой; хар бич|| 1329; 1332 |- | [[File:YuanEmperorAlbumIrinchinbalPortrait.jpg|100px]] ||'''Эрдэнэцогт'''<br>Нинзун |[[Ринчинбал |'''Ринчинбал''']]||Хар бич||1332||[[Жышүнь]]||1 ||Хар бич|| 1332 |- | [[File:Toghon.jpg|100px]] ||'''Ухаант'''<br>Хуйзун||[[Тогоонтөмөр хаан|'''Тогоонтөмөр хаан''']]||Харагчин тахиа||1333||[[Юаньтун]], [[Жыюань]], [[Жыжөн]]||<br /> 3 <br /> 6 <br /> 30 || Цагаан нохой || 1370 |- | [[File:Ayushirdari.jpg|100px]] ||'''Билигт'''<br>Заозун||[[Аюушридар| '''Аюушридар''']] || Цагаагчин гахай|| 1371 || [[Сюаньгуан]]|| 8 || Шар морь || 1378 |- | [[File:Togus.jpg|100px]] ||'''Усхал'''||'''[[Төгстөмөр]]'''|| Шар морь|| 1378 || [[Тяньюань]]|| 10 || Шар луу || 1388 |- !colspan="9"|Улс төрийн бутралын үеийн Монгол''' |- | ||'''Зоригт хаан'''|| [[Зоригт хаан|'''Есүдэр''']]|| Шарагчин могой|| 1389 || || 4 || Хар бич || 1391 |- ||| || [[Энх хаан|'''Энх хаан''']] || || 1391 || || 3 || || 1393 |- | [[File:Элбэг нигүүлсэгч хаан 1361-1399.jpg|100px]] ||'''Нигүүлсэгч'''||[[Элбэг нигүүлсэгч хаан|'''Элбэг нигүүлсэгч хаан''']]|| Харагчин тахиа|| 1393 || || 7 || Шарагчин туулай || 1399 |- | [[File:Guntumur khan.jpg|100px]] || || [[Гүнтөмөр хаан|'''Гүнтөмөр хаан''']] || Цагаан луу|| 1400 || || 3 || Хар морь || 1402 |- |||'''Гүйличи хаан'''||[[Үгч хашха хаан|'''Үгч хашха хаан''']] || Харагчин хонь|| 1403 || || 6 || Шар хулгана || 1408 |- |||'''Өлзийтөмөр хаан'''||[[Өлзийтөмөр хаан|'''Буяншир хаан''']] || Шар хулгана|| 1408 || || 3 || Цагаан бар || 1410 |- ||| ||[[Дэлбэг хаан|'''Дэлбэг хаан''']]|| Цагаагчин туулай|| 1411 || || 5 || Хөхөгчин хонь || 1415 |- | ||'''Ойрадай хаан'''||[[Ойрадай хаан|'''Эсэхү хаан''']]|| Хөхөгчин хонь|| 1415|| || 11 || Хөхөгчин нохой || 1425 |- ||| ||[[Адай хаан|'''Адай хаан''']]|| Улаан морь|| 1426|| || 13 || Шар морь || 1438 |- | [[File:Taisan.jpg|100px]] || '''Тайсун'''||'''[[Тайсун хаан]] <br />/Тогтобух/'''|| Шарагчин хонь|| 1439|| || 13 || Хар бич || 1452 |- | [[File:Agvarjin Jonon khan.jpg|100px]] || ||[[Агваржин хаан|'''Агваржин хаан''']]|| Хар бич|| 1452|| || 1 || || 1453 |- ||| '''Дайюань<br /> тянь шэн'''||[[Эсэн тайш|'''Эсэн тайш''']]|| Хар бич|| 1452|| Тяньюань || 2 || Хөх нохой || 1454 |- ||| ||'''[[Махагүргис хаан]]<br />/Магагүргис'''|| Хөх нохой|| 1454|| || 12 || Хөхөгчин тахиа || 1465 |- | [[Файл:Molon_khan.jpg|100px|]] || ||[[Молон хаан|'''Молон хаан''']]|| Хөхөгчин тахиа|| 1465|| || 2|| Улаан нохой || 1466 |- | || ||[[ Муулихай| '''Муулихай''']]|| Улаагчин гахай|| 1467|| || 6 || Хар луу || 1472 |- | [[Файл:Manduul khan.jpg|100px|]] || ||[[Мандуул хаан|'''Мандуул хаан''']]|| Хар луу|| 1472|| || 8 || Шарагчин гахай || 1479 |- |||'''Даян сэцэн'''||[[Батмөнх Даян хаан|'''Батмөнх Даян хаан''']]|| Цагаан хулгана|| 1480|| || 38 || Улаагчин үхэр || 1517 |- ||| '''Сайн-алаг'''||[[Барсболд хаан|'''Барсболд хаан''']]|| Улаагчин үхэр|| 1517|| || 3 || Шарагчин туулай || 1519 |- |||'''Алаг'''||[[Боди Алаг хаан|'''Боди Алаг хаан''']]||Цагаан луу|| 1520|| || 27 || Улаагчин хонь || 1547 |- |||'''Гүдэн'''||[[Дарайсүн Гүдэн|'''Дарайсүн Гүдэн хаан''']]|| Шар бич|| 1548|| || 10 || Улаагчин могой || 1557 |- ||| '''Засагт'''||[[Түмэн засагт хаан|'''Түмэн засагт хаан''']]|| Шар морь|| 1558|| || 35|| Хар луу || 1592 |- |||'''Сэцэн'''||[[Буян сэцэн хаан|'''Буян сэцэн хаан''']]|| Харагчин могой|| 1593|| || 11|| Харагчин туулай || 1603 |- | [[Файл:Ligden hutagt khaan.jpg|100px|]] ||'''Хутагт'''||[[Лигдэн хаан|'''Лигдэн хаан''']]|| Хөх луу|| 1604|| || 31|| Хөх нохой || 1634 |- !colspan="9"|Олноо өргөгдсөн Монгол улс''' |- | [[File:Sharav bogd khan.jpg|100px ]] ||'''Түмэн наст''' '''Наран гэрэлт <br /> богд хаан''' |[[Богд хаан|'''Богд хаан''']]|| Цагаан гахай|| 1911|| [[Олноо өргөгдсөн|Олноо <br /> өргөгдсөний]]|| 14|| Хөх хулгана || 1924 |} [[Ангилал:Монголын хаан|!Жагсаалт]] [[Ангилал:Монгол хан|!Жагсаалт]] [[Ангилал:Түүхийн жагсаалт]] 8r0gvrwjgbdykno0zhul6ia5qwv2654 0 26725 708179 708098 2022-08-11T04:53:01Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki [[1271]]—[[1368]] онд оршин тогтносон '''[[Юань улс]]ын хаад'''ын жагсаалт. == Монголын Их Хаад == {|class="wikitable sortable" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" |+ '''[[1271]]—[[1368]]''' |- ! style="background:#efefef;" | Хааны нэр ! style="background:#efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн Монгол цол ! style="background:#efefef;" | Амьдарсан жилүүд ! style="background:#efefef;" | Хаанчилсан жилүүд ! style="background:#efefef;" | Хятад оны цол ! style="background:#efefef;" | Хятад сүмийн цол |- | [[Хубилай хаан|Хубилай]] | Сэцэн хаан | [[1215]]-[[1294]] | [[1271]]-1294 | [[Жунтун|Чжунтун]] (1271-1264)<br /> [[Жыюань]] (1264-1294) | Шизу |- | [[Өлзийт Төмөр хаан|Төмөр]] | Өлзийт хаан | [[1265]]-[[1307]] | [[1294]]-1307 | [[Юаньчжэнь]] (1295-1297) <br /> [[Дадэ]] (1297-1307) | Чэнзун |- | [[Хайсан хүлэг хаан|Хайсан]] | Хүлэг хаан | [[1281]]-[[1311]] | [[1307]]-1311 | [[Жыда]] <br /> (1308-1311) | Узун |- | [[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад]] | Буянт хаан | [[1285]]-[[1320]] | [[1311]]-1320 | [[Хуанцин]] <br /> (1312-1313) [[Яньёу]] (1314-1320) | Рэньзун |- | [[Шадбал гэгээн хаан|Шадбал]] | Гэгээн хаан | [[1303]]-[[1323]] | [[1320]]-1323 | [[Жыжы]] <br /> (1320-1323) | Инзун |- | [[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр]] | | [[1276]]-[[1328]] | [[1323]]-1328 | [[Тайдин]] <br /> (1323-1328)<br/>[[Жыхө]] <br/> (1328) | Тайдинди |- | [[Аригиба хаан|Аригиба]] | | [[1230]]-[[1328]] | 1328 | [[Тяньшүнь (1328 он)|Тяньшүнь]] <br /> (1328) | Тяньшүньди |- | [[Хүслэн хаан|Хүслэн]] | Хутагт хаан | [[1300]]-[[1329]] | 1329 | [[Тяньли]] <br /> (1329) | Минзун |- | [[Төвтөмөр хаан|Төвтөмөр]] | Заяат хаан | [[1304]]-[[1332]] | [[1328]]-[[1329]], <br />1329-1332 | Тяньли <br /> (1328-1330)<br/> [[Жышүнь]]<br/> (1330-1332) | Вэньзун |- | [[Ринчинбал хаан|Ринчинбал]] | Эрдэнэцогт хаан | [[1326]]-[[1332]] | 1332 | Жышүнь<br/> (1332) | Нинзун |- | [[Тогоонтөмөр хаан]] | Ухаант хаан | [[1320]]-[[1370]] | [[1333]]-[[1368]] | [[Юаньтун]] <br /> (1333-1335)<br/> [[Жыюань]]<br/> (1335-1340)<br/> [[Жижөн]] <br/> (1341-1370) | Хуйзун <br>(Юань Шүньди) |} ==Холбоотой өгүүлэл== * [[Монгол Хятад оны цол]] ==Зураг== <gallery> Файл:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg Файл:YuanEmperorAlbumTemurOljeituPortrait.jpg Файл:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg Файл:YuanEmperorAlbumAyurbarvadaBuyantuPortrait.jpg Файл:Gegeen.jpg Файл:Yesun.jpg Файл:Ragibagh.jpg Файл:YuanEmperor Kusala.jpg Файл:YuanEmperorAlbumTughTemurPortrait.jpg Файл:YuanEmperorAlbumIrinchinbalPortrait.jpg Файл:Toghon.jpg </gallery> [[Ангилал:Юань улсын хаан| ]] ins3e89s8ug6uhnjjyp89ejv0hb68li 0 29589 708211 707683 2022-08-11T07:58:51Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Redirect5|Горький}} {{Инфобокс Оросын суурин |mongolischer Name = Доод Новгород |Name in Landessprache = Нижний Новгород |Wappen = Coat of Arms of Nizhny Novgorod.svg |Flagge = Flag of Nizhny Novgorod.svg |lat_deg = 56 |lat_min = 18 |lat_sec = 40.32 |lon_deg = 43 |lon_min = 55 |lon_sec = 50.88 |Art des Gebietes = Хотын тойрог |Gebiet = Доод Новгород |Gebiet in der Tabelle = |innere Gliederung = 8 [[район|хотын район]] |Bezeichnung des Oberhaupts = Засаг дарга |Oberhaupt = Юрий Шалабаев<ref>[https://www.the-village.ru/village/city/news-city/380469-mer-nizhnego-novgoroda-vladimir-panov-slozhil-polnomochiya Мэр Нижнего Новгорода Владимир Панов сложил полномочия.] 6. Mai 2020, abgerufen am 6. Mai 2020.</ref> |Gründungsjahr = 1221 он |erste Erwähnung = |frühere Namen = Горький <small>(1932–1990 он)</small> |Status = Хот |Status seit = 1221 оноос хойш |Fläche = 411 |Art der Höhe = |Höhe des Zentrums = 78 |offizielle Sprache = орос |offizielle Sprache-ref = |Ballungsraum = |nationale Zusammensetzung = |Zusammensetzung nach Religionen = |Telefonvorwahl = (+7) 831 |Postleitzahl = 603xxx |OKATO = 22401 |Webseite = [https://admgor.nnov.ru admgor.nnov.ru] |Bild = Nizhny Novgorod Montage (2016).png }} '''Доод Новгород''' ({{lang-ru|Нижний Новгород}}, ''нижний'' - «доод», 1932-1990 оны хооронд '''''Горький''''' хэмээх нэртэй байсан) — [[Оросын Холбооны Улс]]ын [[Доод Новгород муж]] ба [[Ижил Мөрний Холбооны тойрог|Ижил Мөрний Холбооны тойргийн]] захиргааны төв, 1.2 сая хүнтэй, [[Оросын хотын жагсаалт|улсынхаа тавдугаар их]] [[хот]]. Доод Новгород нь [[Москва]]гаас зүүн зүгт 400&nbsp;километрийн зайд, [[Ока гол]]ын [[Ижил мөрөн]]д цутгах хэсэгт оршдог. Оросын түүхэнд чухал үүрэгтэй байсан энэ хот нь 1850 оны үеэс Оросын худалдааны төв хот, [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ын үед чухал аж үйлдвэрийн төв болон хөгжив. Доод Новгород нь өнөөдөр ОХУ-ын улс төр, эдийн засаг, шинжлэх ухаан, соёлын төв хот юм. Мөн түүнчлэн Ижил Мөрний Холбооны тойргийн захиргааны төвөөс гадна Оросын хамгийн том зам тээврийн зангилаа цэг, жуулчдын ихээр очдог хотуудын нэг юм. == Түүх == [[Владимир-Суздалийн Вант Улс]]ын их ван [[Юрий Всеволодович]] өөрийн ноёрхлын нутаг дэвсгэрийн чухал голууд болох Ока гол ба Ижил мөрний нийлэх хэсэг дээр 1221 онд энэ хотыг байгуулав. Нижний Новгород гэдэг үгийг үгчлэн орчуулбал „Доод Шинэ Хот“ гэсэн утгатай. Түүнээс өмнө үүссэн [[Их Новгород|Новгород]] хотоос ялгах үүднээс ингэж нэрлэсэн байж ч болох талтай. [[Москва]], [[Тверь|Тверийн]] нэгэн адил Доод Новгород ч бас [[Монголчуудын Русь руу хийсэн довтолгоо]]ны улмаас ач холбогдлоо хэсэг хугацаанд алдав. Харин [[Алтан Орд|Алтан Ордны Улсын]] ноёрхолд (13-р зуунаас 15-р зууны хооронд) байхдаа чухал улс төрийн төв болон сэргэв. 1341 онд Владимир-Суздалиас салан бие даан гарсан [[Доод Новгородын Вант Улс|ижил нэртэй ван улсын]] нийслэл болсноос хойш тус хотын ач холбогдол улам бүр нэмэгдэв. Их гүн [[Дмитрий Константинович]] (1328-1383 он) өөрийн улсын нийслэлээ түүний өрсөлдөгч Москватай адил болгохын төлөө ихэд зүтгэл гаргажээ. Тэрбээр [[Монголчууд]]аас хамгаалах чулуун бэхлэлтийг бариулахаар эхлүүлсэн нь [[Доод Новгородын кремль]] юм. Мөн тэрбээр 1377 онд Лаврентий ламд үүрэг өгч хамгийн эртний бүтнээр үлдсэн алдарт гар бичмэл болох [[Өнгөрсөн жилүүдийн товчоон]]ыг бичүүлжээ. 1378 онд [[Алтан Орд]]ны [[эмир]] [[Мамай]]н цэрэг тус хотыг сүйтгэсэн ажээ.<ref name="MoskauGoldenerRing">Evelyn Scheer, Andrea Hapke: ''Moskau und der Goldenen Ring'' – Altrussische Städte an Moskva, Oka und Volga. Berlin 2003. ISBN 3-89794-024-8.</ref> === Москвагийн Вант Улсын үе === 1392 онд хот [[Москвагийн Их Вант Улс]]ын нэг хэсэг болсон ба Доод Новгородын ванг ''Шуйский'' хэмээн нэрийдэж, Москва руу хотыг нүүлгэсэн бөгөөд Москвад ордны ноёдын адил эрхтэй байснаас гадна богино хугацаанд [[Василий IV Шуйский|Василий IV]]<ref name="MoskauGoldenerRing" /> хаан ширээнд хүртэл суусан аж. Москвагийнхан Доод Новгородыг [[Казанийн ханлиг|Казанийн]] [[Татарууд]]ын эсрэг хийсэн [[Москва-Казанийн дайнууд|дайн]] дахь чухал бэхлэлт хэмээн үзэж байлаа. Улаан өнгийн тоосго бүхий эртний, аварга том энэхүү хэрмийг 1508 оноос 1511 оны хооронд босгов. Гэвч 1520 он, 1536 онуудад татарчууд хэрмийг бүслэн довтлох үед энэ хэрэм тийм ч бат бөх биш болох нь нотлогдов. 1552 онд Москвагийн их ван Казанийг эзэлсний дараа Доод Новгородын эдийн засгийн ач холбогдол улам нэмэгдсний учир нь Москва Ижилийн бүх замыг мэдэлдээ оруулсанд байв. {{Том зураг|Rozhdestvenskaja st.jpg|1280|Доод Новгородын кремлиэс хотын харагдах байдал}} {{Том зураг|Spit of Nizhny Novgorod at night 02 (cropped).jpg|1200|[[Доод Новгородын хошуу|Доод Новгородын булан]]}} == Цаг агаар == {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = aktiviert | DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/107/c00988.htm Roshydromet] | Überschrift = | Ort = Доод Новгород <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = −8.3 | hmfeb = −6.1 | hmmär = −0.1 | hmapr = 9.9 | hmmai = 18.1 | hmjun = 21.8 | hmjul = 23.6 | hmaug = 21.6 | hmsep = 15.1 | hmokt = 6.9 | hmnov = −0.5 | hmdez = −5.4 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = −14.5 | lmfeb = −12.6 | lmmär = −6.8 | lmapr = 1.6 | lmmai = 8.2 | lmjun = 12.0 | lmjul = 14.4 | lmaug = 12.5 | lmsep = 7.4 | lmokt = 1.2 | lmnov = −4.9 | lmdez = −10.8 <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 40 | nbfeb = 33 | nbmär = 28 | nbapr = 36 | nbmai = 52 | nbjun = 64 | nbjul = 76 | nbaug = 67 | nbsep = 57 | nbokt = 59 | nbnov = 56 | nbdez = 50 <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 11 | rdfeb = 8 | rdmär = 7 | rdapr = 8 | rdmai = 8 | rdjun = 10 | rdjul = 10 | rdaug = 9 | rdsep = 10 | rdokt = 11 | rdnov = 12 | rddez = 12 }} == Цахим холбоос == {{Commonscat|Nizhny Novgorod|Доод Новгород}} * [https://admgor.nnov.ru/ Хотын захиргааны албан ёсны цахим хуудас] * [http://www.gorbibl.nnov.ru/kremlin Кремль] == Эшлэл == <references /> {{ОХУ-ын тавин том хот}} [[Ангилал:Доод Новгород| ]] [[Ангилал:Доод Новгород мужийн суурин]] [[Ангилал:Дотоодын боомттой суурин]] [[Ангилал:Ижил мөрний суурин]] [[Ангилал:Саятан хот]] [[Ангилал:Оросын хот]] [[Ангилал:Оросын их сургуулийн хот]] [[Ангилал:Оросын холбооны мужийн нийслэл]] [[Ангилал:1221 онд байгуулагдсан]] j2y7tz5w8pjmwkaw6xjp6vsnbocxmbm 0 29604 708208 708043 2022-08-11T07:42:16Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Оросын суурин |mongolischer Name = Пермь |Name in Landessprache = |Wappen = Coat of Arms of Perm.svg |Flagge = Flag of Perm.svg |lat_deg = 58 |lat_min=00 |lat_sec=00 |lon_deg = 56 |lon_min=15 |lon_sec=00 |Art des Gebietes = Хотын тойрог |Gebiet = |Gebiet in der Tabelle = Пермь |innere Gliederung = 7 [[район|хотын район]] |Bezeichnung des Oberhaupts = |Oberhaupt = Дмитрий Самойлов |Gründungsjahr = 1723 он |erste Erwähnung = |frühere Namen = Егошихинский<br/>медеплавильный <br/>завод <small>(1781 он хүртэл)</small> <br/> Пермь <small>(1940 он хүртэл)</small> <br/> Молотов <small>(1957 он хүртэл)</small> |Status = Хот |Status seit = 1780 оноос хойш |Fläche = 798 |Art der Höhe = |Höhe des Zentrums = 171 |offizielle Sprache = |offizielle Sprache-ref = |Ballungsraum = |nationale Zusammensetzung = 88.6% - [[оросууд]] <br/> 4.3% - [[татарууд]] |Zusammensetzung nach Religionen = |Telefonvorwahl = (+7) 3422 |Postleitzahl = 614xxx |OKATO = 57401 |Webseite = http://www.perm.ru |Bild = Perm Russia.jpg }} '''Пермь''' (оросоор 1781-1940 онд болон өдгөө ''Пермь'', 1940-1957 онд ''Молотов'') — [[Оросын Холбооны Улс]]ын [[Пермийн хязгаар]]ын төв, [[ОХУ-ын 50 том хот|улсынхаа 13-р том]], 1 сая хүнтэй [[хот]]. [[Уралын нуруу]]ны баруун бэл, [[Кама мөрөн|Кама мөрний]] эрэгт төвхнөжээ. == Уур амьсгал == {{Уур амьсгалын хүснэгт | float = none | TABELLE = | DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/107/c01000.htm Roshydromet] | Überschrift = | Ort = Пермь <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = −11.2 | hmfeb = −8.3 | hmmär = −0.6 | hmapr = 8.3 | hmmai = 16.5 | hmjun = 21.6 | hmjul = 23.9 | hmaug = 20.3 | hmsep = 13.7 | hmokt = 4.4 | hmnov = −2.8 | hmdez = −8.1 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = −18.7 | lmfeb = −16.3 | lmmär = −9.2 | lmapr = −1.2 | lmmai = 5.0 | lmjun = 10.0 | lmjul = 13.0 | lmaug = 10.4 | lmsep = 5.8 | lmokt = −1.0 | lmnov = −8.3 | lmdez = −14.7 <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 39 | nbfeb = 27 | nbmär = 27 | nbapr = 36 | nbmai = 53 | nbjun = 68 | nbjul = 75 | nbaug = 67 | nbsep = 68 | nbokt = 59 | nbnov = 49 | nbdez = 41 <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 12 | rdfeb = 8 | rdmär = 8 | rdapr = 8 | rdmai = 9 | rdjun = 10 | rdjul = 10 | rdaug = 11 | rdsep = 11 | rdokt = 13 | rdnov = 13 | rddez = 12 }} == Цахим холбоос == {{Commonscat|Perm|Пермь}} {{Wiktionary}} * [http://www.gorodperm.ru/ Хотын захиргааны албан ёсны цахим хуудас] == Эшлэл == {{Reflist}} {{ОХУ-ын тавин том хот}} [[Ангилал:Кама голын суурин]] [[Ангилал:Оросын хот]] [[Ангилал:Оросын их сургуулийн хот]] [[Ангилал:Оросын холбооны мужийн нийслэл]] [[Ангилал:Пермийн хязгаарын суурин]] [[Ангилал:Пермь| ]] [[Ангилал:Саятан хот]] [[Ангилал:1723 онд байгуулагдсан]] dw7sjcfmjhm3qctynnlatykmz1gkh7x 0 35079 708130 684923 2022-08-10T13:10:10Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Оросын суурин |mongolischer Name = Ижевск |Name in Landessprache = Ижевск |Name in Landessprache2 = Иж |Landessprache2 = Udm |Wappen = Coat of Arms of Izhevsk (Udmurtia).svg |Flagge = Flag of Izhevsk (Udmurtia).svg |lat_deg = 56 |lat_min= 51 |lat_sec= 00 |lon_deg = 53 |lon_min= 13 |lon_sec= 00 |Art des Gebietes = Хотын тойрог |Gebiet = |Gebiet in der Tabelle = |innere Gliederung = |Bezeichnung des Oberhaupts = Засаг дарга |Oberhaupt = Олег Бекмеметьев<ref>[http://www.izh.ru/i/promo/51625.html Pressemitteilung der Stadt vom Oktober 2018]</ref> |Gründungsjahr = 1760 он |erste Erwähnung = |frühere Namen = Ижевский завод <small>(1760–1918)</small><br/>Устинов <small>(1984–1987)</small> |Status = Хот |Status seit = 1918 оноос хойш |Fläche = 316 |Art der Höhe = |Höhe des Zentrums = 140 |offizielle Sprache = удмурт |offizielle Sprache-ref = |Ballungsraum = |nationale Zusammensetzung = |Zusammensetzung nach Religionen = |Telefonvorwahl = (+7) 3412 |Postleitzahl = 4260xx |OKATO = 94401 |Webseite = [http://www.izh.ru/ www.izh.ru] }} '''Ижевск''' ([[оросоор]] Иже́вск, [[Удмурт хэл|удмуртаар]] Иж, Ижкар) — [[Орос улс]]ын [[Удмурт орон|Удмурт орны]] [[нийслэл]], жаран гурван түмэн хүний [[хот]]. == Уур амьсгал == {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = aktiviert | DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/107/c01002.htm Roshydromet] | Überschrift = | Ort = Ижевск <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = −10.8 | hmfeb = −8.4 | hmmär = −1.4 | hmapr = 8.3 | hmmai = 18.1 | hmjun = 22.4 | hmjul = 24.6 | hmaug = 21.6 | hmsep = 14.9 | hmokt = 5.3 | hmnov = −2.3 | hmdez = −7.7 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = −18.2 | lmfeb = −16.4 | lmmär = −9.8 | lmapr = −0.7 | lmmai = 6.1 | lmjun = 10.9 | lmjul = 13.6 | lmaug = 11.0 | lmsep = 6.0 | lmokt = −0.8 | lmnov = −7.6 | lmdez = −14.2 <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 36 | nbfeb = 25 | nbmär = 27 | nbapr = 32 | nbmai = 38 | nbjun = 59 | nbjul = 67 | nbaug = 63 | nbsep = 54 | nbokt = 52 | nbnov = 45 | nbdez = 38 <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 11 | rdfeb = 7 | rdmär = 8 | rdapr = 7 | rdmai = 7 | rdjun = 9 | rdjul = 9 | rdaug = 9 | rdsep = 10 | rdokt = 11 | rdnov = 11 | rddez = 11 }} ==Зураг== <gallery widths="200px" heights="150px"> Зураг:Удмуртский государственный университет.jpg Зураг:Ижевский мотозавод "Аксион-Холдинг".jpg </gallery> == Цахим холбоос == {{Commonscat|Izhevsk|Ижевск}} * [http://www.izh.ru/en/welcome Хотын захиргааны албан ёсны цахим хуудас] == Эшлэл == {{Reflist}} [[Ангилал:Ижевск| ]] [[Ангилал:Удмуртын суурин]] [[Ангилал:Оросын хот]] [[Ангилал:Оросын их сургуулийн хот]] [[Ангилал:Оросын холбооны мужийн нийслэл]] [[Ангилал:1760 онд байгуулагдсан]] gbcymlknvpzwlfn9t9ujxxloewhv9gz 708153 708130 2022-08-10T14:57:19Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Оросын суурин |mongolischer Name = Ижевск |Name in Landessprache = Ижевск |Name in Landessprache2 = Иж |Landessprache2 = Udm |Wappen = Coat of Arms of Izhevsk (Udmurtia).svg |Flagge = Flag of Izhevsk (Udmurtia).svg |lat_deg = 56 |lat_min= 51 |lat_sec= 00 |lon_deg = 53 |lon_min= 13 |lon_sec= 00 |Art des Gebietes = Хотын тойрог |Gebiet = |Gebiet in der Tabelle = |innere Gliederung = |Bezeichnung des Oberhaupts = Засаг дарга |Oberhaupt = Олег Бекмеметьев<ref>[http://www.izh.ru/i/promo/51625.html Pressemitteilung der Stadt vom Oktober 2018]</ref> |Gründungsjahr = 1760 он |erste Erwähnung = |frühere Namen = Ижевский завод <small>(1760–1918)</small><br/>Устинов <small>(1984–1987)</small> |Status = Хот |Status seit = 1918 оноос хойш |Fläche = 316 |Art der Höhe = |Höhe des Zentrums = 140 |offizielle Sprache = удмурт |offizielle Sprache-ref = |Ballungsraum = |nationale Zusammensetzung = |Zusammensetzung nach Religionen = |Telefonvorwahl = (+7) 3412 |Postleitzahl = 4260xx |OKATO = 94401 |Webseite = [http://www.izh.ru/ www.izh.ru] }} '''Ижевск''' ([[оросоор]] Иже́вск, [[Удмурт хэл|удмуртаар]] Иж, Ижкар) — [[Орос улс]]ын [[Удмурт орон|Удмурт орны]] [[нийслэл]], жаран гурван түмэн хүний [[хот]]. Зэвсэг болоэ машины үйлдвэрлэлээрээ алдартай, албан бусаар «зэвсгийн нийслэл» гэгддэг. Хотын нэр Иж (удмурт. Оӵ) гооррс эхтэй гэж үздэг. 1760 онд энд төмөрийн үйлдвэр барьж ажилчдын тосгон босч хот үүссэн гэж үздэг.. == Уур амьсгал == {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = aktiviert | DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/107/c01002.htm Roshydromet] | Überschrift = | Ort = Ижевск <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = −10.8 | hmfeb = −8.4 | hmmär = −1.4 | hmapr = 8.3 | hmmai = 18.1 | hmjun = 22.4 | hmjul = 24.6 | hmaug = 21.6 | hmsep = 14.9 | hmokt = 5.3 | hmnov = −2.3 | hmdez = −7.7 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = −18.2 | lmfeb = −16.4 | lmmär = −9.8 | lmapr = −0.7 | lmmai = 6.1 | lmjun = 10.9 | lmjul = 13.6 | lmaug = 11.0 | lmsep = 6.0 | lmokt = −0.8 | lmnov = −7.6 | lmdez = −14.2 <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 36 | nbfeb = 25 | nbmär = 27 | nbapr = 32 | nbmai = 38 | nbjun = 59 | nbjul = 67 | nbaug = 63 | nbsep = 54 | nbokt = 52 | nbnov = 45 | nbdez = 38 <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 11 | rdfeb = 7 | rdmär = 8 | rdapr = 7 | rdmai = 7 | rdjun = 9 | rdjul = 9 | rdaug = 9 | rdsep = 10 | rdokt = 11 | rdnov = 11 | rddez = 11 }} ==Зураг== <gallery widths="200px" heights="150px"> Зураг:Удмуртский государственный университет.jpg Зураг:Ижевский мотозавод "Аксион-Холдинг".jpg </gallery> == Цахим холбоос == {{Commonscat|Izhevsk|Ижевск}} * [http://www.izh.ru/en/welcome Хотын захиргааны албан ёсны цахим хуудас] == Эшлэл == {{Reflist}} [[Ангилал:Ижевск| ]] [[Ангилал:Удмуртын суурин]] [[Ангилал:Оросын хот]] [[Ангилал:Оросын их сургуулийн хот]] [[Ангилал:Оросын холбооны мужийн нийслэл]] [[Ангилал:1760 онд байгуулагдсан]] 79ru9bl9ji8l36ljimreyqn8nm4zdsm 0 35256 708185 455712 2022-08-11T06:10:09Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name= Бабухан |title=[[Юань улс]]ын [[хатан|их хатан]]<br> (1324—1328 он) |image= |spouse= [[Есөнтөмөр]] хааны хатан |royal house=[[хонгирад]] |}} '''Бабухан'''<ref>Хятад галиг нэр нь Бабүхань (八不罕 ''Bābùhǎn'')</ref> (1328 онд өнгөрсөн) — Юань улсын [[Есөнтөмөр хаан]]ы их '''[[хатан]]''' байв. == Намтар == Бабухан хатан [[хонгирад]] аймгийн хүн байв. ᠎Есөнтөмөртэй хэдэн онд урагласан нь тодорхойгүй. Есөнтөмөр олон жил [[Хархорум]]ыг захиран суусан бөгөөд 1323 онд [[Гэгээн хаан]] алагдсаны дараа Есөнтөмөр Юань улсын хаан сууринд залрахад Бабухан хатан улсын их хатан болсон. 1327 оны 8-р сард Есөнтөмөр хаан [[Шанду]]д нас нөхцөхөд Бабухан хатан [[Аригиба хаан|Рагибаха]] хүүгээ хаан ширээнд залж, балчир хааны өмнөөс төр барив. Энэ үед [[Дайду]]д Хайсан хүлэг хааны хоёрдугаар хүү [[Төвтөмөр]] зэрэгцэн хаан болоод дайлаар ирж балчир хаан, Бабухан хатан, Далааш ноёныг баривчилсан.<ref>Ч.Содбилэг. «Монголын Их Юань улсын түүх».264-р тал. Улаанбаатар. 2010 он.</ref> == Сурвалж, тайлбар == * «[[Юань улсын судар]]». [https://zh.wikisource.org/wiki/%E5%85%83%E5%8F%B2/%E5%8D%B7114 114-р хуудас. Хатад татварын намтар.] {{ref-zh}} {{лавлах холбоос}} {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал= [[Юань улс]]ын [[хатан|их хатан]] |он= 1324-1328 он |өмнө= [[Сугабал хатан|Сугабал]] |дараа= [[Будшир хатан|Будшир]] }} {{end}} [[Ангилал:1328 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Монгол хатан]] [[Ангилал:Юань улсын хатан]] qu8575e22qmu5rxz96iscqdsac3zy29 0 45761 708143 705059 2022-08-10T13:13:03Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс АНУ-ын суурин | Name = Сан-Диего | Stadtspitzname = | Bundesstaat = Калифорни | County = Сан Диего тойрог | Bild1 = San Diego.jpg | Bildgröße1 = | Bildbeschreibung1 = Сан Диего хотын төв ба Марине нисэх буудал | Flagge = Flag of San Diego, California.svg | Siegel = Seal_of_San_Diego,_California.svg | Karte = | Beschriftung Karte = Калифорни Муж Улс ба Сан Диего тойрог дахь Сан-Диего хотын байрлал | Beschriftung Positionskarte = | Breitengrad = 32/42/54/N | Längengrad = 117/9/45/W | Gründung = 1769 он | Zeitzone = UTC-8 | Einwohner = 1406630 | Stand = 2016 он | Metropolregion = 3194362 | Stand Metropolregion = 2014 он | Fläche = 963.6 | Landfläche = 840.0 | Höhe = 22 | Gliederung = | Postleitzahl = 92101–92117, 92119–92124, 92126–92140, 92142, 92145, 92147, 92149–92155, 92158–92172, 92174–92177, 92179, 92182, 92184, 92186, 92187, 92190–92199 | Vorwahl = 619, 858 | Typ = City | Fips = 06-66000 | Gnis = 1661377 | Website = https://www.sandiego.gov/ | Bürgermeister = Тодд Глориа ([[Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)|АН]])<ref>[https://www.sandiego.gov/mayor ''Mayor Todd Gloria''], auf sandiego.gov, abgerufen am 14. Dezember 2020</ref> }} '''Сан-Диего''' ({{lang-en|San Diego}} дуудлага англиар: [{{IPA|ˌsæn diːˈeɪgoʊ}}], дуудлага испаниар: [san ˈdjeɣo]) нь [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ын [[Калифорни|Калифорни Муж Улсын]] найм дахь том хот. Хот 2010 оны байдлаар 1.301.621<ref name="demographic">{{cite web |title=American FactFinder – Results (San Diego city, California) |url=https://factfinder.census.gov/bkmk/table/1.0/en/PEP/2016/PEPANNRES/1620000US0666000 |website=United States Census Bureau |access-date=July 15, 2017 |archive-url=https://archive.today/20200213154418/https://factfinder.census.gov/bkmk/table/1.0/en/PEP/2016/PEPANNRES/1620000US0666000 |archive-date=February 13, 2020 |url-status=dead }}</ref> оршин суугчтай байсан ба Калифорни мужийн баруун урд талд [[Мексик]]ийн хилийн ойролцоо оршдог. == Хүн амын өсөлт == {| class="wikitable" |- ! style="background:#F3F3FF; text-align:center;" | Огноо ! style="background:#F3F3FF; text-align:center;" | Хүн амын тоо¹ |- |1950 | align="right" |334.387 |- |1960 | align="right" |573.224 |- |1970 | align="right" |696.769 |- |1980 | align="right" |875.553 |- |1990 | align="right" |1.110.549 |- |2000 | align="right" |1.222.920 |- |2010 | align="right" |1.301.621 |- |2016 | align="right" |1.406.630 |- |} ¹ <small>1950–2010 он: Хүн амын тооллогын дүн; 2016 он: АНУ-ын тооллогын товчооны багцаалсан дүн</small> == Цаг агаар == {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = | DIAGRAMM TEMPERATUR = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/093/c00826.htm National Weather Service, US Dept of Commerce]; [http://wetterkontor.de/de/klima/klima2.asp?land=us&stat=72290 wetterkontor.de] | Überschrift = | Ort = Сан-Диего <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = 18.8 | hmfeb = 19.2 | hmmär = 19.1 | hmapr = 20.2 | hmmai = 20.6 | hmjun = 22.0 | hmjul = 24.6 | hmaug = 25.4 | hmsep = 25.1 | hmokt = 23.7 | hmnov = 21.1 | hmdez = 18.9 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = 9.4 | lmfeb = 10.4 | lmmär = 11.6 | lmapr = 13.1 | lmmai = 15.1 | lmjun = 16.6 | lmjul = 18.7 | lmaug = 19.6 | lmsep = 18.7 | lmokt = 16.1 | lmnov = 12.2 | lmdez = 9.3 <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 45.7 | nbfeb = 38.9 | nbmär = 45.0 | nbapr = 20.1 | nbmai = 4.8 | nbjun = 1.8 | nbjul = 0.5 | nbaug = 2.5 | nbsep = 6.1 | nbokt = 9.4 | nbnov = 36.8 | nbdez = 39.9 <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 4.7 | rdfeb = 4.4 | rdmär = 5.2 | rdapr = 2.8 | rdmai = 1.1 | rdjun = 0.3 | rdjul = 0.1 | rdaug = 0.2 | rdsep = 0.9 | rdokt = 1.4 | rdnov = 3.8 | rddez = 4.5 <!-- durchschnittliche Anzahl täglicher Sonnenstunden für den jeweiligen Monat in h/d --> | shjan = 7.7 | shfeb = 8.0 | shmär = 8.4 | shapr = 9.2 | shmai = 8.1 | shjun = 8.1 | shjul = 9.8 | shaug = 9.5 | shsep = 8.4 | shokt = 7.9 | shnov = 7.7 | shdez = 7.5 <!-- durchschnittliche Luftfeuchtigkeit für den jeweiligen Monat in % --> | lfjan = 63 | lffeb = 66 | lfmär = 67 | lfapr = 67 | lfmai = 71 | lfjun = 74 | lfjul = 75 | lfaug = 74 | lfsep = 73 | lfokt = 69 | lfnov = 66 | lfdez = 64 <!-- durchschnittliche Wassertemperatur (Meere, Seen u.ä.) für den jeweiligen Monat in °C --> | wtjan = 15 | wtfeb = 15 | wtmär = 16 | wtapr = 16 | wtmai = 17 | wtjun = 19 | wtjul = 21 | wtaug = 21 | wtsep = 20 | wtokt = 19 | wtnov = 18 | wtdez = 16 }} == Цахим холбоос == {{Commons|San Diego, California|Сан-Диего}} * [http://www.sandiego.gov/ Сан-Диего хотын албан ёсны цахим хуудас] == Эшлэл == {{Reflist}} [[Ангилал:Сан-Диего| ]] [[Ангилал:АНУ-ын их сургуулийн хот]] [[Ангилал:АНУ-ын хот]] [[Ангилал:Далайн боомттой суурин]] [[Ангилал:Калифорнийн тойргийн төв]] [[Ангилал:Калифорнийн суурин]] [[Ангилал:Хойд Америкийн суурин]] [[Ангилал:Саятан хот]] [[Ангилал:1769 онд байгуулагдсан]] j4qynat3ojxjjtv2bi3oy272xfql0np 0 45799 708134 705071 2022-08-10T13:11:01Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс АНУ-ын суурин | Name = Сент-Луис | Stadtspitzname = The Gateway City, Mound City | Bundesstaat = Миссури | County = Тойроггүй хот | Bild1 = StLouisMontage.jpg | Bildgröße1 = | Bildbeschreibung1 = Зүүн дээд талаас: [[Forest Park Jewel Box]], [[Ламберт-Сент-Луисийн олон улсын нисэх буудал]] дахь [[МетроЛинк (Сент-Луис)|МетроЛинк]], [[Сент-Луисийн урлагийн музей]]д байх [[Сент-Луисийн Апотеосус]], [[Гэйтвэй арк]] ба хотын үзэмж, [[Буш цэнгэлдэх хүрээлэн]], [[Сент-Луисийн амьтны хүрээлэн]] | Siegel = | Flagge = Flag of St. Louis, Missouri.svg | Karte = | Beschriftung Karte = | Beschriftung Positionskarte = links | Breitengrad = 38/37/39/N | Längengrad = 90/11/56/W | Gründung = [[1764 он]]ы [[2 сарын 15|2-р сарын 15]] | Zeitzone = UTC-6 | Einwohner = 311404 | Stand = 2016 он<ref>[https://web.archive.org/web/20111117170320/http://www.census.gov/popest/archives/2000s/vintage_2006/06s_challenges.html Accepted Challenges to Vintage 2006 Population Estimates] vom U.S. Census Bureau.</ref> | Metropolregion = 2807002 | Stand Metropolregion = 2016 он | Fläche = 171.3 | Landfläche = 160.4 | Höhe = 138.7 | Gliederung = | Postleitzahl = 63101 - 63199 | Vorwahl = 314 | Typ = City | Gnis = 1669602 | Fips = 29-40043 | Website = stlouis.missouri.org | Bürgermeister = Лида Кревсон ([[Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)|АН]]) }} '''Сент-Луис''' ({{lang-en|Saint Louis}} [{{IPA|ˌseɪntˈluːɪs}}]) нь [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ын [[Миссури]] муж улсад орших [[Чөлөөт хот (Америкийн Нэгдсэн Улс)|чөлөөт хот]] бөгөөд [[Иллиной]] муж улстай хаяа залган, [[Миссиссиппи|Миссиссиппи мөрний]] баруун биед байрладаг. 2015 оны байдлаар 315.685 оршин суугчтай тус хотыг тойрсон [[Их Сент-Луис]] бүсэд 2.916.447 хүн амьдардгаараа муж улсдаа хамгийн томд, АНУ-даа 19-рт тооцогдож байна. == Түүх == {{Өргөтгөх хэсэг}} {{Том зураг|St. Louis skyline September 2008.jpg|800|Сент-Луис хотын төв}} == Уур амьсгал == {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = | DIAGRAMM TEMPERATUR = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/093/c00821.htm National Weather Service, US Dept of Commerce]; [http://wetterkontor.de/de/klima/klima2.asp?land=us&stat=72434 wetterkontor.de] | Überschrift = | Ort = Сент-Луис <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = 3.2 | hmfeb = 5.9 | hmmär = 12.6 | hmapr = 19.4 | hmmai = 24.5 | hmjun = 29.6 | hmjul = 31.8 | hmaug = 30.7 | hmsep = 26.6 | hmokt = 20.3 | hmnov = 12.6 | hmdez = 5.4 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = −6.2 | lmfeb = −3.8 | lmmär = 1.9 | lmapr = 8.0 | lmmai = 13.3 | lmjun = 18.7 | lmjul = 21.3 | lmaug = 19.9 | lmsep = 15.8 | lmokt = 9.1 | lmnov = 3.2 | lmdez = −3.3 <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 46.0 | nbfeb = 53.8 | nbmär = 90.9 | nbapr = 88.9 | nbmai = 100.8 | nbjun = 94.5 | nbjul = 97.8 | nbaug = 72.4 | nbsep = 79.2 | nbokt = 68.1 | nbnov = 83.3 | nbdez = 77.0 <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 6.0 | rdfeb = 6.2 | rdmär = 9.1 | rdapr = 9.1 | rdmai = 8.5 | rdjun = 7.9 | rdjul = 7.1 | rdaug = 6.2 | rdsep = 6.6 | rdokt = 6.6 | rdnov = 7.3 | rddez = 7.4 <!-- durchschnittliche Anzahl täglicher Sonnenstunden für den jeweiligen Monat in h/d --> | shjan = 5.2 | shfeb = 5.6 | shmär = 6.4 | shapr = 7.5 | shmai = 8.6 | shjun = 9.7 | shjul = 10.0 | shaug = 8.7 | shsep = 7.9 | shokt = 6.7 | shnov = 4.7 | shdez = 4.2 <!-- durchschnittliche Luftfeuchtigkeit für den jeweiligen Monat in % --> | lfjan = 73 | lffeb = 72 | lfmär = 68 | lfapr = 64 | lfmai = 67 | lfjun = 67 | lfjul = 68 | lfaug = 70 | lfsep = 72 | lfokt = 69 | lfnov = 72 | lfdez = 76 <!-- durchschnittliche Wassertemperatur (Meere, Seen u.ä.) für den jeweiligen Monat in °C --> | wtjan = | wtfeb = | wtmär = | wtapr = | wtmai = | wtjun = | wtjul = | wtaug = | wtsep = | wtokt = | wtnov = | wtdez = }} == Ном зүй == * Patricia Cleary: ''The World, the Flesh, and the Devil: A History of Colonial St. Louis.'' University of Missouri Press, Columbia 2011, ISBN 978-0-8262-1913-8. == Цахим холбоос == {{Commonscat|St. Louis, Missouri|Сент-Луис}} * [http://stlouis.missouri.org/ Сент-Луис хотын албан ёсны цахим хуудас] * [http://www.explorestlouis.com/ Жуулчдад зориулсан мэдээллийн цахим хуудас] == Эшлэл == <references/> [[Ангилал:АНУ-ын их сургуулийн хот]] [[Ангилал:АНУ-ын хот]] [[Ангилал:Дотоодын боомттой суурин]] [[Ангилал:Миссурийн суурин]] [[Ангилал:Сент-Луис| ]] [[Ангилал:Хойд Америкийн суурин]] [[Ангилал:Миссисипи мөрний суурин]] [[Ангилал:Миссури мөрний суурин]] [[Ангилал:1764 онд байгуулагдсан]] 36ql2f1chm1mchh98t0ckcptr2ei2ry 0 46277 708184 702337 2022-08-11T06:08:33Z 45.58.38.153 /* Юань улс */ wikitext text/x-wiki == [[Юань улс]] == {{гол|Юань улсын хаад}} {|class="wikitable sortable" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" |+ '''[[1271]]—[[1368]]''' |- ! style="background:#efefef;" | Хааны нэр ! style="background:#efefef;" | Хятад оны цол |- | [[Хубилай хаан|Хубилай]] | [[Жунтун]] (中統, 1260-1264)<br /> [[Жыюань]] (至元, 1264-1294) |- | [[Өлзийтөмөр хаан|Төмөр]] | [[Юаньжэнь]] (元贞, 1295-1297) <br />[[Дадө]] (大德, 1297-1307) |- | [[Хайсан хүлэг хаан|Хайсан]] | [[Жыда]] <br /> (至大, 1308-1311) |- | [[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад]] | [[Хуанцин]] <br /> (皇庆, 1312-1314)<br />[[Яньёу]] (延祐, 1314-1320) |- | [[Шадбал гэгээн хаан|Шадбал]] | [[Жыжы (Гэгээн хаан)|Жыжы (Гэгээн хаан)]] <br /> (至治, 1321-1323) |- | [[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр]] | [[Тайдин]] <br /> (泰定, 1323-1328)<br />[[Жыхө]] (致和, 1328) |- | [[Аригиба хаан|Аригиба]] | [[Тяньшүнь (1328 он)]] <br /> (天顺, 1328) |- | [[Хүслэн хаан|Хүслэн]] | [[Тяньли]] <br /> (至顺, 1329) |- | [[Төвтөмөр хаан|Төвтөмөр]] | [[Тяньли]] <br /> (天历, 1328-1329)<br />[[Жышүнь]]<br /> (至顺, 1329-1332) |- | [[Ринчинбал хаан|Ринчинбал]] | Жышүнь <br /> (1332) |- | [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр]] | [[Юаньтун]] <br /> (元统, 1333-1335)<br />[[Жиюань|Жыюань]]<br />(至元, 1335-1340)<br /> [[Жыжөн]]<br />(至正, 1341-1370) |} == [[Бутралын үеийн Монгол]] == {|class="wikitable sortable" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" |+ '''[[1368]]—[[1388]]''' |- ! style="background:#efefef;" | Хааны нэр ! style="background:#efefef;" | Хятад оны цол |- | [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр]] | [[Жыжөн]] (至正, 1368-1370) |- | [[Аюушридар хаан|Аюушридар]] | [[Сюаньгуан]] (宣光, 1370-1379) |- | [[Төгстөмөр хаан|Төгстөмөр]] | [[Тяньюань]] (天元, 1379-1388) |- |[[Эсэн тайш|Эсэн]] |Тяньюань (天元, 1452-1454) |} == [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манж]] [[Чин улс]] == {{гол|Чин улсын хаад}} == [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]] == {|class="wikitable sortable" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" |+ '''[[1911]]—[[1924]]''' |- ! style="background:#efefef;" | Хааны нэр ! style="background:#efefef;" | Хятад оны цол |- | [[Богд хаан|VIII Богд Жавзандамба хутагт]] | [[Олноо өргөгдсөн]] (共戴, 1911-1915<br>1921-1924) |} ==Холбоотой мэдээлэл== * [[Оны цол]] * [[Монголын түүх]] * [[Монгол хаад]] * [[Хятадын нутаг дахь төрт улсуудын оны цолын жагсаалт]] [[Ангилал:Хятад оны цол]] [[Ангилал:Юань улс]] pynkgxcep2gnsgtdl7gnmrp1zsx2xii 0 47372 708158 707972 2022-08-10T23:41:24Z Megzer 20491 [[Special:Contributions/202.126.89.4|202.126.89.4]] ([[User talk:202.126.89.4|Яриа]]) хэрэглэгчийн 707972 засварыг цуцлах wikitext text/x-wiki '''Хөхэчи''' нь （？－1271) [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] 5 дугаар хүү. Чаби хатнаас төрсөн.<ref>Рашидаддин. Судрын чуулган. УБ., 2002. Дэд боть. т.177.</ref> Түүнд их хаан 1267 онд [[Юньнань ван|Юньнань вангийн]] хэргэмийг хүртээж, алтан тамга соёрхов. Гэвч 1271 онд өөрийн хятад туслах түшмэлд хорлогдсон бөгөөдтэр явдалыг удалгүй хааны тушаалаар илрүүлжээ. Хөхэчи ванг нас барсны хойно хүү [[Есөнтөмөр (Юньнань ван)|Есөнтөмөр]] нь эцгийн албыг үргэлжлүүлсэн. == Эшлэл == [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1271 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]] s0lazg9oxjmaneh0imhhc51qxxewek0 708159 708158 2022-08-10T23:42:01Z Megzer 20491 [[Special:Contributions/202.126.89.4|202.126.89.4]] ([[User talk:202.126.89.4|Яриа]]) хэрэглэгчийн 707971 засварыг цуцлах wikitext text/x-wiki '''Хөхэчи''' нь （？－1271) [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] 5 дугаар хүү. [[Дөрвөд|Дөрвөн]] аймгийн [[Дөрөвчин хатан|Дөрөвчин хатнаас]] төрсөн.<ref>Рашидаддин. Судрын чуулган. УБ., 2002. Дэд боть. т.177.</ref> Түүнд их хаан 1267 онд [[Юньнань ван|Юньнань вангийн]] хэргэмийг хүртээж, алтан тамга соёрхов. Гэвч 1271 онд өөрийн хятад туслах түшмэлд хорлогдсон бөгөөдтэр явдалыг удалгүй хааны тушаалаар илрүүлжээ. Хөхэчи ванг нас барсны хойно хүү [[Есөнтөмөр (Юньнань ван)|Есөнтөмөр]] нь эцгийн албыг үргэлжлүүлсэн. == Эшлэл == [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1271 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]] 3q0ltvsju1p2yb4rpjwsi2t2fg9nbfg 0 51508 708175 694684 2022-08-11T03:38:37Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki [[Зураг:KaraKhanidAD1000.png|thumb|1000 оны үеийн газар нутаг]] '''Хар ханы улс''' — 840–1212 оны хооронд Төв Азийн [[Мавереннахр]] газарт оршин байсан [[хант улс]]. Хар ханы ноёлох анги [[түрэг угсаатан]] байсан. 1041 оноос баруун, зүүн хоёр улс болон хуваагдсан. Эхэндээ тэнгэр шүтлэгтэй, 940 оноос [[ислам]] шашинтан болсон. [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Исламын хант улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Узбекистаны түүх]] [[Ангилал:Казахстаны түүх]] [[Ангилал:Киргизийн түүх]] [[Ангилал:Шинжааны түүх]] 3v3o022ajq0v6uqs6w2o6vzaxnqpqsv 0 53520 708161 708115 2022-08-10T23:53:21Z 64.119.19.187 /* Намтар */ wikitext text/x-wiki '''Боорчи''' (XII зууны сүүл - XIII зууны эхний хагас) - [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хувийн хамгаалалтын цэргийн захирагч нарын нэг. == Намтар == Боорчи нь [[Арулад|арулад]] овгийн Наху баяны хүү байв. Тэрээр хархан залуу насандаа Тэмүжинтэй танилцсан: залуу Тэмүжин адуугаа хулгайд алдсан ба тэрээр адууны хулгайчдыг хайж яваад аян замынхаа гурав дахь өдөр аавынхаа адууг хариулж явсан Боорчитой таарчээ. Боорчи Тэмүжинтэй нийлж хулгайлагдсан адуугаа буцааж авахад нь туслав. Тэмүжин мандан бадарч эхлэхэд Боорчи түүний анхны нөхөр болсон бөгөөд түүний бүхий л үйл хэрэгт дэргэд нь байсан. 1199 онд Тэмүжин [[Тоорил хан|Ван хан]], [[Жамуха]] нарын хамт Буйруг ханыг нэгдсэн хүчээр довтолсон боловч бүтэлтэй болсонгүй. Гэдрэг буцах гэхэд нь найманы цэргийн анги зам хаажээ. Өглөө тулалдахаар шийдсэн боловч шөнө нь Ван хан, Жамуха хоёр найманууд түүнийг дуусгана хэмээн найдаж Тэмүжинг ганцааранг нь үлдээн зугтав. Харин өглөө болоход Тэмүжин энэ тухай олж мэдсэн ба тулалдаанд оролгүй ухарлаа. Найманууд Тэмүжинг биш, Ван ханыг хөөж эхлэв. Хэрэйдүүд наймануудтай хүнд тулаанд орсон бөгөөд үхэх сөнөхийн ирмэгт тулсан тул Ван хан Тэмүжинд элч илгээж тусламж гуйжээ. Тэмүжин өөрийн нөхдийг илгээсэн ба тэдний дундаас Боорчи, [[Мухулай]], [[Борохул]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нар тулалдаанд онцгойрч байв. Өөрийг нь аварсны төлөө Ван хан ханлиг улсаа Тэмүжинд гэрээслэн үлдээжээ. 1203/1204 оны өвөл Тэмүжин хувийн харуул буюу хишигтэн цэргийг байгуулав. Тэднийг дөрвөн хэсэгт хувааж, нэгнийх нь толгойд Боорчийг тавьсан ажээ. Домогт өгүүлснээр 1206 оны Их хуралдайн үеэр Тэмүжин Чингис хаан хэмээн өргөмжлөгдсөн бөгөөд тэр өөрийн хамтрагчиддаа албан тушаал, эрх дарх хуваарилж эхлэхдээ Боорчийг мартсан дүр үзүүлжээ. Орой нь Тэмүжиний эхнэр [[Бөртэ үжин|Бөртэ]] түүнийг мартамхай байдлынх нь төлөө зэмлэхэд Тэмүжин Боорчид атаархагчдыг төөрөгдүүлэхийн тулд ийм үйлдэл хийсэн, Боорчи одоо ч хааны талаар муу үг хэлэхгүй гэж мэдэгдэв. Боорчийн өргөөнд илгээсэн тагнуулууд Боорчийн эхнэр хааны ач мэдэхгүй байгаад гомдоллоход нөхөр нь би хаанд зүтгэдэг нь талархлын төлөө биш, тэр ч байтугай надад амь зуух хэрэгсэл байхгүй байсан ч зүтгэх болно гэж хариулсныг нотолжээ. Дараагийн өдөр нь хуралдай дээр Тэмүжин Боорчийг бүгдийн дээр тавьж, баруун гарын цэргүүдийн удирдагч болгосноо зарлан тунхагласан байна. Боорчи баруун гарын цэргүүдийн удирдагчийн хувьд дараа нь Чингис хааны бүх аян дайнд оролцсон. Хорезмыг байлдан дагуулах үеэр, 1220/1221 оны өвөл Монголын цэрэг [[Самарканд|Самаркандаас]] өмнө зүгт өвөлжих үед Боорчийг Чингис хааны хөвгүүдийн хамт [[Ургенч|Ургенчийг]] эзлүүлэхээр илгээж байв. == Соёл урлагт == Боорчи [[Исай Калистратович Калашников|И.С.Калашниковын]] "[[Догшин жаран]]" ("Жестокий век") (1978) романы дүр болжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]] * [[Мухулай]] * [[Борохул]] * [[Чулуун баатар|Чулуун]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]] qu8kh3kw74n64kgmetfnlu2rcigqkdr 708164 708161 2022-08-11T02:23:37Z 64.119.19.187 wikitext text/x-wiki '''Боорчи''' (XII зууны сүүл - XIII зууны эхний хагас) бол [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хувийн хамгаалалтын цэргийн захирагч нарын нэг юм. == Намтар == Боорчи нь [[Арулад|арулад]] овгийн Наху баяны хүү байв. Тэрээр хархан залуу насандаа Тэмүжинтэй танилцсан: залуу Тэмүжин адуугаа хулгайд алдсан ба тэрээр адууны хулгайчдыг хайж яваад аян замынхаа гурав дахь өдөр аавынхаа адууг хариулж явсан Боорчитой таарчээ. Боорчи Тэмүжинтэй нийлж хулгайлагдсан адуугаа буцааж авахад нь туслав. Тэмүжин мандан бадарч эхлэхэд Боорчи түүний анхны нөхөр болсон бөгөөд түүний бүхий л үйл хэрэгт дэргэд нь байсан. 1199 онд Тэмүжин [[Тоорил хан|Ван хан]], [[Жамуха]] нарын хамт Буйруг ханыг нэгдсэн хүчээр довтолсон боловч бүтэлтэй болсонгүй. Гэдрэг буцах гэхэд нь найманы цэргийн анги зам хаажээ. Өглөө тулалдахаар шийдсэн боловч шөнө нь Ван хан, Жамуха хоёр найманууд түүнийг дуусгана хэмээн найдаж Тэмүжинг ганцааранг нь үлдээн зугтав. Харин өглөө болоход Тэмүжин энэ тухай олж мэдсэн ба тулалдаанд оролгүй ухарлаа. Найманууд Тэмүжинг биш, Ван ханыг хөөж эхлэв. Хэрэйдүүд наймануудтай хүнд тулаанд орсон бөгөөд үхэх сөнөхийн ирмэгт тулсан тул Ван хан Тэмүжинд элч илгээж тусламж гуйжээ. Тэмүжин өөрийн нөхдийг илгээсэн ба тэдний дундаас Боорчи, [[Мухулай]], [[Борохул]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нар тулалдаанд онцгойрч байв. Өөрийг нь аварсны төлөө Ван хан ханлиг улсаа Тэмүжинд гэрээслэн үлдээжээ. 1203/1204 оны өвөл Тэмүжин хувийн харуул буюу хишигтэн цэргийг байгуулав. Тэднийг дөрвөн хэсэгт хувааж, нэгнийх нь толгойд Боорчийг тавьсан ажээ. Домогт өгүүлснээр 1206 оны Их хуралдайн үеэр Тэмүжин Чингис хаан хэмээн өргөмжлөгдсөн бөгөөд тэр өөрийн хамтрагчиддаа албан тушаал, эрх дарх хуваарилж эхлэхдээ Боорчийг мартсан дүр үзүүлжээ. Орой нь Тэмүжиний эхнэр [[Бөртэ үжин|Бөртэ]] түүнийг мартамхай байдлынх нь төлөө зэмлэхэд Тэмүжин Боорчид атаархагчдыг төөрөгдүүлэхийн тулд ийм үйлдэл хийсэн, Боорчи одоо ч хааны талаар муу үг хэлэхгүй гэж мэдэгдэв. Боорчийн өргөөнд илгээсэн тагнуулууд Боорчийн эхнэр хааны ач мэдэхгүй байгаад гомдоллоход нөхөр нь би хаанд зүтгэдэг нь талархлын төлөө биш, тэр ч байтугай надад амь зуух хэрэгсэл байхгүй байсан ч зүтгэх болно гэж хариулсныг нотолжээ. Дараагийн өдөр нь хуралдай дээр Тэмүжин Боорчийг бүгдийн дээр тавьж, баруун гарын цэргүүдийн удирдагч болгосноо зарлан тунхагласан байна. Боорчи баруун гарын цэргүүдийн удирдагчийн хувьд дараа нь Чингис хааны бүх аян дайнд оролцсон. Хорезмыг байлдан дагуулах үеэр, 1220/1221 оны өвөл Монголын цэрэг [[Самарканд|Самаркандаас]] өмнө зүгт өвөлжих үед Боорчийг Чингис хааны хөвгүүдийн хамт [[Ургенч|Ургенчийг]] эзлүүлэхээр илгээж байв. == Соёл урлагт == Боорчи [[Исай Калистратович Калашников|И.С.Калашниковын]] "[[Догшин жаран]]" ("Жестокий век") (1978) романы дүр болжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]] * [[Мухулай]] * [[Борохул]] * [[Чулуун баатар|Чулуун]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]] byz62oj0inng4lyr5xrs6vhzvidl0ce 708169 708164 2022-08-11T02:44:44Z 64.119.19.187 /* Намтар */ wikitext text/x-wiki '''Боорчи''' (XII зууны сүүл - XIII зууны эхний хагас) бол [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хувийн хамгаалалтын цэргийн захирагч нарын нэг юм. == Намтар == Боорчи нь [[Арулад|арулад]] овгийн Наху баяны хүү байв. Тэрээр хархан залуу насандаа Тэмүжинтэй танилцсан: залуу Тэмүжин адуугаа хулгайд алдсан ба тэрээр адууны хулгайчдыг хайж яваад аян замынхаа гурав дахь өдөр аавынхаа адууг хариулж явсан Боорчитой таарчээ. Боорчи Тэмүжинтэй нийлж хулгайлагдсан адуугаа буцааж авахад нь туслав. Тэмүжин мандан бадарч эхлэхэд Боорчи түүний анхны нөхөр болсон бөгөөд түүний бүхий л үйл хэрэгт дэргэд нь байсан. 1199 онд Тэмүжин [[Тоорил хан|Ван хан]], [[Жамуха]] нарын хамт Буйруг ханыг нэгдсэн хүчээр довтолсон боловч бүтэлтэй болсонгүй. Гэдрэг буцах гэхэд нь найманы цэргийн анги зам хаажээ. Өглөө тулалдахаар шийдсэн боловч шөнө нь Ван хан, Жамуха хоёр найманууд түүнийг дуусгана хэмээн найдаж Тэмүжинг ганцааранг нь үлдээн зугтав. Харин өглөө болоход Тэмүжин энэ тухай олж мэдсэн ба тулалдаанд оролгүй ухарлаа. Найманууд Тэмүжинг биш, Ван ханыг хөөж эхлэв. Хэрэйдүүд наймануудтай хүнд тулаанд орсон бөгөөд үхэх сөнөхийн ирмэгт тулсан тул Ван хан Тэмүжинд элч илгээж тусламж гуйжээ. Тэмүжин өөрийн нөхдийг илгээсэн ба тэдний дундаас Боорчи, [[Мухулай]], [[Борохул]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нар тулалдаанд онцгойрч байв. Өөрийг нь аварсны төлөө Ван хан ханлиг улсаа Тэмүжинд гэрээслэн үлдээжээ. 1203/1204 оны өвөл Тэмүжин хувийн харуул буюу хишигтэн цэргийг байгуулав. Тэднийг дөрвөн хэсэгт хувааж, нэгнийх нь толгойд Боорчийг тавьсан ажээ. Домогт өгүүлснээр 1206 оны Их хуралдайн үеэр Тэмүжин Чингис хаан хэмээн өргөмжлөгдсөн бөгөөд тэр өөрийн хамтрагчиддаа албан тушаал, эрх дарх хуваарилж эхлэхдээ Боорчийг мартсан дүр үзүүлжээ. Орой нь Тэмүжиний эхнэр [[Бөртэ үжин|Бөртэ]] түүнийг мартамхай байдлынх нь төлөө зэмлэхэд Тэмүжин Боорчид атаархагчдыг төөрөгдүүлэхийн тулд ийм үйлдэл хийсэн, Боорчи одоо ч хааны талаар муу үг хэлэхгүй гэж мэдэгдэв. Боорчийн өргөөнд илгээсэн тагнуулууд Боорчийн эхнэр хааны ач мэдэхгүй байгаад гомдоллоход нөхөр нь би хаанд зүтгэдэг нь талархлын төлөө биш, тэр ч байтугай надад өчүүхэн бага амь зуух хэрэгсэл өгсөн ч зүтгэх болно гэж хариулсныг нотолжээ. Дараагийн өдөр нь хуралдай дээр Тэмүжин Боорчийг бүгдийн дээр тавьж, баруун гарын цэргүүдийн удирдагч болгосноо зарлан тунхагласан байна. Боорчи баруун гарын цэргүүдийн удирдагчийн хувьд дараа нь Чингис хааны бүх аян дайнд оролцсон. Хорезмыг байлдан дагуулах үеэр, 1220/1221 оны өвөл Монголын цэрэг [[Самарканд|Самаркандаас]] өмнө зүгт өвөлжих үед Боорчийг Чингис хааны хөвгүүдийн хамт [[Ургенч|Ургенчийг]] эзлүүлэхээр илгээж байв. == Соёл урлагт == Боорчи [[Исай Калистратович Калашников|И.С.Калашниковын]] "[[Догшин жаран]]" ("Жестокий век") (1978) романы дүр болжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]] * [[Мухулай]] * [[Борохул]] * [[Чулуун баатар|Чулуун]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]] 6g2bv38ft2ygoy96xmwkbu592euvlut 0 55328 708188 706605 2022-08-11T06:16:59Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki __NOTOC__ Энэ хуудаст '''[[Монголын түүх|монголын түүхт]]''' хэрэг явдлыг '''он дараалуулан''' бичив. <div class="toc"> '''Зуун''': [[#12-р зуун|12]]{{·}} [[#13-р зуун|13]]{{·}} [[#14-р зуун|14]]{{·}} [[#17-р зуун|17]]{{·}}[[#18-р зуун|18]]{{·}}[[#19-р зуун|19]]{{·}}[[#20-р зуун|20]]{{·}}[[#21-р зуун|21-р зуун]] </div> == НТӨ 3-р зуун == {| class="wikitable" width="100%" ! style="width:6%" | Он,сар,өдөр || Түүхт явдал |- | НТӨ 209 он || [[Модун шаньюй]] [[Хүннү]] улсын шаньюй болж улсаа хүчирхэгжүүлэв. |} == 12-р зуун == {| class="wikitable" width="100%" ! style="width:6%" | Он,сар,өдөр || Түүхт явдал |- | 1162 он || Дэлүүн болдогт [[Есүхэй]] баатрын [[Өэлүн]] хатнаас [[Тэмүүжин]] мэндлэв. |- | 1186-11-7|| Тэмүүжиний [[Бөртэ]] хатнаас Өгөөдэй төрөв. |- | 1189 он || Тэмүүжин [[Хамаг монгол]]ын хан болов. |} == 13-р зуун == {| class="wikitable" width="100%" ! style="width:6%" | Он,сар,өдөр || Түүхт явдал |- | 1205 он || Тэмүүжин хан [[Монгол орон|Монголын]] олон овог аймгийг нэгтгэн захирав. |- | 1206 он || Тэмүүжин хан [[Хэрлэн]]ий хөдөө аралд [[Чингис хаан]] өргөмжлөгдөн [[Их Монгол Улс]]ыг үүсгэн байгуулав. |- | 1215-09-23 || Чингис хааны ач, [[Тулуй]]н хоёрдугаар хүү [[Хубилай хаан|Хубилай]] мэндлэв. |- | 1227-08-18 || [[Тангуд]]ыг байлдан дагуулаад Чингис хаан 65 насандаа өөд болов. |- | 1229-09-13 || Чингис хааны гуравдугаар хүү [[Өгөөдэй хаан]] Их монгол улсын хаан болов. |- | 1241-12-11 || Өгөөдэй хаан 55 насандаа таалал төгсөв. |- | 1243 он || Хубилайн хоёрдугаар хүү [[Чингим]] мэндлэв. |- | 1246-08-24|| Өгөдэйн хааны ахмад хүү [[Гүюг хаан]] Их Монгол Улсын хаан болов. |- | 1248-04-20 || Гүюг хаан 42 насандаа өөд болов. |- |1250 он |Батхаан Алтан ордын нийслэл "Сарай" хотыг байгуулжээ. |- | 1251-07-01 || Чингис хааны ач, Тулуйн ахмад хүү [[Мөнх хаан]] Их Монгол Улсын хаан болов. |- | 1259-08-11 || Мөнх хаан 50 насандаа тэнгэрт халив. |- | 1260-05-05 || Чингис хааны ач, Тулуйн хоёрдугаар хүү Хубилай, отгон хүү Аригбөх нар өөрийн биесээ хаан өргөмжилж хоорондоо дайтав. [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] бутрал эхлэв. 1264 онд Хубилай ялж Их Монгол Улсын маргашгүй ганц хаан болов. |- | 1268 он || Өгөөдэйн угсааны [[Хайду]] Хубилай хааны эсрэг 1301 он хүртэл дайтав. Монголын эзэнт гүрний бутрал даамжрав. |- | 1269 он || Хубилай хаан [[Пагва лам]]аар [[дөрвөлжин үсэг]] зохиолгон албан бичигт хэрэглэв. |- | 1271 он || Хубилай сэцэн хаан [[Юань улс]]ыг үүсгэн байгуулж, нийслэлийг [[Дайду|Ханбалгасанд]] (өнөө [[Бээжин]]) шилжүүлэв. |- | 1273 он || Чингим ханхүү болов. |- | 1294-02-18 || Хубилай хаан 72 насандаа өөд болов. Монголын эзэнт гүрэн Юань улс, [[Зүчийн улс]], [[Цагаадайн улс]], [[Хүлэгүгийн улс]] гэж дөрвөн хэсэг бутарсан ч гагц Юань улсын хааныг хаан гэж оройн дээд болгон, бусад улсынхыг хан гэдэг байв. |- | 1294-05-10 || Чингимийн хүү Төмөр ханхүү Юань улсын [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт хаан]] болов. |- | 1295 он || Хүлэгүгийн улсад [[Газан|Газан хан]] суув. Хүлэгүгийнхэн [[лал]]ын шашинд оров. |} == 14-р зуун == {| class="wikitable" width="100%" ! style="width:6%" | Он,сар,өдөр || Түүхт явдал |- | 1304 он || Юань улсын тэрүүлсэн Монголын эзэнт гүрний дөрвөн улс энх тайвнаар зэрэгцэн байв. Удалгүй дахин дайтсан. |- | 1307-06-21 || Төмөр өлзийт хаан 49 наслав. Дармаабалын хүү Хайсан Юань улсын [[Хайсан Хүлэг хаан]] болов. |- | 1311-04-07 || Хайсан хүлэг хаан 29 наслав. Түүний дүү Аюурбарбад Юань улсын [[Буянт хаан]] болов. |- | 1313 он || [[Өзбег]] Зүчийн улсын хан болов. Зүчийн угсааныхан лалын шашинд оров. |- | 1315 он || Аюурбарбад буянт хаан төрийн түшмэлийн шалтгалт авдаг болов. |- | 1320-04-19 || Буянт хаан 34 наслав. Түүний ахмад хүү Шидбал Юань улсын [[Гэгээн хаан]] болов. |- | 1323-10-04 || Шидбал гэгээн хаан 20 наслав. Чингимийн ач, Гаммалын хүү [[Есөнтөмөр хаан]] Юань улсын хаан болов. |- | 1328 оны 10 сар|| Есөнтөмөр хаан 34 наслав. Түүний хүү [[Аригиба хаан]] хэд хоног хаан ор суув. |- | 1328-10-16 || Төрийн эргэлтээр Хайсан хааны хоёрдугаар хүү Төвтөмөр Юань улсын [[Төвтөмөр хаан]] болов. |- | 1329-02-27 || Заяат хаан ах Хүслэнд хаан ширээгээ шилжүүлсэнд Юань улсын [[Хүслэн хаан]] болсонд намар нь 30 насандаа өөд болж, Төвтөмөр заяат хаан дахин хаан ширээнд залрав. |- | 1332-10-23 || Төв төмөр заяат хаан 28 наслав. Хүслэн хутагт хааны хоёрдугаар хүү Ринчинбал 6 насандаа Юань улсын хаан суув. |- | 1333-07-19 || Ринчинбал 7 наслав. Хүслэн хутагт хааны их хүү, Ринчинбалын ах Тогоонтөмөр Юань улсын хаант [[Тогоонтөмөр хаан]] болов. |- | 1335 он || [[Абу сайд]] хан нас барсанаар Хүлэгүгийн улс бутрав. |- | 1368-09-14 || [[Юань улс]] нурав. Тогоонтөмөр ухаант хаан Монгол орондоо эргэн суув. |} == 17-р зуун == {| class="wikitable" width="100%" ! style="width:6%" | Он,сар,өдөр ||Түүхт явдал |- | 1619 ||[[Лигдэн хаан|Лигдэн хааны]] 10,000 цэрэг [[Тиелэн даваагы тулалдаан|Тиелэн даваанд]] Манжийн [[Нурхач|Нурхач хаантай]] байлдаж ялагдав. |- | 1632 ||Лигдэн хаан Манжийн цэргээс зугтаж Хөх нуур луу одов. |- | 1634 ||Лигдэн хаан Хөх нуурын Шар талд нас барав. |- | 1635 ||[[Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон|Өмнөд Монголын]] ноёд [[Чин улс|Манжид]] дагаар орсноор [[Умард Юань Улс|Умард Юань улс]] мөхөв. |- | 1640 ||Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Занабазар Халхын Жавзандамба хутагтад өргөмжилөгдөв. |- | 1642 ||[[Төвөд|Төвдөд]] [[Хошууд]] аймгийн [[Гүш хаан|Гүүш хан Төрбайхын]] угсааны [[Дээд монголчууд|Хошуудын хант улс]] байгуулагджээ. |- | 1688 ||Галдан бошигт Халхад довтлон оров. Халхын гурван хангууд уван цуван Манжид дүрвэв. |- | 1691 ||Халхын ноёд, Долоон нуурын чуулганаар Манж Чин улсад дагаар оров. |- | 1696 ||Зуун Модны тулалдаанд Манжийн ялалтаар Халхын нутаг Манжийнх болов. |- |1697 |Галдан бошигт амиа хорлон үхэв. |} == 18-р зуун == {| class="wikitable" width="100%" ! style="width:6%" | Он,сар,өдөр ||Түүхт явдал |- | 1717 он || [[Зүүнгар улс|Зүүнгарын]] довтолгооноор [[Хошуудын хант улс]] мөхөв. |- | 1720 он || [[Чин улс|Чин]]гийн довтолгооноор [[Зүүнгар]]ын цэрэг Хөхнуураас холдов. |- | 1723 он || Чингийн харьяанд орсон [[Хөхнуур]]ын [[Дашбаатарын Лувсанданзан|Лувсанданзан]] ноёны бослого дарагдав. |- | 1756 он || Чин улс [[Чингүнжав]], [[Амарсанаа]]гийн бослогыг дарж, Зүүнгар улсыг мөхөөв. |} == 20-р зуун == {{Орчуул}} {| class="wikitable" width="100%" ! style="width:6%" | Он,сар,өдөр ||Түүхт явдал |- |1907 он || Чин улс түрэмгий [[Шинэ засгийн бодлого]] хэрэгжүүлж эхлэв. |- | 1911-12-01 || [[Ар Монгол|Ар]] [[монгол үндэстэн|монгол үндэстэн]] нутаг [[манж үндэстэн|манж]] [[Чин улс]]аас тусгаар тогтнов. |- | 12-р сарын 29 || VIII Жавзандамба хутагт [[Богд хаан|Богд гэгээн]] [[Монгол Улс]]ын хаанаар өргөмжлөгдөж, оны цолыг [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Олноо өргөгдсөн]] хэмээв. |- | 1912-11-03 || [[Оросын Хаант Улс|Оросын эзэнт гүрэн]] Монголын тусгаар тогтнол, хааны эрхийг зөвшөөрөв. |- | 1913-11-11 || Монгол-[[Төвөд]]ийн гэрээгээр тусгаар тогтнолыг харилцан хүлээн зөвшөөрч, туслалцахаар тохиров. |- | 1914-1915 он || [[Оросын Хаант Улс|Хаант Орос]]-[[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн]]-Монгол гурван талын оролцсон [[Хиагтын гэрээ]]гээр Ар Монгол [[өөртөө засах|өөртөө эзэрхэх]] болов. |- | 1919 он || Ар Монголыг [[Дундад Иргэн Улс]]ын 〔〔Сү Шүжан〕〕ы удирсан дарангуй цэрэг эзлэв. |- | 1921 оны 2 сар || Хаант Оросын үлдэгдэл [[Барон Унгерн]]ий цагаан цэрэг хятад гамин цэргийг [[Нийслэл хүрээ]]нээс хөөв. |- | 1921-03-18 || Зөвлөлтийн улаан цэргийн дэмжлэгтэйгээр Монголын [[Дамдины Сүхбаатар]]<nowiki/>ын удирдсан ардын журамт цэрэг Хиагтад бүгсэн гамин цэргийг цохиж зайлуулав. |- | 1924-11-26 || Монгол улс Бүгд найрамдах засагт шилжин, анхны [[Үндсэн хууль|Үндсэн хуул]]<nowiki/>иа баталж, [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ыг зарлан тунхаглав. |- | 1928 он || Хамтралжих хөдөлгөөн эхлэв. |- | 1932 он || [[1932 оны зэвсэгт бослого|Зэвсэгт бослогоос]] шалтгаалан хамтралжих хөдөлгөөн цуцлагдав. |- | 1936 он || Өвөр Монголд [[Дэмжигдонров ван]] Японы тусламжтайгаар [[Мөнжян|Монгол цэргийн засгийн газрыг]] тогтоов. |- | rowspan="2" valign="top" | 1937 он || Монгол цэргийн засгийн газар Монголын нэгдсэн өөртөө засах засгийн газар болов. |- | Монгол улсад 30000-аад хүнийг хилсээр ялласан [[Их хэлмэгдүүлэлт|их хэлмэгдүүлэлт]] болов. |- | 1939 он || Монголд их хэлмэгдүүлэлт төгсөв. |- | 1939 он-5 сар || ''[[Халхын голын байлдаан]]'': [[Манж-го]]д байрласан [[Япон]]ы цэрэг [[Монгол]] руу дайрав. Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан хүчин тосон байлдав. |- | 1939-09-18 || ''Халхын голын байлдаан'': [[Япон]] бууж өгөв. Япон-Зөвлөлтийн хооронд харилцан үл довтлох гэрээ байгуулагдав. |- | 1941 он || [[Мөнжян|Монголын нэгдсэн өөртөө засах засгийн газрын]] нэр Монголын өөртөө засах холбоо болж өөрчлөгдөв. Товчоор [[Мөнжян]]. |- | 1945 он-8 сар || [[Дундад Иргэн Улс]]ын хүсэлтээр [[Зөвлөлт]] Японы цэргийг Дундад Иргэн Улсын нутгаас хөөхөд Монгол улс оролцов. Монгол улсын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөх шаардлага багтсан [[Хятад-Зөвлөлтийн найрамдлын гэрээ]] батлагдав. |- | 1945 он-10 сар || Монголын бүх ард нийтийн санал хураалтаар 100% тусгаар тогтнолыг дэмжив. |- | 1946 он-1 сар || [[Дундад Иргэн Улс]] (Хятад улс) Монгол улсын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөв. |- | 1949-10-06 || Шинээр тогтсон [[БНХАУ]] (Хятад), Монгол Улс харилцан нэг нэгийгээ хүлээн зөвшөөрч дипломат харилцаа тогтоов. |- | 1950-аад он || Монголын малчдын нэгдэлжих хөдөлгөөн болов. |- | 1952 он || [[Тайвань]]д дүрвэсэн [[Дундад Иргэн Улс]]ын засгийн газар [[Хятад-Зөвлөлтийн найрамдлын гэрээ]]нээс татгалзав. |- | 1955 он || [[Тайвань]] (тухайн үеийн Хятадын суудал) БНМАУ-г [[НҮБ]]-д элсэхийг хориглов. |- | rowspan="2" valign="top" | 1961-10-27 || БНМАУ буюу Монгол улс [[НҮБ]]-ын гишүүн болов. |- | || [[Монголын төмөр зам]] баригдаж гүйцэв. |- | rowspan="2" valign="top" | 1962 || || Mongolia became a member of the [[Comecon]]. |- | || ''[[Sino-Soviet split]]'': The [[Mongolian People's Party|Communist Party]] leadership sided with the [[Soviet Union]] in a falling-out with [[China]]. |- | 1965 || || [[Yumjaagiin Tsedenbal]] purged the intelligentsia. |- | 1969 || || ''Sino-Soviet split'': The [[Soviet Union]] stationed a large army on Mongolian territory in response to threats of [[China|Chinese]] aggression. |- | 1981 || гуравдугаар сар || [[Jügderdemidiin Gürragchaa]] became the first Mongolian in space. |- | 1984 || наймдугаар сар || [[Yumjaagiin Tsedenbal|Tsedenbal]] resigned. |- | 1987 || 1 сарын 27 || Mongolia established diplomatic relations with the [[United States]]. |- | rowspan="2" valign="top" | 1989 || долоодугаар сар || The first Mongolian member of the [[Bahá'í Faith]] entered the country. |- | арван хоердугаар сар || The first popular reform demonstrations took place; the Mongolian Democratic Association was organized. |- | rowspan="5" valign="top" | 1990 || нэгдүгээр сар || Large-scale pro-democracy demonstrations were held in sub-zero weather. |- | 3-р сарын 2 || Mongolia and the [[Soviet Union]] announced that all Soviet troops would be withdrawn from Mongolia by 1992. |- | тавдугаар сар || The constitution was amended to provide for a multi-party system and new elections. |- | 7-р сарын 29 || The first democratic elections were held. The [[Mongolian People's Party|Communist Party]], now the Mongolian People's Revolutionary Party (MPRP), won. |- | 9-р сарын 3 || The first democratically elected People's Great Hural took office. |- | rowspan="3" valign="top" | 1992 || 7-р сарын 13 || A new constitution went into effect. |- | 4-р сарын 8 || A new election law was passed. |- | 6-р сарын 28 || An election was held for the first unicameral legislature, the State Great Hural. The [[Mongolian People's Party|MPRP]] won. |- | 1993 || 6-р сарын 6 || The first direct presidential election took place. Opposition candidate [[Punsalmaagiin Ochirbat]], a former [[Mongolian People's Party|MPRP]] member, won. |- | 1996 || 6-р сарын 30 || The first non-[[Mongolian People's Party|Communist]] government was elected. |- | 1998 || || [[Sanjaasürengiin Zorig]], Minister of Infrastructure and one of the leaders of the 1990 protests, was murdered. |- | 2000 || 7-р сарын 2 || The [[Mongolian People's Party|MPRP]] was elected; a new government was formed by Prime Minister [[Nambaryn Enkhbayar]]. |} == 21st century == {| class="wikitable" width="100%" ! style="width:6%" |Жил|| style="width:10%" |сар,өдөр ||Түүхт явдал |- | 2003 || || Mongolian troops begin taking part in peace keeping operations in [[Afghanistan]], [[Iraq]] and [[Sudan]]. |- | 2004 || || An election resulted in a draw. A coalition was formed between the [[Mongolian People's Party|MPRP]] and other parties which was headed by [[Tsakhiagiin Elbegdorj]]. |- | rowspan="2" valign="top" | 2006 || January || The governing coalition was dissolved by the [[Mongolian People's Party|MPRP]]. |- | 25 January || A new coalition between the [[Mongolian People's Party|MPRP]] and smaller parties and defectors was formed under [[Miyeegombyn Enkhbold]]. |- | 2007 || October || The governing coalition was led by the [[Mongolian People's Party|MPRP]] and replaced by a coalition headed by [[Sanjaagiin Bayar]]. |- | 2009 || June || [[Tsakhiagiin Elbegdorj]] from [[Democratic Party (Mongolia)|Democratic Party]] was selected President of Mongolia. |- | 2009 || October || [[Sanjaagiin Bayar]] resigned from Primer Ministership due to declining health conditions and was replaced with [[Sükhbaataryn Batbold]]. |- | 2012 || August || After the [[2012 Mongolian legislative election]], a coalition headed by [[Norovyn Altankhuyag]] from Democratic party was formed. |- | 2013 || June || Tsakhiagiin Elbegdorj, President of Mongolia, was re-elected in the [[2013 Mongolian presidential election]]. |} ==See also== *[[Монголын түүх]] *[[Монгол хаад]] *[[Монголын түүхэн хот суурины жагсаалт]] *[[Монголын язгууртан]] ==External links== *[http://books.google.mn/books?id=cYoHOqC7Yx4C&pg=PA548&lpg=PA548&dq=Columbia+Chronologies+of+Asian+History+and+Culture+209+bc+great+xiongnu+leader&source=bl&ots=Nmudw2Orqo&sig=k5I4-Lrb9UXjUSdJVnRMcDalceM&hl=mn&sa=X&ei=wcdHVIPjMtGQgwTP2YHgBQ&ved=0CBgQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false John Stewart Bowman "Columbia Chronologies of Asian History and Culture"] [[Ангилал:Монголын түүх ]] [[Ангилал:Монголын он дараалал]] 5m1ixwfpz7ohs73gudsulvif9nowazg 708196 708188 2022-08-11T07:08:25Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki __NOTOC__ Энэ хуудаст '''[[Монголын түүх|монголын түүхт]]''' хэрэг явдлыг '''он дараалуулан''' бичив. <div class="toc"> '''Зуун''': [[#12-р зуун|12]]{{·}} [[#13-р зуун|13]]{{·}} [[#14-р зуун|14]]{{·}} [[#17-р зуун|17]]{{·}}[[#18-р зуун|18]]{{·}}[[#19-р зуун|19]]{{·}}[[#20-р зуун|20]]{{·}}[[#21-р зуун|21-р зуун]] </div> == НТӨ 3-р зуун == {| class="wikitable" width="100%" ! style="width:6%" | Он,сар,өдөр || Түүхт явдал |- | НТӨ 209 он || [[Модун шаньюй]] [[Хүннү]] улсын шаньюй болж улсаа хүчирхэгжүүлэв. |} == 12-р зуун == {| class="wikitable" width="100%" ! style="width:6%" | Он,сар,өдөр || Түүхт явдал |- | 1162 он || Дэлүүн болдогт [[Есүхэй]] баатрын [[Өэлүн]] хатнаас [[Тэмүүжин]] мэндлэв. |- | 1186-11-7|| Тэмүүжиний [[Бөртэ]] хатнаас Өгөөдэй төрөв. |- | 1189 он || Тэмүүжин [[Хамаг монгол]]ын хан болов. |} == 13-р зуун == {| class="wikitable" width="100%" ! style="width:6%" | Он,сар,өдөр || Түүхт явдал |- | 1205 он || Тэмүүжин хан [[Монгол орон|Монголын]] олон овог аймгийг нэгтгэн захирав. |- | 1206 он || Тэмүүжин хан [[Хэрлэн]]ий хөдөө аралд [[Чингис хаан]] өргөмжлөгдөн [[Их Монгол Улс]]ыг үүсгэн байгуулав. |- | 1215-09-23 || Чингис хааны ач, [[Тулуй]]н хоёрдугаар хүү [[Хубилай хаан|Хубилай]] мэндлэв. |- | 1227-08-18 || [[Тангуд]]ыг байлдан дагуулаад Чингис хаан 65 насандаа өөд болов. |- | 1229-09-13 || Чингис хааны гуравдугаар хүү [[Өгөөдэй хаан]] Их монгол улсын хаан болов. |- | 1241-12-11 || [[Өгэдэй хаан|Өгөөдэй хаан]] 55 насандаа таалал төгсөв. |- | 1243 он || Хубилайн хоёрдугаар хүү [[Чингим]] мэндлэв. |- | 1246-08-24|| Өгөдэйн хааны ахмад хүү [[Гүюг хаан]] Их Монгол Улсын хаан болов. |- | 1248-04-20 || Гүюг хаан 42 насандаа өөд болов. |- |1250 он |Батхаан Алтан ордын нийслэл "[[Сарай (хот)|Сарай]]" хотыг байгуулжээ. |- | 1251-07-01 || Чингис хааны ач, Тулуйн ахмад хүү [[Мөнх хаан]] Их Монгол Улсын хаан болов. |- | 1259-08-11 || Мөнх хаан 50 насандаа тэнгэрт халив. |- | 1260-05-05 || Чингис хааны ач, Тулуйн хоёрдугаар хүү Хубилай, отгон хүү Аригбөх нар өөрийн биесээ хаан өргөмжилж хоорондоо дайтав. [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] бутрал эхлэв. 1264 онд Хубилай ялж Их Монгол Улсын маргашгүй ганц хаан болов. |- | 1268 он || Өгөөдэйн угсааны [[Хайду]] Хубилай хааны эсрэг 1301 он хүртэл дайтав. Монголын эзэнт гүрний бутрал даамжрав. |- | 1269 он || Хубилай хаан [[Пагва лам]]аар [[дөрвөлжин үсэг]] зохиолгон албан бичигт хэрэглэв. |- | 1271 он || Хубилай сэцэн хаан [[Юань улс]]ыг үүсгэн байгуулж, нийслэлийг [[Дайду|Ханбалгасанд]] (өнөө [[Бээжин]]) шилжүүлэв. |- | 1273 он || Чингим ханхүү болов. |- | 1294-02-18 || Хубилай хаан 72 насандаа өөд болов. Монголын эзэнт гүрэн Юань улс, [[Зүчийн улс]], [[Цагаадайн улс]], [[Хүлэгүгийн улс]] гэж дөрвөн хэсэг бутарсан ч гагц Юань улсын хааныг хаан гэж оройн дээд болгон, бусад улсынхыг хан гэдэг байв. |- | 1294-05-10 || Чингимийн хүү Төмөр ханхүү Юань улсын [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт хаан]] болов. |- | 1295 он || Хүлэгүгийн улсад [[Газан|Газан хан]] суув. Хүлэгүгийнхэн [[лал]]ын шашинд оров. |} == 14-р зуун == {| class="wikitable" width="100%" ! style="width:6%" | Он,сар,өдөр || Түүхт явдал |- | 1304 он || Юань улсын тэрүүлсэн Монголын эзэнт гүрний дөрвөн улс энх тайвнаар зэрэгцэн байв. Удалгүй дахин дайтсан. |- | 1307-06-21 || Төмөр өлзийт хаан 49 наслав. Дармаабалын хүү Хайсан Юань улсын [[Хайсан Хүлэг хаан]] болов. |- | 1311-04-07 || Хайсан хүлэг хаан 29 наслав. Түүний дүү Аюурбарбад Юань улсын [[Буянт хаан]] болов. |- | 1313 он || [[Өзбег]] Зүчийн улсын хан болов. Зүчийн угсааныхан лалын шашинд оров. |- | 1315 он || Аюурбарбад буянт хаан төрийн түшмэлийн шалтгалт авдаг болов. |- | 1320-04-19 || Буянт хаан 34 наслав. Түүний ахмад хүү Шидбал Юань улсын [[Гэгээн хаан]] болов. |- | 1323-10-04 || Шидбал гэгээн хаан 20 наслав. Чингимийн ач, Гаммалын хүү [[Есөнтөмөр хаан]] Юань улсын хаан болов. |- | 1328 оны 10 сар|| Есөнтөмөр хаан 34 наслав. Түүний хүү [[Аригиба хаан]] хэд хоног хаан ор суув. |- | 1328-10-16 || Төрийн эргэлтээр Хайсан хааны хоёрдугаар хүү Төвтөмөр Юань улсын [[Төвтөмөр хаан]] болов. |- | 1329-02-27 || Заяат хаан ах Хүслэнд хаан ширээгээ шилжүүлсэнд Юань улсын [[Хүслэн хаан]] болсонд намар нь 30 насандаа өөд болж, Төвтөмөр заяат хаан дахин хаан ширээнд залрав. |- | 1332-10-23 || Төв төмөр заяат хаан 28 наслав. Хүслэн хутагт хааны хоёрдугаар хүү Ринчинбал 6 насандаа Юань улсын хаан суув. |- | 1333-07-19 || Ринчинбал 7 наслав. Хүслэн хутагт хааны их хүү, Ринчинбалын ах Тогоонтөмөр Юань улсын хаант [[Тогоонтөмөр хаан]] болов. |- | 1335 он || [[Абу сайд]] хан нас барсанаар Хүлэгүгийн улс бутрав. |- | 1368-09-14 || [[Юань улс]] нурав. Тогоонтөмөр ухаант хаан Монгол орондоо эргэн суув. |} == 17-р зуун == {| class="wikitable" width="100%" ! style="width:6%" | Он,сар,өдөр ||Түүхт явдал |- | 1619 ||[[Лигдэн хаан|Лигдэн хааны]] 10,000 цэрэг [[Тиелэн даваагы тулалдаан|Тиелэн даваанд]] Манжийн [[Нурхач|Нурхач хаантай]] байлдаж ялагдав. |- | 1632 ||Лигдэн хаан Манжийн цэргээс зугтаж Хөх нуур луу одов. |- | 1634 ||Лигдэн хаан Хөх нуурын Шар талд нас барав. |- | 1635 ||[[Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон|Өмнөд Монголын]] ноёд [[Чин улс|Манжид]] дагаар орсноор [[Умард Юань Улс|Умард Юань улс]] мөхөв. |- | 1640 ||Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Занабазар Халхын Жавзандамба хутагтад өргөмжилөгдөв. |- | 1642 ||[[Төвөд|Төвдөд]] [[Хошууд]] аймгийн [[Гүш хаан|Гүүш хан Төрбайхын]] угсааны [[Дээд монголчууд|Хошуудын хант улс]] байгуулагджээ. |- | 1688 ||Галдан бошигт Халхад довтлон оров. Халхын гурван хангууд уван цуван Манжид дүрвэв. |- | 1691 ||Халхын ноёд, Долоон нуурын чуулганаар Манж Чин улсад дагаар оров. |- | 1696 ||Зуун Модны тулалдаанд Манжийн ялалтаар Халхын нутаг Манжийнх болов. |- |1697 |Галдан бошигт амиа хорлон үхэв. |} == 18-р зуун == {| class="wikitable" width="100%" ! style="width:6%" | Он,сар,өдөр ||Түүхт явдал |- | 1717 он || [[Зүүнгар улс|Зүүнгарын]] довтолгооноор [[Хошуудын хант улс]] мөхөв. |- | 1720 он || [[Чин улс|Чин]]гийн довтолгооноор [[Зүүнгар]]ын цэрэг Хөхнуураас холдов. |- | 1723 он || Чингийн харьяанд орсон [[Хөхнуур]]ын [[Дашбаатарын Лувсанданзан|Лувсанданзан]] ноёны бослого дарагдав. |- | 1756 он || Чин улс [[Чингүнжав]], [[Амарсанаа]]гийн бослогыг дарж, Зүүнгар улсыг мөхөөв. |} == 20-р зуун == {{Орчуул}} {| class="wikitable" width="100%" ! style="width:6%" | Он,сар,өдөр ||Түүхт явдал |- |1907 он || Чин улс түрэмгий [[Шинэ засгийн бодлого]] хэрэгжүүлж эхлэв. |- | 1911-12-01 || [[Ар Монгол|Ар]] [[монгол үндэстэн|монгол үндэстэн]] нутаг [[манж үндэстэн|манж]] [[Чин улс]]аас тусгаар тогтнов. |- | 12-р сарын 29 || VIII Жавзандамба хутагт [[Богд хаан|Богд гэгээн]] [[Монгол Улс]]ын хаанаар өргөмжлөгдөж, оны цолыг [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Олноо өргөгдсөн]] хэмээв. |- | 1912-11-03 || [[Оросын Хаант Улс|Оросын эзэнт гүрэн]] Монголын тусгаар тогтнол, хааны эрхийг зөвшөөрөв. |- | 1913-11-11 || Монгол-[[Төвөд]]ийн гэрээгээр тусгаар тогтнолыг харилцан хүлээн зөвшөөрч, туслалцахаар тохиров. |- | 1914-1915 он || [[Оросын Хаант Улс|Хаант Орос]]-[[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн]]-Монгол гурван талын оролцсон [[Хиагтын гэрээ]]гээр Ар Монгол [[өөртөө засах|өөртөө эзэрхэх]] болов. |- | 1919 он || Ар Монголыг [[Дундад Иргэн Улс]]ын 〔〔Сү Шүжан〕〕ы удирсан дарангуй цэрэг эзлэв. |- | 1921 оны 2 сар || Хаант Оросын үлдэгдэл [[Барон Унгерн]]ий цагаан цэрэг хятад гамин цэргийг [[Нийслэл хүрээ]]нээс хөөв. |- | 1921-03-18 || Зөвлөлтийн улаан цэргийн дэмжлэгтэйгээр Монголын [[Дамдины Сүхбаатар]]<nowiki/>ын удирдсан ардын журамт цэрэг Хиагтад бүгсэн гамин цэргийг цохиж зайлуулав. |- | 1924-11-26 || Монгол улс Бүгд найрамдах засагт шилжин, анхны [[Үндсэн хууль|Үндсэн хуул]]<nowiki/>иа баталж, [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ыг зарлан тунхаглав. |- | 1928 он || Хамтралжих хөдөлгөөн эхлэв. |- | 1932 он || [[1932 оны зэвсэгт бослого|Зэвсэгт бослогоос]] шалтгаалан хамтралжих хөдөлгөөн цуцлагдав. |- | 1936 он || Өвөр Монголд [[Дэмжигдонров ван]] Японы тусламжтайгаар [[Мөнжян|Монгол цэргийн засгийн газрыг]] тогтоов. |- | rowspan="2" valign="top" | 1937 он || Монгол цэргийн засгийн газар Монголын нэгдсэн өөртөө засах засгийн газар болов. |- | Монгол улсад 30000-аад хүнийг хилсээр ялласан [[Их хэлмэгдүүлэлт|их хэлмэгдүүлэлт]] болов. |- | 1939 он || Монголд их хэлмэгдүүлэлт төгсөв. |- | 1939 он-5 сар || ''[[Халхын голын байлдаан]]'': [[Манж-го]]д байрласан [[Япон]]ы цэрэг [[Монгол]] руу дайрав. Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан хүчин тосон байлдав. |- | 1939-09-18 || ''Халхын голын байлдаан'': [[Япон]] бууж өгөв. Япон-Зөвлөлтийн хооронд харилцан үл довтлох гэрээ байгуулагдав. |- | 1941 он || [[Мөнжян|Монголын нэгдсэн өөртөө засах засгийн газрын]] нэр Монголын өөртөө засах холбоо болж өөрчлөгдөв. Товчоор [[Мөнжян]]. |- | 1945 он-8 сар || [[Дундад Иргэн Улс]]ын хүсэлтээр [[Зөвлөлт]] Японы цэргийг Дундад Иргэн Улсын нутгаас хөөхөд Монгол улс оролцов. Монгол улсын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөх шаардлага багтсан [[Хятад-Зөвлөлтийн найрамдлын гэрээ]] батлагдав. |- | 1945 он-10 сар || Монголын бүх ард нийтийн санал хураалтаар 100% тусгаар тогтнолыг дэмжив. |- | 1946 он-1 сар || [[Дундад Иргэн Улс]] (Хятад улс) Монгол улсын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөв. |- | 1949-10-06 || Шинээр тогтсон [[БНХАУ]] (Хятад), Монгол Улс харилцан нэг нэгийгээ хүлээн зөвшөөрч дипломат харилцаа тогтоов. |- | 1950-аад он || Монголын малчдын нэгдэлжих хөдөлгөөн болов. |- | 1952 он || [[Тайвань]]д дүрвэсэн [[Дундад Иргэн Улс]]ын засгийн газар [[Хятад-Зөвлөлтийн найрамдлын гэрээ]]нээс татгалзав. |- | 1955 он || [[Тайвань]] (тухайн үеийн Хятадын суудал) БНМАУ-г [[НҮБ]]-д элсэхийг хориглов. |- | rowspan="2" valign="top" | 1961-10-27 || БНМАУ буюу Монгол улс [[НҮБ]]-ын гишүүн болов. |- | || [[Монголын төмөр зам]] баригдаж гүйцэв. |- | rowspan="2" valign="top" | 1962 || || Mongolia became a member of the [[Comecon]]. |- | || ''[[Sino-Soviet split]]'': The [[Mongolian People's Party|Communist Party]] leadership sided with the [[Soviet Union]] in a falling-out with [[China]]. |- | 1965 || || [[Yumjaagiin Tsedenbal]] purged the intelligentsia. |- | 1969 || || ''Sino-Soviet split'': The [[Soviet Union]] stationed a large army on Mongolian territory in response to threats of [[China|Chinese]] aggression. |- | 1981 || гуравдугаар сар || [[Jügderdemidiin Gürragchaa]] became the first Mongolian in space. |- | 1984 || наймдугаар сар || [[Yumjaagiin Tsedenbal|Tsedenbal]] resigned. |- | 1987 || 1 сарын 27 || Mongolia established diplomatic relations with the [[United States]]. |- | rowspan="2" valign="top" | 1989 || долоодугаар сар || The first Mongolian member of the [[Bahá'í Faith]] entered the country. |- | арван хоердугаар сар || The first popular reform demonstrations took place; the Mongolian Democratic Association was organized. |- | rowspan="5" valign="top" | 1990 || нэгдүгээр сар || Large-scale pro-democracy demonstrations were held in sub-zero weather. |- | 3-р сарын 2 || Mongolia and the [[Soviet Union]] announced that all Soviet troops would be withdrawn from Mongolia by 1992. |- | тавдугаар сар || The constitution was amended to provide for a multi-party system and new elections. |- | 7-р сарын 29 || The first democratic elections were held. The [[Mongolian People's Party|Communist Party]], now the Mongolian People's Revolutionary Party (MPRP), won. |- | 9-р сарын 3 || The first democratically elected People's Great Hural took office. |- | rowspan="3" valign="top" | 1992 || 7-р сарын 13 || A new constitution went into effect. |- | 4-р сарын 8 || A new election law was passed. |- | 6-р сарын 28 || An election was held for the first unicameral legislature, the State Great Hural. The [[Mongolian People's Party|MPRP]] won. |- | 1993 || 6-р сарын 6 || The first direct presidential election took place. Opposition candidate [[Punsalmaagiin Ochirbat]], a former [[Mongolian People's Party|MPRP]] member, won. |- | 1996 || 6-р сарын 30 || The first non-[[Mongolian People's Party|Communist]] government was elected. |- | 1998 || || [[Sanjaasürengiin Zorig]], Minister of Infrastructure and one of the leaders of the 1990 protests, was murdered. |- | 2000 || 7-р сарын 2 || The [[Mongolian People's Party|MPRP]] was elected; a new government was formed by Prime Minister [[Nambaryn Enkhbayar]]. |} == 21st century == {| class="wikitable" width="100%" ! style="width:6%" |Жил|| style="width:10%" |сар,өдөр ||Түүхт явдал |- | 2003 || || Mongolian troops begin taking part in peace keeping operations in [[Afghanistan]], [[Iraq]] and [[Sudan]]. |- | 2004 || || An election resulted in a draw. A coalition was formed between the [[Mongolian People's Party|MPRP]] and other parties which was headed by [[Tsakhiagiin Elbegdorj]]. |- | rowspan="2" valign="top" | 2006 || January || The governing coalition was dissolved by the [[Mongolian People's Party|MPRP]]. |- | 25 January || A new coalition between the [[Mongolian People's Party|MPRP]] and smaller parties and defectors was formed under [[Miyeegombyn Enkhbold]]. |- | 2007 || October || The governing coalition was led by the [[Mongolian People's Party|MPRP]] and replaced by a coalition headed by [[Sanjaagiin Bayar]]. |- | 2009 || June || [[Tsakhiagiin Elbegdorj]] from [[Democratic Party (Mongolia)|Democratic Party]] was selected President of Mongolia. |- | 2009 || October || [[Sanjaagiin Bayar]] resigned from Primer Ministership due to declining health conditions and was replaced with [[Sükhbaataryn Batbold]]. |- | 2012 || August || After the [[2012 Mongolian legislative election]], a coalition headed by [[Norovyn Altankhuyag]] from Democratic party was formed. |- | 2013 || June || Tsakhiagiin Elbegdorj, President of Mongolia, was re-elected in the [[2013 Mongolian presidential election]]. |} ==See also== *[[Монголын түүх]] *[[Монгол хаад]] *[[Монголын түүхэн хот суурины жагсаалт]] *[[Монголын язгууртан]] ==External links== *[http://books.google.mn/books?id=cYoHOqC7Yx4C&pg=PA548&lpg=PA548&dq=Columbia+Chronologies+of+Asian+History+and+Culture+209+bc+great+xiongnu+leader&source=bl&ots=Nmudw2Orqo&sig=k5I4-Lrb9UXjUSdJVnRMcDalceM&hl=mn&sa=X&ei=wcdHVIPjMtGQgwTP2YHgBQ&ved=0CBgQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false John Stewart Bowman "Columbia Chronologies of Asian History and Culture"] [[Ангилал:Монголын түүх ]] [[Ангилал:Монголын он дараалал]] c9npd1k0gt1nnwqbls2kg22p7ftdq6q 0 55415 708186 701526 2022-08-11T06:12:14Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''Төвлөн засах яам''' буюу хятадаар Жун Шу Шэн нь (ханз:中书省, пиньинь галиг:Zhōng shū shěng) [[Сүй улс|Сүй улсын]] үед анх байгуулагдсан төрийн засаг захиргааны тогтолцоо юм. [[Тан улс|Тан]], [[Сүн улс|Сүн]], [[Кидан|Ляо]], [[Алтан улс|Жинь]], [[Юань Улс|Юань]] улсууд шууд авч хэрэглээд, [[Мин улс|Мин улсын]] эхэн үед хэрэглэж байгаад 1380 оноос дахин хэрэглэхээ больсон юм. [[Хубилай хаан]], 1260 оноос өмнө нь [[Өгэдэй хаан]]ы байгуулж, [[Мөнх хаан|Мөнх хааны]] татан буулгасан төрийн тогтолцоог дахин сэргээж, зарим нэг өөрчлөлт оруулан хуучин Алтан улс, Сүн улсын эзэлсэн нутгуудад байгуулсан. == Бүтэц, зохион байгуулалт == [[Файл:Yuan dynasty and Central Region.jpg|thumb|Төвлөн засах яам]] ===Юань улсын үеийн бүтэц, зохион байгуулалт === Юань улсын үеийн засаг захиргааны гол байгууллага бол Жун Шу Шэн (Төвлөн засах яам) юм. Орчин үеийнхээр Засгийн газартай төстэй төрийн нэгж юм. Тухайн үед хоёр төрлийн үүрэг гүйцэтгэж байсан. '''Нэгд''', төрийн 6 яам, 20 гаруй хэлтэс, товчоодыг удирдах; '''Хоёрт''', эзэн хааны шууд захиргаанд байдаг нутаг дэвсгэр, тэдгээрийн удирдах байгууллага, түшмэдийг давхар хариуцаж байсан юм. Уг яамны ерөнхий захирагчаар хунтайж нар зарим үед [[Жун Шу Лин (Албан тушаал)|Жун Шу Лин]] тушаалтай түр томилогдож, хаан суусны дараа угсаа залгах хүүтэй нөхцөлд хүүдээ өгч, хэрэв ханхүү байхгүй бол цуцалж байсан. Юань улсын үед 1260-1263 онд [[Дорж (Хубилайн хүү)|Дорж хунтайж]], 1272-1286 онд [[Чингим|Чингим хунтайж]], 1307-1311 онд [[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад хунтайж]], 1316-1320 онд [[Шадбал гэгээн хаан|Шадбал хунтайж]], 1324-1328 онд [[Аригиба хаан|Рагибаха хунтайж]], 1329 онд [[Төвтөмөр хаан|Төвтөмөр хунтайж]], 1331 онд [[Алтандара хунтайж]], 1353-1370 онд [[Аюушридар хаан|Аюушридар хунтайж]] нар Жун Шу Лин тушаалыг хүртэж байсан. Үүний дараа баруун, зүүн гарын [[Чинсан|'''чинсан''']] байсан. Энэ хоёр чинсан бол тус яамнаа хамаарах зургаан бага яамдыг тэнцүү тоотой хуваан аливаа хэргийг хамаарч хамгийн их чухал албан тушаалтан байсан. Хэрэв Жун Шу Лин түшмэл байвал чухал хэргийг дээш мэдүүлж шидүүлэх, байхгүй бол чухал зармыг нь эзэн хаанд мэдүүлж байжээ. Чинсангийн дараа '''Пинжан Жэнши''' буюу Пинжан тушаалтай дөрвөн хүн байсан. Тэд хоёр хуваагдаж, хоёр чинсангийн доор алба хааж байсан. Зургаан бага яамд нь: # Цэргийн яам # Ёслолын яам # Үйлдвэрлэхүй яам # Сангийн яам # Түшмэлийн яам # Шүүх яам болно. Эдгээр яамдыг тус бүр яамны сайд нар захирч, тус бүр дэс дараалсан түшмэд хэргийг захирна. Харин Эзэн хааны хувийн эзэмшил, шууд захиргааны нутгийг [[Фули|'''Фули''']] гэж хятадаар нэрлэдэг. Монголоор '''Монголын Их Хааны Өмч нутаг''' гэнэ. Одоогийн [[Хэбэй]], [[Шаньдун]], [[Шаньси муж|Шаньси]], [[Хэнань]] мужийн хойд хэсэг, [[Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон|Өвөр Монголын]] ихэнхи нутгийг захирч, Юань улсын хуулийн дагуу [[дао]], [[чөлгөө]], [[фу]], [[жөү]], [[шянь]] гэсэн дарааллаар тухайн нутгийг хянаж байсан. Юань улсын бусад муж, хязгаарын нутгийг орон нутагт байгуулсан төлөөний нэгжээр дамжуулан захирч байсан. Орон нутагт байсан төлөөний яамдыг нь Син Жун Шу Шэн (行中書省) гэж нэрлэж, заримдаа Син Шэн (行省) хэмээн товчлох явдал байдаг. Ийм орон нутгийн төлөөний яамд [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] үед, [[Давааны Ар нутгийн син жун шу шэн|Давааны арын Монгол]] нутгийг нэмээд 11 болсон. === Нутаг дэвсгэрийн хуваарь === Төв засгийн газарт дараах 4 дао буюу зам шууд захирагдаж байлаа. Үүнийг хятадаар '''Фули''' буюу '''Монголын Их Хааны өмч нутаг''' гэж нэрлэдэг. # [[Дасин фу]]: [[Даду чөлгөө]], [[Шаньду чөлгөө]], [[Синхө чөлгөө]], [[Баодин чөлгөө]], [[Дөнин чөлгөө]], [[Жөүлү чөлгөө]], [[Тайнин чөлгөө]], [[Жинин чөлгөө (集寧路)]], [[Инчан чөлгөө]], [[Цюаньнин чөлгөө]], [[Нинчан чөлгөө]]<ref name=":0">https://zh.wikisource.org/zh/%E5%85%83%E5%8F%B2/%E5%8D%B7058</ref> # [[Яньнань-Хөбэй замын дэлгэрэнгүй тохинуулах хэлтэс]]: [[Жөндин чөлгөө]], [[Шүньдө чөлгөө]], [[Гуаньпин чөлгөө]], [[Жандө чөлгөө]], [[Дамин чөлгөө]], [[Хуайцин чөлгөө]], [[Вэйхуй чөлгөө]], [[Хөдун чөлгөө]], [[Дунпин чөлгөө]], [[Дунчан чөлгөө]], [[Жинин чөлгөө (濟寧路)]], [[Цаожөү]], [[Пүжөү]], [[Гаотан жөү]], [[Тай ань жөү]], [[Дөжөү]], [[Эньжөү]]<ref name=":0" /> # [[Шаньдуны зүүн баруун замын дэлгэрэнгүй тохинуулах хэлтэс]]: [[Идоу чөлгөө]], [[Жинань чөлгөө]], [[Баньян фу чөлгөө]], [[Нинхай жөү]]<ref name=":0" /> # [[Хөдун-Шаньши замын дэлгэрэнгүй тохинуулах хэлтэс]]: [[Датун чөлгөө]], [[Жинин чөлгөө (冀寧路)]], [[Жиньнин чөлгөө]]<ref name=":0" /> ==Эшлэл== <references/> [[Ангилал:Юань улсын засаг захиргааны нэгж]] 65b5acs1gqz0jgn4ls4gjg8nb9yfzdx 0 57431 708157 684680 2022-08-10T23:24:37Z Kmoksy 8198 Ангилал wikitext text/x-wiki Бүрэнхийн идэвхтэй амьтан тул сарьсан багваахайн нүд тун сайн байх гэж олон хүн боддог. Гэтэл энэ амьтан нүднээсээ илүү чихэндээ итгэдэг байна. Сарьсан багваахайн сонсголын эрхтэн маш сайн хөгжсөн байдаг нь шөнийн харанхуйд зүг чигээ алдалгүй нисч, идэш тэжээлээ төвөггүй олдог ажээ. Тэрээр өөрөөсөө хэт нам дуу авиа гаргаж түүгээрээ орчноо баримжаалдаг байна. Хэт нам дуу авиа гэдэг нь нэг үгээр хэлбэл цуурай гэсэн үг. Сарьсан багваахайн гаргасан хэт нам дуу авиаг хүн энгийн мэдрэхүйгээрээ сонсох боломжгүй. Энэхүү авиа нь орчны биетүүд, амьтан, ургамал, хорхой шавьж зэргийн талаарх бүх мэдээллийг эзэндээ дамжуулдаг байна. Тэгэхээр “царай муут”-ын хоёр чих түүний найдвартай зэвсэг болдог гэсэн үг. Үүнийхээ ачаар тэд эсрэг хүйстнээ ч төвөггүй олж авна. Сарьсан багваахай нь сүргээр амьдардаг амьтан. Үржил нь тун өвөрмөц. Намар орой ороо нийллэгт орно. Энэ үед эр сарьсан багваахайн өндгөн эс эмийнхээ бэлгийн эстэй нийлж үр тогтдог ч тэр нь эмэгчнийхээ биед өвөл, хаврын турш хадгалагддаг байна. Ингээд хойтон жилийнх нь зун зургаа, долдугаар сарын үед эмэгчин сарьсан багваахай төллөж, нэгээс хоёр амьд зулзага гаргадаг. Зулзага нь үс хөрсгүй улаан нялзрай амьтан гардаг ч тун хурдан буюу ердөө л гурван долоо хоногийн дотор бүрэн бойжиж нисэх чадвартай болдог байна. Ийм хурдан торнидгийн нууц нь эхийнхээ сүүг хөхдөгт байж ч мэднэ. Гар далавчитны багт ганцаараа багтдаг энэ амьтан хуурай газрын хамгийн өвөрмөц хөхтөнд зүй ёсоор тооцогддог. Үржлийн бүдүүлэг гэмээр хэлбэр, бусдаас ялгарах онцлог сэлт нь энэхүү амьтныг нэлээд эрт цагт үүссэний илрэл гэж эрдэмтэд үздэг. Сарьсан багваахай гарал үүслээрээ бол хүнээс даруй 60 гаруй сая жилээр ах гээд бод доо. Судлаачид энэ амьтныг кайнозойн эриний палеоцений галавт, өөрөөр хэлбэл 70 сая жилийн өмнө үүссэн гэж тогтоосон юм билээ. Харин хүн 70 мянган жилийн өмнө үүссэн гэдэг шүү дээ. Насны хувьд хоёр хөлт, хохимой толгойттой харьцуулах аргагүй хөгшин амьтан гэсэн үг. Харин тухайн бодгалийн хувьд сарьсан багваахайн нас дунджаар 15-20 орчим жил. Манай зарим эрдэмтэн Хар ус нуурын орчимд сарьсан багваахайд бөгж зүүн судалгаа хийхэд хамгийн удаан амьдарсан нь 20 насалсан байжээ. Харин Сибирээс 49 насалсан сарьсан багваахай олдож байсан гэдэг. Сарьсан багваахай тогтсон үүр сууц бариад байдаггүй. <nowiki>[[Ангилал:Хөхтөн амьтан]]</nowiki> fki8j1kf1w07cjyix7qd3uhjecj2h4n 0 60607 708180 699061 2022-08-11T05:18:56Z 2001:4451:116A:BE00:851F:6B1B:2959:5BF3 wikitext text/x-wiki [[Файл:Running Man Fan Meeting Asia Tour 2014 Season 2 (cropped).jpg|thumb]] SBS телевизийн "Бүү алх, гүй!" уриатай инээдмийн вариати шоу болох '''Running Man''' (런닝맨) нь анх 2010 оны 7сарын 11нд анхныхаа ангийг гаргаж байсан. Шоуны байнгын оролцогчид буюу дүрүүдэд хөтлөгч жүжигчин [[Yoo Jae-suk]], дуучин [[Haha]], жүжигчин [[Ji Suk-jin]], дуучин жүжигчин [[Kim Jong-kook]], жүжигчин [[Lee Kwang-soo]] болон жүжигчин [[Song Ji-hyo]] нар оролцдог ба продюсэр нь Im Hyung-taek болон Ahn Jae-chul нар юм. 2020 оны 1 сарын 26ны байдлаар нийт 487 ангийг гаргасан байна. Нэг ангийн гарах хугацаа нь 60 - 95 минут ба ням гариг бүр 4:50pm цагаас гардаг. Шоу гарсан цагаасаа эхлэн тоглоом наадаан дээр төвлөрсөн нь олны танил реалити шоу болоход илүү нөлөөлсөн. Үүнийг тус шоуны гол хөтлөгч [[Yoo Jae-suk]] санаачлан хөтөлбөр болгосон юм. Шоу Азийн бусад хэсэг болон Азиас гадагшаа ч их алдартай болж, мөн Hallyu фэнүүдийн дунд онлайнаар их түгээмэл болж сайн дурын орчуулга хадмалын фэнсайтууд бий болсоор байна. ==Дүрүүд буюу байнгын оролцогчид== Running Man-ы анхны гишүүд нь [[Yoo Jae-suk]], [[Ji Suk-jin]], [[Kim Jong-kook]], [[Haha]], [[Lee Kwang-soo]], [[Song Joong-ki]] болон [[Gary]] нар байсан.<ref>{{ko icon}} Official ''Good Sunday'' page.[http://wizard2.sbs.co.kr/w3/template/tpl_iframetype.jsp?vVodId=V0000330171&vProgId=1000425&vMenuId=1012932 ''Running Man'' members]. ''SBS''. Retrieved 29 November 2010</ref> [[Song Ji-hyo]] анх хоёр удаа зочноор орж (2-3р анги) албан ёсоор 6р ангиас эхлэн орсон. Гэхдээ 7р ангид орох боломжгүй байсан юм.<ref>{{Cite news|url=http://www.newsen.com/news_view.php?uid=201008160901151001|script-title=ko:송지효 ‘런닝맨’ 예능감 작렬 "고정출연 해달라" 시청자 요구 봇물|date=16 August 2010|publisher=''Newsen''|accessdate=29 November 2010|language=ko}}</ref> 2011оны 4сард, Song Joong-ki жүжигчний карьертаа анхаарах шаардлага гарч хөтөлбөрийг орхин, 41дэх анги дээр сүүлийн удаа орсон байна.<ref name="sjk">{{Cite news|url=http://sports.chosun.com/news/ntype.htm?id=201104280100265460019711&servicedate=20110427|script-title=ko:송중기 '런닝맨' 하차…5월 1일 마지막 방송|date=27 April 2011|publisher=''Sports Chosun''|accessdate=27 April 2011|language=ko}}</ref> Харин дараа нь хагас жилийн дараа 66р ангид зочноор оролцсон. [[Lizzy]] албан ёсоор 18р ангиас хөтөлбөрт нэгдсэн, гэхдээ [[After School]] хамтлагийн хуваариас шалтгаалан 26дах анги дээр гарсан юм.<ref name="runningmaninstagram">https://www.instagram.com/p/BDR4blmpr-0/?hl=en: sbs_runningman_sbs: [Shooting scene picture of RunningMan Ep.292 <RunningMan 1st Unlucky Hand Festival>] The return of #Lizzy as a guest on RM Ep.292. The question of 'Who is the most unlucky RM member?' will be verified on RM Ep.292. The most unlucky member will be winner of this festival. RM Ep.292 on Mar.27 at 4:50pm KST on #SBS [ 런닝맨 제292회 <런닝맨 제1회 꽝손 페스티벌> 촬영 현장 사진 ] 런닝맨 제292회 게스트로 돌아온 #리지. "런닝맨 중 누가 가장 운이 없나요?"라는 시청자들의 궁금증을 해소해 주기 위해 마련한 페스티벌. 가장 운 없는 런닝맨이 우승. 런닝맨 제292회 3월 27일 오후 4시50분 방송 예정. ••• #BehindTheScenes #BTS #RunningMan #RM #런닝맨 directed by #이환진 (@hwanjine)</ref><ref name="kimjongkookinstagram">https://www.instagram.com/p/BDIPi3ZwRVJ/?hl=en: kjk76 (Kim Jong-kook): Reunion #Lizzy from #OrangeCaramel!! She used to b a member of RM~ Missed u ma lil sis! Hope u rejoin RM~#RunningMan #HongJinho #LeeKwangsoo #HaHa#SorryMaLilBroHaHa#Actually #IgotAnotherBetterPic #but #LoveThisPicCouseofU #Puhahaha 오랜만에 #원년멤버 #리지 가 #런닝맨 에나왔다! 다시 멤버로 들어왔음~^^ #홍진호 #이광수 #하하 #미안해내동생하하야 #사실 #더잘나온사진이있었어 #근데 #너땜에이사진올린거야 #푸하하하하하하</ref> ==== Одоогийн гишүүд ==== {| class="wikitable" style="font-size:95%;" ; !align="center" width="140px"| Нэр !align="center" width="190px"| Хоч !align="center" width="170px"| Гарч эхэлсэн үе |- |align="center"| '''[[Yoo Jae-suk]]''' | Yoo-ruce Willis (유르스 윌리스)<br>Yoo Hyuk (유혁)<br>Yoo-mes Bond (유임스 본드)<br>Grasshopper (메뚜기)<br>Cicadanem (매미넴)<br>Ddakji King (딱지왕)<br>Yoda (요다) | 1р анги &ndash; одоо |- |align="center"| '''[[Gary]]''' | Peaceful Gary (평온개리)<br>Straight-Going Gary (직진개리)<br>Tycoon (태풍)<br>Monday Boyfriend (월요남친)<br> Mr. Gary (개리 쒸)<br>Wild Gary (야생개리)<br>Sudden Commander (뜬금 능력자)<br>Random Mr. Capable (임의 씨 가능)<br>Squid (오징어) | 1р анги &ndash; одоо |- |align="center"| '''[[Haha]]''' | Haroro (하로로)<br>Roro (로로)<br>Penguin (펭귄)<br>Playboy (난봉꾼)<br>Kid (꼬마)<br>Schemer (모사꾼)<br>Ha-Rad Pitt (하래드 피트)<br>Octopus (주꾸미)<br>Spaghetti (스파게티) | 1р анги &ndash; одоо |- |align="center"| '''[[Ji Suk-jin]]''' | Big Nose (왕코)<br>Impala (임팔라)<br>Race Starter (레이스 스타터)<br>Yoo Jae Suk's Sunflower (유재석 의 해바라기)<br>Celebrity Paparazzi (연예인파파라치)<br>Suk-ja (석자) | 1р анги &ndash; одоо |- |align="center"| '''[[Kim Jong-kook]]''' | Sparta-kook (스파르타국)<br>Commander (능력자)<br>Kookie (꾹이)<br>Tiger (호랑이)<br>Coach Kook (꾹코치)<br>Mr. Capable (능력 씨)<br>Father-in-law (시아버지)<br>Kook-minator (꾹네이터)<br>Jong-sook (종숙) | 1р анги &ndash; одоо |- |align="center"| '''[[Lee Kwang-soo]]''' | Framer Kwang-soo (모함광수)<br>Giraffe (기린)<br>Giraffe's Tricks (꼼수 기린)<br>Kwangvatar (광바타)<br> Betrayer Kwang-soo (배신광수)<br> Icon of Betrayal (배신의 아이콘)<br>Icon of Bad Luck (불운의 아이콘)<br>Prince of Asia (아시아 의 왕자)<br>God of Variety (예능신)<br>KwangToad (광두꺼비)<br>Kwang-ja (광자) | 1р анги &ndash; одоо |- |align="center"| '''[[Song Ji-hyo]]''' | Blank Ji (멍지)<br>Ace (에이스)<br>Bad Ji-hyo (불량지효)<br>Monday Girlfriend (월요여친)<br>Song Ji-yok (송지욕)<br>Beardy Ji-hyo (수염지효)<br>Gold Ji-hyo (금지효)<br>Goddess of Luck (행운의 여신)<br> Goddess of Sleep (잠의 여신)<br> Hell Ji-hyo (헬지효) | 2р анги &ndash; 5 <small>(зочин)</small><br>7р анги &ndash; одоо |} ==== Instiz Chart-ын бүх цаг үеийн түүхэнд PAK хийсэн дуунууд ==== {| class="wikitable" style="font-size:95%;" ; !align="center" width="140px"| Он !align="center" width="190px"| Уран бүтээлч !align="center" width="170px"| Дуу |- |align="center"| '''2010''' | IU | Good Day |- |align="center"| '''2011''' | Hyunbin<br>BIGBANG<br>Kim Bumsoo<br>Park Bom<br>2NE1<br>LeeSsang<br>IU | That Man<br>Tonight<br>Please<br>Don't Cry<br>Lonely<br>Turned off the TV<br>You and I |- |align="center"| '''2012''' | Busker Busker<br>BIGBANG<br>Busker Busker<br>PSY<br>G-Dragon<br>Naul | Cherry Blossom Ending<br>Blue<br>If You Really Love Me<br>Gangnam Style<br>That XX<br>Memories of the Wind |- |align="center"| '''2013''' | Sistar19<br>Yoon Mirae<br>PSY<br>Lee Hyori<br>Sistar<br>Huh Gak & Jung Eunji <br>Busker Busker<br>IU<br>IU | Gone Not Around Any Longer<br>Touch Love<br>Gentleman<br>Miss Korea<br>Give it to me<br>Short Hair<br>Love, at first<br>Red Shoes<br>Friday |- |align="center"| '''2014''' | Idina Menzel<br>IU<br>Kwak Jin Eon, Kim Feel, Im Dohyuk<br>Soyou & Urban Zakapa<br>MC Mong | Let it go<br>My old story<br>Only You<br>The Space Between<br>Miss me or Diss me |- |align="center"| '''2015''' | Jung Seung Hwan<br>Miss A<br>BIGBANG<br>BIGBANG<br>SISTAR<br>IU & Park Myungsoo<br>IU<br>Oh Hyuk | I have to Forget You<br>Only You<br>Loser<br>Let's Not Fall In Love<br>Shake it<br>Leon<br>23<br>Girl |- |align="center"| '''2016''' | Crush (ft. Taeyeon)<br>GFriend<br>Mamamoo<br>Davichi<br>10cm<br>TWICE<br>TWICE<br>Urban Zakapa<br>Simon D, One, G2, BeWhy<br>Simon D, Gray, One<br>BeWhy<br>Wonder Girls<br>Blackpink<br>Han Dong Geun<br>Im Chang Jung<br>I.O.I<br>Heize<br>BIGBANG | Don't forget<br>Rough<br>You're The Best<br>This Love<br>What the Spring?<br>Cheer up<br>TT<br>I Don't Love You<br>Who you?<br>Comfortable<br>Forever<br>Why So Lonely?<br>Whistle<br>Making a new end for this story<br>My love<br>Very Very Very<br>The Star<br>FXXK IT |- |align="center"| '''2017''' | Kwanghee & Gaeko<br>Ailee<br>TWICE<br>IU<br>IU & Oh Hyuk<br>IU (ft. G-Dragon)<br>IU<br>G-Dragon<br>Heize<br>Nucksal, Hanhae, Jo Woo Chan, Phino<br>Yoon Jong Shin<br>Woo Wonjae (ft. Loco & Gray)<br>Bolbbalgan4<br>Epik High (ft. IU)<br>Naul<br>DEAN | Your Night<br>I Will Come to You Like the First Snow<br>Knock Knock<br>Through the Night<br>Can't Love you Anymore<br>Palette<br>Autumn Morning<br>Untitled, 2014<br>Rain Clouds, You<br>1/N<br>Like it<br>We are<br>Some<br>Love Story<br>Emptiness in Memory<br>Instagram |- |align="center"| '''2018''' | iKON<br>BIGBANG<br>Kim Haon & Vinxen<br>Loco & Hwasa<br>BTS<br>Bolbbalgan4<br>Blackpink<br>Red Velvet<br>Sunmi<br>Im Chang Jung<br>pH 1<br>IU<br>TWICE | Love Scenario<br>Flower Road<br>Barcode<br>Don't Give it to me<br>Fake Love<br>Travel<br>Ddu-du Ddu-du<br>Power Up<br>Siren<br>There Has Never Been a Day I Haven't Loved You<br>Good Day<br>BBI BBI<br>YES or YES |} ==== Хуучин гишүүд==== {| class="wikitable" style="font-size:95%;" ; !align="center" width="140px"| Нэр !align="center" width="190px"| Хоч !align="center" width="170px"| Гарч эхэлсэн үе |- |align="center"| '''[[Lizzy]]''' | Busan Girl (부산 소녀)<br> Cowardly Girl (겁 많은 소녀)<br> 19 Years Old Girl (19 살 소녀)<br> Vitamin (비타민) | 13р анги &ndash; 14, 292 <small>(зочин)</small><br>18р анги &ndash; 25 <small>(үндсэн гишүүн)</small> |- |align="center"| '''[[Song Joong-ki]]''' | Flower Joong-ki (꽃중기)<br>Pretty Boy Joong-ki (꽃미남중기)<br>Brain Joong-ki (브레인 중기)<br>Active Young Man (적극청년)<br>Detective Joong-ki (형사 중기) | 1р анги &ndash; 41 <small>(үндсэн гишүүн)</small><br>Анги 66 <small>(зочин)</small><br>Анги 71, 97, 251, 283 <small>(cameo)</small> |} ===Timeline=== <timeline> ImageSize = width:600 height:auto barincrement:25 PlotArea = left:100 bottom:60 top:0 right:50 Alignbars = justify DateFormat = dd/mm/yyyy Period = from:01/01/2010 till:31/12/2016 TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy Colors = id:yjs value:green id:jsj value:tan2 id:kjk value:red id:kg value:Blue id:hdh value:yellow id:sjh value:pink id:lks value:gray(0.8) id:liz value:redorange id:sjk value:skyblue ScaleMajor = gridcolor:black unit:year increment:1 start:01/01/2010 PlotData= width:20 textcolor:black align:left anchor:from shift:(10,-4) bar:Yoo&nbsp;Jae-suk from:11/07/2010 till:end color:yjs bar:Ji&nbsp;Suk-jin from:11/07/2010 till:end color:jsj bar:Kim&nbsp;Jong-kook from:11/07/2010 till:end color:kjk bar:Gary from:11/07/2010 till:end color:kg bar:Haha from:11/07/2010 till:end color:hdh bar:Lee&nbsp;Kwang-soo from:11/07/2010 till:end color:lks bar:Song&nbsp;Joong-ki from:11/07/2010 till:01/05/2011 color:sjk bar:Song&nbsp;Ji-hyo from:22/08/2010 till:end color:sjh bar:Lizzy from:21/11/2010 till:16/01/2011 color:liz </timeline> ===Хамгийн их оролцсон зочид=== {| class="wikitable" |- ! style="width:12%;"| Нэр ! style="width:15%;"| Оролцсон дугаарууд ! style="width:23%;"| Тухай |- | [[Jung Yong-hwa]] |'''12''' (07, 11, 17, 35-36, 72-73, 104, 127, 129, 186, 242) |[[CNBLUE]] хамтлагийн гишүүн |- | [[Nichkhun]] |'''11''' (04-05, 19, 40, 50-51, 104, 195, 248, 256, 306) | [[2PM]] хамтлагийн гишүүн |- |[[Park Ji-sung]] |'''9''' (96-97, 152-154, 199-200, 283-284) |Хөлбөмбөгчин |- | [[Suzy]] |'''8''' (55, 93-94, 117, 155, 172-173, 208) |[[miss A]] хамтлагийн гишүүн |- | Kim Kwang-kyu |'''7''' (15, 32, 159, 176, 271-272, 274) |жүжигчин |- | [[Kim Woo-bin]] |'''7''' (138, 166, 188-189, 191, 225, 240) |жүжигчин |- |} ==Дугаарууд болон зочид== === Дугааруудын жагсаалт === ==== Цуврал тойм ==== {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- ! style="padding: 0 16px;" colspan="2" rowspan="2"| Он ! style="padding: 0 8px;" rowspan="2"| Анги ! colspan="2"| Цацагдсан |- ! style="padding: 0 12px;"| Анх цацагдсан ! Сүүлд цацагдсан |- | style="background:#FA5858; height:10px;"| | [[#2010|2010]] | 23 | 2010.07.11 | 2010.12.26 |- | style="background:#FE642E; height:10px;"| | [[#2011|2011]] | 51 | 2011.01.02 | 2011.12.25 |- | style="background:#F7BE81; height:10px;"| | [[#2012|2012]] | 52 | 2012.01.01 | 2012.12.30 |- | style="background:#F7D358; height:10px;"| | [[#2013|2013]] | 52 | 2013.01.06 | 2013.12.29 |- | style="background:#F2F5A9; height:10px;"| | [[#2014|2014]] | 49 | 2014.01.05 | 2014.12.28 |- | style="background:#D8F781; height:10px;"| | [[#2015|2015]] | 52 | {{Start date|2015.01.04 | {{End date|2015.12.27 |- | style="background:#8BCFFF; height:10px;"| | [[#2016|2016]] | {{N/a|TBA}} | 2016.01.03 | {{N/a|TBA}} |- |} ===Зочдын жагсаалт=== {| class="wikitable sortable collapsible collapsed" |- ! Зочин !! Анги(ууд) !! # ангиудад !! # оролцсон |- | [[Jung Yong-hwa]] ([[CNBLUE]]) || 07, 11, 17, 35-36, 72-73, 104, 127, 129, 186, 242 || 12 || 10 |- | [[Nickhun]] ([[2PM]]) || 04-05, 19, 40, 50-51, 104, 195, 248, 256, 306 || 11 || 9 |- | [[Suzy]] ([[Miss A]]) || 55, 93-94, 117, 155, 172-173, 208 || 8 || 6 |- | [[Kim Kwang-kyu]] || 15, 32, 159, 176, 271-272, 274 || 7 || 6 |- | [[Kim Woo-bin]] || 138, 166, 188-189, 191, 225, 240 || 7 || 6 |- | [[Seungri]] ([[Big Bang]]) || 30, 84-85, 163, 190, 250 || 6 || 5 |- | [[Lee Joon]] || 08, 104, 108, 129, 162 || 5 || 5 |- | [[Kim Je-dong]] || 11, 21, 79, 106, 207 || 5 || 5 |- | [[Hwang Chansung|Chansung]] ([[2PM]]) || 150, 162, 195, 201, 256 || 5 || 5 |- | [[Park Ji-sung]] || 96-97, 152-154, 199-200, 283-284 || 9 || 4 |- | [[Sulli]] || 55, 75, 129, 152-154 || 6 || 4 |- | [[Lee Chun-hee]] || 02-03, 76-77, 226, 269 || 6 || 4 |- | [[Daesung|Dae-sung]] ([[Big Bang]]) || 35-36, 84-85, 163, 250 || 6 || 4 |- | [[Kim Su-ro|Kim Soo-ro]] || 09, 67-68, 138, 262 || 5 || 4 |- | [[Uee]] ([[After School]]) || 34, 137, 249, 271-272 || 5 || 4 |- | [[Taecyeon]] ([[2PM]]) || 40, 150, 234-235, 256 || 5 || 4 |- | [[IU]] || 43, 77, 96-97, 168 || 5 || 4 |- | [[Junho]] ([[2PM]]) || 151-152, 195, 240, 256 || 5 || 4 |- | [[Park Soo-hong]] || 179-180, 207, 220, 274 || 5 || 4 |- | [[Lee Jong-hyun]] ([[CNBLUE]]) || 127, 129, 138, 186 || 4 || 4 |- | [[Jo Jung-chi]] ([[Shinchireem]]) || 159, 195, 274, 312 || 4 || 4 |- | [[Wooyoung]] ([[2PM]]) || 162, 195, 210, 256 || 4 || 4 |- | [[Bo-ra]] ([[Sistar]]) || 174, 201, 255, 307 || 4 || 4 |- | [[Park Seo-joon]] || 184, 198, 246, 263 || 4 || 4 |- | [[Hong Jin-young]] || 205, 221, 266, 299 || 4 || 4 |- | [[Lee Dong-wook]] || 133-134, 136, 179-180, 263 || 6 || 3 |- | [[Lim Ju-hwan]] || 192-194, 266, 271-272 || 6 || 3 |- | [[Jessica Jung]] || 04-05, 63-64, 141 || 5 || 3 |- | [[Ji Sung]] || 54, 116-117, 202-203 || 5 || 3 |- | [[Ji Jin-hee]] || 76-77, 116-117, 308 || 5 || 3 |- | [[Lee Seung-gi]] || 120-121, 174, 228-229 || 5 || 3 |- | [[Andy]] ([[Shinhwa]]) || 160-161, 236, 278-279 || 5 || 3 |- | [[Gu Hara]] || 02-03, 49, 122 || 4 || 3 |- | [[Kwon Yuri]] ([[Girls' Generation]]) || 16, 63-64, 254 || 4 || 3 |- | [[Song Eun-yi]] || 24, 149, 211-212 || 4 || 3 |- | [[Park Ye-jin]] || 37, 67-68, 241 || 4 || 3 |- | [[Yoona]] ([[Girls' Generation]]) || 39, 63-64, 254 || 4 || 3 |- | [[Choi Min-soo]] || 52-53, 69, 118 || 4 || 3 |- | [[Shin Se-kyung]] || 57-58, 103, 241 || 4 || 3 |- | [[Taeyeon]] ([[Girls' Generation]]) || 63-64, 112, 254 || 4 || 3 |- | [[Joo Sang-wook]] || 76-77, 169, 219 || 4 || 3 |- | [[G-Dragon]] ([[Big Bang]]) || 84-85, 163, 250 || 4 || 3 |- | [[T.O.P]] ([[Big Bang]]) || 84-85, 170, 250 || 4 || 3 |- | [[Ryu Hyun-jin]] || 119, 172-173, 227 || 4 || 3 |- | [[Park Shin-hye]] || 120-121, 166, 304 || 4 || 3 |- | [[John Park]] || 159, 179-180, 265 || 4 || 3 |- | [[Sung-kyu]] ([[Infinite]]) || 162, 179-180, 201 || 4 || 3 |- | [[Kim Kyung-ho]] || 179-180, 221, 312 || 4 || 3 |- | [[Seolhyun]] ([[AOA]]) || 210, 255, 278-279 || 4 || 3 |- | [[Park Joon-hyung]] ([[g.o.d]]) || 248, 260-261, 272 || 4 || 3 |- | [[Kim Jun-hyun]] || 249, 271-272, 305 || 4 || 3 |- | [[Lizzy]] ([[After School]]) || 13, 14, 292 || 3 || 3 |- | [[Park Jun-gyu]] || 08, 34, 90 || 3 || 3 |- | [[Shin Bong-sun]] || 09, 43, 56 || 3 || 3 |- | [[Kim Hee-chul]] ([[Super Junior]]) || 20, 207, 275 || 3 || 3 |- | [[Choi Siwon]] ([[Super Junior]]) || 22, 75, 135 || 3 || 3 |- | [[Park Bo-young]] || 25, 181, 269 || 3 || 3 |- | [[Noh Sa-yeon]] || 49, 103, 137 || 3 || 3 |- | [[Kim Sook]] || 56, 149, 272 || 3 || 3 |- | [[Gaeko]] ([[Dynamic Duo]]) || 59, 86, 107 || 3 || 3 |- | [[Choi Minho]] ([[SHINee]]) || 75, 129, 201 || 3 || 3 |- | [[Hyolyn]] ([[Sistar]]) || 75, 162, 307 || 3 || 3 |- | [[Go Ara]] || 80, 139, 298 || 3 || 3 |- | [[Park Sang-myun]] || 90, 125, 159 || 3 || 3 |- | [[Yoon Jong-shin]] || 101, 195, 312 || 3 || 3 |- | [[Yim Si-wan]] ([[ZE:A]]) || 104, 182, 282 || 3 || 3 |- | [[Kwang-hee]] ([[ZE:A]]) || 129, 236, 272 || 3 || 3 |- | [[Eun Ji-won]] || 141, 209, 252 || 3 || 3 |- | [[Muzie]] || 176, 195, 272 || 3 || 3 |- | [[Soyou]] ([[Sistar]]) || 209, 255, 307 || 3 || 3 |- | [[Kim Min-kyo]] || 220, 262, 272 || 3 || 3 |- | [[Hong Jin-ho]] || 257, 275, 292 || 3 || 3 |- | [[Song Ji-hyo]] || 02-03, 04-05 || 4 || 2 |- | [[Kim Min-jong]] || 22, 192-194 || 4 || 2 |- | [[Lee Da-hae]] || 82-83, 289-290 || 4 || 2 |- | [[Han Hyo-joo]] || 123-124, 151-152 || 4 || 2 |- | [[Han Hye-jin]] || 133-134, 136, 174 || 4 || 2 |- | [[Rain]] || 188-189, 191, 214 || 4 || 2 |- | [[Ryu Seung-soo]] || 192-194, 204 || 4 || 2 |- | [[Kim Dong-jun]] ([[ZE:A]]) || 192-194, 236 || 4 || 2 |- | [[Im Seulong]] || 211-212, 271-272 || 4 || 2 |- | [[Cha Tae-hyun]] || 10, 57-58 || 3 || 2 |- | [[Kim Min-jung]] || 50-51, 167 || 3 || 2 |- | [[Kim Joo-hyuk]] || 61-62, 65 || 3 || 2 |- | [[Lee Yeon-hee]] || 61-62, 139 || 3 || 2 |- | [[Hyoyeon]] ([[Girls' Generation]]) || 63-64, 254 || 3 || 2 |- | [[Seohyun]] ([[Girls' Generation]]) || 63-64, 254 || 3 || 2 |- | [[Taeyang]] ([[Big Bang]]) || 84-85, 250 || 3 || 2 |- | [[Hyuna]] ([[4Minute]]) || 93-94, 132 || 3 || 2 |- | [[Krystal]] ([[f(x)]]) || 93-94, 214 || 3 || 2 |- | Juvie Train ([[Buga Kingz]]) || 125, 271-272 || 3 || 2 |- | [[Jung Doo-hong]] || 150, 271-272 || 3 || 2 |- | [[Eric]] ([[Shinhwa]]) || 160-161, 236 || 3 || 2 |- | [[Jun Jin]] ([[Shinhwa]]) || 160-161. 236 || 3 || 2 |- | [[Lee Min-woo]] ([[Shinhwa]]) || 160-161, 236 || 3 || 2 |- | [[Shin Hye-sung]] ([[Shinhwa]]) || 160-161, 236 || 3 || 2 |- | [[Son Na-eun]] ([[Apink]]) || 162, 202-203 || 3 || 2 |- | [[Yoon Bo-mi]] ([[Apink]]) || 202-203, 255 || 3 || 2 |- | [[Fei]] ([[Miss A]]) || 205, 234-235 || 3 || 2 |- | [[Kim Won-hyo]] || 210, 271-272 || 3 || 2 |- | [[Seo Woo]] || 213, 234-235 || 3 || 2 |- | [[Kim Ki-bang]] || 214, 271-272 || 3 || 2 |- | [[Jo Jin-woong]] || 217, 303-304 || 3 || 2 |- | [[Oh Yeon-seo]] || 218, 310-311 || 3 || 2 |- | [[Jung Il-woo]] || 242, 289-290 || 3 || 2 |- | [[Hyun Joo-yup]] || 257, 271-272 || 3 || 2 |- | [[Lee Ha-neul]] ([[DJ DOC]]) || 260-261, 272 || 3 || 2 |- | [[Yoon Park]] || 268, 271-272 || 3 || 2 |- | [[Stephanie]] ([[The Grace]]) || 268, 278-279 || 3 || 2 |- | [[Eun-jung]] ([[T-ara]]) || 07, 104 || 2 || 2 |- | [[Lee Hong-ki]] ([[FT Island]]) || 09, 242 || 2 || 2 |- | [[Jang Dong-min]] || 13, 220 || 2 || 2 |- | [[Tony Ahn]] || 15, 32 || 2 || 2 |- | [[Max Changmin]] ([[TVXQ]]) || 27, 115 || 2 || 2 |- | [[U-Know Yunho]] ([[TVXQ]]) || 27, 115 || 2 || 2 |- | [[Kim Byung-man]] || 28, 145 || 2 || 2 |- | [[Oh Ji-ho]] || 33, 83 || 2 || 2 |- | [[Sunny]] ([[Girls' Generation]]) || 39, 254 || 2 || 2 |- | [[Simon Dominic]] ([[Supreme Team]]) || 59, 127 || 2 || 2 |- | [[Yoon Do-hyun]] || 79, 101 || 2 || 2 |- | [[Chun Jung-myung]] || 92, 167 || 2 || 2 |- | [[Kim Soo-hyun]] || 102, 147 || 2 || 2 |- | [[Yoon Doo-joon]] ([[BEAST]]) || 104, 162 || 2 || 2 |- | [[Eunhyuk]] ([[Super Junior]]) || 104, 266 || 2 || 2 |- | [[Jeon Mi-seon]] || 113, 158 || 2 || 2 |- | [[Jin Se-yeon]] || 119, 198 || 2 || 2 |- | [[Lee Gi-kwang]] ([[BEAST]]) || 127, 162 || 2 || 2 |- | [[L]] ([[Infinite]]) || 129, 162 || 2 || 2 |- | [[Choo Sung-hoon]] || 131, 150 || 2 || 2 |- | [[Hwang Jung-min]] || 132, 258 || 2 || 2 |- | [[Lee Jong-suk]] || 138, 181 || 2 || 2 |- | [[Lee Sang-yoon]] || 142, 190 || 2 || 2 |- | [[Ryu Hyun-kyung]] || 143, 272 || 2 || 2 |- | [[Lee Kyung-kyu]] || 143, 305 || 2 || 2 |- | [[Seo Jang-hoon]] || 144, 309 || 2 || 2 |- | [[Uhm Jung-hwa]] || 146, 183 || 2 || 2 |- | [[Lee Hyun-woo]] || 147, 225 || 2 || 2 |- | [[CL]] ([[2NE1]]) || 156, 195 || 2 || 2 |- | [[Minzy]] || 156, 195 || 2 || 2 |- | [[Park Bom]] ([[2NE1]]) || 156, 195 || 2 || 2 |- | [[Sandara Park]] ([[2NE1]]) || 156, 195 || 2 || 2 |- | [[Kim Hee-won]] || 157, 269 || 2 || 2 |- | [[Ahn Gil-kang]] || 157, 287 || 2 || 2 |- | [[Son Hyun-joo]] || 158, 246 || 2 || 2 |- | [[Jung-in]] || 159, 221 || 2 || 2 |- | [[Min-ah]] ([[Girl's Day]]) || 162, 198 || 2 || 2 |- | [[Jung Eun-ji]] ([[Apink]]) || 162, 218 || 2 || 2 |- | [[Yu-ra]] ([[Girl's Day]]) || 162, 263 || 2 || 2 |- | [[Da-som]] ([[Sistar]]) || 162, 307 || 2 || 2 |- | [[Yeo Jin-goo]] || 182, 302 || 2 || 2 |- | [[Son Ho-jun]] || 184, 243 || 2 || 2 |- | [[Kang Min-hyuk]] ([[CNBLUE]]) || 186, 201 || 2 || 2 |- | [[Kang Ha-neul]] || 190, 240 || 2 || 2 |- | [[Jun. K]] ([[2PM]]) || 195, 256 || 2 || 2 |- | [[Narsha]] ([[Brown Eyed Girls]]) || 198, 221 || 2 || 2 |- | [[Lee Guk-joo]] || 205, 255 || 2 || 2 |- | [[Yoo In-young]] || 213, 299 || 2 || 2 |- | [[Kim Sung-kyun]] || 217, 298 || 2 || 2 |- | [[Kangnam]] ([[M.I.B]]) || 220, 248 || 2 || 2 |- | [[Kyuhyun]] ([[Super Junior]]) || 221, 265 || 2 || 2 |- | [[Leeteuk]] ([[Super Junior]]) || 221, 275 || 2 || 2 |- | [[Kyung Soo-jin]] || 224, 299 || 2 || 2 |- | [[Lee Sung-kyung]] || 224, 304 || 2 || 2 |- | [[Hong Jong-hyun]] || 230, 243 || 2 || 2 |- | [[Niel]] ([[Teen Top]]) || 233, 274 || 2 || 2 |- | [[Hani]] ([[EXID]]) || 237, 275 || 2 || 2 |- | [[Kim Dong-hyun]] || 239, 305 || 2 || 2 |- | [[Yoo Byung-jae]] || 243, 312 || 2 || 2 |- | [[Jessi]] ([[Lucky J]]) || 244, 252 || 2 || 2 |- | [[Jinu]] ([[Jinusean]]) || 245, 272 || 2 || 2 |- | [[Park Na-rae]] || 268, 272 || 2 || 2 |- | [[Wax]] || 272, 292 || 2 || 2 |- | [[Lee Ki-woo]] || 306, 309 || 2 || 2 |- | [[Kim Jung-nan]] || 192-194 || 3 || 1 |- | [[Lee Sang-hwa]] || 192-194 || 3 || 1 |- | [[Oh Man-seok]] || 192-194 || 3 || 1 |- | [[Jang Hyuk]] || 44-45 || 2 || 1 |- | [[Kim Hyun-joong]] ([[SS501]]) || 46-47 || 2 || 1 |- | [[Kang Ji-young]] || 61-62 || 2 || 1 |- | [[Kim Suna]] || 65-66 || 2 || 1 |- | [[Lee Min-jung]] || 72-73 || 2 || 1 |- | [[Kim Sung-soo]] || 76-77 || 2 || 1 |- | [[BoA]] || 88-89 || 2 || 1 |- | [[Jung Jae-hyung]] || 88-89 || 2 || 1 |- | [[Han Seung-yeon]] || 93-94 || 2 || 1 |- | [[Park Gyuri]] || 93-94 || 2 || 1 |- | [[Han Ji-min]] || 105-106 || 2 || 1 |- | [[Park Tae-hwan]] || 109-110 || 2 || 1 |- | [[Son Yeon-jae]] || 109-110 || 2 || 1 |- | [[Ko Chang-seok]] || 111-112 || 2 || 1 |- | [[Lee Jong-won]] || 111-112 || 2 || 1 |- | [[Shin Jung-geun]] || 111-112 || 2 || 1 |- | [[Son Byong-ho]] || 111-112 || 2 || 1 |- | [[Moon Geun-young]] || 114-115 || 2 || 1 |- | [[Song Chang-eui]] || 116-117 || 2 || 1 |- | [[Go Soo]] || 123-124 || 2 || 1 |- | [[Choi Ji-woo]] || 126-127 || 2 || 1 |- | [[Jung Woo-sung]] || 151-152 || 2 || 1 |- | [[Koo Ja-cheol]] || 152-153 || 2 || 1 |- | [[Jae-kyung]] ([[Rainbow]]) || 179-180 || 2 || 1 |- | [[Song Kyung-ah]] || 179-180 || 2 || 1 |- | [[Baek Sung-hyun]] || 202-203 || 2 || 1 |- | [[Cha Yu-ram]] || 202-203 || 2 || 1 |- | [[Fabien]] || 202-203 || 2 || 1 |- | [[Heo Kyung-hwan]] || 202-203 || 2 || 1 |- | [[Ju Ji-hoon]] || 202-203 || 2 || 1 |- | [[Sam Okyere]] || 202-203 || 2 || 1 |- | [[Ailee]] || 211-212 || 2 || 1 |- | [[Ji Chang-wook]] || 211-212 || 2 || 1 |- | [[Kim Tae-woo]] || 211-212 || 2 || 1 |- | [[Lee Sung-jae]] || 211-212 || 2 || 1 |- | [[Skull]] || 211-212 || 2 || 1 |- | [[Moon Chae-won]] || 228-229 || 2 || 1 |- | [[Kim Sung-ryung]] || 234-235 || 2 || 1 |- | [[Shoo]] || 234-235 || 2 || 1 |- | [[Yoo Sun]] || 234-235 || 2 || 1 |- | [[Yeon Jung-hoon]] || 234-235 || 2 || 1 |- | [[Kim Gun-mo]] || 260-261 || 2 || 1 |- | [[Koo Jun-yup]] ([[CLON]]) || 260-261 || 2 || 1 |- | [[Lee Jae-hoon]] ([[Cool]]) || 260-261 || 2 || 1 |- | [[Kim Ki-tae]] || 271-272 || 2 || 1 |- | [[Lee Won-hee]] || 271-272 || 2 || 1 |- | Noh Ji-sim || 271-272 || 2 || 1 |- | [[Taemi]] || 271-272 || 2 || 1 |- | [[Lim Hyung-jun]] || 271-272 || 2 || 1 |- | [[Yang Sang-gook]] || 271-272 || 2 || 1 |- | [[Chang Jung-koo]] || 271-272 || 2 || 1 |- | [[Choi Kyung-ho]] || 271-272 || 2 || 1 |- | [[DJ Pumpkin]] ([[AOMG]]) || 271-272 || 2 || 1 |- | [[Hwang Choong-jae]] || 271-272 || 2 || 1 |- | [[Young-jun]] ([[Brown Eyed Soul]]) || 271-272 || 2 || 1 |- | DJR2 || 271-272 || 2 || 1 |- | King Kong || 271-272 || 2 || 1 |- | [[Lee Jung]] || 271-272 || 2 || 1 |- | Linda ([[Rapercussion]]) || 271-272 || 2 || 1 |- | Recto Luz ([[Rapercussion]]) || 271-272 || 2 || 1 |- | Zion Luz ([[Rapercussion]]) || 271-272 || 2 || 1 |- | M.TySON || 271-272 || 2 || 1 |- | Ma Ah-sung || 271-272 || 2 || 1 |- | Mino ([[Free Style]]) || 271-272 || 2 || 1 |- | Nuol || 271-272 || 2 || 1 |- | Oh Jung-suk || 271-272 || 2 || 1 |- | [[Park Geun-sik]] || 271-272 || 2 || 1 |- | [[Sam Hammington]] || 271-272 || 2 || 1 |- | [[San]] || 271-272 || 2 || 1 |- | [[Shim Hyung-tak]] || 271-272 || 2 || 1 |- | [[Superbee]] || 271-272 || 2 || 1 |- | [[Wang-bae]] || 271-272 || 2 || 1 |- | [[Yui-yeop]] || 271-272 || 2 || 1 |- | [[Chi In-jin]] || 271-272 || 2 || 1 |- | [[Go Woo-ri]] ([[Rainbow]]) || 271-272 || 2 || 1 |- | [[Heo Tae-hee]] || 271-272 || 2 || 1 |- | [[Kim Soo-yong]] || 271-272 || 2 || 1 |- | [[Jung Tae-ho]] || 271-272 || 2 || 1 |- | [[Lee Sang-ho]] || 271-272 || 2 || 1 |- | [[Lee Sang-min]] || 271-272 || 2 || 1 |- | [[Bobby]] ([[iKON]]) || 278-279 || 2 || 1 |- | [[B.I]] ([[iKON]]) || 278-279 || 2 || 1 |- | [[Chae-yeon]] || 278-279 || 2 || 1 |- | [[Kim Ji-min]] || 278-279 || 2 || 1 |- | [[Kim Jung-nam]] ([[Turbo]]) || 278-279 || 2 || 1 |- | [[Lee Ji-hyun]] || 278-279 || 2 || 1 |- | [[Lee Jong-soo]] || 278-279 || 2 || 1 |- | [[Ji So-yun]] || 283-284 || 2 || 1 |- | [[Jong Tae-se]] || 283-284 || 2 || 1 |- | [[Ahn Sung-ki]] || 303-304 || 2 || 1 |- | [[Han Ye-ri]] || 303-304 || 2 || 1 |- | [[Kwon Yul]] || 303-304 || 2 || 1 |- | [[Ha Jae-sook]] || 310-311 || 2 || 1 |- | [[Soo Ae]] || 310-311 || 2 || 1 |- | [[Lee Hyori]] || 01 || 1 || 1 |- | [[Hwang Jung-eum]] || 01 || 1 || 1 |- | [[Kim Shin-young]] || 06 || 1 || 1 |- | [[Se7en]] || 06 || 1 || 1 |- | [[Son Dam-bi]] || 06 || 1 || 1 |- | [[Jo Kwon]] ([[2AM]]) || 07 || 1 || 1 |- | [[Victoria]] ([[f(x)]]) || 08 || 1 || 1 |- | [[Yoon Se-ah]] || 10 || 1 || 1 |- | [[Ko Joo-won]] || 17 || 1 || 1 |- | [[Shim Hyung-rae]] || 23 || 1 || 1 |- | [[Lee Kyung-shil]] || 24 || 1 || 1 |- | [[Jung Jin-young]] || 26 || 1 || 1 |- | [[Lee Moon-sik]] || 26 || 1 || 1 |- | [[Hyun Young]] || 31 || 1 || 1 |- | [[Lee Sun-kyun]] || 41 || 1 || 1 |- | [[Park Joong-hoon]] || 41 || 1 || 1 |- | [[Yoon So-yi]] || 53 || 1 || 1 |- | [[Choi Kang-hee]] || 54 || 1 || 1 |- | [[Luna]] ([[f(x)]]) || 55 || 1 || 1 |- | [[Park Ji-yeon]] ([[T-ara]]) || 55 || 1 || 1 |- | [[Ahn Mun-sook]] || 56 || 1 || 1 |- | [[Yang Jung-a]] || 56 || 1 || 1 |- | [[Choiza]] ([[Dynamic Duo]]) || 59 || 1 || 1 |- | [[Tiger JK]] ([[Drunken Tiger]]) || 59 || 1 || 1 |- | [[Yoon Mi-rae]] || 59 || 1 || 1 |- | [[Song Joong-ki]] || 66 || 1 || 1 |- | [[Lee Min-ki]] || 70 || 1 || 1 |- | [[Park Chul-min]] || 70 || 1 || 1 |- | [[Son Ye-jin]] || 70 || 1 || 1 |- | [[Jo Hye-ryun]] || 71 || 1 || 1 |- | [[Oh Yeon-soo]] || 71 || 1 || 1 |- | [[Ahn So-hee]] || 75 || 1 || 1 |- | [[Hong Soo-hyun]] || 78 || 1 || 1 |- | [[Lee Beom-soo]] || 78 || 1 || 1 |- | [[Hyo-min]] ([[T-ara]]) || 80 || 1 || 1 |- | [[Im Soo-hyang]] || 80 || 1 || 1 |- | [[Ha Ji-won]] || 86 || 1 || 1 |- | [[Han Ga-in]] || 87 || 1 || 1 |- | [[Lee Deok-hwa]] || 90 || 1 || 1 |- | [[Park Jin-young]] || 92 || 1 || 1 |- | [[Im Ho]] || 99 || 1 || 1 |- | [[Lee Tae-gon]] || 99 || 1 || 1 |- | [[Kim Hee-sun]] || 100 || 1 || 1 |- | [[Kim Bum-soo]] || 101 || 1 || 1 |- | [[Yoo Jun-sang]] || 103 || 1 || 1 |- | [[Jang Shin-young]] || 107 || 1 || 1 |- | [[Kim Sang-joong]] || 107 || 1 || 1 |- | [[Gong Hyo-jin]] || 108 || 1 || 1 |- | [[Im Ha-ryong]] || 111 || 1 || 1 |- | [[Yum Jung-ah]] || 113 || 1 || 1 |- | [[Yoo Hae-jin]] || 113 || 1 || 1 |- | [[Yubin]] ([[Wonder Girls]]) || 117 || 1 || 1 |- | [[Choo Shin-soo]] || 119 || 1 || 1 |- | Jung Won-gwan ([[Sobangcha]]) || 122 || 1 || 1 |- | Kim Tae-hyung ([[Sobangcha]]) || 122 || 1 || 1 |- | Lee Sang-won ([[Sobangcha]]) || 122 || 1 || 1 |- | [[Kang Susie]] || 122 || 1 || 1 |- | [[Kim Wan-sun]] || 122 || 1 || 1 |- | [[Park Nam-jung]] || 122 || 1 || 1 |- | [[Jeong Hyeong-don]] || 125 || 1 || 1 |- | [[Ryu Dam]] || 125 || 1 || 1 |- | [[Shindong]] ([[Super Junior]]) || 125 || 1 || 1 |- | [[Park Shin-yang]] || 128 || 1 || 1 |- | [[Uhm Ji-won]] || 128 || 1 || 1 |- | [[Lee Si-young]] || 131 || 1 || 1 |- | [[Park Sung-woong]] || 132 || 1 || 1 |- | [[Jackie Chan]] || 135 || 1 || 1 |- | [[Min Hyo-rin]] || 138 || 1 || 1 |- | [[Lee Bo-young]] || 142 || 1 || 1 |- | [[Kim In-kwon]] || 143 || 1 || 1 |- | [[Cha In-pyo]] || 144 || 1 || 1 |- | [[Ricky Kim]] || 144 || 1 || 1 |- | [[Jeon Hye-bin]] || 145 || 1 || 1 |- | [[Jung Jin-woon]] || 145 || 1 || 1 |- | [[Noh Woo-jin]] || 145 || 1 || 1 |- | [[Park Jung-chul]] || 145 || 1 || 1 |- | [[Kim Sang-kyung]] || 146 || 1 || 1 |- | [[Jeong Jun-ha]] || 148 || 1 || 1 |- | [[So Yi-hyun]] || 148 || 1 || 1 |- | [[Kim Soo-mi]] || 149 || 1 || 1 |- | [[Kwon Ri-se]] ([[Ladies' Code]]) || 149 || 1 || 1 |- | [[Park So-hyun]] || 149 || 1 || 1 |- | [[Patrice Evra]] || 154 || 1 || 1 |- | [[Jung Woong-in]] || 157 || 1 || 1 |- | [[Moon Jung-hee]] || 158 || 1 || 1 |- | Fujita Sayuri || 159 || 1 || 1 |- | [[Lim Kim]] ([[Togeworl]]) || 159 || 1 || 1 |- | [[Seung-ho]] ([[MBLAQ]]) || 162 || 1 || 1 |- | [[Yoo Ah-in]] || 164 || 1 || 1 |- | [[Kim Hae-sook]] || 164 || 1 || 1 |- | [[Choi Jin-hyuk]] || 166 || 1 || 1 |- | [[Park Myung-soo]] || 168 || 1 || 1 |- | [[Yang Dong-geun]] || 169 || 1 || 1 |- | [[Kim Yoo-jung]] || 170 || 1 || 1 |- | [[Yoon Je-moon]] || 170 || 1 || 1 |- | [[Gong Yoo]] || 175 || 1 || 1 |- | [[Park Hee-soon]] || 175 || 1 || 1 |- | [[Jang Ki-ha]] || 176 || 1 || 1 |- | [[Jun Hyun-moo]] || 176 || 1 || 1 |- | [[Lee Juck]] || 176 || 1 || 1 |- | [[Gil]] ([[Leessang]]) || 177 || 1 || 1 |- | [[Lee Se-young]] || 181 || 1 || 1 |- | [[Do-hee]] || 182 || 1 || 1 |- | [[Jo Min-su]] || 183 || 1 || 1 |- | [[Moon So-ri]] || 183 || 1 || 1 |- | [[Baro]] ([[B1A4]]) || 184 || 1 || 1 |- | [[Kang Ye-won]] || 184 || 1 || 1 |- | [[Seo In-guk]] || 184 || 1 || 1 |- | [[Lee Jung-shin]] ([[CNBLUE]]) || 186 || 1 || 1 |- | [[Shim Eun-kyung]] || 186 || 1 || 1 |- | [[Gong Hyung-jin]] || 190 || 1 || 1 |- | [[Kim Ji-seok]] || 190 || 1 || 1 |- | [[Kwon Hae-hyo]] || 190 || 1 || 1 |- | [[Ku Hye-sun]] || 190 || 1 || 1 |- | [[Choi Hee]] || 198 || 1 || 1 |- | [[Ha Yeon-soo]] || 198 || 1 || 1 |- | [[Han Hye-jin]] || 198 || 1 || 1 |- | [[Hoya]] ([[Infinite]]) || 201 || 1 || 1 |- | [[Jin-young]] ([[B1A4]]) || 201 || 1 || 1 |- | [[Baek Ji-young]] || 205 || 1 || 1 |- | [[Kang Seung-hyun]] || 205 || 1 || 1 |- | [[Hong Seok-cheon]] || 206 || 1 || 1 |- | [[Joo Won]] || 206 || 1 || 1 |- | [[Lee So-yeon]] || 207 || 1 || 1 |- | [[Nam Hee-suk]] || 207 || 1 || 1 |- | [[Chun Myung-hoon]] || 209 || 1 || 1 |- | [[Danny Ahn]] ([[g.o.d]]) || 209 || 1 || 1 |- | [[Kai]] ([[Exo]]) || 209 || 1 || 1 |- | [[Moon Hee-joon]] || 209 || 1 || 1 |- | [[Sehun]] ([[Exo]]) || 209 || 1 || 1 |- | [[Tae-min]] ([[SHINee]]) || 209 || 1 || 1 |- | Choi Bu-kyung ([[Seoul SK Knights]]) || 210 || 1 || 1 |- | Lee Hye-jeong || 210 || 1 || 1 |- | [[Yook Jook-wan]] || 210 || 1 || 1 |- | [[Kim Hwan]] || 210 || 1 || 1 |- | [[Choi Yeo-jin]] || 213 || 1 || 1 |- | [[Kim Min-seo]] || 213 || 1 || 1 |- | [[Lee Yoo-ri]] || 213 || 1 || 1 |- | [[Park Young-gyu]] || 214 || 1 || 1 |- | [[Alex]] || 214 || 1 || 1 |- | [[Jo Jung-suk]] || 215 || 1 || 1 |- | [[Shin Min-a]] || 215 || 1 || 1 |- | [[Oh Sang-jin]] || 217 || 1 || 1 |- | [[Kim Ji-hoon]] || 218 || 1 || 1 |- | [[Han Sang-jin]] || 219 || 1 || 1 |- | [[Han Ye-seul]] || 219 || 1 || 1 |- | [[Jung Gyu-woon]] || 219 || 1 || 1 |- | [[Wang Ji-hye]] || 219 || 1 || 1 |- | [[Song Jae-rim]] || 220 || 1 || 1 |- | [[Kim Yeon-woo]] || 221 || 1 || 1 |- | [[Bobby Kim]] || 221 || 1 || 1 |- | [[Han Groo]] || 224 || 1 || 1 |- | [[Jeon So-min]] || 224 || 1 || 1 |- | [[Song Ga-yeon]] || 224 || 1 || 1 |- | [[Kim Hye-ja]] || 226 || 1 || 1 |- | [[Kang Hye-jung]] || 226 || 1 || 1 |- | [[Kang Jung-ho]] || 227 || 1 || 1 |- | [[Lee Seo-jin]] || 229 || 1 || 1 |- | [[Choi Tae-joon]] || 230 || 1 || 1 |- | [[Nam Joo-hyuk]] || 230 || 1 || 1 |- | [[Seo Ha-joon]] || 230 || 1 || 1 |- | [[Seo Kang-joon]] ([[5urprise]]) || 230 || 1 || 1 |- | [[Hong Kyung-min]] || 232 || 1 || 1 |- | [[Kim Ji-soo]] || 232 || 1 || 1 |- | [[Kim Won-jun]] || 232 || 1 || 1 |- | [[Miryo]] ([[Brown Eyed Girls]]) || 232 || 1 || 1 |- | [[Oh Hyun-kyung]] || 232 || 1 || 1 |- | [[Park Ji-yoon]] || 232 || 1 || 1 |- | [[Shin Da-eun]] || 232 || 1 || 1 |- | [[Dongwoo]] ([[Infinite]]) || 233 || 1 || 1 |- | [[Dongwoon]] ([[BEAST]]) || 233 || 1 || 1 |- | [[Eric Nam]] || 233 || 1 || 1 |- | [[Minhyuk]] ([[BTOB]]) || 233 || 1 || 1 |- | [[N]] ([[VIXX]]) || 233 || 1 || 1 |- | [[Ryeowook]] ([[Super Junior]]) || 233 || 1 || 1 |- | [[Sohyun]] ([[4Minute]]) || 233 || 1 || 1 |- | [[Sojin]] ([[Girl's Day]]) || 233 || 1 || 1 |- | [[Kim Dongwan]] ([[Shinhwa]]) || 236 || 1 || 1 |- | Jung Hee-cheol ([[ZE:A]]) || 236 || 1 || 1 |- | Kim Tae-heon ([[ZE:A]]) || 236 || 1 || 1 |- | Lee Hoo ([[ZE:A]]) || 236 || 1 || 1 |- | [[Park Hyung-sik]] ([[ZE:A]]) || 236 || 1 || 1 |- | [[Jung So-min]] || 237 || 1 || 1 |- | [[Nam Ji-hyun]] || 237 || 1 || 1 |- | [[Yerin]] ([[Gfriend]]) || 237 || 1 || 1 |- | [[Yoon So-hee]] || 237 || 1 || 1 |- | [[Kim Seo-hyung]] || 238 || 1 || 1 |- | [[Ye Ji-won]] || 238 || 1 || 1 |- | [[Sung Si-kyung]] || 239 || 1 || 1 |- | [[Yoon Jin-seo]] || 241 || 1 || 1 |- | [[Jang Su-won]] || 243 || 1 || 1 |- | [[Kang Kyun-sung]] || 243 || 1 || 1 |- | [[Choa]] ([[AOA]]) || 244 || 1 || 1 |- | [[Jang Do-yeon]] || 244 || 1 || 1 |- | [[Kim Yoo-ri]] || 244 || 1 || 1 |- | [[Seo Ye-ji]] || 244 || 1 || 1 |- | [[Sean]] ([[Jinusean]]) || 245 || 1 || 1 |- | [[Amber]] ([[f(x)]]) || 248 || 1 || 1 |- | [[Henry]] ([[Super Junior-M]]) || 248 || 1 || 1 |- | [[Byul]] || 251 || 1 || 1 |- | [[Kim So-hyun]] || 251 || 1 || 1 |- | [[Son Jun-ho]] || 251 || 1 || 1 |- | [[Jay Park]] || 252 || 1 || 1 |- | [[San E]] || 252 || 1 || 1 |- | [[Verbal Jint]] || 252 || 1 || 1 |- | [[Do Sang-woo]] || 253 || 1 || 1 |- | [[Hae-ryung]] ([[BESTie]]) || 253 || 1 || 1 |- | [[Hwang Seung-eon]] || 253 || 1 || 1 |- | [[Irene Kim]] || 253 || 1 || 1 |- | [[Park Ha-na]] || 253 || 1 || 1 |- | [[Seo Hyun-jin]] || 253 || 1 || 1 |- | Ye-eun ([[[CLC (хамтлаг)|CLC]]) || 253 || 1 || 1 |- | [[Sooyoung]] ([[Girls' Generation]]) || 254 || 1 || 1 |- | [[Tiffany]] ([[Girls' Generation]]) || 254 || 1 || 1 |- | [[Baek Jin-hee]] || 256 || 1 || 1 |- | [[Kim Yeon-koung]] || 257 || 1 || 1 |- | [[Shin Soo-ji]] || 257 || 1 || 1 |- | [[Song Jong-gook]] || 257 || 1 || 1 |- | [[Jang Yoon-ju]] || 258 || 1 || 1 |- | [[Jung Man-sik]] || 258 || 1 || 1 |- | [[Cha Ye-ryun]] || 259 || 1 || 1 |- | [[Lee Yo-won]] || 259 || 1 || 1 |- | [[Kang Sung-jin]] || 262 || 1 || 1 |- | [[Nam Bo-ra]] || 262 || 1 || 1 |- | [[Park Gun-hyung]] || 262 || 1 || 1 |- | [[Kwon Sang-woo]] || 264 || 1 || 1 |- | [[Sung Dong-il]] || 264 || 1 || 1 |- | [[Rap Monster]] ([[Bangtan Boys]]) || 265 || 1 || 1 |- | [[Ye-eun]] ([[Wonder Girls]]) || 265 || 1 || 1 |- | [[Gong Seung-yeon]] || 268 || 1 || 1 |- | [[Hwang Seok-jeong]] || 268 || 1 || 1 |- | [[Joy]] ([[Red Velvet]]) || 268 || 1 || 1 |- | [[Jung Kyung-ho]] || 268 || 1 || 1 |- | [[Kim Ja-in]] || 268 || 1 || 1 |- | [[Park Han-byul]] || 268 || 1 || 1 |- | [[Sa Sung-woong]] || 272 || 1 || 1 |- | Digili ([[Honey Family]]) || 272 || 1 || 1 |- | [[Ducky]] || 272 || 1 || 1 |- | [[Kim Chang-keun]] || 272 || 1 || 1 |- | [[Lee Sung-mi]] || 272 || 1 || 1 |- | [[Zizo]] || 272 || 1 || 1 |- | [[Byun Seung-yoon]] || 272 || 1 || 1 |- | Cha Hun ([[N.Flying]]) || 272 || 1 || 1 |- | Kim Jae-hyun ([[N.Flying]]) || 272 || 1 || 1 |- | Kwon Kwang-jin ([[N.Flying]]) || 272 || 1 || 1 |- | Lee Seung-hyub ([[N.Flying]]) || 272 || 1 || 1 |- | Moon Ji-ae || 272 || 1 || 1 |- | [[Roy Kim]] || 272 || 1 || 1 |- | [[BamBam]] ([[Got7]]) || 272 || 1 || 1 |- | [[Jackson]] ([[Got7]]) || 272 || 1 || 1 |- | [[JB]] ([[Got7]]) || 272 || 1 || 1 |- | [[Junior]] ([[Got7]]) || 272 || 1 || 1 |- | [[Марк Туан|Марк]] ([[Got7]]) || 272 || 1 || 1 |- | [[Youngjae]] ([[Got7]]) || 272 || 1 || 1 |- | [[Yugyeom]] ([[Got7]]) || 272 || 1 || 1 |- | [[Hwang Chi-yeol]] || 272 || 1 || 1 |- | [[Hyun Woo]] || 272 || 1 || 1 |- | [[Tim]] || 272 || 1 || 1 |- | [[Cho Yoon-woo]] || 272 || 1 || 1 |- | [[Dino]] ([[Seventeen]]) || 272 || 1 || 1 |- | [[DK]] ([[Seventeen]]) || 272 || 1 || 1 |- | [[Hoshi]] ([[Seventeen]]) || 272 || 1 || 1 |- | [[Jeonghan]] ([[Seventeen]]) || 272 || 1 || 1 |- | [[Joshua]] ([[Seventeen]]) || 272 || 1 || 1 |- | [[Jun]] ([[Seventeen]]) || 272 || 1 || 1 |- | [[Mingyu]] ([[Seventeen]]) || 272 || 1 || 1 |- | [[S.Coups]] ([[Seventeen]]) || 272 || 1 || 1 |- | [[Seungkwan]] ([[Seventeen]]) || 272 || 1 || 1 |- | [[The8]] ([[Seventeen]]) || 272 || 1 || 1 |- | [[Vernon]] ([[Seventeen]]) || 272 || 1 || 1 |- | [[Wonwoo]] ([[Seventeen]]) || 272 || 1 || 1 |- | [[Woozi]] ([[Seventeen]]) || 272 || 1 || 1 |- | [[Jung Dong-hyun]] || 272 || 1 || 1 |- | [[Kim Ji-an]] || 272 || 1 || 1 |- | [[Jung Chan-woo]] ([[Cultwo]]) || 273 || 1 || 1 |- | [[Kim Tae-gyun]] ([[Cultwo]]) || 273 || 1 || 1 |- | Hong Yoon-hwa ([[People Looking for a Laugh]]) || 273 || 1 || 1 |- | Kim Jung-hwan ([[People Looking for a Laugh]]) || 273 || 1 || 1 |- | Kim Tae-hwan ([[People Looking for a Laugh]]) || 273 || 1 || 1 |- | Lee Eun-hyung ([[People Looking for a Laugh]]) || 273 || 1 || 1 |- | [[Min Kyung-hoon]] ([[Buzz]]) || 274 || 1 || 1 |- | [[Lim Yo-hwan]] || 275 || 1 || 1 |- | [[Go Ah-sung]] || 282 || 1 || 1 |- | [[Lee Hee-joon]] || 282 || 1 || 1 |- | [[Kim Ga-yeon]] || 286 || 1 || 1 |- | [[Kim Do-kyun]] || 287 || 1 || 1 |- | [[Kim Jo-han]] || 287 || 1 || 1 |- | [[Kim Won-hae]] || 287 || 1 || 1 |- | [[Lee Hong-ryul]] || 287 || 1 || 1 |- | [[Park Mi-sun]] || 287 || 1 || 1 |- | [[Yoo Yul]] || 287 || 1 || 1 |- | [[Jeong Jeong-ah]] || 292 || 1 || 1 |- | [[Kang Hyeon-soo]] || 292 || 1 || 1 |- | [[Lee Wan]] || 292 || 1 || 1 |- | [[Mikey]] ([[Turbo]]) || 292 || 1 || 1 |- | [[Nam Chang-hee]] || 292 || 1 || 1 |- | Park Myeong-ho || 292 || 1 || 1 |- | [[Hyeri]] ([[Girl's Day]]) || 294 || 1 || 1 |- | [[Nam Tae-hyun]] ([[Winner]]) || 294 || 1 || 1 |- | [[Song Min-ho]] ([[Winner]]) || 294 || 1 || 1 |- | Eun-seo ([[Cosmic Girls]]) || 297 || 1 || 1 |- | [[Jin Goo]] || 297 || 1 || 1 |- | [[Kim Ji-won]] || 297 || 1 || 1 |- | [[Lee Je-hoon]] || 298 || 1 || 1 |- | [[Jo Bo-ah]] || 299 || 1 || 1 |- | [[Stephanie Lee]] || 299 || 1 || 1 |- | [[Uhm Hyun-kyung]] || 299 || 1 || 1 |- | [[Zico]] ([[Block B]]) || 299 || 1 || 1 |- | [[Twice (band)#Chaeyoung|Chaeyoung]] ([[Twice]]) || 302 || 1 || 1 |- | [[Dahyun]] ([[Twice]]) || 302 || 1 || 1 |- | [[Jeongyeon]] ([[Twice]]) || 302 || 1 || 1 |- | [[Jihyo]] ([[Twice]]) || 302 || 1 || 1 |- | [[Mina]] ([[Twice]]) || 302 || 1 || 1 |- | [[Momo]] ([[Twice]]) || 302 || 1 || 1 |- | [[Nayeon]] ([[Twice]]) || 302 || 1 || 1 |- | [[Sana]] ([[Twice]]) || 302 || 1 || 1 |- | [[Tzuyu]] ([[Twice]]) || 302 || 1 || 1 |- | [[Kim Min-seok]] || 304 || 1 || 1 |- | [[Yoon Kyun-sang]] || 304 || 1 || 1 |- | [[Jo Se-ho]] || 305 || 1 || 1 |- | [[Lee Jung-jin]] || 305 || 1 || 1 |- | [[Lee Soo-min]] || 305 || 1 || 1 |- | [[Yoo Jae-hwan]] || 305 || 1 || 1 |- | [[Kyung-ri]] ([[Nine Muses]]) || 306 || 1 || 1 |- | Shownu ([[Monsta X]]) || 307 || 1 || 1 |- | [[Kim Hee-ae]] || 308 || 1 || 1 |- | [[Hong Jin-kyung]] || 309 || 1 || 1 |- | [[Bada]] || 312 || 1 || 1 |- |} ==Reception== Running Man шоунд олон хүн зочноор оролцдог ба баг болон хуваагдаж олон сонирхолтой тоглоом тоглож, хөгжилтэй үйл явдлууд их гардаг учраас Өмнөд Солонгос болон Азийн даяар улам бүр түгээмэл болсон бөгөөд шоуг дунджаар 2.1 сая хүн үзсэн байна. ===2016=== {{hidden begin |title = Рийтингийн жагсаалт (анги 280-одоо) |expanded = 1 |titlestyle = background:#8BCFFF; }} *Улаан өнгөөр тэмдэглэгдсэн нь хамгийн өндөр хувь *Цэнхэр өнгөөр тэмдэглэгдсэн нь хамгийн бага хувь {| class=wikitable style="text-align:center" |- !rowspan="2" width=40|Анги # !rowspan="2" width=130|Цацагдсан огноо !width=110|TNmS Ratings !width=110|AGB Ratings |- !colspan="2"|Улсын хэмжээнд |- ! 280 | 2016.01.03 | 5.4% || 6.3% |- ! 281 | 2016.01.10 | 6.0% || 6.6% |- ! 282 | 2016.01.17 | 6.4% || 6.7% |- ! 283 | 2016.01.24 | 6.2% || 7.2% |- ! 284 | 2016.01.31 | 6.5% || 5.6% |- ! 285 | 2016.02.07 | 5.4% || 5.9% |- ! 286 | 2016.02.14 | 6.0% || 5.5% |- ! 287 | 2016.02.21 | 6.0% || 6.1% |- ! 288 | 2016.02.28 | 6.5% || 7.4% |- ! 289 | 2016.03.06 | 7.1% || 7.5% |- ! 290 | 2016.03.13 | 5.1% || 5.6% |- ! 291 | 2016.03.20 | 6.4% || 6.4% |- ! 292 | 2016.03.27 | 5.5% || 5.4% |- ! 293 | 2016.04.03 | 6.8% || 8.0% |- ! 294 | 2016.04.10 | <span style=color:blue>'''5.0%'''</span> || <span style=color:blue>'''4.9%'''</span> |- ! 295 | 2016.04.17 | 7.0% || 7.4% |- ! 296 | 2016.04.24 | 8.6% || 8.4% |- ! 297 | 2016.05.01 | <span style=color:red>'''9.3%'''</span> || <span style=color:red>'''9.1%'''</span> |- ! 298 | 2016.05.08 | 7.9% || 7.8% |- ! 299 | 2016.05.15 | 8.0% || <span style=color:red>'''9.1%'''</span> |- ! 300 | 2016.05.22 | 7.6% || 6.8% |- ! 301 | 2016.05.29 | 7.1% || 7.7% |- ! 302 | 2016.06.05 | 6.2% || 6.8% |- ! 303 | 2016.06.12 | 6.6% || 6.8% |- ! 304 | 2016.06.19 | 7.4% || 7.0% |- ! 305 | 2016.06.26 | 6.3% || 7.4% |- ! 306 | 2016.07.03 | 6.6% || 7.2% |- ! 307 | 2016.07.10 | 7.4% || 7.4% |- ! 308 | 2016.07.17 | 6.7% || 7.8% |- ! 309 | 2016.07.24 | 7.2% || 7.1% |- ! 310 | 2016.07.31 | 7.5% || 6.8% |- ! 311 | 2016.08.07 | 5.9% || 5.3% |- ! 312 | 2016.08.14 | 5.9% || 5.7% |- ! 313 | 2016.08.21 | || |- ! 314 | 2016.08.28 | || |- ! 315 | 2016.09.04 | || |} {{hidden end}} ===Олон улсад=== Running Man-ы гишүүд Ази даяар хэд хэдэн фен уулзалт зохион байгуулсан ба 2013оны 10сарын байдлаар Сингапур дах фен уулзалт 3000 хүнийг хамарсан. 2011 оны арваннэгдүгээр сард шоуг цацагдах эрхийг Азийн есөн газар буюу тухайлбал, Тайвань, Тайланд, Индонез, Хятад, Хонконг, Япон, Сингапур, Камбож, Малайз уруу худалдсан байна. 2013 оны нэгдүгээр сард SBS-ийн 2013 оны том төслүүдийн нэг нь Ази тивд Running Man гаргана гэж мэдэгдсэн байна. Продюсер Im Hyung-taek, 2014оны 5сард Running Man-ы Хятад хувилбар Hurry Up-г гарна гэж албан ёсоор зарлаж, Zhejiang телевизээр 2014оны 4р улирлаас цацагдаж эхэлсэн. === Олон улсын дугаарууд === {| class="wikitable" |- ! style="width:10%;"| Анги ! style="width:25%;"| Он сар өдөр ! style="width:20%;"| Байршил ! style="width:30%;"| Зочин |- |50-51 |2011.07.07 - 07.10 |[[Тайланд]] |[[Kim Min-jung]]<br>[[Nickhun]] ([[2PM]]) |- |61-62 | 2011.09.18 - 09.25 |[[Бээжин]], [[Хятад]] |[[Kang Ji-young]] ([[Kara]])<br>[[Kim Ju-hyuk]]<br>[[Lee Yeon-hee]] |- |72-73 | 2011.12.11 - 12.18 |[[Хонконг]], [[Хятад]] |[[Jung Yong-hwa]] ([[CNBLUE]])<br>[[Lee Min-jung]] |- |97 | 2012.06.03 |[[Тайланд]] |[[Park Ji-sung]]<br>[[IU]] |- |133 | 2013.02.17 |[[Макао]], [[Хятад]] |rowspan="2"|[[Han Hye-jin]]<br>[[Lee Dong-wook]] |- |134, 136 |2013.02.14 - 03.10 |[[Вьетнам]] |- |154 | 2013.07.14 |[[Шанхай]], [[Хятад]] |[[Koo Ja-cheol]]<br>[[Park Ji-sung]]<br>[[Patrice Evra]]<br>[[Sulli]] ([[f(x)]]) |- |188-189, 191 | 2014.03.09 - 03.16, 03.30 |[[Австрали]] |[[Rain]]<br>[[Kim Woo-bin]] |- |200 | 2014.06.15 |[[Индонез]] |[[Park Ji-sung]] |- |212 | 2014.09.07 |[[Тайвань]] |[[Lee Sung-jae]]<br>[[Ji Chang-wook]]<br>[[Skull]]<br>[[Im Seulong]] ([[2AM]])<br>[[Ailee]]<br>[[Kim Tae-woo]] ([[g.o.d]])<br>[[Song Eun-yi]].<ref>{{Cite news|url=http://focustaiwan.tw/news/aeas/201408050019.aspx|title=‘Korean variety/game show 'Running Man' to shoot in Taiwan|date=5 August 2014|publisher=Focus Taiwan|accessdate=5 August 2014}}</ref> |- |234 | 2015.02.15 |[[Хонконг]], [[Хятад]]<br>[[Тайланд]] |[[Fei]] ([[Miss A]])<br>[[Kim Sung-ryung]]<br>[[Shoo]]<br>[[Seo Woo]]<br>[[Taecyeon]] ([[2PM]])<br>[[Yoo Sun]]<br>[[Yeon Jung-hoon]].<ref>{{cite web|url=http://mwave.interest.me/enewsworld/en/article/86541/runningman-confirms-lunarnewyear-special-stars|title=′Running Man′ Confirms 2PM′s Taecyeon, miss A′s Fei, Shoo, Yeon Jung Hoon and More for Lunar New Year Special|publisher=MWAVE|accessdate=2016-01-17|date=2015-02-03}}</ref> |- |283-284 | 2016.01.24 - 01.31 |[[Шанхай]], [[Хятад]] |[[Ji So-yun]]<br>[[Jong Tae-se]]<br>[[Park Ji-sung]] | |- |289-290 | 2016.03.06 - 03.12 |[[Дубай]] |[[Jung Il-Woo]]<br>[[Lee Da-Hae]] | |- |} == Шагнал болон номинаци== 2015 оны байдлаар ''Running Man'' нийт '''52''' шагнал гардуулах ёслолд нэр дэвшиж, '''39''' удаа ялсан байна. {{hidden begin |title = Шагнал болон номинацийн жагсаалт (2010–одоо) |titlestyle = background:#00b200; }} {| class="wikitable" |- ! Он !! Шагнал гардуулах ёслол !! Төрөл !! Хүлээн авагч болон нэр дэвшигчид !! Үр дүн |- | rowspan=6|2010 || rowspan=6|4th SBS Entertainment Awards<ref>{{Cite news|url=http://kr.news.yahoo.com/service/news/shellview.htm?articleid=20101230231905680b6&linkid=4&newssetid=1352|title=강호동, SBS연예대상 대상..통산 5번째(종합)|date=30 December 2010|publisher=''[[Yahoo!]] Korea News''|accessdate=31 December 2010|language=ko}}</ref> || rowspan=3|Variety New Star Award || [[Song Joong-ki]] || ялсан |- | [[Gary]] || ялсан |- | [[Lee Kwang-soo]] || ялсан |- | Variety Special Award || [[Song Ji-hyo]] || ялсан |- | Best TV Star Award || [[Kim Jong-kook]] || ялсан |- | Netizen Most Popular Program Award || ''Running Man'' || ялсан |- | rowspan=10|2011 || 5th Mnet 20's Choice Awards <ref>{{cite web|url=http://20choice.interest.me/winner.m?year=2011|title=5th Mnet 20's Choice Awards winners list|accessdate=1 June 2015|language=en}}</ref> || Hot Variety Star || [[Song Ji-hyo]] || нэр дэвшсэн |- | rowspan=9|5th SBS Entertainment Awards<ref>{{Cite news|url=http://polinews.co.kr/viewnews.html?PageKey=0101&num=139869|title=2011 SBS 연예대상 ‘국민MC’ 유재석 대상 <종합>|date=31 December 2011|publisher=''Poli News''|accessdate=8 January 2012|language=ko}}</ref> || Newbie Award: Variety Category || [[Lee Kwang-soo]] || ялсан |- | Broadcast Writer Award || Park Hyun-sook || ялсан |- | Best Entertainer Award: Variety Category || [[Haha]] || ялсан |- | Most Outstanding Program Award || ''Running Man'' || ялсан |- | rowspan=2|Outstanding Award: Variety Category || [[Kim Jong-kook]] || ялсан |- | rowspan=2| [[Song Ji-hyo]] || ялсан |- | rowspan=2| Netizen's Most Popular Award || нэр дэвшсэн |- | rowspan=2| [[Yoo Jae-suk]] || нэр дэвшсэн |- | Grand Award (Daesang) || ялсан |- | rowspan=6|2012 || 48th [[Baeksang Arts Awards]] || Best Female Entertainer || [[Song Ji-hyo]] || нэр дэвшсэн |- | rowspan=5|6th SBS Entertainment Awards<ref>{{Cite news|url=http://osen.mt.co.kr/article/G1109521203|title=유재석, 2012 SBS '연예대상' 대상 수상…8년 연속 최고영예(종합)|date=30 December 2012|publisher=''OSEN''|accessdate=30 December 2012|language=ko}}</ref> || rowspan=2|Outstanding Award: Variety Category || [[Gary]] || ялсан |- | [[Ji Suk-jin]] || ялсан |- | Viewer's Most Popular Program Award || ''Running Man'' || ялсан |- | Viewer's Most Popular Award || rowspan=2| [[Yoo Jae-suk]] || ялсан |- | Grand Award (Daesang) || ялсан |- | rowspan=16|2013 || rowspan=4|49th [[Baeksang Arts Awards]] || Best Female Entertainer || [[Song Ji-hyo]] || нэр дэвшсэн |- | Best Male Entertainer || rowspan=2|[[Yoo Jae-suk]] || нэр дэвшсэн |- | Grand Award (Daesang)<ref>{{Cite web|url=http://isplus.live.joins.com/100sang/History/h_sub1.aspx?nr=49&snum=2|script-title=ko:49회 수상자·작품|accessdate=1 June 2015|language=ko}}</ref> || ялсан |- | Best Variety Show || ''Running Man'' || нэр дэвшсэн |- | Yahoo! Asia Buzz Awards || Asia's Most Charismatic Korean Host || [[Kim Jong-kook]] || ялсан |- | rowspan=2|NATE Awards || Best Variety Show || ''Running Man'' || ялсан |- | Best Couple || [[Gary]] & [[Song Ji-hyo]] || ялсан |- | rowspan=9|7th SBS Entertainment Awards<ref>{{Cite news|url=http://tvdaily.mk.co.kr/read.php3?aid=1388425862629547019|title='SBS 연예대상' 김병만 대상, 모두가 공감한 진정한 예능인들의 축제[종합]|date=30 December 2013|publisher=''TV Daily''|accessdate=30 December 2013|language=ko}}</ref> ||Friendship Award || [[Lee Kwang-soo]] || ялсан |- | rowspan=2| Best Couple Award || [[Ji Suk-jin]] & [[Lee Kwang-soo]] || нэр дэвшсэн |- | [[Gary]] & [[Song Ji-hyo]] || нэр дэвшсэн |- | Viewer's Most Popular Award || ''Running Man'' members || ялсан |- | Most Outstanding Program Award || ''Running Man'' || ялсан |- | rowspan=2| Male Outstanding Award || [[Haha]] || ялсан |- | [[Kim Jong-kook]] || ялсан |- | Female Most Outstanding Award ||[[Song Ji-hyo]] || ялсан |- | Grand Award (Daesang) || [[Yoo Jae-suk]] || нэр дэвшсэн |- | rowspan=5|2014 || rowspan=5|8th SBS Entertainment Awards<ref>{{Cite news|url=http://www.osen.co.kr/article/G1110042412|title=이경규, 2014 SBS연예대상 대상..무관 설움 떨쳤다 [종합]|date=31 December 2014|publisher=''OSEN''|accessdate=10 January 2015|language=ko}}</ref> || Viewer's Choice Award || [[Yoo Jae-suk]] || ялсан |- | Outstanding Award: Variety Shows|| [[Lee Kwang-soo]] || ялсан |- | Most Outstanding Award: Variety Shows || [[Kim Jong-kook]] || ялсан |- | Viewer's Choice: Best Variety Show || ''Running Man'' || ялсан |- | Grand Award (Daesang) || [[Yoo Jae-suk]] || нэр дэвшсэн |- | rowspan=9|2015 || 2014 Youku Night Awards || Entertainment Spirit Award || ''Running Man'' || ялсан |- | 51st Paeksang Arts Awards || Best Entertainment Program || ''Running Man'' || нэр дэвшсэн |- | rowspan=7|9th SBS Entertainment Awards<ref>{{Cite news|url=http://www.allkpop.com/article/2015/12/find-out-who-takes-the-daesang-and-more-from-2015-sbs-entertainment-awards|title=Find out who takes the Daesang and more from '2015 SBS Entertainment Awards'!|date=30 December 2015|publisher=''Allkpop''|accessdate=30 December 2015|language=en}}</ref> || Best Couple Award || [[Gary]] & [[Song Ji-hyo]] || нэр дэвшсэн |- | Viewer's Choice: Best Variety Show || ''Running Man'' || ялсан |- | Excellence Award - Variety Show || [[Ji Suk-jin]] || ялсан |- | rowspan=2|Top Excellence Award - Variety Show || [[Gary]] || ялсан |- | [[Song Ji-hyo]] || ялсан |- | Viewer's Most Popular Award || rowspan=2| [[Yoo Jae-suk]] || ялсан |- | Grand Award (Daesang) || ялсан |} {{hidden end}} ==Лавлах бичиг== {{лавлах холбоос|2}} [[Ангилал:Өмнөд Солонгосын телевизийн цуврал]] [[Ангилал:2010-аад оны телевизийн цуврал кино]] [[Ангилал:Телевизийн тоглоом]] d9q611upigcwi9ecuhcvro9eq0kjmm8 0 64744 708213 702023 2022-08-11T08:11:21Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Файл:António Guterres 2013.jpg|right|frameless]] '''Антониу Мануэл де Оливейра Гутерреш''' ({{lang-pt|António Manuel de Oliveira Guterres}}, 1949 оны 4 сарын 30-нд төрсөн) нь 2017 оны 1 сарын 1-нээс [[НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга]]ар ажиллаж буй, [[Португал]]ын улс төрч, дипломатч хүн. Тэрээр 1995-2002 онд [[Португалын ерөнхий сайд]]аар ажилласан, 1992-2002 онд тус улсын [[Социалист Нам (Португал)|Социалист Намын]] ерөнхий нарийн бичгийн дарга байв. 1999-2005 онд [[Социалист Интернационал]]ын ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байгаад 2005 онд [[НҮБ-ын дүрвэгчдийн асуудал хариуцсан дээд комиссар]]аар томилогдон, 2015 оныг дуустал ажиллажээ. == Намтар == Антониу Гутерреш 1949 онд Лиссабонд төрсөн. Түүний эцэг эх Виржилиу Диас Гутерриш (1913-2009), Хилда Кандида де Оливейра (1923 онд төрсөн) нар португалийн Фундана (Кастело Бранко дүүрэг) хотоос гаралтай. Тэрээр нэр хүндтэй Камоес дунд сургуульд суралцсан. 1965 онд тэрээр Португалийн шилдэг сурагчаар тодорч, Үндэсний лицей шагналыг (Prémio Nacional dos Liceus) хүртэж байжээ. Дараа нь тэрээр Дээд техникийн дээд сургуульд элсэн орж, физик, электрон инженерийн чиглэлээр суралцжээ. Оюутан байхдаа тэрээр католик залуучуудын хөдөлгөөнтэй холбоотой байв. 1971 онд дээд сургуулиа төгсөөд харилцаа холбооны системийн онолын хичээл заадаг байжээ. 1974 онд тэрээр улс төрд орохоор шийдэж, Португалийн Социалист намд элсэв. Баруун жигүүрийн дарангуйлагч Марсело Каэтано-г түлхэн унагасан "Улаан лишний" хувьсгалын дараа багшлахаа больж өөрийгөө бүхэлд нь улс төрд зориулжээ. 1976-1992 онд Гутерриш Португалийн парламентад Кастело Бранког төлөөлж байв. Тэрээр тус улсыг Европын Эдийн засгийн нийгэмлэгт элсүүлэх хэлэлцээрт оролцогчдын бүлгийн гишүүн байсан бөгөөд 1991 онд Дүрвэгсдийн асуудал эрхэлсэн Португалийн зөвлөлийг үүсгэн байгуулагчдын нэг байв. 1992-2002 онуудад А.Гутерреш Португалийн Социалист намын ерөнхий нарийн бичгийн даргаар ажилласан. Түүний удирдсан нам 1995 оны парламентын сонгуульд ялалт байгуулж, Ерөнхийлөгч Соареш түүнд Засгийн газар байгуулахыг даатгажээ. Гутерреш 1995-2002 онд Португалийн Засгийн газрыг тэргүүлсэн байна. Тэрээр 2016 оны зун [[НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга|НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын]] сонгуульд нэр дэвшсэн. 2016 оны 10-р сарын 5-ны өдөр НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлд тус байгууллагын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын албан тушаалыг сонгох санал хураалтаар Гутерреш ялалт байгуулсныг зарлав. 2016 оны 10-р сарын 13-нд НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблей Гутеррешийг Ерөнхий нарийн бичгийн даргын албан тушаалд сонгосон. Тэрээр 2017 оны нэгдүгээр сарын 1-нд албан тушаалдаа орсон. 2021 оны долдугаар сард тэрээр хоёр дахь удаагаа сонгогдож 2022 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс ажиллаж байна. 2022 оны 8-р сарын 8-11-нд [[Монгол Улс|Монгол]] улсад НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын хувиар албан ёсоор айлчилсан. == Цахим холбоос == {{Commonscat|António Guterres|Антониу Гутерреш}} {{Хөтлөгч мөр НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга}} {{DEFAULTSORT:Гутерреш, Антониу}} [[Ангилал:НҮБ-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга]] [[Ангилал:Португалын ерөнхий сайд]] [[Ангилал:Бүгд Найрамдах Улсын Чуулганы гишүүн]] [[Ангилал:НҮБ-ын Дүрвэгсдийн асуудал эрхэлсэн дээд комиссар]] [[Ангилал:Португалын Социалист Намын гишүүн]] [[Ангилал:Алдрын одон шагналтан (их загалмай)]] [[Ангилал:Ацтекийн Бүргэд одон шагналтан (их загалмай)]] [[Ангилал:Зүүн Тимор одон шагналтан]] [[Ангилал:Карлын шагналтан]] [[Ангилал:Леопольдын одон шагналтан (их загалмай)]] [[Ангилал:Мандах Нар одон шагналтан]] [[Ангилал:Португалын Христийн одон шагналтан (их загалмай)]] [[Ангилал:Румыны Од шагналтан (их загалмай)]] [[Ангилал:Бүгд Найрамдах Польшийн Гавьяаны одон шагналтан (их загалмай)]] [[Ангилал:Италийн Бүгд Найрамдах Улсын Гавьяаны одон шагналтан (их загалмай)]] [[Ангилал:Францын Үндэсний Гавьяаны одон шагналтан (их загалмай)]] [[Ангилал:Өмнөдийн Загалмай Үндэсний одон шагналтан (их загалмай)]] [[Ангилал:Цэцэн Ярослав вангийн одон шагналтан (1-р зэрэг)]] [[Ангилал:Лиссабоны хүн]] [[Ангилал:Португалчууд]] [[Ангилал:1949 онд төрсөн]] pvm1ygqf6b3e2pcl9995ixqan80pme0 14 70420 708140 616873 2022-08-10T13:12:34Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1765 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1765 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1765 establishments|1765 онд үүсгэн байгуулагдсан}} {{Байгуулагдсан он|1765}} [[Ангилал:1760-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1765]] 9crpova1yrl40oeu7y9nv2asc250ino 708142 708140 2022-08-10T13:12:45Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1765 establishments|{{PAGENAME}}}} {{Байгуулагдсан он|1765}} [[Ангилал:1760-д онд байгуулагдсан|#1765]] 8wcyivb7l9h6jlhsq3y7swtilcy6pe3 0 72698 708220 682338 2022-08-11T11:41:11Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki {{Хаан|name=Энх хаан|title=Монголын хаан|coronation=1391|full name=Энх|other titles=|royal house=[[Боржигин]]|dynasty=Монгол Улс|father=[[Зоригт хаан|Есүдэр]]|mother=?|date of death=1393 |date of birth=?|successor=[[Элбэг хаан]]|image=}} '''Энх хаан'''<ref>[http://ftp.budaedu.org/ebooks/pdf/MO036.pdf HOГOOH ДЭВТЭР]</ref> нь 1391-1393 онд Монголыг ([[XIV-XVII зууны Монгол орон|Хойд Юань улс]]) хаанчилж байжээ. Энх хааны тухай мэдээлэл түүхэнд маш ховор байдаг бөгөөд Мин улсын түүхэнд дурдагдсан байдаг учраас одоо хүртэл түүхч судлаачдын дунд [[Монгол хаад|Монголын хаан]] байсан эсэх талаар маргаантай байна. Монголын түүхийн энэ зурвас үеийн талаар судлаач нар дараах 2 саналтай байна. # “[[Мин улсын судар|Мин улсын судар]]”, [[Төмөрийн улс]]ад эмхэтгэсэн “Зафарнаама” (''Ялалтын ном''), “[[Алтан товч|Лу.Алтан товч]]” зэргийг баримтлагсад нь [[Зоригт хаан]] нь Есүдэр мөн бөгөөд Энх хааны эцэг. 1391 онд Есүдэрийн хаан ширээг залгамжилсан хэмээн үздэг. # “[[Эрдэнийн товч]]” зэрэг Монгол сурвалжийг баримтлагсад нь Энхзоригт хэмээгч нь Есүдэр бус [[Төгстөмөр хаан|Төгстөмөр хааны]] аль нэг хүү нь бөгөөд Зоригт цолтойгоор хаан суусан. Энх гэдэг нь өөрийнх нь нэр нь гэж үздэг. ==Холбоотой мэдээлэл== * [[Монгол хаад]] * [[Зоригт хаан]] == Зүүлт == {{лавлах холбоос|2}} {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] |он=1391-1393 |өмнө=[[Зоригт хаан]] |дараа=[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]] }} {{end}} [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын хаан]] [[Ангилал:Умард Юанийн ноёрхогч]] [[Ангилал:14-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1393 онд өнгөрсөн]] 4k1imeoahbkfcy2w9q4qnwcwr6ekpbd 0 83998 708219 663825 2022-08-11T11:00:28Z 2001:4451:116A:BE00:851F:6B1B:2959:5BF3 Image wikitext text/x-wiki [[Файл:Original Doraemon manga Red-White variant.png|thumb|Logotipo]] '''Дораэмон''' ({{lang-ja|ドラえもん}}) Японы дуудлага: [do̞ɾa̠e̞mõ̞ɴ] )гэх алдарт [[шоонэн манга]] цувралыг [[Фүжико Ф. Фүжио]] гэгч манга зураач (''мангака'') зурсан. Дораэмон манга цуврал маш сайн борлуулалтай байсан учраас [[анимэ]] хэлбэрээр гарсан юм. ==Дүрүүд== *Нобита: ухаан муутай тэнэгдүү, бага сургуулийн сурагч юм. *Дораэмон: Ирээдүйгээс ирсэн робот муур бѳгѳѳд санамсаргүй байдлаар илбэнх шиг харагддаг болж, Нобитад туслахаар ѳнгѳрсѳн рүү аялдаг. == Гадаад холбоос == * [http://www.dora-world.com/ Албан ёсны цахим хуудас] {{stub}} [[Ангилал:Манга]] [[Ангилал:анимэ]] p122uk0becga55bzdn3mfcvwkkw3lwa 0 96484 708135 678794 2022-08-10T13:11:19Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki [[Файл:Hermitage Museum - Exterior view 1.jpg|thumb|Өвлийн ордон, Эрмитаж цогцолборын гол байгууламж]] '''Эрмитаж''' ([[Орос хэл|Орос]]: Государственный Эрмитаж) [[Оросын Холбооны Улс|Оросын Холбооны Улсын]] [[Санкт-Петербург]] хотод оршдог урлаг, соёлын [[музей]] юм. Нийт үзмэрийн тоогоор дэлхийд хоёрдугаарт эрэмбэлэгддэг. [[1764]] онд Оросын хатан хаан [[II Екатерина]] Берлиний худалдаачин Иоханн Эрнст Гоцковскийгээс уран зургийн цуглуулга анх худалдан авснаар тус музейг үндэслэсэн гэж үздэг. Эрмитаж музей байгуулагдсаны ойг жил бүрийн 12 дугаар сарын 7-нд [[Гэгээн Катерина|Гэгээн Катеринагийн]] өдөр тэмдэглэдэг. 1852 оноос музейг олон нийтэд нээлттэй болгосон. == Үгийн гарал үүсэл == Эрмитаж гэдэг үг нь эртний франц хэлний ''hermit, ermit'', хожуу үеийн латин хэлний ''eremita'', грек хэлний ''eremites буюу хүмүүсээс тусгаарлагдсан газар'' гэсэн үгнээс гаралтай. Тус барилгыг ийнхүү нэрлэх болсон шалтгаан нь зөвхөн цөөн тооны хүмүүс л нэвтрэх эрхтэй байснаас үүдэлтэй. == Барилга, байгууламжууд == Анх музейн үзмэрүүдийг хадгалж байсан барилгыг "Бага Эрмитаж" гэж нэрлэдэг. Өдгөө тус музейн [[Нева мөрөн|Нева мөрний эрэгт]] орших олон тооны түүхэн барилга, байгууламжуудаас бүрдсэн цогцолбор болсон. Бага Эрмитаж ордноос гадна "Хуучин Эрмитаж", "Шинэ Эрмитаж", "Эрмитаж театр", "Өвлийн ордон" зэрэг барилгуудад үзмэрийг дэлгэн харуулж байна. [[Image:HermitageAcrossNeva-2.jpg|thumb|center|upright=4|Эрмитаж музейн цогцолбор. Зүүнээс баруун: Эрмитаж театр – Хуучин Эрмитаж – Бага Эрмитаж – Өвлийн ордон]] == Үзмэр, цуглуулга == Баруун Европын урлагийн цуглуулга нь 13-р зуунаас 20-р зууны үеийг хамаарах Европын уран зураг, уран баримал, болон бусад эд өлгийн зүйлсээс бүрдэнэ. Европын урлагийн бүтээлүүд тус музейн үндсэн барилгын нийт 2 давхар, 120 танхимыг эзлэдэг. === Египетийн цуглуулга === [[File:8600 - St Petersburg - Hermitage - Egyptian antiquities.jpg|thumb|upright|Египетийн цуглуулгын танхим|alt=]] Эрмитаж музей олон нийтэд нээлттэй болсон 1852 оноос Египетийн цуглуулгууд тус музейн сан хөмрөгт нэмэгдсэн. Үзмэрүүд нь нэн эртний Египетээс 12 дугаар зууны үе хүртэлх эд өлгийн зүйлсийг хамаарна. Өвлийн ордон музейн нэгдүгээр давхрын зүүн хэсгийн танхимд байрладаг. === Сонгодог эртний үеийн цуглуулга === Сонгодог эртний эдлэлүүдийн цуглуулгад Хуучин болон Шинэ Эрмитажийн барилгын ихэнх давхрыг эзэлдэг. Доод давхрын интерьерийг 1850-аад оны эхээр Германы архитектор Лео фон Клензе грек маягийн загвараар хийсэн. Нэгдүгээр давхрын хамгийн том, мэдэгдэхүйц интерьерүүдийн нэг бол Греко-Этрусканы вааруудыг үзүүлэхэд зориулагдсан Сердоболын боржингийн саарал цул баганын хоёр эгнээгээр гурван хэсэгт хуваагдсан Хорин баганат танхим юм. Танхимын шалыг эртний уламжлалт загварыг дуурайлган орчин үеийн гантиг шигтгэмэл маягаар хийсэн. Баруун жигүүрт байрлах өрөө нь 2.57 м (8.4 фут) өндөртэй, 19 тонн жинтэй (42,000 фунт) жинтэй. Баруун жигүүрийг анх үзэсгэлэн гаргах зориулалтаар бүтээсэн, одоо үзэсгэлэн зохион байгуулж буй Шинэ Эрмитажын зүүн жигүүр дэх нэг давхарт байрлах өрөөнүүд нь номын сангийн зориулалттай. Анхны номын сангийн нэг болох барилгын зүүн өмнөд буланд байрлах Афины өрөөний шалыг 1854 онд эртний христийн шашны цогчин дуганы сууринаас малтсан 4-р зууны жинхэнэ мозайкаар чимэглэсэн байдаг. Сонгодог эртний эд зүйлсийн цуглуулгад МЭӨ III мянга - МЭӨ V зууны үеийн Грекийн олдворууд, эртний Грекийн ваар, Хойд Понт Грекийн колони байсан Грекийн хотуудаас ирсэн эд зүйлс, эллинист баримал, гоёл чимэглэл, алдарт Гонзага Камео зэрэг багтдаг. МЭӨ 9-р зууны 2-р зууны үеийн налуу өнцөг, МЭӨ I зууны үеэс Ромын гантиг, хүрэл баримал, хэрэглээний урлаг - МЭӨ IV зууны үеэс сонгодог болон эллинист грек барималуудын хуулбарыг багтаасан болно. Цуглуулгын онцлох үзмэрийн нэг бол Тавидын Венус бурхан юм. Хамгийн сүүлийн үеийн судалгаагаар Ромын үеийн хуулбар биш харин Грекийн үеийн жинхэнэ уран баримал гэж үзэж байна. === Манай эриний өмнөх үеийн цуглуулга === Өвлийн ордны баруун жигүүрийн нэг давхарт Манай эриний өмнөх үеийн түүхийн дурсгал, Кавказын соёл, урлагийн цуглуулга, мөн хоёр дахь эрдэнэсийн галерей байрладаг. Манай эриний өмнөх үеийн олдворууд нь Оросын эзэнт гүрэн, хуучин Зөвлөлт холбоот улсын нийт газар нутгуудад хийсэн өргөн цар хүрээтэй малтлагын үр дүнд цуглуулсан палеолит үеэс төмөр зэвсгийн үе хүртэлх эд өлгийн зүйлсээс бүрдэнэ. Эдгээрийн дотор Пазырык, Башадар булшны малтлагаас гарсан Алтайн нүүдэлчин омгийн урлаг, соёлын алдартай цуглуулга, тэр дундаа МЭӨ 4-өөс 3-4-р зууны үеийн дэлхийн хамгийн эртний хивс, сайн хадгалагдсан модон тэрэг багтдаг. Кавказын үзэсгэлэн Армян, Баруун Армени улсын Урарту олдворуудын цуглуулга мөн багтана. Тэдний олонхийг Эрмитаж музейн захирал асан Борис Пиотровскийн удирдлага дор Тейшебаинид хийсэн малтлагын үр дүнд олж цуглуулжээ. ==Уран зургийн сан хөмрөг== <gallery widths="160" heights="170"> Файл:Стела начальника гончаров Пепи.jpg|[[Эртний Египет]]: Ваар (Христийн тооллын өмнөх 18-р зуун) Файл:Urartian Art 04b~.jpg|Эртний Ойрх Дорнод: Урарту (Христийн тооллын өмнөх 7–5 зуун) Файл:Ermitáž 57.jpg|[[Эртний Грек]]: Улаан чимэглэлтэй ваар (Христийн тооллын өмнөх 5-р зуун) Файл:PazyrikHorseman.JPG|[[Пазырыкийн соёл]]: (Христийн тооллын өмнөх 3-р зуун) Файл:Cammeo gonzaga con doppio ritratto di tolomeo II e arsinoe II, III sec. ac. (alessandria), da hermitage.jpg|[[Эллинист үе]]: [[Гонзага Камео]] (Христийн тооллын өмнөх 3-р зуун) Файл:Portrait of Lucius Verus (Hermitage) - Портрет Люция Вера 2.jpg|[[Эртний Ром]]: [[Луциус Верус]] цээж баримал (160–170) Файл:Buddha pensieroiso padmapani, slate, gandhara, II-III sec.JPG|[[Энэтхэгийн урлаг]]:[[Будда | Буддагийн баримал]] (2-3-р зуун) Файл:Szent gellért 1.jpg|[[Готик урлаг]]: [[Анжоугийн домог]] (1330) Файл:Leonardo da Vinci attributed - Madonna Litta.jpg|[[Сэргэн мандалт]]: [[Мадонна Литта]], [[Леонардо да Винчи]] (c. 1490) Файл:Tizian 009.jpg|[[Сэргэн мандалт]]: [[Мариа Магдаленагийн гэмшил]], [[Титиан]] (1565) Файл:Greco, El - Sts Peter and Paul.jpg|[[Маньеризм]]: [[Гэгээн Петр, Паул]] , [[Эл Греко]] (1592) Файл:Caravaggio, Michelangelo Merisi da - The Lute-Player.jpg|[[Барокко|Барокко]]: [[Лютня хөгжимчин]] , [[Караважио]] (1596) Файл:Diego Velázquez 016.jpg|[[Барокко|Испанийн Барокко]]: ''Үдийн цай'' , [[Диего Веласкес]] (1617) Файл:Anthonis van Dyck 049.jpg|[[Барокко]]: ''Өөрийн хөрөг'' [[Антонис ван Дейк]] (1622-1623) Файл:Rembrandt Harmensz. van Rijn 026.jpg|[[Голландын алтан үе]]: [[Даная]] , [[Рембрант]] (1636) Файл:Nicolas Poussin 080.jpg|[[Классицизм]]: ''Танкред Эрмениа хоёр'' [[Никола Пуссан]] (1649) Файл:Gainsborough, Thomas - A Woman in Blue.jpg|''Цэнхэр даашинзтай бүсгүй'' [[Томас Гейнсборо]] (c. 1770s) Файл:Jean-Honoré Fragonard 007.jpg|[[Рококко]]: ''Нууц үнсэлт'' [[Жан Оноре Фрагонар]] (c. 1780) Файл:Psyché.jpg|[[Неоклассицизм]]: ''[[Кюпидийн үнсэлтээр сэрж буй Психе]]'' [[Антонио Канова]] (1800–1803) Файл:Francisco-Goya - Portrait-of-the-Actress-Antonia-Zarate.jpg|[[Романтизм]]: ''Жүжигчин Антониа Саратегийн хөрөг'' [[Франциско Гояа]] (1810) Файл:Fath Ali Shah(hermitage1).jpg|Персийн урлаг: ''Фат Али-шахын хөрөг'' (1813–1814) Файл:Claude Monet 022.jpg|[[Импрессионизм]]: ''[[Цэцэрлэгт хүрээлэн дэх бүсгүй]]'' , [[Клод Моне]] (1867) Файл:Whitehousenight.jpg|[[Постимпрессионизм]]: ''Шөнийн цагаан байшин'' [[Винсент ван Гог]] (1890) </gallery> == Цахим холбоос == {{Commonscat|Hermitage Museum}} * [http://www.hermitagemuseum.org/ Эрмитаж] (англи, оросоор) [[Ангилал:Эрмитаж| ]] [[Ангилал:Оросын урлагийн музей]] [[Ангилал:Санкт-Петербургийн музей]] [[Ангилал:Оросын бароккогийн барилга]] [[Ангилал:Оросын шилтгээн]] [[Ангилал:Европын шилтгээн]] [[Ангилал:Лео фон Кленцэ]] [[Ангилал:ОХУ дахь дэлхийн соёлын өв]] [[Ангилал:Европ дахь дэлхийн соёлын өв]] [[Ангилал:1750-иад онд барьсан]] [[Ангилал:1764 онд байгуулагдсан]] 1kkwiawvy4sic9kvxdo758pkdujnzuy 708150 708135 2022-08-10T14:31:13Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Файл:Hermitage Museum - Exterior view 1.jpg|thumb|Өвлийн ордон, Эрмитаж цогцолборын гол байгууламж]] '''Эрмитаж''' ([[Орос хэл|Орос]]: Государственный Эрмитаж) [[Оросын Холбооны Улс|Оросын Холбооны Улсын]] [[Санкт-Петербург]] хотод оршдог урлаг, соёлын [[музей]] юм. Нийт үзмэрийн тоогоор дэлхийд хоёрдугаарт эрэмбэлэгддэг. [[1764]] онд Оросын хатан хаан [[II Екатерина]] Берлиний худалдаачин Иоханн Эрнст Гоцковскийгээс (''Johann Ernst Gotzkowsky'', 1710—1775) уран зургийн цуглуулга анх худалдан авснаар тус музейг үндэслэсэн гэж үздэг. Эрмитаж музей байгуулагдсаны ойг жил бүрийн 12 дугаар сарын 7-нд [[Гэгээн Катерина|Гэгээн Катеринагийн]] өдөр тэмдэглэдэг. 1852 оноос музейг олон нийтэд нээлттэй болгосон. == Үгийн гарал үүсэл == Эрмитаж гэдэг үг нь эртний франц хэлний ''hermit, ermit'', хожуу үеийн латин хэлний ''eremita'', грек хэлний ''eremites буюу хүмүүсээс тусгаарлагдсан газар'' гэсэн үгнээс гаралтай. Тус барилгыг ийнхүү нэрлэх болсон шалтгаан нь зөвхөн цөөн тооны хүмүүс л нэвтрэх эрхтэй байснаас үүдэлтэй. == Барилга, байгууламжууд == Анх музейн үзмэрүүдийг хадгалж байсан барилгыг "Бага Эрмитаж" гэж нэрлэдэг. Өдгөө тус музейн [[Нева мөрөн|Нева мөрний эрэгт]] орших олон тооны түүхэн барилга, байгууламжуудаас бүрдсэн цогцолбор болсон. Бага Эрмитаж ордноос гадна "Хуучин Эрмитаж", "Шинэ Эрмитаж", "Эрмитаж театр", "Өвлийн ордон" зэрэг барилгуудад үзмэрийг дэлгэн харуулж байна. [[Image:HermitageAcrossNeva-2.jpg|thumb|center|upright=4|Эрмитаж музейн цогцолбор. Зүүнээс баруун: Эрмитаж театр – Хуучин Эрмитаж – Бага Эрмитаж – Өвлийн ордон]] == Үзмэр, цуглуулга == Баруун Европын урлагийн цуглуулга нь 13-р зуунаас 20-р зууны үеийг хамаарах Европын уран зураг, уран баримал, болон бусад эд өлгийн зүйлсээс бүрдэнэ. Европын урлагийн бүтээлүүд тус музейн үндсэн барилгын нийт 2 давхар, 120 танхимыг эзлэдэг. === Египетийн цуглуулга === [[File:8600 - St Petersburg - Hermitage - Egyptian antiquities.jpg|thumb|upright|Египетийн цуглуулгын танхим|alt=]] Эрмитаж музей олон нийтэд нээлттэй болсон 1852 оноос Египетийн цуглуулгууд тус музейн сан хөмрөгт нэмэгдсэн. Үзмэрүүд нь нэн эртний Египетээс 12 дугаар зууны үе хүртэлх эд өлгийн зүйлсийг хамаарна. Өвлийн ордон музейн нэгдүгээр давхрын зүүн хэсгийн танхимд байрладаг. === Сонгодог эртний үеийн цуглуулга === Сонгодог эртний эдлэлүүдийн цуглуулгад Хуучин болон Шинэ Эрмитажийн барилгын ихэнх давхрыг эзэлдэг. Доод давхрын интерьерийг 1850-аад оны эхээр Германы архитектор Лео фон Клензе грек маягийн загвараар хийсэн. Нэгдүгээр давхрын хамгийн том, мэдэгдэхүйц интерьерүүдийн нэг бол Греко-Этрусканы вааруудыг үзүүлэхэд зориулагдсан Сердоболын боржингийн саарал цул баганын хоёр эгнээгээр гурван хэсэгт хуваагдсан Хорин баганат танхим юм. Танхимын шалыг эртний уламжлалт загварыг дуурайлган орчин үеийн гантиг шигтгэмэл маягаар хийсэн. Баруун жигүүрт байрлах өрөө нь 2.57 м (8.4 фут) өндөртэй, 19 тонн жинтэй (42,000 фунт) жинтэй. Баруун жигүүрийг анх үзэсгэлэн гаргах зориулалтаар бүтээсэн, одоо үзэсгэлэн зохион байгуулж буй Шинэ Эрмитажын зүүн жигүүр дэх нэг давхарт байрлах өрөөнүүд нь номын сангийн зориулалттай. Анхны номын сангийн нэг болох барилгын зүүн өмнөд буланд байрлах Афины өрөөний шалыг 1854 онд эртний христийн шашны цогчин дуганы сууринаас малтсан 4-р зууны жинхэнэ мозайкаар чимэглэсэн байдаг. Сонгодог эртний эд зүйлсийн цуглуулгад МЭӨ III мянга - МЭӨ V зууны үеийн Грекийн олдворууд, эртний Грекийн ваар, Хойд Понт Грекийн колони байсан Грекийн хотуудаас ирсэн эд зүйлс, эллинист баримал, гоёл чимэглэл, алдарт Гонзага Камео зэрэг багтдаг. МЭӨ 9-р зууны 2-р зууны үеийн налуу өнцөг, МЭӨ I зууны үеэс Ромын гантиг, хүрэл баримал, хэрэглээний урлаг - МЭӨ IV зууны үеэс сонгодог болон эллинист грек барималуудын хуулбарыг багтаасан болно. Цуглуулгын онцлох үзмэрийн нэг бол Тавидын Венус бурхан юм. Хамгийн сүүлийн үеийн судалгаагаар Ромын үеийн хуулбар биш харин Грекийн үеийн жинхэнэ уран баримал гэж үзэж байна. === Манай эриний өмнөх үеийн цуглуулга === Өвлийн ордны баруун жигүүрийн нэг давхарт Манай эриний өмнөх үеийн түүхийн дурсгал, Кавказын соёл, урлагийн цуглуулга, мөн хоёр дахь эрдэнэсийн галерей байрладаг. Манай эриний өмнөх үеийн олдворууд нь Оросын эзэнт гүрэн, хуучин Зөвлөлт холбоот улсын нийт газар нутгуудад хийсэн өргөн цар хүрээтэй малтлагын үр дүнд цуглуулсан палеолит үеэс төмөр зэвсгийн үе хүртэлх эд өлгийн зүйлсээс бүрдэнэ. Эдгээрийн дотор Пазырык, Башадар булшны малтлагаас гарсан Алтайн нүүдэлчин омгийн урлаг, соёлын алдартай цуглуулга, тэр дундаа МЭӨ 4-өөс 3-4-р зууны үеийн дэлхийн хамгийн эртний хивс, сайн хадгалагдсан модон тэрэг багтдаг. Кавказын үзэсгэлэн Армян, Баруун Армени улсын Урарту олдворуудын цуглуулга мөн багтана. Тэдний олонхийг Эрмитаж музейн захирал асан Борис Пиотровскийн удирдлага дор Тейшебаинид хийсэн малтлагын үр дүнд олж цуглуулжээ. ==Уран зургийн сан хөмрөг== <gallery widths="160" heights="170"> Файл:Стела начальника гончаров Пепи.jpg|[[Эртний Египет]]: Ваар (Христийн тооллын өмнөх 18-р зуун) Файл:Urartian Art 04b~.jpg|Эртний Ойрх Дорнод: Урарту (Христийн тооллын өмнөх 7–5 зуун) Файл:Ermitáž 57.jpg|[[Эртний Грек]]: Улаан чимэглэлтэй ваар (Христийн тооллын өмнөх 5-р зуун) Файл:PazyrikHorseman.JPG|[[Пазырыкийн соёл]]: (Христийн тооллын өмнөх 3-р зуун) Файл:Cammeo gonzaga con doppio ritratto di tolomeo II e arsinoe II, III sec. ac. (alessandria), da hermitage.jpg|[[Эллинист үе]]: [[Гонзага Камео]] (Христийн тооллын өмнөх 3-р зуун) Файл:Portrait of Lucius Verus (Hermitage) - Портрет Люция Вера 2.jpg|[[Эртний Ром]]: [[Луциус Верус]] цээж баримал (160–170) Файл:Buddha pensieroiso padmapani, slate, gandhara, II-III sec.JPG|[[Энэтхэгийн урлаг]]:[[Будда | Буддагийн баримал]] (2-3-р зуун) Файл:Szent gellért 1.jpg|[[Готик урлаг]]: [[Анжоугийн домог]] (1330) Файл:Leonardo da Vinci attributed - Madonna Litta.jpg|[[Сэргэн мандалт]]: [[Мадонна Литта]], [[Леонардо да Винчи]] (c. 1490) Файл:Tizian 009.jpg|[[Сэргэн мандалт]]: [[Мариа Магдаленагийн гэмшил]], [[Титиан]] (1565) Файл:Greco, El - Sts Peter and Paul.jpg|[[Маньеризм]]: [[Гэгээн Петр, Паул]] , [[Эл Греко]] (1592) Файл:Caravaggio, Michelangelo Merisi da - The Lute-Player.jpg|[[Барокко|Барокко]]: [[Лютня хөгжимчин]] , [[Караважио]] (1596) Файл:Diego Velázquez 016.jpg|[[Барокко|Испанийн Барокко]]: ''Үдийн цай'' , [[Диего Веласкес]] (1617) Файл:Anthonis van Dyck 049.jpg|[[Барокко]]: ''Өөрийн хөрөг'' [[Антонис ван Дейк]] (1622-1623) Файл:Rembrandt Harmensz. van Rijn 026.jpg|[[Голландын алтан үе]]: [[Даная]] , [[Рембрант]] (1636) Файл:Nicolas Poussin 080.jpg|[[Классицизм]]: ''Танкред Эрмениа хоёр'' [[Никола Пуссан]] (1649) Файл:Gainsborough, Thomas - A Woman in Blue.jpg|''Цэнхэр даашинзтай бүсгүй'' [[Томас Гейнсборо]] (c. 1770s) Файл:Jean-Honoré Fragonard 007.jpg|[[Рококко]]: ''Нууц үнсэлт'' [[Жан Оноре Фрагонар]] (c. 1780) Файл:Psyché.jpg|[[Неоклассицизм]]: ''[[Кюпидийн үнсэлтээр сэрж буй Психе]]'' [[Антонио Канова]] (1800–1803) Файл:Francisco-Goya - Portrait-of-the-Actress-Antonia-Zarate.jpg|[[Романтизм]]: ''Жүжигчин Антониа Саратегийн хөрөг'' [[Франциско Гояа]] (1810) Файл:Fath Ali Shah(hermitage1).jpg|Персийн урлаг: ''Фат Али-шахын хөрөг'' (1813–1814) Файл:Claude Monet 022.jpg|[[Импрессионизм]]: ''[[Цэцэрлэгт хүрээлэн дэх бүсгүй]]'' , [[Клод Моне]] (1867) Файл:Whitehousenight.jpg|[[Постимпрессионизм]]: ''Шөнийн цагаан байшин'' [[Винсент ван Гог]] (1890) </gallery> == Цахим холбоос == {{Commonscat|Hermitage Museum}} * [http://www.hermitagemuseum.org/ Эрмитаж] (англи, оросоор) [[Ангилал:Эрмитаж| ]] [[Ангилал:Оросын урлагийн музей]] [[Ангилал:Санкт-Петербургийн музей]] [[Ангилал:Оросын бароккогийн барилга]] [[Ангилал:Оросын шилтгээн]] [[Ангилал:Европын шилтгээн]] [[Ангилал:Лео фон Кленцэ]] [[Ангилал:ОХУ дахь дэлхийн соёлын өв]] [[Ангилал:Европ дахь дэлхийн соёлын өв]] [[Ангилал:1750-иад онд барьсан]] [[Ангилал:1764 онд байгуулагдсан]] 8jh8ivplblogvixykmvqlxo0enymrx9 14 96491 708136 616874 2022-08-10T13:11:30Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1764 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1764 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1764 establishments|1764 онд үүсгэн байгуулагдсан}} {{Байгуулагдсан он|1764}} [[Ангилал:1760-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1764]] oq7jiw8h4r8tiygpmbns4y6nswd5cu1 708138 708136 2022-08-10T13:11:41Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1764 establishments|{{PAGENAME}}}} {{Байгуулагдсан он|1764}} [[Ангилал:1760-д онд байгуулагдсан|#1764]] lks7mv7v4ypywus8o68kvyp9hho06lo 14 99000 708147 616875 2022-08-10T13:13:34Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1760-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1760-д онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki {{Commonscat|Organizations established in the 1760s}} [[Ангилал:1760-д он|үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:18-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан|#1760]] [[Ангилал:Байгууллага, үүсгэн байгуулагдсан арванаар|#1760]] nf4hp3mmu4481ahb8kn64wkd5vvb43p 708149 708147 2022-08-10T13:13:53Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|Organizations established in the 1760s|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:1760-д он|байгуулагдсан]] [[Ангилал:18-р зуунд байгуулагдсан|#1760]] [[Ангилал:Байгууллага байгуулагдсан арванаар|#1760]] hrpbgoreo0ccwycexr25afiq20iu3xr 0 99238 708122 685988 2022-08-10T13:07:48Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дээд сургууль | Name = {{lang|ru|Московский государственный университет имени М. В. Ломоносова / МГУ}}<br /><small>Ломоносовын нэрэмжит Москвагийн Улсын Их Сургууль</small> | Logo = 5111-0138-reverse.png | Logogrösse = 100px | Gründungsdatum = {{OldStyleDate|1 сарын 23|1755|1 сарын 12}} | Ort = [[Москва]], [[Оросын Холбооны Улс]] | Leitung = [[Виктор Антонович Садовничий|Виктор Садовничий]] | Leitungstitel = Ректор | Studentenzahl = ≈ 40.000<ref name="homepage">{{Webarchiv|url=http://www.msu.ru/ge/ |wayback=20050126013237 |text=http://www.msu.ru/ge/ - deutschsprachige Informationsseite der Universität |archiv-bot=2019-04-28 05:58:26 InternetArchiveBot }}</ref> | Mitarbeiterzahl = ≈ 11.500<ref name="homepage" /> | davon Professoren= ≈ 1.000<ref name="homepage" /> | Trägerschaft = Улсын | Jahresetat = | Website = [http://www.msu.ru/ www.msu.ru] }} [[Файл:МГУ, вид с воздуха.jpg|thumb|right|Москвагийн Улсын Их Сургуулийн төв байр]] '''Москвагийн Улсын Их Сургууль''' буюу өөрөөр бас '''Ломоносовын нэрэмжит Москвагийн Улсын Их Сургууль''' ({{lang-ru|Московский государственный университет имени М. В. Ломоносова}}, орос товч нэр МГУ, монгол товчлол МУИС) нь [[Оросын Холбооны Улс]]ын хамгийн том [[их сургууль]] юм. 1940 оноос хойш М.Ломоносовын нэрэмжит болсон. == Түүх == Их сургууль 1755 оны нэгдүгээр сарын 12^{<small>юлийн тооллоор</small>} / нэгдүгээр сарын 23^{<small>григорийн тоолол</small>}-нд олон талын мэдлэгтэй, зохиолч [[Михаил Васильевич Ломоносов|Михаил Ломоносовын]] санаачилгаар, [[Елизавета|Елизавета Петровна]] хатны зарлигийн дагуу [[Иван Иванович Шувалов|Иван Шувалов]] үндэслэн байгуулжээ. Энэ их сургуулийн үүсгэн байгуулагдсаны ойг өнөөдөр григорийн тооллын нэгдүгээр сарын 25-нд тэмдэглэдэг ба учир нь үүсгэн байгуулагдсан өдрийг [[Ромын Татиана|Гэгээн Татианагийн]] баярын өдөртэй холбодог уламжлалтай юм. 1755 онд нээгдэхэд 100 оюутантай байсан байна. Зөвлөлтийн буюу Оросын улс төр, урлаг, шинжлэх ухааны олон мянган төгсөгчид энэ сургуулийг дүүргэсэн байдаг бөгөөд тэдний тоонд [[Михаил Сергеевич Горбачёв|Михаил Горбачёв]] бас ордог. 2021 оны эхээр тус их сургуулийн бүх мэргэжлийн ангид ойролцоогоор 38.000 оюутан бүртгүүлсэн байв. 2019 оныг хүртэл оросын ерөнхийлөгч тус их сургуулийн ректорыг тэтгэвэрийн наснаас нь хойш хоёр удаа сунган ажиллуулах эрхтэй байснаас үүдэн өнөөдөр 82 насыг зооглож буй ректор Виктор Антонович Садовничий 1992 оноос хойш 29 жилийн турш ректорын албыг хашсаар байгаа тул [[Төрийн Дум]] үүний ''«хоёр удаа»'' гэсэн үгийг нь хассан байдаг.<ref>[https://www.novayagazeta.ru/news/2019/11/20/157063-gosduma-odobrila-popravku-pozvolyayuschuyu-prezidentu-bez-ogranicheniy-prodlevat-polnomochiya-rektorov-mgu-i-spbgu Die Staatsduma billigte ein Gesetz über Putins Recht, Sadovnichys Befugnisse uneingeschränkt auszuweiten], Nowaja Gaseta, 20. November 2019</ref> == Их сургуулийн факультет == Москвагийн Улсын Их Сургууль одоогоор (2013 он) 41 факультет, хэд хэдэн хүрээлэн ба оюутны төвтэй ба үүнд:<ref>[http://www.msu.ru/info/struct/ Gliederung der MGU] (russisch)</ref><ref>{{Webarchiv|url=http://www.msu.ru/ge/info/struct/ |wayback=20090906160655 |text=Gliederung der MGU |archiv-bot=2019-04-28 05:58:26 InternetArchiveBot }} (deutsch); unvollständig</ref> {{Олон баганат жагсаалт |өргөн=25em |баганынтоо=3 |жагсаалт= * Механик ба математикийн факультет * Тооцоолох математик ба кибернетикийн факультет * Физикийн факультет * Химийн факультет * Физик-химийн инженерийн факультет * Биологийн факультет * Биоинженер ба биоинформатикийн факультет * Хөрс судлалын факультет * Геологийн факультет * Газар зүйн факультет * Дэлхийн үйл явцын факультет * Материал судлалын факультет * Суурь анагаах ухааны факультет * Түүхийн факультет * Хэл шинжлэлийн факультет * Гүн ухааны факультет * Бизнес, эдийн засгийн факультет * Бизнесийн их сургууль (факультет) * Хууль зүйн факультет * Сэтгүүл зүйн факультет * Сэтгэл судлалын факультет * Ази ба Африк судлалын хүрээлэн * Нийгэм судлалын факультет * Гадаад хэлний факультет * Төрийн захиргааны факультет * Урлагийн факультет * Дэлхийн улс төрийн факультет * Боловсролын сургалтын факультет * Нэмэлт сургалтын факультет ** Хүмүүнлэг, нийгмийн ухааны багш нарын мэргэжил дээшлүүлэх хүрээлэн ** Шинжлэх ухаан, боловсролын мэргэжилтнүүдийн мэргэжил дээшлүүлэх төв * МУИС-ийн харьяа Москвагийн Бизнесийн Сургууль * Цэргийн боловсролын факультет * Биеийн тамир, спортын хүрээлэн * Олон улсын сургалтын төв (МУИС-ийн бэлтгэл анги) }} == Алдартай төгсөгчид == Михаил Горбачёваас гадна тус сургуулийг төгссөн 10 [[Нобелийн шагнал]]тан байдаг:<ref>{{Internetquelle |url=http://www.msu.ru/en/info/nobel.html |titel=Nobel Prize Laureates from MSU |zugriff=2014-09-26}}</ref> * [[Николай Николаевич Семёнов]], Химийн Нобелийн шагналтан (1956 онд шагнал хүртсэн) * [[Игорь Евгеньевич Тамм]], Физикийн Нобелийн шагналтан (1958 онд шагнал хүртсэн) * [[Илья Михайлович Франк]], Физикийн Нобелийн шагналтан (1958 онд шагнал хүртсэн) * [[Борис Пастернак|Борис Леонодович Пастернак]], Утга зохиолын Нобелийн шагналтан (1958 онд шагнал хүртсэн) * [[Лев Ландау|Лев Давидович Ландау]], Физикийн Нобелийн шагналтан (1962 онд шагнал хүртсэн) * [[Александр Михайлович Прохоров]], Физикийн Нобелийн шагналтан (1964 онд шагнал хүртсэн) * [[Андрей Сахаров|Андрей Дмитриевич Сахаров]], Энхтайвны Нобелийн шагналтан (1975 онд шагнал хүртсэн) * [[Пётр Леонидович Капица]], Физикийн Нобелийн шагналтан (1978 онд шагнал хүртсэн) * [[Михаил Сергеевич Горбачёв]], Энхтайвны Нобелийн шагналтан (1990 онд шагнал хүртсэн) * [[Виталий Лазаревич Гинзбург]], Физикийн Нобелийн шагналтан (2003 онд шагнал хүртсэн) * [[Алексей Абрикосов|Алексей Алексеевич Абрикосов]], Физикийн Нобелийн шагналтан (2003 онд шагнал хүртсэн) == Цахим холбоос == {{Commonscat|Moscow State University|Москвагийн Улсын Их Сургууль}} * [http://www.msu.ru/ Москвагийн Улсын Их Сургуулийн албан ёсны цахим хуудас] * [http://www.msu.ru/tour Сургуулийн зургийн цомог] == Эшлэл == <references /> [[Ангилал:Москвагийн Улсын Их Сургууль| ]] [[Ангилал:Москвагийн их сургууль]] [[Ангилал:Москвагийн өндөр барилга]] [[Ангилал:Европын өндөр барилга]] [[Ангилал:ЗХУ-ын архитектур]] [[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (ЗХУ) ]] [[Ангилал:Сүхбаатарын одон шагналтан|!]] [[Ангилал:1755 онд байгуулагдсан]] dnh9fjsgsc8lk3qicmz2ncvi7ob3znp 14 99240 708123 617954 2022-08-10T13:07:58Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1755 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1755 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1755 establishments|1755 онд үүсгэн байгуулагдсан}} {{Байгуулагдсан он|1755}} [[Ангилал:1750-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1755]] gfb24plrnki6i0gtae7xzinwjniw8i3 708125 708123 2022-08-10T13:08:13Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1755 establishments|{{PAGENAME}}}} {{Байгуулагдсан он|1755}} [[Ангилал:1750-д онд байгуулагдсан|#1755]] 6l6lospjl177w2xrxzqlq7d9i7pa9tx 14 99241 708126 617956 2022-08-10T13:08:25Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1750-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1750-д онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki {{Commonscat|Organizations established in the 1750s}} [[Ангилал:1750-д он|үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:18-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан|#1750]] [[Ангилал:Байгууллага, үүсгэн байгуулагдсан арванаар|#1750]] 9dt7tk26y0j4c6ds3rys0hvtsgxxuwo 708128 708126 2022-08-10T13:08:37Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|Organizations established in the 1750s}} [[Ангилал:1750-д он|байгуулагдсан]] [[Ангилал:18-р зуунд байгуулагдсан|#1750]] [[Ангилал:Байгууллага байгуулагдсан арванаар|#1750]] iqciiqfd5zj4qwj8usggn4bqpnwmwnu 708129 708128 2022-08-10T13:08:48Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|Organizations established in the 1750s|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:1750-д он|байгуулагдсан]] [[Ангилал:18-р зуунд байгуулагдсан|#1750]] [[Ангилал:Байгууллага байгуулагдсан арванаар|#1750]] 8bnkc375w9z4vfrhmz4erbyumhjsg3q 14 99858 708131 619689 2022-08-10T13:10:23Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1760 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1760 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1760 establishments|1760 онд үүсгэн байгуулагдсан}} {{Байгуулагдсан он|1760}} [[Ангилал:1760-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1760]] puihj66k97zi7h34tsksoqu821hhvzy 708133 708131 2022-08-10T13:10:34Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1760 establishments|{{PAGENAME}}}} {{Байгуулагдсан он|1760}} [[Ангилал:1760-д онд байгуулагдсан|#1760]] m3i6nabcngzff3unsrdmfvja2bjccz7 0 103650 708172 631131 2022-08-11T03:29:12Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki {{Цэвэрлэгээ}} Киданчууд их бага гэсэн 2 төрлийн бичигтэй байсан. Эдгээр нь одоог хүртэл бүрэн тайлагдаагүй *Их бичиг ([[Хятад]] нэр) Хятан улсыг үндэслэгч [[Амбагян|Елюй Амбагян]] 929 онд энэ үсгийг анх үндсэлэжээ. Хятад хананаас гаралтай.Ихэнхдээ дүрс хэрэглэж байсан гэгдэх боловч үсэг хэрэглэж байсан ч байж болох юм. *Бага бичиг (Хятад нэр) Амбагянйн дүү Елюй Диэла 924-925 [[Уйгурын үсэг бичиг|Уйгур бичгээс]]гаралтай. kjyr6uou0e214gieeg4v74vbesgc73q 708173 708172 2022-08-11T03:30:01Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki {{Цэвэрлэгээ}} Киданчууд их бага гэсэн 2 төрлийн бичигтэй байсан. Эдгээр нь одоог хүртэл бүрэн тайлагдаагүй *Их бичиг ([[Хятад]] нэр) Хятан улсыг үндэслэгч [[Амбагян|Елюй Амбагян]] 929 онд энэ үсгийг анх үндсэлэжээ. Хятад хананаас гаралтай.Ихэнхдээ дүрс хэрэглэж байсан гэгдэх боловч үсэг хэрэглэж байсан ч байж болох юм. *Бага бичиг (Хятад нэр) Амбагянйн дүү Елюй Диэла 924-925 [[Уйгурын үсэг бичиг|Уйгур бичгээс]] гаралтай. 5wazjvuu8xamspb61q77k0kwpzi7dgf 708174 708173 2022-08-11T03:32:41Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki {{Цэвэрлэгээ}} [[Киданчууд]] их бага гэсэн 2 төрлийн бичигтэй байсан. Эдгээр нь одоог хүртэл бүрэн тайлагдаагүй *Их бичиг ([[Хятад]] нэр) Хятан улсыг үндэслэгч [[Амбагян|Елюй Амбагян]] 929 онд энэ үсгийг анх үндсэлэжээ. Хятад хананаас гаралтай.Ихэнхдээ дүрс хэрэглэж байсан гэгдэх боловч үсэг хэрэглэж байсан ч байж болох юм. *Бага бичиг (Хятад нэр) Абаожийн дүү Елюй Диэла 924-925 [[Уйгурын үсэг бичиг|Уйгур бичгээс]] гаралтай. k8wi0cj0kvfqa98nc08nu9ugsnsdw98 0 105103 708183 635611 2022-08-11T06:07:09Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''Жыхө''' ([[хятадаар]]:致和, [[пиньинь галиг]]:Zhì hé) бол [[Юань улс|Юань улсын]] 6 дахь [[Хаан|их хаан]] [[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөрийн]] хоёр дахь оны цол юм. 1328 оны 4 сарын 7-ноос 1328 оны 10 сарын 4 хүртэл 7 сар хэрэглэж байсан. Энэ оны 9 сард Есөнтөмөр хааны дараа түүний суурийг залгамжилсан [[Аригиба хаан|Рагибаха хунтайж]] хаан сууринд суугаад, 10 сарын 4 нөөс [[Тяньли|Тяньлигийн]] оны тооллыг хэрэглэж эхлэв. == Цаг тооны бичиг == {| class="wikitable" |+[[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр хааны]] Жыхөгийн тоолол !Жыхө !1-р он |- !Нийтийн тоолол |1328 он |- !Дорнын зурхай |Шар луу |} ==Холбоотой өгүүлэл== * [[Тайдин]] * [[Тяньли]] * [[Жышүнь]] * [[Юань улсын хаад]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тайдин]] |дараа=[[Тяньли]] |албан_тушаал=[[Юань улсын хаад|Юань улсын хаадын оны цол]] |он=1328 }} {{end}} ==Эшлэл== [[Ангилал:Юань улс]] q1wgg1391glcutjnasyus800accirl6 14 110941 708144 654252 2022-08-10T13:13:11Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1769 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1769 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1769 establishments|{{PAGENAME}}}} {{Байгуулагдсан он|1769}} [[Ангилал:1760-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1769]] jzqze9fu40cqawt4w74oz42f1cxszz0 708146 708144 2022-08-10T13:13:21Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1769 establishments|{{PAGENAME}}}} {{Байгуулагдсан он|1769}} [[Ангилал:1760-д онд байгуулагдсан|#1769]] 0x5ikzh7gecopfbl8whg8v1nrzmo4ew 0 123077 708190 705884 2022-08-11T06:32:31Z 185.210.140.236 wikitext text/x-wiki Тулгар төрийн 2231 жилийн ой, Их Монгол улсын 811 жилийн ой, Ардын хувьсгалын 101 жилийн ой, Үндэсний их баяр наадмын хүчит бөхийн барилдаанд дархан аварга [[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ|Б.Бат-Эрдэнэ]], [[Агваансамдангийн Сүхбат|А.Сүхбат]], [[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр|Г.Өсөхбаяр]], даян аварга [[Намсрайжавын Батсуурь|Н.Батсуурь]], улсын аварга [[Пүрэвийн Бүрэнтөгс|П.Бүрэнтөгс]], [[Гунаажавын Эрхэмбаяр|Г.Эрхэмбаяр]], [[Сүхбаатарын Мөнхбат|С.Мөнхбат]] нараар магнайлуулсан хүчит мянга хорин дөрвөн бөх хүч чадал, уран мэхийг уралдуулан барилдлаа. ==== Цол, чимэг хүртсэн бөхчүүд ==== {| class="wikitable" !д\д !Цол !Овог нэр !Харъяалал !Шинээр хүртсэн цол, чимэг |- !Түрүү |Улсын харцага |[[Оргихын Хангай]] |Ховд Буянт |" Улсын аварга " цол |- !Үзүүр |Улсын харцага |[[Баярсайханы Орхонбаяр]] |Сэлэнгэ Цагааннуур |" Улсын арслан " цол |- ! rowspan="2" |Шөвгийн дөрөв |Улсын даян аварга |[[Намсрайжавын Батсуурь]] |Увс Ховд | |- |Улсын аварга |[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]] |Увс Давст | |- ! rowspan="4" |Шөвгийн найм |Улсын аварга |[[Сүхбаатарын Мөнхбат]] |Увс Баруунтуруун | |- |Улсын харцага |[[Баярхүүгийн Бат-Өлзий]] |Ховд Зэрэг |" Улсын заан " цол |- |Улсын начин |[[Бередмуратын Серик]] |Баян-Өлгий Улаанхус |" Улсын заан " цол |- |Цэргийн хурц арслан |[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл]] |Завхан яруу |" Улсын заан " цол |- ! rowspan="8" |Шөвгийн арван зургаа |Улсын арслан |[[Цэдэвийн Содномдорж]] |Хөвсгөл Тосонцэнгэл | |- |Улсын заан |[[Доржийн Анар]] |Дорнод Дашбалбар | |- |Улсын харцага |[[Батсүхийн Зоригтбаатар]] |Архангай Батцэнгэл | |- |Улсын харцага |[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]] |Баянхонгор Баянбулаг | |- |Улсын начин |[[Лхагвын Лха-Очир]] |Завхан Алдархаан |" Улсын харцага " цол |- |Улсын начин |[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ]] |Архангай Хайрхан |" Улсын харцага " цол |- |Аймгийн арслан |[[Ганцогтын Бадрах]] |Хэнтий Батширээт |" Улсын харцага " цол |- |Аймгийн заан |[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон]] |Өвөрхангай Төгрөг |" Улсын харцага " цол |- ! rowspan="16" |Шөвгийн гучин хоёр |Улсын гарьд |[[Батнасангийн Гончигдамба]] |Завхан Их-Уул | |- |Улсын өсөх идэр начин |[[Болдын Эрдэнэхүү]] | Баянхонгор Баянбулаг |" Өрнөн дэлгэрэх " чимэг |- |Аймгийн хурц арслан |[[Өлзийсайханы Батзул]] |Орхон Баян-Өндөр |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн хурц арслан |[[Бэгзийн Мижидсүрэн]] | Өмнөговь Булган |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн хурц арслан |[[Батжаргалын Лхагвадорж]] |Өвөрхангай Нарийнтээл |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн арслан |[[Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл]] |Булган Орхон |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн арслан |[[Эрдэнэбатын Нямаа]] |Өмнөговь Ноён |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн арслан |[[Навааны Хүрэлсүх]] |Увс Тэс |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн арслан |[[Энхбатын Сумъяабат]] |Булган Орхон |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн арслан |[[Хүрэлбаатарын Оргилболд]] |Увс Тэс |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн арслан |[[Одхүүгийн Цэцэнцэнгэл]] |Хэнтий Баянхутаг |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн заан |[[Эрдэнэбилэгийн Энх-Амгалан]] |Булган Могод |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн заан |[[Очирбатын Түмэн]] |Увс Тэс |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн заан |[[Бямбадоржийн Түвшинтөгс]] |Булган Хишиг-Өндөр |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн заан |[[Энхтүвшиний Батмагнай]] |Баянхонгор Жинст |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн харцага |[[Батдоржийн Сосорбарам]] |Ховд Буянт |" Улсын начин " цол |} === Барилдааны тэмдэглэл === ==== Нэгийн ==== ==== даваа. ==== ==== Хоёрын даваа ==== ==== Гурвын даваа ==== ==== Дөрвийн даваа ==== === Барилдааны дүйз === Тулгар төрийн 2231 жилийн ой, Их Монгол улсын 816 жилийн ой, Ардын хувьсгалын 101 жилийн ой, Үндэсний их баяр наадмын хүчит бөхийн барилдааны дүйзийг тавын даваанаас бүтнээр нь оруулав. ==== '''''Тавын даваа''''' ==== {| class="wikitable" ! rowspan="2" |д\д ! colspan="3" |Ам бөх ! colspan="2" rowspan="2" |Даваа, унаа ! colspan="3" |Угтуул бөх |- |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |- !1. |Даян.ав |[[Намсрайжавын Батсуурь]] |Увс Ховд !О !Х |А.а |[[Балжиннямын Мөнх-Эрдэнэ]] |Архангай Хашаат |- !2. |У.ав |[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]] |Увс Давст !О !Х |У.н |[[Лутын Батзориг]] |Өвөрхангай Өлзийт |- !3. |У.ав |[[Гунаажавын Эрхэмбаяр]] |Сэлэнгэ Мандал !Х !О |А.заан |[[Эрдэнэбилэгийн Энх-Амгалан]] |Булган Могод |- !4. |У.ав |[[Сүхбаатарын Мөнхбат]] |Увс Баруунтуруун !О !Х |А.а |[[Даваадоржийн Буянт]] |Говь-Алтай Халиун |- !5. |У.арс |[[Цэдэвийн Содномдорж]] |Хөвсгөл Тосонцэнгэл !О !Х |У.хар |[[Нямаагийн Батзаяа]] |Ховд Чандмань |- !6. |У.гарьд |[[Батнасангийн Гончигдамба]] |Завхан Их-уул !О !Х |А.х.а |[[Мядагмаагийн Адъяахүү]] |Өмнөговь Номгон |- !7. |У.заан |[[Нэгдэлийн Жаргалбаяр]] |Сэлэнгэ Мандал !Х !О |А.а |[[Эрдэнэбатын Нямаа]] |Өмнөговь Ноён |- !8. |У.арс |[[Мөнхсайханы Өсөхбаяр]] |Булган Бүрэгхангай !Х !О |А.а |[[Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл]] |Булган Орхон |- !9. |У.заан |[[Доржийн Анар]] |Дорнод Дашбалбар !О !Х |А.а |[[Намсрайн Ганзориг]] |Увс, Баруунтуруун |- !10. |У.заан |[[Цэдэнбазарын Одбаяр]] |Өмнөговь Ханхонгор !Х !О |А.х.а |[[Бэгзийн Мижидсүрэн]] |Өмнөговь, Булган |- !11. |У.хар |[[Алтанбаганын Цацабшир]] |Дорноговь, Сайншанд !Х !О |А.а |[[Одхүүгийн Цэцэнцэнгэл]] |Хэнтий, Баянхутаг |- !12. |У.хар |[[Төрөөгийн Баасанхүү]] |Увс Тэс !Х !О |А.а |[[Навааны Хүрэлсүх]] |Увс Тэс |- !13. |У.хар |[[Баярхүүгийн Бат-Өлзий]] |Ховд Зэрэг !О !Х |У.начин |[[Бадамсамбуугийн Ганхуяг]] |Хөвсгөл, Шинэ-Идэр |- !14. |У.хар |[[Оргихын Хангай]] |Ховд Буянт !О !Х |А.х.а |[[Ганболдын Өсөхбаяр]] |Төв Угтаалцайдам |- !15. |У.хар |[[Баярсайханы Орхонбаяр]] |Сэлэнгэ Цагааннуур !О !Х |А.а |[[Доржсүрэнгийн Бадамгарав]] |Ховд, Булган |- !16. |У.хар |[[Өлзийбатын Даваабаатар]] |Төв, Баянцогт !Х !О |А.з |[[Бямбадоржийн Түвшинтөгс]] |Булган, Хишиг-Өндөр |- !17. |У.хар |[[Хүрэл-Очирын Гантулга]] |Өвөрхангай Уянга !Х !О |А.з |[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон]] |Өвөрхангай |- !18. |У.хар |[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]] |Баянхонгор !О !Х |А.а |[[Дамдины Тогтохжаргал]] |Увс |- !19. |У.хар |[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн]] |Завхан !Х !О |А.з |[[Очирбатын Түмэн]] |Увс |- !20. |У.х |[[Батсүхийн Зоригтбаатар]] |Архангай !О !Х |А.а |[[Тогтохмэндийн Сайханжаргал]] |Говь-Алтай |- !21. |У.х |[[Баянзулын Цэдэнсодном]] |Өвөрхангай !Х !О |А.н |[[Болдын Эрдэнэхүү]] |Баянхонгор |- !22. |У.х |[[Шархүүгийн Пүрэвгарьд]] |Завхан !Х !О |Ц.х.а |[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл]] |Завхан |- !23. |У.х |[[Цэдэндоржийн Мөнхбаяр]] |Увс !Х !О |А.а |[[Хүрэлбаатарын Оргилболд]] |Увс |- !24. |У.ө.и.н |[[Чинчулууны Хөхчирэнгэр|Чинчулууны Батчулуун]] |Хөвсгөл Галт !Х !О |А.а |[[Ганцогтын Бадрах]] |Хэнтий Батширээт |- !25. |У.н |[[Лхагвын Лха-Очир]] |Завхан !О !Х |А.х |[[Хангайн Наранбаяр]] |Сэлэнгэ, Мандал |- !26. |У.н |[[Дэлгэрсайханы Амарсайхан]] |Булган Орхон !Х !О |А.а |[[Энхбатын Сумъяабат]] |Булган Орхон |- !27. |У.н |[[Эрдэнэцогтын Ванданцэрэн]] |Өвөрхангай !Х !О |А.х.а |[[Батжаргалын Лхагвадорж]] |Өвөрхангай |- !28. |У.н |[[Бередмуратын Серик]] |Баян-Өлгий !Х !О |А.а |[[Цэвээнпүрэвийн Төмөрцоож]] |Ховд |- !29. |У.н |[[Жамсрангийн Ням-Эрдэнэ]] |Увс !Х !О |А.х |[[Батдоржийн Сосорбарам]] |Ховд |- !30. |У.н |[[Доржхандын Хүдэрбулга]] |Төв !Х !О |А.х.а |[[Өлзийсайханы Батзул]] |Орхон Баян-Өндөр |- !31. |У.н |[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ]] |Архангай !О !Х |У.н |[[Цэрэнбатын Сандагдорж]] |Хөвсгөл |- !32. |А.х.а |[[Оюунгэрэлийн Наранбаатар]] |Өвөрхангай !Х !О |А.з |[[Энхтүвшиний Батмагнай]] |Баянхонгор |- |} ==== '''''Зургаагийн даваа''''' ==== {| class="wikitable" ! rowspan="2" |д\д ! colspan="3" |Ам бөх ! colspan="2" rowspan="2" |Даваа, унаа ! colspan="3" |Угтуул бөх |- |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |Цол |Овог нэр |Харъяалал |- !1. |Даян.ав |[[Намсрайжавын Батсуурь]] |Увс Ховд !О !Х |А.а |[[Бэгзийн Мижидсүрэн]] |Өмнөговь |- !2. |У.ав |[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]] |Увс Давст !О !Х |А.а |[[Эрдэнэбатын Нямаа]] |Өмнөговь |- !3. |У.ав |[[Сүхбаатарын Мөнхбат]] |Увс !О !Х |А.а |[[Навааны Хүрэлсүх]] |Увс |- !4. |У.арс |[[Цэдэвийн Содномдорж]] |Хөвсгөл !О !Х |А.з |[[Очирбатын Түмэн]] |Увс |- !5. |У.г |[[Батнасангийн Гончигдамба]] |Завхан !Х !О |Ц.х.а |[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл]] |Завхан |- !6. |У.з |[[Доржийн Анар]] |Дорнод !О !Х |А.з |[[Бямбадоржийн Түвшинтөгс]] |Булган |- !7. |У.г |[[Баярхүүгийн Бат-Өлзий]] |Ховд !О !Х |А.з |[[Эрдэнэбилэгийн Энх-Амгалан]] |Булган |- !8. |У.хар |[[Оргихын Хангай]] |Ховд !О !Х |А.х |[[Батдоржийн Сосорбарам]] |Ховд |- !9. |У.х |[[Баярсайханы Орхонбаяр]] |Сэлэнгэ !О !Х |А.а |[[Одхүүгийн Цэцэнцэнгэл]] |Хэнтий |- !10. |У.х |[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]] |Баянхонгор !О !Х |А.х.а |[[Өлзийсайханы Батзул]] |Орхон |- !11. |У.х |[[Батсүхийн Зоригтбаатар]] |Архангай !О !Х |А.х.а |[[Батжаргалын Лхагвадорж]] |Өвөрхангай |- !12. |У.ө.и.н |[[Болдын Эрдэнэхүү]] |Баянхонгор !Х !О |Ц.а |[[Ганцогтын Бадрах]] |Хэнтий |- !13. |У.н |[[Лхагвын Лха-Очир]] |Завхан !О !Х |А.а |[[Хүрэлбаатарын Оргилболд]] |Увс |- !14. |У.н |[[Бередмуратын Серик]] |Баян-Өлгий Улаанхус !Х !О |А.а |[[Энхбатын Сумъяабат]] |Булган |- !15. |У.н |[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ]] |Архангай !О !Х |А.а |[[Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл]] |Булган Орхон |- !16. |А.з |[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон]] |Өвөрхангай !Х !О |А.з |[[Энхтүвшиний Батмагнай]] |Баянхонгор |} ==== '''''Долоогийн даваа''''' ==== {| class="wikitable" ! rowspan="2" |д\д ! colspan="3" |Ам бөх ! colspan="2" rowspan="2" |Даваа, унаа ! colspan="3" |Угтуул бөх |- |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |- !1. |Даян.ав |[[Намсрайжавын Батсуурь]] |Увс Ховд !О !Х |А.а |[[Ганцогтын Бадрах]] |Хэнтий |- !2. |У.ав |[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]] |Увс Давст !О !Х |У.н |[[Лхагвын Лха-Очир]] |Завхан |- !3. |У.ав |[[Сүхбаатарын Мөнхбат]] |Увс Баруунтуруун !О !Х |А.з |[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон]] |Өвөрхангай Төгрөг |- !4. |У.арс |[[Цэдэвийн Содномдорж]] |Хөвсгөл Тосонцэнгэл !Х !О |У.хар |[[Баярсайханы Орхонбаяр]] |Сэлэнгэ Цагааннуур |- !5. |У.з |[[Доржийн Анар]] |Дорнод !Х !О |У.н |[[Бередмуратын Серик]] |Баян-Өлгий |- !6. |У.хар |[[Баярхүүгийн Бат-Өлзий]] |Ховд Зэрэг !О !Х |У.хар |[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]] |Баянхонгор |- !7. |У.хар |[[Оргихын Хангай]] |Ховд !О !Х |У.н |[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ]] |Архангай |- !8. |У.х |[[Батсүхийн Зоригтбаатар]] |Архангай !Х !О |Ц.х.а |[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл]] |Завхан |} ==== '''''Наймын даваа''''' ==== {| class="wikitable" ! rowspan="2" |д\д ! colspan="3" |Ам бөх ! colspan="2" rowspan="2" |Даваа, унаа ! colspan="3" |Угтуул бөх |- |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |- !1. |Даян.ав |[[Намсрайжавын Батсуурь]] |Увс Ховп !О !Х |У.н |[[Бередмуратын Серик]] |Баян-Өлгий Улаанхус |- !2. |У.ав |[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]] |Увс Давст !О !Х |Ц.х.а |[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл]] |Завхан Яруу |- !3. |У.ав |[[Сүхбаатарын Мөнхбат]] |Увс Баруунтуруун !Х !О |У.х |[[Оргихын Хангай]] |Ховд Буянт |- !4. |У.хар |[[Баярхүүгийн Бат-Өлзий]] |Ховд Зэрэг !Х !О |У.хар |[[Баярсайханы Орхонбаяр]] |Сэлэнгэ Цагааннуур |} ==== '''''Есийн даваа''''' ==== {| class="wikitable" ! rowspan="2" |д\д ! colspan="3" |Ам бөх ! colspan="2" rowspan="2" |Даваа, унаа ! colspan="3" |Угтуул бөх |- |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |Цол |Овог нэр |Харъяалал |- !1. |Даян.ав |[[Намсрайжавын Батсуурь]] |Увс Ховд !Х !О |У.хар |[[Баярсайханы Орхонбаяр]] |Сэлэнгэ Цагааннуур |- !2. |У.ав |[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]] |Увс Давст !Х !О |У.хар |[[Оргихын Хангай]] |Ховд Буянт |} ==== ''Аравын'' ''даваа'' ==== {| class="wikitable" ! rowspan="2" |д\д ! colspan="3" |Ам бөх ! colspan="2" rowspan="2" |Даваа, унаа ! colspan="3" |Угтуул бөх |- |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |Цол |Овог нэр |Харъяалал |- !1. |У.хар |[[Оргихын Хангай]] |Ховд Буянт !О !Х |У.хар |[[Баярсайханы Орхонбаяр]] |Сэлэнгэ Цагааннуур |} {{Улсын наадмын бөх барилдаан}} [[Ангилал:Улсын наадмын барилдаан]] 5q8jzwgcsa25944u4sa1t2ph8wuge30 0 123112 708165 707175 2022-08-11T02:24:59Z 64.119.19.187 /* Намтар */ wikitext text/x-wiki '''Хубилай ноён''' бол монгол жанжин, Чингис хааны нөхдийн нэг юм. Зэв, Зэлмэ, Сүбээдэй нарын хамт Чингис хааны "дөрвөн нохой" гэж нэрлэгддэг байсан. == Намтар == Хубилай Барулас овгоос гаралтай. Тэмүжин өөрийн улсыг байгуулахаар шийдсэний дараа монголын олон овог ба ураг төрлийн хүмүүс залуу ноён руу очсон; нэгдсэн хүмүүсийн дунд Хубилай болон түүний ах байв. Хожим Хубилай Чингисийн өмнө өөрийн авьяаслаг, үнэнч цэргийн удирдагч гэдгээ харуулсан: Татаруудын эсрэг хийсэн аян дайны (1202 он) дараа тэр Зэвийн хамт тулалдаан дуустал олз авахгүй гэсэн хааны зарлигийг зөрчиж дээрэм хийсэн Чингис хааны дүрвэсэн төрөл төрөгсөд болох Алтан, Даридай, Хучар нарыг мөшгих тушаал авав. Хоёр жилийн дараа Хубилай найманчуудтай хийсэн дайнд онцгойрч, эхлээд хайгуулд явж, дараа нь Наху гүнийн ууланд Таян ханы цэргүүдтэй хийсэн тулалдаанд оролцсон ба Чингис хааны цэргүүд бүрэн ялалт байгуулжээ. 1206 оны бүх Монголын хуралдайгаас Хубилай цэргийн гавьяаныхаа төлөө Чингис хаанаас мянгатын ноёны албан тушаал олгосон ерэн таван хүний тоонд орж, түүнчлэн Монголын эзэнт гүрний бүх цэргийн хэргийг удирдах эрхийг хүлээн авав. Үүний дараа Хубилай карлукуудыг дарах үүрэг хүлээжээ. Хубилай карлукын захирагч Арслан ханыг дагуулан авч, түүнийг Чингис хаанд бараалхуулав. Чингис хаан Арслангийн дуулгавартай байдлыг үнэлж, түүнд өөрийн охидын нэгийг өгөхөөр амласан байна. Чингис хаан цэргээ зохион байгуулах үед Хубилайн мянгат Чингисийн бага хүү Хүлгэнд харьяалагдав. Рашид ад-Динийн хэлснээр бол Хубилайн хөвгүүд ч бас монголын хаадад алба хааж байжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн нохой]] * [[Зэв ноён|Зэв]] * [[Зэлмэ]] * [[Сүбээдэй]] 5y7krl05mf1l0wy5f9vqve6hu1ngnj7 0 123117 708171 707087 2022-08-11T03:29:04Z 64.119.19.187 /* Алтан улсын эсрэг дайн */ wikitext text/x-wiki '''Зэв ноён''' (нас барсан он: ойролцоогоор 1224 он) бол Чингис хааны хамгийн алдартай ноёдын (жанждын) нэг байв. Тэрээр Чингис хааны үед Таргудай Хирилтугийн удирдлага доорх Тайчууд аймгийн нэг хэсэг болох Бэсүд овогт харьяалагддаг байсан. Хэдийгээр Зэв анх дайсны цэрэг байсан ч түүнийг Чингис хаан өөртөө элсүүлсэн ба улмаар Чингис хааны хамгийн агуу жанждын нэг болжээ. Зэв Чингис хааны эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийг тэлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Чингис хааны төлөө жанжны хувиар томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн хэдий ч түүний амьдралын тухай эх сурвалж юм уу намтар харьцангуй цөөхөн байдаг. Зэвийг уламжлалт бус, зоримог маневруудынх нь улмаас "түүхэн дэх хамгийн агуу морин цэргийн жанжин" гэж тодорхойлжээ. == Нэрийн гарал үүсэл == 1201 онд Хүйтэнийн тулалдааны үеэр Зэв Чингис хааны байлдааны морины аман хүзүүг харвасан байна (морь үхсэн үү?, эсвэл шархадсан уу? гэдэг нь тодорхойгүй). Хожим Зэв Чингис хаанд ирж дагаар орсон. Чингис хаан мориных нь аман хүзүүг хэн харвасан талаар асуухад Зэв үйлдсэн хэргээ хүлээн зөвшөөрөв. Чингис хаан үүнийг нь харгалзан үзэж, түүний амийг өршөөжээ. Ингэхдээ түүний '''Зургаадай''' хэмээх төрөлх нэрийг '''Зэв''' болгон өөрчилсөн байна. Зэв гэдэг нь "сум" гэсэн утгатай. Харин Ил хаадын улсын захиргааны түшмэл, түүхч Рашид-ад Динийн өөр нэгэн тэмдэглэлд энэ үйл явдал огт өөр байдлаар өрнөсөн байна. Үйл явдлын энэ хувилбарт Зэв зугтаж чадсан бөгөөд хожим Чингис хааны хүмүүс араас нь хөөжээ. Зэв Чингисийн морийг хөнөөж амжсан ба аргагүйн эрхэнд бууж өгч, амийг нь өршөөхийг гуйв. Амийг нь өршөөхөд Зэв шинэ эзэндээ сумаар харваж алсан нэг морины хариуд олон морь өгнө гэж амлажээ. == Чингис хааны доорх жанжин == Зэв хожмын байлдан дагуулалтын он жилүүдэд Чингис хааны хамгийн үнэнч, шилдэг жанждын нэг болж, богино хугацааны дотор Чингис хааны тэргүүлэх жанждын нэг болсон ба 1211 онд Алтан улсын эсрэг дайтахад армийн чухал зүүн жигүүрийг удирдаж байв. Жанжны авьяас чадвар нь түүнийг Мухулай, Сүбээдэй баатар нарын зэрэгт хүргэсэн. Сүн улсын элч Чжао Хун Зэвийг гуравдугаар шатны захирагчтай ижил төвшний эрх мэдэлтэй бөгөөд Чингис хааны арми дахь элит цэргүүдийг удирдан зохион байгуулж байсан гэж тэмдэглэжээ. Энэ нь тэрээр Чингис хааны доор алба хааж байхдаа цэргийн олон ололт амжилт гаргасантай холбоотой гэж үзэж болно. === Цэргийн карьер === ==== Алтан улсын эсрэг дайн ==== Тэрээр Алтан улсын эсрэг хийсэн анхны дайнд (1211-1214) онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэхүү анхны аян дайны үед Зэв Сүбээдэйн хамт зүүн жигүүрийг удирджээ. Түүний анги хэрмийг (Цагаан хэрэм) зүүн талаар нь тойрч, хоёр цайзыг эзлэн авав. Дараа нь тэр У-ша-пу цайз дахь Алтан улсын хоёр дахь армийг устгахын тулд урьд явсан замаараа хэрмийг дахин тойрсон ба Чингисийн гол армитай холбогдож, дараа нь Ехулингийн тулалдаанд ялалт байгуулав. Энэхүү бут ниргэсэн ялалтын дараа монголчууд Бээжингийн тал нутаг руу ордог давааны удирдлагыг гартаа авсан ба нутаг дэвсгэр даяар хяналтаа тэлсээр байлаа. Зэвийг гинжилсэн байрлал бүхий олон тооны цайзыг эзлүүлэхээр илгээсэнд тэрээр хамгаалагчдыг нь өдөөхийн тулд хуурамч ухралт хийх замаар энэ даалгаврыг биелүүлжээ. Чингис хаан алсын хараатай жанжных нь хувьд Зэвд найдаж байсан бололтой: 1211 оны өвөл Зэвийг Ляояныг эзлүүлэхээр илгээх үед Монголын цэргийн хүч Чжунду орчмын их тал нутгийг хараахан хамгаалалтдаа авч амжаагүй байв. Тулалдааны гол фронтоос хол хэдэн зуун мил явсны дараа Зэв 100 гаруй милийн зайд хуурамчаар ухарч Ляояны хамгаалагчдыг мэхлэн араасаа нэхүүлсэн бөгөөд монголчуудын их хэмжээний олзыг явсан газар дээрээ үлдээжээ. Хятадын цэргүүд түүнийг тонон дээрэмдэхээр түр зогссон ба энэ үеэр хойд нутгийн өвлийн урт шөнийг ашиглан Зэвийн цэрэг 24 цагийн дотор 100 мил газрыг туулж, эмх замбараагүй байдалд орсон Алтан улсын хүчийг бут ниргэж, Ляоян хотыг эзлэн авав. 1213 онд Чингис хаан Зэвийг хүчтэй хамгаалалт бүхий Цзюйюнгуань давааг эзлүүлэхээр илгээжээ. Зэв Алтан улсын бэхлэлтүүдээр бүрхэгдсэн уулын давааг олж, хамгаалагчдыг нь задгай талбайд гарахад хүргэв. Тэгээд Зэв, Сүбээдэй нар эсрэг зүгт албаар хийсэн замаар явж, тэдний ирсэн замаар буцсан ба дайсны ар талд гарч, энэхүү шийдвэрлэх ач холбогдолтой армийг бүслэн устгалаа. Манжуурт бослого өдөөн гаргаж, цайзуудын тоог бууруулсны дараа Чингис хаан цэргээ таван хэсэгт хувааж Алтан улсын өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг дайрав. Зэвийг Сүбээдэйн хамт Мухулайн доорх элит хүчний бүрэлдэхүүнд оруулсан ба тэд Алтан улсын олон хот тосгоныг устгах юм уу эзлэн авахын зэрэгцээ далай хүртэлх газар нутгийг амжилттай довтлон дайрчээ. ==== Хүчүлүгийн эсрэг тулаанууд ==== 1218 онд Зэвд Монголын олон жилийн дайсан Хүчүлүгийг бут ниргэж, Хар Хятан улсыг эзлэх даалгавар өгөв. Зөвхөн 20,000 цэрэг өгсөн тул Зэв Хар Хятан улсын доторх эрх баригч буддистууд болон дарлагдсан лалынхны хоорондох шашны бослого тэмцлийг өдөөж, дэмжиж ажилласнаар хүн хүчээ хэмнэж байв. Түүний талын хүчнүүд гайхалтай урам зоригтой хөдөлснөөр тэр Хүчүлүг болон түүний 30,000 цэргийг дарж чаджээ. Дараа нь уулсын дунд удаан хөөцөлдсөний эцэст Хүчүлүгийг барьж алав. Зэв Хар Хятаны Хүчүлүгийг ялсны дараа Чингис хаан санаа зовж байсан гэдэг. Хэдийгээр Чингис хаан жанжныхаа ялалтад сэтгэл хангалуун байсан ч тэрээр Зэв илүү их санаа зорилгод тэмүүлж, миний эсрэг бослого гаргах болуузай хэмээн эргэлзэж байв. Энэ тухай мэдээ Зэвд хүрмэгц тэр даруй Чингис хааны байгаа газарт буцаж ирсэн ба үнэнч байдлын тэмдэг болгон 100 цагаан морь өргөж эргэлзээг нь тайлжээ. ==== Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтолгоон ==== 1219 онд Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтлох үеэр, Зэвийг үржил шимтэй Ферганы хөндийг сүрдүүлүүлэхээр өвлийн цагаар Тяньшань уулс руу дайсны анхаарлыг сатааруулах зорилго бүхий цэргийн хүчний хамт илгээв. Зэв таван фут гаруй цастай өндөр уулын давааг давж чадсан бөгөөд тэрээр шах II Мухаммедийн элит 50,000 хүнтэй морин цэргийн нөөц хүчийг өөртөө татжээ. Зэв энэхүү элит хүчний эсрэг нэг бол ялалт байгуулах, нэг бол ядаж ялагдал хүлээхээс зайлсхийх байдлаар ажиллаж байсан ба алс холын мужуудыг нь шахын мэдлээс таслах тушаалын дагуу Хорасаныг сүрдүүлэхээр цааш өмнө зүгт маневрлав. Тэгээд Хорезмын нийслэл Самаркандад Чингисийн гол армитай нэгдэхээр буцан явж, Хорезмыг үр дүнтэйгээр хоёр хуваасан байна. Шах Хорасан болон баруун Иранд хүчээ цуглуулахаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Чингис хаан шахыг өөрийнх нь эзэмшдэг эзэнт гүрэн даяар ангуучлуулахаар Зэв, Сүбээдэй нарыг илгээв. Эцсийн дүндээ тэд түүнийг барьж чадаагүй ч тэдний хатуу чанга мөрдөн хөөлт нь шахыг ямар нэгэн шинэ арми цуглуулахад саад болсон ба шах араас нь ойрхон нэхэх Зэв, Сүбээдэй хоёрыг дагуулан Иран руу дүрвэхээс өөр аргагүй болсон байна. Үр дүнд нь Хорезмын хүчнүүд тархан бутарч, аажмаар устгагджээ. == Үхэл == Зэв Каспийн тэнгисийг тойрон домогт довтолгоон хийсэн ба тэрээр Сүбээдэйн хамт Загалмайтны тавдугаар аян дайнд нэгдэх гэж байсан гүржүүдийг, мөн Кавказын тал нутгийн овог аймгуудыг бут ниргэжээ. Дараа нь тэр Калка голын тулалдаанд Киевийн оросууд болон кумануудыг ялав. Энэ тулаан Киевийн Оросыг байлдан дагуулахаас өмнө болсон бөгөөд тэрээр ойролцоогоор 1224 онд Киевийн Оросын байлдан дагуулалтаас буцаж ирэх үедээ нас барсан байж болзошгүй. Түүний сураггүй алга болсон болон үхсэнтэй холбоотой нөхцөл байдал нууцлаг юм. Нэгэн судлаач Стивен Поу (Stephen Pow) Зэвийг Хортица арлаас холгүй байдаг булшны (курган) ойролцоо Оросын холбоотон кипчакуудын хүчинд алагдсан байж магадгүй гэж таамаглаж байна. Түрэг хэлээр ярьдаг кипчакууд Зэвийг Гемябек гэж нэрлэснээс хойших хэл зүйн алдааны үр дүн нь энэ мэдээллийн цаана байгаа зөрүү байж магадгүй юм. Харин Оросын судлаачид Д.М.Тимохин, В.В.Тишин нар түүний үзэл бодолд эргэлзэж, Стивен Поугийн хувилбар нь бичмэл эх сурвалжуудын үндсэн дээр батлагдаагүй бөгөөд хэл шинжлэлийн ямар ч нотолгоо байхгүй гэж үзэж байна. Хэдийгээр түүний үхлийн эргэн тойрон дахь нөхцөл байдал нууцлаг боловч Зэв Хятад, Төв Ази, Киев болон Орос дахь Европт хийсэн байлдан дагуулалтаараа түүхэнд арилшгүй ул мөр үлдээжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн нохой]] * [[Хубилай ноён|Хубилай]] * [[Зэлмэ]] * [[Сүбээдэй]] oe62q5y897kc8d8e71l6i5q1t2vocgy 0 123316 708120 707848 2022-08-10T12:42:16Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Энэ гарчиг|д Ижил мөрний нэгэн цутгалын тухай өгүүлнэ. Өөр ижил нэртэй гарчгуудыг [[Ока (салаа утга)|Ока]] салаа утгаас үзнэ үү!}} {{Инфобокс Гол | name = Ока гол<br/><small>{{lang-ru|Ока}}</small> | image_name = IceDriftOka.jpg | image_size = | image_alt = | caption = ''Ока гол'' | image_map = Okarivermap.png | map_size = | map_alt = | map_caption = ''Ока гол, [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] ай савд усаа цуглуулах нутаг дэвсгэр'' | origin = [[Глазуновка]]гаас баруун урагш ≈&nbsp;15&nbsp;км<br> {{coord|52|21|45|N|36|13|20|E|display=inline}} | mouth = [[Ока гол]] → [[Ижил мөрөн]] → [[Каспийн тэнгис]]<br> {{coord|56|19|55|N|43|58|53|E|type:_river}} | basin_countries = {{RUS|2=Оросын Холбооны Улс}} | location = {{RUS|Ziel=Орёл муж}}<br>{{RUS|Ziel=Тула муж}}<br>{{RUS|Ziel=Калуга муж}}<br>{{RUS|Ziel=Москва муж}}<br>{{RUS|Ziel=Рязань муж}}<br>{{RUS|Ziel=Владимир муж}}<br>{{RUS|Нижегород муж|Доод Новгород муж}} | length = 1500 км<ref name="GSE">{{GSE|083881|Oka}}</ref><ref name=gvr>{{GVR|177924}}</ref> | elevation = 226 м <small>([[Балтын тэнгис]]ийн түвшнээс дээш)</small> | mouth_elevation = ≈&nbsp;67 м <small>([[Балтын тэнгис]]ийн түвшнээс дээш)</small> | progression = ≈&nbsp;159 м | discharge = 1258 м³/с (дундаж)<br>12.500 м³/с (дээд)<ref>{{cite web|url=https://www.riversnetwork.org/rbo/index.php/river-blogs/east-europe/itemlist/category/952-oka|title=Rivers Network|year=2020}}</ref> | watershed = 245.000 км²<ref name="GSE"/><ref name=gvr/> | river_system = [[Ижил мөрөн]] | left_tribs = [[Угра гол|Угра]], [[Жиздра гол|Жиздра]], [[Протва гол|Протва]], [[Нара гол|Нара]], [[Москва гол|Москва]], [[Пра гол (Ока)|Пра]], [[Клязьма гол|Клязьма]] | right_tribs = [[Упа гол|Упа]], [[Осётр гол|Осётр]], [[Проня гол (Ока)|Проня]], [[Пара гол (Ока)|Пара]], [[Мокша гол|Мокша]], [[Тёша гол|Тёша]] }} '''Ока гол''' ({{lang-ru|Ока́}}) нь [[Оросын Холбооны Улс]]ын [[Европ|Европ тив]] дэх нутгийн [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] баруун цутгал бөгөөд нийт 1480&nbsp;км урттай гол юм. Ока гол нь [[Ижил мөрөн]]д цутгадаг гол мөрнөөс [[Кама гол]]ын дараа ордог хоёр дахь том цутгал юм. == Урсгал == Ока гол нь [[Төв Оросын өндөрлөг]] дэх [[Орёл|Орёл хотын]] өмнөд биеийн ''Александровка'' тосгон орчмоос эх аван урсана. Эхлээд умард зүгийг чиглэн [[Орёл муж|Орёл]], [[Тула муж|Тула]], [[Калуга муж]]уудыг дайран өнгөрдөг. [[Угра гол]]той нийлснийхээ дараа [[Калуга]] хот орохын өмнөхөн дорно зүг рүү чигээ өөрчилдөг. Ойролцоогоор [[Алексин]] ба [[Протвино]] хотуудын хооронд Ока гол нь Тула ба Калуга мужуудын хоорондох хилийн заагийг бараг алдалгүй даган урсана. Дараа нь [[Москва муж]]ийг дайран өнгөрөх ба эндээ [[Москва гол]]той нийлэн цааш мурилзан зүүн урд ба зүүн зүг рүү [[Рязань муж]]ийг дайрна. == Цахим холбоос == {{commonscat|Oka River|Ока гол}} == Эшлэл == <references/> [[Ангилал:Ока голын систем| ]] [[Ангилал:Европын гол мөрөн]] [[Ангилал:Орёл мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Доод Новгород мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Тула мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Калуга мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Москва мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Рязань мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Владимир мужийн гол мөрөн]] ffbvoazhhlztrjxw8slmysaph1uj238 708154 708120 2022-08-10T14:58:15Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Энэ гарчиг|д Ижил мөрний нэгэн цутгалын тухай өгүүлнэ. Өөр ижил нэртэй гарчгуудыг [[Ока (салаа утга)|Ока]] салаа утгаас үзнэ үү!}} {{Инфобокс Гол | name = Ока гол<br/><small>{{lang-ru|Ока}}</small> | image_name = IceDriftOka.jpg | image_size = | image_alt = | caption = ''Ока гол'' | image_map = Okarivermap.png | map_size = | map_alt = | map_caption = ''Ока гол, [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] ай савд усаа цуглуулах нутаг дэвсгэр'' | origin = [[Глазуновка]]гаас баруун урагш ≈&nbsp;15&nbsp;км<br> {{coord|52|21|45|N|36|13|20|E|display=inline}} | mouth = [[Ока гол]] → [[Ижил мөрөн]] → [[Каспийн тэнгис]]<br> {{coord|56|19|55|N|43|58|53|E|type:_river}} | basin_countries = {{RUS|2=Оросын Холбооны Улс}} | location = {{RUS|Ziel=Орёл муж}}<br>{{RUS|Ziel=Тула муж}}<br>{{RUS|Ziel=Калуга муж}}<br>{{RUS|Ziel=Москва муж}}<br>{{RUS|Ziel=Рязань муж}}<br>{{RUS|Ziel=Владимир муж}}<br>{{RUS|Нижегород муж|Доод Новгород муж}} | length = 1500 км<ref name="GSE">{{GSE|083881|Oka}}</ref><ref name=gvr>{{GVR|177924}}</ref> | elevation = 226 м <small>([[Балтын тэнгис]]ийн түвшнээс дээш)</small> | mouth_elevation = ≈&nbsp;67 м <small>([[Балтын тэнгис]]ийн түвшнээс дээш)</small> | progression = ≈&nbsp;159 м | discharge = 1258 м³/с (дундаж)<br>12.500 м³/с (дээд)<ref>{{cite web|url=https://www.riversnetwork.org/rbo/index.php/river-blogs/east-europe/itemlist/category/952-oka|title=Rivers Network|year=2020}}</ref> | watershed = 245.000 км²<ref name="GSE"/><ref name=gvr/> | river_system = [[Ижил мөрөн]] | left_tribs = [[Угра гол|Угра]], [[Жиздра гол|Жиздра]], [[Протва гол|Протва]], [[Нара гол|Нара]], [[Москва гол|Москва]], [[Пра гол (Ока)|Пра]], [[Клязьма гол|Клязьма]] | right_tribs = [[Упа гол|Упа]], [[Осётр гол|Осётр]], [[Проня гол (Ока)|Проня]], [[Пара гол (Ока)|Пара]], [[Мокша гол|Мокша]], [[Тёша гол|Тёша]] }} '''Ока гол''' ({{lang-ru|Ока́}}) нь [[Оросын Холбооны Улс]]ын [[Европ|Европ тив]] дэх нутгийн [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] баруун цутгал бөгөөд нийт 1480&nbsp;км урттай гол юм. Ока гол нь [[Ижил мөрөн]]д цутгадаг гол мөрнөөс [[Кама гол]]ын дараа ордог хоёр дахь том цутгал юм. == Нэрийн гарал ба түүх == Ока голын нэрийг [[литва хэл]]ний ''aka'' („эх булаг“) гэх үгнээс гаралтай эсвэл [[фин хэл]]ний ''joki'' („гол“) гэсэн үгнээс гаралтай байж магадгүй гэдэг ба учир нь эртний оросууд энэ нутагт суурьшихаас өмнө балтын [[голядь]] овгийнхон Ока голын эхээр, харин голын адгаар [[мещёра]], [[меря]], [[мурома]] овгууд нутаглан амьдарч байжээ. [[Русь|Русийн]] феодалын задралын үед Ока голын эх хавиар [[Черниговын Вант Улс]]аас гаралтай [[Дээд Окагийн Вант Улсууд]] оршиж байв. Харин голын дунд ба адаг хэсгээр [[Рязанийн Вант Улс]] ба [[Владимир-Суздалийн Вант Улс]]ууд оршдог байжээ. 1221 онд [[Владимир]]ын [[их ван]] [[Юрий Всеволодович|II Юрий]] стратегийн чухал газар болох Ижил мөрөнд цутгах Ока голын бэлчирийг хамгаалах зорилгоор [[Доод Новгород]]ыг байгуулжээ. Энэхүү вант улсууд нь XIII зуунд [[Бат хаан]]ы удирдсан [[Алтан Орд|Алтан Ордны Улсын]] мэдэлд байв. Владимир-Суздалийн Вант Улс хэд хэдэн өөр хоорондоо дайсагнасан вант улсууд болон задран унасан ба тэдгээрийн дотроос шинээр байгуулагдсан [[Москвагийн Их Вант Улс|Москвагийн Вант Улс]] голын дунд болон адаг хэсэгт өөрийн газар нутгийг бага багаар өргөтгөн тэлсээр гарч ирэв. 1480 онд [[Монголчуудын Русь руу хийсэн довтолгоо|Монголчуудын ноёрхол]] [[Угра голын зогсолт|төгсгөл]] болсны дараа 1521 онд Москва Рязанийн Вант Улсыг өөртөө нэгтгэн авснаар их вант улс болжээ. == Урсгал == Ока гол нь [[Төв Оросын өндөрлөг]] дэх [[Орёл|Орёл хотын]] өмнөд биеийн ''Александровка'' тосгон орчмоос эх аван урсана. Эхлээд умард зүгийг чиглэн [[Орёл муж|Орёл]], [[Тула муж|Тула]], [[Калуга муж]]уудыг дайран өнгөрдөг. [[Угра гол]]той нийлснийхээ дараа [[Калуга]] хот орохын өмнөхөн дорно зүг рүү чигээ өөрчилдөг. Ойролцоогоор [[Алексин]] ба [[Протвино]] хотуудын хооронд Ока гол нь Тула ба Калуга мужуудын хоорондох хилийн заагийг бараг алдалгүй даган урсана. Дараа нь [[Москва муж]]ийг дайран өнгөрөх ба эндээ [[Москва гол]]той нийлэн цааш мурилзан зүүн урд ба зүүн зүг рүү [[Рязань муж]]ийг дайрна. [[Шилово (Рязань)|Шиловогоос]] эхлэн Ока нь умард ба зүүн умард зүгийг чиглэн урсдаг. [[Владимир муж]]ийг дайрч зүүн урд чигт бага зэрэг урссаны дараа Владимир ба [[Доод Новгород муж]] хоорондын нэлээд урт хил болдог. Төгсгөлд нь дахин дорно зүгт эргэн ижил нэртэй мужийнхаа төв нь болох [[Доод Новгород|Доод Новгород хот]] дундуур урсан [[Ижил мөрөн]]д цутгадаг. == Цахим холбоос == {{commonscat|Oka River|Ока гол}} == Эшлэл == <references/> [[Ангилал:Ока голын систем| ]] [[Ангилал:Европын гол мөрөн]] [[Ангилал:Орёл мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Доод Новгород мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Тула мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Калуга мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Москва мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Рязань мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Владимир мужийн гол мөрөн]] tf16kz89iy2m5tzkhfj7d7o7iaizb3x 708155 708154 2022-08-10T15:16:37Z Munkhzaya.E 32380 /* Нэрийн гарал ба түүх */ wikitext text/x-wiki {{Энэ гарчиг|д Ижил мөрний нэгэн цутгалын тухай өгүүлнэ. Өөр ижил нэртэй гарчгуудыг [[Ока (салаа утга)|Ока]] салаа утгаас үзнэ үү!}} {{Инфобокс Гол | name = Ока гол<br/><small>{{lang-ru|Ока}}</small> | image_name = IceDriftOka.jpg | image_size = | image_alt = | caption = ''Ока гол'' | image_map = Okarivermap.png | map_size = | map_alt = | map_caption = ''Ока гол, [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] ай савд усаа цуглуулах нутаг дэвсгэр'' | origin = [[Глазуновка]]гаас баруун урагш ≈&nbsp;15&nbsp;км<br> {{coord|52|21|45|N|36|13|20|E|display=inline}} | mouth = [[Ока гол]] → [[Ижил мөрөн]] → [[Каспийн тэнгис]]<br> {{coord|56|19|55|N|43|58|53|E|type:_river}} | basin_countries = {{RUS|2=Оросын Холбооны Улс}} | location = {{RUS|Ziel=Орёл муж}}<br>{{RUS|Ziel=Тула муж}}<br>{{RUS|Ziel=Калуга муж}}<br>{{RUS|Ziel=Москва муж}}<br>{{RUS|Ziel=Рязань муж}}<br>{{RUS|Ziel=Владимир муж}}<br>{{RUS|Нижегород муж|Доод Новгород муж}} | length = 1500 км<ref name="GSE">{{GSE|083881|Oka}}</ref><ref name=gvr>{{GVR|177924}}</ref> | elevation = 226 м <small>([[Балтын тэнгис]]ийн түвшнээс дээш)</small> | mouth_elevation = ≈&nbsp;67 м <small>([[Балтын тэнгис]]ийн түвшнээс дээш)</small> | progression = ≈&nbsp;159 м | discharge = 1258 м³/с (дундаж)<br>12.500 м³/с (дээд)<ref>{{cite web|url=https://www.riversnetwork.org/rbo/index.php/river-blogs/east-europe/itemlist/category/952-oka|title=Rivers Network|year=2020}}</ref> | watershed = 245.000 км²<ref name="GSE"/><ref name=gvr/> | river_system = [[Ижил мөрөн]] | left_tribs = [[Угра гол|Угра]], [[Жиздра гол|Жиздра]], [[Протва гол|Протва]], [[Нара гол|Нара]], [[Москва гол|Москва]], [[Пра гол (Ока)|Пра]], [[Клязьма гол|Клязьма]] | right_tribs = [[Упа гол|Упа]], [[Осётр гол|Осётр]], [[Проня гол (Ока)|Проня]], [[Пара гол (Ока)|Пара]], [[Мокша гол|Мокша]], [[Тёша гол|Тёша]] }} '''Ока гол''' ({{lang-ru|Ока́}}) нь [[Оросын Холбооны Улс]]ын [[Европ|Европ тив]] дэх нутгийн [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] баруун цутгал бөгөөд нийт 1480&nbsp;км урттай гол юм. Ока гол нь [[Ижил мөрөн]]д цутгадаг гол мөрнөөс [[Кама гол]]ын дараа ордог хоёр дахь том цутгал юм. == Нэрийн гарал ба түүх == Ока голын нэрийг [[литва хэл]]ний ''aka'' („эх булаг“) гэх үгнээс гаралтай эсвэл [[фин хэл]]ний ''joki'' („гол“) гэсэн үгнээс гаралтай байж магадгүй гэдэг ба учир нь эртний оросууд энэ нутагт суурьшихаас өмнө балтын [[голядь]] овгийнхон Ока голын эхээр, харин голын адгаар [[мещёра]], [[меря]], [[мурома]] овгууд нутаглан амьдарч байжээ. [[Русь|Русийн]] феодалын задралын үед Ока голын эх хавиар [[Черниговын Вант Улс]]аас гаралтай [[Дээд Окагийн Вант Улсууд]] оршиж байв. Харин голын дунд ба адаг хэсгээр [[Рязанийн Вант Улс]] ба [[Владимир-Суздалийн Вант Улс]]ууд оршдог байжээ. 1221 онд [[Владимир]]ын [[их ван]] [[Юрий Всеволодович|II Юрий]] стратегийн чухал газар болох Ижил мөрөнд цутгах Ока голын бэлчирийг хамгаалах зорилгоор [[Доод Новгород]]ыг байгуулжээ. Энэхүү вант улсууд нь XIII зуунд [[Бат хаан]]ы удирдсан [[Алтан Орд|Алтан Ордны Улсын]] мэдэлд байв. Владимир-Суздалийн Вант Улс хэд хэдэн өөр хоорондоо дайсагнасан вант улсууд болон задран унасан ба тэдгээрийн дотроос шинээр байгуулагдсан [[Москвагийн Их Вант Улс|Москвагийн Вант Улс]] голын дунд болон адаг хэсэгт өөрийн газар нутгийг бага багаар өргөтгөн тэлсээр гарч ирэв. 1480 онд [[Монголчуудын Русь руу хийсэн довтолгоо|Монголчуудын ноёрхол]] [[Угра голын зогсолт|төгсгөл]] болсны дараа 1521 онд Москва Рязанийн Вант Улсыг өөртөө нэгтгэн авснаар их вант улс болжээ. 16-р зуунд Окагаас [[зэрлэг тал|зэрлэг газар]] хэмээн нэрлэгдэх газар хүртэл Оросын өмнөд хил болж [[крымын татарууд]]аас болон бусад морьтон нүүдэлчдийн түрэмгийллээс хамгаалах цөөн тооны байгалийн саадын нэг болж байлаа. Газар нутгаа урагш нь тэлэхээс өмнө Ока голын дагуу маш олон тооны хэрэм ба бэхлэлтийн байгууламжуудыг барьсан байна. 16-р зуунд татаруудын дайралтаас сэргийлэх харуулыг ''береговая слушба'' (эргийн харуул) хэмээн нэрлэдэг байв. Энэхүү нэршил нь Ока голын хойд эрэгт хамаардаг байсан аж. == Урсгал == Ока гол нь [[Төв Оросын өндөрлөг]] дэх [[Орёл|Орёл хотын]] өмнөд биеийн ''Александровка'' тосгон орчмоос эх аван урсана. Эхлээд умард зүгийг чиглэн [[Орёл муж|Орёл]], [[Тула муж|Тула]], [[Калуга муж]]уудыг дайран өнгөрдөг. [[Угра гол]]той нийлснийхээ дараа [[Калуга]] хот орохын өмнөхөн дорно зүг рүү чигээ өөрчилдөг. Ойролцоогоор [[Алексин]] ба [[Протвино]] хотуудын хооронд Ока гол нь Тула ба Калуга мужуудын хоорондох хилийн заагийг бараг алдалгүй даган урсана. Дараа нь [[Москва муж]]ийг дайран өнгөрөх ба эндээ [[Москва гол]]той нийлэн цааш мурилзан зүүн урд ба зүүн зүг рүү [[Рязань муж]]ийг дайрна. [[Шилово (Рязань)|Шиловогоос]] эхлэн Ока нь умард ба зүүн умард зүгийг чиглэн урсдаг. [[Владимир муж]]ийг дайрч зүүн урд чигт бага зэрэг урссаны дараа Владимир ба [[Доод Новгород муж]] хоорондын нэлээд урт хил болдог. Төгсгөлд нь дахин дорно зүгт эргэн ижил нэртэй мужийнхаа төв нь болох [[Доод Новгород|Доод Новгород хот]] дундуур урсан [[Ижил мөрөн]]д цутгадаг. == Цахим холбоос == {{commonscat|Oka River|Ока гол}} == Эшлэл == <references/> [[Ангилал:Ока голын систем| ]] [[Ангилал:Европын гол мөрөн]] [[Ангилал:Орёл мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Доод Новгород мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Тула мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Калуга мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Москва мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Рязань мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Владимир мужийн гол мөрөн]] 2qauwl1h66ah3gvyvuttqbo081d2ij0 708156 708155 2022-08-10T15:24:14Z Munkhzaya.E 32380 /* Нэрийн гарал ба түүх */ wikitext text/x-wiki {{Энэ гарчиг|д Ижил мөрний нэгэн цутгалын тухай өгүүлнэ. Өөр ижил нэртэй гарчгуудыг [[Ока (салаа утга)|Ока]] салаа утгаас үзнэ үү!}} {{Инфобокс Гол | name = Ока гол<br/><small>{{lang-ru|Ока}}</small> | image_name = IceDriftOka.jpg | image_size = | image_alt = | caption = ''Ока гол'' | image_map = Okarivermap.png | map_size = | map_alt = | map_caption = ''Ока гол, [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] ай савд усаа цуглуулах нутаг дэвсгэр'' | origin = [[Глазуновка]]гаас баруун урагш ≈&nbsp;15&nbsp;км<br> {{coord|52|21|45|N|36|13|20|E|display=inline}} | mouth = [[Ока гол]] → [[Ижил мөрөн]] → [[Каспийн тэнгис]]<br> {{coord|56|19|55|N|43|58|53|E|type:_river}} | basin_countries = {{RUS|2=Оросын Холбооны Улс}} | location = {{RUS|Ziel=Орёл муж}}<br>{{RUS|Ziel=Тула муж}}<br>{{RUS|Ziel=Калуга муж}}<br>{{RUS|Ziel=Москва муж}}<br>{{RUS|Ziel=Рязань муж}}<br>{{RUS|Ziel=Владимир муж}}<br>{{RUS|Нижегород муж|Доод Новгород муж}} | length = 1500 км<ref name="GSE">{{GSE|083881|Oka}}</ref><ref name=gvr>{{GVR|177924}}</ref> | elevation = 226 м <small>([[Балтын тэнгис]]ийн түвшнээс дээш)</small> | mouth_elevation = ≈&nbsp;67 м <small>([[Балтын тэнгис]]ийн түвшнээс дээш)</small> | progression = ≈&nbsp;159 м | discharge = 1258 м³/с (дундаж)<br>12.500 м³/с (дээд)<ref>{{cite web|url=https://www.riversnetwork.org/rbo/index.php/river-blogs/east-europe/itemlist/category/952-oka|title=Rivers Network|year=2020}}</ref> | watershed = 245.000 км²<ref name="GSE"/><ref name=gvr/> | river_system = [[Ижил мөрөн]] | left_tribs = [[Угра гол|Угра]], [[Жиздра гол|Жиздра]], [[Протва гол|Протва]], [[Нара гол|Нара]], [[Москва гол|Москва]], [[Пра гол (Ока)|Пра]], [[Клязьма гол|Клязьма]] | right_tribs = [[Упа гол|Упа]], [[Осётр гол|Осётр]], [[Проня гол (Ока)|Проня]], [[Пара гол (Ока)|Пара]], [[Мокша гол|Мокша]], [[Тёша гол|Тёша]] }} '''Ока гол''' ({{lang-ru|Ока́}}) нь [[Оросын Холбооны Улс]]ын [[Европ|Европ тив]] дэх нутгийн [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] баруун цутгал бөгөөд нийт 1480&nbsp;км урттай гол юм. Ока гол нь [[Ижил мөрөн]]д цутгадаг гол мөрнөөс [[Кама гол]]ын дараа ордог хоёр дахь том цутгал юм. == Нэрийн гарал ба түүх == Ока голын нэрийг [[литва хэл]]ний ''aka'' („эх булаг“) гэх үгнээс гаралтай эсвэл [[фин хэл]]ний ''joki'' („гол“) гэсэн үгнээс гаралтай байж магадгүй гэдэг ба учир нь эртний оросууд энэ нутагт суурьшихаас өмнө балтын [[голядь]] овгийнхон Ока голын эхээр, харин голын адгаар [[мещёра]], [[меря]], [[мурома]] овгууд нутаглан амьдарч байжээ. [[Русь|Русийн]] феодалын задралын үед Ока голын эх хавиар [[Черниговын Вант Улс]]аас гаралтай [[Дээд Окагийн Вант Улсууд]] оршиж байв. Харин голын дунд ба адаг хэсгээр [[Рязанийн Вант Улс]] ба [[Владимир-Суздалийн Вант Улс]]ууд оршдог байжээ. 1221 онд [[Владимир]]ын [[их ван]] [[Юрий Всеволодович|II Юрий]] стратегийн чухал газар болох Ижил мөрөнд цутгах Ока голын бэлчирийг хамгаалах зорилгоор [[Доод Новгород]]ыг байгуулжээ. Энэхүү вант улсууд нь XIII зуунд [[Бат хаан]]ы удирдсан [[Алтан Орд|Алтан Ордны Улсын]] мэдэлд байв. Владимир-Суздалийн Вант Улс хэд хэдэн өөр хоорондоо дайсагнасан вант улсууд болон задран унасан ба тэдгээрийн дотроос шинээр байгуулагдсан [[Москвагийн Их Вант Улс|Москвагийн Вант Улс]] голын дунд болон адаг хэсэгт өөрийн газар нутгийг бага багаар өргөтгөн тэлсээр гарч ирэв. 1480 онд [[Монголчуудын Русь руу хийсэн довтолгоо|Монголчуудын ноёрхол]] [[Угра гол дээрх их зогсолт|төгсгөл]] болсны дараа 1521 онд Москва Рязанийн Вант Улсыг өөртөө нэгтгэн авснаар их вант улс болжээ. 16-р зуунд Окагаас [[зэрлэг тал|зэрлэг газар]] хэмээн нэрлэгдэх газар хүртэл Оросын өмнөд хил болж [[крымын татарууд]]аас болон бусад морьтон нүүдэлчдийн түрэмгийллээс хамгаалах цөөн тооны байгалийн саадын нэг болж байлаа. Газар нутгаа урагш нь тэлэхээс өмнө Ока голын дагуу маш олон тооны хэрэм ба бэхлэлтийн байгууламжуудыг барьсан байна. 16-р зуунд татаруудын дайралтаас сэргийлэх харуулыг ''береговая слушба'' (эргийн харуул) хэмээн нэрлэдэг байв. Энэхүү нэршил нь Ока голын хойд эрэгт хамаардаг байсан аж. == Урсгал == Ока гол нь [[Төв Оросын өндөрлөг]] дэх [[Орёл|Орёл хотын]] өмнөд биеийн ''Александровка'' тосгон орчмоос эх аван урсана. Эхлээд умард зүгийг чиглэн [[Орёл муж|Орёл]], [[Тула муж|Тула]], [[Калуга муж]]уудыг дайран өнгөрдөг. [[Угра гол]]той нийлснийхээ дараа [[Калуга]] хот орохын өмнөхөн дорно зүг рүү чигээ өөрчилдөг. Ойролцоогоор [[Алексин]] ба [[Протвино]] хотуудын хооронд Ока гол нь Тула ба Калуга мужуудын хоорондох хилийн заагийг бараг алдалгүй даган урсана. Дараа нь [[Москва муж]]ийг дайран өнгөрөх ба эндээ [[Москва гол]]той нийлэн цааш мурилзан зүүн урд ба зүүн зүг рүү [[Рязань муж]]ийг дайрна. [[Шилово (Рязань)|Шиловогоос]] эхлэн Ока нь умард ба зүүн умард зүгийг чиглэн урсдаг. [[Владимир муж]]ийг дайрч зүүн урд чигт бага зэрэг урссаны дараа Владимир ба [[Доод Новгород муж]] хоорондын нэлээд урт хил болдог. Төгсгөлд нь дахин дорно зүгт эргэн ижил нэртэй мужийнхаа төв нь болох [[Доод Новгород|Доод Новгород хот]] дундуур урсан [[Ижил мөрөн]]д цутгадаг. == Цахим холбоос == {{commonscat|Oka River|Ока гол}} == Эшлэл == <references/> [[Ангилал:Ока голын систем| ]] [[Ангилал:Европын гол мөрөн]] [[Ангилал:Орёл мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Доод Новгород мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Тула мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Калуга мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Москва мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Рязань мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Владимир мужийн гол мөрөн]] fcue25qi1ezjpogpv6c746uvhr7fzvk 708197 708156 2022-08-11T07:15:59Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Энэ гарчиг|д Ижил мөрний нэгэн цутгалын тухай өгүүлнэ. Өөр ижил нэртэй гарчгуудыг [[Ока (салаа утга)|Ока]] салаа утгаас үзнэ үү!}} {{Инфобокс Гол | name = Ока гол<br/><small>{{lang-ru|Ока}}</small> | image_name = IceDriftOka.jpg | image_size = | image_alt = | caption = ''Ока гол'' | image_map = Okarivermap.png | map_size = | map_alt = | map_caption = ''Ока гол, [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] ай савд усаа цуглуулах нутаг дэвсгэр'' | origin = [[Глазуновка]]гаас баруун урагш ≈&nbsp;15&nbsp;км<br> {{coord|52|21|45|N|36|13|20|E|display=inline}} | mouth = [[Ока гол]] → [[Ижил мөрөн]] → [[Каспийн тэнгис]]<br> {{coord|56|19|55|N|43|58|53|E|type:_river}} | basin_countries = {{RUS|2=Оросын Холбооны Улс}} | location = {{RUS|Ziel=Орёл муж}}<br>{{RUS|Ziel=Тула муж}}<br>{{RUS|Ziel=Калуга муж}}<br>{{RUS|Ziel=Москва муж}}<br>{{RUS|Ziel=Рязань муж}}<br>{{RUS|Ziel=Владимир муж}}<br>{{RUS|Нижегород муж|Доод Новгород муж}} | length = 1500 км<ref name="GSE">{{GSE|083881|Oka}}</ref><ref name=gvr>{{GVR|177924}}</ref> | elevation = 226 м <small>([[Балтын тэнгис]]ийн түвшнээс дээш)</small> | mouth_elevation = ≈&nbsp;67 м <small>([[Балтын тэнгис]]ийн түвшнээс дээш)</small> | progression = ≈&nbsp;159 м | discharge = 1258 м³/с (дундаж)<br>12.500 м³/с (дээд)<ref>{{cite web|url=https://www.riversnetwork.org/rbo/index.php/river-blogs/east-europe/itemlist/category/952-oka|title=Rivers Network|year=2020}}</ref> | watershed = 245.000 км²<ref name="GSE"/><ref name=gvr/> | river_system = [[Ижил мөрөн]] | left_tribs = [[Угра гол|Угра]], [[Жиздра гол|Жиздра]], [[Протва гол|Протва]], [[Нара гол|Нара]], [[Москва гол|Москва]], [[Пра гол (Ока)|Пра]], [[Клязьма гол|Клязьма]] | right_tribs = [[Упа гол|Упа]], [[Осётр гол|Осётр]], [[Проня гол (Ока)|Проня]], [[Пара гол (Ока)|Пара]], [[Мокша гол|Мокша]], [[Тёша гол|Тёша]] }} '''Ока гол''' ({{lang-ru|Ока́}}) нь [[Оросын Холбооны Улс]]ын [[Европ|Европ тив]] дэх нутгийн [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] баруун цутгал бөгөөд нийт 1480&nbsp;км урттай гол юм. Ока гол нь [[Ижил мөрөн]]д цутгадаг гол мөрнөөс [[Кама гол]]ын дараа ордог хоёр дахь том цутгал юм. == Нэрийн гарал ба түүх == Ока голын нэрийг [[литва хэл]]ний ''aka'' („эх булаг“) гэх үгнээс гаралтай эсвэл [[фин хэл]]ний ''joki'' („гол“) гэсэн үгнээс гаралтай байж магадгүй гэдэг ба учир нь эртний оросууд энэ нутагт суурьшихаас өмнө балтын [[голядь]] овгийнхон Ока голын эхээр, харин голын адгаар [[мещёра]], [[меря]], [[мурома]] овгууд нутаглан амьдарч байжээ. [[Русь|Русийн]] феодалын задралын үед Ока голын эх хавиар [[Черниговын Вант Улс]]аас гаралтай [[Дээд Окагийн Вант Улсууд]] оршиж байв. Харин голын дунд ба адаг хэсгээр [[Рязанийн Вант Улс]] ба [[Владимир-Суздалийн Вант Улс]]ууд оршдог байжээ. 1221 онд [[Владимир]]ын [[их ван]] [[Юрий Всеволодович|II Юрий]] стратегийн чухал газар болох Ижил мөрөнд цутгах Ока голын бэлчирийг хамгаалах зорилгоор [[Доод Новгород]]ыг байгуулжээ. Энэхүү вант улсууд нь XIII зуунд [[Бат хаан]]ы удирдсан [[Алтан Орд|Алтан Ордны Улсын]] мэдэлд байв. Владимир-Суздалийн Вант Улс хэд хэдэн өөр хоорондоо дайсагнасан вант улсууд болон задран унасан ба тэдгээрийн дотроос шинээр байгуулагдсан [[Москвагийн Их Вант Улс|Москвагийн Вант Улс]] голын дунд болон адаг хэсэгт өөрийн газар нутгийг бага багаар өргөтгөн тэлсээр гарч ирэв. 1480 онд [[Монголчуудын Русь руу хийсэн довтолгоо|Монголчуудын ноёрхол]] [[Угра гол дээрх их зогсолт|төгсгөл]] болсны дараа 1521 онд Москва Рязанийн Вант Улсыг өөртөө нэгтгэн авснаар их вант улс болжээ. 16-р зуунд Окагаас [[зэрлэг тал|зэрлэг газар]] хэмээн нэрлэгдэх газар хүртэл Оросын өмнөд хил болж [[крымын татарууд]]аас болон бусад морьтон нүүдэлчдийн түрэмгийллээс хамгаалах цөөн тооны байгалийн саадын нэг болж байлаа. Газар нутгаа урагш нь тэлэхээс өмнө Ока голын дагуу маш олон тооны хэрэм ба бэхлэлтийн байгууламжуудыг барьсан байна. 16-р зуунд татаруудын дайралтаас сэргийлэх харуулыг ''береговая слушба'' (эргийн харуул) хэмээн нэрлэдэг байв. Энэхүү нэршил нь Ока голын хойд эрэгт хамаардаг байсан аж. == Урсгал == Ока гол нь [[Төв Оросын өндөрлөг]] дэх [[Орёл|Орёл хотын]] өмнөд биеийн ''Александровка'' тосгон орчмоос эх аван урсана. Эхлээд умард зүгийг чиглэн [[Орёл муж|Орёл]], [[Тула муж|Тула]], [[Калуга муж]]уудыг дайран өнгөрдөг. [[Угра гол]]той нийлснийхээ дараа [[Калуга]] хот орохын өмнөхөн дорно зүг рүү чигээ өөрчилдөг. Ойролцоогоор [[Алексин]] ба [[Протвино]] хотуудын хооронд Ока гол нь Тула ба Калуга мужуудын хоорондох хилийн заагийг бараг алдалгүй даган урсана. Дараа нь [[Москва муж]]ийг дайран өнгөрөх ба эндээ [[Москва гол]]той нийлэн цааш мурилзан зүүн урд ба зүүн зүг рүү [[Рязань муж]]ийг дайрна. [[Шилово (Рязань)|Шиловогоос]] эхлэн Ока нь умард ба зүүн умард зүгийг чиглэн урсдаг. [[Владимир муж]]ийг дайрч зүүн урд чигт бага зэрэг урссаны дараа Владимир ба [[Доод Новгород муж]] хоорондын нэлээд урт хил болдог. Төгсгөлд нь дахин дорно зүгт эргэн ижил нэртэй мужийнхаа төв нь болох [[Доод Новгород|Доод Новгород хот]] дундуур урсан [[Ижил мөрөн]]д цутгадаг. == Зургийн цомог == <gallery widths="200"> Spit of Nizhny Novgorod and Stroganov Church at sunset 01.jpg|[[Доод Новгород]] хот дахь Ока голын эрэг Caluga beach - panoramio.jpg|Ока голын эрэг, [[Калуга муж]] Kasimov. Oka River. Cruise ships S. Obraztsov and Borodino P5220991 2350.jpg|[[Касимов]] хотын орчим, [[Рязань муж]] </gallery> == Усан тээвэр түүний хэрэглээ == Ока нь [[Серпухов]] хотоос эхлэн 1200&nbsp;км орчим зайд усан тээвэр хийх боломжтой. [[Москва гол]]той нийлэх бэлчирээс доош усны түвшин нам байх үед ч хэд хэдэн [[усны боолт]]ыг нээн [[Коломна]] хүртэл усан тээвэр хийх нөхцлийг хангасан байна. 1960-аад оныг хүртэл хаврын их усны үеэр Ока голоор Орёл хүртэл усан онгоц явдаг байсан аж. Ока гол нь Ижил мөрнөөр дамжин [[Каспийн тэнгис]]тэй, Моска голоор дамжин [[Москвагийн суваг]] ба [[Ижил мөрөн-Балтын тэнгисийн суваг]]тай холбогддог. Ижил мөрөн-Балтын тэнгисийн сувгаас салаалах [[Цагаан тэнгис-Балтын тэнгисийн суваг|Цагаан тэнгис-Балтын тэнгисийн сувгаар]] дамжин [[Цагаан тэнгис]]тэй бас холбогдоно. Мөн түүнчлэн [[Ижил мөрөн-Дон мөрний суваг]] болон [[Дон мөрөн|Дон мөрнөөр]] дамжин [[Хар тэнгис]]тэй буюу үүгээр [[Газар дундын тэнгис]]тэй холбогдоно. == Цахим холбоос == {{commonscat|Oka River|Ока гол}} == Эшлэл == <references/> [[Ангилал:Ока голын систем| ]] [[Ангилал:Европын гол мөрөн]] [[Ангилал:Орёл мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Доод Новгород мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Тула мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Калуга мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Москва мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Рязань мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Владимир мужийн гол мөрөн]] psup0hsmpnajajmyf4uh1jfg2dbv4yb 708198 708197 2022-08-11T07:28:37Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Энэ гарчиг|д Ижил мөрний нэгэн цутгалын тухай өгүүлнэ. Өөр ижил нэртэй гарчгуудыг [[Ока (салаа утга)|Ока]] салаа утгаас үзнэ үү!}} {{Инфобокс Гол | name = Ока гол<br/><small>{{lang-ru|Ока}}</small> | image_name = IceDriftOka.jpg | image_size = | image_alt = | caption = ''Ока гол'' | image_map = Okarivermap.png | map_size = | map_alt = | map_caption = ''Ока гол, [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] ай савд усаа цуглуулах нутаг дэвсгэр'' | origin = [[Глазуновка]]гаас баруун урагш ≈&nbsp;15&nbsp;км<br> {{coord|52|21|45|N|36|13|20|E|display=inline}} | mouth = [[Ока гол]] → [[Ижил мөрөн]] → [[Каспийн тэнгис]]<br> {{coord|56|19|55|N|43|58|53|E|type:_river}} | basin_countries = {{RUS|2=Оросын Холбооны Улс}} | location = {{RUS|Ziel=Орёл муж}}<br>{{RUS|Ziel=Тула муж}}<br>{{RUS|Ziel=Калуга муж}}<br>{{RUS|Ziel=Москва муж}}<br>{{RUS|Ziel=Рязань муж}}<br>{{RUS|Ziel=Владимир муж}}<br>{{RUS|Нижегород муж|Доод Новгород муж}} | length = 1500 км<ref name="GSE">{{GSE|083881|Oka}}</ref><ref name=gvr>{{GVR|177924}}</ref> | elevation = 226 м <small>([[Балтын тэнгис]]ийн түвшнээс дээш)</small> | mouth_elevation = ≈&nbsp;67 м <small>([[Балтын тэнгис]]ийн түвшнээс дээш)</small> | progression = ≈&nbsp;159 м | discharge = 1258 м³/с (дундаж)<br>12.500 м³/с (дээд)<ref>{{cite web|url=https://www.riversnetwork.org/rbo/index.php/river-blogs/east-europe/itemlist/category/952-oka|title=Rivers Network|year=2020}}</ref> | watershed = 245.000 км²<ref name="GSE"/><ref name=gvr/> | river_system = [[Ижил мөрөн]] | left_tribs = [[Угра гол|Угра]], [[Жиздра гол|Жиздра]], [[Протва гол|Протва]], [[Нара гол|Нара]], [[Москва гол|Москва]], [[Пра гол (Ока)|Пра]], [[Клязьма гол|Клязьма]] | right_tribs = [[Упа гол|Упа]], [[Осётр гол|Осётр]], [[Проня гол (Ока)|Проня]], [[Пара гол (Ока)|Пара]], [[Мокша гол|Мокша]], [[Тёша гол|Тёша]] }} '''Ока гол''' ({{lang-ru|Ока́}}) нь [[Оросын Холбооны Улс]]ын [[Европ|Европ тив]] дэх нутгийн [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] баруун цутгал бөгөөд нийт 1480&nbsp;км урттай гол юм. Ока гол нь [[Ижил мөрөн]]д цутгадаг гол мөрнөөс [[Кама гол]]ын дараа ордог хоёр дахь том цутгал юм. == Нэрийн гарал ба түүх == Ока голын нэрийг [[литва хэл]]ний ''aka'' („эх булаг“) гэх үгнээс гаралтай эсвэл [[фин хэл]]ний ''joki'' („гол“) гэсэн үгнээс гаралтай байж магадгүй гэдэг ба учир нь эртний оросууд энэ нутагт суурьшихаас өмнө балтын [[голядь]] овгийнхон Ока голын эхээр, харин голын адгаар [[мещёра]], [[меря]], [[мурома]] овгууд нутаглан амьдарч байжээ. [[Русь|Русийн]] феодалын задралын үед Ока голын эх хавиар [[Черниговын Вант Улс]]аас гаралтай [[Дээд Окагийн Вант Улсууд]] оршиж байв. Харин голын дунд ба адаг хэсгээр [[Рязанийн Вант Улс]] ба [[Владимир-Суздалийн Вант Улс]]ууд оршдог байжээ. 1221 онд [[Владимир]]ын [[их ван]] [[Юрий Всеволодович|II Юрий]] стратегийн чухал газар болох Ижил мөрөнд цутгах Ока голын бэлчирийг хамгаалах зорилгоор [[Доод Новгород]]ыг байгуулжээ. Энэхүү вант улсууд нь XIII зуунд [[Бат хаан]]ы удирдсан [[Алтан Орд|Алтан Ордны Улсын]] мэдэлд байв. Владимир-Суздалийн Вант Улс хэд хэдэн өөр хоорондоо дайсагнасан вант улсууд болон задран унасан ба тэдгээрийн дотроос шинээр байгуулагдсан [[Москвагийн Их Вант Улс|Москвагийн Вант Улс]] голын дунд болон адаг хэсэгт өөрийн газар нутгийг бага багаар өргөтгөн тэлсээр гарч ирэв. 1480 онд [[Монголчуудын Русь руу хийсэн довтолгоо|Монголчуудын ноёрхол]] [[Угра гол дээрх их зогсолт|төгсгөл]] болсны дараа 1521 онд Москва Рязанийн Вант Улсыг өөртөө нэгтгэн авснаар их вант улс болжээ. 16-р зуунд Окагаас [[зэрлэг тал|зэрлэг газар]] хэмээн нэрлэгдэх газар хүртэл Оросын өмнөд хил болж [[крымын татарууд]]аас болон бусад морьтон нүүдэлчдийн түрэмгийллээс хамгаалах цөөн тооны байгалийн саадын нэг болж байлаа. Газар нутгаа урагш нь тэлэхээс өмнө Ока голын дагуу маш олон тооны хэрэм ба бэхлэлтийн байгууламжуудыг барьсан байна. 16-р зуунд татаруудын дайралтаас сэргийлэх харуулыг ''береговая слушба'' (эргийн харуул) хэмээн нэрлэдэг байв. Энэхүү нэршил нь Ока голын хойд эрэгт хамаардаг байсан аж. == Урсгал == Ока гол нь [[Төв Оросын өндөрлөг]] дэх [[Орёл|Орёл хотын]] өмнөд биеийн ''Александровка'' тосгон орчмоос эх аван урсана. Эхлээд умард зүгийг чиглэн [[Орёл муж|Орёл]], [[Тула муж|Тула]], [[Калуга муж]]уудыг дайран өнгөрдөг. [[Угра гол]]той нийлснийхээ дараа [[Калуга]] хот орохын өмнөхөн дорно зүг рүү чигээ өөрчилдөг. Ойролцоогоор [[Алексин]] ба [[Протвино]] хотуудын хооронд Ока гол нь Тула ба Калуга мужуудын хоорондох хилийн заагийг бараг алдалгүй даган урсана. Дараа нь [[Москва муж]]ийг дайран өнгөрөх ба эндээ [[Москва гол]]той нийлэн цааш мурилзан зүүн урд ба зүүн зүг рүү [[Рязань муж]]ийг дайрна. [[Шилово (Рязань)|Шиловогоос]] эхлэн Ока нь умард ба зүүн умард зүгийг чиглэн урсдаг. [[Владимир муж]]ийг дайрч зүүн урд чигт бага зэрэг урссаны дараа Владимир ба [[Доод Новгород муж]] хоорондын нэлээд урт хил болдог. Төгсгөлд нь дахин дорно зүгт эргэн ижил нэртэй мужийнхаа төв нь болох [[Доод Новгород|Доод Новгород хот]] дундуур урсан [[Ижил мөрөн]]д цутгадаг. == Цутгал == Ока голд зүүнээс [[Клязьма гол|Клязьма]] ба [[Москва гол]], баруунаас [[Мокша гол|Мокша]] ба [[Упа гол]]ууд тус голын чухал цутгалуудад орно. == Зургийн цомог == <gallery widths="200"> Spit of Nizhny Novgorod and Stroganov Church at sunset 01.jpg|[[Доод Новгород]] хот дахь Ока голын эрэг Caluga beach - panoramio.jpg|Ока голын эрэг, [[Калуга муж]] Kasimov. Oka River. Cruise ships S. Obraztsov and Borodino P5220991 2350.jpg|[[Касимов]] хотын орчим, [[Рязань муж]] </gallery> == Усан тээвэр түүний хэрэглээ == Ока нь [[Серпухов]] хотоос эхлэн 1200&nbsp;км орчим зайд усан тээвэр хийх боломжтой. [[Москва гол]]той нийлэх бэлчирээс доош усны түвшин нам байх үед ч хэд хэдэн [[усны боолт]]ыг нээн [[Коломна]] хүртэл усан тээвэр хийх нөхцлийг хангасан байна. 1960-аад оныг хүртэл хаврын их усны үеэр Ока голоор Орёл хүртэл усан онгоц явдаг байсан аж. Ока гол нь Ижил мөрнөөр дамжин [[Каспийн тэнгис]]тэй, Моска голоор дамжин [[Москвагийн суваг]] ба [[Ижил мөрөн-Балтын тэнгисийн суваг]]тай холбогддог. Ижил мөрөн-Балтын тэнгисийн сувгаас салаалах [[Цагаан тэнгис-Балтын тэнгисийн суваг|Цагаан тэнгис-Балтын тэнгисийн сувгаар]] дамжин [[Цагаан тэнгис]]тэй бас холбогдоно. Мөн түүнчлэн [[Ижил мөрөн-Дон мөрний суваг]] болон [[Дон мөрөн|Дон мөрнөөр]] дамжин [[Хар тэнгис]]тэй буюу үүгээр [[Газар дундын тэнгис]]тэй холбогдоно. == Цахим холбоос == {{commonscat|Oka River|Ока гол}} == Эшлэл == <references/> [[Ангилал:Ока голын систем| ]] [[Ангилал:Европын гол мөрөн]] [[Ангилал:Орёл мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Доод Новгород мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Тула мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Калуга мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Москва мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Рязань мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Владимир мужийн гол мөрөн]] g6i3f8gjus4l9o4osrbzej4jdwko4rh 708200 708198 2022-08-11T07:33:35Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Энэ гарчиг|д Ижил мөрний нэгэн цутгалын тухай өгүүлнэ. Өөр ижил нэртэй гарчгуудыг [[Ока (салаа утга)|Ока]] салаа утгаас үзнэ үү!}} {{Инфобокс Гол | name = Ока гол<br/><small>{{lang-ru|Ока}}</small> | image_name = IceDriftOka.jpg | image_size = | image_alt = | caption = ''Ока гол'' | image_map = Okarivermap.png | map_size = | map_alt = | map_caption = ''Ока гол, [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] ай савд усаа цуглуулах нутаг дэвсгэр'' | origin = [[Глазуновка]]гаас баруун урагш ≈&nbsp;15&nbsp;км<br> {{coord|52|21|45|N|36|13|20|E|display=inline}} | mouth = [[Ока гол]] → [[Ижил мөрөн]] → [[Каспийн тэнгис]]<br> {{coord|56|19|55|N|43|58|53|E|type:_river}} | basin_countries = {{RUS|2=Оросын Холбооны Улс}} | location = {{RUS|Ziel=Орёл муж}}<br>{{RUS|Ziel=Тула муж}}<br>{{RUS|Ziel=Калуга муж}}<br>{{RUS|Ziel=Москва муж}}<br>{{RUS|Ziel=Рязань муж}}<br>{{RUS|Ziel=Владимир муж}}<br>{{RUS|Нижегород муж|Доод Новгород муж}} | length = 1500 км<ref name="GSE">{{GSE|083881|Oka}}</ref><ref name=gvr>{{GVR|177924}}</ref> | elevation = 226 м <small>([[Балтын тэнгис]]ийн түвшнээс дээш)</small> | mouth_elevation = ≈&nbsp;67 м <small>([[Балтын тэнгис]]ийн түвшнээс дээш)</small> | progression = ≈&nbsp;159 м | discharge = 1258 м³/с (дундаж)<br>12.500 м³/с (дээд)<ref>{{cite web|url=https://www.riversnetwork.org/rbo/index.php/river-blogs/east-europe/itemlist/category/952-oka|title=Rivers Network|year=2020}}</ref> | watershed = 245.000 км²<ref name="GSE"/><ref name=gvr/> | river_system = [[Ижил мөрөн]] | left_tribs = [[Угра гол|Угра]], [[Жиздра гол|Жиздра]], [[Протва гол|Протва]], [[Нара гол|Нара]], [[Москва гол|Москва]], [[Пра гол (Ока)|Пра]], [[Клязьма гол|Клязьма]] | right_tribs = [[Упа гол|Упа]], [[Осётр гол|Осётр]], [[Проня гол (Ока)|Проня]], [[Пара гол (Ока)|Пара]], [[Мокша гол|Мокша]], [[Тёша гол|Тёша]] }} '''Ока гол''' ({{lang-ru|Ока́}}) нь [[Оросын Холбооны Улс]]ын [[Европ|Европ тив]] дэх нутгийн [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] баруун цутгал бөгөөд нийт 1480&nbsp;км урттай гол юм. Ока гол нь [[Ижил мөрөн]]д цутгадаг гол мөрнөөс [[Кама мөрөн|Кама мөрний]] дараа ордог хоёр дахь том цутгал юм. == Нэрийн гарал ба түүх == Ока голын нэрийг [[литва хэл]]ний ''aka'' („эх булаг“) гэх үгнээс гаралтай эсвэл [[фин хэл]]ний ''joki'' („гол“) гэсэн үгнээс гаралтай байж магадгүй гэдэг ба учир нь эртний оросууд энэ нутагт суурьшихаас өмнө балтын [[голядь]] овгийнхон Ока голын эхээр, харин голын адгаар [[мещёра]], [[меря]], [[мурома]] овгууд нутаглан амьдарч байжээ. [[Русь|Русийн]] феодалын задралын үед Ока голын эх хавиар [[Черниговын Вант Улс]]аас гаралтай [[Дээд Окагийн Вант Улсууд]] оршиж байв. Харин голын дунд ба адаг хэсгээр [[Рязанийн Вант Улс]] ба [[Владимир-Суздалийн Вант Улс]]ууд оршдог байжээ. 1221 онд [[Владимир]]ын [[их ван]] [[Юрий Всеволодович|II Юрий]] стратегийн чухал газар болох Ижил мөрөнд цутгах Ока голын бэлчирийг хамгаалах зорилгоор [[Доод Новгород]]ыг байгуулжээ. Энэхүү вант улсууд нь XIII зуунд [[Бат хаан]]ы удирдсан [[Алтан Орд|Алтан Ордны Улсын]] мэдэлд байв. Владимир-Суздалийн Вант Улс хэд хэдэн өөр хоорондоо дайсагнасан вант улсууд болон задран унасан ба тэдгээрийн дотроос шинээр байгуулагдсан [[Москвагийн Их Вант Улс|Москвагийн Вант Улс]] голын дунд болон адаг хэсэгт өөрийн газар нутгийг бага багаар өргөтгөн тэлсээр гарч ирэв. 1480 онд [[Монголчуудын Русь руу хийсэн довтолгоо|Монголчуудын ноёрхол]] [[Угра гол дээрх их зогсолт|төгсгөл]] болсны дараа 1521 онд Москва Рязанийн Вант Улсыг өөртөө нэгтгэн авснаар их вант улс болжээ. 16-р зуунд Окагаас [[зэрлэг тал|зэрлэг газар]] хэмээн нэрлэгдэх газар хүртэл Оросын өмнөд хил болж [[крымын татарууд]]аас болон бусад морьтон нүүдэлчдийн түрэмгийллээс хамгаалах цөөн тооны байгалийн саадын нэг болж байлаа. Газар нутгаа урагш нь тэлэхээс өмнө Ока голын дагуу маш олон тооны хэрэм ба бэхлэлтийн байгууламжуудыг барьсан байна. 16-р зуунд татаруудын дайралтаас сэргийлэх харуулыг ''береговая слушба'' (эргийн харуул) хэмээн нэрлэдэг байв. Энэхүү нэршил нь Ока голын хойд эрэгт хамаардаг байсан аж. == Урсгал == Ока гол нь [[Төв Оросын өндөрлөг]] дэх [[Орёл|Орёл хотын]] өмнөд биеийн ''Александровка'' тосгон орчмоос эх аван урсана. Эхлээд умард зүгийг чиглэн [[Орёл муж|Орёл]], [[Тула муж|Тула]], [[Калуга муж]]уудыг дайран өнгөрдөг. [[Угра гол]]той нийлснийхээ дараа [[Калуга]] хот орохын өмнөхөн дорно зүг рүү чигээ өөрчилдөг. Ойролцоогоор [[Алексин]] ба [[Протвино]] хотуудын хооронд Ока гол нь Тула ба Калуга мужуудын хоорондох хилийн заагийг бараг алдалгүй даган урсана. Дараа нь [[Москва муж]]ийг дайран өнгөрөх ба эндээ [[Москва гол]]той нийлэн цааш мурилзан зүүн урд ба зүүн зүг рүү [[Рязань муж]]ийг дайрна. [[Шилово (Рязань)|Шиловогоос]] эхлэн Ока нь умард ба зүүн умард зүгийг чиглэн урсдаг. [[Владимир муж]]ийг дайрч зүүн урд чигт бага зэрэг урссаны дараа Владимир ба [[Доод Новгород муж]] хоорондын нэлээд урт хил болдог. Төгсгөлд нь дахин дорно зүгт эргэн ижил нэртэй мужийнхаа төв нь болох [[Доод Новгород|Доод Новгород хот]] дундуур урсан [[Ижил мөрөн]]д цутгадаг. == Цутгал == Ока голд зүүнээс [[Клязьма гол|Клязьма]] ба [[Москва гол]], баруунаас [[Мокша гол|Мокша]] ба [[Упа гол]]ууд тус голын чухал цутгалуудад орно. == Зургийн цомог == <gallery widths="200"> Spit of Nizhny Novgorod and Stroganov Church at sunset 01.jpg|[[Доод Новгород]] хот дахь Ока голын эрэг Caluga beach - panoramio.jpg|Ока голын эрэг, [[Калуга муж]] Kasimov. Oka River. Cruise ships S. Obraztsov and Borodino P5220991 2350.jpg|[[Касимов]] хотын орчим, [[Рязань муж]] </gallery> == Усан тээвэр түүний хэрэглээ == Ока нь [[Серпухов]] хотоос эхлэн 1200&nbsp;км орчим зайд усан тээвэр хийх боломжтой. [[Москва гол]]той нийлэх бэлчирээс доош усны түвшин нам байх үед ч хэд хэдэн [[усны боолт]]ыг нээн [[Коломна]] хүртэл усан тээвэр хийх нөхцлийг хангасан байна. 1960-аад оныг хүртэл хаврын их усны үеэр Ока голоор Орёл хүртэл усан онгоц явдаг байсан аж. Ока гол нь Ижил мөрнөөр дамжин [[Каспийн тэнгис]]тэй, Моска голоор дамжин [[Москвагийн суваг]] ба [[Ижил мөрөн-Балтын тэнгисийн суваг]]тай холбогддог. Ижил мөрөн-Балтын тэнгисийн сувгаас салаалах [[Цагаан тэнгис-Балтын тэнгисийн суваг|Цагаан тэнгис-Балтын тэнгисийн сувгаар]] дамжин [[Цагаан тэнгис]]тэй бас холбогдоно. Мөн түүнчлэн [[Ижил мөрөн-Дон мөрний суваг]] болон [[Дон мөрөн|Дон мөрнөөр]] дамжин [[Хар тэнгис]]тэй буюу үүгээр [[Газар дундын тэнгис]]тэй холбогдоно. == Цахим холбоос == {{commonscat|Oka River|Ока гол}} == Эшлэл == <references/> [[Ангилал:Ока голын систем| ]] [[Ангилал:Европын гол мөрөн]] [[Ангилал:Орёл мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Доод Новгород мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Тула мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Калуга мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Москва мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Рязань мужийн гол мөрөн]] [[Ангилал:Владимир мужийн гол мөрөн]] 0513lbmpguc0hsk426pdxknrf63y1oo 0 123372 708151 708110 2022-08-10T14:44:01Z 64.119.19.187 wikitext text/x-wiki '''Догшин жаран''' ('''Жестокий век''') бол Зөвлөлтийн зохиолч [[Исай Калистратович Калашников|Исай Калашниковын]] [[Чингис хаан|Чингис хааны]] тухай өгүүлсэн түүхэн роман юм. Анх 1978 онд хэвлэгдсэн. nspgds7gqadrq2z81ou0eytdlbvn4qi 14 123373 708124 2022-08-10T13:07:58Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1755 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1755 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1755 онд байгуулагдсан]] 8ip2c2hmbfqse7tjy9slirtea8ihn67 14 123374 708127 2022-08-10T13:08:25Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1750-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1750-д онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1750-д онд байгуулагдсан]] bbjb7rl7hfkjzui4td2s1qz9tkgd9aq 14 123375 708132 2022-08-10T13:10:23Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1760 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1760 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1760 онд байгуулагдсан]] 68gwubuqon3wf0ot5kn19fso8rec4w4 14 123376 708137 2022-08-10T13:11:30Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1764 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1764 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1764 онд байгуулагдсан]] p8texywit9mbtje3qki59sf0u6vwhg9 14 123377 708141 2022-08-10T13:12:34Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1765 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1765 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1765 онд байгуулагдсан]] ez6p3comm7kmduz3aps642mznjt3kc4 14 123378 708145 2022-08-10T13:13:12Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1769 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1769 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1769 онд байгуулагдсан]] 7o89ltgaabik0v1xihwmd6v8zdiavdj 14 123379 708148 2022-08-10T13:13:34Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1760-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1760-д онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1760-д онд байгуулагдсан]] ryhke9x0q75dwl2436hyvpaopxf5u44 1 123380 708160 2022-08-10T23:50:24Z Megzer 20491 Хуудас үүсгэв: "[[202.126.89.4]] Хөхэчийг Чаби хатнаас төрсөн болгож бичээд байна? Судрын чуулганд Хөхэчи ванг Дөрвөн овгийн Дөрөвчин хатнаас төрсөн гэж бичсэн байдаг. Харин чамд ямар Үндэслэл, нотолгоо байгаа юм? Яагаад Хубилай хааны 6 охидыг Чаби хатантай холбоод байгаа юм бэ..." wikitext text/x-wiki [[202.126.89.4]] Хөхэчийг Чаби хатнаас төрсөн болгож бичээд байна? Судрын чуулганд Хөхэчи ванг Дөрвөн овгийн Дөрөвчин хатнаас төрсөн гэж бичсэн байдаг. Харин чамд ямар Үндэслэл, нотолгоо байгаа юм? Яагаад Хубилай хааны 6 охидыг Чаби хатантай холбоод байгаа юм бэ? эх сурвалжаа тавь. [[Хэрэглэгч:Megzer|Megzer]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Megzer|talk]]) 23:50, 10 Наймдугаар сар 2022 (UTC) ksr8tej4rczff417x0i10mna2s8vq6p 0 123381 708170 2022-08-11T03:21:09Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "'''Константин Сергеевич Станиславский''' (уугуул овог нь- '''Алексеев'''; 1863 оны 1-р сарын <abbr>5</abbr> -д Оросын эзэнт улсын Москва хотод төрсөн- 1938 оны 8-р сарын 7-нд Москвад нас барсан) -оросын бөгөөд зөвлөлтийн театрын найруулагч, жүжигчин, багш бөгөөд театрын урла..." wikitext text/x-wiki '''Константин Сергеевич Станиславский''' (уугуул овог нь- '''Алексеев'''; 1863 оны 1-р сарын <abbr>5</abbr> -д Оросын эзэнт улсын Москва хотод төрсөн- 1938 оны 8-р сарын 7-нд Москвад нас барсан) -оросын бөгөөд зөвлөлтийн театрын найруулагч, жүжигчин, багш бөгөөд театрын урлагийн онолч, театрын шинэчлэгч. Алдарт жүжигчний дэг тогтолцоо зохиогч. ЗХУ-ын анхны Ардын жүжигчин (1936). ЗХУ-ын ШУА-ийн хүндэт гишүүн (1925). 1888 онд Москвагийн урлаг уран зохиолын нийгэмлэгийг үндэслэгчдийн нэг. 1898 онд Владимир Немирович-Данченко-гийн хамт Москва хотын "Художественный театр"-ыг үүсгэн байгуулсан. == Намтар == Константин Алексеев 1863 оны 1-р сарын <abbr>5</abbr>-нд Москва хотод олон хүүхэдтэй аж үйлдвэрлэгч, худалдаачин Сергея Владимирович Алексеевын хүү болж төржээ. Алексеевынхан гэр бүлээрээ театрт дуртай байжээ: Москва дахь байшинд нь театрын тоглолтод зориулж тусгайлан барьсан танхимтай харин Любимовка эдлэн газарт нь жижиг театрын тайз байжээ. Тайзан дээрх тоглох туршилтууд 1877 онд "Алексеевскийн гэрийн дугуйланд" эхэлсэн байна. Тэрээр шилдэг багш нартай хөдөлгөөн, уян хатан байдал, дууны урлагийг эрчимтэй судалж, "Малый театр"-ын жүжигчдийн жишээн дээр суралцаж байсан байна. 1ok7ch1hem3udbrel8fjk22dpbwinpy 708189 708170 2022-08-11T06:24:27Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Файл:Bundesarchiv Bild 183-18073-0003, Konstantin Sergejewitsch Stanislawski.jpg|thumb|Константин Сергеевич Станиславский]] '''Константин Сергеевич Станиславский''' (уугуул овог нь- '''Алексеев'''; 1863 оны 1-р сарын <abbr>5</abbr> -д Оросын эзэнт улсын Москва хотод төрсөн- 1938 оны 8-р сарын 7-нд Москвад нас барсан) -оросын бөгөөд зөвлөлтийн театрын найруулагч, жүжигчин, багш бөгөөд театрын урлагийн онолч, театрын шинэчлэгч. Алдарт жүжигчний дэг тогтолцоо зохиогч. ЗХУ-ын анхны Ардын жүжигчин (1936). ЗХУ-ын ШУА-ийн хүндэт гишүүн (1925). 1888 онд Москвагийн урлаг уран зохиолын нийгэмлэгийг үндэслэгчдийн нэг. 1898 онд Владимир Немирович-Данченко-гийн хамт Москва хотын "Художественный театр"-ыг үүсгэн байгуулсан. == Намтар == Константин Алексеев 1863 оны 1-р сарын <abbr>5</abbr>-нд Москва хотод олон хүүхэдтэй аж үйлдвэрлэгч, худалдаачин Сергея Владимирович Алексеевын хүү болж төржээ. Алексеевынхан гэр бүлээрээ театрт дуртай байжээ: Москва дахь байшинд нь театрын тоглолтод зориулж тусгайлан барьсан танхимтай харин Любимовка эдлэн газарт нь жижиг театрын тайз байжээ. Тайзан дээрх тоглох туршилтууд 1877 онд "Алексеевскийн гэрийн дугуйланд" эхэлсэн байна. Тэрээр шилдэг багш нартай хөдөлгөөн, уян хатан байдал, дууны урлагийг эрчимтэй судалж, "Малый театр"-ын жүжигчдийн жишээн дээр суралцаж байсан байна. 96r39x3kzegkmqnfwa3bgl0jhimpokb 3 123382 708191 2022-08-11T06:41:29Z Liuxinyu970226 13642 Хуудас үүсгэв: "<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> == Global ban proposal notification == Apologies for writing in English. {{int:Please-translate}} There is an on-going discussion about a proposal that you be globally banned from editing all Wikimedia projects. You are invited to participate at [[:m:Requests for comment/Global ban for Velimir Ivanovic|Requests for comment/Global ban for Velimir Ivanovic]] on Meta-Wiki. {{int:Feedback-thanks-title}} ~~~~" wikitext text/x-wiki <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> == Global ban proposal notification == Apologies for writing in English. {{int:Please-translate}} There is an on-going discussion about a proposal that you be globally banned from editing all Wikimedia projects. You are invited to participate at [[:m:Requests for comment/Global ban for Velimir Ivanovic|Requests for comment/Global ban for Velimir Ivanovic]] on Meta-Wiki. {{int:Feedback-thanks-title}} [[Хэрэглэгч:Liuxinyu970226|Liuxinyu970226]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Liuxinyu970226|talk]]) 06:41, 11 Наймдугаар сар 2022 (UTC) gepqveintw2zi7l35h7v9kgkdjrxgpv 0 123383 708194 2022-08-11T07:01:58Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "'''Олег Павлович Табаков''' (1935 оны 8-р сарын 17-нд ЗХУ-ын Саратов хотод төрсөн- 2018 оны 3-р сарын 12-нд ОХУ-ын Москва хотод нас барсан)-Зөвлөлтийн болон оросын жүжигчин, театр, киноны найруулагч, багш, ЗХУ-ын Ардын жүжигчин (1988). ЗХУ-ын төрийн шагналтан (1967). Файл:Tabako..." wikitext text/x-wiki '''Олег Павлович Табаков''' (1935 оны 8-р сарын 17-нд ЗХУ-ын Саратов хотод төрсөн- 2018 оны 3-р сарын 12-нд ОХУ-ын Москва хотод нас барсан)-Зөвлөлтийн болон оросын жүжигчин, театр, киноны найруулагч, багш, ЗХУ-ын Ардын жүжигчин (1988). ЗХУ-ын төрийн шагналтан (1967). [[Файл:Tabakov Oleg Pavlovich (cropped).jpg|thumb|'''Олег Павлович Табаков''']] 2000-2018 онуудад А.П.Чеховын нэрэмжит Москвагийн уран сайхны театрын ([[Орос хэл|орос]]. Московский художественный театр) захирал бөгөөд уран сайханы удирдаач. 1987-2018 онд Олег Табаковын удирдлага доорх Москвагийн театрыг үндэслэгч бөгөөд уран сайхны удидагч. == Намтар == Олег Табаков 1935 оны 8-р сарын 17-нд Саратов хотод эмч Павел Кондратьевич Табаков, Мария Андреевна Березовская нарын гэр бүлд төржээ. Тэрээр бага насаа эцэг эх, эмээ өвөөгийнхөө дэргэд өнгөрөөсөн. Аугаа эх орны дайны үед эцэг нь фронтод явж, 87-р цэргийн эмнэлгийн галт тэргийг удирдаж, эх нь Рязань-Уралын төмөр замын Эльтон өртөөний цэргийн эмнэлэгт ажиллаж байсан. Дайны дараа эцэг эх хоёр нь салсан байна. Тэрээр Саратов хотын 18-р эрэгтэй хүүхдийн дунд сургуульд сурсан. Мэргэжил сонгоход шийдвэрлэх нөлөөг 1950-1953 онд Саратовын Пионерын ордны "Молодая гвардия" театрын бүлгэмийн багш Наталья Сухостав үзүүлсэн байна. 1953 онд Табаков ахлах сургуулиа төгсөж, ЗХУ-ын Ардын жүжигчин Василий Топорковын курсээр Москвагийн урлагийн театрын сургууль-студид элсэн орсон. Шилдэг оюутнуудын нэг байсан. Гурав дахь жилдээ сурч байхдаа Михаил Швейцерийн найруулсан "Нягт зангилаа" /орос. Тугой узел/ кинонд анхны кино дүрээ бүтээжээ. 1957-1983 онд «Современник» театрын тэргүүлэгч жүжигчин байсан. 1970 онд О.Ефремов МХАТ-ын уран сайхны удирдаач болоход Табаков театрынхаа захирал болж Галина Волчекийг «Современник» ерөнхий найруулагч болоход дэмжсэн байна. 1983 онд Олег Ефремовын урилгаар МХАТ руу оржээ. 1973 оноос багшилж эхэлсэн бөгөөд 1976 онд /ГИТИС/ Улсын театр урлагийн дээд сургуулийн үндсэн дээр Надежда Лебедева, Игорь Нефёдов, Лариса Кузнецова, Марина Овчинникова, Виктор Никитин, Алексей Якубов, Ольга Топилина Кирилл Панченко, Виктор Сарайкин нарын 26 жүжигчидэд багшилж бэлтгэсэн байна. Олег Табаков 2018 оны гуравдугаар сарын 12-ны даваа гарагийн өглөө 83 насандаа зүрхний шигдээсээр нас баржээ. Гуравдугаар сарын 15-нд Москвагийн А.Чеховын нэрэмжит Уран сайханы театрын түүхэн тайзнаа үдэх ёслол болов. Тэрээр олон жил уран сайхны удирдагч, найруулагчаар ажилласан. Жүжигчинтэй салах ёс гүйцэтгэхээр ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Путин тэргүүтэй олон зуун хүн, найз нөхөд, төрөл төрөгсөд, хамтран ажиллагсад, төрийн албан хаагчид хүрэлцэн ирж байжээ. 1wygifeiwemmuktf3r8pa64rh9zzcbm 708195 708194 2022-08-11T07:03:45Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki '''Олег Павлович Табаков''' (1935 оны 8-р сарын 17-нд ЗХУ-ын [[Саратов]] хотод төрсөн- 2018 оны 3-р сарын 12-нд ОХУ-ын Москва хотод нас барсан)-Зөвлөлтийн болон оросын жүжигчин, театр, киноны найруулагч, багш, ЗХУ-ын Ардын жүжигчин (1988). ЗХУ-ын төрийн шагналтан (1967). [[Файл:Tabakov Oleg Pavlovich (cropped).jpg|thumb|'''Олег Павлович Табаков''']] 2000-2018 онуудад [[Антон Павлович Чехов|А.П.Чехов]]<nowiki/>ын нэрэмжит Москвагийн уран сайхны театрын ([[Орос хэл|орос]]. Московский художественный театр) захирал бөгөөд уран сайханы удирдаач. 1987-2018 онд Олег Табаковын удирдлага доорх Москвагийн театрыг үндэслэгч бөгөөд уран сайхны удидагч. == Намтар == Олег Табаков 1935 оны 8-р сарын 17-нд Саратов хотод эмч Павел Кондратьевич Табаков, Мария Андреевна Березовская нарын гэр бүлд төржээ. Тэрээр бага насаа эцэг эх, эмээ өвөөгийнхөө дэргэд өнгөрөөсөн. Аугаа эх орны дайны үед эцэг нь фронтод явж, 87-р цэргийн эмнэлгийн галт тэргийг удирдаж, эх нь Рязань-Уралын төмөр замын Эльтон өртөөний цэргийн эмнэлэгт ажиллаж байсан. Дайны дараа эцэг эх хоёр нь салсан байна. Тэрээр Саратов хотын 18-р эрэгтэй хүүхдийн дунд сургуульд сурсан. Мэргэжил сонгоход шийдвэрлэх нөлөөг 1950-1953 онд Саратовын Пионерын ордны "Молодая гвардия" театрын бүлгэмийн багш Наталья Сухостав үзүүлсэн байна. 1953 онд Табаков ахлах сургуулиа төгсөж, ЗХУ-ын Ардын жүжигчин [[Василий Топорков]]<nowiki/>ын курсээр Москвагийн урлагийн театрын сургууль-студид элсэн орсон. Шилдэг оюутнуудын нэг байсан. Гурав дахь жилдээ сурч байхдаа [[Михаил Швейцер]]<nowiki/>ийн найруулсан "Нягт зангилаа" /орос. Тугой узел/ кинонд анхны кино дүрээ бүтээжээ. 1957-1983 онд «Современник» театрын тэргүүлэгч жүжигчин байсан. 1970 онд О.Ефремов МХАТ-ын уран сайхны удирдаач болоход Табаков театрынхаа захирал болж Галина Волчекийг «Современник» ерөнхий найруулагч болоход дэмжсэн байна. 1983 онд [[Олег Ефремов]]<nowiki/>ын урилгаар МХАТ руу оржээ. 1973 оноос багшилж эхэлсэн бөгөөд 1976 онд /ГИТИС/ Улсын театр урлагийн дээд сургуулийн үндсэн дээр Надежда Лебедева, Игорь Нефёдов, Лариса Кузнецова, Марина Овчинникова, Виктор Никитин, Алексей Якубов, Ольга Топилина Кирилл Панченко, Виктор Сарайкин нарын 26 жүжигчидэд багшилж бэлтгэсэн байна. Олег Табаков 2018 оны гуравдугаар сарын 12-ны даваа гарагийн өглөө 83 насандаа зүрхний шигдээсээр нас баржээ. Гуравдугаар сарын 15-нд Москвагийн А.Чеховын нэрэмжит Уран сайханы театрын түүхэн тайзнаа үдэх ёслол болов. Тэрээр олон жил уран сайхны удирдагч, найруулагчаар ажилласан. Жүжигчинтэй салах ёс гүйцэтгэхээр ОХУ-ын Ерөнхийлөгч [[Владимир Путин]] тэргүүтэй олон зуун хүн, найз нөхөд, төрөл төрөгсөд, хамтран ажиллагсад, төрийн албан хаагчид хүрэлцэн ирж байжээ. f1zrp5g1zid70i183tku4wdodhpgmvf