Википедиа mnwiki https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81 MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Медиа Тусгай Хэлэлцүүлэг Хэрэглэгч Хэрэглэгчийн яриа Wikipedia Wikipedia-н хэлэлцүүлэг Файл Файлын хэлэлцүүлэг МедиаВики МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг Загвар Загварын хэлэлцүүлэг Тусламж Тусламжийн хэлэлцүүлэг Ангилал Ангиллын хэлэлцүүлэг TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 988 708236 702554 2022-08-11T13:59:30Z Morgana betch 78423 Kk wikitext text/x-wiki '''Физик''' ([[Грек хэл|Грек]]: ''φύσις'' (''phúsis''), "[[байгаль]]" ба ''φυσικῆ'' (''phusiké''), "байгалийн тухай мэдлэг" гэдгээс гаралтай) нь [[матери]], [[энерги]], [[орон зай]] ба [[цаг хугацаа|цаг хугацааг]] захирдаг тулгуур хуулиудыг [[нээлт|нээх]] болон [[ойлгох]] зорилготой шинжлэх ухаан юм. Физикт [[ертөнц]] ба түүний [[Тулгуур харилцан үйлчлэлүүд|харилцан үйлчлэлүүдийн]] эгэл хэсгүүд, мөн тулгуур зарчмуудын хүрээнд сайн ойлгож болохуйц системүүдийг шинжлэх явдлыг авч үздэг. цагдаа магдаан сонсжийвл саак маая пүүсий оон2 гэшохгүйюу Бүх [[атом|атомын]] дотоод дахь харилцан үйлчлэлийг бүрэлдүүлж буй [[квант механик|квант механикийн]] үзэгдлүүдийг оролцуулан ертөнцийн хамгийн үндсэн ажиллагааг судалдаг тул физикийг тулгуур шинжлэх ухаан гэж үзэж болох ба үүн дээр [[хими]], [[дэлхий судлал]], [[биологи]], ба [[нийгмийн ухаан|нийгмийн шинжлэх ухаанууд]] тогтож байдаг. Үндсэн физикт гарсан нээлтүүд бусад бүх шинжлэх ухаануудад чухал нөлөө үзүүлдэг. [[Файл:HAtomOrbitals.png|thumb|right|250px|[[Устөрөгчийн атом|Устөрөгчийн атомын]] эхний хэдэн [[электроны орбит|электроны орбитуудыг]] өнгөөр кодлогдсон [[магадлалын амплитуд|магадлалын нягтын]] хөндлөн огтлолууд мэтээр үзүүлсэн нь.]] == Оршил == Физик нь «туршлагын» үр дүнг тайлбарлах [[онолын загвар]] боловсруулах, үнэн загвартаа тулгуурлан дараагийн шатны туршлагын үр дүнг тооцох маягаар [[Шинжлэх ухааны арга|шинжлэх ухааны аргыг]] ашиглан байгалийг таньж мэдэх оролдого хийдэг. Анх физик нь [[байгалийн философи|байгалийн философийн]] нэг хэсэг байсан ба [[19-р зуун|19-р зуунд]] философиос салж биеэ даасан [[позитив шинжлэх ухаан]] болон хөгжжээ. [[Физикч|Физикчид]] [[кварк|кваркуудаас]] [[хар нүх|хар нүхийг]] хүртэл, тусгаар [[атом|атомоос]] [[хэт дамжуулагч]] хүртэл өргөн хүрээний физик үзэгдлүүдийг судалдаг байна. == Физикийн тулгуур онолууд == * [[Сонгодог механик]] (классик механик) нь биесийн харилцан байршил өөрчлөгдөх хамгийн энгийн хөдөлгөөний шалтгаан, зүй тогтолыг судалдаг физикийн салбар юм. Сонгодог механикийн үндсэн хуулиудыг томьёолсон Ньютоны нэрээр "Ньютоны механик" гэж ярьдаг. Сонгодог механик нь хөдөлгөөнгүй биетүүдийг загварчилдаг [[статик]], хөдөлж буй биетүүдийг загварчилдаг [[кинематик]], ба хүчний үйлчлэл дор буй биетүүдийг загварчилдаг [[динамик]] гэсэн хэсгүүдэд хуваагддаг. * [[Цахилгаан соронзон]] хэмээх салбар нь [[цахилгаан соронзон орон|цахилгаан соронзон орны]] шинж чанарыг судална. [[Цахилгаан цэнэг|Цахилгаан цэнэгтэй]] байх нь [[эгэл бөөмс|бөөмсийн]] үндсэн шинж чанар бөгөөд түүнтэй холбоотой үзэгдлүүдйиг энэ салбарт авч үздэг. * [[Термодинамик]] нь [[дулаан|дулааны]] үйлчлэл ба [[энерги|энергийн]] нэг төлөвөөс нөгөөд шилжих хувирал, эдгээрийн [[температур]], [[даралт]], [[эзэлхүүн]], [[Үйлчлэл (физик)|механик үйлчлэл]], [[ажил]] зэрэгт нөлөөлөх нөлөөллийг судалдаг физикийн хэсэг юм. Тэлж буй хийнээс ашигтай ажил гаргадаг дулааны машиныг сайжруулах гэсэн оролдлогуудаас термодинамик үүссэн байдаг. * [[Статистик механик]] нь термодинамиктай нягт холбоотой онол ба бүрдүүлж буй жижиг хэсгүүдэд нь [[статистикийн зарчмууд|статистикийн зарчмуудыг]] хэрэглэн [[макро систем|макро системүүдийг]] судалдаг. * [[Квант механик]] нь атомын хэмжээний ба түүнээс жижиг системүүд, тэдгээрийн цацрагтай харилцан үйлчлэлцэх үйлчлэлийг ажиглагдах хэмжигдэхүүнүүдийн тусламжтай судалдаг [[онолын физик|онолын физикийн]] салбар юм. Квант механик нь бүх төрлийн энергийг багц багцаар цацардаг гэсэн ажиглалтад үндэслэдэг. * [[Харьцангуйн онол]] нь дараах хоёр онолоос бүтнэ: ** [[Харьцангуйн тусгай онол]] нь (1) [[вакуум|вакум]] дахь [[гэрлийн хурд]] тогтмол ба гэрэл үүсгэгч ажиглагчийн аль алинаас хамаарахгүй, мөн (2) бүх [[Инерциал тооллын систем|инерциал тооллын системүүд]] дэх [[Физикийн хууль|физикийн хуулиудын]] математик илэрхийлэл ижил байна гэсэн хоёр [[Харьцангуйн тусгай онолын постулатууд|постулат]] дээр үндэслэгддэг. Эдгээр нь [[масс ба энергийн эквивалент чанар]], [[хурд|хурдтай]] биеийн [[масс]], [[хэмжээ]] ба [[хугацаа]] өөрчлөгдөх үзэгдлүүдэд хүргэдэг. ** [[Харьцангуйн ерөнхий онол]], нь дээрх онолын [[гравитац|гравитацийг]] оролцуулан тооцсон өргөтгөл юм. {| {{prettytable}} !Онол || Дэд сэдвүүд || Концепцууд |- | [[Сонгодог механик]] | [[Ньютоны хуулиуд]], [[Лагранжийн механик]], [[Гамильтоны механик]], [[Кинематик]], [[Статик]], [[Динамик]], [[Хаосын онол]], [[Акустик]], [[Шингэний динамик]], [[Тасралтгүй орчны механик]] | [[Нягт]], [[Хэмжээс]], [[Ертөнц дахины таталцлын хууль|Гравитац]], [[Орон зай]], [[Цаг хугацаа]], [[Хөдөлгөөн]], [[Урт]], [[Байрлал]], [[Хурд]], [[Хурдатгал]], [[Галилейн инвариант зарчим]], [[Масс]], [[Импульс]], [[Хүч]], [[Энерги]], [[Импульсын момент]], [[Хүчний момент]], [[Хадгалагдах хуулиуд]], [[Гармоник хэлбэлзэл]], [[Долгион]], [[Механик ажил|Ажил]], [[Чадал]], [[Лагранжиан]], [[Гамильтониан]], [[Тайт-Брайны өнцгүүд]], [[Эйлерийн өнцгүүд]] |- | [[Цахилгаан соронзон]] | [[Цахилгаан статик]], [[Электродинамик]], [[Цахилгаан]], [[Соронзон]], [[Максвеллын тэгшитгэлүүд]], [[Оптик]] | [[Багтаамж]], [[Цахилгаан цэнэг]], [[Гүйдэл]], [[Цахилгаан дамжуулал]], [[Цахилгаан орон]], [[Цахилгаан нэвтрэлт]], [[Цахилгаан потенциал]], [[Цахилгаан эсэргүүцэл]], [[Цахилгаан соронзон орон]], [[Цахилгаан соронзон индукц]], [[Цахилгаан соронзон долгион]], [[Гауссын гадаргуу]], [[Соронзон орон]], [[Соронзон урсгал]], [[Соронзон монополь]], [[Соронзон нэвтрэлт]] |- | [[Термодинамик]] ба [[Статитик механик]] | [[Дулааны машин]], [[Кинетик онол]] | [[Больцманы тогтмол]], [[Хосмог хувьсагчид (термодинамик)|Хосмог хувьсагчид]], [[Энтальпи]], [[Энтропи]], [[Төлөвийн тэгшитгэл]], [[Жигд хуваарилагдах теорем]], [[Чөлөөт энерги]], [[Дулаан]], [[Идеаль хий]], [[Дотоод энерги]], [[Термодинамикийн хуулиуд]], [[Максвеллын харьцаа]], [[Тэнцвэрийн бус термодинамик|Үл буцах процесс]], [[Изингийн загвар]], [[Үйлчлэл (физик)|Механик үйлчлэл]], [[Статистик нийлбэр]], [[Даралт]], [[Буцах процесс (термодинамик)|Буцах процесс]], [[Аяндаа явагдах процесс]], [[Төлөвийн функц]], [[Статистик ансамбль (математик физик)|Статистик ансамбль]], [[Температур]], [[Термодинамик тэнцвэр]], [[Термодинамик потенциал]], [[Термодинамик процессууд]], [[Термодинамик төлөв]], [[Систем (термодинамик)|Термодинамик систем]], [[Зуурамтгай чанар]], [[Эзэлхүүн]], [[Ажил (термодинамик)|Ажил]] |- | [[Квант механик]] | [[Фейнманы интеграл]], [[Сарнилын онол]], [[Шредингерийн тэгшитгэл]], [[Квант орны онол]], [[Квант статистик механик]] | [[Борн-Оппенгеймерийн дөхөлт|Адиабат дөхөлт]], [[Хар биеийн цацаргалт]], [[Харгалзах зарчим]], [[Чөлөөт бөөм]], [[Гамильтониан (квант механик)|Гамильтониан]], [[Гильберт огторгуй]], [[Адил бөөмс]], [[Матрицын механик]], [[Планкийн тогтмол]], [[Ажиглагч]], [[Операторууд]], [[Квант]], [[Квантчилал]], [[Квант энтанглмент]], [[Квант гармоник хэлбэлзэл]], [[Квант тоо]], [[Туннелийн эффект]], [[Шредингерийн муур]], [[Диракийн тэгшитгэл]], [[Спин]], [[Полгионы функц]], [[Долгионы механик]], [[Бөөм-долгионы хоёдмол чанар]], [[Тэг энерги]], [[Паулийн зарчим]], [[Гейзенбергийн тодорхойгүйн зарчим]] |- | [[Харьцангуйн онол]] | [[Харьцангуйн тусгай онол]], [[Харьцангуйн ерөнхий онол]], [[Эйнштейний орны тэгшитгэлүүд]] | [[Ковариант чанар]], [[Эйнштейний цогцос]], [[Эквивалентын зарчим]], [[4-импульс]], [[4-вектор]], [[Харьцангуйн ерөнхий зарчим]], [[Геодезийн муруй (харьцангуйн ерөнхий онол)|Геодезийн хөдөлгөөн]], [[Гравитац]], [[Гравитац - цахилгаан соронзон]], [[Инерциал тооллын систем]], [[Инвариант (физик)|Инвариант чанар]], [[Лоренц агшилт]], [[Псевдо Риманы цогцос|Лоренц цогцос]], [[Лоренц хувиргалт]], [[Масс энергийн эквивалент чанар]], [[Метрик]], [[Минковскийн диаграм]], [[Минковскийн огторгуй]], [[Харьцангуйн зарчим]], [[Хувийн урт]], [[Хувийн хугацаа]], [[Тооллын систем]], [[Тайвны энерги]], [[Тайвны масс]], [[Нэгэн зэрэг байдлын харьцангуй чанар]], [[Огторгуй-хугацаа]], [[Харьцангуйн тусгай зарчим]], [[Гэрлийн хурд]], [[Энерги-импульсын тензор]], [[Хугацааны удаашрал]], [[Ихрийн парадокс]], [[Ертөнцийн шугам]] |} == Физикийн салбарууд == Физикийн өнөөгийн судалгаанууд материаллаг ертөнцийг өөр өөрийн талаас тусгайлан судалдаг хэд хэдэн том салбарт хуваагддаг. * [[Хатуу биеийн физик|Хатуу]] ба [[шингэн биеийн физик]] нь ихэнх үнэлгээгээр физикийн хамгийн том салбар бөгөөд бидэнтэй өдөр бүр дайралддаг ердийн [[хатуу]] болон [[шингэн]] биетүүд гэх мэт бодисын хэсгүүдийн шинж чанар атомыг бүрдүүлэгч хэсгүүдийн шинж чанарууд болон тэдгээрийн хоорондын харилцан үйлчлэлүүдээс яаж урган гарч буйг судалдаг. * [[Атом, молекулын физик]] ба [[оптик]] нь цөөн хэдэн атом молекулуудын (жишээ нь [[гэрэл|гэрэлтэй]] харилцан үйлчлэх) шинж чанаруудыг судалдаг. Сүүлийн үед энэ салбарын үлэмж хэсэг [[хэт өндөр вакуум|хэт өндөр вакуумд]] хашигдсан саяас тэрбум хүртэлх тооны атомын хамтын шинж чанарыг судалж байна. Энд жишээлбэл [[Бозе-Эйнштэйний конденцат]] хамаарах бөгөөд энэ салбар [[хатуу ба шингэн биеийн физик|хатуу ба шингэн биеийн физиктэй]] нягт холбоотой. * "Их энергийн физик" гэж бас нэрлэгддэг [[эгэл бөөмийн физик]] нь бүх материйг бүрдүүлж буй [[эгэл бөөмс|эгэл бөөмсийг]] оролцуулан атомоос үлэмж жижиг хэмжээтэй бөөмсийг судалдаг. * [[Астрофизик]] нь физикийн хуулиудыг тэнгэрт явагдаж буй үзэгдлүүдийг тайлбарлахад хэрэглэнэ. Энд [[Нар]] ба [[нарны аймаг|нарны аймгийн]] бусад биетүүдээс эхлэн ертөнцийг бүхэлд нь авч үздэг. [[XX зуун|Хорьдугаар зуунаас]] эхлэн физикийн тусгаар салбарууд маш нарийн болж хөгжсөн бөгөөд одоо үед физикчид бүх амьдралынхаа турш зөвхөн нэг салбарт ажиллах нь хэвийн үзэгдэл болоод байна. [[Альберт Эйнштейн]] (1879-1955) ба [[Лев Ландау|Лев Давидович Ландау]] (1908-1968) мэт физикийн олон салбарт амжилттай ажилладаг физикчид өнөө үед маш цөөрчээ. Дорх хүснэгтэд физикийн нилээд хэдэн салбар ба дэд салбарыг жагсааж үзүүлэв. {| {{prettytable}} !Салбар || Дэд салбарууд || Холбогдох онолууд || Концепцууд |- | [[Астрофизик]] | [[Физик космологи|Космологи]], [[Гравитац|Гравитацын физик]], [[Их энергийн одон орон|Их энергийн астрофизик]], [[Гариг судлал|Гаригийн астрофизик]], [[Плазм (физик)|Плазмын физик]], [[Огторгуйн физик]], [[Од судлал|Одны астрофизик]] | [[Их Тэсрэлт]], [[Лямбда-ХХМ загвар]], [[Сансрын инфляци]], [[Харьцангуйн ерөнхий онол]], [[Ньютоны ертөнц дахины таталцлын хууль]] | [[Хар нүх]], [[Эртний үлдэгдэл дулааны цацаргалт]], [[Сансрын утас]], [[Сансар]], [[Хар энерги]], [[Хар матери]], [[Галактик]], [[Гравитац]], [[Гравитацын цацаргалт]], [[Гравитацын сингуляр цэг]], [[Гариг]], [[Нарны аймаг]], [[Од]], [[Супернова]], [[Ертөнц]] |- | [[Атомын, молекулын болон оптик физик]] | [[Атомын физик]], [[Молекулын физик]], [[Атомын ба молекулын астрофизик]], [[Химийн физик]], [[Оптик]], [[Фотоник]] | [[Квант оптик]], [[Квант хими]], [[Квант мэдээлэл зүй]] | [[Атом]], [[Молекул]], [[Дифракц]], [[Цахилгаан соронзон цацаргалт]], [[Лазер]], [[Туйлшрал]], [[Спектрийн шугам]], [[Кашимир эффект]] |- | [[Эгэл бөөмийн физик]] | [[Цөмийн физик]], [[Цөмийн астрофизик]], [[Эгэл бөөмийн астрофизик]], [[Эгэл бөөмийн физикийн феноменологи]] | [[Стандарт загвар]], [[Квант орны онол]], [[Квант электродинамик]], [[Квант хромодинамик]], [[Цахлгаан-сул харилцан үйлчлэл|Цахилгаан-сул онол]], [[Эффектив орны онол]], [[Торт орны онол]], [[Торт калибровкийн онол]], [[Калибровкийн онол]], [[Супер тэгшхэм]], [[Их нэгдлийн онол]], [[Супер утасны онол]], [[M-онол]] | [[Тулгуур хүчнүүд]] ([[гравитац|гравитацын]], [[цахилгаан соронзон]], [[сул харилцан үйлчлэл|сул]], [[хүчтэй харилцан үйлчлэл|хүчтэй]]), [[Эгэл бөөм]], [[Спин]], [[Антиматери]], [[Тэгшхэмийн аяндаа эвдрэл]], [[Нейтриногийн хэлбэлзэл]], [[Дүүжин даажингийн механизм]], [[Бран]], [[Утас (физик)|Утас]], [[Квант гравитац]], [[Бүхний онол]], [[Вакуумын энерги]] |- | [[Хатуу ба шингэн биеийн физик]] | [[Хатуу биеийн физик]], [[Их даралтын физик]], [[Нам температурын физик]], [[Гадаргуугийн физик]], [[Нанотехнологи|Нано масштабын ба мезоскопик физик]], [[Полимерын физик]] | [[Бардин-Купер-Шрифферийн ба Боголюбовын онолууд]], [[Блохын долгион]], [[Ферми хий]], [[Ферми шингэн]], [[Олон биеийн онол]] | [[Бодисын төлөвүүд]] ([[хий]], [[шингэн]], [[хатуу]], [[Бозе-Эйнштейний конденсат]], [[хэт дамжуулал|хэт дамжуулагч]], [[хэт урсалт|хэт шингэн]]), [[Цахилгаан дамжуулал]], [[Соронзон]], [[Өөрөө эрэмбэлэгдэх үзэгдэл]], [[Спин]], [[Тэгшхэмийн аяндаа эвдрэл]] |} {{Физик}} {{Байгалийн шинжлэх ухаанууд}} {{Шинжлэх Ухаан}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Физик| ]] [[Ангилал:Шинжлэх ухааны мэргэжлийн салбар]] pzsgjh3lebkph4lran3ijj6hhhcm4bd 708237 708236 2022-08-11T14:01:11Z Munkhzaya.E 32380 [[Special:Contributions/Morgana betch|Morgana betch]] ([[User talk:Morgana betch|Яриа]]) хэрэглэгчийн 708236 засварыг цуцлах wikitext text/x-wiki '''Физик''' ([[Грек хэл|Грек]]: ''φύσις'' (''phúsis''), "[[байгаль]]" ба ''φυσικῆ'' (''phusiké''), "байгалийн тухай мэдлэг" гэдгээс гаралтай) нь [[матери]], [[энерги]], [[орон зай]] ба [[цаг хугацаа|цаг хугацааг]] захирдаг тулгуур хуулиудыг [[нээлт|нээх]] болон [[ойлгох]] зорилготой шинжлэх ухаан юм. Физикт [[ертөнц]] ба түүний [[Тулгуур харилцан үйлчлэлүүд|харилцан үйлчлэлүүдийн]] эгэл хэсгүүд, мөн тулгуур зарчмуудын хүрээнд сайн ойлгож болохуйц системүүдийг шинжлэх явдлыг авч үздэг. Бүх [[атом|атомын]] дотоод дахь харилцан үйлчлэлийг бүрэлдүүлж буй [[квант механик|квант механикийн]] үзэгдлүүдийг оролцуулан ертөнцийн хамгийн үндсэн ажиллагааг судалдаг тул физикийг тулгуур шинжлэх ухаан гэж үзэж болох ба үүн дээр [[хими]], [[дэлхий судлал]], [[биологи]], ба [[нийгмийн ухаан|нийгмийн шинжлэх ухаанууд]] тогтож байдаг. Үндсэн физикт гарсан нээлтүүд бусад бүх шинжлэх ухаануудад чухал нөлөө үзүүлдэг. [[Файл:HAtomOrbitals.png|thumb|right|250px|[[Устөрөгчийн атом|Устөрөгчийн атомын]] эхний хэдэн [[электроны орбит|электроны орбитуудыг]] өнгөөр кодлогдсон [[магадлалын амплитуд|магадлалын нягтын]] хөндлөн огтлолууд мэтээр үзүүлсэн нь.]] == Оршил == Физик нь «туршлагын» үр дүнг тайлбарлах [[онолын загвар]] боловсруулах, үнэн загвартаа тулгуурлан дараагийн шатны туршлагын үр дүнг тооцох маягаар [[Шинжлэх ухааны арга|шинжлэх ухааны аргыг]] ашиглан байгалийг таньж мэдэх оролдого хийдэг. Анх физик нь [[байгалийн философи|байгалийн философийн]] нэг хэсэг байсан ба [[19-р зуун|19-р зуунд]] философиос салж биеэ даасан [[позитив шинжлэх ухаан]] болон хөгжжээ. [[Физикч|Физикчид]] [[кварк|кваркуудаас]] [[хар нүх|хар нүхийг]] хүртэл, тусгаар [[атом|атомоос]] [[хэт дамжуулагч]] хүртэл өргөн хүрээний физик үзэгдлүүдийг судалдаг байна. == Физикийн тулгуур онолууд == * [[Сонгодог механик]] (классик механик) нь биесийн харилцан байршил өөрчлөгдөх хамгийн энгийн хөдөлгөөний шалтгаан, зүй тогтолыг судалдаг физикийн салбар юм. Сонгодог механикийн үндсэн хуулиудыг томьёолсон Ньютоны нэрээр "Ньютоны механик" гэж ярьдаг. Сонгодог механик нь хөдөлгөөнгүй биетүүдийг загварчилдаг [[статик]], хөдөлж буй биетүүдийг загварчилдаг [[кинематик]], ба хүчний үйлчлэл дор буй биетүүдийг загварчилдаг [[динамик]] гэсэн хэсгүүдэд хуваагддаг. * [[Цахилгаан соронзон]] хэмээх салбар нь [[цахилгаан соронзон орон|цахилгаан соронзон орны]] шинж чанарыг судална. [[Цахилгаан цэнэг|Цахилгаан цэнэгтэй]] байх нь [[эгэл бөөмс|бөөмсийн]] үндсэн шинж чанар бөгөөд түүнтэй холбоотой үзэгдлүүдйиг энэ салбарт авч үздэг. * [[Термодинамик]] нь [[дулаан|дулааны]] үйлчлэл ба [[энерги|энергийн]] нэг төлөвөөс нөгөөд шилжих хувирал, эдгээрийн [[температур]], [[даралт]], [[эзэлхүүн]], [[Үйлчлэл (физик)|механик үйлчлэл]], [[ажил]] зэрэгт нөлөөлөх нөлөөллийг судалдаг физикийн хэсэг юм. Тэлж буй хийнээс ашигтай ажил гаргадаг дулааны машиныг сайжруулах гэсэн оролдлогуудаас термодинамик үүссэн байдаг. * [[Статистик механик]] нь термодинамиктай нягт холбоотой онол ба бүрдүүлж буй жижиг хэсгүүдэд нь [[статистикийн зарчмууд|статистикийн зарчмуудыг]] хэрэглэн [[макро систем|макро системүүдийг]] судалдаг. * [[Квант механик]] нь атомын хэмжээний ба түүнээс жижиг системүүд, тэдгээрийн цацрагтай харилцан үйлчлэлцэх үйлчлэлийг ажиглагдах хэмжигдэхүүнүүдийн тусламжтай судалдаг [[онолын физик|онолын физикийн]] салбар юм. Квант механик нь бүх төрлийн энергийг багц багцаар цацардаг гэсэн ажиглалтад үндэслэдэг. * [[Харьцангуйн онол]] нь дараах хоёр онолоос бүтнэ: ** [[Харьцангуйн тусгай онол]] нь (1) [[вакуум|вакум]] дахь [[гэрлийн хурд]] тогтмол ба гэрэл үүсгэгч ажиглагчийн аль алинаас хамаарахгүй, мөн (2) бүх [[Инерциал тооллын систем|инерциал тооллын системүүд]] дэх [[Физикийн хууль|физикийн хуулиудын]] математик илэрхийлэл ижил байна гэсэн хоёр [[Харьцангуйн тусгай онолын постулатууд|постулат]] дээр үндэслэгддэг. Эдгээр нь [[масс ба энергийн эквивалент чанар]], [[хурд|хурдтай]] биеийн [[масс]], [[хэмжээ]] ба [[хугацаа]] өөрчлөгдөх үзэгдлүүдэд хүргэдэг. ** [[Харьцангуйн ерөнхий онол]], нь дээрх онолын [[гравитац|гравитацийг]] оролцуулан тооцсон өргөтгөл юм. {| {{prettytable}} !Онол || Дэд сэдвүүд || Концепцууд |- | [[Сонгодог механик]] | [[Ньютоны хуулиуд]], [[Лагранжийн механик]], [[Гамильтоны механик]], [[Кинематик]], [[Статик]], [[Динамик]], [[Хаосын онол]], [[Акустик]], [[Шингэний динамик]], [[Тасралтгүй орчны механик]] | [[Нягт]], [[Хэмжээс]], [[Ертөнц дахины таталцлын хууль|Гравитац]], [[Орон зай]], [[Цаг хугацаа]], [[Хөдөлгөөн]], [[Урт]], [[Байрлал]], [[Хурд]], [[Хурдатгал]], [[Галилейн инвариант зарчим]], [[Масс]], [[Импульс]], [[Хүч]], [[Энерги]], [[Импульсын момент]], [[Хүчний момент]], [[Хадгалагдах хуулиуд]], [[Гармоник хэлбэлзэл]], [[Долгион]], [[Механик ажил|Ажил]], [[Чадал]], [[Лагранжиан]], [[Гамильтониан]], [[Тайт-Брайны өнцгүүд]], [[Эйлерийн өнцгүүд]] |- | [[Цахилгаан соронзон]] | [[Цахилгаан статик]], [[Электродинамик]], [[Цахилгаан]], [[Соронзон]], [[Максвеллын тэгшитгэлүүд]], [[Оптик]] | [[Багтаамж]], [[Цахилгаан цэнэг]], [[Гүйдэл]], [[Цахилгаан дамжуулал]], [[Цахилгаан орон]], [[Цахилгаан нэвтрэлт]], [[Цахилгаан потенциал]], [[Цахилгаан эсэргүүцэл]], [[Цахилгаан соронзон орон]], [[Цахилгаан соронзон индукц]], [[Цахилгаан соронзон долгион]], [[Гауссын гадаргуу]], [[Соронзон орон]], [[Соронзон урсгал]], [[Соронзон монополь]], [[Соронзон нэвтрэлт]] |- | [[Термодинамик]] ба [[Статитик механик]] | [[Дулааны машин]], [[Кинетик онол]] | [[Больцманы тогтмол]], [[Хосмог хувьсагчид (термодинамик)|Хосмог хувьсагчид]], [[Энтальпи]], [[Энтропи]], [[Төлөвийн тэгшитгэл]], [[Жигд хуваарилагдах теорем]], [[Чөлөөт энерги]], [[Дулаан]], [[Идеаль хий]], [[Дотоод энерги]], [[Термодинамикийн хуулиуд]], [[Максвеллын харьцаа]], [[Тэнцвэрийн бус термодинамик|Үл буцах процесс]], [[Изингийн загвар]], [[Үйлчлэл (физик)|Механик үйлчлэл]], [[Статистик нийлбэр]], [[Даралт]], [[Буцах процесс (термодинамик)|Буцах процесс]], [[Аяндаа явагдах процесс]], [[Төлөвийн функц]], [[Статистик ансамбль (математик физик)|Статистик ансамбль]], [[Температур]], [[Термодинамик тэнцвэр]], [[Термодинамик потенциал]], [[Термодинамик процессууд]], [[Термодинамик төлөв]], [[Систем (термодинамик)|Термодинамик систем]], [[Зуурамтгай чанар]], [[Эзэлхүүн]], [[Ажил (термодинамик)|Ажил]] |- | [[Квант механик]] | [[Фейнманы интеграл]], [[Сарнилын онол]], [[Шредингерийн тэгшитгэл]], [[Квант орны онол]], [[Квант статистик механик]] | [[Борн-Оппенгеймерийн дөхөлт|Адиабат дөхөлт]], [[Хар биеийн цацаргалт]], [[Харгалзах зарчим]], [[Чөлөөт бөөм]], [[Гамильтониан (квант механик)|Гамильтониан]], [[Гильберт огторгуй]], [[Адил бөөмс]], [[Матрицын механик]], [[Планкийн тогтмол]], [[Ажиглагч]], [[Операторууд]], [[Квант]], [[Квантчилал]], [[Квант энтанглмент]], [[Квант гармоник хэлбэлзэл]], [[Квант тоо]], [[Туннелийн эффект]], [[Шредингерийн муур]], [[Диракийн тэгшитгэл]], [[Спин]], [[Полгионы функц]], [[Долгионы механик]], [[Бөөм-долгионы хоёдмол чанар]], [[Тэг энерги]], [[Паулийн зарчим]], [[Гейзенбергийн тодорхойгүйн зарчим]] |- | [[Харьцангуйн онол]] | [[Харьцангуйн тусгай онол]], [[Харьцангуйн ерөнхий онол]], [[Эйнштейний орны тэгшитгэлүүд]] | [[Ковариант чанар]], [[Эйнштейний цогцос]], [[Эквивалентын зарчим]], [[4-импульс]], [[4-вектор]], [[Харьцангуйн ерөнхий зарчим]], [[Геодезийн муруй (харьцангуйн ерөнхий онол)|Геодезийн хөдөлгөөн]], [[Гравитац]], [[Гравитац - цахилгаан соронзон]], [[Инерциал тооллын систем]], [[Инвариант (физик)|Инвариант чанар]], [[Лоренц агшилт]], [[Псевдо Риманы цогцос|Лоренц цогцос]], [[Лоренц хувиргалт]], [[Масс энергийн эквивалент чанар]], [[Метрик]], [[Минковскийн диаграм]], [[Минковскийн огторгуй]], [[Харьцангуйн зарчим]], [[Хувийн урт]], [[Хувийн хугацаа]], [[Тооллын систем]], [[Тайвны энерги]], [[Тайвны масс]], [[Нэгэн зэрэг байдлын харьцангуй чанар]], [[Огторгуй-хугацаа]], [[Харьцангуйн тусгай зарчим]], [[Гэрлийн хурд]], [[Энерги-импульсын тензор]], [[Хугацааны удаашрал]], [[Ихрийн парадокс]], [[Ертөнцийн шугам]] |} == Физикийн салбарууд == Физикийн өнөөгийн судалгаанууд материаллаг ертөнцийг өөр өөрийн талаас тусгайлан судалдаг хэд хэдэн том салбарт хуваагддаг. * [[Хатуу биеийн физик|Хатуу]] ба [[шингэн биеийн физик]] нь ихэнх үнэлгээгээр физикийн хамгийн том салбар бөгөөд бидэнтэй өдөр бүр дайралддаг ердийн [[хатуу]] болон [[шингэн]] биетүүд гэх мэт бодисын хэсгүүдийн шинж чанар атомыг бүрдүүлэгч хэсгүүдийн шинж чанарууд болон тэдгээрийн хоорондын харилцан үйлчлэлүүдээс яаж урган гарч буйг судалдаг. * [[Атом, молекулын физик]] ба [[оптик]] нь цөөн хэдэн атом молекулуудын (жишээ нь [[гэрэл|гэрэлтэй]] харилцан үйлчлэх) шинж чанаруудыг судалдаг. Сүүлийн үед энэ салбарын үлэмж хэсэг [[хэт өндөр вакуум|хэт өндөр вакуумд]] хашигдсан саяас тэрбум хүртэлх тооны атомын хамтын шинж чанарыг судалж байна. Энд жишээлбэл [[Бозе-Эйнштэйний конденцат]] хамаарах бөгөөд энэ салбар [[хатуу ба шингэн биеийн физик|хатуу ба шингэн биеийн физиктэй]] нягт холбоотой. * "Их энергийн физик" гэж бас нэрлэгддэг [[эгэл бөөмийн физик]] нь бүх материйг бүрдүүлж буй [[эгэл бөөмс|эгэл бөөмсийг]] оролцуулан атомоос үлэмж жижиг хэмжээтэй бөөмсийг судалдаг. * [[Астрофизик]] нь физикийн хуулиудыг тэнгэрт явагдаж буй үзэгдлүүдийг тайлбарлахад хэрэглэнэ. Энд [[Нар]] ба [[нарны аймаг|нарны аймгийн]] бусад биетүүдээс эхлэн ертөнцийг бүхэлд нь авч үздэг. [[XX зуун|Хорьдугаар зуунаас]] эхлэн физикийн тусгаар салбарууд маш нарийн болж хөгжсөн бөгөөд одоо үед физикчид бүх амьдралынхаа турш зөвхөн нэг салбарт ажиллах нь хэвийн үзэгдэл болоод байна. [[Альберт Эйнштейн]] (1879-1955) ба [[Лев Ландау|Лев Давидович Ландау]] (1908-1968) мэт физикийн олон салбарт амжилттай ажилладаг физикчид өнөө үед маш цөөрчээ. Дорх хүснэгтэд физикийн нилээд хэдэн салбар ба дэд салбарыг жагсааж үзүүлэв. {| {{prettytable}} !Салбар || Дэд салбарууд || Холбогдох онолууд || Концепцууд |- | [[Астрофизик]] | [[Физик космологи|Космологи]], [[Гравитац|Гравитацын физик]], [[Их энергийн одон орон|Их энергийн астрофизик]], [[Гариг судлал|Гаригийн астрофизик]], [[Плазм (физик)|Плазмын физик]], [[Огторгуйн физик]], [[Од судлал|Одны астрофизик]] | [[Их Тэсрэлт]], [[Лямбда-ХХМ загвар]], [[Сансрын инфляци]], [[Харьцангуйн ерөнхий онол]], [[Ньютоны ертөнц дахины таталцлын хууль]] | [[Хар нүх]], [[Эртний үлдэгдэл дулааны цацаргалт]], [[Сансрын утас]], [[Сансар]], [[Хар энерги]], [[Хар матери]], [[Галактик]], [[Гравитац]], [[Гравитацын цацаргалт]], [[Гравитацын сингуляр цэг]], [[Гариг]], [[Нарны аймаг]], [[Од]], [[Супернова]], [[Ертөнц]] |- | [[Атомын, молекулын болон оптик физик]] | [[Атомын физик]], [[Молекулын физик]], [[Атомын ба молекулын астрофизик]], [[Химийн физик]], [[Оптик]], [[Фотоник]] | [[Квант оптик]], [[Квант хими]], [[Квант мэдээлэл зүй]] | [[Атом]], [[Молекул]], [[Дифракц]], [[Цахилгаан соронзон цацаргалт]], [[Лазер]], [[Туйлшрал]], [[Спектрийн шугам]], [[Кашимир эффект]] |- | [[Эгэл бөөмийн физик]] | [[Цөмийн физик]], [[Цөмийн астрофизик]], [[Эгэл бөөмийн астрофизик]], [[Эгэл бөөмийн физикийн феноменологи]] | [[Стандарт загвар]], [[Квант орны онол]], [[Квант электродинамик]], [[Квант хромодинамик]], [[Цахлгаан-сул харилцан үйлчлэл|Цахилгаан-сул онол]], [[Эффектив орны онол]], [[Торт орны онол]], [[Торт калибровкийн онол]], [[Калибровкийн онол]], [[Супер тэгшхэм]], [[Их нэгдлийн онол]], [[Супер утасны онол]], [[M-онол]] | [[Тулгуур хүчнүүд]] ([[гравитац|гравитацын]], [[цахилгаан соронзон]], [[сул харилцан үйлчлэл|сул]], [[хүчтэй харилцан үйлчлэл|хүчтэй]]), [[Эгэл бөөм]], [[Спин]], [[Антиматери]], [[Тэгшхэмийн аяндаа эвдрэл]], [[Нейтриногийн хэлбэлзэл]], [[Дүүжин даажингийн механизм]], [[Бран]], [[Утас (физик)|Утас]], [[Квант гравитац]], [[Бүхний онол]], [[Вакуумын энерги]] |- | [[Хатуу ба шингэн биеийн физик]] | [[Хатуу биеийн физик]], [[Их даралтын физик]], [[Нам температурын физик]], [[Гадаргуугийн физик]], [[Нанотехнологи|Нано масштабын ба мезоскопик физик]], [[Полимерын физик]] | [[Бардин-Купер-Шрифферийн ба Боголюбовын онолууд]], [[Блохын долгион]], [[Ферми хий]], [[Ферми шингэн]], [[Олон биеийн онол]] | [[Бодисын төлөвүүд]] ([[хий]], [[шингэн]], [[хатуу]], [[Бозе-Эйнштейний конденсат]], [[хэт дамжуулал|хэт дамжуулагч]], [[хэт урсалт|хэт шингэн]]), [[Цахилгаан дамжуулал]], [[Соронзон]], [[Өөрөө эрэмбэлэгдэх үзэгдэл]], [[Спин]], [[Тэгшхэмийн аяндаа эвдрэл]] |} {{Физик}} {{Байгалийн шинжлэх ухаанууд}} {{Шинжлэх Ухаан}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Физик| ]] [[Ангилал:Шинжлэх ухааны мэргэжлийн салбар]] nhxpolutdp7hem0o2hok6fw2enwdpcx 0 1914 708275 705417 2022-08-12T02:22:39Z 202.126.90.49 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name=Өгэдэй <br>{{mongolUnicode|ᠣᠢᠭᠡᠳᠡᠢ}} |title=Их Монгол Улсын хаан |image=[[Файл:YuanEmperorAlbumOgedeiPortrait.jpg|200px]] Юань улсын үед бүтээгдсэн Өгэдэй хааны хөрөг. Анхны хэмжээ нь 47 см өргөн, 59.7 см өндөр бөгөөд торгон дээр будаг, бэхээр бүтээсэн. Одоо Тайванийн Тайбэй хот дахь Үндэсний Ордон Музейд байдаг. |caption= |reign=1229-1241 |coronation=1229 |full name=Өгэдэй хаан |predecessor=[[Чингис хаан]] |successor=[[Гүюг хаан]] |queen=Борогчин |royal house=[[Боржигин]] |father=[[Чингис хаан]] |mother=[[Бөртэ Үжин]] |Хүүхэд=[[Гүюг]] |date of birth=1186 |date of death=1241 |place of death= |}}'''Өгэдэй хаан''' ({{mongolUnicode|ᠥᠭᠡᠳᠡᠢ}}{{mongolUnicode|ᠬᠠᠭᠠᠨ}}, * 1186; † [[1241 он]]ы [[12 сарын 11|арванхоёрдугаар сарын 11]]) нь [[Чингис хаан|Чингис хааны]] гуравдугаар хөвгүүн, [[Их Монгол Улс]]ын хоёрдугаар [[Хаан|Их Хаан]] байв. Өгэдэй хаан өөрийн эцэг Чингис хааны эхлүүлсэн байлдан дагуулалтыг үргэлжлүүлсэн бөгөөд тухайн үед явагдсан монголчуудын Европ дахь довтолгоон, Хятад дахь Монголын байлдан дагуулалтын үеэр дэлхийн газрын зураг дээр Монголын эзэнт гүрэн баруун болон өмнө зүгт алслагдсан хэмжээнд хүрсэн. Чингис хааны үед Өгэдэй нь эцгийнхээ бусад хөвгүүдийн адил Хятад, Иран, Төв Ази дахь Монголын цэргийн аян дайнд идэвхтэй оролцсон юм. == Их Хаанд өргөмжлөгдөхөөс өмнөх үеийн амьдрал == [[Файл:YuanEmperorAlbumOgedeiFull.jpg|thumb|427x427px|alt=|Тайванийн Үндэсний Ордон Музейд хадгалагдаж буй Өгэдэй хааны хөрөг]] Өгэдэй бол Чингис хаан, Бөртэ үжин нарын гурав дахь хүү юм. Өгэдэй бага залуу насандаа өөрийн эцэг Чингис хааны хүчирхэгжин дэвжих үеийн үймээн самуунтай үйл явдлуудад оролцжээ. Өгэдэйг 17 настай байх үед Чингис хаан Хэрэйдийн Ван хан Тоорил болон Жамуха нарын цэрэгтэй хийсэн Хар халзан элстийн тулалдаанд хүнд цохилт авсан байна. Энэ үед Өгэдэй дайны талбарт хүнд шархдаж төөрсөн аж. Түүнийг өргөмөл ах хийгээд хамтрагч Борохул нь аварчээ. Өгэдэй аль хэдийн гэрлэсэн байсан ч Чингис хаан 1204 онд түүнд ялагдсан Мэргид язгууртны хатан Дөргэнэг гэргий болгон өгч байлаа. Ийм байдлаар эхнэр нэмж авах нь тал нутгийн уламжлалын хувьд хэвшмэл зүйл байв. 1206 онд Чингис хаан Их Монгол Улсын хаанд өргөмжлөгдсөнийхөө дараа Өгэдэйд Жалайр, Бэсүд, Сүлдүс, Хонхотон овгийн хэдэн мянган хүнийг харьяат албат болгон өгчээ. Өгэдэйн эзэмшил нутаг Эмил, Ховог голуудын сав газрыг хамарч байв. Чингис хааны зарлигаар Жалайрын жанжин Илүгэй Өгэдэйн багш болжээ. Өгэдэй өөрийн ах нарын хамт 1211 оны 11-р сард анх удаа Алтан улсын (Jin dynasty, Государство Цзинь) эсрэг бие дааж аян дайн хийжээ. 1213 онд Өгэдэй Хэбэй мужаас өмнө зүгийн нутгийг, дараа нь Шаньси мужаас хойд зүгийн нутгийг сүйтгэхээр илгээгдэж байв. Өгэдэйн цэрэг Алтан улсын цэргийн ангийг Ордосоос хөөсөн бөгөөд Баруун Ся улс (Тангуд улс), Алтан улс, Сүн улсын хилийн уулзвар дээр очжээ. Монголчуудын Хорезм улсын эсрэг хийсэн аян дайны үед Өгэдэй, Цагадай нар 1219-1220 онд Отрар хотыг таван сар бүслэн байлдсаны эцэст эзлэн авч, оршин суугчдыг нь хяджээ. Түүний дараа тэд Ургенч хотын хэрмийн гадна байсан Зүчитэй нэгдэв. Зүчи, Цагадай нар хоорондоо цэргийн стратегийн талаар маргалдаж байсан тул Чингис хаан Ургенч хотыг бүслэн байлдах хэргийг Өгэдэйд хариуцуулсан байна. Тэд 1221 онд Ургенч хотыг эзлэн авав. Түүний дараа Зүүн өмнөд Перс, Афганистаны нутагт бослого гарахад Өгэдэй Газни хотыг төвшитгөжээ. == Их Хаанд өргөмжлөгдсөн нь == [[Файл:CoronationOfOgodei1229.jpg|thumb|Өгэдэйг хаанд өргөмжилсөн нь. Рашид ад-Дин, XIV зууны эх.]] 1219 онд Хорезм улсыг довтлохынх нь өмнө Чингис хаанд өв залгамжлагчаа тодруулахыг Есүй хатан сануулав. Ахмад хоёр хүү Зүчи, Цагадай нар хоорондоо ширүүн маргалдсаны дараа тэд Өгэдэйг өв залгамжлагч болгон сонгохоор тохиролцжээ. Чингис хаан тэдний шийдвэрийг баталсан байна. Чингис хаан 1227 онд, Зүчи эцгээсээ нэг юм уу хоёр жилийн өмнө нас баржээ. Өгэдэйн дүү Толуй 1229 он хүртэл төрийн хэргийг захиран шийтгэв. Чингис хааныг нас барснаас хойш 1229 онд Хэрлэнгийн Хөдөө аралд Монголын ноёд язгууртнуудын их хуралдай чуулав. Их хуралдайд оролцогчид Чингис хааны тодорхой гэрээсийн дагуу ямар ч эргэлзээгүй Өгэдэйг Их Хаанаар сонгосон байна. Гурван удаа татгалзсаныхаа дараа Өгэдэй 1229 оны есдүгээр сарын 13-нд Монголын эзэнт гүрний Их Хаанд өргөмжлөгджээ. Цагадай ах нь дүүгийнхээ үгийг үргэлж дэмжиж байжээ. Чингис хаан Өгэдэйг эелдэг, өгөөмөр зантай гэж үзэж байсан. Түүний удирдахуйн авъяас билэг нь эцгийнхээ үлдээсэн эзэнт гүрнийг хэвээр хадгалахад тодорхой хэмжээний үүрэг гүйцэтгэсэн байдаг. Өгэдэй хааны засаглалын үед Чингис хааны үлдээсэн зохион байгуулалт болон Өгэдэйн хувийн шинж чанарын ачаар Монголын эзэнт гүрний үйл хэрэг ихэнх тохиолдолд тогтвортой явагдаж байв. Өгэдэй хаанчлалынхаа хугацаанд зарим алдаа гаргасан хэдий ч прагматик хүн байсан. Тэрээр өөрийгөө цэргийн жанжин, зохион байгуулагчийн хувьд эцэгтэйгээ эн зэрэгцэх хэмжээний хүн гэж үзэн төөрөлддөггүй байсан бөгөөд өөрийнхөө хамгийн чадварлаг гэж үзсэн хүмүүсийн ур чадварыг хэрэглэж байв. Өгэдэй хааны сэтгэл татам зан байдлын тухай мэдээллүүдийг үл харгалзан Монгол, Персийн түүхчид түүний 1237 онд үйлдсэн гэмт үйлдлийг шүүмжилсэн байдаг ба энэ нь Персийн түүхчдийн бичсэнээр долоогоос дээш насны 4,000 ойрад охидыг хүчиндэхийг тушаасан явдал юм. Дараа нь эдгээр охидын заримыг Өгэдэй хааны гаремд (эмсийн байр) хураан авсан бол заримыг нь Монголын эзэнт гүрний нутаг даяар байх аяны буудлуудад биеэ үнэлэгч болгон өгчээ. Ойрадын нутгийг захирч байсан өөрийн эгч Чэчэйхэнийг нас барсны дараа үйлдсэн энэ алхмаараа Өгэдэй хаан Ойрад аймаг болон тэдний газар нутгийг эрхшээлдээ оруулсан байна. == Байлдан дагуулалт == === Дундад Дорнод дахь өргөжин тэлэлт === Хорезм улсыг мөхөөснийхөө дараа Чингис хаан сул чөлөөтэй болж Баруун Ся улсын эсрэг аян дайнд мордсон юм. Харин 1226 онд Хорезмын сүүлчийн удирдагч Желал ад-Дин өөрийн эцэг II Ала ад-Дин Мухаммедын алдсан эзэнт гүрнийг сэргээхээр Персэд буцаж ирэв. 1227 онд түүний эсрэг илгээгдсэн Монголын цэргийн хүч Дамганд бут цохигджээ. Желал ад-Дины эсрэг хөдөлсөн өөр нэг арми Исфахан хотын ойролцоо их хохирол амсаж ялалт байгуулсан (өөрөөр хэлбэл "пиррийн ялалт" (ялагдсантай адил ялалт) байгуулсан) боловч амжилтаа хөгжүүлж чадаагүй аж. Өгэдэй хаан дайны ажиллагаа эхлүүлэхийг зөвшөөрснөөр Чормаган хорчи 30,000-50,000 монгол цэргийг удирдан Бухар хотоос хөдөлжээ. Тэрээр хорезмчуудын удаан хугацааны турш дэмжлэг авч байсан хоёр бааз суурь болох Перс, Хорасаныг эзлэв. Чормаган 1230 онд Амударья мөрнийг гаталсан ба Хорасаны нутаг руу орж ямар нэгэн эсэргүүцэлтэй тулгаралгүй хурдан шуурхай дайран өнгөрлөө. Тэр Дайр баатарт Афганистаны баруун хэсэг рүү довтлох заавар өгч нэлээдгүй тооны цэргээ удирдлага доор нь үлдээжээ. Түүний дараа Чормаган армийнхаа дийлэнх хэсгийг удирдаж 1230 оны намар Низаритын исмаилуудын (ассасинууд) хяналтанд орших өмнө зүгийн уулархаг нутгаас зайлсхийн Каспийн тэнгис болон Эльбурс уулсын хооронд байх Табаристаны (орчин үеийн Мазендеран) бүс нутаг руу орлоо. Чормаган Рей хотод хүрч өвлийн хүрээгээ байгуулаад Персийн хойд хэсгийг тохинуулахын тулд цэрэг илгээв. 1231 онд тэр цэргээ өмнө зүгт давшуулан Кум, Хамадан хотуудыг шуурхайлан эзэлж авлаа. Тэндээс тэрээр Фарс, Керман руу цэрэг илгээхэд тэндэхийн эрх баригчид улс орноо сүйтгүүлэхгүйн тулд Монгол эздэд албан татвар төлөхийг илүүд үзэж богино хугацааны дотор дагаар орцгоожээ. Үүнтэй зэрэгцэн зүүн зүгт Дайр баатар Кабул, Газни, Забулистаныг эзлэн авах зорилтыг тууштай хэрэгжүүлж байлаа. Монголчууд аль хэдийн Персийг хяналтандаа оруулсан тул Желал ад-Дин Өмнөд Кавказын бүс нутаг руу хөөгдөн тусгаарлагдмал байдалд оржээ (тэрээр энэ явдлаас хойш удалгүй алагдсан байна). Ийнхүү бүх Перс Монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд оров. === Алтан улсын уналт === 1230 оны сүүлээр Доголху чэрби (монгол жанжин) Алтан улсад санамсаргүй байдлаар ялагдсаны хариуд Өгэдэй хаан дүү Толуйн хамт өмнө зүгт Шаньси муж руу хөдлөн уг мужийг Алтан улсын цэргээс цэвэрлэж, Фынсян хотыг эзлэн авав. Хойд зүгт зуны улирлыг өнгөрөөсний дараа тэд Хэнань муж дахь Алтан улсын хүчний эсрэг дахин дайны ажиллагаа явуулсан бөгөөд Алтан улсын ар талаас довтлохын тулд Өмнөд Хятадын нутгаар (Сүн улсын газар нутгаар) дайран гарчээ. 1232 он гэхэд Алтан улсын хаан нийслэл Кайфын хотдоо бүслэгдсэн байлаа. Удалгүй Өгэдэй хаан аян дайны эцсийг өөрийн жанждад даатгаж үлдээгээд буцав. Хэд хэдэн хотыг эзэлсний дараа монголчууд Сүн улсын хожимдсон тусламжаар 1234 оны хоёрдугаар сард Цайчжоу хотыг эзлэн авч (Алтан улсын хаан Кайфын хотоос явж Цайчжоу хотод орогноод байжээ) Алтан улсыг мөхөөжээ. Гэвч дараа нь Сүн улсын амбан захирагч Монголын элч төлөөлөгчийг хороосон бөгөөд Сүн улсын цэргүүд монголчуудын захиргаанд байсан Сүн улсын урьдын нийслэлүүд болох Кайфын, Лоян, Чанъань зэрэг хотуудыг эзэлж авав. Алтан улстай хийсэн дайнаас гадна Өгэдэй хаан Пусянь Ваньну (урьд нь Алтан улсын жанжин байсан) гэгчийн байгуулсан Зүүн Ся улсыг 1233 онд бут цохин мөхөөж, өмнөд Манжуурыг төвшитгөжээ. Мөн энэ бүс нутгийн хойд хэсэгт орших Усны татаруудыг (Тунгус угсааны ард түмэн) номхотгож, 1237 онд гаргасан бослогыг нь дарсан байна. === Гүрж, Арменийг байлдан дагуулсан нь === [[Файл:Geor_tamro_aandersen.png|thumb|250x250px|1184-1230 оны үеийн Гүржийн хаант улс]] 1232 онд Чормаганы удирдсан монголчууд Кавказад эргэж ирэв. 1235 онд Гянжа хотын хэрмийг катапульт, түншүүр зэвсгээр эвдэн нураажээ. Эрбиль хотын иргэд Монгол хааны ордонд жил бүр алба гувчуур хүргэхээр тохиролцсоны эцэст монголчууд ухарсан байна. Чормаган 1238 он хүртэл, өөрөөр хэлбэл ханхүү Мөнхийн цэргийн хүч Хойд Кавказад идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулах хүртэл хүлээв (1236 оноос Бат хааны удирдсан Монголын их цэрэг Европ руу цөмрөн аян дайн хийж эхэлсэн бөгөөд энэ аян дайны үеэр ханхүү Мөнх, Хадан нар Хойд Кавказын овог аймгуудыг байлдан дагуулсан байна). Арменийг эрхшээлдээ оруулсныхаа дараа Чормаган Тбилис хотыг эзлэн авлаа. 1238 онд монголчууд Лори хотыг эзлэв. Хотын захирагч Шахиншах нь монголчуудыг ирэхээс өмнө гэр бүлийнхээ хамт зугтаж, энэхүү баян хотыг хувь заяанд нь даатгаж үлдээсэн аж. Хоханаберд цайз хүчтэй эсэргүүцэл үзүүлсний дараа цайзын захирагч Гасан Жалал монголчуудад дагаар оров. Дараа нь монголчууд Гүржийн өөр нэгэн түшиг тулгуур болох атабек Авагийн захирсан Каен цайзын эсрэг хөдөлжээ. Монгол жанжин Тохта шууд дайралт хийлгүй, хотыг тойруулан хана хэрэм босгосон тул Аваг удалгүй бууж өглөө. 1240 он гэхэд Чормаган Өмнөд Кавказыг байлдан дагуулж дууссан бөгөөд ингэснээрээ Гүржийн язгууртнуудыг бууж өгөхөд хүргэв. === Солонгос === 1224 онд Солонгост очсон Монголын элч буцах замдаа тодорхой бус байдлаар алагдаж, Солонгосын эрх баригчид Монголд албан татвар өгөхөө больжээ. 1231 онд Өгэдэй хаан үрэгдсэн элчийнхээ өшөөг авах, Солонгосыг дарангуйлах зорилгоор Саритай хорчийг илгээв. Ингээд энэ хаант улсыг дарангуйлах тушаалын дагуу Монголын цэрэг Солонгос руу довтолж эхэллээ. Корё улсын (тухайн үед Солонгост оршин тогтнож байсан улс) хаан Монголын даргач нарыг хүлээн авахаар тохиролцсон бөгөөд тэд нараар улс орныхоо хэргийг түр хугацаанд мэдүүлэв. Гэвч тэднийг 1232 оны зун буцахад Чхве У (тухайн үед Корё улсад цэргийн дэглэм тогтож, цэргийн эрхтнүүд улс орныг удирдаж байсан бөгөөд энэ үеийн цэргийн дэглэмийн удирдагч нь Чхве У байв) нийслэлээ Кэсон хотоос Канхва арал руу нүүлгэжээ. Саритай тэдний эсрэг дайн хийж байгаад тэнэсэн суманд өртөж амь үрэгдэв. 1234 онд Монголд болсон их хуралдай дээр Өгэдэй хаан Монголын элч нарыг хороосон солонгосчууд, Өмнөд Сүн улс, кипчакууд болон тэдний Европын холбоотнуудыг байлдан дагуулах төлөвлөгөөгөө зарлалаа. Өгэдэй хаан Монгол цэргийн жанжнаар Данхыг (Danqu) томилж, дагаар орсон солонгос жанжин Хон Бок-воныг Корё улсаас эзэлж авсан дагасан цэрэг, иргэд бүхий 40 хотын захирагч болгов. 1238 онд Корё улсын хааны ордон энх тайвныг тогтоохыг хүсэхэд Өгэдэй хаан Корё улсын хааныг өөрийн биеэр Монголд ирэхийг шаарджээ. Корё улсын хаан эцэстээ өөрийн хамаатан Ён Нон-гун Суныг сурвалжит 10 хөвгүүний хамт Монгол руу барьцаанд илгээснээр 1241 онд дайн түр зогсов. === Европ === [[Файл:Capture_of_the_Mongol-Tatars_Russian_city.jpg|thumb|306x306px|Монгол цэрэг Оросын хотыг эзлэн авч байгаа нь]] Монголын эзэнт гүрэн өрнө зүгийн тал хээр нутгийн (Кипчакийн тал нутаг) нүүдэлчдийг эрхшээлдээ оруулж, Европ руу хөөх зорилгоор Бат хааны удирдлага доор баруун зүгт өргөжин тэлж эхлэв. Тэд баруун зүгийн байлдан дагууллаараа Ижил мөрний Булгар, Аланы бараг бүх хэсэг, Кипчакийн тал нутаг, Оросыг эзлэн авснаас гадна Унгарыг богино хугацаанд эзэлсэн юм. Тэд бас Польш, Хорват, Серби, Болгар, Латины эзэнт гүрэн, Австри руу довтолжээ. Коломнагийн (Оросын хот) бүслэлтийн үеэр Өгэдэй хааны эцэг нэгт ах (дүү?) Хүлгэн суманд оногдож амиа алдсан байна. Энэ аян дайны үеэр Өгэдэйн хүү Гүюг, Цагадайн ач Бүри нар Батыг тохуурхан доромжилж, монголчуудын хүрээнд зөрчил үүсэв. Өгэдэй хаан Гүюгийг "Чи өөрийн армийн эр хүн бүрийн санаа сэтгэлийг алдагдуулсан... Чамайг өөрийнхөө эрчүүдэд харгис хандаж байснаас болж оросууд бууж өгсөн гэж бодож байна уу?" ("Аялж одруун зуур бөгст хүний бөгс нь эс үлдэв хэмээгдэмү чи... Оросууд иргэнийг тэр чиний уур хилэнд айж орогдсоноо болгон ахуюу чи") хэмээн хатуу зэмлэжээ. Дараа нь тэр Европыг байлдан дагуулах ажиллагааг үргэлжлүүлэхээр Гүюгийг буцаан илгээсэн байна. Гүюг болон Өгэдэйн өөр нэг хүү Хадан нар Трансильвани, Польш руу тус тус довтолжээ. Хэдийгээр Өгэдэй хаан Европын үлдсэн хэсэг рүү, "Их тэнгис" (Атлантын далай) хүртэл довтлох зөвшөөрөл олгосон байсан боловч түүнийг нас барсны дараах жил буюу 1242 оны эхээр монголчуудын давшилт Зүүн Европт зогссон юм. Монгол суртал ухуулга хожим энэ аян дайны бүтэлгүйтлийг түүний цаг бусаар нас барсантай холбон тайлбарлаж, Өгэдэй хааны залгамжлагчийг сонгоход Бат биечлэн оролцох ёстой байсан гэх болно. Гэвч үнэндээ Бат хэзээ ч ийм сонгуулийн төлөө Монгол руу буцаж ирээгүй бөгөөд 1246 он хүртэл залгамжлагч тодроогүй юм. Европын цайз бэхлэлтүүд стратегийн хувьд асуудал үүсгэж, монгол жанжид байгаа нөөц бололцоогоороо түүнийг даван туулж чадахгүй байсан явдал нь аян дайн зогсонги байдалд орж, дахин сэргээгүйн шалтгаан болсон байх магадлалтай. === Сүн улстай зөрчилдсөн нь === 1235-1245 оны үед Өгэдэйн хөвгүүдээр удирдуулан хийсэн ихээхэн хор хөнөөлтэй цуврал довтолгооныхоо үр дүнд монголчууд Сүн улсын нутгийн гүнд нэвтэрч, Чэнду, Сянъян, Хөх мөрөнд хүрчээ. Гэвч тэд газар орны уур амьсгал, Сүн улсын цэргийн тоо зэргээс шалтгаалан аян дайнаа амжилттай дуусгаж чадаагүй бөгөөд энэ дайны явцад Өгэдэй хааны хүү Хүчү амь үрэгдсэн байна. 1240 онд Өгэдэй хааны нөгөө хүү Хүдэн туслах чанартай армийг Төвд рүү илгээжээ. Сүн улсын түшмэлүүд Сэлмүс (Selmus) тэргүүтэй Өгэдэй хааны элч нарыг хөнөөснөөр хоёр улсын хоорондох нөхцөл байдал улам дордов. Өгэдэй хааны удирдлага доор Ази тив даяар явагдсан Монгол гүрний өргөжин тэлэлт нь улс төрийн тогтвортой байдлыг авчирч, Өрнө ба Дорныг холбосон худалдааны гол зам болох Торгоны замыг дахин сэргээхэд тус болсон юм. === Энэтхэг === Өгэдэй хаан Газнид Дайр баатрыг, Кундузад Мэнгэт (Menggetu) ноёныг тус тус захирагчаар томилжээ. 1241 оны өвөл монгол цэргүүд Инд мөрний хөндий рүү довтолж, Делийн султант улсын мэдэлд байсан Лахор хотыг бүслэв. Гэвч Дайр баатар 1241 оны 12-р сарын 30-нд хот руу дайрах үеэр амь үрэгдсэн ба монголчууд Делийн султант улсаас гарахаасаа өмнө хотыг эвдэн устгажээ. 1235 оноос хойш хэсэг хугацааны дараа монгол цэргийн өөр нэг хүч Кашмир руу довтолж, тэнд хэдэн жил даргач суулгав. Удалгүй Кашмир Монголын хараат болжээ. Ойролцоогоор тэр үед Кашмирийн буддын шашны их багш Оточи болон түүний ах Намо нар Өгэдэй хааны ордонд ирсэн байна. == Засаг захиргаа == Өгэдэй хаан Монголын засаг захиргааны хүнд суртлыг бий болгожээ. Түүний захиргааг гурван бүлэг бүрдүүлсэн. Эдгээр нь: * Уйгур бичээч Чингай болон хэрэйдүүд төлөөлсөн христийн шашинт дорнод түрэгүүд * Хорезм хүмүүс болох Махмуд Ялавач, Масуд-бек нар төлөөлсөн лалын шашинтнууд (Лалын шашинтнууд Монголын төрд олон үеэрээ зүтгэж байсны нэг нь энэ үеийнхэн болно) * Хятан үндэстэн Ельюй Чуцай, зүрчин үндэстэн Няньхэ Чжуншань нар төлөөлсөн күнзийн сурталт хойд хятадууд юм. Махмуд Ялавач төр засгийн зүгээс татвар хураах ажлыг мөнгөөр төлбөр төлдөг татварын фермерүүдэд хариуцуулах тогтолцоог сурталчилж байжээ. Ельюй Чуцай төр засгийн уламжлалт хятад хэв маяг бүхий тогтолцоог бий болгох тал дээр Өгэдэй хаанд дэмжлэг үзүүлж байсан бөгөөд татварыг төрийн албаны төлөөлөгчдийн гарт шилжүүлж, засаг төрийн гаргасан мөнгөн тэмдэгтээр төлбөр хийдэг байв. Лал худалдаачид Монголын язгууртнуудын хувь нийлүүлсэн хөрөнгөөр ажиллаж, татвар төлөхөд шаардлагатай мөнгийг өндөр хүүтэй зээлж байжээ. Ялангуяа Өгэдэй хаан эдгээр ортог (Монголын эзэнт гүрний үед төр ба хувь язгууртнуудын түнш худалдаачныг ийн нэрлэж байжээ) аж ахуйн нэгжүүдэд идэвхтэй хөрөнгө оруулалт хийсэн байна. Үүний зэрэгцээ монголчууд мөнгөний нөөцөөр баталгаажсан цаасан мөнгөн тэмдэгтийг гүйлгээнд оруулж эхэлжээ. [[Файл:Ogedei_qaghan.svg|left|thumb|318x318px|Уламжлалт монгол бичгээр "Өгэдэй хаан"]] Өгэдэй хаан төрийн хэрэг эрхлэх салбар хэлтсүүдийг татан буулгаж, Ельюй Чуцайн санал болгосны дагуу Монголын захиргаан дахь Хятадын газар нутгийг 10 замд хуваасан ажээ. Мөн тэрээр эзэнт гүрнийг Бешбалык ба Яньцзингийн засаг захиргаанд хуваасан ба Хархорум дахь төв байр нь Монгол, Манжуур, Сибирийн асуудлыг шууд хариуцдаг байв. Түүний хаанчлалын сүүл үед Амударьягийн захиргаа байгуулагдсан байна. Туркестаныг Махмуд Ялавач захирч байсан бол Ельюй Чуцай 1229-1240 оны үед Хойд Хятадыг захирч байлаа. Өгэдэй хаан Шихихутугийг Хятадад ерөнхий шүүгчээр томилжээ. Иранд Өгэдэй хаан эхлээд хар хятан хүн Чинтөмөрийг, дараа нь шударга захирагч гэдгээ харуулсан уйгур хүн Коргузыг томилов. Хожим Ельюй Чуцайгийн зарим үүргийг Махмуд Ялавачид шилжүүлж, албан татварыг Абдурахманд хүлээлгэн өгчээ. Абдурахман татварын нэг жилийн мөнгөн орлогын хэмжээг хоёр дахин нэмэгдүүлнэ гэж амласан байна. Ортог буюу түнш худалдаачид Өгэдэй хааны мөнгийг тариачдад хэт өндөр хүүтэй зээлүүлж байсан хэдий ч Өгэдэй хаан өөрөө нэлээд өндөр хүүтэй зээл авдаг байжээ. Энэ нь ашигтай байсан авч олон хүн татвар хураагчид болон тэдний хүчтэй зэвсэгт бүлэглэлүүдээс зайлсхийхийн тулд гэр орноо орхин дүрвэжээ. Өгэдэй хаан эзэнт гүрний ноёдод христийн шашинт бичээч Кадак, даосын шашны санваартан Ли Чжичан нараар хичээл заалгаж, сургууль, академи байгуулж байв. Мөн Өгэдэй хаан торгоны нөөцөөр баталгаажсан цаасан мөнгөн тэмдэгт гаргах зарлиг буулгаж, хуучин мөнгөн дэвсгэртийг устгах үүрэгтэй газар байгуулжээ. Ельюй Чуцай Өгэдэй хааны Иран, Баруун болон Хойд Хятад, Хорезм зэрэг хараат газар нутгийг өргөн хэмжээгээр хувааж байгаа явдлыг эзэнт гүрнийг задралд хүргэж болзошгүй хэмээн эсэргүүцэж байлаа. Ийнхүү Өгэдэй хааны зарлиг болгосноор Монголын язгууртнууд хараат газар нутгуудад даргач томилж болох боловч хааны ордноос бусад албан тушаалтныг томилж, татвар авахаар болжээ. Өгэдэй хаан эцгийнхээ тушаал, зарлигууд хүчин төгөлдөр хэвээр байгааг баталж, дээр нь өөрийн зарлигийг нэмж, "Их Засаг" ("Их Яса" гэж бас нэрлэдэг) хуулийг үүний салшгүй нэгэн хэсэг хэмээн тунхагласан байна. Өгэдэй хаан хуралдай явуулах болон хувцаслалтын дүрмийг хуульчилсан юм. Тэрээр 1234 онд замын дагуу элч зарлагуудын хэрэгцээг хангах байнгын хүмүүс бүхий өртөөнүүд (яам) байгуулжээ. 25 миль тутамд буухиа өртөөнүүдийг байгуулсан ба өртөөний хүмүүс элч нарт морь унаа өгч, тогтоосон хоол ундаар үйлчилдэг байв. Өртөөнд хавсаргасан айл өрхүүд бусад албан татвараас чөлөөлөгдсөн байсан ч өртөө улаа залгуулахын тулд гувчуур татвар төлөх ёстой байлаа. Өгэдэй хаан Цагадай, Бат хоёрыг өөрсдийн өртөөнүүдээ тус тусдаа хянан захирахыг тушаажээ. Мөн Өгэдэй хаан язгууртнуудыг пайз (энгийн ард түмнээс хэрэгцээт зүйлс, үйлчилгээ шаардах эрх мэдэл бүхий тэмдэг) болон зарлиг гаргахыг хориглов. Бас Өгэдэй хаан зарлиг буулгаж аравт бүрд 100 хониноос нэгийг авч тухай тухайн аравтын дотор буй ядууст өгөх ба сүрэг бүрээс нэг хонь, нэг гүү авч эзэн хааны зоог шүүсэнд хэрэглүүлэхээр болгожээ. == Хархорум == [[Файл:Karakorum_-_Tortue_Sud.jpg|thumb|Хархорумын чулуун яст мэлхий]] Өгэдэй хаан 1235-1238 оны үед Монголын төв нутгаар дамжин өнгөрдөг жил бүрийн нүүдлийн замынхаа буудаллан саатах газруудад хэд хэдэн ордон, асар барьжээ. Анхны ордон "Ваньнянгун"-ыг ("Түмэн амгалант") Хойд Хятадын гар урчууд барьсан байна. Их Хаан өөрийн хамаатан садангууддаа ойр орчимд нь ордон сууц барихыг уриалж байсан ба Хятадаас авчирсан гар урчуудыг уг газрын ойролцоо суурьшуулжээ. 1235 онд Хархорум хотын бүтээн байгуулалт дуусаж, Өгэдэй хааны ивээлийг хүртэхийн төлөө өрсөлдөж байсан Лалын болон Хойд Хятадын гар урчуудыг хотын өөр өөр хэсгүүдэд хуваарилан байршуулав. Хотыг дөрвөн хаалгатай шороон хэрэм хүрээлж байлаа. Хотод хавсарсан хувийн орон сууцууд байсан ба урд талд нь Зүүн Азид түгээмэл хэрэглэгддэг сийлбэртэй багана бүхий аварга том чулуун яст мэлхий зогсож байв. Мөн цэцэрлэгийн хаалгатай адил хаалгануудтай цайз шилтгээн болон олон тооны усны шувууд цугларсан хиймэл нуурууд байжээ. Бас Өгэдэй хаан будда, лал, даос, христ шашинтнуудад зориулан хэд хэдэн мөргөлийн сүм бариулсан аж. Хятадуудын оршин суух тойрогт Ельюй Чуцайн хятад загвараар хуанли зохиож, зохицуулалт хийдэг күнзийн суртлын сүм байв. == Зан байдал == [[Файл:Ögedei_Khan_Statue.JPG|thumb|219x219px|Монгол дахь Өгэдэй хааны хөшөө]] Өгэдэйг хүүхэд байхаас нь эцгийнх нь хайртай хүү гэж авч үздэг байв. Тэрээр насанд хүрсэн хойноо аливаа мэтгэлцээнд оролцохдоо эргэлзэгчдийг зүгээр л өөрийн хувийн зан чанарын хүчээр няцаах чадвараараа алдартай байжээ. Өгэдэй бие бялдарын хувьд том, хөгжилтэй, сэтгэл татам хүн байв. Тэрээр ихэнхдээ цагийг сайхан өнгөрүүлэх сонирхолтой байсан бололтой. Тэр ухаалаг, тогтвортой зан чанартай байлаа. Өгэдэйн удирдахуйн авъяас билэг нь эцгийнхээ тогтоосон зам дээрх Монголын эзэнт гүрнийг хэвээр нь авч үлдсэн түүний амжилтад тодорхой хэмжээний байр суурь эзэлж байсан. 1232 онд Толуй гэнэт нас барсан явдал нь Өгэдэйд гүн нөлөөлсөн бололтой. Зарим эх сурвалжийн мэдээлснээр Толуй өвчинд шаналж байсан Өгэдэйг аврахын тулд бөө мөргөлийн зан үйлээр хордуулсан ундаа ууж амиа золиосолжээ. Бусад эх сурвалжид Өгэдэй бөө нарын тусламжтайгаар архичин Толуйд хар тамхи татуулж амийг нь хороосон гэж бичсэн байдаг. Өгэдэй архинд донтсон гэдгээрээ алдартай нэгэн байв. Цагадай зуршлыг нь харж хянаж байхыг түшмэлдээ даалгасан боловч Өгэдэй ямар нэгэн аргаар үргэлжлүүлэн уусаар байжээ. Нийтэд тархсан таамгаар бол Өгэдэй өдөрт уудаг аяганыхаа тоог цөөлөх тангараг тавьж, дараа нь хувийн хэрэгцээндээ зориулж ерийн аяганаас хоёр дахин том аяга хийлгэсэн ажээ. Тэрээр Абдурахмантай шөнийн турш архидсаныхаа дараа 1241 оны 12-р сарын 11-ний үүрээр нас барахад хүмүүс Толуйн бэлэвсэн эхнэрийн эгч, Абдурахман хоёрыг буруутгаж байв. Харин Монголын язгууртнууд хаан өөрийгөө хянах чадвар дутмаг байснаас амиа алдсан гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн. Өгэдэй бас даруухан, өөрийгөө суут ухаантан гэж итгэдэггүй хүн байсан ба эцгийнхээ үлдээсэн агуу жанжид, мөн өөрийн чадварлаг гэж үзсэн хүмүүсийн үгийг сонсох, хэрэглэхэд бэлэн байдаг байв. Тэр эзэн хаан байсан ч дарангуйлагч биш байлаа. Өгэдэй өөрийн үеийн бүх монголчуудын нэгэн адил багаасаа дайчин болж хүмүүжсэн бөгөөд Чингис хааны хүүгийн хувьд дэлхийн эзэнт гүрэн байгуулах эцгийнхээ төлөвлөгөөний нэг хэсэг байсан юм. Түүний цэргийн туршлага нь жанждынхаа үгийг сонсох, нөхцөл байдалд дасан зохицоход бэлэн байдгаараа онцлог байв. Тэрээр аавтайгаа адилхан прагматик хүн байсан бөгөөд арга хэрэгсэл гэхээсээ илүү төгсгөлийг нь хардаг байжээ. Өгэдэйн тууштай зан чанар, найдвартай байдал нь аавынх нь хамгийн их үнэлдэг зан чанар байсан ба энэ нь түүнийг хоёр ахтай байсныг үл харгалзан эцгийнхээ залгамжлагчийн үүргийг хүлээн авахад хүргэсэн ажээ. Гэсэн хэдий ч Монгол, Персийн түүхчид Өгэдэйг 1237 онд эцэг Чингис хааныхаа бага насны охидыг булаан авах, хүчиндэх, хулгайлах, солилцох, худалдахыг хориглосон болон хэдийгээр охид бага залуу насандаа гэрлэж болох ч 16 нас хүртлээ бэлгийн харьцаанд орохгүй байх тухай хууль тогтоомжуудыг зөрчсөн хэмээн шүүмжилдэг. Монгол түүхүүдэд гэмт хэргийн мөн чанарын талаар тодорхой тэмдэглээгүй байдаг ч Персийн түүхчид ойрадууд Өгэдэйн эмсийн байранд охид явуулахаа больсны дараа Өгэдэй долоогоос дээш насны 4,000 ойрад охидыг хамаатан садных нь нүдэн дээр цэргүүдээрээ нүцгэлүүлж, олон удаа хүчирхийлүүлж байсан гэж тэмдэглэсэн байдаг. Эдгээр охидоос хоёр нь зовлон зүдгүүрийн улмаас нас барсан ба хүчирхийлэлд өртөөгүй үлдсэн охидыг цэргүүд хуваан авч, зарим охидыг хааны гарем руу явуулж, заримыг нь бэлгийн боолчлолын зорилгоор аяны буудлуудад хуваарилжээ. Үүнд тохиромжгүй гэж үзсэн бусад охидыг авч явах юм уу хөсөр хаясан байна. Өгэдэй энэ алхмыг бэлгийн завхралд автсандаа биш, харин Ойрад дахь эрх мэдлээ бэхжүүлэхийн тулд хийсэн бололтой. Дээрх мэдээ, тухайлбал монгол сурвалжид уг гэмт хэргийг шүүмжилсэн (одоо ч эргэлзээтэй) гэсэн таамаглалыг Жек Уэзерфордын (Jack Weatherford) 2011 онд хэвлэгдсэн "Монгол хатдын нууц түүх: Чингис хааны охид түүний эзэнт гүрнийг хэрхэн аварсан бэ?" ("The Secret History of the Mongol Queens: How the Daughters of Genghis Khan Rescued His Empire") номд (энэ ном монгол хэлээр "Монголын Их Хатдын нууц товчоо: Чингис хааны эзэнт гүрнийг охид нь аварч хамгаалсан түүх" хэмээх нэртэйгээр орчуулагдсан) дурдсан байдаг. Уэзерфорд үүнийг "түүний (Өгэдэйн) 12 жилийн хаанчлалын үеийн хамгийн аймшигт гэмт хэрэг бөгөөд Монголын түүхэнд тэмдэглэгдсэн хамгийн аймшигт харгислалын нэг" гэж нэрлэжээ. Анна Ф.Бродбрижийн (Anne F. Broadbridge) бичсэн "Эмэгтэйчүүд ба Монголын эзэнт гүрний бүтээн байгуулалт" ("Women and the Making of the Mongol Empire") хэмээх Монголын түүх судлалын сүүлийн үеийн номд (энэ ном 2018 онд хэвлэгдсэн) "Ойрад охидыг олноор нь хүчирхийлсэн гэх гутамшигт хэрэг"-ийг Өгэдэй өөрийн авга ах Тэмүгэ отчигины нутаг дэвсгэрээс охидыг Тэмүгэгийн зөвшөөрөлгүйгээр хураан авсан явдалтай холбосон байдаг. Гэсэн хэдий ч Бродбриж "Бүх нотлох баримт дарагдсан тул энэ нь зөвхөн таамаглал байж болно" гэж тэмдэглэжээ. "Юань улсын түүх" ("Юаньши") болон "Монголын нууц товчоо"-нд Өгэдэй "зүүн жигүүр" болон "авга ах Отчигины эзэмшил"-ээс эмэгтэйчүүдийг хүчээр булааж авсан тухай өгүүлдэг боловч хүчингийн тухай дурдаагүй байдаг. "Монголын нууц товчоо"-нд Өгэдэй хийсэн үйлдэлдээ харамсаж буйгаа илэрхийлж "Миний хоёр дахь буруу, зарчимгүй эм хүний үгийг сонсож, миний авга ах Отчигины нутгаас охидыг надад авчирсан нь гарцаагүй алдаа байсан" ("Нөгөө буруу ёс үгүй эм хүний үгд орж Отчигин авгын улсын охид авчруулах алжаас болов зэ. Улсын эзэн хаан бөгөөтөл ёс үгүй алжаас үйлд дөлэсгэгү (түлэсгэх) минь нэгэн буруу энэ болов зэ") гэж хэлсэн тухай өгүүлсэн байдаг ч Игорь де Рахвельц (Igor de Rachewiltz) дөрвөн сайн үйл, дөрвөн алдааг жагсаасан бүх догол мөр нь Өгэдэйн нас барсны дараах үнэлгээ байж болохыг тэмдэглэжээ. Хүчингийн гэмт хэрэг үйлдсэн гэх цорын ганц мэдээлэл нь Жувейнийн (1226-1283) 1252 онд бичсэн "Дэлхийг байлдан дагуулагчийн түүх"-ийн ("Tarikh-i Jahangushay") 32-р бүлэгт байдаг. Энэ бүлгийг хожим Рашид ад-Дин XIV зууны эхэн үед бүтээсэн "Судрын чуулган" ("Jami' al-Tawarikh") (энэ номын нэрийг "Шастирын чуулган", "Шастирын эмхэтгэл" гэж бас орчуулж болно) номдоо бүхэлд нь үгчлэн хуулбарласан хэдий ч бага зэрэг товчилсон хувилбараар бичжээ. Жувейни номынхоо 32-бүлэгт Өгэдэй хааныг магтан дуулж эхлээд Өгэдэйн "энэрэл, өршөөл, шударга чанар, өгөөмөр зан"-г харуулахын тулд маш нарийн 50 анекдот (Бодит үйл явдал, эсвэл хүний тухай богино, хөгжилтэй юм уу сонирхолтой түүх) өгүүлж, дараа нь түүний "уур хилэн, хатуу чанд байдал, догшин ширүүн зан, аймшиг төрүүлсэн байдал"-ыг харуулах нэг анекдот өгүүлсэн ба энэхүү нэг анекдот нь дээр дурдсан хүчингийн хэргийн тухай юм. Энэхүү анекдот энэ бүлгийг төгсгөж байна. Жувейнийн хоёр гар бичмэлд уг хүчирхийлэлд өртсөн овог аймгийн нэр тодорхой байдаггүй ч D гар бичмэл болон Рашид ад-Дин нар "Ойрад" гэж бичжээ. Бродбриж, И. де Рахвельц нар ойрадуудтай холбосон энэ тодорхойлолтын үнэн бодит эсэхэд эргэлзэж байв. Анекдотуудыг перс үлгэрийн хэв маягаар бичсэн байна. Жувейни 46-р анекдотын эх сурвалжийн тухай "Миний тааламжтай яриа өрнүүлдэг найзуудын нэг надад дараах түүхийг хэлсэн юм" гэж тэмдэглэжээ. Өгэдэйг магтан дуулсан анекдотууд нь лалын шашинтнуудыг дэмжигч, хятадуудын эсрэг байр суурийг илэрхийлдэг. Хэд хэдэн анекдот Өгэдэйн өөрийгөө хянах чадвар дутмаг байдлыг харуулсан доог тохууны өнгө аястай байдаг. Анекдотууд нь үнэний ортой байж болох ч зарим нь лал худалдаачдын нийгэмлэгээс гаралтай хуурамч домог мэт санагддаг тул болгоомжтой хандах хэрэгтэй. Перс хэл дээрх өөр нэг мэдээ бол "монголчуудыг шоолж", "хорон муу санаа"-гаа илэрхийлснийх нь төлөө Алтан улсын цэргүүдийг бөөнөөр нь “содом”-дох (“sodomy” ("содоми") - ижил хүйстний бэлгийн харилцаа) буюу хүчирхийлж байсан явдал юм. Үүнийг Рашид ад-Дин эш татсан бөгөөд Уэзерфорд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр энэ мэдээ нь хэтрүүлэгтэй байж болох ч бэлгийн хүчирхийллийг зэвсэг болгон ашиглаж байгааг харуулсан байна. Уэзерфордын хэлснээр бол Өгэдэй Чингис хааны бий болгосон охид эмэгтэйчүүдийг бэлгийн харьцаанд эрт оруулах, хүчиндэх, хулгайлах, худалдахыг хориглосон хууль тогтоомж бүрийг зөрчиж байжээ. == Үхэл ба үр дагавар == "Дэлхийг байлдан дагуулагчийн түүх"-энд дурдсанаар бол Өгэдэй хаан бие нь чилээрхэх болсон тул ямар нэг амьд амьтныг өршөөж суллавал түүний өвчилсөн гэдсийг Төгс Хүчит Бурхан эдгээнэ гэж найдан нэгэн чоныг суллаж тавьжээ. Гэвч хааны арслан шиг биетэй ноход нь тэр чоныг элдэн хөөж хэсэглэн тасдаж алсан байна. Өгэдэй хаан энэ явдлаас хойш удалгүй нас баржээ. Энэхүү анекдот (47-р анекдот) нь Өгэдэй хаан Абдурахмантай шөнийн турш архидсаны дараа нас барсан гэх нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн мэдээлэлтэй зөрчилддөг. Өгэдэй хаан өөрийн ач хүү Ширэмүнийг (Ширмэн?) өв залгамжлагчаараа сонгосон боловч түүний бэлэвсэн хатан Дөргэнэ таван жил төрийн хэргийг хамаарсны эцэст Гүюг ор суурийг нь залгамжилжээ. Гэсэн хэдий ч Алтан ордны улсын (Зүчийн улс, Кипчакийн хаант улс гэж бас нэрлэдэг) хаан Бат Гүюгийг нэрийн төдий хүлээн зөвшөөрсөн ба Гүюг Баттай тулалдахаар явах замдаа нас барсан байна. Мөнх хааны үед буюу 1255 онд л Бат Европыг дахин довтлох бэлтгэл хийхэд хангалттай аюулгүй байдлыг олж авав. Гэвч тэр төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүлэхээс өмнө нас баржээ. Хубилай хаан 1271 онд Юань улсыг байгуулахдаа албан ёсны тэмдэглэлд Өгэдэй хааныг "Тайцзун" хэмээх нэрээр оруулсан байна. == Хатад, татвар эмс ба хүүхдүүд == Өгэдэй өөрийн эцэг Чингис хааны нэгэн адил олон хатантай байсан бөгөөд жаран татвар эмтэй байв: Өгэдэй эхлээд Борогчинтой, дараа нь Дөргэнэтэй гэрлэжээ. Бусад хатдын дунд Мөгэ хатан (урьд нь Чингис хааны татвар эм байсан), Жачин хатан нар байв. Гол хатад: # Борогчин # Дөргэнэ ## Гүюг – Монголчуудын гурав дахь Их Хаан ## Хүдэн – Анхны Буддист Монгол ханхүү ## Хүчү (1237 онд зуурдаар нас барсан) – Сүн улстай хийсэн дайны үеэр амь үрэгдсэн. ### Ширэмүн – Өгэдэй өв залгамжлагчаараа товлосон. ### Боладчи ### Сөсэ ## Харачар ### Тотаг ## Хаш – Өгэдэй хааны үед нас барсан. ### Хайду (1235–1301) # Мөгэ хатан # Хөрүгэнэ Татвар эмс: # Эргэнэ ## [[Хадан]] # Нэр нь үл мэдэгдэх татвар эм ## Мэлиг – Данишменд-хажиб хүмүүжүүлсэн. == Дурсгал == Монголын Иргэний Агаарын Тээвэр (МИАТ) Boeing 737-800 EI-CSG онгоцоо "Өгөөдэй Хаан" гэж нэрлэсэн байдаг. == Мөн үзэх == * [[Өгэдэйнхэн]] == Ном зүй == * "''HISTORIA MONGALORUM''" Fra Giovanni da Pian del Carpini, 1245-1247, "''Монголчуудын түүх''" Плано Карпини, итали хэлнээс орчуулсан Л.Нямаа, 2006, ISBN 99929-2-214-1 == Эх сурвалж == {{Reflist}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө =[[Чингис хаан]] |он =1229-1241 |албан_тушаал =[[Монгол хаад#Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын хаан]] |дараа =[[Гүюг хаан]] }} {{end}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Алтан ураг]] [[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]] [[Ангилал:Монголын их хаан]] [[Ангилал:Их хаан]] [[Ангилал:Чингис хаан]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:1241 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:1186 онд төрсөн]] 2qkrq6c6u9z0mkutx4jymf9c2sy3h69 0 2644 708332 705422 2022-08-12T10:36:02Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {| border="1" cellpadding="2" style="float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;" | align="center" colspan="2" style="line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;" | <span style="font-size:1.5em">'''Алтан Ордны Улс'''</span><br /><span style="font-size:1.5em">'''Зүчийн Улс'''</span><br /><span style="font-size:1.5em">{{MongolUnicode|ᠠᠯᠲᠠᠨ<br /> ᠣᠷᠳᠤ ᠶᠢᠨ<br /> ᠤᠯᠤᠰ}}</span> |- | align="center" colspan="2" style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | {| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" width="100%" style="border:none; margin:0; padding:0;" | align="center" width="50%" | [[File:Flag of the Mongol Empire 2.svg|150px|Их Монгол Улсын далбаа]] | align="center" width="50%" | [[File:Golden Horde flag 1339.svg|150px|Алтан Ордны Улсын далбаа]] |- | align="center" | [[Их Монгол Улс]]ын далбаа | align="center" | Алтан Ордны Улсын далбаа<ref>{{cite book|last=Zahler|first=Diane|title=[[Өзбег|Өзбег хааныг]] хаанчлах үед хэрэглэж байсан Алтан Ордны Улсын далбааг [[Анжелино Далорто]]гийн 1339 онд зурснаар|url=https://books.google.com/books?id=1w2XAgAAQBAJ&pg=PA70|year=2013|publisher=Twenty-First Century Books|isbn=978-1-4677-0375-8|page=70|edition=Revised}}</ref> |} |- | align="center" colspan="2" style="background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Цаг тооны хэлхээс'''<br />'''1242 – 1502 он'''<ref>{{citation|last=Halperin|first=Charles J.|year=1986|title=Russia and the Golden Horde: The Mongol Impact on Medieval Russian History}} [https://archive.org/details/russiagoldenhord0000halp online]</ref> |- | style="background:#ffffff" align="center" colspan="2" | {| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" width="100%" |+ | | |- | width="50%" align="left" valign="top" |[[Их Монгол Улс|←]] [[File:Flag of the Mongol Empire 2.svg|20px]][[Их Монгол Улс]]<br />[[Ижилийн Булгарчууд|←]] [[File:Тамга рода Дуло.jpg|20px]][[Ижилийн Булгарчууд|Ижилийн Булгар Улс]]<br />[[Кипчак|←]] [[Кипчак|Куман-Кипчакийн Холбоо]] | align="right" | | align="right" | [[Узбекийн Ханлиг]] [[Узбекийн Ханлиг|→]]<br />[[Касимын Ханлиг]] [[Касимын Ханлиг|→]]<br />[[Газари (Генуагийн колони)|Газари]] [[Газари (Генуагийн колони)|→]]<br />[[Астраханийн ханлиг|Астраханийн Ханлиг]] [[Астраханийн ханлиг|→]]<br />[[Казахын Хант Улс|Казахын Ханлиг]] [[Казахын Хант Улс|→]]<br />[[Крымын ханлиг|Крымын Ханлиг]] [[Казахын Хант Улс|→]]<br />[[Сибирийн ханлиг|Сибирийн Ханлиг]] [[Сибирийн ханлиг|→]]<br />[[Ногай улс|Ногайн Орд]] [[Ногай улс|→]]<br />[[Казанийн ханлиг|Казанийн Ханлиг]] [[Казанийн ханлиг|→]]<br />[[Их Орд|Их Ордны Улс]] [[Их Орд|→]] |} |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Монгол хэл]] мөн түүнчлэн улсын нутаг дэвсгэрт хэрэглэгдэх томоохон хэлнүүд<br />[[Түрэг хэлний бүлэг|түрэг]], [[орос хэл|орос]], [[кипчак хэл|кипчак]]<ref>{{cite book |last=Kołodziejczyk |first=Dariusz |author-link=Dariusz Kołodziejczyk |title=The Crimean Khanate and Poland-Lithuania: International Diplomacy on the European Periphery (15th-18th Century). A Study of Peace Treaties Followed by Annotated Documents. |url=https://books.google.com/books?id=FHrTxHmegRYC&pg=PP1 |year=2011 |publisher=Brill |location=Leiden |isbn=978-90-04-19190-7}}</ref><ref>Mustafayeva, A.A.; Aubakirova, K.K.. "The language situation and status of the Turkic language in the Egyptian Mamluk state and Golden Horde". ''Journal of Oriental Studies'', [S.l.], v. 97, n. 2, p. 17-25, June 2021. ISSN 2617-1864. Available at: <https://bulletin-orientalism.kaznu.kz/index.php/1-vostok/article/view/1689>. Date accessed: 01 sep. 2021. doi: https://doi.org/10.26577/JOS.2021.v97.i2.02.</ref> ба өөр бусад хэл |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нийслэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Сарай (хот)|Сарай]] <small>(баруун жигүүрийн нийслэл, сүүлд хамтын)</small><br />[[Сыгнак]] <small>(зүүн жигүүрийн нийслэл)</small> |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн хэлбэр]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Хаант засаг|Сонгох хаант засаглал]] <small>([[Талын эзэнт гүрэн|нүүдэлчдийн эзэнт гүрэн]])</small> |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''<br />– 1226–1280 он<br />– 1227–1255 он<br />– 1257–1266 он…<br />– 1379–1395 он<br />– 1459–1465 он<br />– 1481–1502 он | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Хаан]] (сонгох хаант улс)<br /> [[Орда хан]] ([[Цагаан Орд]])<br /> [[Бат хаан]] ([[Хөх Орд]])<br /> [[Бэрх|Бэрх хан]] ([[Цагаан Орд|Цагаан]], [[Хөх Орд]]ыг хамтад нь)<br /> [[Тохтамыш|Тохтамыш хан]]<br /> [[Махмуд (Астраханийн хан)|Махмуд хан]] ([[Их Орд]])<br /> [[Шейх Ахмед|Ахмед хан]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Гүйцэтгэх засаглал]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Их Хуралдай]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нутаг дэвсгэр]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | 6.000.000&nbsp;км² (≈ 1310 он<ref>{{cite journal |last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D | title = East-West Orientation of Historical Empires | journal = Journal of World-Systems Research|date=December 2006 |volume=12|issue=2 |page=222 |url =http://jwsr.pitt.edu/ojs/index.php/jwsr/article/view/369/381|access-date=12 September 2016 |issn= 1076-156X}}</ref><ref>{{cite journal|date=September 1997|title=Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia|journal=[[International Studies Quarterly]]|volume=41|issue=3|page=498|doi=10.1111/0020-8833.00053|author=Rein Taagepera|author-link=Rein Taagepera|jstor=2600793|url=http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807}}</ref>) |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Түүхэн он''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[1242 он]]: [[Монголчуудын Русь руу хийсэн довтолгоо|Русийг байлдан дагуулав]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Мөнгөн тэмдэгт]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Пул (мөнгөн дэвсгэрт)|Пул]], [[Сум (мөнгөн дэвсгэрт)|сум]], [[дирхам]] |- | align="center" colspan="2" style="background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Алтан Ордны Улсын нутаг дэвсгэр''' |- | colspan="2" align="center" style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[File:GoldenHorde1300.png|center|355px|Их Монгол Улс 1206 оноос 1294 онд хуваагдах хүртлээ]] |} {{Монголчуудын түүх}} '''Алтан Ордны Улс''' нь [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] бүрэлдэхүүн хэсэг байсан бөгөөд [[Чингис хаан|Чингис хааны]] ач [[Бат хаан|Бат хааны]] удирдлага дор [[Дунай мөрөн|Дунай мөрнөөс]] [[Балхаш нуур]] хүртэлх нутагт оршин тогтносон, [[монголчууд]]ын төрт улс юм. Чингис хаан 1206 онд Их Монгол Улсыг байгуулаад өөрийн хүүхдүүдэд газар нутгаа хуваан өгсөн бөгөөд Бат хааны эцэг Зүчи өөрийн эзэмшил харьяа нутагтаа бие даасан улс байгуулах эхлэл тавьсан нь түүхэнд '''Зүчийн Улс''' ('''Жочийн Улс''') буюу Алтан Ордны Улс хэмээн нэршиж үлджээ. 1227 онд Зүчи нас барж түүний хүү Бат хаан ширээнд сууснаар Алтан Ордны Улс бий болж төлөвшиж эхэлсэн байна. Чингисийн залгамжлагч [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйн]] кипчакуудыг сөнөөхөөр илгээсэн аян дайныг [[1235]] онд [[Бат хаан]] удирдан явсан юм. Монголчууд [[Урал мөрөн|Урал мөрөнг]] [[1237]] онд гатлан Кипчак, Булгар, Башкир зэрэг улсуудыг эзлэн төв [[Русь|Русьт]] нэвтрээд [[Москва]], [[Киевийн Вант Улс|Киев]] зэрэг олон хотуудыг довтлон эзэлжээ. Оросоос Монголчууд [[Польш]], [[Силези]], [[Унгар|Унгарт]] очиж [[1240]] онд [[Люблин]], [[Харьков|Харьковыг]] газартай тэгшилсэн байна. Бат [[1241 он]]ы [[дөрөвдүгээр сар]]д [[Легницийн тулалдаан|Легницийн]] ойролцоо Силез, Польш, [[Тевтон|Тевтоны]] цэргийн нэгдсэн армийг бут цохисон. [[Неостад|Неостадын]] бэхлэлтээр довтолгоо зогсож, зүүн зүг буцан Ижил мөрний савд Бат өөрийн гоёмсог торгон гэрээ барьжээ. XIV зууны сүүлээр Алтан ордны улс Москвагийн бослогуудаас болж сульдсан ба [[Төмөр]] [[1395 он]]д Алтан Ордны Улсыг нэгтгэсэн ч түүнийг нас бармагц [[Астраханийн ханлиг|Астрахань]], [[Казанийн ханлиг|Казань]], [[Крымын ханлиг|Крым]], [[Сибирийн ханлиг|Сибирь]] гэх дөрвөн улсад хуваагджээ. [[1480|1480-аад]] онд III Иван Васильевич татвар төлөхөө больж, улмаар 1502 онд [[Крымын ханлиг]]т эзлэгдэн Алтан ордны улс оршин тогтнохоо больсон байнa. Алтан ордны улс унасан ч [[Крымын ханлиг]] хүчирхэгжиж Русь руу үе үе хүчтэй довтлох болсон тул Русь довтолгооныг нь болиулахын тулд эд бараагаар алба барьж байв. 1685 онд Русийн I Петр хаан золиосны мөнгө төлөхийг бүрмөсөн болиулсан бөгөөд золиосны мөнгө төлж байсан нь Алтан Ордны ноёрхол үргэлжилж байсан эсвэл Крымын хараат байдалтай байсан гэсэн үг биш юм. Алтан ордны улсыг яваандаа бүрмөсөн [[түрэгжилт|түрэгжиж]] түрэгийн буюу [[татар үндэстэн|татар үндэстний]] улс болсон гэж үздэг ба хэдийд, хэрхэн түрэгжсэн талаар эрдэмтэд маргасаар байна. Крымын хан [[:en:Mehmed I Giray|I Мехмед Гирей]] 1515 онд өөрийгөө "Бүх мугалчуудын [[:en:Padishah|падишах]]" цолд өргөмжилжээ.<ref>[http://publ.lib.ru/ARCHIVES/G/GAYVORONSKIY_Oleksa/_Gayvoronskiy_O..html Гайворонский О. Повелители двух материков. Т.1: Крымские ханы XV-XVI столетий и борьба за наследство Великой Орды. (2007)]</ref><ref>[http://rikonti-khalsivar.narod.ru/G1.4.htm Часть III Мехмед I Герай 1515-1523 «ПАДИШАХ ВСЕХ МОГУЛОВ»] А в 1515 году крымский хан Мехмед I Герай взял себе даже титул «падишах всех могулов (монголов)», ориентируясь уже не на величие золотоордынских ханов Батыя и Тохтамыша, но на самого Чингисхана"</ref> Мөн өөрийн харьяат татаруудыг мугал буюу монгол гэж нэрлэхийг оролдсон ч татарчуудын дийлэнх нь түрэг гаралтай тул энэ нэрийг хүлээж авсангй. [[Крымын ханлиг]], [[Астраханийн ханлиг]], [[Казанийн ханлиг]]ийн хангууд бүгд Зүчийн угсааных байв. == Алтан ордны хаад == # [[Бат хан]] (1237-1256) # [[Сартаг]] хан (1255-56) # [[Улагчи]] хан (1257) # [[Бэрх]] хан (1257-1266) # [[Мөнхтөмөр]] хан (1266-1282) # [[Тодмөнх]] хан (1282—1287) # [[Тулабуга]] хан (1287—1291) # [[Тохта]] хан (1291—1312) # [[Өзбег]] хан (1312-1341) # [[Тинибег]] хан (1341-1342) # [[Жанибег]] хан (1342—1357) # [[Бердибег]] (1357—1361) # [[Кульпа]] (1359-1360) # [[Наурузбег]] (1360-1361) # '''Хидырьбек''' (1361-1362) # '''Төмөрхожа''' (1362) # '''Абдаллах''' (1362-1370), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв # '''Мурид''' (1362-1367), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв # '''Азиз''' (1367-1369), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв # '''II Жанибек''' (1369-1370), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв # '''Мухаммед Булак''' (1370-1379), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв # '''Тулунбек''' (1370-1373), (засаг баригч), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв # '''Айбек''' (1373-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв # '''Араб шах''' (1376-1379), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв # '''Хаанбек''' (1375-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв # '''Илбани''' (1373-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв # '''Хажи Черкесс''' (1375-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв # [[Урус]] (1376-1378), мөн Цагаан Ордны хан байсан бөгөөд Тохтамышын авга нь байв, ийнхүү Ордуудыг нэгтгэж чаджээ. # [[Тохтамыш]] (1380-1395) # [[Төмөркутлуг]] (1396-1401), жинхэнэ захирагч нь [[Эдигу]] # Шадибек # Болд султан # Төмөр (1410-1412) # Желал Ад Дин # Керим Берди # Кебек (Алтан Орд) # Жаббар Берди # Үлүг Мухаммед (1419-1421, 1428-1433) # Давлет Берди # Борак (1422-1427) # Саид Ахмед (1433? - ?) # Хүчүг Мухаммед (1459-1465) # Ахмед (1465-1481) # [[Шейх Ахмед]] (1481-1498, 1499-1502) # Муртаза (1498-1499) ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Казань, Сибирь, Узбек, Казахийн хант улсууд.jpg Файл:Астраханий хант улс.jpg Файл:АО.jpg File:Golden Horde 2.png </gallery> == Лавлах холбоос == {{лавлах холбоос}} [[Ангилал:Алтан Ордны Улс| ]] [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Их Монгол Улс]] [[Ангилал:Еврази]] [[Ангилал:Европын түүхэн улс]] [[Ангилал:Төв Азийн түүх]] [[Ангилал:Дундад зууны улс]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] 9dqb9mix5as0soe9jejufjwnpr0sg2g 0 3492 708306 707345 2022-08-12T06:11:57Z 45.58.38.153 /* Судалгааны түүх */ wikitext text/x-wiki [[Зураг:Secret history.jpg|thumb|Монголын нууц товчоо]][[Файл:MNT2020.jpg|thumb|[[Б. Сумъяабаатар]],"МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧООH иж судалгаа", хуудас 2.262, 2020. Номд “Монголын нууц товчоо”-ны үгийн үндсэн хэлбэр, язгуур санааг шинээр хөрвүүлж, анхны худам үсгийн хэд хэдэн хувилбаруудын эх, галигийг судалж, монгол хөрвүүлгүүдэд буй алдааг түүж гаргахын зэрэгцээ “Монголын нууц товчоо”-ны нэвтэрхий толийг багтаасан байна.]] [[Файл:SuMNT.jpg|thumb|[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]],"Монголын нууц товчооны хэлбэр судлал", хуудас 3.144, 1997]] [[Файл:MNTtoli.jpg|thumb|Б. Сумъяабаатар, "Монголын нууц товчооны толь", хуудас 875, 2008, ISBN 978-99929-895-7-2]] [[Файл:OrdonMNT.png|thumb|Профессор Б. Сумъяабаатар, Монгол Улсын Төрийн ордонд залсан цорын ганц хувь "Монголын Нууц Товчоо"-ны дэргэд]] [[Зураг:Otgonbayar Ershuu Nuuts tovchoo.jpg|thumb|Зурагт ном: Монголын нууц товчоо, 10,5x15см, 2001 [[Эршүүгийн Отгонбаяр|Э.Отгонбаяр]]]] [[Зураг:Mongolyn_nuuts_tovchoo.jpg|thumb|Зурагт ном: Монголын нууц товчоо, 10,5x15см, 2001 [[Эршүүгийн Отгонбаяр|Э.Отгонбаяр]]]] <div class="tleft" style="clear:none">[[Файл:Mongghol-un nighuca tobciyan.svg|30 px|]]</div> '''Монголын нууц товчоо''' бол [[монголын соёл|монголын соёлын]] анханд тооцогдох [[уран зохиол зохиол|бичгийн дурсгал]] юм. == Агуулга == Монголын Нууц Товчоо нь [[Монгол үндэстэн|Монголчуудын]] уг гарлаас эхлээд [[Чингис хаан]] нас эцэслэж [[Өгэдэй хаан]] ширээнд суусан үеийг өгүүлсэн байдаг. Нийт 12 бүлэгтэй: # [[Тэмүжин]]ий уг гарал ба бага насны үе # Чингисийн идэр нас # [[Мэргид]]ийг сөнөөсөн ба Тэмүжин Чингис хаан цол өргөмжлөгдсөн нь # [[Жамуха]] ба [[Тайчууд]]тай тэмцсэн нь # [[Татар]]ыг сөнөөсөн ба [[Тоорил хан|Ван хантай]] эвдэрсэн нь # [[Хэрэйд]] улс мөхсөн нь # Ван хан сөнөсөн нь # [[Хүчлүг]]ийн зугтаасан ба Жамухын дарагдсан нь # Шадар хишигтэн цэргийг байгуулсан нь # [[Уйгур]] ба ойн иргэдийг эзэлсэн нь # [[Хятад үндэстэн|Хятад]], [[Тангуд]], [[Сартуул]], [[Багдад]] ба [[Киевийн Русь|Орос]]ыг эзэлсэн нь # Чингисийн нас барсан ба Өгэдэй хаан болсон нь Түүний эхний 10 бүлэг Чингис хааны нас эцэслэсний хойтон шар хулгана жил буюу [[1228]] онд, сүүлийн 2 бүлэг нь Өгэдэй хааныг нас барахын өмнө [[1240]] оны үед бичигдсэн. == Судалгааны түүх == Ба[[Тогоонтөмөр хаан]] [[1368]] онд [[Бээжин|Бээжингээс]] зугтан гарч [[Юань гүрэн|Юань]] улс мөхөх хүртэл 140 гаруй жил Нууц товчоо нь маш нууц нандин шүтээн болoн хадгалагдаж байжээ. [[Мин улс|Мин улсын]] [[Хунъү]] хааны үед ([[1380]]-[[1390]]) нууцыг нь задалж галиглах, орчуулах, барлах ажлыг эхэлжээ. Энэ үед [[Монгол хэл|Монгол хэлийг]] сурч судлах нь улс төр, цэрэг эдийн засгийн үүднээс зайлшгүй шаардлагатай байсан. Иймээс Нууц товчоог галиглан орчуулж унших бичиг болгон хэрэглэгддэг болжээ. Мин улсын Хүннү хааны 15 дугаар онд нууц товчоог [[Ху Юань хэ]], [[Ма Ша Ихэ]] нар [[ханз|хятад галиг үсгээр]] буулган бичээд товч утгыг хятадаар орчуулж хадмаллан хавсаргаж модон бараар хэвлүүлжээ. Нууц товчоог судлагчид энэ үеийн анхан барын эхээс юм уу хожим нь хувилсан "[[Гү Гуанчи]]"-гийн дэвтэр, "[[Е Дэхуй]]"-н дэвтэр, "[[Чянь Дашинь]]"-ний дэвтэр зэрэг хэдэн эхийг гол хэрэглэгдэхүүн болгож байна. Нууц товчоог анх судлаачийг нь "[[Алтан товч]]" -ийн зохиогч [[гүүш Лувсанданзан]] гэж үздэг. [[1917]] онд [[Богд хаан]]т улсын дэд сайд асан [[Барга]]-ын [[Бодлогот Баатар Цэнд Гүн]] (Бавуудайн Цэнд) (1875-1932), Монголын нууц товчооны 700 жилийн ойгоор академич [[Цэндийн Дамдинсүрэн|Ц.Дамдинсүрэн]] уран сайхны аргаар орчуулан цувралаар хэвлүүлжээ. Улмаар [[Шанжмятавын Гаадамба]] Монголын нууц товчоог дагнан судалж докторын зэрэг хамгаалжээ. [[1980]]-аад оноос академич [[Д. Цэрэнсодном]], профессор [[Т. Дашцэдэн]], профессор [[Б. Сумъяабаатар]], [[Г. Билгүүдэй]] нар судлан нилээд дорвитой бүтээлүүд туурвижээ. Нууц товчооны монгол бичгээр бичсэн эх олдоогүй бөгөөд [[ханз]] үсгээр монгол хэлийг тэмдэглэж, хятад орчуулгыг хадсан [[Мин улс]]ын үеийн эх бичиг нь эдүгээгийн нууц товчооны үндэс болсон. Хятад хэлээр Монголын нууц товчооны нэрийг "[[Юань улс]]ын нууц түүх" хэмээдэг. Нууц товчоог [[Бодлогот Баатар Цэнд Гүн]] (Бавуудайн Цэнд) (1875-1932) анх Монгол бичгээр сийрүүлэн орчуулсан нь улмаар [[Цэндийн Дамдинсүрэн|Ц.Дамдинсүрэн]]гийн орчин цагийн монгол хэлнээ буулгах нөхцлийг бүрдүүлжээ. Япон, англи зэрэг дэлхийн олон хэл рүү орчуулагдсан агаад [[Монголын түүх]] хийгээд [[уран зохиол]]ын хамгийн үнэт дурсгал юм. 1990 онд Нууц товчооны 750 жилийн ойг төрийн хэмжээнд тэмдэглэсэн. == Судлаачид номын тухай == * Х.Пэрлээ, ''Нууц товчоонд гардаг газар усны зарим нэрийг хайж олсон нь'' Улаанбаатар. 1958.; * Х.Пэрлээ, ''Монголын түүхэн нутгийн зарим уул усыг сурвалжилсан нь'', ''БНМАУ-ын ШУА-ийн мэдээ''. № 3, 1962 * Д. Майдар, Т. Майдар. ''Каменная колонна Ид Аваргын балгас. Монголын эртний түүх соёлын зарим асуудал''. Улаанбаатар. 1972, х.151-156 * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчоо, үсгийн галиг", "The secret history of Mongolia, transliteration", Улаанбаатар, 1990 * Б. Сумъяабаатар, "Монголын нууц товчооны хэлбэр судлал", хуудас 3.144, 1997 * Б. Сумъяабаатар, "Чингисийн алтан ургийн угийн бичиг ба гэрийн үеийн бичмэл", хуудас 720, 2002, ISBN 99929-5-552-X * Б. Сумъяабаатар, Чой Гихо, "Монголын Нууц Товчоон Монгол үсгийн анхны галиг", 2005, ISBN 89-5726-275-X * Б. Сумъяабаатар, „А. Позднеев. Транскрипция палеографического текста „Юань-чао-ми-ши““, 17-112 pp., 2005. * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчооны толь", "Index to the Mongolian secret history", Улаанбаатар, 2008, ISBN 978-99929-895-7-2 * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчооны толь, Монгол-Нангиад, Нангиад - Монгол толь, үсэгнүүд А, Б", Улаанбаатар, 2010, ISBN 978-99962-842-1-2 * [А.Пунсаг]. Монголын нууц товчоон дахь ёс заншлын судалгаа. Редактор Ш.Бира. Улаанбаатар, 2010. * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчоо, Xэлбэрсүдлал I", "The Mongolian secret history, Morphology I", Улаанбаатар, 2012, ISBN 978-99962-842-6-7 * Б. Сумъяабаатар, "МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧООH иж судалгаа", "The Mongolian secret history, research results", Улаанбаатар, 2020, ISBN 978-9919-23-665-6, GCom press * [М.Золзаяа]. XIII-XIV зууны монголчуудын ёс суртахууны үнэлэмжийн онцлог. Редактор Д.Дашжамц, Р.Дарьхүү. Улаанбаатар, 2016. * Дэлхийд түгсэн монголын нууц товчоо. Улаанбаатар, 2016. == Мөн үзэх == * [[Алтан товч]] * [[Чингис хаан]] * [[Өгэдэй хаан]] * [[Хубилай хаан]] == Цахим холбоос == * [http://origo.mn/index.php?z=/0/2/127/141/ Монголын Нууц Товчоо]: Монгол хэл дээрхи бүрэн эх * [http://altaica.ru/shengl.htm Монголын нууц товчоо]: бүрэн эх, түүх, орчуулга (Орос, Герман, Франц, Монгол/анхны латин үсэг рүүх хөрвүүлэл/ хэл дээр) * [http://www.mongolianculture.com/TheSecretHist.htm Монголын нууц товчоо]: бүрэн бус эх * [http://www.deremilitari.org/REVIEWS/Rachewiltz_Mongols.htm Тимоти Мэй: Rachewiltz-ийн орчуулгын тойм], 2004 оны 9 сар * [http://www.linguamongolia.co.uk/index.html Lingua Mongolia] Хятад хэл дээрх эхийн эхний 8 зүйлийн орчуулга] *[http://altaica.ru/SECRET/e_tovchoo.php Сокровенное Сказание Монголов] * [http://altaica.ru/e_SecretH.php Монголын нууц товчооны франц, англи, орос хэлний орчуулга] *[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/mongol.html vostlit.info Монголын түүхийн сурвалж бичгүүд - орос хэлээр] *[http://forum.freekalmykia.org/index.php?showtopic=141 МНТ эх хувилбараар нь татах] * [http://www.mongolian-art.de/02_mongoliin_urlag/uran_buteel_nuutz_tovchoo/index.htm "Монголын нууц товчоо" Монгол зургийн аргаар, Зураач] [[Эршүүгийн Отгонбаяр|Э. Отгонбаяр]] * [http://panmongolica.blogspot.com "Монголын нууц товчоо"-нд гардаг түүхэн газруудын тухай] *[http://forum-eurasica.ru/index.php?/topic/2917-kazakhskii-volnyi-perevod-iz-ssm/] *[http://www.dissercat.com/content/grammaticheskie-kategorii-znamenatelnykh-slov-yazyka-sokrovennogo-skazaniya-mongolov-v-sopos Грамматические категории знаменательных слов языка "Сокровенного сказания монголов" в сопоставлении с бурятским языком] *Б. Сумъяабаатар, „Монголын Нууц Товчоо ба Монгол хэлний дэвсгэрлэх ёс", 2013.03.29, Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал дээр тависан илтгэл, [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/04/DebisgerSol-2013-03-29.pdf] *Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчооны нэг эхэд нэгэн монгол үгийг хэрхэн галигласан нь", Монгол судлалын хүрээлэн, Монголын Их сургуулийн эрдэм шинжилгээний "Acta Mongolica" сэтгүүл, 2007, Vol. 7 (291).[http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/04/MNT-vg-acta-MGL-2007.pdf] *А. Позднеев, "Транскрипцiя палеографического текста Юань-чао-ми-ши", Товчит толтыг Б. Сумъяабаатар, „Монголын Нууц Товчоо юу? Монголчуудын Нууц Товчоо юу?", Монгол Улсын Үндэсний номын сан, 2005, [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2013/11/016pub.pdf] *[http://books.google.mn/books?id=to0jS8HJMmAC&dq=%D1%81%D1%81%D0%BC+%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B&source=gbs_navlinks_s Монгольское языкознание в России в первой половине XIX в.: проблемы наследия] [[Ангилал:Их Монгол Улс]] [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Монголын утга зохиол]] [[Ангилал:Утга зохиолын бүтээл]] [[Ангилал:Чингис хааны тухай бүтээл]] [[Ангилал:Түүхийн товчоо]] [[Ангилал:Сурвалж бичиг]] [[Ангилал:13-р зууны утга зохиол]] [[Ангилал:Монгол хэлээрх утга зохиол]] res764lti70x8k6mfhjvpob2brq3g3v 708307 708306 2022-08-12T06:12:14Z 45.58.38.153 /* Судалгааны түүх */ wikitext text/x-wiki [[Зураг:Secret history.jpg|thumb|Монголын нууц товчоо]][[Файл:MNT2020.jpg|thumb|[[Б. Сумъяабаатар]],"МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧООH иж судалгаа", хуудас 2.262, 2020. Номд “Монголын нууц товчоо”-ны үгийн үндсэн хэлбэр, язгуур санааг шинээр хөрвүүлж, анхны худам үсгийн хэд хэдэн хувилбаруудын эх, галигийг судалж, монгол хөрвүүлгүүдэд буй алдааг түүж гаргахын зэрэгцээ “Монголын нууц товчоо”-ны нэвтэрхий толийг багтаасан байна.]] [[Файл:SuMNT.jpg|thumb|[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]],"Монголын нууц товчооны хэлбэр судлал", хуудас 3.144, 1997]] [[Файл:MNTtoli.jpg|thumb|Б. Сумъяабаатар, "Монголын нууц товчооны толь", хуудас 875, 2008, ISBN 978-99929-895-7-2]] [[Файл:OrdonMNT.png|thumb|Профессор Б. Сумъяабаатар, Монгол Улсын Төрийн ордонд залсан цорын ганц хувь "Монголын Нууц Товчоо"-ны дэргэд]] [[Зураг:Otgonbayar Ershuu Nuuts tovchoo.jpg|thumb|Зурагт ном: Монголын нууц товчоо, 10,5x15см, 2001 [[Эршүүгийн Отгонбаяр|Э.Отгонбаяр]]]] [[Зураг:Mongolyn_nuuts_tovchoo.jpg|thumb|Зурагт ном: Монголын нууц товчоо, 10,5x15см, 2001 [[Эршүүгийн Отгонбаяр|Э.Отгонбаяр]]]] <div class="tleft" style="clear:none">[[Файл:Mongghol-un nighuca tobciyan.svg|30 px|]]</div> '''Монголын нууц товчоо''' бол [[монголын соёл|монголын соёлын]] анханд тооцогдох [[уран зохиол зохиол|бичгийн дурсгал]] юм. == Агуулга == Монголын Нууц Товчоо нь [[Монгол үндэстэн|Монголчуудын]] уг гарлаас эхлээд [[Чингис хаан]] нас эцэслэж [[Өгэдэй хаан]] ширээнд суусан үеийг өгүүлсэн байдаг. Нийт 12 бүлэгтэй: # [[Тэмүжин]]ий уг гарал ба бага насны үе # Чингисийн идэр нас # [[Мэргид]]ийг сөнөөсөн ба Тэмүжин Чингис хаан цол өргөмжлөгдсөн нь # [[Жамуха]] ба [[Тайчууд]]тай тэмцсэн нь # [[Татар]]ыг сөнөөсөн ба [[Тоорил хан|Ван хантай]] эвдэрсэн нь # [[Хэрэйд]] улс мөхсөн нь # Ван хан сөнөсөн нь # [[Хүчлүг]]ийн зугтаасан ба Жамухын дарагдсан нь # Шадар хишигтэн цэргийг байгуулсан нь # [[Уйгур]] ба ойн иргэдийг эзэлсэн нь # [[Хятад үндэстэн|Хятад]], [[Тангуд]], [[Сартуул]], [[Багдад]] ба [[Киевийн Русь|Орос]]ыг эзэлсэн нь # Чингисийн нас барсан ба Өгэдэй хаан болсон нь Түүний эхний 10 бүлэг Чингис хааны нас эцэслэсний хойтон шар хулгана жил буюу [[1228]] онд, сүүлийн 2 бүлэг нь Өгэдэй хааныг нас барахын өмнө [[1240]] оны үед бичигдсэн. == Судалгааны түүх == Ба [[Тогоонтөмөр хаан]] [[1368]] онд [[Бээжин|Бээжингээс]] зугтан гарч [[Юань гүрэн|Юань]] улс мөхөх хүртэл 140 гаруй жил Нууц товчоо нь маш нууц нандин шүтээн болoн хадгалагдаж байжээ. [[Мин улс|Мин улсын]] [[Хунъү]] хааны үед ([[1380]]-[[1390]]) нууцыг нь задалж галиглах, орчуулах, барлах ажлыг эхэлжээ. Энэ үед [[Монгол хэл|Монгол хэлийг]] сурч судлах нь улс төр, цэрэг эдийн засгийн үүднээс зайлшгүй шаардлагатай байсан. Иймээс Нууц товчоог галиглан орчуулж унших бичиг болгон хэрэглэгддэг болжээ. Мин улсын Хүннү хааны 15 дугаар онд нууц товчоог [[Ху Юань хэ]], [[Ма Ша Ихэ]] нар [[ханз|хятад галиг үсгээр]] буулган бичээд товч утгыг хятадаар орчуулж хадмаллан хавсаргаж модон бараар хэвлүүлжээ. Нууц товчоог судлагчид энэ үеийн анхан барын эхээс юм уу хожим нь хувилсан "[[Гү Гуанчи]]"-гийн дэвтэр, "[[Е Дэхуй]]"-н дэвтэр, "[[Чянь Дашинь]]"-ний дэвтэр зэрэг хэдэн эхийг гол хэрэглэгдэхүүн болгож байна. Нууц товчоог анх судлаачийг нь "[[Алтан товч]]" -ийн зохиогч [[гүүш Лувсанданзан]] гэж үздэг. [[1917]] онд [[Богд хаан]]т улсын дэд сайд асан [[Барга]]-ын [[Бодлогот Баатар Цэнд Гүн]] (Бавуудайн Цэнд) (1875-1932), Монголын нууц товчооны 700 жилийн ойгоор академич [[Цэндийн Дамдинсүрэн|Ц.Дамдинсүрэн]] уран сайхны аргаар орчуулан цувралаар хэвлүүлжээ. Улмаар [[Шанжмятавын Гаадамба]] Монголын нууц товчоог дагнан судалж докторын зэрэг хамгаалжээ. [[1980]]-аад оноос академич [[Д. Цэрэнсодном]], профессор [[Т. Дашцэдэн]], профессор [[Б. Сумъяабаатар]], [[Г. Билгүүдэй]] нар судлан нилээд дорвитой бүтээлүүд туурвижээ. Нууц товчооны монгол бичгээр бичсэн эх олдоогүй бөгөөд [[ханз]] үсгээр монгол хэлийг тэмдэглэж, хятад орчуулгыг хадсан [[Мин улс]]ын үеийн эх бичиг нь эдүгээгийн нууц товчооны үндэс болсон. Хятад хэлээр Монголын нууц товчооны нэрийг "[[Юань улс]]ын нууц түүх" хэмээдэг. Нууц товчоог [[Бодлогот Баатар Цэнд Гүн]] (Бавуудайн Цэнд) (1875-1932) анх Монгол бичгээр сийрүүлэн орчуулсан нь улмаар [[Цэндийн Дамдинсүрэн|Ц.Дамдинсүрэн]]гийн орчин цагийн монгол хэлнээ буулгах нөхцлийг бүрдүүлжээ. Япон, англи зэрэг дэлхийн олон хэл рүү орчуулагдсан агаад [[Монголын түүх]] хийгээд [[уран зохиол]]ын хамгийн үнэт дурсгал юм. 1990 онд Нууц товчооны 750 жилийн ойг төрийн хэмжээнд тэмдэглэсэн. == Судлаачид номын тухай == * Х.Пэрлээ, ''Нууц товчоонд гардаг газар усны зарим нэрийг хайж олсон нь'' Улаанбаатар. 1958.; * Х.Пэрлээ, ''Монголын түүхэн нутгийн зарим уул усыг сурвалжилсан нь'', ''БНМАУ-ын ШУА-ийн мэдээ''. № 3, 1962 * Д. Майдар, Т. Майдар. ''Каменная колонна Ид Аваргын балгас. Монголын эртний түүх соёлын зарим асуудал''. Улаанбаатар. 1972, х.151-156 * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчоо, үсгийн галиг", "The secret history of Mongolia, transliteration", Улаанбаатар, 1990 * Б. Сумъяабаатар, "Монголын нууц товчооны хэлбэр судлал", хуудас 3.144, 1997 * Б. Сумъяабаатар, "Чингисийн алтан ургийн угийн бичиг ба гэрийн үеийн бичмэл", хуудас 720, 2002, ISBN 99929-5-552-X * Б. Сумъяабаатар, Чой Гихо, "Монголын Нууц Товчоон Монгол үсгийн анхны галиг", 2005, ISBN 89-5726-275-X * Б. Сумъяабаатар, „А. Позднеев. Транскрипция палеографического текста „Юань-чао-ми-ши““, 17-112 pp., 2005. * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчооны толь", "Index to the Mongolian secret history", Улаанбаатар, 2008, ISBN 978-99929-895-7-2 * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчооны толь, Монгол-Нангиад, Нангиад - Монгол толь, үсэгнүүд А, Б", Улаанбаатар, 2010, ISBN 978-99962-842-1-2 * [А.Пунсаг]. Монголын нууц товчоон дахь ёс заншлын судалгаа. Редактор Ш.Бира. Улаанбаатар, 2010. * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчоо, Xэлбэрсүдлал I", "The Mongolian secret history, Morphology I", Улаанбаатар, 2012, ISBN 978-99962-842-6-7 * Б. Сумъяабаатар, "МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧООH иж судалгаа", "The Mongolian secret history, research results", Улаанбаатар, 2020, ISBN 978-9919-23-665-6, GCom press * [М.Золзаяа]. XIII-XIV зууны монголчуудын ёс суртахууны үнэлэмжийн онцлог. Редактор Д.Дашжамц, Р.Дарьхүү. Улаанбаатар, 2016. * Дэлхийд түгсэн монголын нууц товчоо. Улаанбаатар, 2016. == Мөн үзэх == * [[Алтан товч]] * [[Чингис хаан]] * [[Өгэдэй хаан]] * [[Хубилай хаан]] == Цахим холбоос == * [http://origo.mn/index.php?z=/0/2/127/141/ Монголын Нууц Товчоо]: Монгол хэл дээрхи бүрэн эх * [http://altaica.ru/shengl.htm Монголын нууц товчоо]: бүрэн эх, түүх, орчуулга (Орос, Герман, Франц, Монгол/анхны латин үсэг рүүх хөрвүүлэл/ хэл дээр) * [http://www.mongolianculture.com/TheSecretHist.htm Монголын нууц товчоо]: бүрэн бус эх * [http://www.deremilitari.org/REVIEWS/Rachewiltz_Mongols.htm Тимоти Мэй: Rachewiltz-ийн орчуулгын тойм], 2004 оны 9 сар * [http://www.linguamongolia.co.uk/index.html Lingua Mongolia] Хятад хэл дээрх эхийн эхний 8 зүйлийн орчуулга] *[http://altaica.ru/SECRET/e_tovchoo.php Сокровенное Сказание Монголов] * [http://altaica.ru/e_SecretH.php Монголын нууц товчооны франц, англи, орос хэлний орчуулга] *[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/mongol.html vostlit.info Монголын түүхийн сурвалж бичгүүд - орос хэлээр] *[http://forum.freekalmykia.org/index.php?showtopic=141 МНТ эх хувилбараар нь татах] * [http://www.mongolian-art.de/02_mongoliin_urlag/uran_buteel_nuutz_tovchoo/index.htm "Монголын нууц товчоо" Монгол зургийн аргаар, Зураач] [[Эршүүгийн Отгонбаяр|Э. Отгонбаяр]] * [http://panmongolica.blogspot.com "Монголын нууц товчоо"-нд гардаг түүхэн газруудын тухай] *[http://forum-eurasica.ru/index.php?/topic/2917-kazakhskii-volnyi-perevod-iz-ssm/] *[http://www.dissercat.com/content/grammaticheskie-kategorii-znamenatelnykh-slov-yazyka-sokrovennogo-skazaniya-mongolov-v-sopos Грамматические категории знаменательных слов языка "Сокровенного сказания монголов" в сопоставлении с бурятским языком] *Б. Сумъяабаатар, „Монголын Нууц Товчоо ба Монгол хэлний дэвсгэрлэх ёс", 2013.03.29, Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал дээр тависан илтгэл, [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/04/DebisgerSol-2013-03-29.pdf] *Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчооны нэг эхэд нэгэн монгол үгийг хэрхэн галигласан нь", Монгол судлалын хүрээлэн, Монголын Их сургуулийн эрдэм шинжилгээний "Acta Mongolica" сэтгүүл, 2007, Vol. 7 (291).[http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/04/MNT-vg-acta-MGL-2007.pdf] *А. Позднеев, "Транскрипцiя палеографического текста Юань-чао-ми-ши", Товчит толтыг Б. Сумъяабаатар, „Монголын Нууц Товчоо юу? Монголчуудын Нууц Товчоо юу?", Монгол Улсын Үндэсний номын сан, 2005, [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2013/11/016pub.pdf] *[http://books.google.mn/books?id=to0jS8HJMmAC&dq=%D1%81%D1%81%D0%BC+%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B&source=gbs_navlinks_s Монгольское языкознание в России в первой половине XIX в.: проблемы наследия] [[Ангилал:Их Монгол Улс]] [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Монголын утга зохиол]] [[Ангилал:Утга зохиолын бүтээл]] [[Ангилал:Чингис хааны тухай бүтээл]] [[Ангилал:Түүхийн товчоо]] [[Ангилал:Сурвалж бичиг]] [[Ангилал:13-р зууны утга зохиол]] [[Ангилал:Монгол хэлээрх утга зохиол]] tp5xt3bavpn0k2lhrys3lmc4802lgpm 708308 708307 2022-08-12T06:13:36Z 45.58.38.153 /* Судалгааны түүх */ wikitext text/x-wiki [[Зураг:Secret history.jpg|thumb|Монголын нууц товчоо]][[Файл:MNT2020.jpg|thumb|[[Б. Сумъяабаатар]],"МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧООH иж судалгаа", хуудас 2.262, 2020. Номд “Монголын нууц товчоо”-ны үгийн үндсэн хэлбэр, язгуур санааг шинээр хөрвүүлж, анхны худам үсгийн хэд хэдэн хувилбаруудын эх, галигийг судалж, монгол хөрвүүлгүүдэд буй алдааг түүж гаргахын зэрэгцээ “Монголын нууц товчоо”-ны нэвтэрхий толийг багтаасан байна.]] [[Файл:SuMNT.jpg|thumb|[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]],"Монголын нууц товчооны хэлбэр судлал", хуудас 3.144, 1997]] [[Файл:MNTtoli.jpg|thumb|Б. Сумъяабаатар, "Монголын нууц товчооны толь", хуудас 875, 2008, ISBN 978-99929-895-7-2]] [[Файл:OrdonMNT.png|thumb|Профессор Б. Сумъяабаатар, Монгол Улсын Төрийн ордонд залсан цорын ганц хувь "Монголын Нууц Товчоо"-ны дэргэд]] [[Зураг:Otgonbayar Ershuu Nuuts tovchoo.jpg|thumb|Зурагт ном: Монголын нууц товчоо, 10,5x15см, 2001 [[Эршүүгийн Отгонбаяр|Э.Отгонбаяр]]]] [[Зураг:Mongolyn_nuuts_tovchoo.jpg|thumb|Зурагт ном: Монголын нууц товчоо, 10,5x15см, 2001 [[Эршүүгийн Отгонбаяр|Э.Отгонбаяр]]]] <div class="tleft" style="clear:none">[[Файл:Mongghol-un nighuca tobciyan.svg|30 px|]]</div> '''Монголын нууц товчоо''' бол [[монголын соёл|монголын соёлын]] анханд тооцогдох [[уран зохиол зохиол|бичгийн дурсгал]] юм. == Агуулга == Монголын Нууц Товчоо нь [[Монгол үндэстэн|Монголчуудын]] уг гарлаас эхлээд [[Чингис хаан]] нас эцэслэж [[Өгэдэй хаан]] ширээнд суусан үеийг өгүүлсэн байдаг. Нийт 12 бүлэгтэй: # [[Тэмүжин]]ий уг гарал ба бага насны үе # Чингисийн идэр нас # [[Мэргид]]ийг сөнөөсөн ба Тэмүжин Чингис хаан цол өргөмжлөгдсөн нь # [[Жамуха]] ба [[Тайчууд]]тай тэмцсэн нь # [[Татар]]ыг сөнөөсөн ба [[Тоорил хан|Ван хантай]] эвдэрсэн нь # [[Хэрэйд]] улс мөхсөн нь # Ван хан сөнөсөн нь # [[Хүчлүг]]ийн зугтаасан ба Жамухын дарагдсан нь # Шадар хишигтэн цэргийг байгуулсан нь # [[Уйгур]] ба ойн иргэдийг эзэлсэн нь # [[Хятад үндэстэн|Хятад]], [[Тангуд]], [[Сартуул]], [[Багдад]] ба [[Киевийн Русь|Орос]]ыг эзэлсэн нь # Чингисийн нас барсан ба Өгэдэй хаан болсон нь Түүний эхний 10 бүлэг Чингис хааны нас эцэслэсний хойтон шар хулгана жил буюу [[1228]] онд, сүүлийн 2 бүлэг нь Өгэдэй хааныг нас барахын өмнө [[1240]] оны үед бичигдсэн. == Судалгааны түүх == Ба [[Тогоонтөмөр хаан]] [[1368]] онд [[Бээжин|Бээжингээс]] зугтан гарч [[Юань гүрэн|Юань]] улс мөхөх хүртэл 140 гаруй жил Нууц товчоо нь маш нууц нандин шүтээн болoн хадгалагдаж байжээ. [[Мин улс|Мин улсын]] [[Хунъү]] хааны үед ([[1380]]-[[1390]]) нууцыг нь задалж галиглах, орчуулах, барлах ажлыг эхэлжээ. Энэ үед [[Монгол хэл|Монгол хэлийг]] сурч судлах нь улс төр, цэрэг эдийн засгийн үүднээс зайлшгүй шаардлагатай байсан. Иймээс Нууц товчоог галиглан орчуулж унших бичиг болгон хэрэглэгддэг болжээ. Мин улсын Хүннү хааны 15 дугаар онд нууц товчоог [[Ху Юань хэ]], [[Ма Ша Ихэ]] нар [[ханз|хятад галиг үсгээр]] буулган бичээд товч утгыг хятадаар орчуулж хадмаллан хавсаргаж модон бараар хэвлүүлжээ. Нууц товчоог судлагчид энэ үеийн анхан барын эхээс юм уу хожим нь хувилсан "[[Гү Гуанчи]]"-гийн дэвтэр, "[[Е Дэхуй]]"-н дэвтэр, "[[Чянь Дашинь]]"-ний дэвтэр зэрэг хэдэн эхийг гол хэрэглэгдэхүүн болгож байна. Нууц товчоог анх судлаачийг нь "[[Алтан товч]]" -ийн зохиогч [[гүүш Лувсанданзан]] гэж үздэг. [[1917]] онд [[Богд хаан]]т улсын дэд сайд асан [[Барга]]-ын [[Бодлогот Баатар Цэнд Гүн]] (Бавуудайн Цэнд) (1875-1932), Монголын нууц товчооны 700 жилийн ойгоор академич [[Цэндийн Дамдинсүрэн|Ц.Дамдинсүрэн]] уран сайхны аргаар орчуулан цувралаар хэвлүүлжээ. Улмаар [[Шанжмятавын Гаадамба]] Монголын нууц товчоог дагнан судалж докторын зэрэг хамгаалжээ. [[1980]]-аад оноос академич [[Д. Цэрэнсодном]], профессор [[Т. Дашцэдэн]], профессор [[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]], [[Г. Билгүүдэй]] нар судлан нилээд дорвитой бүтээлүүд туурвижээ. Нууц товчооны монгол бичгээр бичсэн эх олдоогүй бөгөөд [[ханз]] үсгээр монгол хэлийг тэмдэглэж, хятад орчуулгыг хадсан [[Мин улс]]ын үеийн эх бичиг нь эдүгээгийн нууц товчооны үндэс болсон. Хятад хэлээр Монголын нууц товчооны нэрийг "[[Юань улс]]ын нууц түүх" хэмээдэг. Нууц товчоог [[Бодлогот Баатар Цэнд Гүн]] (Бавуудайн Цэнд) (1875-1932) анх Монгол бичгээр сийрүүлэн орчуулсан нь улмаар [[Цэндийн Дамдинсүрэн|Ц.Дамдинсүрэн]]гийн орчин цагийн монгол хэлнээ буулгах нөхцлийг бүрдүүлжээ. Япон, англи зэрэг дэлхийн олон хэл рүү орчуулагдсан агаад [[Монголын түүх]] хийгээд [[уран зохиол]]ын хамгийн үнэт дурсгал юм. 1990 онд Нууц товчооны 750 жилийн ойг төрийн хэмжээнд тэмдэглэсэн. == Судлаачид номын тухай == * Х.Пэрлээ, ''Нууц товчоонд гардаг газар усны зарим нэрийг хайж олсон нь'' Улаанбаатар. 1958.; * Х.Пэрлээ, ''Монголын түүхэн нутгийн зарим уул усыг сурвалжилсан нь'', ''БНМАУ-ын ШУА-ийн мэдээ''. № 3, 1962 * Д. Майдар, Т. Майдар. ''Каменная колонна Ид Аваргын балгас. Монголын эртний түүх соёлын зарим асуудал''. Улаанбаатар. 1972, х.151-156 * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчоо, үсгийн галиг", "The secret history of Mongolia, transliteration", Улаанбаатар, 1990 * Б. Сумъяабаатар, "Монголын нууц товчооны хэлбэр судлал", хуудас 3.144, 1997 * Б. Сумъяабаатар, "Чингисийн алтан ургийн угийн бичиг ба гэрийн үеийн бичмэл", хуудас 720, 2002, ISBN 99929-5-552-X * Б. Сумъяабаатар, Чой Гихо, "Монголын Нууц Товчоон Монгол үсгийн анхны галиг", 2005, ISBN 89-5726-275-X * Б. Сумъяабаатар, „А. Позднеев. Транскрипция палеографического текста „Юань-чао-ми-ши““, 17-112 pp., 2005. * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчооны толь", "Index to the Mongolian secret history", Улаанбаатар, 2008, ISBN 978-99929-895-7-2 * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчооны толь, Монгол-Нангиад, Нангиад - Монгол толь, үсэгнүүд А, Б", Улаанбаатар, 2010, ISBN 978-99962-842-1-2 * [А.Пунсаг]. Монголын нууц товчоон дахь ёс заншлын судалгаа. Редактор Ш.Бира. Улаанбаатар, 2010. * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчоо, Xэлбэрсүдлал I", "The Mongolian secret history, Morphology I", Улаанбаатар, 2012, ISBN 978-99962-842-6-7 * Б. Сумъяабаатар, "МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧООH иж судалгаа", "The Mongolian secret history, research results", Улаанбаатар, 2020, ISBN 978-9919-23-665-6, GCom press * [М.Золзаяа]. XIII-XIV зууны монголчуудын ёс суртахууны үнэлэмжийн онцлог. Редактор Д.Дашжамц, Р.Дарьхүү. Улаанбаатар, 2016. * Дэлхийд түгсэн монголын нууц товчоо. Улаанбаатар, 2016. == Мөн үзэх == * [[Алтан товч]] * [[Чингис хаан]] * [[Өгэдэй хаан]] * [[Хубилай хаан]] == Цахим холбоос == * [http://origo.mn/index.php?z=/0/2/127/141/ Монголын Нууц Товчоо]: Монгол хэл дээрхи бүрэн эх * [http://altaica.ru/shengl.htm Монголын нууц товчоо]: бүрэн эх, түүх, орчуулга (Орос, Герман, Франц, Монгол/анхны латин үсэг рүүх хөрвүүлэл/ хэл дээр) * [http://www.mongolianculture.com/TheSecretHist.htm Монголын нууц товчоо]: бүрэн бус эх * [http://www.deremilitari.org/REVIEWS/Rachewiltz_Mongols.htm Тимоти Мэй: Rachewiltz-ийн орчуулгын тойм], 2004 оны 9 сар * [http://www.linguamongolia.co.uk/index.html Lingua Mongolia] Хятад хэл дээрх эхийн эхний 8 зүйлийн орчуулга] *[http://altaica.ru/SECRET/e_tovchoo.php Сокровенное Сказание Монголов] * [http://altaica.ru/e_SecretH.php Монголын нууц товчооны франц, англи, орос хэлний орчуулга] *[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/mongol.html vostlit.info Монголын түүхийн сурвалж бичгүүд - орос хэлээр] *[http://forum.freekalmykia.org/index.php?showtopic=141 МНТ эх хувилбараар нь татах] * [http://www.mongolian-art.de/02_mongoliin_urlag/uran_buteel_nuutz_tovchoo/index.htm "Монголын нууц товчоо" Монгол зургийн аргаар, Зураач] [[Эршүүгийн Отгонбаяр|Э. Отгонбаяр]] * [http://panmongolica.blogspot.com "Монголын нууц товчоо"-нд гардаг түүхэн газруудын тухай] *[http://forum-eurasica.ru/index.php?/topic/2917-kazakhskii-volnyi-perevod-iz-ssm/] *[http://www.dissercat.com/content/grammaticheskie-kategorii-znamenatelnykh-slov-yazyka-sokrovennogo-skazaniya-mongolov-v-sopos Грамматические категории знаменательных слов языка "Сокровенного сказания монголов" в сопоставлении с бурятским языком] *Б. Сумъяабаатар, „Монголын Нууц Товчоо ба Монгол хэлний дэвсгэрлэх ёс", 2013.03.29, Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал дээр тависан илтгэл, [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/04/DebisgerSol-2013-03-29.pdf] *Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчооны нэг эхэд нэгэн монгол үгийг хэрхэн галигласан нь", Монгол судлалын хүрээлэн, Монголын Их сургуулийн эрдэм шинжилгээний "Acta Mongolica" сэтгүүл, 2007, Vol. 7 (291).[http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/04/MNT-vg-acta-MGL-2007.pdf] *А. Позднеев, "Транскрипцiя палеографического текста Юань-чао-ми-ши", Товчит толтыг Б. Сумъяабаатар, „Монголын Нууц Товчоо юу? Монголчуудын Нууц Товчоо юу?", Монгол Улсын Үндэсний номын сан, 2005, [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2013/11/016pub.pdf] *[http://books.google.mn/books?id=to0jS8HJMmAC&dq=%D1%81%D1%81%D0%BC+%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B&source=gbs_navlinks_s Монгольское языкознание в России в первой половине XIX в.: проблемы наследия] [[Ангилал:Их Монгол Улс]] [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Монголын утга зохиол]] [[Ангилал:Утга зохиолын бүтээл]] [[Ангилал:Чингис хааны тухай бүтээл]] [[Ангилал:Түүхийн товчоо]] [[Ангилал:Сурвалж бичиг]] [[Ангилал:13-р зууны утга зохиол]] [[Ангилал:Монгол хэлээрх утга зохиол]] 6gwnfnqq459q5r71l6zo4ct6uqgacqc 708310 708308 2022-08-12T06:24:30Z 45.58.38.153 /* Судалгааны түүх */ wikitext text/x-wiki [[Зураг:Secret history.jpg|thumb|Монголын нууц товчоо]][[Файл:MNT2020.jpg|thumb|[[Б. Сумъяабаатар]],"МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧООH иж судалгаа", хуудас 2.262, 2020. Номд “Монголын нууц товчоо”-ны үгийн үндсэн хэлбэр, язгуур санааг шинээр хөрвүүлж, анхны худам үсгийн хэд хэдэн хувилбаруудын эх, галигийг судалж, монгол хөрвүүлгүүдэд буй алдааг түүж гаргахын зэрэгцээ “Монголын нууц товчоо”-ны нэвтэрхий толийг багтаасан байна.]] [[Файл:SuMNT.jpg|thumb|[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]],"Монголын нууц товчооны хэлбэр судлал", хуудас 3.144, 1997]] [[Файл:MNTtoli.jpg|thumb|Б. Сумъяабаатар, "Монголын нууц товчооны толь", хуудас 875, 2008, ISBN 978-99929-895-7-2]] [[Файл:OrdonMNT.png|thumb|Профессор Б. Сумъяабаатар, Монгол Улсын Төрийн ордонд залсан цорын ганц хувь "Монголын Нууц Товчоо"-ны дэргэд]] [[Зураг:Otgonbayar Ershuu Nuuts tovchoo.jpg|thumb|Зурагт ном: Монголын нууц товчоо, 10,5x15см, 2001 [[Эршүүгийн Отгонбаяр|Э.Отгонбаяр]]]] [[Зураг:Mongolyn_nuuts_tovchoo.jpg|thumb|Зурагт ном: Монголын нууц товчоо, 10,5x15см, 2001 [[Эршүүгийн Отгонбаяр|Э.Отгонбаяр]]]] <div class="tleft" style="clear:none">[[Файл:Mongghol-un nighuca tobciyan.svg|30 px|]]</div> '''Монголын нууц товчоо''' бол [[монголын соёл|монголын соёлын]] анханд тооцогдох [[уран зохиол зохиол|бичгийн дурсгал]] юм. == Агуулга == Монголын Нууц Товчоо нь [[Монгол үндэстэн|Монголчуудын]] уг гарлаас эхлээд [[Чингис хаан]] нас эцэслэж [[Өгэдэй хаан]] ширээнд суусан үеийг өгүүлсэн байдаг. Нийт 12 бүлэгтэй: # [[Тэмүжин]]ий уг гарал ба бага насны үе # Чингисийн идэр нас # [[Мэргид]]ийг сөнөөсөн ба Тэмүжин Чингис хаан цол өргөмжлөгдсөн нь # [[Жамуха]] ба [[Тайчууд]]тай тэмцсэн нь # [[Татар]]ыг сөнөөсөн ба [[Тоорил хан|Ван хантай]] эвдэрсэн нь # [[Хэрэйд]] улс мөхсөн нь # Ван хан сөнөсөн нь # [[Хүчлүг]]ийн зугтаасан ба Жамухын дарагдсан нь # Шадар хишигтэн цэргийг байгуулсан нь # [[Уйгур]] ба ойн иргэдийг эзэлсэн нь # [[Хятад үндэстэн|Хятад]], [[Тангуд]], [[Сартуул]], [[Багдад]] ба [[Киевийн Русь|Орос]]ыг эзэлсэн нь # Чингисийн нас барсан ба Өгэдэй хаан болсон нь Түүний эхний 10 бүлэг Чингис хааны нас эцэслэсний хойтон шар хулгана жил буюу [[1228]] онд, сүүлийн 2 бүлэг нь Өгэдэй хааныг нас барахын өмнө [[1240]] оны үед бичигдсэн. == Судалгааны түүх == Ба [[Тогоонтөмөр хаан]] [[1368]] онд [[Бээжин|Бээжингээс]] зугтан гарч [[Юань гүрэн|Юань]] улс мөхөх хүртэл 140 гаруй жил Нууц товчоо нь маш нууц нандин шүтээн болoн хадгалагдаж байжээ. [[Мин улс|Мин улсын]] [[Хунъү]] хааны үед ([[1380]]-[[1390]]) нууцыг нь задалж галиглах, орчуулах, барлах ажлыг эхэлжээ. Энэ үед [[Монгол хэл|Монгол хэлийг]] сурч судлах нь улс төр, цэрэг эдийн засгийн үүднээс зайлшгүй шаардлагатай байсан. Иймээс Нууц товчоог галиглан орчуулж унших бичиг болгон хэрэглэгддэг болжээ. Мин улсын Хүннү хааны 15 дугаар онд нууц товчоог [[Ху Юань хэ]], [[Ма Ша Ихэ]] нар [[ханз|хятад галиг үсгээр]] буулган бичээд товч утгыг хятадаар орчуулж хадмаллан хавсаргаж модон бараар хэвлүүлжээ. Нууц товчоог судлагчид энэ үеийн анхан барын эхээс юм уу хожим нь хувилсан "[[Гү Гуанчи]]"-гийн дэвтэр, "[[Е Дэхуй]]"-н дэвтэр, "[[Чянь Дашинь]]"-ний дэвтэр зэрэг хэдэн эхийг гол хэрэглэгдэхүүн болгож байна. Нууц товчоог анх судлаачийг нь "[[Алтан товч]]" -ийн зохиогч [[гүүш Лувсанданзан]] гэж үздэг. [[1917]] онд [[Богд хаан]]т улсын дэд сайд асан [[Барга]]-ын [[Бодлогот Баатар Цэнд Гүн]], Монголын нууц товчооны 700 жилийн ойгоор академич [[Цэндийн Дамдинсүрэн|Ц.Дамдинсүрэн]] уран сайхны аргаар орчуулан цувралаар хэвлүүлжээ. Улмаар [[Шанжмятавын Гаадамба]] Монголын нууц товчоог дагнан судалж докторын зэрэг хамгаалжээ. [[1980]]-аад оноос академич [[Д. Цэрэнсодном]], профессор [[Т. Дашцэдэн]], профессор [[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]], [[Г. Билгүүдэй]] нар судлан нилээд дорвитой бүтээлүүд туурвижээ. Нууц товчооны монгол бичгээр бичсэн эх олдоогүй бөгөөд [[ханз]] үсгээр монгол хэлийг тэмдэглэж, хятад орчуулгыг хадсан [[Мин улс]]ын үеийн эх бичиг нь эдүгээгийн нууц товчооны үндэс болсон. Хятад хэлээр Монголын нууц товчооны нэрийг "[[Юань улс]]ын нууц түүх" хэмээдэг. Нууц товчоог [[Бодлогот Баатар Цэнд Гүн]] (Бавуудайн Цэнд) (1875-1932) анх Монгол бичгээр сийрүүлэн орчуулсан нь улмаар [[Цэндийн Дамдинсүрэн|Ц.Дамдинсүрэн]]гийн орчин цагийн монгол хэлнээ буулгах нөхцлийг бүрдүүлжээ. Япон, англи зэрэг дэлхийн олон хэл рүү орчуулагдсан агаад [[Монголын түүх]] хийгээд [[уран зохиол]]ын хамгийн үнэт дурсгал юм. 1990 онд Нууц товчооны 750 жилийн ойг төрийн хэмжээнд тэмдэглэсэн. == Судлаачид номын тухай == * Х.Пэрлээ, ''Нууц товчоонд гардаг газар усны зарим нэрийг хайж олсон нь'' Улаанбаатар. 1958.; * Х.Пэрлээ, ''Монголын түүхэн нутгийн зарим уул усыг сурвалжилсан нь'', ''БНМАУ-ын ШУА-ийн мэдээ''. № 3, 1962 * Д. Майдар, Т. Майдар. ''Каменная колонна Ид Аваргын балгас. Монголын эртний түүх соёлын зарим асуудал''. Улаанбаатар. 1972, х.151-156 * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчоо, үсгийн галиг", "The secret history of Mongolia, transliteration", Улаанбаатар, 1990 * Б. Сумъяабаатар, "Монголын нууц товчооны хэлбэр судлал", хуудас 3.144, 1997 * Б. Сумъяабаатар, "Чингисийн алтан ургийн угийн бичиг ба гэрийн үеийн бичмэл", хуудас 720, 2002, ISBN 99929-5-552-X * Б. Сумъяабаатар, Чой Гихо, "Монголын Нууц Товчоон Монгол үсгийн анхны галиг", 2005, ISBN 89-5726-275-X * Б. Сумъяабаатар, „А. Позднеев. Транскрипция палеографического текста „Юань-чао-ми-ши““, 17-112 pp., 2005. * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчооны толь", "Index to the Mongolian secret history", Улаанбаатар, 2008, ISBN 978-99929-895-7-2 * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчооны толь, Монгол-Нангиад, Нангиад - Монгол толь, үсэгнүүд А, Б", Улаанбаатар, 2010, ISBN 978-99962-842-1-2 * [А.Пунсаг]. Монголын нууц товчоон дахь ёс заншлын судалгаа. Редактор Ш.Бира. Улаанбаатар, 2010. * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчоо, Xэлбэрсүдлал I", "The Mongolian secret history, Morphology I", Улаанбаатар, 2012, ISBN 978-99962-842-6-7 * Б. Сумъяабаатар, "МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧООH иж судалгаа", "The Mongolian secret history, research results", Улаанбаатар, 2020, ISBN 978-9919-23-665-6, GCom press * [М.Золзаяа]. XIII-XIV зууны монголчуудын ёс суртахууны үнэлэмжийн онцлог. Редактор Д.Дашжамц, Р.Дарьхүү. Улаанбаатар, 2016. * Дэлхийд түгсэн монголын нууц товчоо. Улаанбаатар, 2016. == Мөн үзэх == * [[Алтан товч]] * [[Чингис хаан]] * [[Өгэдэй хаан]] * [[Хубилай хаан]] == Цахим холбоос == * [http://origo.mn/index.php?z=/0/2/127/141/ Монголын Нууц Товчоо]: Монгол хэл дээрхи бүрэн эх * [http://altaica.ru/shengl.htm Монголын нууц товчоо]: бүрэн эх, түүх, орчуулга (Орос, Герман, Франц, Монгол/анхны латин үсэг рүүх хөрвүүлэл/ хэл дээр) * [http://www.mongolianculture.com/TheSecretHist.htm Монголын нууц товчоо]: бүрэн бус эх * [http://www.deremilitari.org/REVIEWS/Rachewiltz_Mongols.htm Тимоти Мэй: Rachewiltz-ийн орчуулгын тойм], 2004 оны 9 сар * [http://www.linguamongolia.co.uk/index.html Lingua Mongolia] Хятад хэл дээрх эхийн эхний 8 зүйлийн орчуулга] *[http://altaica.ru/SECRET/e_tovchoo.php Сокровенное Сказание Монголов] * [http://altaica.ru/e_SecretH.php Монголын нууц товчооны франц, англи, орос хэлний орчуулга] *[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/mongol.html vostlit.info Монголын түүхийн сурвалж бичгүүд - орос хэлээр] *[http://forum.freekalmykia.org/index.php?showtopic=141 МНТ эх хувилбараар нь татах] * [http://www.mongolian-art.de/02_mongoliin_urlag/uran_buteel_nuutz_tovchoo/index.htm "Монголын нууц товчоо" Монгол зургийн аргаар, Зураач] [[Эршүүгийн Отгонбаяр|Э. Отгонбаяр]] * [http://panmongolica.blogspot.com "Монголын нууц товчоо"-нд гардаг түүхэн газруудын тухай] *[http://forum-eurasica.ru/index.php?/topic/2917-kazakhskii-volnyi-perevod-iz-ssm/] *[http://www.dissercat.com/content/grammaticheskie-kategorii-znamenatelnykh-slov-yazyka-sokrovennogo-skazaniya-mongolov-v-sopos Грамматические категории знаменательных слов языка "Сокровенного сказания монголов" в сопоставлении с бурятским языком] *Б. Сумъяабаатар, „Монголын Нууц Товчоо ба Монгол хэлний дэвсгэрлэх ёс", 2013.03.29, Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал дээр тависан илтгэл, [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/04/DebisgerSol-2013-03-29.pdf] *Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчооны нэг эхэд нэгэн монгол үгийг хэрхэн галигласан нь", Монгол судлалын хүрээлэн, Монголын Их сургуулийн эрдэм шинжилгээний "Acta Mongolica" сэтгүүл, 2007, Vol. 7 (291).[http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/04/MNT-vg-acta-MGL-2007.pdf] *А. Позднеев, "Транскрипцiя палеографического текста Юань-чао-ми-ши", Товчит толтыг Б. Сумъяабаатар, „Монголын Нууц Товчоо юу? Монголчуудын Нууц Товчоо юу?", Монгол Улсын Үндэсний номын сан, 2005, [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2013/11/016pub.pdf] *[http://books.google.mn/books?id=to0jS8HJMmAC&dq=%D1%81%D1%81%D0%BC+%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B&source=gbs_navlinks_s Монгольское языкознание в России в первой половине XIX в.: проблемы наследия] [[Ангилал:Их Монгол Улс]] [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Монголын утга зохиол]] [[Ангилал:Утга зохиолын бүтээл]] [[Ангилал:Чингис хааны тухай бүтээл]] [[Ангилал:Түүхийн товчоо]] [[Ангилал:Сурвалж бичиг]] [[Ангилал:13-р зууны утга зохиол]] [[Ангилал:Монгол хэлээрх утга зохиол]] ll314nlr0mlsv9wf2xmue62uz0r5m1r 708313 708310 2022-08-12T06:29:14Z 45.58.38.153 /* Судалгааны түүх */ wikitext text/x-wiki [[Зураг:Secret history.jpg|thumb|Монголын нууц товчоо]][[Файл:MNT2020.jpg|thumb|[[Б. Сумъяабаатар]],"МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧООH иж судалгаа", хуудас 2.262, 2020. Номд “Монголын нууц товчоо”-ны үгийн үндсэн хэлбэр, язгуур санааг шинээр хөрвүүлж, анхны худам үсгийн хэд хэдэн хувилбаруудын эх, галигийг судалж, монгол хөрвүүлгүүдэд буй алдааг түүж гаргахын зэрэгцээ “Монголын нууц товчоо”-ны нэвтэрхий толийг багтаасан байна.]] [[Файл:SuMNT.jpg|thumb|[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]],"Монголын нууц товчооны хэлбэр судлал", хуудас 3.144, 1997]] [[Файл:MNTtoli.jpg|thumb|Б. Сумъяабаатар, "Монголын нууц товчооны толь", хуудас 875, 2008, ISBN 978-99929-895-7-2]] [[Файл:OrdonMNT.png|thumb|Профессор Б. Сумъяабаатар, Монгол Улсын Төрийн ордонд залсан цорын ганц хувь "Монголын Нууц Товчоо"-ны дэргэд]] [[Зураг:Otgonbayar Ershuu Nuuts tovchoo.jpg|thumb|Зурагт ном: Монголын нууц товчоо, 10,5x15см, 2001 [[Эршүүгийн Отгонбаяр|Э.Отгонбаяр]]]] [[Зураг:Mongolyn_nuuts_tovchoo.jpg|thumb|Зурагт ном: Монголын нууц товчоо, 10,5x15см, 2001 [[Эршүүгийн Отгонбаяр|Э.Отгонбаяр]]]] <div class="tleft" style="clear:none">[[Файл:Mongghol-un nighuca tobciyan.svg|30 px|]]</div> '''Монголын нууц товчоо''' бол [[монголын соёл|монголын соёлын]] анханд тооцогдох [[уран зохиол зохиол|бичгийн дурсгал]] юм. == Агуулга == Монголын Нууц Товчоо нь [[Монгол үндэстэн|Монголчуудын]] уг гарлаас эхлээд [[Чингис хаан]] нас эцэслэж [[Өгэдэй хаан]] ширээнд суусан үеийг өгүүлсэн байдаг. Нийт 12 бүлэгтэй: # [[Тэмүжин]]ий уг гарал ба бага насны үе # Чингисийн идэр нас # [[Мэргид]]ийг сөнөөсөн ба Тэмүжин Чингис хаан цол өргөмжлөгдсөн нь # [[Жамуха]] ба [[Тайчууд]]тай тэмцсэн нь # [[Татар]]ыг сөнөөсөн ба [[Тоорил хан|Ван хантай]] эвдэрсэн нь # [[Хэрэйд]] улс мөхсөн нь # Ван хан сөнөсөн нь # [[Хүчлүг]]ийн зугтаасан ба Жамухын дарагдсан нь # Шадар хишигтэн цэргийг байгуулсан нь # [[Уйгур]] ба ойн иргэдийг эзэлсэн нь # [[Хятад үндэстэн|Хятад]], [[Тангуд]], [[Сартуул]], [[Багдад]] ба [[Киевийн Русь|Орос]]ыг эзэлсэн нь # Чингисийн нас барсан ба Өгэдэй хаан болсон нь Түүний эхний 10 бүлэг Чингис хааны нас эцэслэсний хойтон шар хулгана жил буюу [[1228]] онд, сүүлийн 2 бүлэг нь Өгэдэй хааныг нас барахын өмнө [[1240]] оны үед бичигдсэн. == Судалгааны түүх == Ба [[Тогоонтөмөр хаан]] [[1368]] онд [[Бээжин|Бээжингээс]] зугтан гарч [[Юань гүрэн|Юань]] улс мөхөх хүртэл 140 гаруй жил Нууц товчоо нь маш нууц нандин шүтээн болoн хадгалагдаж байжээ. [[Мин улс|Мин улсын]] [[Хунъү]] хааны үед ([[1380]]-[[1390]]) нууцыг нь задалж галиглах, орчуулах, барлах ажлыг эхэлжээ. Энэ үед [[Монгол хэл|Монгол хэлийг]] сурч судлах нь улс төр, цэрэг эдийн засгийн үүднээс зайлшгүй шаардлагатай байсан. Иймээс Нууц товчоог галиглан орчуулж унших бичиг болгон хэрэглэгддэг болжээ. Мин улсын Хүннү хааны 15 дугаар онд нууц товчоог [[Ху Юань хэ]], [[Ма Ша Ихэ]] нар [[ханз|хятад галиг үсгээр]] буулган бичээд товч утгыг хятадаар орчуулж хадмаллан хавсаргаж модон бараар хэвлүүлжээ. Нууц товчоог судлагчид энэ үеийн анхан барын эхээс юм уу хожим нь хувилсан "[[Гү Гуанчи]]"-гийн дэвтэр, "[[Е Дэхуй]]"-н дэвтэр, "[[Чянь Дашинь]]"-ний дэвтэр зэрэг хэдэн эхийг гол хэрэглэгдэхүүн болгож байна. Нууц товчоог анх судлаачийг нь "[[Алтан товч]]" -ийн зохиогч [[гүүш Лувсанданзан]] гэж үздэг. [[1917]] онд [[Богд хаан]]т улсын дэд сайд асан [[Барга]]-ын [[Бодлогот Баатар Цэнд Гүн]], Монголын нууц товчооны 700 жилийн ойгоор академич [[Цэндийн Дамдинсүрэн|Ц.Дамдинсүрэн]] уран сайхны аргаар орчуулан цувралаар хэвлүүлжээ. Улмаар [[Шанжмятавын Гаадамба]] Монголын нууц товчоог дагнан судалж докторын зэрэг хамгаалжээ. [[1980]]-аад оноос академич [[Д. Цэрэнсодном]], профессор [[Түмэнбаярын Дашцэдэн|Т. Дашцэдэн]], профессор [[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]], [[Г. Билгүүдэй]] нар судлан нилээд дорвитой бүтээлүүд туурвижээ. Нууц товчооны монгол бичгээр бичсэн эх олдоогүй бөгөөд [[ханз]] үсгээр монгол хэлийг тэмдэглэж, хятад орчуулгыг хадсан [[Мин улс]]ын үеийн эх бичиг нь эдүгээгийн нууц товчооны үндэс болсон. Хятад хэлээр Монголын нууц товчооны нэрийг "[[Юань улс]]ын нууц түүх" хэмээдэг. Нууц товчоог [[Бодлогот Баатар Цэнд Гүн]] анх Монгол бичгээр сийрүүлэн орчуулсан нь улмаар [[Цэндийн Дамдинсүрэн|Ц.Дамдинсүрэн]]гийн орчин цагийн монгол хэлнээ буулгах нөхцлийг бүрдүүлжээ. Япон, англи зэрэг дэлхийн олон хэл рүү орчуулагдсан агаад [[Монголын түүх]] хийгээд [[уран зохиол]]ын хамгийн үнэт дурсгал юм. 1990 онд Нууц товчооны 750 жилийн ойг төрийн хэмжээнд тэмдэглэсэн. == Судлаачид номын тухай == * Х.Пэрлээ, ''Нууц товчоонд гардаг газар усны зарим нэрийг хайж олсон нь'' Улаанбаатар. 1958.; * Х.Пэрлээ, ''Монголын түүхэн нутгийн зарим уул усыг сурвалжилсан нь'', ''БНМАУ-ын ШУА-ийн мэдээ''. № 3, 1962 * Д. Майдар, Т. Майдар. ''Каменная колонна Ид Аваргын балгас. Монголын эртний түүх соёлын зарим асуудал''. Улаанбаатар. 1972, х.151-156 * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчоо, үсгийн галиг", "The secret history of Mongolia, transliteration", Улаанбаатар, 1990 * Б. Сумъяабаатар, "Монголын нууц товчооны хэлбэр судлал", хуудас 3.144, 1997 * Б. Сумъяабаатар, "Чингисийн алтан ургийн угийн бичиг ба гэрийн үеийн бичмэл", хуудас 720, 2002, ISBN 99929-5-552-X * Б. Сумъяабаатар, Чой Гихо, "Монголын Нууц Товчоон Монгол үсгийн анхны галиг", 2005, ISBN 89-5726-275-X * Б. Сумъяабаатар, „А. Позднеев. Транскрипция палеографического текста „Юань-чао-ми-ши““, 17-112 pp., 2005. * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчооны толь", "Index to the Mongolian secret history", Улаанбаатар, 2008, ISBN 978-99929-895-7-2 * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчооны толь, Монгол-Нангиад, Нангиад - Монгол толь, үсэгнүүд А, Б", Улаанбаатар, 2010, ISBN 978-99962-842-1-2 * [А.Пунсаг]. Монголын нууц товчоон дахь ёс заншлын судалгаа. Редактор Ш.Бира. Улаанбаатар, 2010. * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчоо, Xэлбэрсүдлал I", "The Mongolian secret history, Morphology I", Улаанбаатар, 2012, ISBN 978-99962-842-6-7 * Б. Сумъяабаатар, "МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧООH иж судалгаа", "The Mongolian secret history, research results", Улаанбаатар, 2020, ISBN 978-9919-23-665-6, GCom press * [М.Золзаяа]. XIII-XIV зууны монголчуудын ёс суртахууны үнэлэмжийн онцлог. Редактор Д.Дашжамц, Р.Дарьхүү. Улаанбаатар, 2016. * Дэлхийд түгсэн монголын нууц товчоо. Улаанбаатар, 2016. == Мөн үзэх == * [[Алтан товч]] * [[Чингис хаан]] * [[Өгэдэй хаан]] * [[Хубилай хаан]] == Цахим холбоос == * [http://origo.mn/index.php?z=/0/2/127/141/ Монголын Нууц Товчоо]: Монгол хэл дээрхи бүрэн эх * [http://altaica.ru/shengl.htm Монголын нууц товчоо]: бүрэн эх, түүх, орчуулга (Орос, Герман, Франц, Монгол/анхны латин үсэг рүүх хөрвүүлэл/ хэл дээр) * [http://www.mongolianculture.com/TheSecretHist.htm Монголын нууц товчоо]: бүрэн бус эх * [http://www.deremilitari.org/REVIEWS/Rachewiltz_Mongols.htm Тимоти Мэй: Rachewiltz-ийн орчуулгын тойм], 2004 оны 9 сар * [http://www.linguamongolia.co.uk/index.html Lingua Mongolia] Хятад хэл дээрх эхийн эхний 8 зүйлийн орчуулга] *[http://altaica.ru/SECRET/e_tovchoo.php Сокровенное Сказание Монголов] * [http://altaica.ru/e_SecretH.php Монголын нууц товчооны франц, англи, орос хэлний орчуулга] *[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/mongol.html vostlit.info Монголын түүхийн сурвалж бичгүүд - орос хэлээр] *[http://forum.freekalmykia.org/index.php?showtopic=141 МНТ эх хувилбараар нь татах] * [http://www.mongolian-art.de/02_mongoliin_urlag/uran_buteel_nuutz_tovchoo/index.htm "Монголын нууц товчоо" Монгол зургийн аргаар, Зураач] [[Эршүүгийн Отгонбаяр|Э. Отгонбаяр]] * [http://panmongolica.blogspot.com "Монголын нууц товчоо"-нд гардаг түүхэн газруудын тухай] *[http://forum-eurasica.ru/index.php?/topic/2917-kazakhskii-volnyi-perevod-iz-ssm/] *[http://www.dissercat.com/content/grammaticheskie-kategorii-znamenatelnykh-slov-yazyka-sokrovennogo-skazaniya-mongolov-v-sopos Грамматические категории знаменательных слов языка "Сокровенного сказания монголов" в сопоставлении с бурятским языком] *Б. Сумъяабаатар, „Монголын Нууц Товчоо ба Монгол хэлний дэвсгэрлэх ёс", 2013.03.29, Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал дээр тависан илтгэл, [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/04/DebisgerSol-2013-03-29.pdf] *Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчооны нэг эхэд нэгэн монгол үгийг хэрхэн галигласан нь", Монгол судлалын хүрээлэн, Монголын Их сургуулийн эрдэм шинжилгээний "Acta Mongolica" сэтгүүл, 2007, Vol. 7 (291).[http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/04/MNT-vg-acta-MGL-2007.pdf] *А. Позднеев, "Транскрипцiя палеографического текста Юань-чао-ми-ши", Товчит толтыг Б. Сумъяабаатар, „Монголын Нууц Товчоо юу? Монголчуудын Нууц Товчоо юу?", Монгол Улсын Үндэсний номын сан, 2005, [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2013/11/016pub.pdf] *[http://books.google.mn/books?id=to0jS8HJMmAC&dq=%D1%81%D1%81%D0%BC+%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B&source=gbs_navlinks_s Монгольское языкознание в России в первой половине XIX в.: проблемы наследия] [[Ангилал:Их Монгол Улс]] [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Монголын утга зохиол]] [[Ангилал:Утга зохиолын бүтээл]] [[Ангилал:Чингис хааны тухай бүтээл]] [[Ангилал:Түүхийн товчоо]] [[Ангилал:Сурвалж бичиг]] [[Ангилал:13-р зууны утга зохиол]] [[Ангилал:Монгол хэлээрх утга зохиол]] jiwrpo75gof3lbps5qtp17ut1h07gw2 708315 708313 2022-08-12T06:43:04Z 45.58.38.153 /* Судалгааны түүх */ wikitext text/x-wiki [[Зураг:Secret history.jpg|thumb|Монголын нууц товчоо]][[Файл:MNT2020.jpg|thumb|[[Б. Сумъяабаатар]],"МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧООH иж судалгаа", хуудас 2.262, 2020. Номд “Монголын нууц товчоо”-ны үгийн үндсэн хэлбэр, язгуур санааг шинээр хөрвүүлж, анхны худам үсгийн хэд хэдэн хувилбаруудын эх, галигийг судалж, монгол хөрвүүлгүүдэд буй алдааг түүж гаргахын зэрэгцээ “Монголын нууц товчоо”-ны нэвтэрхий толийг багтаасан байна.]] [[Файл:SuMNT.jpg|thumb|[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]],"Монголын нууц товчооны хэлбэр судлал", хуудас 3.144, 1997]] [[Файл:MNTtoli.jpg|thumb|Б. Сумъяабаатар, "Монголын нууц товчооны толь", хуудас 875, 2008, ISBN 978-99929-895-7-2]] [[Файл:OrdonMNT.png|thumb|Профессор Б. Сумъяабаатар, Монгол Улсын Төрийн ордонд залсан цорын ганц хувь "Монголын Нууц Товчоо"-ны дэргэд]] [[Зураг:Otgonbayar Ershuu Nuuts tovchoo.jpg|thumb|Зурагт ном: Монголын нууц товчоо, 10,5x15см, 2001 [[Эршүүгийн Отгонбаяр|Э.Отгонбаяр]]]] [[Зураг:Mongolyn_nuuts_tovchoo.jpg|thumb|Зурагт ном: Монголын нууц товчоо, 10,5x15см, 2001 [[Эршүүгийн Отгонбаяр|Э.Отгонбаяр]]]] <div class="tleft" style="clear:none">[[Файл:Mongghol-un nighuca tobciyan.svg|30 px|]]</div> '''Монголын нууц товчоо''' бол [[монголын соёл|монголын соёлын]] анханд тооцогдох [[уран зохиол зохиол|бичгийн дурсгал]] юм. == Агуулга == Монголын Нууц Товчоо нь [[Монгол үндэстэн|Монголчуудын]] уг гарлаас эхлээд [[Чингис хаан]] нас эцэслэж [[Өгэдэй хаан]] ширээнд суусан үеийг өгүүлсэн байдаг. Нийт 12 бүлэгтэй: # [[Тэмүжин]]ий уг гарал ба бага насны үе # Чингисийн идэр нас # [[Мэргид]]ийг сөнөөсөн ба Тэмүжин Чингис хаан цол өргөмжлөгдсөн нь # [[Жамуха]] ба [[Тайчууд]]тай тэмцсэн нь # [[Татар]]ыг сөнөөсөн ба [[Тоорил хан|Ван хантай]] эвдэрсэн нь # [[Хэрэйд]] улс мөхсөн нь # Ван хан сөнөсөн нь # [[Хүчлүг]]ийн зугтаасан ба Жамухын дарагдсан нь # Шадар хишигтэн цэргийг байгуулсан нь # [[Уйгур]] ба ойн иргэдийг эзэлсэн нь # [[Хятад үндэстэн|Хятад]], [[Тангуд]], [[Сартуул]], [[Багдад]] ба [[Киевийн Русь|Орос]]ыг эзэлсэн нь # Чингисийн нас барсан ба Өгэдэй хаан болсон нь Түүний эхний 10 бүлэг Чингис хааны нас эцэслэсний хойтон шар хулгана жил буюу [[1228]] онд, сүүлийн 2 бүлэг нь Өгэдэй хааныг нас барахын өмнө [[1240]] оны үед бичигдсэн. == Судалгааны түүх == Ба [[Тогоонтөмөр хаан]] [[1368]] онд [[Бээжин|Бээжингээс]] зугтан гарч [[Юань гүрэн|Юань]] улс мөхөх хүртэл 140 гаруй жил Нууц товчоо нь маш нууц нандин шүтээн болoн хадгалагдаж байжээ. [[Мин улс|Мин улсын]] [[Хунъү]] хааны үед ([[1380]]-[[1390]]) нууцыг нь задалж галиглах, орчуулах, барлах ажлыг эхэлжээ. Энэ үед [[Монгол хэл|Монгол хэлийг]] сурч судлах нь улс төр, цэрэг эдийн засгийн үүднээс зайлшгүй шаардлагатай байсан. Иймээс Нууц товчоог галиглан орчуулж унших бичиг болгон хэрэглэгддэг болжээ. Мин улсын Хунъү хааны 15 дугаар онд нууц товчоог [[Ху Юань хэ]], [[Ма Ша Ихэ]] нар [[ханз|хятад галиг үсгээр]] буулган бичээд товч утгыг хятадаар орчуулж хадмаллан хавсаргаж модон бараар хэвлүүлжээ. Нууц товчоог судлагчид энэ үеийн анхан барын эхээс юм уу хожим нь хувилсан "[[Гү Гуанчи]]"-гийн дэвтэр, "[[Е Дэхуй]]"-н дэвтэр, "[[Чянь Дашинь]]"-ний дэвтэр зэрэг хэдэн эхийг гол хэрэглэгдэхүүн болгож байна. Нууц товчоог анх судлаачийг нь "[[Алтан товч]]" -ийн зохиогч [[гүүш Лувсанданзан]] гэж үздэг. [[1917]] онд [[Богд хаан]]т улсын дэд сайд асан [[Барга]]-ын [[Бодлогот Баатар Цэнд Гүн]], Монголын нууц товчооны 700 жилийн ойгоор академич [[Цэндийн Дамдинсүрэн|Ц.Дамдинсүрэн]] уран сайхны аргаар орчуулан цувралаар хэвлүүлжээ. Улмаар [[Шанжмятавын Гаадамба]] Монголын нууц товчоог дагнан судалж докторын зэрэг хамгаалжээ. [[1980]]-аад оноос академич [[Д. Цэрэнсодном]], профессор [[Түмэнбаярын Дашцэдэн|Т. Дашцэдэн]], профессор [[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]], [[Г. Билгүүдэй]] нар судлан нилээд дорвитой бүтээлүүд туурвижээ. Нууц товчооны монгол бичгээр бичсэн эх олдоогүй бөгөөд [[ханз]] үсгээр монгол хэлийг тэмдэглэж, хятад орчуулгыг хадсан [[Мин улс]]ын үеийн эх бичиг нь эдүгээгийн нууц товчооны үндэс болсон. Хятад хэлээр Монголын нууц товчооны нэрийг "[[Юань улс]]ын нууц түүх" хэмээдэг. Нууц товчоог [[Бодлогот Баатар Цэнд Гүн]] анх Монгол бичгээр сийрүүлэн орчуулсан нь улмаар [[Цэндийн Дамдинсүрэн|Ц.Дамдинсүрэн]]гийн орчин цагийн монгол хэлнээ буулгах нөхцлийг бүрдүүлжээ. Япон, англи зэрэг дэлхийн олон хэл рүү орчуулагдсан агаад [[Монголын түүх]] хийгээд [[уран зохиол]]ын хамгийн үнэт дурсгал юм. 1990 онд Нууц товчооны 750 жилийн ойг төрийн хэмжээнд тэмдэглэсэн. == Судлаачид номын тухай == * Х.Пэрлээ, ''Нууц товчоонд гардаг газар усны зарим нэрийг хайж олсон нь'' Улаанбаатар. 1958.; * Х.Пэрлээ, ''Монголын түүхэн нутгийн зарим уул усыг сурвалжилсан нь'', ''БНМАУ-ын ШУА-ийн мэдээ''. № 3, 1962 * Д. Майдар, Т. Майдар. ''Каменная колонна Ид Аваргын балгас. Монголын эртний түүх соёлын зарим асуудал''. Улаанбаатар. 1972, х.151-156 * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчоо, үсгийн галиг", "The secret history of Mongolia, transliteration", Улаанбаатар, 1990 * Б. Сумъяабаатар, "Монголын нууц товчооны хэлбэр судлал", хуудас 3.144, 1997 * Б. Сумъяабаатар, "Чингисийн алтан ургийн угийн бичиг ба гэрийн үеийн бичмэл", хуудас 720, 2002, ISBN 99929-5-552-X * Б. Сумъяабаатар, Чой Гихо, "Монголын Нууц Товчоон Монгол үсгийн анхны галиг", 2005, ISBN 89-5726-275-X * Б. Сумъяабаатар, „А. Позднеев. Транскрипция палеографического текста „Юань-чао-ми-ши““, 17-112 pp., 2005. * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчооны толь", "Index to the Mongolian secret history", Улаанбаатар, 2008, ISBN 978-99929-895-7-2 * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчооны толь, Монгол-Нангиад, Нангиад - Монгол толь, үсэгнүүд А, Б", Улаанбаатар, 2010, ISBN 978-99962-842-1-2 * [А.Пунсаг]. Монголын нууц товчоон дахь ёс заншлын судалгаа. Редактор Ш.Бира. Улаанбаатар, 2010. * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчоо, Xэлбэрсүдлал I", "The Mongolian secret history, Morphology I", Улаанбаатар, 2012, ISBN 978-99962-842-6-7 * Б. Сумъяабаатар, "МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧООH иж судалгаа", "The Mongolian secret history, research results", Улаанбаатар, 2020, ISBN 978-9919-23-665-6, GCom press * [М.Золзаяа]. XIII-XIV зууны монголчуудын ёс суртахууны үнэлэмжийн онцлог. Редактор Д.Дашжамц, Р.Дарьхүү. Улаанбаатар, 2016. * Дэлхийд түгсэн монголын нууц товчоо. Улаанбаатар, 2016. == Мөн үзэх == * [[Алтан товч]] * [[Чингис хаан]] * [[Өгэдэй хаан]] * [[Хубилай хаан]] == Цахим холбоос == * [http://origo.mn/index.php?z=/0/2/127/141/ Монголын Нууц Товчоо]: Монгол хэл дээрхи бүрэн эх * [http://altaica.ru/shengl.htm Монголын нууц товчоо]: бүрэн эх, түүх, орчуулга (Орос, Герман, Франц, Монгол/анхны латин үсэг рүүх хөрвүүлэл/ хэл дээр) * [http://www.mongolianculture.com/TheSecretHist.htm Монголын нууц товчоо]: бүрэн бус эх * [http://www.deremilitari.org/REVIEWS/Rachewiltz_Mongols.htm Тимоти Мэй: Rachewiltz-ийн орчуулгын тойм], 2004 оны 9 сар * [http://www.linguamongolia.co.uk/index.html Lingua Mongolia] Хятад хэл дээрх эхийн эхний 8 зүйлийн орчуулга] *[http://altaica.ru/SECRET/e_tovchoo.php Сокровенное Сказание Монголов] * [http://altaica.ru/e_SecretH.php Монголын нууц товчооны франц, англи, орос хэлний орчуулга] *[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/mongol.html vostlit.info Монголын түүхийн сурвалж бичгүүд - орос хэлээр] *[http://forum.freekalmykia.org/index.php?showtopic=141 МНТ эх хувилбараар нь татах] * [http://www.mongolian-art.de/02_mongoliin_urlag/uran_buteel_nuutz_tovchoo/index.htm "Монголын нууц товчоо" Монгол зургийн аргаар, Зураач] [[Эршүүгийн Отгонбаяр|Э. Отгонбаяр]] * [http://panmongolica.blogspot.com "Монголын нууц товчоо"-нд гардаг түүхэн газруудын тухай] *[http://forum-eurasica.ru/index.php?/topic/2917-kazakhskii-volnyi-perevod-iz-ssm/] *[http://www.dissercat.com/content/grammaticheskie-kategorii-znamenatelnykh-slov-yazyka-sokrovennogo-skazaniya-mongolov-v-sopos Грамматические категории знаменательных слов языка "Сокровенного сказания монголов" в сопоставлении с бурятским языком] *Б. Сумъяабаатар, „Монголын Нууц Товчоо ба Монгол хэлний дэвсгэрлэх ёс", 2013.03.29, Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал дээр тависан илтгэл, [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/04/DebisgerSol-2013-03-29.pdf] *Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчооны нэг эхэд нэгэн монгол үгийг хэрхэн галигласан нь", Монгол судлалын хүрээлэн, Монголын Их сургуулийн эрдэм шинжилгээний "Acta Mongolica" сэтгүүл, 2007, Vol. 7 (291).[http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/04/MNT-vg-acta-MGL-2007.pdf] *А. Позднеев, "Транскрипцiя палеографического текста Юань-чао-ми-ши", Товчит толтыг Б. Сумъяабаатар, „Монголын Нууц Товчоо юу? Монголчуудын Нууц Товчоо юу?", Монгол Улсын Үндэсний номын сан, 2005, [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2013/11/016pub.pdf] *[http://books.google.mn/books?id=to0jS8HJMmAC&dq=%D1%81%D1%81%D0%BC+%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B&source=gbs_navlinks_s Монгольское языкознание в России в первой половине XIX в.: проблемы наследия] [[Ангилал:Их Монгол Улс]] [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Монголын утга зохиол]] [[Ангилал:Утга зохиолын бүтээл]] [[Ангилал:Чингис хааны тухай бүтээл]] [[Ангилал:Түүхийн товчоо]] [[Ангилал:Сурвалж бичиг]] [[Ангилал:13-р зууны утга зохиол]] [[Ангилал:Монгол хэлээрх утга зохиол]] mbrzojcszkjd0rmhjol6xiamhykhzej 0 4762 708234 672462 2022-08-11T13:58:38Z Munkhzaya.E 32380 /* Тулалдааны үр дүн ба хойш болсон үйл явдал */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Куликовын тулалдаан |partof= |image=[[Image:Kulikovo05.jpg|300px]] |caption=17-р зууны бүтээл |date= 1380 оны есдүгээр сарын 8 |place=[[Куликовын тал]], [[Дон мөрөн]] |result=Москвагийн ванлигийн ялалт,<ref>Janet Martin, ''Medieval Russia 980-1584'', (Cambridge University Press, 1996), 214.</ref> |combatant1=[[Орос]]ын ханлигууд:<br> [[Москвагийн вант улс]]<br> [[Тверийн ханлиг]]<br> [[Суздал-Новгородын ханлиг]]<br> [[Смоленскийн ханлиг]]<br> [[Ростов]]<br> [[Ярославийн ханлигl]]<br> [[Муромын ханлиг]]<br> [[File:Iziaslav of Polock Seal avers.png|20px]] [[Полоцкийн ханлиг]]<br> [[Белоозрийн ханлиг]] |combatant2=[[File:Golden Horde flag 1339.svg|25px]] [[Алтан Орд|Монголын эзэнт гүрэн]]<br>[[File:Flag of Genoa.svg|25px]] [[Генуягийн бүгд найрамдах улс|Генуя]]гийн явган цэрэг |commander1=[[Донын Дмитрий]] |commander2=[[File:Golden Horde flag 1339.svg|25px]] [[Мамай]] |strength1=50,000-60,000 <ref name=razin>[[Разин Е. А.]] История военного искусства VI — XVI вв. С.-Пб.: ООО «Издательство Полигон», 1999. — 656 с. Тираж 7000 экз. ISBN 5-89173-040-5 (VI — XVI вв.). ISBN 5-89173-038-3. (Военно-историческая библиотека)[http://militera.lib.ru/science/razin_ea/2/06.html]</ref><br />ойролцоогоор 30,000<ref name=Podhorodecki106>L. Podhorodecki, ''Kulikowe Pole 1380'', Warszawa 2008, s. 106</ref> |strength2=100,000<ref>''Карнацевич В. Л.'' 100 знаменитых сражений. — Харьков., 2004. - стр. 139</ref> – 150,000<ref>''Мерников А. Г., Спектор А. А.'' Всемирная история войн. — Минск., 2005.</ref><br />ойролцоогоор 30,000<ref name=Podhorodecki106 /> |casualties1=20,000 орчим |casualties2=ихээхэн хохирол амссан }} '''Куликовын тулалдаан''' ([[1380]] оны [[9 сарын 8]]) нь [[Дон мөрөн]], [[Непрядва гол]] хоёрын бэлчир орчим [[Куликовын тал]] ([[Бямбын Ринчен|Б.Ринчен]]гийн орчуулгаар "Тутгаалжин" шувууны тал) гэдэг уудам газар [[Алтан Орд]]ын эзэн [[Мамай]], [[Москвагийн вант улс]]ын [[Донын Дмитрий]] нарын хооронд болжээ. Энэ тулалдаан болсон түүхэн нөхцөл нь Алтан ордны хаан ширээг эзлэн байсан Мамай нь өөрийн өрсөлдөгч Тогтамыш хааны эсрэг Литовын вангуудтай холбоо тогтоожээ. Мамай нь Тогтамыш хааны холбоотон болох Москвагийн ван Дмитрийг цохих зорилгоор Москва руу хөдөлсөн бөгөөд энэ дайнд Литовын вантай хамтран тулалдах бодолтой байжээ. Гэтэл Тогтамышын холбоотон Дмитрий өрсөн хөдөлж Маматай тулалдсан байна. Тулалдаан туйлын ширүүн болж, хоёр талаас их цус урсаж, маш олон хүний амь үрэгдсэн байна. Аль аль тал нь их хохирол үзэж, тулалдааны талбараас хоёулаа ухран зайлцгаасан гэдэг. Дмитрий ван Дон мөрний дэргэд [[Алтан Орд]]ын цэрэгтэй эрэлхэг зоригтой байлдсан учир [[Донын Дмитрий]] гэж нэрээр алдаршжээ. Энэхүү тулалдаан [[Алтан Орд]]ын захиргаанаас [[Орос]] орныг чөлөөлж чадаагүй юм. Гэхдээ түүхэнд алдаршсан энэ тулалдаан монголын ноёрхлоос эх орноо чөлөөлж, Оросын вант улсууд нэгдэж, төвлөрсөн улс байгуулах угтвар болж өгчээ. Мамай нь албан ёсны Алтан Ордын ханы удам байгаагүй бөгөөд Чингисийн удмын Ногай ханы ач гэдгээрээ Чингисийн удамд тооцогддог. Тэрээр оросын ванлигуудыг Алтан Ордод биш шууд өөрт нь татвар төлж байхыг шаардаж байсан. Иймээс ч Куликовын талд Донын Дмитрийтэй хийсэн тулаанд Алтан Ордын цэрэг Оросын голлох цохилтын хүч болсон байдаг юм. ==Тулалдааны өмнө үүссэн нөхцөл== [[File:Kulikovo01.jpg|thumb|left|Дмитрий ба [[Алтан Орд]]ын олзлогдсон дайчин.]] Оросын ванлигуудын эзэн болох Алтан ордны улс нь тухайн үед хөх ба цагаан гэсэн хоёр ордод хуваагдаад байсан ба Тохтамыш нь хөх ордын хааны суудлыг өвлөж авсаны үр дүнд 1376 онд Доголон Төмөрийн туслалцаатайгаар цагаан ордыг өөртөө нэгтгэжээ. Тохтамыш нь Чингис хааны ач Орд ханы удам юм. Тохтамыш хаан ширээнд залрахын өмнөх хорин жилд хорь гаруй хүн хаан ширээнд залагдсан боловч тухай бүр ордны эргэлтээр амь үрэгджээ. Үүний нилээдийг нь Мамай зохион байгуулсан гэж үздэг байна. Сарайд төрийн эргэлт гарах бүр Оросын вангууд очиж тангараг өргөж Ордод үнэнч байхаа андгайлж аливаа зарга маргаанаа шийдүүлдэг байжээ. XIV дүгээр зууны жараад онд Орос дахь Москвагийн ванлиг болон Алтан ордны улс дахь ёс бусаар хаан ширээг булаан авсан Мамайн хүчирхэгжилт бараг нэгэн цаг үед болсон бөгөөд Алтан ордны улсад Мамайг хүчирхэгжин өндийхөд Оросын вангууд авилга шан харамж өгч ихээхэн тус болжээ. Тэд Мамайн өрсөлдөгч Тагайг 1365 онд, харин 1367 онд Болд Төмөрийг ялснаар түүний замыг нь засч өгсөн. 1376 онд Ижил мөрний зүүн эргээс Мамайд хүчин зүтгэхээр ирсэн Хөх ордын хаан Арапша нь Новосилийн ванлигийг хоослон цөлмөөд Ока мөрнийг гатлан ирсэн Москвагийн ванлигийн цэрэгтэй тулгарахаас зайлсхийсний эцэст 1377 онд Москва-Суздалийн ванлигийн хамтарсан цэргийг Пьяна гол дээр бут цохин Нижегород болон рязанийн ванлигийг хоосруулжээ. Харин дараа жил нь 1378 онд Мамай Москвагийн ванлигийн ван Дмитрийтэй шууд тулгаран эрэгчин эмэгчнээ үзэхээр шийдсэн авч түүний ноён Бегичийн цэрэг Вожа гол дээр салам ялагджээ. Мамай Рязанийн ванлигийг дараа нь хоослон цөлмөсөн боловч 1378-1380 онд ижил мөрний доод урсгал хавийн газар нутгийг Тохтамышд алдсан байна. 1380 оны 8 дугаар сарын 15-нд Коломно хотод Тохтамыш хааны оролцоотойгоор оросын ванлигуудын цэргийн цугларалт зарлагдсан байжээ. Зүүн хойд Оросын бүх газар нутгаас цэрэг ангиуд энэ газрыг зорин цувж байв. Суздаль, Тверь, Смоленскийн их ванлигуудын цэрэг ч иржээ. ==Тулалдааны шалтгаан== [[File:Kulikovo pole - monument.jpg|thumb|left|Куликовын талд босгосон дурсгалын тэмдэг. зохиогч [[Александр Брюллов]] 1848 он]] [[File:Peresv b.jpg|thumb|250px|[[Алесандр Пересвет]] ба Мамайн дайчны халз тулаан. Зураач [[Виктор Васнецов]]]] Орос-монголын зэвсэгт мөргөлдөөн болсон шалтаг нь Мамайн зүгээс урьд нь Жанибекийн үед төлж байсан хэмжээнд хүргэн татвараа нэмэн төлөхийг шаардахад нь Дмитрий Ордын хууль ёсны хаан Тогтомышдд татвар төлж байсан тул түүнд мөн давхар төлөхөөс татгалзсан хариу өгсөн явдал байжээ. Үүнд Ордын хаан ширээний төлөөх тэмцэлд хүчтэй эсэргүүцэл нөлөө үзүүлж буй Мамайг зайлуулах гэсэн Тохтамыш хааны нөлөө маш их байсан. Оросуудын Ордод төлж байсан албан татварын нэг хэлбэр нь цэргийн алба байсан ба тэр л үүргээ биелүүлэх гэж Оросууд хуралдсан юм. Нөгөө талаас Мамай цор ганц эзэн хаан байхыг ихэд хүсэж байсан учир түүний замд саад болж байсан ганц хүн нь Тохтамыш байсан ба түүнийг алтан урагт үл тооцон гадуурхаж доромжилж байсны хариуг хатуухан өгөх бодолтой байсан. Тэрээр Оросуудын хүчийг ашиглаж энэ үйл ажиллагаагаа явуулах бодолтой байжээ. Мамай нь Литовын их ван Ягайлотой хүчээ нийлүүлэн Москватай тэмцэхийн тулд Ягайлотой Ока голын зүүн эрэгт 9 дүгээр сарын 14-нд нийлэхээр тооцоолсон байна. Энэ нь Дмитрий өмнө нь 1373 болон 1379 онуудад Ока голын хойд эрэгт хамгаалалтын байр эзлэн тус голыг гатлахаасаа болгоомжилно хэмээн үзсэнтэй холбоотой аж. Мамай Тохтамышын эсрэг тэмцэхийн тулд Италийн Генуэгийн худалдаачдын дэмжлэгийг авч тэд хариуд нь Орост чөлөөтэй худалдаа хийх эрх, мөн Крым орчмийн газар нутгийг нэхжээ. Үүнийг биелүүлэхийн тулд Москвагийн Дмитрий ванд Оросын Их вангийн суудлыг амлаж хамтран тэмцэх санал тавьжээ. Цагтаа Дмитрий Ван Мамай хоёр хамтран Рязанийн ван Олегийн эсрэг байлдаж явсан ажээ. Гэвч Дмитрий ван Ордоос ирэх хожмийн аюулаас болгоомжлон Мамайг дэмжихээс татгалзаж, Алтан ордын хууль ёсны эзэн хаан Тохтамышт үнэнчээ нотолж энэ саналаас нь татгалзжээ. Мамайн энэ саналыг Тохтамыш хаанд дуулгасан бөгөөд харин ч эсэргээр нь Мамайг ялсанг тохиолдолд эргүүлээд Дмитрийг Оросын их ван болгож болох юм гэсэн тохиролцоо хийсэн. Дмитрийд хоёр л гарц байлаа. Нэгдүгээрт Мамайтай эрэгчин эмэгчинээ үзэж ялан бүх Оросын ван болох, хоёрдугаарт ялагдсан тохиолдолд толгойгоо шонд өлгүүлэх. Тиймээс тэрээр дайтахаас ч өөр аргагүй болсон юм. Оросууд Мамайтай хэрхэн харьцах талаар үнэндээ нэгдсэн үзэл бодол байсангүй, харин Мамай үнэн алдартны шашинтны дайсан болох католикуудтай хамтран ажилладаг тул үнэн алдартны шашинт Оросууд түүнд дургүй байжээ. Ингээд мөргөлдөөн гарах нь гарцаагүй болов. Оросуудын эрх чөлөөний билэг дэмдэг болсон энэ тулалдаан нь тэр үеийн хаан ширээний төлөөх мөргөлдөөний нэгэн адил байсан бөгөөд "Доны" Дмитрийд Мамайг цохих үүргийг Тохтамыш хаан өгсөн юм. Түүнээс бус Оросууд өөрсдөө санаачлан боссон зүйл ч байхгүй тэгээд ийм их хүч гаргах тэнхэл Ордод байсан уу гэхээс Оросуудад байгаагүй юм. Ордын албат Оросууд өөрсдийн хууль ёсны эзэн хааныхаа төлөө буюу Чингисийн удмын хаан ширээ залгамжлагч Тохтамышын л төлөө тулалдсан билээ. Ордын албан татварын нэг нь цэргийн биеээр хаах алба байсан гэж дээр дурьдсан тэр л үүргээ биелүүлжээ. Мамайн холбоотон Ягойла ч 1380 оны 12-р сарын 8-нд болсон тулалдааны талбар луу хоцорч байлаа. Тэрээр хүчний харьцаа хаашаа эргэж хэн нь Ордын хаан хэвээр үлдэхийг ажиглаж байлаа. ==Тулалдааны талбай ба талуудын цэргийн тоо== [[Image:Dmitry Donskoy in the Battle of Kulikovo.jpg|thumb|250px|Дмитрий тулааны талбарт.]] [[File:Дмитрий Донской на Куликовом поле.jpg|thumb|250px|Дмитрий Куликовын талбайд. Зураач [[Василий Сазонов]]]] Тулалдаан болсон Куликовын тал нь өнөөгийн ОХУ-ын Тула хотоос зүүн-өмнө 140 км зайтай Дон, Непрядва, Красивая Меча голуудын хооронд 10 орчим ам.км талбай эзлэх оршдог. Гэсэн хэдий ч өнөөх хэр нь тэнд томоохон тулалдаан болсон шинж тэмдэг олдохгүй байгаа юм. Нийт 200.000 орчим Орос цэрэг оролцсон хэмээн Оросууд үздэг. Маймаа хааны талаас мөн тооны цэрэг бас Генуягийн хөлсний 10.000 орчим явган цэргийг тооцох юм бол 400.000 орчим цэрэг хоёр талаас оролцжээ гэж дүгнэж болохоор байна. Томоохон хэмжээний булш бунхан төмөрлөгийн үлдэгдэл олдохгүй байгаа нь тулалдаан энд болсон гэхэд судлаачдын эргэлзээ төрүүлж байгаа юм. Оросын он дарааллын гар бичмэлд зааснаар Монастырщина тосгоны дэргэдээс ч, Куликовын талын өөр нутгаас ч цэргийн булш олдохгүй байгаа юм. Тэр Куликовын талд ийм их тооны цэрэг багтах боломжгүй нөгөө талаас тулалдаанд шийдвэрлэх нөлөө үзүүлсэн отоонд байсан Монгол жанжнаар удирдуулсан Дмитрий Боброкийн хороо хаана байрлаж багтаж байсан нь тодорхойгүй байгаа юм. Оросын цэргийн тооны талаар оросын түүхийн сурвалжуудад бичихдээ Москвагийн ванлигийн 100 мянган цэрэг, түүний холбоотнуудын 50-100 мянган цэрэг цугларсан хэмээжээ. Харин "Мамайгийн тулааны тэмдэглэл"-д 260 мянга эсвэл 303 мянга ч хэмээн дурдсан байдаг бол "Никоновын он дарааллын бичиг"-т 400 мянга ч гэж дурдсан нь бий. Гэтэл нэлээд хожуу үеийн судлаачид Дмитрийн тугийн доор 50-620 мянган цэрэг л цугларсан байх боломжтойгоос шууд Москвагийн цэрэг нь зөвхөн 20-25 мянга байсан ч гэж үздэг аж. Харин Мамай хэдэн цэрэгтэй байсан бэ? Мамайгийн зөвлөх шадрууд нь түүнд ийнхүү зөвлөсөн гэсэн үг байдаг. "Чиний орд улс хоосорч, хүч чадал чинь суларлаа. Гэвч чамд арвин их баялаг байгаа тул Генуй хотынхон /италичууд/, черкес, ясууд болон бусад ард түмнүүдийг хөлслөе" хэмээж гэнэ. Мөн хөлсний цэргийн тоонд лалууд, буртасуудыг ч нэрлэсэн байдаг аж. Өөр нэгэн мэдээгээр бол Куликовын тал дахь Мамайн цэргийн цөмийг Генуй хотын хөлслөгдсөн явган цэрэг бүрдүүлж, харин морин цэрэг нь жигүүрүүдэд жагссан гэжээ. Бас Генуй хотоос хөлслөгдсөн цэргийн тоо 4000 мянга байсан бөгөөд тэд хөлсөндөө Судакаас Балаклава хүртэлх Крымийн эрэг нутгийг авсан гэдэг аж. Тэр цаг үеийн Алтан ордны улсын цэргийн тоо толгойн талаар 3 түмэн цэрэгтэй байсан / 1362 онд Хөх Усанд болсон тулаан болон Куликовын тулааныг Мамай нь толгод дээрээс 3 түмтийн ноёнтойгоо ажиглан харж байсан гэсэн мэдээ/, эсвэл 4 түм / 1340 онд Галиц руу хийсэн Узбекийн довтолгоон/, 5 түмэн / 1328 онд Тверийг эзлэн сөнөөсөн болон 1378 оны Вож гол дахь тулаан/ цэрэгтэй байсан гэсэн 14 дүгээр зууны үеийн мэдээ байдаг. Гэтэл Мамай нь улсынхаа зөвхөн баруун хагаст л ноёрхож байсан бөгөөд Вож гол болон Куликовын тулалдаанд бараг бүх цэргээ алдсан гэдэг. Харин 1385 онд Тохтамыш нь Тавриз руу довтлохын тулд Алтан ордны улсын бүх нутгаас ердөө л 90 мянган цэрэг хуралдуулж чадаж байсан гэх. Гэтэл дээр дурдсан "Мамайн тулааны тэмдэглэл"-д тэрбээр 800 мянган цэрэгтэй байсан гэсэн нь асар хэтрүүлсэн тоо гэдэг нь ойлгомжтой юм. Оросын түүхчид Оросын цэрэг 40-70.000[1] орчим Мамайн цэрэг 90-150[2] мянга орчим байсан хэмээн үздэг. Түүхч С.Карамзин Оросын армийн тоог 130-150 мянга хүрсэн гэж үздэг. Харин В.Татищев 60 мянга гэсэн тоог заадаг бол Оросын он дарааллын зарим бичгүүдэд цэргийн тоог нилээд хэтрүүлэгтэй гэж болохоор дурьджээ. Тухайлбал, Никоновын он дарааллын бичигт оросын цэргийн тоог 400 мянга, "Мамайтай тулалдсан тухай өгүүллэгүүд" хэмээх түүхийн эх сурвалжид 253 мянга гэж тэмдэглэжээ. Гэхдээ оросын цэргийн тооны талаархи хамгийн үнэн магадтай тоог 70-100 мянга гэж судлаачид үздэг байна. Сүүлийн эх сурвалжаас үзвэл оросууд цэргээ толгойн анги, гол хүч, зүүн, баруун жигүүр, нөөц буюу отох гэсэн таван хэсэгт хуваажээ. Хоёр талаас нийтдээ 100.000 орчим цэрэг тулалдсан байх магадлалтай. Үүнээс олон тооны цэрэг гаргах боломж аль алинд нь байгаагүй юм. Тухайн үеийн Ордын цэрэг 60-80 мянгын хооронд хэлбэлзэж байсан гэж бодохоор үнэнд ойр билээ. Мамайн цэрэг 30.000 орчим түүн дээр Генуягийн хөлсний 4000 явган цэрэг, черкес, хасаг, армен зэрэг бусад үндэстний цэргүүд байсан байх боломжтой. Мамай бол Ордын хууль ёсны эзэн биш тэр төр үймүүлсэн этгээд байсан. Тиймдээ ч түүнд тийм ч их цэрэг байгаагүй хамгийн ихдээ түүнд 40.000 орчим л цэрэг байсан байх боломжтой. Оросуудын цэрэг нь түрэг татаар гаралтай цэрэг дээр нь Ордын хууль ёсны эзэн Тохтамыш хааны илгээсэн монгол цэргийн мянгатууд байсан юм. Тэгээд нийтдээ 45000 орчим байсан байх боломжтой. Тохтамыш хаан тулалдаанд өөрийн бүх цэргийн хүчийг явуулаагүй, учир нь ар хударгаар нь дайран довтолдог нүүдэлчдийн арга залийг мэддэг болохоор өөрийн гар дор лавтай 50-60.000 цэрэг бэлэн байлгаж харин Димтрийд тусламж болгон 15000 орчим цэрэг явуулсан нь тэдгээр нь отолтонд Дмитрий Боброкий болон Тохтамыш хааны жанжны хамтын удирдлага дор байж тулалдаанд шийдвэрлэх нөлөө үзүүлсэн нь лавтай. Нүүдэлчид хэзээнээс нааш отолтыг чадварлаг гүйцэтгэж сурсан өөр хэн ч биш. ==Тулалдааны эхлэл ба явц== Куликовын тулалдааны эхлэл: 9 дүгээр сарын 7-ны орой оросууд цэргээ байлдааны журамд нь оруулж эмхэлсэн байна. Москвагийн вангуудын цэргээс зонхилон бүрдсэн гол хүч нь Москвагийн бояр Тимофей Вельяминовын удирдлага дор төв хэсэгт нь жагсчээ. Баруун жигүүрийг Литвын ван Ольгерд, зүүн жигүүрийг ван Василий Ярославич болон Феодор Моложский нар удирдсан бол толгойн сэргийлэх ангийг ван Симеон Оболенский, Иоанн Тарусский нар манлайлан тулалдаанд оржээ. Харин зүүн жигүүрийн цэргээс холгүй, Дон мөрний дээхнэ талын царсан ойд өнөөх нөөц цэргийн хүчин байрласан байв. Оросын цэрэг монголын зүүн жигүүрийг довтлохоор эртнээс зэхсэн бөгөөд тийм ч учраас хэрэгтэй үед гарч ирэх отооны цэргийг үлдээсэн нь тэр ажээ. 9 дүгээр сарын 6-аас 7-нд шилжих шөнө Дмитрий ван бүх цэргээ тойрон үзлэг хийсэн бөгөөд дараагийн шөнө нь нөөц цэргийн захирагч Боброк Волынскийтэй цуг туршуулд явж татар-монголын болон өөрийнхөө армийн байршлыг тодорхойлон тэмдэглэж авсан байна. Ерөнхий удирдлагыг Тохтамыш хааны заавараар ирсэн хааны түшмэл зааварлаж байсан юм. Тулалдаан эхлэхийн өмнө Татарын Мамайн талаас Кочубей гэх татар-монгол баатар, Оросын талаас Пересвет (Пересвета с Челубеем) гэх хар лам-баатар ирүүлд гарч тулалдааны өмнө байлдаж хоёулаа бие биенээ морины хурдаар бамбайгаа нэвт жадлалцаж үхсэн байна. Уг халз тулааны талаар "Мамайтай тулалдсан тухай өгүүллэгүүд"- ээс өөр ямар ч түүхийн эх сурвалжид дурьдаагүй байдаг бөгөөд хоёр баатар халз тулалдаад хоёулаа үхсэн гэсэн домог байдаг. Тулалдаан явагдсан 9 дүгээр сарьга 8-ны өглөө битүү манантай байсан бөгөөд 11 цагийн орчим манан арилж, тэнгэр цэлмэж эхэлмэгц оросын цэрэг хөндийн тэг дунд байрлах толгодоос давшиж эхэлсэн бөгөөд мөн энэ үед дундаа явган цэрэгтэй, хоёр жигүүртээ морин цэрэг бүхий Мамайн цэрэг шуурхайлан давшиж эхэлжээ. Тэдний цэргийн байлдааны журам нь эмх цэгцтэй, нягт бөгөөд хөдөлгөөнтэй, маневрлах чадвараараа оросын армид багагүй төвөг удсан байна. Мамайн цэргийг ойртон ирсний дараа энэ үе хүртэл толгойн сэргийлэхийн эгнээнд явсан Дмитрий ван уг ангиа орхин, их вангийн тугийн дор үлдэж байлдахаар болсон Михаил Андреевич Бренктэй морь, хувцсаа солиод гол хүч рүүгээ буцсан байна. Тэрээр цэргээ гардан зохион байгуулж, жагсаалын цэргийн хувиар тулалдаанд оролцсон бөгөөд нэр нь үл мэдэгдэх нэгэн жанжинд удирдлагаа хэлбэрийн төдий шилжүүлэв. Их ван Дмитрий ийнхүү жагсаалын цэргийн хувиар тулалдаанд оролцсоныг тайлбарлах нэг шалтгаан байдаг нь тулалдааны явцад тушаалгүйгээр ухрагсадыг шууд цаазлаж, дэг журмыг сахиулах явдал байсан гэж үздэг. Түүнчлэн их ван цэргүүдийнхээ өмно жагсаалын цэргийн хувиар тулалдаанд оролцож, тэдний дайснаа дарах итгэлийг нэмэгдүүлэх нь нэн чухал байжээ. Түүний цаашид амьд явах эсэх нь энэ тулалдаанаас харагдах байсан юм. Дмитрий вангийн цэрэг тулалдааныг эхлүүлжээ. Мамайн хөнгөн морин цэрэг оросын цэрэг рүү уулгалан дайрч хариуд нь оросын явган цэрэг сөрөг дайралтад ороход татар-монголын нум сумчид суман мөндрөөр угтав. Мамайн цэрэг Куликовын талын дагуу давшилтад орж оросын цэргийн харуулын хороог тэргүүний хороод хүртэл нь ухрааж энэ үед Мамай нөөцийн морин цэргээ тулалдаанд оруулсан нь оросын цэргийн зүүн жигүүрийг сэтэлж, Дон мөрөн болон байлдаж байгаа оросын цэргийн ар талд гарснаар тэдний баруун жигүүрээс бусад хэсэг нь ухарлаа. Ихээхэн хүч гаргасны эцэст оросууд татар-монголчуудын довтолгоог тогтоож, фронт болон жигүүрээс хориглон байлдаж эхлэв. Мамайн цэрэг тулалдаанаа үргэлжлүүлж, толгойн сэргийлэх ангийг нийтэд нь шахсаар гол хүч рүү цөмрөн оров. Энд нилээн удаан, сунжирсан тулалдаан болжээ. Нүдээр үзсэн гэрчүүд болон он дарааллын бичээчдийн тэмдэглэснээр Мамайн морин цэргүүдтэй орос-ордын манлай ангийнхан давчуухан зайд аймшиггүигээр зууралдан тулалдсан богөөд морьд хүний хүүрэн дээгүүр явж чадахгүй болж, цэвэрхэн, сул газар гэж үгүй болжээ. Оросууд хэд хэдэн удаа байлдааны эмх цэгцээ алдахын даваан дээр Владимирийн болон Суздалийн цэргүүдийн сахилга бат, хатуужлын ачаар дайсныхаа довтолгоог няцааж байв. ==Тулалдааны төгсгөл== Оросын зүүн жигүүрийн цэрэг нилээд цохигдож, Непрядва гол хүртэл татар-монголчуудад шахагдаж эхлэхэд боломжтой цагийг хүлээн байсан жанжин Боброк Волынский болон Монгол жанждын отооны цэргээ тулалдаанд оруулах тушаал өгчээ. Нөөц хүчний энэхүү морин цэргүүд Мамайн цэргийн гол хүчинд ар талаас нь гэнэтийн, хүчтэй цохилт өгснөөр оросын армийн баруун жигүүр болон гол хүч давшилтад орж, ширүүн тулалдаан болжээ. Мамайн цэргүүд эмх цэгцээ алдаж, ухарснаар тулалдааны явцад үндсэн эргэлт гарав. Тулалдааны явцыг ажиглаж байсан Мамай багахан хүчээ аван ухарсан бөгөөд хүчээ дахин эмхэлж, тулалдааныг үргэлжлүүлэх гэсэн боловч нэгэнт оройтсон байжээ. Орд-Оросын нөөц хүчний цэрэг татаруудыг Красивая Меча гол хүртэл 50 мод газар нэхэн тулалдаж, оросын түүхчдийн бахархан бичсэнээр тэднээс "тоймгүй олныг" хядан устгажээ. Тулалдаан өндөрлөхөд Мамай бараг бүх цэргээ алдаж, оросын армиас дөнгөж 4 мянга хүрэхтэй үгүйтэй хүн үлдсэн байна. Маш олон хүн шархадсаны дотор, их ван Дмитрий өөрөө хүнд шархдаж, тулалдааны талбараас ухаангүй байдалтай олдсон гэдэг. Литовын ван Ягайло Куликовын талд 30-40 километр ойртож ирсэн ч Мамайн цэрэг ялагдсаныг дуулаад эргэн нутаг буцжээ. ==Тулалдааны үр дүн ба хойш болсон үйл явдал== Энэхүү тулалдааны дараа дахин хүчээ зузаатгаж эргэн тулалдахаар шийдсэн Мамайг нутаг буцаж очсон хойно нь хаан Тохтамыш түүн рүү цэрэглэн довтолжээ. Тулалдаан эхлэхийн өмнө Мамайн цэргүүд Тохтамышд бууж өгсөн ба гэхдээ өөрсдийн удирдагч Мамайгаас урван дайсанд нь барьж өгөлгүй (Монголын нууц товчоонд ч ийм түүх гардаг. Монгол цэргүүд удирдагчаа дайсанд нь барьж өгдөггүй уламжлалтай) түүнийг зугтаалгасан байна. Крым руу зугтсан Мамай тэнд өөрийн холбоотон Генуэчүүдэд алагджээ. Мамайн хүү Мансур Литов руу зугтсан ба түүний удмынхан нэртэй язгууртнууд болсон бөгөөд ван хэргэмээр шагнагдсан Глинский вангийн гүнж Елена Москвагийн Их ван Василий III-тай гэрлэж нэгэн хүү төрүүлсэн нь оросын анхны хаан бөгөөд түүхэнд догшин Иван гэж нэрлэгдсэн хаан билээ. Москвагийн ван Киевийн үнэн алдартны шашны тэргүүнийг урьсаныг Суздалийнхан Москва Литовчуудын хуйвалдаан болж буй мэтээр мэдээлжээ. Үнэндээ бол оросын вангуудын зөрчилдөөн гүнзгийрч Алтан ордын хаанд ая тал засан нэр хүнд олж авах гэж нэгийгээ матсан хэрэг байжээ. Тэр үеийн Алтан ордын хааны зөвшөөрсөн ван л Оросын их вангаар томилогддог байжээ. Үүнд дургүйцсэн Тохтамыш Москваг сургаж өгөхөөр хөдөллөө. 1382 оны 8-р сарын 12-нд татаарын цэргүүд Москвад ойртон ирэхэд Тохтамышын сургаар Москвагийн ван яаралтай хотоо орхин явав. Уг нь Москвагийн ван Оросын бусад вангуудаас тусламж хүссэн боловч түүний төлөө монголчуудтай байлдах зоригтон олдсонгүй. Энэ нь ч үнэндээ Дмитрий Тохтамыш хоёрын зэрэг чансааг харуулж буй баримт бөгөөд эзэн хаандаа тэрслэгчийг дэмжих Орос ван байсангүй. Тохтамыш нэгэнт эзэн нь орхин явсан хотыг бүслэн хаагаад харин гадагшаа гарч явагсдад саад хийсэнгүй. Москвагийн вангаас ял асуухаар ирсэн болохоос ард иргэд нь бол гэмгүй, угаасаа өөрсдийн нь харьяаны албат иргэд болохоор алж хядаад байх шаардлагагүй гэж нийгүүлсэнгүйгээр үздэг байсан юм. Хотод архидан зугаалж байсан Москвачууд татаартай найрамдахаар шийдэж хотын хэрэмний хаалгаа онгойл­гохдоо найдвартай хамгаалалт тавихаа мартжээ. Ингээд тэд хотод нэвтрэн орж Москваг эзлэн авч тоножээ. Дмитрийгийн орыг залгамжлахаар Тверийн ван Михайл Александрович санаархсан боловч Тохтамыш хүлээн зөвшөөрсөнгүй. Ингээд Дмитрий ичгүүртэйгээр өөрийн хүү Василийг Тохтамышт явуулснаар түүний Их вангийн эрхийг сэргээн, Василий нь Тохтамышийн дэргэд барьцаанд байх болжээ. Үнэндээ бол Москвагийн ван Дмитрий Ивановичийн суу алдар, түүний Донский гэдэг цол нь энэхүү тулалдаанаас бүр хожим 16-17-р зуунд л гарч иржээ. Тухайн үеийн түүхэн бичигт энэ тулааны тухай нэг их бичдэггүй байжээ. Бүх оросын анхны ван Иван III-т улсыг нэгтгэн зангидах нэр хүнд хэрэгтэй болжээ. Үүнийгээ ч оллоо. 1480 онд Их ван татаруудтай эцсийн тооцоо бодохоор хөдлөхийн өмнө Ростовын Их ламтан Вассиан „өвөг эцэг Дмитрийгийн алдрын замаар ... гайтай „чонон Мамайн" эсрэг хэмээн бичжээ. Чухам энэ үеэс Мамайн тулалдааны тухай домог үүсчээ. Тэр үеийн оросын оршин суугчдын тоо, тулалдаан болсон газар нутгийг харьцуулж үзэхэд хэдэн зуун мянган цэрэг гаргах ч боломжгүй, гаргалаа гэхэд тэнд байлдах талбай ч байхгүй ажээ. Ер нь тэнд гучаад мянган цэрэг л хоёр талаас байлдсан гэж таамагладаг. Яг үнэндээ нөгөө алдарт отоонд байсан хороо хаана байрлаж байсныг одоо ч тогтоож чадаагүй л байгаа гэнэ. ==Мөн үзэх== [[Image:Kulikovo lubok.jpg|thumb|300px|Куликовын тал (1890 он). И.С. Блинов.]] ===Түүхэн хүмүүс=== * [[Доны Дмитрий]] * [[Александр Пересвет]] * [[Ослябля]] * [[Боброк]] * [[Степан Нечаев]] * [[Мамай]] * [[Тохтамыш]] * [[Кочубей]] ===Хамаарал бүхий тулаанууд=== * [[Вожа голын тулалдаан]] * [[Тохтамышийн хийсэн довтолгоон]] * [[Угра дээрх зогсолт]] * [[Монголчуудын довтолгоон]] * [[Орос-Казаны дайнууд]] * [[Орос дах монголын довтолгоон]] * [[Монголын түүхийн он дараалал]] ==Гадаад холбоос== {{commons category|Battle of Kulikovo|Куликовын тулалдаан}} *[http://www.theartofbattle.com/battle-of-kulikovo-1380.htm Куликовын тулалдааны зураг] Жонатан Вебийн бүтээл *{{uk icon}} [http://narodna.pravda.com.ua/history/47bb49ac23245/ Танил домгууд (Куликовын тулалдаан)] * [http://www.shsu.edu/~his_ncp/Zadon.html Зоданшина] * [http://www.fanaticus.org/DBA/battles/Kulikovo/index.html Куликовын тулалдаан] * [http://www.kulpole.ru/english.php?ld=history Куликовын тулалдааны түүх] ==Эшлэл== {{Reflist}} {{coord|53|39.15|N|38|39.21|E}} {{DEFAULTSORT:Куликов 1380}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Алтан ордны улс]] [[Ангилал:Дундад зууны тулалдаан]] [[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Монголчуудын дайн]] [[Ангилал:Монголчуудын оролцсон дайн]] [[Ангилал:Монголчуудын тэлэлтийн тулалдаан]] [[Ангилал:Оросын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:1380 он]] [[Ангилал:14-р зууны тулалдаан]] ks9rgrabxcobpf1aibuhy58j3q2s5vo 708235 708234 2022-08-11T13:58:58Z Munkhzaya.E 32380 /* Хамаарал бүхий тулаанууд */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Куликовын тулалдаан |partof= |image=[[Image:Kulikovo05.jpg|300px]] |caption=17-р зууны бүтээл |date= 1380 оны есдүгээр сарын 8 |place=[[Куликовын тал]], [[Дон мөрөн]] |result=Москвагийн ванлигийн ялалт,<ref>Janet Martin, ''Medieval Russia 980-1584'', (Cambridge University Press, 1996), 214.</ref> |combatant1=[[Орос]]ын ханлигууд:<br> [[Москвагийн вант улс]]<br> [[Тверийн ханлиг]]<br> [[Суздал-Новгородын ханлиг]]<br> [[Смоленскийн ханлиг]]<br> [[Ростов]]<br> [[Ярославийн ханлигl]]<br> [[Муромын ханлиг]]<br> [[File:Iziaslav of Polock Seal avers.png|20px]] [[Полоцкийн ханлиг]]<br> [[Белоозрийн ханлиг]] |combatant2=[[File:Golden Horde flag 1339.svg|25px]] [[Алтан Орд|Монголын эзэнт гүрэн]]<br>[[File:Flag of Genoa.svg|25px]] [[Генуягийн бүгд найрамдах улс|Генуя]]гийн явган цэрэг |commander1=[[Донын Дмитрий]] |commander2=[[File:Golden Horde flag 1339.svg|25px]] [[Мамай]] |strength1=50,000-60,000 <ref name=razin>[[Разин Е. А.]] История военного искусства VI — XVI вв. С.-Пб.: ООО «Издательство Полигон», 1999. — 656 с. Тираж 7000 экз. ISBN 5-89173-040-5 (VI — XVI вв.). ISBN 5-89173-038-3. (Военно-историческая библиотека)[http://militera.lib.ru/science/razin_ea/2/06.html]</ref><br />ойролцоогоор 30,000<ref name=Podhorodecki106>L. Podhorodecki, ''Kulikowe Pole 1380'', Warszawa 2008, s. 106</ref> |strength2=100,000<ref>''Карнацевич В. Л.'' 100 знаменитых сражений. — Харьков., 2004. - стр. 139</ref> – 150,000<ref>''Мерников А. Г., Спектор А. А.'' Всемирная история войн. — Минск., 2005.</ref><br />ойролцоогоор 30,000<ref name=Podhorodecki106 /> |casualties1=20,000 орчим |casualties2=ихээхэн хохирол амссан }} '''Куликовын тулалдаан''' ([[1380]] оны [[9 сарын 8]]) нь [[Дон мөрөн]], [[Непрядва гол]] хоёрын бэлчир орчим [[Куликовын тал]] ([[Бямбын Ринчен|Б.Ринчен]]гийн орчуулгаар "Тутгаалжин" шувууны тал) гэдэг уудам газар [[Алтан Орд]]ын эзэн [[Мамай]], [[Москвагийн вант улс]]ын [[Донын Дмитрий]] нарын хооронд болжээ. Энэ тулалдаан болсон түүхэн нөхцөл нь Алтан ордны хаан ширээг эзлэн байсан Мамай нь өөрийн өрсөлдөгч Тогтамыш хааны эсрэг Литовын вангуудтай холбоо тогтоожээ. Мамай нь Тогтамыш хааны холбоотон болох Москвагийн ван Дмитрийг цохих зорилгоор Москва руу хөдөлсөн бөгөөд энэ дайнд Литовын вантай хамтран тулалдах бодолтой байжээ. Гэтэл Тогтамышын холбоотон Дмитрий өрсөн хөдөлж Маматай тулалдсан байна. Тулалдаан туйлын ширүүн болж, хоёр талаас их цус урсаж, маш олон хүний амь үрэгдсэн байна. Аль аль тал нь их хохирол үзэж, тулалдааны талбараас хоёулаа ухран зайлцгаасан гэдэг. Дмитрий ван Дон мөрний дэргэд [[Алтан Орд]]ын цэрэгтэй эрэлхэг зоригтой байлдсан учир [[Донын Дмитрий]] гэж нэрээр алдаршжээ. Энэхүү тулалдаан [[Алтан Орд]]ын захиргаанаас [[Орос]] орныг чөлөөлж чадаагүй юм. Гэхдээ түүхэнд алдаршсан энэ тулалдаан монголын ноёрхлоос эх орноо чөлөөлж, Оросын вант улсууд нэгдэж, төвлөрсөн улс байгуулах угтвар болж өгчээ. Мамай нь албан ёсны Алтан Ордын ханы удам байгаагүй бөгөөд Чингисийн удмын Ногай ханы ач гэдгээрээ Чингисийн удамд тооцогддог. Тэрээр оросын ванлигуудыг Алтан Ордод биш шууд өөрт нь татвар төлж байхыг шаардаж байсан. Иймээс ч Куликовын талд Донын Дмитрийтэй хийсэн тулаанд Алтан Ордын цэрэг Оросын голлох цохилтын хүч болсон байдаг юм. ==Тулалдааны өмнө үүссэн нөхцөл== [[File:Kulikovo01.jpg|thumb|left|Дмитрий ба [[Алтан Орд]]ын олзлогдсон дайчин.]] Оросын ванлигуудын эзэн болох Алтан ордны улс нь тухайн үед хөх ба цагаан гэсэн хоёр ордод хуваагдаад байсан ба Тохтамыш нь хөх ордын хааны суудлыг өвлөж авсаны үр дүнд 1376 онд Доголон Төмөрийн туслалцаатайгаар цагаан ордыг өөртөө нэгтгэжээ. Тохтамыш нь Чингис хааны ач Орд ханы удам юм. Тохтамыш хаан ширээнд залрахын өмнөх хорин жилд хорь гаруй хүн хаан ширээнд залагдсан боловч тухай бүр ордны эргэлтээр амь үрэгджээ. Үүний нилээдийг нь Мамай зохион байгуулсан гэж үздэг байна. Сарайд төрийн эргэлт гарах бүр Оросын вангууд очиж тангараг өргөж Ордод үнэнч байхаа андгайлж аливаа зарга маргаанаа шийдүүлдэг байжээ. XIV дүгээр зууны жараад онд Орос дахь Москвагийн ванлиг болон Алтан ордны улс дахь ёс бусаар хаан ширээг булаан авсан Мамайн хүчирхэгжилт бараг нэгэн цаг үед болсон бөгөөд Алтан ордны улсад Мамайг хүчирхэгжин өндийхөд Оросын вангууд авилга шан харамж өгч ихээхэн тус болжээ. Тэд Мамайн өрсөлдөгч Тагайг 1365 онд, харин 1367 онд Болд Төмөрийг ялснаар түүний замыг нь засч өгсөн. 1376 онд Ижил мөрний зүүн эргээс Мамайд хүчин зүтгэхээр ирсэн Хөх ордын хаан Арапша нь Новосилийн ванлигийг хоослон цөлмөөд Ока мөрнийг гатлан ирсэн Москвагийн ванлигийн цэрэгтэй тулгарахаас зайлсхийсний эцэст 1377 онд Москва-Суздалийн ванлигийн хамтарсан цэргийг Пьяна гол дээр бут цохин Нижегород болон рязанийн ванлигийг хоосруулжээ. Харин дараа жил нь 1378 онд Мамай Москвагийн ванлигийн ван Дмитрийтэй шууд тулгаран эрэгчин эмэгчнээ үзэхээр шийдсэн авч түүний ноён Бегичийн цэрэг Вожа гол дээр салам ялагджээ. Мамай Рязанийн ванлигийг дараа нь хоослон цөлмөсөн боловч 1378-1380 онд ижил мөрний доод урсгал хавийн газар нутгийг Тохтамышд алдсан байна. 1380 оны 8 дугаар сарын 15-нд Коломно хотод Тохтамыш хааны оролцоотойгоор оросын ванлигуудын цэргийн цугларалт зарлагдсан байжээ. Зүүн хойд Оросын бүх газар нутгаас цэрэг ангиуд энэ газрыг зорин цувж байв. Суздаль, Тверь, Смоленскийн их ванлигуудын цэрэг ч иржээ. ==Тулалдааны шалтгаан== [[File:Kulikovo pole - monument.jpg|thumb|left|Куликовын талд босгосон дурсгалын тэмдэг. зохиогч [[Александр Брюллов]] 1848 он]] [[File:Peresv b.jpg|thumb|250px|[[Алесандр Пересвет]] ба Мамайн дайчны халз тулаан. Зураач [[Виктор Васнецов]]]] Орос-монголын зэвсэгт мөргөлдөөн болсон шалтаг нь Мамайн зүгээс урьд нь Жанибекийн үед төлж байсан хэмжээнд хүргэн татвараа нэмэн төлөхийг шаардахад нь Дмитрий Ордын хууль ёсны хаан Тогтомышдд татвар төлж байсан тул түүнд мөн давхар төлөхөөс татгалзсан хариу өгсөн явдал байжээ. Үүнд Ордын хаан ширээний төлөөх тэмцэлд хүчтэй эсэргүүцэл нөлөө үзүүлж буй Мамайг зайлуулах гэсэн Тохтамыш хааны нөлөө маш их байсан. Оросуудын Ордод төлж байсан албан татварын нэг хэлбэр нь цэргийн алба байсан ба тэр л үүргээ биелүүлэх гэж Оросууд хуралдсан юм. Нөгөө талаас Мамай цор ганц эзэн хаан байхыг ихэд хүсэж байсан учир түүний замд саад болж байсан ганц хүн нь Тохтамыш байсан ба түүнийг алтан урагт үл тооцон гадуурхаж доромжилж байсны хариуг хатуухан өгөх бодолтой байсан. Тэрээр Оросуудын хүчийг ашиглаж энэ үйл ажиллагаагаа явуулах бодолтой байжээ. Мамай нь Литовын их ван Ягайлотой хүчээ нийлүүлэн Москватай тэмцэхийн тулд Ягайлотой Ока голын зүүн эрэгт 9 дүгээр сарын 14-нд нийлэхээр тооцоолсон байна. Энэ нь Дмитрий өмнө нь 1373 болон 1379 онуудад Ока голын хойд эрэгт хамгаалалтын байр эзлэн тус голыг гатлахаасаа болгоомжилно хэмээн үзсэнтэй холбоотой аж. Мамай Тохтамышын эсрэг тэмцэхийн тулд Италийн Генуэгийн худалдаачдын дэмжлэгийг авч тэд хариуд нь Орост чөлөөтэй худалдаа хийх эрх, мөн Крым орчмийн газар нутгийг нэхжээ. Үүнийг биелүүлэхийн тулд Москвагийн Дмитрий ванд Оросын Их вангийн суудлыг амлаж хамтран тэмцэх санал тавьжээ. Цагтаа Дмитрий Ван Мамай хоёр хамтран Рязанийн ван Олегийн эсрэг байлдаж явсан ажээ. Гэвч Дмитрий ван Ордоос ирэх хожмийн аюулаас болгоомжлон Мамайг дэмжихээс татгалзаж, Алтан ордын хууль ёсны эзэн хаан Тохтамышт үнэнчээ нотолж энэ саналаас нь татгалзжээ. Мамайн энэ саналыг Тохтамыш хаанд дуулгасан бөгөөд харин ч эсэргээр нь Мамайг ялсанг тохиолдолд эргүүлээд Дмитрийг Оросын их ван болгож болох юм гэсэн тохиролцоо хийсэн. Дмитрийд хоёр л гарц байлаа. Нэгдүгээрт Мамайтай эрэгчин эмэгчинээ үзэж ялан бүх Оросын ван болох, хоёрдугаарт ялагдсан тохиолдолд толгойгоо шонд өлгүүлэх. Тиймээс тэрээр дайтахаас ч өөр аргагүй болсон юм. Оросууд Мамайтай хэрхэн харьцах талаар үнэндээ нэгдсэн үзэл бодол байсангүй, харин Мамай үнэн алдартны шашинтны дайсан болох католикуудтай хамтран ажилладаг тул үнэн алдартны шашинт Оросууд түүнд дургүй байжээ. Ингээд мөргөлдөөн гарах нь гарцаагүй болов. Оросуудын эрх чөлөөний билэг дэмдэг болсон энэ тулалдаан нь тэр үеийн хаан ширээний төлөөх мөргөлдөөний нэгэн адил байсан бөгөөд "Доны" Дмитрийд Мамайг цохих үүргийг Тохтамыш хаан өгсөн юм. Түүнээс бус Оросууд өөрсдөө санаачлан боссон зүйл ч байхгүй тэгээд ийм их хүч гаргах тэнхэл Ордод байсан уу гэхээс Оросуудад байгаагүй юм. Ордын албат Оросууд өөрсдийн хууль ёсны эзэн хааныхаа төлөө буюу Чингисийн удмын хаан ширээ залгамжлагч Тохтамышын л төлөө тулалдсан билээ. Ордын албан татварын нэг нь цэргийн биеээр хаах алба байсан гэж дээр дурьдсан тэр л үүргээ биелүүлжээ. Мамайн холбоотон Ягойла ч 1380 оны 12-р сарын 8-нд болсон тулалдааны талбар луу хоцорч байлаа. Тэрээр хүчний харьцаа хаашаа эргэж хэн нь Ордын хаан хэвээр үлдэхийг ажиглаж байлаа. ==Тулалдааны талбай ба талуудын цэргийн тоо== [[Image:Dmitry Donskoy in the Battle of Kulikovo.jpg|thumb|250px|Дмитрий тулааны талбарт.]] [[File:Дмитрий Донской на Куликовом поле.jpg|thumb|250px|Дмитрий Куликовын талбайд. Зураач [[Василий Сазонов]]]] Тулалдаан болсон Куликовын тал нь өнөөгийн ОХУ-ын Тула хотоос зүүн-өмнө 140 км зайтай Дон, Непрядва, Красивая Меча голуудын хооронд 10 орчим ам.км талбай эзлэх оршдог. Гэсэн хэдий ч өнөөх хэр нь тэнд томоохон тулалдаан болсон шинж тэмдэг олдохгүй байгаа юм. Нийт 200.000 орчим Орос цэрэг оролцсон хэмээн Оросууд үздэг. Маймаа хааны талаас мөн тооны цэрэг бас Генуягийн хөлсний 10.000 орчим явган цэргийг тооцох юм бол 400.000 орчим цэрэг хоёр талаас оролцжээ гэж дүгнэж болохоор байна. Томоохон хэмжээний булш бунхан төмөрлөгийн үлдэгдэл олдохгүй байгаа нь тулалдаан энд болсон гэхэд судлаачдын эргэлзээ төрүүлж байгаа юм. Оросын он дарааллын гар бичмэлд зааснаар Монастырщина тосгоны дэргэдээс ч, Куликовын талын өөр нутгаас ч цэргийн булш олдохгүй байгаа юм. Тэр Куликовын талд ийм их тооны цэрэг багтах боломжгүй нөгөө талаас тулалдаанд шийдвэрлэх нөлөө үзүүлсэн отоонд байсан Монгол жанжнаар удирдуулсан Дмитрий Боброкийн хороо хаана байрлаж багтаж байсан нь тодорхойгүй байгаа юм. Оросын цэргийн тооны талаар оросын түүхийн сурвалжуудад бичихдээ Москвагийн ванлигийн 100 мянган цэрэг, түүний холбоотнуудын 50-100 мянган цэрэг цугларсан хэмээжээ. Харин "Мамайгийн тулааны тэмдэглэл"-д 260 мянга эсвэл 303 мянга ч хэмээн дурдсан байдаг бол "Никоновын он дарааллын бичиг"-т 400 мянга ч гэж дурдсан нь бий. Гэтэл нэлээд хожуу үеийн судлаачид Дмитрийн тугийн доор 50-620 мянган цэрэг л цугларсан байх боломжтойгоос шууд Москвагийн цэрэг нь зөвхөн 20-25 мянга байсан ч гэж үздэг аж. Харин Мамай хэдэн цэрэгтэй байсан бэ? Мамайгийн зөвлөх шадрууд нь түүнд ийнхүү зөвлөсөн гэсэн үг байдаг. "Чиний орд улс хоосорч, хүч чадал чинь суларлаа. Гэвч чамд арвин их баялаг байгаа тул Генуй хотынхон /италичууд/, черкес, ясууд болон бусад ард түмнүүдийг хөлслөе" хэмээж гэнэ. Мөн хөлсний цэргийн тоонд лалууд, буртасуудыг ч нэрлэсэн байдаг аж. Өөр нэгэн мэдээгээр бол Куликовын тал дахь Мамайн цэргийн цөмийг Генуй хотын хөлслөгдсөн явган цэрэг бүрдүүлж, харин морин цэрэг нь жигүүрүүдэд жагссан гэжээ. Бас Генуй хотоос хөлслөгдсөн цэргийн тоо 4000 мянга байсан бөгөөд тэд хөлсөндөө Судакаас Балаклава хүртэлх Крымийн эрэг нутгийг авсан гэдэг аж. Тэр цаг үеийн Алтан ордны улсын цэргийн тоо толгойн талаар 3 түмэн цэрэгтэй байсан / 1362 онд Хөх Усанд болсон тулаан болон Куликовын тулааныг Мамай нь толгод дээрээс 3 түмтийн ноёнтойгоо ажиглан харж байсан гэсэн мэдээ/, эсвэл 4 түм / 1340 онд Галиц руу хийсэн Узбекийн довтолгоон/, 5 түмэн / 1328 онд Тверийг эзлэн сөнөөсөн болон 1378 оны Вож гол дахь тулаан/ цэрэгтэй байсан гэсэн 14 дүгээр зууны үеийн мэдээ байдаг. Гэтэл Мамай нь улсынхаа зөвхөн баруун хагаст л ноёрхож байсан бөгөөд Вож гол болон Куликовын тулалдаанд бараг бүх цэргээ алдсан гэдэг. Харин 1385 онд Тохтамыш нь Тавриз руу довтлохын тулд Алтан ордны улсын бүх нутгаас ердөө л 90 мянган цэрэг хуралдуулж чадаж байсан гэх. Гэтэл дээр дурдсан "Мамайн тулааны тэмдэглэл"-д тэрбээр 800 мянган цэрэгтэй байсан гэсэн нь асар хэтрүүлсэн тоо гэдэг нь ойлгомжтой юм. Оросын түүхчид Оросын цэрэг 40-70.000[1] орчим Мамайн цэрэг 90-150[2] мянга орчим байсан хэмээн үздэг. Түүхч С.Карамзин Оросын армийн тоог 130-150 мянга хүрсэн гэж үздэг. Харин В.Татищев 60 мянга гэсэн тоог заадаг бол Оросын он дарааллын зарим бичгүүдэд цэргийн тоог нилээд хэтрүүлэгтэй гэж болохоор дурьджээ. Тухайлбал, Никоновын он дарааллын бичигт оросын цэргийн тоог 400 мянга, "Мамайтай тулалдсан тухай өгүүллэгүүд" хэмээх түүхийн эх сурвалжид 253 мянга гэж тэмдэглэжээ. Гэхдээ оросын цэргийн тооны талаархи хамгийн үнэн магадтай тоог 70-100 мянга гэж судлаачид үздэг байна. Сүүлийн эх сурвалжаас үзвэл оросууд цэргээ толгойн анги, гол хүч, зүүн, баруун жигүүр, нөөц буюу отох гэсэн таван хэсэгт хуваажээ. Хоёр талаас нийтдээ 100.000 орчим цэрэг тулалдсан байх магадлалтай. Үүнээс олон тооны цэрэг гаргах боломж аль алинд нь байгаагүй юм. Тухайн үеийн Ордын цэрэг 60-80 мянгын хооронд хэлбэлзэж байсан гэж бодохоор үнэнд ойр билээ. Мамайн цэрэг 30.000 орчим түүн дээр Генуягийн хөлсний 4000 явган цэрэг, черкес, хасаг, армен зэрэг бусад үндэстний цэргүүд байсан байх боломжтой. Мамай бол Ордын хууль ёсны эзэн биш тэр төр үймүүлсэн этгээд байсан. Тиймдээ ч түүнд тийм ч их цэрэг байгаагүй хамгийн ихдээ түүнд 40.000 орчим л цэрэг байсан байх боломжтой. Оросуудын цэрэг нь түрэг татаар гаралтай цэрэг дээр нь Ордын хууль ёсны эзэн Тохтамыш хааны илгээсэн монгол цэргийн мянгатууд байсан юм. Тэгээд нийтдээ 45000 орчим байсан байх боломжтой. Тохтамыш хаан тулалдаанд өөрийн бүх цэргийн хүчийг явуулаагүй, учир нь ар хударгаар нь дайран довтолдог нүүдэлчдийн арга залийг мэддэг болохоор өөрийн гар дор лавтай 50-60.000 цэрэг бэлэн байлгаж харин Димтрийд тусламж болгон 15000 орчим цэрэг явуулсан нь тэдгээр нь отолтонд Дмитрий Боброкий болон Тохтамыш хааны жанжны хамтын удирдлага дор байж тулалдаанд шийдвэрлэх нөлөө үзүүлсэн нь лавтай. Нүүдэлчид хэзээнээс нааш отолтыг чадварлаг гүйцэтгэж сурсан өөр хэн ч биш. ==Тулалдааны эхлэл ба явц== Куликовын тулалдааны эхлэл: 9 дүгээр сарын 7-ны орой оросууд цэргээ байлдааны журамд нь оруулж эмхэлсэн байна. Москвагийн вангуудын цэргээс зонхилон бүрдсэн гол хүч нь Москвагийн бояр Тимофей Вельяминовын удирдлага дор төв хэсэгт нь жагсчээ. Баруун жигүүрийг Литвын ван Ольгерд, зүүн жигүүрийг ван Василий Ярославич болон Феодор Моложский нар удирдсан бол толгойн сэргийлэх ангийг ван Симеон Оболенский, Иоанн Тарусский нар манлайлан тулалдаанд оржээ. Харин зүүн жигүүрийн цэргээс холгүй, Дон мөрний дээхнэ талын царсан ойд өнөөх нөөц цэргийн хүчин байрласан байв. Оросын цэрэг монголын зүүн жигүүрийг довтлохоор эртнээс зэхсэн бөгөөд тийм ч учраас хэрэгтэй үед гарч ирэх отооны цэргийг үлдээсэн нь тэр ажээ. 9 дүгээр сарын 6-аас 7-нд шилжих шөнө Дмитрий ван бүх цэргээ тойрон үзлэг хийсэн бөгөөд дараагийн шөнө нь нөөц цэргийн захирагч Боброк Волынскийтэй цуг туршуулд явж татар-монголын болон өөрийнхөө армийн байршлыг тодорхойлон тэмдэглэж авсан байна. Ерөнхий удирдлагыг Тохтамыш хааны заавараар ирсэн хааны түшмэл зааварлаж байсан юм. Тулалдаан эхлэхийн өмнө Татарын Мамайн талаас Кочубей гэх татар-монгол баатар, Оросын талаас Пересвет (Пересвета с Челубеем) гэх хар лам-баатар ирүүлд гарч тулалдааны өмнө байлдаж хоёулаа бие биенээ морины хурдаар бамбайгаа нэвт жадлалцаж үхсэн байна. Уг халз тулааны талаар "Мамайтай тулалдсан тухай өгүүллэгүүд"- ээс өөр ямар ч түүхийн эх сурвалжид дурьдаагүй байдаг бөгөөд хоёр баатар халз тулалдаад хоёулаа үхсэн гэсэн домог байдаг. Тулалдаан явагдсан 9 дүгээр сарьга 8-ны өглөө битүү манантай байсан бөгөөд 11 цагийн орчим манан арилж, тэнгэр цэлмэж эхэлмэгц оросын цэрэг хөндийн тэг дунд байрлах толгодоос давшиж эхэлсэн бөгөөд мөн энэ үед дундаа явган цэрэгтэй, хоёр жигүүртээ морин цэрэг бүхий Мамайн цэрэг шуурхайлан давшиж эхэлжээ. Тэдний цэргийн байлдааны журам нь эмх цэгцтэй, нягт бөгөөд хөдөлгөөнтэй, маневрлах чадвараараа оросын армид багагүй төвөг удсан байна. Мамайн цэргийг ойртон ирсний дараа энэ үе хүртэл толгойн сэргийлэхийн эгнээнд явсан Дмитрий ван уг ангиа орхин, их вангийн тугийн дор үлдэж байлдахаар болсон Михаил Андреевич Бренктэй морь, хувцсаа солиод гол хүч рүүгээ буцсан байна. Тэрээр цэргээ гардан зохион байгуулж, жагсаалын цэргийн хувиар тулалдаанд оролцсон бөгөөд нэр нь үл мэдэгдэх нэгэн жанжинд удирдлагаа хэлбэрийн төдий шилжүүлэв. Их ван Дмитрий ийнхүү жагсаалын цэргийн хувиар тулалдаанд оролцсоныг тайлбарлах нэг шалтгаан байдаг нь тулалдааны явцад тушаалгүйгээр ухрагсадыг шууд цаазлаж, дэг журмыг сахиулах явдал байсан гэж үздэг. Түүнчлэн их ван цэргүүдийнхээ өмно жагсаалын цэргийн хувиар тулалдаанд оролцож, тэдний дайснаа дарах итгэлийг нэмэгдүүлэх нь нэн чухал байжээ. Түүний цаашид амьд явах эсэх нь энэ тулалдаанаас харагдах байсан юм. Дмитрий вангийн цэрэг тулалдааныг эхлүүлжээ. Мамайн хөнгөн морин цэрэг оросын цэрэг рүү уулгалан дайрч хариуд нь оросын явган цэрэг сөрөг дайралтад ороход татар-монголын нум сумчид суман мөндрөөр угтав. Мамайн цэрэг Куликовын талын дагуу давшилтад орж оросын цэргийн харуулын хороог тэргүүний хороод хүртэл нь ухрааж энэ үед Мамай нөөцийн морин цэргээ тулалдаанд оруулсан нь оросын цэргийн зүүн жигүүрийг сэтэлж, Дон мөрөн болон байлдаж байгаа оросын цэргийн ар талд гарснаар тэдний баруун жигүүрээс бусад хэсэг нь ухарлаа. Ихээхэн хүч гаргасны эцэст оросууд татар-монголчуудын довтолгоог тогтоож, фронт болон жигүүрээс хориглон байлдаж эхлэв. Мамайн цэрэг тулалдаанаа үргэлжлүүлж, толгойн сэргийлэх ангийг нийтэд нь шахсаар гол хүч рүү цөмрөн оров. Энд нилээн удаан, сунжирсан тулалдаан болжээ. Нүдээр үзсэн гэрчүүд болон он дарааллын бичээчдийн тэмдэглэснээр Мамайн морин цэргүүдтэй орос-ордын манлай ангийнхан давчуухан зайд аймшиггүигээр зууралдан тулалдсан богөөд морьд хүний хүүрэн дээгүүр явж чадахгүй болж, цэвэрхэн, сул газар гэж үгүй болжээ. Оросууд хэд хэдэн удаа байлдааны эмх цэгцээ алдахын даваан дээр Владимирийн болон Суздалийн цэргүүдийн сахилга бат, хатуужлын ачаар дайсныхаа довтолгоог няцааж байв. ==Тулалдааны төгсгөл== Оросын зүүн жигүүрийн цэрэг нилээд цохигдож, Непрядва гол хүртэл татар-монголчуудад шахагдаж эхлэхэд боломжтой цагийг хүлээн байсан жанжин Боброк Волынский болон Монгол жанждын отооны цэргээ тулалдаанд оруулах тушаал өгчээ. Нөөц хүчний энэхүү морин цэргүүд Мамайн цэргийн гол хүчинд ар талаас нь гэнэтийн, хүчтэй цохилт өгснөөр оросын армийн баруун жигүүр болон гол хүч давшилтад орж, ширүүн тулалдаан болжээ. Мамайн цэргүүд эмх цэгцээ алдаж, ухарснаар тулалдааны явцад үндсэн эргэлт гарав. Тулалдааны явцыг ажиглаж байсан Мамай багахан хүчээ аван ухарсан бөгөөд хүчээ дахин эмхэлж, тулалдааныг үргэлжлүүлэх гэсэн боловч нэгэнт оройтсон байжээ. Орд-Оросын нөөц хүчний цэрэг татаруудыг Красивая Меча гол хүртэл 50 мод газар нэхэн тулалдаж, оросын түүхчдийн бахархан бичсэнээр тэднээс "тоймгүй олныг" хядан устгажээ. Тулалдаан өндөрлөхөд Мамай бараг бүх цэргээ алдаж, оросын армиас дөнгөж 4 мянга хүрэхтэй үгүйтэй хүн үлдсэн байна. Маш олон хүн шархадсаны дотор, их ван Дмитрий өөрөө хүнд шархдаж, тулалдааны талбараас ухаангүй байдалтай олдсон гэдэг. Литовын ван Ягайло Куликовын талд 30-40 километр ойртож ирсэн ч Мамайн цэрэг ялагдсаныг дуулаад эргэн нутаг буцжээ. ==Тулалдааны үр дүн ба хойш болсон үйл явдал== Энэхүү тулалдааны дараа дахин хүчээ зузаатгаж эргэн тулалдахаар шийдсэн Мамайг нутаг буцаж очсон хойно нь хаан Тохтамыш түүн рүү цэрэглэн довтолжээ. Тулалдаан эхлэхийн өмнө Мамайн цэргүүд Тохтамышд бууж өгсөн ба гэхдээ өөрсдийн удирдагч Мамайгаас урван дайсанд нь барьж өгөлгүй (Монголын нууц товчоонд ч ийм түүх гардаг. Монгол цэргүүд удирдагчаа дайсанд нь барьж өгдөггүй уламжлалтай) түүнийг зугтаалгасан байна. Крым руу зугтсан Мамай тэнд өөрийн холбоотон Генуэчүүдэд алагджээ. Мамайн хүү Мансур Литов руу зугтсан ба түүний удмынхан нэртэй язгууртнууд болсон бөгөөд ван хэргэмээр шагнагдсан Глинский вангийн гүнж Елена Москвагийн Их ван Василий III-тай гэрлэж нэгэн хүү төрүүлсэн нь оросын анхны хаан бөгөөд түүхэнд догшин Иван гэж нэрлэгдсэн хаан билээ. Москвагийн ван Киевийн үнэн алдартны шашны тэргүүнийг урьсаныг Суздалийнхан Москва Литовчуудын хуйвалдаан болж буй мэтээр мэдээлжээ. Үнэндээ бол оросын вангуудын зөрчилдөөн гүнзгийрч Алтан ордын хаанд ая тал засан нэр хүнд олж авах гэж нэгийгээ матсан хэрэг байжээ. Тэр үеийн Алтан ордын хааны зөвшөөрсөн ван л Оросын их вангаар томилогддог байжээ. Үүнд дургүйцсэн Тохтамыш Москваг сургаж өгөхөөр хөдөллөө. 1382 оны 8-р сарын 12-нд татаарын цэргүүд Москвад ойртон ирэхэд Тохтамышын сургаар Москвагийн ван яаралтай хотоо орхин явав. Уг нь Москвагийн ван Оросын бусад вангуудаас тусламж хүссэн боловч түүний төлөө монголчуудтай байлдах зоригтон олдсонгүй. Энэ нь ч үнэндээ Дмитрий Тохтамыш хоёрын зэрэг чансааг харуулж буй баримт бөгөөд эзэн хаандаа тэрслэгчийг дэмжих Орос ван байсангүй. Тохтамыш нэгэнт эзэн нь орхин явсан хотыг бүслэн хаагаад харин гадагшаа гарч явагсдад саад хийсэнгүй. Москвагийн вангаас ял асуухаар ирсэн болохоос ард иргэд нь бол гэмгүй, угаасаа өөрсдийн нь харьяаны албат иргэд болохоор алж хядаад байх шаардлагагүй гэж нийгүүлсэнгүйгээр үздэг байсан юм. Хотод архидан зугаалж байсан Москвачууд татаартай найрамдахаар шийдэж хотын хэрэмний хаалгаа онгойл­гохдоо найдвартай хамгаалалт тавихаа мартжээ. Ингээд тэд хотод нэвтрэн орж Москваг эзлэн авч тоножээ. Дмитрийгийн орыг залгамжлахаар Тверийн ван Михайл Александрович санаархсан боловч Тохтамыш хүлээн зөвшөөрсөнгүй. Ингээд Дмитрий ичгүүртэйгээр өөрийн хүү Василийг Тохтамышт явуулснаар түүний Их вангийн эрхийг сэргээн, Василий нь Тохтамышийн дэргэд барьцаанд байх болжээ. Үнэндээ бол Москвагийн ван Дмитрий Ивановичийн суу алдар, түүний Донский гэдэг цол нь энэхүү тулалдаанаас бүр хожим 16-17-р зуунд л гарч иржээ. Тухайн үеийн түүхэн бичигт энэ тулааны тухай нэг их бичдэггүй байжээ. Бүх оросын анхны ван Иван III-т улсыг нэгтгэн зангидах нэр хүнд хэрэгтэй болжээ. Үүнийгээ ч оллоо. 1480 онд Их ван татаруудтай эцсийн тооцоо бодохоор хөдлөхийн өмнө Ростовын Их ламтан Вассиан „өвөг эцэг Дмитрийгийн алдрын замаар ... гайтай „чонон Мамайн" эсрэг хэмээн бичжээ. Чухам энэ үеэс Мамайн тулалдааны тухай домог үүсчээ. Тэр үеийн оросын оршин суугчдын тоо, тулалдаан болсон газар нутгийг харьцуулж үзэхэд хэдэн зуун мянган цэрэг гаргах ч боломжгүй, гаргалаа гэхэд тэнд байлдах талбай ч байхгүй ажээ. Ер нь тэнд гучаад мянган цэрэг л хоёр талаас байлдсан гэж таамагладаг. Яг үнэндээ нөгөө алдарт отоонд байсан хороо хаана байрлаж байсныг одоо ч тогтоож чадаагүй л байгаа гэнэ. ==Мөн үзэх== [[Image:Kulikovo lubok.jpg|thumb|300px|Куликовын тал (1890 он). И.С. Блинов.]] ===Түүхэн хүмүүс=== * [[Доны Дмитрий]] * [[Александр Пересвет]] * [[Ослябля]] * [[Боброк]] * [[Степан Нечаев]] * [[Мамай]] * [[Тохтамыш]] * [[Кочубей]] ===Хамаарал бүхий тулаанууд=== * [[Вожа голын тулалдаан]] * [[Тохтамышийн хийсэн довтолгоон]] * [[Угра гол дээрх их зогсолт]] * [[Монголчуудын довтолгоон]] * [[Орос-Казаны дайнууд]] * [[Орос дах монголын довтолгоон]] * [[Монголын түүхийн он дараалал]] ==Гадаад холбоос== {{commons category|Battle of Kulikovo|Куликовын тулалдаан}} *[http://www.theartofbattle.com/battle-of-kulikovo-1380.htm Куликовын тулалдааны зураг] Жонатан Вебийн бүтээл *{{uk icon}} [http://narodna.pravda.com.ua/history/47bb49ac23245/ Танил домгууд (Куликовын тулалдаан)] * [http://www.shsu.edu/~his_ncp/Zadon.html Зоданшина] * [http://www.fanaticus.org/DBA/battles/Kulikovo/index.html Куликовын тулалдаан] * [http://www.kulpole.ru/english.php?ld=history Куликовын тулалдааны түүх] ==Эшлэл== {{Reflist}} {{coord|53|39.15|N|38|39.21|E}} {{DEFAULTSORT:Куликов 1380}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Алтан ордны улс]] [[Ангилал:Дундад зууны тулалдаан]] [[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Монголчуудын дайн]] [[Ангилал:Монголчуудын оролцсон дайн]] [[Ангилал:Монголчуудын тэлэлтийн тулалдаан]] [[Ангилал:Оросын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:1380 он]] [[Ангилал:14-р зууны тулалдаан]] aqomzopm8lm33qiacx8szowvyyx0szt 708323 708235 2022-08-12T10:12:07Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Куликовын тулалдаан |partof= |image=[[Image:Kulikovo05.jpg|300px]] |caption=17-р зууны бүтээл |date= 1380 оны есдүгээр сарын 8 |place=[[Куликовын тал]], [[Дон мөрөн]] |result=Москвагийн ванлигийн ялалт,<ref>Janet Martin, ''Medieval Russia 980-1584'', (Cambridge University Press, 1996), 214.</ref> |combatant1=[[Орос]]ын ханлигууд:<br> [[Москвагийн вант улс]]<br> [[Тверийн ханлиг]]<br> [[Суздал-Новгородын ханлиг]]<br> [[Смоленскийн ханлиг]]<br> [[Ростов]]<br> [[Ярославийн ханлигl]]<br> [[Муромын ханлиг]]<br> [[File:Iziaslav of Polock Seal avers.png|20px]] [[Полоцкийн ханлиг]]<br> [[Белоозрийн ханлиг]] |combatant2=[[File:Golden Horde flag 1339.svg|25px]] [[Алтан Орд|Монголын эзэнт гүрэн]]<br>[[File:Flag of Genoa.svg|25px]] [[Генуягийн бүгд найрамдах улс|Генуя]]гийн явган цэрэг |commander1=[[Донын Дмитрий]] |commander2=[[File:Golden Horde flag 1339.svg|25px]] [[Мамай]] |strength1=50,000-60,000 <ref name=razin>[[Разин Е. А.]] История военного искусства VI — XVI вв. С.-Пб.: ООО «Издательство Полигон», 1999. — 656 с. Тираж 7000 экз. ISBN 5-89173-040-5 (VI — XVI вв.). ISBN 5-89173-038-3. (Военно-историческая библиотека)[http://militera.lib.ru/science/razin_ea/2/06.html]</ref><br />ойролцоогоор 30,000<ref name=Podhorodecki106>L. Podhorodecki, ''Kulikowe Pole 1380'', Warszawa 2008, s. 106</ref> |strength2=100,000<ref>''Карнацевич В. Л.'' 100 знаменитых сражений. — Харьков., 2004. - стр. 139</ref> – 150,000<ref>''Мерников А. Г., Спектор А. А.'' Всемирная история войн. — Минск., 2005.</ref><br />ойролцоогоор 30,000<ref name=Podhorodecki106 /> |casualties1=20,000 орчим |casualties2=ихээхэн хохирол амссан }} '''Куликовын тулалдаан''' ([[1380]] оны [[9 сарын 8]]) нь [[Дон мөрөн]], [[Непрядва гол]] хоёрын бэлчир орчим [[Куликовын тал]] ([[Бямбын Ринчен|Б.Ринчен]]гийн орчуулгаар "Тутгаалжин" шувууны тал) гэдэг уудам газар [[Алтан Орд]]ын эзэн [[Мамай]], [[Москвагийн вант улс]]ын [[Донын Дмитрий]] нарын хооронд болжээ. Энэ тулалдаан болсон түүхэн нөхцөл нь Алтан ордны хаан ширээг эзлэн байсан Мамай нь өөрийн өрсөлдөгч Тогтамыш хааны эсрэг Литовын вангуудтай холбоо тогтоожээ. Мамай нь Тогтамыш хааны холбоотон болох Москвагийн ван Дмитрийг цохих зорилгоор Москва руу хөдөлсөн бөгөөд энэ дайнд Литовын вантай хамтран тулалдах бодолтой байжээ. Гэтэл Тогтамышын холбоотон Дмитрий өрсөн хөдөлж Маматай тулалдсан байна. Тулалдаан туйлын ширүүн болж, хоёр талаас их цус урсаж, маш олон хүний амь үрэгдсэн байна. Аль аль тал нь их хохирол үзэж, тулалдааны талбараас хоёулаа ухран зайлцгаасан гэдэг. Дмитрий ван Дон мөрний дэргэд [[Алтан Орд]]ын цэрэгтэй эрэлхэг зоригтой байлдсан учир [[Донын Дмитрий]] гэж нэрээр алдаршжээ. Энэхүү тулалдаан [[Алтан Орд]]ын захиргаанаас [[Орос]] орныг чөлөөлж чадаагүй юм. Гэхдээ түүхэнд алдаршсан энэ тулалдаан монголын ноёрхлоос эх орноо чөлөөлж, Оросын вант улсууд нэгдэж, төвлөрсөн улс байгуулах угтвар болж өгчээ. Мамай нь албан ёсны Алтан Ордын ханы удам байгаагүй бөгөөд Чингисийн удмын Ногай ханы ач гэдгээрээ Чингисийн удамд тооцогддог. Тэрээр оросын ванлигуудыг Алтан Ордод биш шууд өөрт нь татвар төлж байхыг шаардаж байсан. Иймээс ч Куликовын талд Донын Дмитрийтэй хийсэн тулаанд Алтан Ордын цэрэг Оросын голлох цохилтын хүч болсон байдаг юм. ==Тулалдааны өмнө үүссэн нөхцөл== [[File:Kulikovo01.jpg|thumb|left|Дмитрий ба [[Алтан Орд]]ын олзлогдсон дайчин.]] Оросын ванлигуудын эзэн болох Алтан ордны улс нь тухайн үед хөх ба цагаан гэсэн хоёр ордод хуваагдаад байсан ба Тохтамыш нь хөх ордын хааны суудлыг өвлөж авсаны үр дүнд 1376 онд Доголон Төмөрийн туслалцаатайгаар цагаан ордыг өөртөө нэгтгэжээ. Тохтамыш нь Чингис хааны ач Орд ханы удам юм. Тохтамыш хаан ширээнд залрахын өмнөх хорин жилд хорь гаруй хүн хаан ширээнд залагдсан боловч тухай бүр ордны эргэлтээр амь үрэгджээ. Үүний нилээдийг нь Мамай зохион байгуулсан гэж үздэг байна. Сарайд төрийн эргэлт гарах бүр Оросын вангууд очиж тангараг өргөж Ордод үнэнч байхаа андгайлж аливаа зарга маргаанаа шийдүүлдэг байжээ. XIV дүгээр зууны жараад онд Орос дахь Москвагийн ванлиг болон Алтан ордны улс дахь ёс бусаар хаан ширээг булаан авсан Мамайн хүчирхэгжилт бараг нэгэн цаг үед болсон бөгөөд Алтан ордны улсад Мамайг хүчирхэгжин өндийхөд Оросын вангууд авилга шан харамж өгч ихээхэн тус болжээ. Тэд Мамайн өрсөлдөгч Тагайг 1365 онд, харин 1367 онд Болд Төмөрийг ялснаар түүний замыг нь засч өгсөн. 1376 онд Ижил мөрний зүүн эргээс Мамайд хүчин зүтгэхээр ирсэн Хөх ордын хаан Арапша нь Новосилийн ванлигийг хоослон цөлмөөд Ока мөрнийг гатлан ирсэн Москвагийн ванлигийн цэрэгтэй тулгарахаас зайлсхийсний эцэст 1377 онд Москва-Суздалийн ванлигийн хамтарсан цэргийг Пьяна гол дээр бут цохин Нижегород болон рязанийн ванлигийг хоосруулжээ. Харин дараа жил нь 1378 онд Мамай Москвагийн ванлигийн ван Дмитрийтэй шууд тулгаран эрэгчин эмэгчнээ үзэхээр шийдсэн авч түүний ноён Бегичийн цэрэг Вожа гол дээр салам ялагджээ. Мамай Рязанийн ванлигийг дараа нь хоослон цөлмөсөн боловч 1378-1380 онд ижил мөрний доод урсгал хавийн газар нутгийг Тохтамышд алдсан байна. 1380 оны 8 дугаар сарын 15-нд Коломно хотод Тохтамыш хааны оролцоотойгоор оросын ванлигуудын цэргийн цугларалт зарлагдсан байжээ. Зүүн хойд Оросын бүх газар нутгаас цэрэг ангиуд энэ газрыг зорин цувж байв. Суздаль, Тверь, Смоленскийн их ванлигуудын цэрэг ч иржээ. ==Тулалдааны шалтгаан== [[File:Kulikovo pole - monument.jpg|thumb|left|Куликовын талд босгосон дурсгалын тэмдэг. зохиогч [[Александр Брюллов]] 1848 он]] [[File:Peresv b.jpg|thumb|250px|[[Алесандр Пересвет]] ба Мамайн дайчны халз тулаан. Зураач [[Виктор Васнецов]]]] Орос-монголын зэвсэгт мөргөлдөөн болсон шалтаг нь Мамайн зүгээс урьд нь Жанибекийн үед төлж байсан хэмжээнд хүргэн татвараа нэмэн төлөхийг шаардахад нь Дмитрий Ордын хууль ёсны хаан Тогтомышдд татвар төлж байсан тул түүнд мөн давхар төлөхөөс татгалзсан хариу өгсөн явдал байжээ. Үүнд Ордын хаан ширээний төлөөх тэмцэлд хүчтэй эсэргүүцэл нөлөө үзүүлж буй Мамайг зайлуулах гэсэн Тохтамыш хааны нөлөө маш их байсан. Оросуудын Ордод төлж байсан албан татварын нэг хэлбэр нь цэргийн алба байсан ба тэр л үүргээ биелүүлэх гэж Оросууд хуралдсан юм. Нөгөө талаас Мамай цор ганц эзэн хаан байхыг ихэд хүсэж байсан учир түүний замд саад болж байсан ганц хүн нь Тохтамыш байсан ба түүнийг алтан урагт үл тооцон гадуурхаж доромжилж байсны хариуг хатуухан өгөх бодолтой байсан. Тэрээр Оросуудын хүчийг ашиглаж энэ үйл ажиллагаагаа явуулах бодолтой байжээ. Мамай нь Литовын их ван Ягайлотой хүчээ нийлүүлэн Москватай тэмцэхийн тулд Ягайлотой Ока голын зүүн эрэгт 9 дүгээр сарын 14-нд нийлэхээр тооцоолсон байна. Энэ нь Дмитрий өмнө нь 1373 болон 1379 онуудад Ока голын хойд эрэгт хамгаалалтын байр эзлэн тус голыг гатлахаасаа болгоомжилно хэмээн үзсэнтэй холбоотой аж. Мамай Тохтамышын эсрэг тэмцэхийн тулд Италийн Генуэгийн худалдаачдын дэмжлэгийг авч тэд хариуд нь Орост чөлөөтэй худалдаа хийх эрх, мөн Крым орчмийн газар нутгийг нэхжээ. Үүнийг биелүүлэхийн тулд Москвагийн Дмитрий ванд Оросын Их вангийн суудлыг амлаж хамтран тэмцэх санал тавьжээ. Цагтаа Дмитрий Ван Мамай хоёр хамтран Рязанийн ван Олегийн эсрэг байлдаж явсан ажээ. Гэвч Дмитрий ван Ордоос ирэх хожмийн аюулаас болгоомжлон Мамайг дэмжихээс татгалзаж, Алтан ордын хууль ёсны эзэн хаан Тохтамышт үнэнчээ нотолж энэ саналаас нь татгалзжээ. Мамайн энэ саналыг Тохтамыш хаанд дуулгасан бөгөөд харин ч эсэргээр нь Мамайг ялсанг тохиолдолд эргүүлээд Дмитрийг Оросын их ван болгож болох юм гэсэн тохиролцоо хийсэн. Дмитрийд хоёр л гарц байлаа. Нэгдүгээрт Мамайтай эрэгчин эмэгчинээ үзэж ялан бүх Оросын ван болох, хоёрдугаарт ялагдсан тохиолдолд толгойгоо шонд өлгүүлэх. Тиймээс тэрээр дайтахаас ч өөр аргагүй болсон юм. Оросууд Мамайтай хэрхэн харьцах талаар үнэндээ нэгдсэн үзэл бодол байсангүй, харин Мамай үнэн алдартны шашинтны дайсан болох католикуудтай хамтран ажилладаг тул үнэн алдартны шашинт Оросууд түүнд дургүй байжээ. Ингээд мөргөлдөөн гарах нь гарцаагүй болов. Оросуудын эрх чөлөөний билэг дэмдэг болсон энэ тулалдаан нь тэр үеийн хаан ширээний төлөөх мөргөлдөөний нэгэн адил байсан бөгөөд "Доны" Дмитрийд Мамайг цохих үүргийг Тохтамыш хаан өгсөн юм. Түүнээс бус Оросууд өөрсдөө санаачлан боссон зүйл ч байхгүй тэгээд ийм их хүч гаргах тэнхэл Ордод байсан уу гэхээс Оросуудад байгаагүй юм. Ордын албат Оросууд өөрсдийн хууль ёсны эзэн хааныхаа төлөө буюу Чингисийн удмын хаан ширээ залгамжлагч Тохтамышын л төлөө тулалдсан билээ. Ордын албан татварын нэг нь цэргийн биеээр хаах алба байсан гэж дээр дурьдсан тэр л үүргээ биелүүлжээ. Мамайн холбоотон Ягойла ч 1380 оны 12-р сарын 8-нд болсон тулалдааны талбар луу хоцорч байлаа. Тэрээр хүчний харьцаа хаашаа эргэж хэн нь Ордын хаан хэвээр үлдэхийг ажиглаж байлаа. ==Тулалдааны талбай ба талуудын цэргийн тоо== [[Image:Dmitry Donskoy in the Battle of Kulikovo.jpg|thumb|250px|Дмитрий тулааны талбарт.]] [[File:Дмитрий Донской на Куликовом поле.jpg|thumb|250px|Дмитрий Куликовын талбайд. Зураач [[Василий Сазонов]]]] Тулалдаан болсон Куликовын тал нь өнөөгийн ОХУ-ын [[Тула]] хотоос зүүн-өмнө 140 км зайтай Дон, Непрядва, Красивая Меча голуудын хооронд 10 орчим ам.км талбай эзлэх оршдог. Гэсэн хэдий ч өнөөх хэр нь тэнд эрэл хайгуулын ажлаас томоохон тулалдаан болсон ямар нэг шинж тэмдэг олдохгүй байгаа юм. Нийт 200.000 орчим Орос цэрэг оролцсон хэмээн оросын судлаачид үздэг. Маймаа хааны талаас мөн тооны цэрэг бас Генуягийн хөлсний 10.000 орчим явган цэргийг тооцох юм бол 400.000 орчим цэрэг хоёр талаас оролцжээ гэж дүгнэж болохоор байна. Томоохон хэмжээний булш бунхан төмөрлөгийн үлдэгдэл олдохгүй байгаа нь тулалдаан энд болсон гэхэд судлаачдын эргэлзээ төрүүлж байгаа юм. Оросын он дарааллын гар бичмэлд зааснаар Монастырщина тосгоны дэргэдээс ч, Куликовын талын өөр нутгаас ч цэргийн булш олдохгүй байгаа юм. Тэр Куликовын талд ийм их тооны цэрэг багтах боломжгүй нөгөө талаас тулалдаанд шийдвэрлэх нөлөө үзүүлсэн отоонд байсан Монгол жанжнаар удирдуулсан Дмитрий Боброкийн хороо хаана байрлаж багтаж байсан нь тодорхойгүй байгаа юм. Оросын цэргийн тооны талаар оросын түүхийн сурвалжуудад бичихдээ Москвагийн ванлигийн 100 мянган цэрэг, түүний холбоотнуудын 50-100 мянган цэрэг цугларсан хэмээжээ. Харин "Мамайгийн тулааны тэмдэглэл"-д 260 мянга эсвэл 303 мянга ч хэмээн дурдсан байдаг бол "[[Никоновын он дарааллын бичиг]]"-т ([[Орос хэл|орос]]. Никоновская летопись) 400 мянга ч гэж дурдсан нь бий. Гэтэл нэлээд хожуу үеийн судлаачид Дмитрийн тугийн доор 50-620 мянган цэрэг л цугларсан байх боломжтойгоос шууд Москвагийн цэрэг нь зөвхөн 20-25 мянга байсан ч гэж үздэг аж. Харин Мамай хэдэн цэрэгтэй байсан бэ? Мамайгийн зөвлөх шадрууд нь түүнд ийнхүү зөвлөсөн гэсэн үг байдаг. "Чиний орд улс хоосорч, хүч чадал чинь суларлаа. Гэвч чамд арвин их баялаг байгаа тул Генуй хотынхон /италичууд/, черкес, ясууд болон бусад ард түмнүүдийг хөлслөе" хэмээж гэнэ. Мөн хөлсний цэргийн тоонд лалууд, буртасуудыг ч нэрлэсэн байдаг аж. Өөр нэгэн мэдээгээр бол Куликовын тал дахь Мамайн цэргийн цөмийг Генуй хотын хөлслөгдсөн явган цэрэг бүрдүүлж, харин морин цэрэг нь жигүүрүүдэд жагссан гэжээ. Бас Генуй хотоос хөлслөгдсөн цэргийн тоо 4000 мянга байсан бөгөөд тэд хөлсөндөө Судакаас Балаклава хүртэлх Крымийн эрэг нутгийг авсан гэдэг аж. Тэр цаг үеийн Алтан ордны улсын цэргийн тоо толгойн талаар 3 түмэн цэрэгтэй байсан / 1362 онд Хөх Усанд болсон тулаан болон Куликовын тулааныг Мамай нь толгод дээрээс 3 түмтийн ноёнтойгоо ажиглан харж байсан гэсэн мэдээ/, эсвэл 4 түм / 1340 онд Галиц руу хийсэн Узбекийн довтолгоон/, 5 түмэн / 1328 онд Тверийг эзлэн сөнөөсөн болон 1378 оны Вож гол дахь тулаан/ цэрэгтэй байсан гэсэн 14 дүгээр зууны үеийн мэдээ байдаг. Гэтэл Мамай нь улсынхаа зөвхөн баруун хагаст л ноёрхож байсан бөгөөд Вож гол болон Куликовын тулалдаанд бараг бүх цэргээ алдсан гэдэг. Харин 1385 онд Тохтамыш нь Тавриз руу довтлохын тулд Алтан ордны улсын бүх нутгаас ердөө л 90 мянган цэрэг хуралдуулж чадаж байсан гэх. Гэтэл дээр дурдсан "Мамайн тулааны тэмдэглэл"-д тэрбээр 800 мянган цэрэгтэй байсан гэсэн нь асар хэтрүүлсэн тоо гэдэг нь ойлгомжтой юм. Оросын түүхчид Оросын цэрэг 40-70.000[1] орчим Мамайн цэрэг 90-150[2] мянга орчим байсан хэмээн үздэг. Түүхч С.Карамзин Оросын армийн тоог 130-150 мянга хүрсэн гэж үздэг. Харин В.Татищев 60 мянга гэсэн тоог заадаг бол Оросын он дарааллын зарим бичгүүдэд цэргийн тоог нилээд хэтрүүлэгтэй гэж болохоор дурьджээ. Тухайлбал, Никоновын он дарааллын бичигт оросын цэргийн тоог 400 мянга, "Мамайтай тулалдсан тухай өгүүллэгүүд" хэмээх түүхийн эх сурвалжид 253 мянга гэж тэмдэглэжээ. Гэхдээ оросын цэргийн тооны талаархи хамгийн үнэн магадтай тоог 70-100 мянга гэж судлаачид үздэг байна. Сүүлийн эх сурвалжаас үзвэл оросууд цэргээ толгойн анги, гол хүч, зүүн, баруун жигүүр, нөөц буюу отох гэсэн таван хэсэгт хуваажээ. Хоёр талаас нийтдээ 100.000 орчим цэрэг тулалдсан байх магадлалтай. Үүнээс олон тооны цэрэг гаргах боломж аль алинд нь байгаагүй юм. Тухайн үеийн Ордын цэрэг 60-80 мянгын хооронд хэлбэлзэж байсан гэж бодохоор үнэнд ойр билээ. Мамайн цэрэг 30.000 орчим түүн дээр Генуягийн хөлсний 4000 явган цэрэг, черкес, хасаг, армен зэрэг бусад үндэстний цэргүүд байсан байх боломжтой. Мамай бол Ордын хууль ёсны эзэн биш тэр төр үймүүлсэн этгээд байсан. Тиймдээ ч түүнд тийм ч их цэрэг байгаагүй хамгийн ихдээ түүнд 40.000 орчим л цэрэг байсан байх боломжтой. Оросуудын цэрэг нь түрэг татаар гаралтай цэрэг дээр нь Ордын хууль ёсны эзэн Тохтамыш хааны илгээсэн монгол цэргийн мянгатууд байсан юм. Тэгээд нийтдээ 45000 орчим байсан байх боломжтой. Тохтамыш хаан тулалдаанд өөрийн бүх цэргийн хүчийг явуулаагүй, учир нь ар хударгаар нь дайран довтолдог нүүдэлчдийн арга залийг мэддэг болохоор өөрийн гар дор лавтай 50-60.000 цэрэг бэлэн байлгаж харин Димтрийд тусламж болгон 15000 орчим цэрэг явуулсан нь тэдгээр нь отолтонд Дмитрий Боброкий болон Тохтамыш хааны жанжны хамтын удирдлага дор байж тулалдаанд шийдвэрлэх нөлөө үзүүлсэн нь лавтай. Нүүдэлчид хэзээнээс нааш отолтыг чадварлаг гүйцэтгэж сурсан өөр хэн ч биш. ==Тулалдааны эхлэл ба явц== Куликовын тулалдааны эхлэл: 1380 оны 9 дүгээр сарын 7-ны орой оросууд цэргээ байлдааны журамд нь оруулж эмхэлсэн байна. Москвагийн вангуудын цэргээс зонхилон бүрдсэн гол хүч нь Москвагийн бояр Тимофей Вельяминовын удирдлага дор төв хэсэгт нь жагсчээ. Баруун жигүүрийг Литвын ван Ольгерд, зүүн жигүүрийг ван Василий Ярославич болон Феодор Моложский нар удирдсан бол толгойн сэргийлэх ангийг ван Симеон Оболенский, Иоанн Тарусский нар манлайлан тулалдаанд оржээ. Харин зүүн жигүүрийн цэргээс холгүй, Дон мөрний дээхнэ талын царсан ойд өнөөх нөөц цэргийн хүчин байрласан байв. Оросын цэрэг монголын зүүн жигүүрийг довтлохоор эртнээс зэхсэн бөгөөд тийм ч учраас хэрэгтэй үед гарч ирэх отооны цэргийг үлдээсэн нь тэр ажээ. 9 дүгээр сарын 6-аас 7-нд шилжих шөнө Дмитрий ван бүх цэргээ тойрон үзлэг хийсэн бөгөөд дараагийн шөнө нь нөөц цэргийн захирагч Боброк Волынскийтэй цуг туршуулд явж татар-монголын болон өөрийнхөө армийн байршлыг тодорхойлон тэмдэглэж авсан байна. Ерөнхий удирдлагыг Тохтамыш хааны заавараар ирсэн хааны түшмэл зааварлаж байсан юм. Тулалдаан эхлэхийн өмнө Татарын Мамайн талаас [[Кочубей]] гэх татар-монгол баатар, Оросын талаас Пересвет (Пересвета с Челубеем) гэх хар лам-баатар ирүүлд гарч тулалдааны өмнө байлдаж хоёулаа бие биенээ морины хурдаар бамбайгаа нэвт жадлалцаж үхсэн байна. Уг халз тулааны талаар "Мамайтай тулалдсан тухай өгүүллэгүүд"- ээс өөр ямар ч түүхийн эх сурвалжид дурьдаагүй байдаг бөгөөд хоёр баатар халз тулалдаад хоёулаа үхсэн гэсэн домог байдаг. Тулалдаан явагдсан 9 дүгээр сарьга 8-ны өглөө битүү манантай байсан бөгөөд 11 цагийн орчим манан арилж, тэнгэр цэлмэж эхэлмэгц оросын цэрэг хөндийн тэг дунд байрлах толгодоос давшиж эхэлсэн бөгөөд мөн энэ үед дундаа явган цэрэгтэй, хоёр жигүүртээ морин цэрэг бүхий Мамайн цэрэг шуурхайлан давшиж эхэлжээ. Тэдний цэргийн байлдааны журам нь эмх цэгцтэй, нягт бөгөөд хөдөлгөөнтэй, маневрлах чадвараараа оросын армид багагүй төвөг удсан байна. Мамайн цэргийг ойртон ирсний дараа энэ үе хүртэл толгойн сэргийлэхийн эгнээнд явсан Дмитрий ван уг ангиа орхин, их вангийн тугийн дор үлдэж байлдахаар болсон Михаил Андреевич Бренктэй морь, хувцсаа солиод гол хүч рүүгээ буцсан байна. Тэрээр цэргээ гардан зохион байгуулж, жагсаалын цэргийн хувиар тулалдаанд оролцсон бөгөөд нэр нь үл мэдэгдэх нэгэн жанжинд удирдлагаа хэлбэрийн төдий шилжүүлэв. Их ван Дмитрий ийнхүү жагсаалын цэргийн хувиар тулалдаанд оролцсоныг тайлбарлах нэг шалтгаан байдаг нь тулалдааны явцад тушаалгүйгээр ухрагсадыг шууд цаазлаж, дэг журмыг сахиулах явдал байсан гэж үздэг. Түүнчлэн их ван цэргүүдийнхээ өмно жагсаалын цэргийн хувиар тулалдаанд оролцож, тэдний дайснаа дарах итгэлийг нэмэгдүүлэх нь нэн чухал байжээ. Түүний цаашид амьд явах эсэх нь энэ тулалдаанаас харагдах байсан юм. Дмитрий вангийн цэрэг тулалдааныг эхлүүлжээ. Мамайн хөнгөн морин цэрэг оросын цэрэг рүү уулгалан дайрч хариуд нь оросын явган цэрэг сөрөг дайралтад ороход татар-монголын нум сумчид суман мөндрөөр угтав. Мамайн цэрэг Куликовын талын дагуу давшилтад орж оросын цэргийн харуулын хороог тэргүүний хороод хүртэл нь ухрааж энэ үед Мамай нөөцийн морин цэргээ тулалдаанд оруулсан нь оросын цэргийн зүүн жигүүрийг сэтэлж, Дон мөрөн болон байлдаж байгаа оросын цэргийн ар талд гарснаар тэдний баруун жигүүрээс бусад хэсэг нь ухарлаа. Ихээхэн хүч гаргасны эцэст оросууд татар-монголчуудын довтолгоог тогтоож, фронт болон жигүүрээс хориглон байлдаж эхлэв. Мамайн цэрэг тулалдаанаа үргэлжлүүлж, толгойн сэргийлэх ангийг нийтэд нь шахсаар гол хүч рүү цөмрөн оров. Энд нилээн удаан, сунжирсан тулалдаан болжээ. Нүдээр үзсэн гэрчүүд болон он дарааллын бичээчдийн тэмдэглэснээр Мамайн морин цэргүүдтэй орос-ордын манлай ангийнхан давчуухан зайд аймшиггүигээр зууралдан тулалдсан богөөд морьд хүний хүүрэн дээгүүр явж чадахгүй болж, цэвэрхэн, сул газар гэж үгүй болжээ. Оросууд хэд хэдэн удаа байлдааны эмх цэгцээ алдахын даваан дээр Владимирийн болон Суздалийн цэргүүдийн сахилга бат, хатуужлын ачаар дайсныхаа довтолгоог няцааж байв. ==Тулалдааны төгсгөл== Оросын зүүн жигүүрийн цэрэг нилээд цохигдож, Непрядва гол хүртэл татар-монголчуудад шахагдаж эхлэхэд боломжтой цагийг хүлээн байсан жанжин Боброк Волынский болон Монгол жанждын отооны цэргээ тулалдаанд оруулах тушаал өгчээ. Нөөц хүчний энэхүү морин цэргүүд Мамайн цэргийн гол хүчинд ар талаас нь гэнэтийн, хүчтэй цохилт өгснөөр оросын армийн баруун жигүүр болон гол хүч давшилтад орж, ширүүн тулалдаан болжээ. Мамайн цэргүүд эмх цэгцээ алдаж, ухарснаар тулалдааны явцад үндсэн эргэлт гарав. Тулалдааны явцыг ажиглаж байсан Мамай багахан хүчээ аван ухарсан бөгөөд хүчээ дахин эмхэлж, тулалдааныг үргэлжлүүлэх гэсэн боловч нэгэнт оройтсон байжээ. Орд-Оросын нөөц хүчний цэрэг татаруудыг Красивая Меча гол хүртэл 50 мод газар нэхэн тулалдаж, оросын түүхчдийн бахархан бичсэнээр тэднээс "тоймгүй олныг" хядан устгажээ. Тулалдаан өндөрлөхөд Мамай бараг бүх цэргээ алдаж, оросын армиас дөнгөж 4 мянга хүрэхтэй үгүйтэй хүн үлдсэн байна. Маш олон хүн шархадсаны дотор, их ван Дмитрий өөрөө хүнд шархдаж, тулалдааны талбараас ухаангүй байдалтай олдсон гэдэг. Литовын ван Ягайло Куликовын талд 30-40 километр ойртож ирсэн ч Мамайн цэрэг ялагдсаныг дуулаад эргэн нутаг буцжээ. ==Тулалдааны үр дүн ба хойш болсон үйл явдал== Энэхүү тулалдааны дараа дахин хүчээ зузаатгаж эргэн тулалдахаар шийдсэн Мамайг нутаг буцаж очсон хойно нь хаан Тохтамыш түүн рүү цэрэглэн довтолжээ. Тулалдаан эхлэхийн өмнө Мамайн цэргүүд Тохтамышд бууж өгсөн ба гэхдээ өөрсдийн удирдагч Мамайгаас урван дайсанд нь барьж өгөлгүй (Монголын нууц товчоонд ч ийм түүх гардаг. Монгол цэргүүд удирдагчаа дайсанд нь барьж өгдөггүй уламжлалтай) түүнийг зугтаалгасан байна. Крым руу зугтсан Мамай тэнд өөрийн холбоотон Генуэчүүдэд алагджээ. Мамайн хүү Мансур Литов руу зугтсан ба түүний удмынхан нэртэй язгууртнууд болсон бөгөөд ван хэргэмээр шагнагдсан Глинский вангийн гүнж Елена Москвагийн Их ван Василий III-тай гэрлэж нэгэн хүү төрүүлсэн нь оросын анхны хаан бөгөөд түүхэнд догшин Иван гэж нэрлэгдсэн хаан билээ. Москвагийн ван Киевийн үнэн алдартны шашны тэргүүнийг урьсаныг Суздалийнхан Москва Литовчуудын хуйвалдаан болж буй мэтээр мэдээлжээ. Үнэндээ бол оросын вангуудын зөрчилдөөн гүнзгийрч Алтан ордын хаанд ая тал засан нэр хүнд олж авах гэж нэгийгээ матсан хэрэг байжээ. Тэр үеийн Алтан ордын хааны зөвшөөрсөн ван л Оросын их вангаар томилогддог байжээ. Үүнд дургүйцсэн Тохтамыш Москваг сургаж өгөхөөр хөдөллөө. 1382 оны 8-р сарын 12-нд татаарын цэргүүд Москвад ойртон ирэхэд Тохтамышын сургаар Москвагийн ван яаралтай хотоо орхин явав. Уг нь Москвагийн ван Оросын бусад вангуудаас тусламж хүссэн боловч түүний төлөө монголчуудтай байлдах зоригтон олдсонгүй. Энэ нь ч үнэндээ Дмитрий Тохтамыш хоёрын зэрэг чансааг харуулж буй баримт бөгөөд эзэн хаандаа тэрслэгчийг дэмжих Орос ван байсангүй. Тохтамыш нэгэнт эзэн нь орхин явсан хотыг бүслэн хаагаад харин гадагшаа гарч явагсдад саад хийсэнгүй. Москвагийн вангаас ял асуухаар ирсэн болохоос ард иргэд нь бол гэмгүй, угаасаа өөрсдийн нь харьяаны албат иргэд болохоор алж хядаад байх шаардлагагүй гэж нийгүүлсэнгүйгээр үздэг байсан юм. Хотод архидан зугаалж байсан Москвачууд татаартай найрамдахаар шийдэж хотын хэрэмний хаалгаа онгойл­гохдоо найдвартай хамгаалалт тавихаа мартжээ. Ингээд тэд хотод нэвтрэн орж Москваг эзлэн авч тоножээ. Дмитрийгийн орыг залгамжлахаар Тверийн ван Михайл Александрович санаархсан боловч Тохтамыш хүлээн зөвшөөрсөнгүй. Ингээд Дмитрий ичгүүртэйгээр өөрийн хүү Василийг Тохтамышт явуулснаар түүний Их вангийн эрхийг сэргээн, Василий нь Тохтамышийн дэргэд барьцаанд байх болжээ. Үнэндээ бол Москвагийн ван Дмитрий Ивановичийн суу алдар, түүний Донский гэдэг цол нь энэхүү тулалдаанаас бүр хожим 16-17-р зуунд л гарч иржээ. Тухайн үеийн түүхэн бичигт энэ тулааны тухай нэг их бичдэггүй байжээ. Бүх оросын анхны ван Иван III-т улсыг нэгтгэн зангидах нэр хүнд хэрэгтэй болжээ. Үүнийгээ ч оллоо. 1480 онд Их ван татаруудтай эцсийн тооцоо бодохоор хөдлөхийн өмнө Ростовын Их ламтан Вассиан „өвөг эцэг Дмитрийгийн алдрын замаар ... гайтай „чонон Мамайн" эсрэг хэмээн бичжээ. Чухам энэ үеэс Мамайн тулалдааны тухай домог үүсчээ. Тэр үеийн оросын оршин суугчдын тоо, тулалдаан болсон газар нутгийг харьцуулж үзэхэд хэдэн зуун мянган цэрэг гаргах ч боломжгүй, гаргалаа гэхэд тэнд байлдах талбай ч байхгүй ажээ. Ер нь тэнд гучаад мянган цэрэг л хоёр талаас байлдсан гэж таамагладаг. Яг үнэндээ нөгөө алдарт отоонд байсан хороо хаана байрлаж байсныг одоо ч тогтоож чадаагүй л байгаа гэнэ. ==Мөн үзэх== [[Image:Kulikovo lubok.jpg|thumb|300px|Куликовын тал (1890 он). И.С. Блинов.]] ===Түүхэн хүмүүс=== * [[Доны Дмитрий]] * [[Александр Пересвет]] * [[Ослябля]] * [[Боброк]] * [[Степан Нечаев]] * [[Мамай]] * [[Тохтамыш]] * [[Кочубей]] ===Хамаарал бүхий тулаанууд=== * [[Вожа голын тулалдаан]] * [[Тохтамышийн хийсэн довтолгоон]] * [[Угра гол дээрх их зогсолт]] * [[Монголчуудын довтолгоон]] * [[Орос-Казаны дайнууд]] * [[Орос дах монголын довтолгоон]] * [[Монголын түүхийн он дараалал]] ==Гадаад холбоос== {{commons category|Battle of Kulikovo|Куликовын тулалдаан}} *[http://www.theartofbattle.com/battle-of-kulikovo-1380.htm Куликовын тулалдааны зураг] Жонатан Вебийн бүтээл *{{uk icon}} [http://narodna.pravda.com.ua/history/47bb49ac23245/ Танил домгууд (Куликовын тулалдаан)] * [http://www.shsu.edu/~his_ncp/Zadon.html Зоданшина] * [http://www.fanaticus.org/DBA/battles/Kulikovo/index.html Куликовын тулалдаан] * [http://www.kulpole.ru/english.php?ld=history Куликовын тулалдааны түүх] ==Эшлэл== {{Reflist}} {{coord|53|39.15|N|38|39.21|E}} {{DEFAULTSORT:Куликов 1380}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Алтан ордны улс]] [[Ангилал:Дундад зууны тулалдаан]] [[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Монголчуудын дайн]] [[Ангилал:Монголчуудын оролцсон дайн]] [[Ангилал:Монголчуудын тэлэлтийн тулалдаан]] [[Ангилал:Оросын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:1380 он]] [[Ангилал:14-р зууны тулалдаан]] j5q0nd86evi1s4qz0zrwj3robu3vf55 708335 708323 2022-08-12T10:36:26Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Куликовын тулалдаан |partof= |image=[[Image:Kulikovo05.jpg|300px]] |caption=17-р зууны бүтээл |date= 1380 оны есдүгээр сарын 8 |place=[[Куликовын тал]], [[Дон мөрөн]] |result=Москвагийн ванлигийн ялалт,<ref>Janet Martin, ''Medieval Russia 980-1584'', (Cambridge University Press, 1996), 214.</ref> |combatant1=[[Орос]]ын ханлигууд:<br> [[Москвагийн вант улс]]<br> [[Тверийн ханлиг]]<br> [[Суздал-Новгородын ханлиг]]<br> [[Смоленскийн ханлиг]]<br> [[Ростов]]<br> [[Ярославийн ханлигl]]<br> [[Муромын ханлиг]]<br> [[File:Iziaslav of Polock Seal avers.png|20px]] [[Полоцкийн ханлиг]]<br> [[Белоозрийн ханлиг]] |combatant2=[[File:Golden Horde flag 1339.svg|25px]] [[Алтан Орд|Монголын эзэнт гүрэн]]<br>[[File:Flag of Genoa.svg|25px]] [[Генуягийн бүгд найрамдах улс|Генуя]]гийн явган цэрэг |commander1=[[Донын Дмитрий]] |commander2=[[File:Golden Horde flag 1339.svg|25px]] [[Мамай]] |strength1=50,000-60,000 <ref name=razin>[[Разин Е. А.]] История военного искусства VI — XVI вв. С.-Пб.: ООО «Издательство Полигон», 1999. — 656 с. Тираж 7000 экз. ISBN 5-89173-040-5 (VI — XVI вв.). ISBN 5-89173-038-3. (Военно-историческая библиотека)[http://militera.lib.ru/science/razin_ea/2/06.html]</ref><br />ойролцоогоор 30,000<ref name=Podhorodecki106>L. Podhorodecki, ''Kulikowe Pole 1380'', Warszawa 2008, s. 106</ref> |strength2=100,000<ref>''Карнацевич В. Л.'' 100 знаменитых сражений. — Харьков., 2004. - стр. 139</ref> – 150,000<ref>''Мерников А. Г., Спектор А. А.'' Всемирная история войн. — Минск., 2005.</ref><br />ойролцоогоор 30,000<ref name=Podhorodecki106 /> |casualties1=20,000 орчим |casualties2=ихээхэн хохирол амссан }} '''Куликовын тулалдаан''' ([[1380]] оны [[9 сарын 8]]) нь [[Дон мөрөн]], [[Непрядва гол]] хоёрын бэлчир орчим [[Куликовын тал]] ([[Бямбын Ринчен|Б.Ринчен]]гийн орчуулгаар "Тутгаалжин" шувууны тал) гэдэг уудам газар [[Алтан Орд]]ын эзэн [[Мамай]], [[Москвагийн вант улс]]ын [[Донын Дмитрий]] нарын хооронд болжээ. Энэ тулалдаан болсон түүхэн нөхцөл нь Алтан ордны хаан ширээг эзлэн байсан Мамай нь өөрийн өрсөлдөгч Тогтамыш хааны эсрэг Литовын вангуудтай холбоо тогтоожээ. Мамай нь Тогтамыш хааны холбоотон болох Москвагийн ван Дмитрийг цохих зорилгоор Москва руу хөдөлсөн бөгөөд энэ дайнд Литовын вантай хамтран тулалдах бодолтой байжээ. Гэтэл Тогтамышын холбоотон Дмитрий өрсөн хөдөлж Маматай тулалдсан байна. Тулалдаан туйлын ширүүн болж, хоёр талаас их цус урсаж, маш олон хүний амь үрэгдсэн байна. Аль аль тал нь их хохирол үзэж, тулалдааны талбараас хоёулаа ухран зайлцгаасан гэдэг. Дмитрий ван Дон мөрний дэргэд [[Алтан Орд]]ын цэрэгтэй эрэлхэг зоригтой байлдсан учир [[Донын Дмитрий]] гэж нэрээр алдаршжээ. Энэхүү тулалдаан [[Алтан Орд]]ын захиргаанаас [[Орос]] орныг чөлөөлж чадаагүй юм. Гэхдээ түүхэнд алдаршсан энэ тулалдаан монголын ноёрхлоос эх орноо чөлөөлж, Оросын вант улсууд нэгдэж, төвлөрсөн улс байгуулах угтвар болж өгчээ. Мамай нь албан ёсны Алтан Ордын ханы удам байгаагүй бөгөөд Чингисийн удмын Ногай ханы ач гэдгээрээ Чингисийн удамд тооцогддог. Тэрээр оросын ванлигуудыг Алтан Ордод биш шууд өөрт нь татвар төлж байхыг шаардаж байсан. Иймээс ч Куликовын талд Донын Дмитрийтэй хийсэн тулаанд Алтан Ордын цэрэг Оросын голлох цохилтын хүч болсон байдаг юм. ==Тулалдааны өмнө үүссэн нөхцөл== [[File:Kulikovo01.jpg|thumb|left|Дмитрий ба [[Алтан Орд]]ын олзлогдсон дайчин.]] Оросын ванлигуудын эзэн болох Алтан ордны улс нь тухайн үед хөх ба цагаан гэсэн хоёр ордод хуваагдаад байсан ба Тохтамыш нь хөх ордын хааны суудлыг өвлөж авсаны үр дүнд 1376 онд Доголон Төмөрийн туслалцаатайгаар цагаан ордыг өөртөө нэгтгэжээ. Тохтамыш нь Чингис хааны ач Орд ханы удам юм. Тохтамыш хаан ширээнд залрахын өмнөх хорин жилд хорь гаруй хүн хаан ширээнд залагдсан боловч тухай бүр ордны эргэлтээр амь үрэгджээ. Үүний нилээдийг нь Мамай зохион байгуулсан гэж үздэг байна. Сарайд төрийн эргэлт гарах бүр Оросын вангууд очиж тангараг өргөж Ордод үнэнч байхаа андгайлж аливаа зарга маргаанаа шийдүүлдэг байжээ. XIV дүгээр зууны жараад онд Орос дахь Москвагийн ванлиг болон Алтан ордны улс дахь ёс бусаар хаан ширээг булаан авсан Мамайн хүчирхэгжилт бараг нэгэн цаг үед болсон бөгөөд Алтан ордны улсад Мамайг хүчирхэгжин өндийхөд Оросын вангууд авилга шан харамж өгч ихээхэн тус болжээ. Тэд Мамайн өрсөлдөгч Тагайг 1365 онд, харин 1367 онд Болд Төмөрийг ялснаар түүний замыг нь засч өгсөн. 1376 онд Ижил мөрний зүүн эргээс Мамайд хүчин зүтгэхээр ирсэн Хөх ордын хаан Арапша нь Новосилийн ванлигийг хоослон цөлмөөд Ока мөрнийг гатлан ирсэн Москвагийн ванлигийн цэрэгтэй тулгарахаас зайлсхийсний эцэст 1377 онд Москва-Суздалийн ванлигийн хамтарсан цэргийг Пьяна гол дээр бут цохин Нижегород болон рязанийн ванлигийг хоосруулжээ. Харин дараа жил нь 1378 онд Мамай Москвагийн ванлигийн ван Дмитрийтэй шууд тулгаран эрэгчин эмэгчнээ үзэхээр шийдсэн авч түүний ноён Бегичийн цэрэг Вожа гол дээр салам ялагджээ. Мамай Рязанийн ванлигийг дараа нь хоослон цөлмөсөн боловч 1378-1380 онд ижил мөрний доод урсгал хавийн газар нутгийг Тохтамышд алдсан байна. 1380 оны 8 дугаар сарын 15-нд Коломно хотод Тохтамыш хааны оролцоотойгоор оросын ванлигуудын цэргийн цугларалт зарлагдсан байжээ. Зүүн хойд Оросын бүх газар нутгаас цэрэг ангиуд энэ газрыг зорин цувж байв. Суздаль, Тверь, Смоленскийн их ванлигуудын цэрэг ч иржээ. ==Тулалдааны шалтгаан== [[File:Kulikovo pole - monument.jpg|thumb|left|Куликовын талд босгосон дурсгалын тэмдэг. зохиогч [[Александр Брюллов]] 1848 он]] [[File:Peresv b.jpg|thumb|250px|[[Алесандр Пересвет]] ба Мамайн дайчны халз тулаан. Зураач [[Виктор Васнецов]]]] Орос-монголын зэвсэгт мөргөлдөөн болсон шалтаг нь Мамайн зүгээс урьд нь Жанибекийн үед төлж байсан хэмжээнд хүргэн татвараа нэмэн төлөхийг шаардахад нь Дмитрий Ордын хууль ёсны хаан Тогтомышдд татвар төлж байсан тул түүнд мөн давхар төлөхөөс татгалзсан хариу өгсөн явдал байжээ. Үүнд Ордын хаан ширээний төлөөх тэмцэлд хүчтэй эсэргүүцэл нөлөө үзүүлж буй Мамайг зайлуулах гэсэн Тохтамыш хааны нөлөө маш их байсан. Оросуудын Ордод төлж байсан албан татварын нэг хэлбэр нь цэргийн алба байсан ба тэр л үүргээ биелүүлэх гэж Оросууд хуралдсан юм. Нөгөө талаас Мамай цор ганц эзэн хаан байхыг ихэд хүсэж байсан учир түүний замд саад болж байсан ганц хүн нь Тохтамыш байсан ба түүнийг алтан урагт үл тооцон гадуурхаж доромжилж байсны хариуг хатуухан өгөх бодолтой байсан. Тэрээр Оросуудын хүчийг ашиглаж энэ үйл ажиллагаагаа явуулах бодолтой байжээ. Мамай нь Литовын их ван Ягайлотой хүчээ нийлүүлэн Москватай тэмцэхийн тулд Ягайлотой Ока голын зүүн эрэгт 9 дүгээр сарын 14-нд нийлэхээр тооцоолсон байна. Энэ нь Дмитрий өмнө нь 1373 болон 1379 онуудад Ока голын хойд эрэгт хамгаалалтын байр эзлэн тус голыг гатлахаасаа болгоомжилно хэмээн үзсэнтэй холбоотой аж. Мамай Тохтамышын эсрэг тэмцэхийн тулд Италийн Генуэгийн худалдаачдын дэмжлэгийг авч тэд хариуд нь Орост чөлөөтэй худалдаа хийх эрх, мөн Крым орчмийн газар нутгийг нэхжээ. Үүнийг биелүүлэхийн тулд Москвагийн Дмитрий ванд Оросын Их вангийн суудлыг амлаж хамтран тэмцэх санал тавьжээ. Цагтаа Дмитрий Ван Мамай хоёр хамтран Рязанийн ван Олегийн эсрэг байлдаж явсан ажээ. Гэвч Дмитрий ван Ордоос ирэх хожмийн аюулаас болгоомжлон Мамайг дэмжихээс татгалзаж, Алтан ордын хууль ёсны эзэн хаан Тохтамышт үнэнчээ нотолж энэ саналаас нь татгалзжээ. Мамайн энэ саналыг Тохтамыш хаанд дуулгасан бөгөөд харин ч эсэргээр нь Мамайг ялсанг тохиолдолд эргүүлээд Дмитрийг Оросын их ван болгож болох юм гэсэн тохиролцоо хийсэн. Дмитрийд хоёр л гарц байлаа. Нэгдүгээрт Мамайтай эрэгчин эмэгчинээ үзэж ялан бүх Оросын ван болох, хоёрдугаарт ялагдсан тохиолдолд толгойгоо шонд өлгүүлэх. Тиймээс тэрээр дайтахаас ч өөр аргагүй болсон юм. Оросууд Мамайтай хэрхэн харьцах талаар үнэндээ нэгдсэн үзэл бодол байсангүй, харин Мамай үнэн алдартны шашинтны дайсан болох католикуудтай хамтран ажилладаг тул үнэн алдартны шашинт Оросууд түүнд дургүй байжээ. Ингээд мөргөлдөөн гарах нь гарцаагүй болов. Оросуудын эрх чөлөөний билэг дэмдэг болсон энэ тулалдаан нь тэр үеийн хаан ширээний төлөөх мөргөлдөөний нэгэн адил байсан бөгөөд "Доны" Дмитрийд Мамайг цохих үүргийг Тохтамыш хаан өгсөн юм. Түүнээс бус Оросууд өөрсдөө санаачлан боссон зүйл ч байхгүй тэгээд ийм их хүч гаргах тэнхэл Ордод байсан уу гэхээс Оросуудад байгаагүй юм. Ордын албат Оросууд өөрсдийн хууль ёсны эзэн хааныхаа төлөө буюу Чингисийн удмын хаан ширээ залгамжлагч Тохтамышын л төлөө тулалдсан билээ. Ордын албан татварын нэг нь цэргийн биеээр хаах алба байсан гэж дээр дурьдсан тэр л үүргээ биелүүлжээ. Мамайн холбоотон Ягойла ч 1380 оны 12-р сарын 8-нд болсон тулалдааны талбар луу хоцорч байлаа. Тэрээр хүчний харьцаа хаашаа эргэж хэн нь Ордын хаан хэвээр үлдэхийг ажиглаж байлаа. ==Тулалдааны талбай ба талуудын цэргийн тоо== [[Image:Dmitry Donskoy in the Battle of Kulikovo.jpg|thumb|250px|Дмитрий тулааны талбарт.]] [[File:Дмитрий Донской на Куликовом поле.jpg|thumb|250px|Дмитрий Куликовын талбайд. Зураач [[Василий Сазонов]]]] Тулалдаан болсон Куликовын тал нь өнөөгийн ОХУ-ын [[Тула]] хотоос зүүн-өмнө 140 км зайтай Дон, Непрядва, Красивая Меча голуудын хооронд 10 орчим ам.км талбай эзлэх оршдог. Гэсэн хэдий ч өнөөх хэр нь тэнд эрэл хайгуулын ажлаас томоохон тулалдаан болсон ямар нэг шинж тэмдэг олдохгүй байгаа юм. Нийт 200.000 орчим Орос цэрэг оролцсон хэмээн оросын судлаачид үздэг. Маймаа хааны талаас мөн тооны цэрэг бас Генуягийн хөлсний 10.000 орчим явган цэргийг тооцох юм бол 400.000 орчим цэрэг хоёр талаас оролцжээ гэж дүгнэж болохоор байна. Томоохон хэмжээний булш бунхан төмөрлөгийн үлдэгдэл олдохгүй байгаа нь тулалдаан энд болсон гэхэд судлаачдын эргэлзээ төрүүлж байгаа юм. Оросын он дарааллын гар бичмэлд зааснаар Монастырщина тосгоны дэргэдээс ч, Куликовын талын өөр нутгаас ч цэргийн булш олдохгүй байгаа юм. Тэр Куликовын талд ийм их тооны цэрэг багтах боломжгүй нөгөө талаас тулалдаанд шийдвэрлэх нөлөө үзүүлсэн отоонд байсан Монгол жанжнаар удирдуулсан Дмитрий Боброкийн хороо хаана байрлаж багтаж байсан нь тодорхойгүй байгаа юм. Оросын цэргийн тооны талаар оросын түүхийн сурвалжуудад бичихдээ Москвагийн ванлигийн 100 мянган цэрэг, түүний холбоотнуудын 50-100 мянган цэрэг цугларсан хэмээжээ. Харин "Мамайгийн тулааны тэмдэглэл"-д 260 мянга эсвэл 303 мянга ч хэмээн дурдсан байдаг бол "[[Никоновын он дарааллын бичиг]]"-т ([[Орос хэл|орос]]. Никоновская летопись) 400 мянга ч гэж дурдсан нь бий. Гэтэл нэлээд хожуу үеийн судлаачид Дмитрийн тугийн доор 50-620 мянган цэрэг л цугларсан байх боломжтойгоос шууд Москвагийн цэрэг нь зөвхөн 20-25 мянга байсан ч гэж үздэг аж. Харин Мамай хэдэн цэрэгтэй байсан бэ? Мамайгийн зөвлөх шадрууд нь түүнд ийнхүү зөвлөсөн гэсэн үг байдаг. "Чиний орд улс хоосорч, хүч чадал чинь суларлаа. Гэвч чамд арвин их баялаг байгаа тул Генуй хотынхон /италичууд/, черкес, ясууд болон бусад ард түмнүүдийг хөлслөе" хэмээж гэнэ. Мөн хөлсний цэргийн тоонд лалууд, буртасуудыг ч нэрлэсэн байдаг аж. Өөр нэгэн мэдээгээр бол Куликовын тал дахь Мамайн цэргийн цөмийг Генуй хотын хөлслөгдсөн явган цэрэг бүрдүүлж, харин морин цэрэг нь жигүүрүүдэд жагссан гэжээ. Бас Генуй хотоос хөлслөгдсөн цэргийн тоо 4000 мянга байсан бөгөөд тэд хөлсөндөө Судакаас Балаклава хүртэлх Крымийн эрэг нутгийг авсан гэдэг аж. Тэр цаг үеийн Алтан ордны улсын цэргийн тоо толгойн талаар 3 түмэн цэрэгтэй байсан / 1362 онд Хөх Усанд болсон тулаан болон Куликовын тулааныг Мамай нь толгод дээрээс 3 түмтийн ноёнтойгоо ажиглан харж байсан гэсэн мэдээ/, эсвэл 4 түм / 1340 онд Галиц руу хийсэн Узбекийн довтолгоон/, 5 түмэн / 1328 онд Тверийг эзлэн сөнөөсөн болон 1378 оны Вож гол дахь тулаан/ цэрэгтэй байсан гэсэн 14 дүгээр зууны үеийн мэдээ байдаг. Гэтэл Мамай нь улсынхаа зөвхөн баруун хагаст л ноёрхож байсан бөгөөд Вож гол болон Куликовын тулалдаанд бараг бүх цэргээ алдсан гэдэг. Харин 1385 онд Тохтамыш нь Тавриз руу довтлохын тулд Алтан ордны улсын бүх нутгаас ердөө л 90 мянган цэрэг хуралдуулж чадаж байсан гэх. Гэтэл дээр дурдсан "Мамайн тулааны тэмдэглэл"-д тэрбээр 800 мянган цэрэгтэй байсан гэсэн нь асар хэтрүүлсэн тоо гэдэг нь ойлгомжтой юм. Оросын түүхчид Оросын цэрэг 40-70.000[1] орчим Мамайн цэрэг 90-150[2] мянга орчим байсан хэмээн үздэг. Түүхч С.Карамзин Оросын армийн тоог 130-150 мянга хүрсэн гэж үздэг. Харин В.Татищев 60 мянга гэсэн тоог заадаг бол Оросын он дарааллын зарим бичгүүдэд цэргийн тоог нилээд хэтрүүлэгтэй гэж болохоор дурьджээ. Тухайлбал, Никоновын он дарааллын бичигт оросын цэргийн тоог 400 мянга, "Мамайтай тулалдсан тухай өгүүллэгүүд" хэмээх түүхийн эх сурвалжид 253 мянга гэж тэмдэглэжээ. Гэхдээ оросын цэргийн тооны талаархи хамгийн үнэн магадтай тоог 70-100 мянга гэж судлаачид үздэг байна. Сүүлийн эх сурвалжаас үзвэл оросууд цэргээ толгойн анги, гол хүч, зүүн, баруун жигүүр, нөөц буюу отох гэсэн таван хэсэгт хуваажээ. Хоёр талаас нийтдээ 100.000 орчим цэрэг тулалдсан байх магадлалтай. Үүнээс олон тооны цэрэг гаргах боломж аль алинд нь байгаагүй юм. Тухайн үеийн Ордын цэрэг 60-80 мянгын хооронд хэлбэлзэж байсан гэж бодохоор үнэнд ойр билээ. Мамайн цэрэг 30.000 орчим түүн дээр Генуягийн хөлсний 4000 явган цэрэг, черкес, хасаг, армен зэрэг бусад үндэстний цэргүүд байсан байх боломжтой. Мамай бол Ордын хууль ёсны эзэн биш тэр төр үймүүлсэн этгээд байсан. Тиймдээ ч түүнд тийм ч их цэрэг байгаагүй хамгийн ихдээ түүнд 40.000 орчим л цэрэг байсан байх боломжтой. Оросуудын цэрэг нь түрэг татаар гаралтай цэрэг дээр нь Ордын хууль ёсны эзэн Тохтамыш хааны илгээсэн монгол цэргийн мянгатууд байсан юм. Тэгээд нийтдээ 45000 орчим байсан байх боломжтой. Тохтамыш хаан тулалдаанд өөрийн бүх цэргийн хүчийг явуулаагүй, учир нь ар хударгаар нь дайран довтолдог нүүдэлчдийн арга залийг мэддэг болохоор өөрийн гар дор лавтай 50-60.000 цэрэг бэлэн байлгаж харин Димтрийд тусламж болгон 15000 орчим цэрэг явуулсан нь тэдгээр нь отолтонд Дмитрий Боброкий болон Тохтамыш хааны жанжны хамтын удирдлага дор байж тулалдаанд шийдвэрлэх нөлөө үзүүлсэн нь лавтай. Нүүдэлчид хэзээнээс нааш отолтыг чадварлаг гүйцэтгэж сурсан өөр хэн ч биш. ==Тулалдааны эхлэл ба явц== Куликовын тулалдааны эхлэл: 1380 оны 9 дүгээр сарын 7-ны орой оросууд цэргээ байлдааны журамд нь оруулж эмхэлсэн байна. Москвагийн вангуудын цэргээс зонхилон бүрдсэн гол хүч нь Москвагийн бояр Тимофей Вельяминовын удирдлага дор төв хэсэгт нь жагсчээ. Баруун жигүүрийг Литвын ван Ольгерд, зүүн жигүүрийг ван Василий Ярославич болон Феодор Моложский нар удирдсан бол толгойн сэргийлэх ангийг ван Симеон Оболенский, Иоанн Тарусский нар манлайлан тулалдаанд оржээ. Харин зүүн жигүүрийн цэргээс холгүй, Дон мөрний дээхнэ талын царсан ойд өнөөх нөөц цэргийн хүчин байрласан байв. Оросын цэрэг монголын зүүн жигүүрийг довтлохоор эртнээс зэхсэн бөгөөд тийм ч учраас хэрэгтэй үед гарч ирэх отооны цэргийг үлдээсэн нь тэр ажээ. 9 дүгээр сарын 6-аас 7-нд шилжих шөнө Дмитрий ван бүх цэргээ тойрон үзлэг хийсэн бөгөөд дараагийн шөнө нь нөөц цэргийн захирагч Боброк Волынскийтэй цуг туршуулд явж татар-монголын болон өөрийнхөө армийн байршлыг тодорхойлон тэмдэглэж авсан байна. Ерөнхий удирдлагыг Тохтамыш хааны заавараар ирсэн хааны түшмэл зааварлаж байсан юм. Тулалдаан эхлэхийн өмнө Татарын Мамайн талаас [[Кочубей]] гэх татар-монгол баатар, Оросын талаас Пересвет (Пересвета с Челубеем) гэх хар лам-баатар ирүүлд гарч тулалдааны өмнө байлдаж хоёулаа бие биенээ морины хурдаар бамбайгаа нэвт жадлалцаж үхсэн байна. Уг халз тулааны талаар "Мамайтай тулалдсан тухай өгүүллэгүүд"- ээс өөр ямар ч түүхийн эх сурвалжид дурьдаагүй байдаг бөгөөд хоёр баатар халз тулалдаад хоёулаа үхсэн гэсэн домог байдаг. Тулалдаан явагдсан 9 дүгээр сарьга 8-ны өглөө битүү манантай байсан бөгөөд 11 цагийн орчим манан арилж, тэнгэр цэлмэж эхэлмэгц оросын цэрэг хөндийн тэг дунд байрлах толгодоос давшиж эхэлсэн бөгөөд мөн энэ үед дундаа явган цэрэгтэй, хоёр жигүүртээ морин цэрэг бүхий Мамайн цэрэг шуурхайлан давшиж эхэлжээ. Тэдний цэргийн байлдааны журам нь эмх цэгцтэй, нягт бөгөөд хөдөлгөөнтэй, маневрлах чадвараараа оросын армид багагүй төвөг удсан байна. Мамайн цэргийг ойртон ирсний дараа энэ үе хүртэл толгойн сэргийлэхийн эгнээнд явсан Дмитрий ван уг ангиа орхин, их вангийн тугийн дор үлдэж байлдахаар болсон Михаил Андреевич Бренктэй морь, хувцсаа солиод гол хүч рүүгээ буцсан байна. Тэрээр цэргээ гардан зохион байгуулж, жагсаалын цэргийн хувиар тулалдаанд оролцсон бөгөөд нэр нь үл мэдэгдэх нэгэн жанжинд удирдлагаа хэлбэрийн төдий шилжүүлэв. Их ван Дмитрий ийнхүү жагсаалын цэргийн хувиар тулалдаанд оролцсоныг тайлбарлах нэг шалтгаан байдаг нь тулалдааны явцад тушаалгүйгээр ухрагсадыг шууд цаазлаж, дэг журмыг сахиулах явдал байсан гэж үздэг. Түүнчлэн их ван цэргүүдийнхээ өмно жагсаалын цэргийн хувиар тулалдаанд оролцож, тэдний дайснаа дарах итгэлийг нэмэгдүүлэх нь нэн чухал байжээ. Түүний цаашид амьд явах эсэх нь энэ тулалдаанаас харагдах байсан юм. Дмитрий вангийн цэрэг тулалдааныг эхлүүлжээ. Мамайн хөнгөн морин цэрэг оросын цэрэг рүү уулгалан дайрч хариуд нь оросын явган цэрэг сөрөг дайралтад ороход татар-монголын нум сумчид суман мөндрөөр угтав. Мамайн цэрэг Куликовын талын дагуу давшилтад орж оросын цэргийн харуулын хороог тэргүүний хороод хүртэл нь ухрааж энэ үед Мамай нөөцийн морин цэргээ тулалдаанд оруулсан нь оросын цэргийн зүүн жигүүрийг сэтэлж, Дон мөрөн болон байлдаж байгаа оросын цэргийн ар талд гарснаар тэдний баруун жигүүрээс бусад хэсэг нь ухарлаа. Ихээхэн хүч гаргасны эцэст оросууд татар-монголчуудын довтолгоог тогтоож, фронт болон жигүүрээс хориглон байлдаж эхлэв. Мамайн цэрэг тулалдаанаа үргэлжлүүлж, толгойн сэргийлэх ангийг нийтэд нь шахсаар гол хүч рүү цөмрөн оров. Энд нилээн удаан, сунжирсан тулалдаан болжээ. Нүдээр үзсэн гэрчүүд болон он дарааллын бичээчдийн тэмдэглэснээр Мамайн морин цэргүүдтэй орос-ордын манлай ангийнхан давчуухан зайд аймшиггүигээр зууралдан тулалдсан богөөд морьд хүний хүүрэн дээгүүр явж чадахгүй болж, цэвэрхэн, сул газар гэж үгүй болжээ. Оросууд хэд хэдэн удаа байлдааны эмх цэгцээ алдахын даваан дээр Владимирийн болон Суздалийн цэргүүдийн сахилга бат, хатуужлын ачаар дайсныхаа довтолгоог няцааж байв. ==Тулалдааны төгсгөл== Оросын зүүн жигүүрийн цэрэг нилээд цохигдож, Непрядва гол хүртэл татар-монголчуудад шахагдаж эхлэхэд боломжтой цагийг хүлээн байсан жанжин Боброк Волынский болон Монгол жанждын отооны цэргээ тулалдаанд оруулах тушаал өгчээ. Нөөц хүчний энэхүү морин цэргүүд Мамайн цэргийн гол хүчинд ар талаас нь гэнэтийн, хүчтэй цохилт өгснөөр оросын армийн баруун жигүүр болон гол хүч давшилтад орж, ширүүн тулалдаан болжээ. Мамайн цэргүүд эмх цэгцээ алдаж, ухарснаар тулалдааны явцад үндсэн эргэлт гарав. Тулалдааны явцыг ажиглаж байсан Мамай багахан хүчээ аван ухарсан бөгөөд хүчээ дахин эмхэлж, тулалдааныг үргэлжлүүлэх гэсэн боловч нэгэнт оройтсон байжээ. Орд-Оросын нөөц хүчний цэрэг татаруудыг Красивая Меча гол хүртэл 50 мод газар нэхэн тулалдаж, оросын түүхчдийн бахархан бичсэнээр тэднээс "тоймгүй олныг" хядан устгажээ. Тулалдаан өндөрлөхөд Мамай бараг бүх цэргээ алдаж, оросын армиас дөнгөж 4 мянга хүрэхтэй үгүйтэй хүн үлдсэн байна. Маш олон хүн шархадсаны дотор, их ван Дмитрий өөрөө хүнд шархдаж, тулалдааны талбараас ухаангүй байдалтай олдсон гэдэг. Литовын ван Ягайло Куликовын талд 30-40 километр ойртож ирсэн ч Мамайн цэрэг ялагдсаныг дуулаад эргэн нутаг буцжээ. ==Тулалдааны үр дүн ба хойш болсон үйл явдал== Энэхүү тулалдааны дараа дахин хүчээ зузаатгаж эргэн тулалдахаар шийдсэн Мамайг нутаг буцаж очсон хойно нь хаан Тохтамыш түүн рүү цэрэглэн довтолжээ. Тулалдаан эхлэхийн өмнө Мамайн цэргүүд Тохтамышд бууж өгсөн ба гэхдээ өөрсдийн удирдагч Мамайгаас урван дайсанд нь барьж өгөлгүй (Монголын нууц товчоонд ч ийм түүх гардаг. Монгол цэргүүд удирдагчаа дайсанд нь барьж өгдөггүй уламжлалтай) түүнийг зугтаалгасан байна. Крым руу зугтсан Мамай тэнд өөрийн холбоотон Генуэчүүдэд алагджээ. Мамайн хүү Мансур Литов руу зугтсан ба түүний удмынхан нэртэй язгууртнууд болсон бөгөөд ван хэргэмээр шагнагдсан Глинский вангийн гүнж Елена Москвагийн Их ван Василий III-тай гэрлэж нэгэн хүү төрүүлсэн нь оросын анхны хаан бөгөөд түүхэнд догшин Иван гэж нэрлэгдсэн хаан билээ. Москвагийн ван Киевийн үнэн алдартны шашны тэргүүнийг урьсаныг Суздалийнхан Москва Литовчуудын хуйвалдаан болж буй мэтээр мэдээлжээ. Үнэндээ бол оросын вангуудын зөрчилдөөн гүнзгийрч Алтан ордын хаанд ая тал засан нэр хүнд олж авах гэж нэгийгээ матсан хэрэг байжээ. Тэр үеийн Алтан ордын хааны зөвшөөрсөн ван л Оросын их вангаар томилогддог байжээ. Үүнд дургүйцсэн Тохтамыш Москваг сургаж өгөхөөр хөдөллөө. 1382 оны 8-р сарын 12-нд татаарын цэргүүд Москвад ойртон ирэхэд Тохтамышын сургаар Москвагийн ван яаралтай хотоо орхин явав. Уг нь Москвагийн ван Оросын бусад вангуудаас тусламж хүссэн боловч түүний төлөө монголчуудтай байлдах зоригтон олдсонгүй. Энэ нь ч үнэндээ Дмитрий Тохтамыш хоёрын зэрэг чансааг харуулж буй баримт бөгөөд эзэн хаандаа тэрслэгчийг дэмжих Орос ван байсангүй. Тохтамыш нэгэнт эзэн нь орхин явсан хотыг бүслэн хаагаад харин гадагшаа гарч явагсдад саад хийсэнгүй. Москвагийн вангаас ял асуухаар ирсэн болохоос ард иргэд нь бол гэмгүй, угаасаа өөрсдийн нь харьяаны албат иргэд болохоор алж хядаад байх шаардлагагүй гэж нийгүүлсэнгүйгээр үздэг байсан юм. Хотод архидан зугаалж байсан Москвачууд татаартай найрамдахаар шийдэж хотын хэрэмний хаалгаа онгойл­гохдоо найдвартай хамгаалалт тавихаа мартжээ. Ингээд тэд хотод нэвтрэн орж Москваг эзлэн авч тоножээ. Дмитрийгийн орыг залгамжлахаар Тверийн ван Михайл Александрович санаархсан боловч Тохтамыш хүлээн зөвшөөрсөнгүй. Ингээд Дмитрий ичгүүртэйгээр өөрийн хүү Василийг Тохтамышт явуулснаар түүний Их вангийн эрхийг сэргээн, Василий нь Тохтамышийн дэргэд барьцаанд байх болжээ. Үнэндээ бол Москвагийн ван Дмитрий Ивановичийн суу алдар, түүний Донский гэдэг цол нь энэхүү тулалдаанаас бүр хожим 16-17-р зуунд л гарч иржээ. Тухайн үеийн түүхэн бичигт энэ тулааны тухай нэг их бичдэггүй байжээ. Бүх оросын анхны ван Иван III-т улсыг нэгтгэн зангидах нэр хүнд хэрэгтэй болжээ. Үүнийгээ ч оллоо. 1480 онд Их ван татаруудтай эцсийн тооцоо бодохоор хөдлөхийн өмнө Ростовын Их ламтан Вассиан „өвөг эцэг Дмитрийгийн алдрын замаар ... гайтай „чонон Мамайн" эсрэг хэмээн бичжээ. Чухам энэ үеэс Мамайн тулалдааны тухай домог үүсчээ. Тэр үеийн оросын оршин суугчдын тоо, тулалдаан болсон газар нутгийг харьцуулж үзэхэд хэдэн зуун мянган цэрэг гаргах ч боломжгүй, гаргалаа гэхэд тэнд байлдах талбай ч байхгүй ажээ. Ер нь тэнд гучаад мянган цэрэг л хоёр талаас байлдсан гэж таамагладаг. Яг үнэндээ нөгөө алдарт отоонд байсан хороо хаана байрлаж байсныг одоо ч тогтоож чадаагүй л байгаа гэнэ. ==Мөн үзэх== [[Image:Kulikovo lubok.jpg|thumb|300px|Куликовын тал (1890 он). И.С. Блинов.]] ===Түүхэн хүмүүс=== * [[Доны Дмитрий]] * [[Александр Пересвет]] * [[Ослябля]] * [[Боброк]] * [[Степан Нечаев]] * [[Мамай]] * [[Тохтамыш]] * [[Кочубей]] ===Хамаарал бүхий тулаанууд=== * [[Вожа голын тулалдаан]] * [[Тохтамышийн хийсэн довтолгоон]] * [[Угра гол дээрх их зогсолт]] * [[Монголчуудын довтолгоон]] * [[Орос-Казаны дайнууд]] * [[Орос дах монголын довтолгоон]] * [[Монголын түүхийн он дараалал]] ==Гадаад холбоос== {{commons category|Battle of Kulikovo|Куликовын тулалдаан}} *[http://www.theartofbattle.com/battle-of-kulikovo-1380.htm Куликовын тулалдааны зураг] Жонатан Вебийн бүтээл *{{uk icon}} [http://narodna.pravda.com.ua/history/47bb49ac23245/ Танил домгууд (Куликовын тулалдаан)] * [http://www.shsu.edu/~his_ncp/Zadon.html Зоданшина] * [http://www.fanaticus.org/DBA/battles/Kulikovo/index.html Куликовын тулалдаан] * [http://www.kulpole.ru/english.php?ld=history Куликовын тулалдааны түүх] ==Эшлэл== {{Reflist}} {{coord|53|39.15|N|38|39.21|E}} {{DEFAULTSORT:Куликов 1380}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Алтан Ордны Улс]] [[Ангилал:Дундад зууны тулалдаан]] [[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Монголчуудын дайн]] [[Ангилал:Монголчуудын оролцсон дайн]] [[Ангилал:Монголчуудын тэлэлтийн тулалдаан]] [[Ангилал:Оросын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:1380 он]] [[Ангилал:14-р зууны тулалдаан]] 16t3lh3ltlqiww1un9uqyeqf22ha1eu 0 5914 708396 642087 2022-08-12T11:49:24Z TaiTalicia 78442 Янзаар барьдаг wikitext text/x-wiki [[Зураг:3-Tasten-Maus Microsoft.jpg|thumb|250px|right|2 товч, 1 өнхрөх араатай жишиг хулгана]] '''Хулгана''' ({{lang-en|mouse}}, ''мауз'') нь гадаргуу дээр хөдөлгөснөөр хавтгай [[компьютерын дэлгэц|дэлгэцэнд]] талбарыг онилон заах оньст [[компьютер]]ын тоноглол юм. Хүний гарын аясаар хөдлөх ба 2 товчлууртай байдаг, мөн заримд нь нэмэлтээр босоо чиглэлд өнхрөх араа байрладаг. Хулганы хөдөлгөөнийг дагаж дэлгэцэнд [[курсор|заагч]] хөдлөж, цаашид үйлдлийг амархан гүйцэтгэх боломжтой болгодог. ''Mouse'' ("Хулгана") гэдэг нэрийг [[Станфорд судалгааны институт|Станфорд судалгааны институтэд]] анхны компьютерын хулгануудын залгуур нь жинхэнэ [[гэрийн хулгана|хулганы]] сүүл шиг адагтаа байрладаг байснаас ажиглаж нэрлэсэн байдаг.<ref>See, for instance: {{cite web | url=http://alt-usage-english.org/excerpts/fxmouses.html | title="mouses" vs "mice" | work=alt.usage.english fast-access FAQ | accessdate = 2006-06-11}}</ref> Хулганы өнхөрөгч бөмбөгийг анх Том Крэнстон, Фред Лонгстаф, Кеньон Тэйлор нар Канадын тэнгисийн цэргийн "Датар" төслөөр 1952 онд боулингийн бөмбөгөөс санаа авч бүтээсэн байдаг.<ref>''[http://books.google.com/books?id=CrzgS5SoMzcC&printsec=frontcover&dq=intitle:%22Pioneers+in+Canadian+Electrical+Manufacturing%22&lr=&as_brr=0&ei=bvUPSK7vGIfWtgOmmdyaBg&sig=lq7kwJoiGEoVuZi4kmnLjuUqxmU#PPA228,M1 Ferranti-Packard: Pioneers in Canadian Electrical Manufacturing]'', Norman R. Ball, John N. Vardalas, McGill-Queen's Press, 1993</ref> == Янзаар барьдаг == Тоглоомчид хулганыг 3 янзаар барьдаг:<ref>{{Cite web|title=Performance Measures of Game Controllers in a Three-Dimensional Environment|url=http://www.yorku.ca/mack/GI2006.pdf|accessdate=2022-08-12|website=yorku.ca}}</ref> * Хуруугаар. Энэ нь хуруунууд товчлуур дээр байрлаж, алганы дээд хэсэг хулганын “өсгийнд” байрлана. Алганы доод хэсэг ширээн дээр байна. Давуу тал нь – хулгана нь нарийн хөдөлнө. * Сарвуун барилт. Хуруугаа нугалж товчлуур дээр зөвхөн хурууны өндөг тавигдана. Хулганын “өсгий” алганы төвд байрлана. Давуу тал – товчлуур дархад эвтэйхэн байна.<ref>{{Cite web|title=Как игроки в CS:GO держат мышку: классический хват Симпла, «крабик» и даже «тираннозавр»|url=https://cyber.sports.ru/tribuna/blogs/cs_is_love_cs_is_life/2752777.html|website=cyber.sports.ru}}</ref> * Алган барилт. Хулгана дээр алга бүтнээрээ байрлана, хулганын “өсгий” сарвуун барилт дээрх шиг алганы голд байрлана. Энэ барилт нь мэргэн буучдын далайцтай хөдөлгөөнд илүү зохицсон байдаг. Оффисын хулгана (жижиг зөөврийн компьютерын хулганаас бусад) ихэвчлэн бүх төрлийн барилтад адилхан тохиромжтой байдаг. Тоглоомчдын хулган нь өөр өөрийн барилтад тохируулсан байдаг тул үнэтэй хулгана худалдаж авахдаа өөрийн барилтад тохирох хулганыг “барьж” үзэх нь зүйтэй.<ref>{{Cite web|title=Вне офиса: лучшие игровые мыши 2021 года|url=https://yavitrina.ru/article/vne-ofisa-luchshie-igrovye-myshi-2021-goda|accessdate=2022-08-12|website=yavitrina.ru}}</ref><ref>{{Cite web|title=Glossary:Mouse acceleration|url=https://www.pcgamingwiki.com/wiki/Glossary:Mouse_acceleration|accessdate=2022-08-12|website=pcgamingwiki.com}}</ref> == Эшлэл == {{reflist}} [[Ангилал:Компьютерын техник хангамж]] [[Ангилал:Техникийн мэдрэгч]] {{stub}} rz580y6lbpr6ox7p6nfcv1m8mccksjc 0 8200 708324 672877 2022-08-12T10:17:02Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[File:Dmitry Donskoi (Millennium Monument in Novgorod).jpg|thumb|right|Ялагдсан Мамай [[Донын Дмитрий|Донын Дмитрийн]] хөлд сөхөрсөн дүрслэл; [[Великий Новгород|Новгород]] дахь [[Оросын мянган жилийн үндэсний хөшөө]].]] '''Мамай''' 1370-аад оны үед [[Хөх Орд]]ын цэргийн хүчирхэг жанжин байсан бөгөөд энэхүү нүүдэлчний улсын баруун хэсэгт, одоогийнхоор [[Украин]]ы талын өмнөд хэсэг болон [[Крымын хойг]]ийг эзэгнэн суудаг байжээ. Мамай бол Монголын Хиад аймгийн хүн юм. Мамайн эцэг Алибек Солхат (Крым) хотын даргач байжээ. Алибекийн эцэг Яса нь Солхат хотын даргачийн албыг нэг хэсэг хашиж байсан ба Узбек хааны үеэс [[Зүчи]]<nowiki/>йн улсын зүүн жигүүрийг захирах болсон юм. Ясагийн эцэг Тулгатөмөр нь Ногай жанжны захиргаанд байж байгаад түүнээс салж Тохта ханд дагаар орж, Солхат хотын даргач болжээ. Мамай түмтийн ноён буюу ''түмэнбашы'' (орчин үеийн генерал цолтой дүйцэх 10000 цэргийн захирагч, [[Орос хэл|оросоор]] ''темник'') байлаа. [[1378]]-[[1380]] онд тэрбээр [[Орос|оросууд]]ыг өөрийн өргөмжилсөн [[Алтан Орд|Алтан орд]]<nowiki/>ын хаан Мухаммед Булакт татвар төлөхийг албадаж байлаа (Энэ үед Чингисийн удмын олон хангууд солигдож байсан). 1378 оны [[Вожа голын тулалдаан]] болон 1380 оны [[Куликовын тулалдаан]]д [[Тохтамыш|Тохтамышын вассал]] цэрэг [[Донын Дмитрий|Донын Дмитрийгээр]] удирдуулсан цэрэгт хоёр удаа цохиулсныхаа дараа Мамай Оросуудад Генуягийн арбалет цэргүүдийг толгой дараалан хядуулсныг нь уучлаагүй Генуячуудад Крымын хойгт алуулжээ. Мамай алуулснаар их хан [[Тохтамыш]]т (Чингисийн удмын хан) Алтан Ордыг дахин нэгтгэх зам засагдлаа. Мамайн тухай домог яриа олон зуун жилийн турш ам дамжин хэлцэгдсээр иржээ. Орчин үеийн [[Орос хэл]]энд "как Мамай прошел" хэмээх үг байдаг нь эмх цэгцгүй байдлыг илэрхийлдэг махчлан орчуулбал "яг Мамай туйлаад өнгөрсөн мэт" хэмээх хэлц үг болсон байдаг. Энэ тухай ОХУ -ын ерөнхийлөгч [[Владимир Путин|В. Путин]] дэлгэрэнгүй тайлбарласан байдаг ба Куликовын тулаанд Орос Монгол 2 тулгараагүй юм. 2-уулаа Монгол цэргүүд байсан гэдэг. Өөрөөр хэлбэл оросууд угаас монголчуудын хараат байсан бөгөөд тэдний цэргүүдийн нэг хэсэг нь дээр дурдсан Донын Дмитрий юм. Оросууд Монголыг ялаад тусгаар болсон мэтээр зарим эх сурвалжид зориуд худал түүх зохиодог бөгөөд энэ нь улам л явуургүй худал болох нь нотлогдсоор л байгаа. == Мамайн үр удам == Түүний нэгэн хүү Мансур Кият [[Литва]] руу зугтаж, Их ван [[Агуу Витаутас]]т хүчин зүтгэж, одоогийн [[Украин]]ы [[Полтава]] хотын орчим газраар шагнуулж, [[Хлинск]]ийн ван цолоор шагнуулж байсан гэдэг. Энэхүү домогт гардаг үйл явдлууд 1400-гаад оны үед болсон байж болох ч [[Глински]] вангийн тухай анхны баримт 1437 онд үйлдэгдсэн байдаг. [[Михаил Глински]] энэ овгийн хамгийн их алдаршсан хүн юм. Тэрбээр Германы их сургуульд суралцаж, [[Италийн дайн]]д хөлөг баатраар оролцож байсан бөгөөд 1500-гаад оны үед Литвагийн хамгийн хүчирхэг хүн байв. Гэвч сүүлдээ бослого гаргаж, ах нарын хамт [[Москвагийн Их Вант Улс|Москвагийн Вант Улс]] руу зугтан, [[Смоленск]] хотыг авахад нь оросуудад тусалжээ. Түүний ач дүү [[Елена Глинская]] Москвагийн Их ван [[Оросын III Василий|III Василий]]тай гэрлэсэн бөгөөд түүний хүү [[IV Иван|Догшин Иван]] бөлгөө. [[Ангилал:Алтан ордны улсын хан]] [[Ангилал:Эмир]] [[Ангилал:14-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:14-р зуунд өнгөрсөн]] lgky07j7zx6qka3iacn4srbd1g11nnq 0 8225 708380 637793 2022-08-12T10:53:10Z Munkhzaya.E 32380 /* Лавлах холбоос */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Чехийн суурин | Ort = Праг | Wappen = [[File:Prague CoA CZ.svg|145px|Прагийн сүлд]][[Прагийн сүлд|Сүлд]] | Wahlspruch = ''Praga Caput Rei Publicae'' | Land = Бохеми | Kraj = Праг | Kraj_link = | Okres = | Fläche = 49.600 | Breitengrad = 50/5/19/N | Längengrad = 14/25/17/E | Höhe = 192 | Gemeindenummer = 554782 | Postleitzahl = 100 00–199 00 | KFZ-Kennzeichen = <code>A</code> | Straßen = Хурдны зам: [[Хурдны зам D0 (Чех)|D0]], [[Хурдны зам D1 (Чех)|D1]], [[Хурдны зам D4 (Чех)|D4]], [[Хурдны зам D5 (Чех)|D5]], [[Хурдны зам D6 (Чех)|D6]], [[Хурдны зам D7 (Чех)|D7]], [[Хурдны зам D8 (Чех)|D8]], [[Хурдны зам D10 (Чех)|D10]], [[Хурдны зам D11 (Чех)|D11]] | Schienen = | Flughafen = [[Праг нисэх буудал]] | GemeindeArt = [[Нийслэл]]ийн зэрэгцээ<br />[[край]] ба <small>(де-факто)</small> онцгой эрхт хот | Ortsteile = 22 [[Прагийн захиргааны дүүргүүд|захиргааны дүүрэг]]<br />57 хотын хэсэг, 146 суурингийн хэсэг | BürgermeisterArt = Засаг дарга | Bürgermeister = Зденек Гржиб | BürgermeisterDatum = 2018 оны арваннэгдүгээр сар | AnschriftStraße = Mariánské nám. 2 | AnschriftOrt = 110 01 Praha 1 | Website = www.praha.eu }} '''Праг''' ({{lang-cs|'''Praha'''}} [{{IPA|ˈpraɦa}}]; {{Audio|Cs-Praha.ogg|дуудлага}}) бол [[Чех]] улсын [[нийслэл]], улсынхаа хамгийн том, [[саятан хот|саятан]] [[хот]] юм. 2007 оны 12-р сарын байдлаар 1,212,097 оршин суугчтай хэмээн тоологдсон. ==Уур амьсгал== Праг хот орчим далайн эргийн уур амьсгалтай. I сард өдөртөө +1.0 °C дулаан, шөнөдөө −4.6 °C хүйтэн. XI сарын дундаас III сарын сүүлч хүртэл нимгэн цасан бүрхүүлтэй. Зун нь нарлаг, VII сард өдөр нь +24.7 °C, шөнө нь +13.5 °C дулаан. Жилийн дундаж температур +13.33 °C, дундаж хур тунадас 525.8 мм байдаг.<ref name=WMO>{{cite web |url= http://www.worldweather.org/172/c00197.htm |title= World Weather Information Service – Prague |accessdate=20 January 2011 |publisher=United Nations}}</ref> {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = | DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/172/c00197.htm Czech Hydrometeorological Institute (ČHMÚ)] | Überschrift = | Ort = Праг <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = 0.4 | hmfeb = 2.7 | hmmär = 7.7 | hmapr = 13.3 | hmmai = 18.3 | hmjun = 21.4 | hmjul = 23.3 | hmaug = 23.0 | hmsep = 19.0 | hmokt = 13.1 | hmnov = 6.0 | hmdez = 2.0 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = −5.4 | lmfeb = −4.0 | lmmär = −1.0 | lmapr = 2.6 | lmmai = 7.1 | lmjun = 10.5 | lmjul = 11.9 | lmaug = 11.7 | lmsep = 8.7 | lmokt = 4.3 | lmnov = 0.2 | lmdez = −3.3 <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 23.5 | nbfeb = 22.6 | nbmär = 28.1 | nbapr = 38.2 | nbmai = 77.2 | nbjun = 72.7 | nbjul = 66.2 | nbaug = 69.6 | nbsep = 40.0 | nbokt = 30.5 | nbnov = 31.9 | nbdez = 25.3 <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 6.8 | rdfeb = 5.6 | rdmär = 6.2 | rdapr = 7.3 | rdmai = 9.8 | rdjun = 10.3 | rdjul = 9.1 | rdaug = 8.8 | rdsep = 7.0 | rdokt = 5.5 | rdnov = 7.0 | rddez = 6.8 }} ==Харилцаа холбоо== ===Прагийн метро=== Праг хотод метроны шугам сүлжээ бий. <gallery> Файл:Prague metro Mustek A station 01 EX.JPG Файл:Prague metro plan 2008.svg Файл:Skoda 14T 9149.JPG </gallery> ==Анд хотын барилдлага== Праг хот доорх хотуудтай ах дүү (анд) бололцсон байдаг<ref name="побратимы">{{cite web|url=http://www.praha.eu/jnp/en/city_hall/foreign_activities/partner_cities/index_1.html|title=Partner Cities|publisher=Portal of Prague|lang=en|accessdate=2010-10-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/619xrdV5S|archivedate=2011-08-23}}</ref>: {{Colonnes|taille=18| * {{flagicon|Грек}} Грекийн [[Афин]] * {{flagicon|Герман}} Германы [[Бамберг]] * {{flagicon|Испани}} Испанийн [[Барселона]] * {{flagicon|Герман}} Германы [[Берлин]] * {{flagicon|Испани}} Испанийн [[Бильбао]] * {{flagicon|Бельги}} Бельгийн [[Брюссель]] * {{flagicon|Аргентин}} Аргентины [[Буэнос-Айрес]] * {{flagicon|Египет}} Египетийн [[Каир]] * {{flagicon|Герман}} Германы [[Майны Франкфурт]] * {{flagicon|Япон}} Японы [[Киото]] * {{flagicon|Орос}} Оросын [[Москва]] * {{flagicon|Герман}} Германы [[Нюрнберг]] * {{flagicon|Франц}} Францын [[Парис]] * {{flagicon|Орос}} Оросын [[Санкт-Петербург]] * {{flagicon|Тайвань}} Тайваны [[Тайбэй]] * {{flagicon|Герман}} Германы [[Хамбург]] * {{flagicon|АНУ}} Америкийн [[Финикс (Аризона)|Финикс]] * {{flagicon|АНУ}} Америкийн [[Чикаго]] * {{flagicon|Польш}} Польшийн [[Ясло]] }} == Цахим холбоос == {{Commonscat|Prague|Праг}} {{Wikivoyage}} {{Wiktionary}} * [http://www.praha.eu/ Праг хотын албан ёсны цахим хуудас] ==Лавлах холбоос== {{reflist}} [[Ангилал:Праг| ]] [[Ангилал:Европын нийслэл]] [[Ангилал:Чехийн суурин]] [[Ангилал:Чехийн край]] [[Ангилал:Чехийн коммун]] [[Ангилал:Саятан хот]] [[Ангилал:Чехийн их сургуулийн хот]] [[Ангилал:Чехийн хот]] [[Ангилал:Чехийн онцгой статустай хот]] [[Ангилал:1784 онд байгуулагдсан]] jla3p06nqlps2wiq7wyitra8iyc9fkj 0 8681 708384 651991 2022-08-12T10:54:01Z Munkhzaya.E 32380 /* Эшлэл */ wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Сидней хот |ямар_янзын_нутаг = [[Австралийн хотуудын жагсаалт|хот]] |image_skyline = Sydney opera house and skyline.jpg |image_caption = Сиднейн дуурийн театр ба төв дүүрэг |imagesize = 260px |image_seal = Sydney - COA.svg |seal_size = 90px |хоч_нэр = «Боомтын хот» (''The Harbour City'') |pushpin_map = Australia |pushpin_label = '''Сидней''' |pushpin_label_position = left |pushpin_mapsize = 260 |pushpin_map_caption = Австрал дахь байршил |latd= 32|latm= 55|lats= |latNS=S |longd= 151|longm= 12|longs= |longEW=E |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{AUS2}} |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = Дээрх нутаг |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = [[Шинэ Өмнө Уэльс]] |газар_нутаг = 12,144.6 км² |газрын_байц = |хүн_ам = 4,627,345 хүн |хүн_ам_он = ([[2011]]) |нягт_сийрэг = 398 хүн/км² |ард_түмэн = |түүхэн_он = Түүхт он |түүхэн_үйл = 1788 онд суурин үүсч,<br>1842 оноос хот гэгдсэн |цагийн_бүс = Австралын зүүн цаг ([[ГЧ+10]])<br>зуны цагтай ([[ГЧ+11]]) |утасны_томъёо = (+61) 2 |website = [http://www.cityofsydney.nsw.gov.au/ cityofsydney.nsw.gov.au] }} '''Сидней''' ({{lang-en|Sydney}}) нь [[Австрали]]йн хамгийн их хүн амтай хот юм. [[Шинэ Өмнөд Вэльс]] мужийн төв бөгөөд [[Британи]]йн Австрали дахь хамгийн анхны [[колони]] юм. Тус хотыг 1788 онд Британиас ирсэн Анхны усан флотын удирдагч [[Артур Филлип]] Сиднейн буланд байгуулжээ. Сиднейгээс ирсэн хүнийг ''Sydneysider'' гэдэг.<ref>[https://timescanner.pro/ru/Sydney_State_of_New_South_Wales Сидней хотын талаарх мэдээлэл]</ref> Сидней нь Австралийн зүүн өмнөд эрэг дээр оршдог. Сидней хот Жэксон боомтыг хүрээлж байгуулагдсан тул "Боомтын хот" гэсэн хочтой болжээ. [[Сиднейн дуурийн театр]], Боомтын гүүр (''Harbour Bridge''), далайн эргүүдээрээ алдартай. Хотын нутаг дэвсгэрийн эргэн тойронд үндэсний паркууд байдаг ба олон булан тохой, гол мөрнүүдтэй. [[Лоубороугийн их сургууль|Лоубороугийн их сургуулийн]] 1999 оны "дэлхийн хот"-уудын жагсаалтад бүртгэгджээ. Сидней нь 1938 оны [[Британий эзэнт гүрний наадам]], [[Сиднейн олимп|2000 оны зуны олимп]], 2003 оны [[Рагбигийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн]] зэрэг олон [[спорт]], [[улс төр]], [[соёл урлаг]]ийн наадам, тэмцээн, арга хэмжээг зохион байгуулсан байна. 2007 оны есдүгээр сард [[Ази Номхон Далайн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгууллага|Ази Номхон Далайн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгууллагын]] 21 гишүүн орны төрийн тэргүүдийг хүлээн авч, 2008 оны долдугаар сард Дэлхийн залуучуудын өдрийг зохион байгуулжээ. Австралид ирж буй цагаачдын олонхи нь Сиднейг зорьдог учир олон үндэстнээс бүрдсэн хот болжээ. Мерсерийн судалгаагаар Сидней нь амьжиргааны өртгөөр Австралид нэгт, дэлхийд 21-т жагсжээ. == Газар зүй == === Уур амьсгал === {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = | DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = [http://www.bom.gov.au/jsp/ncc/cdio/cvg/av?p_stn_num=066062&p_prim_element_index=0&p_comp_element_index=0&redraw=null&p_display_type=statistics_summary&normals_years=1971-2017&tablesizebutt=normal Climate statistics for Australian locations: Sydney Observatory Hill] (abgerufen am 7. August 2017) | Überschrift = | Ort = Сидней | hmjan = 26.0 | hmfeb = 25.8 | hmmär = 24.8 | hmapr = 22.5 | hmmai = 19.5 | hmjun = 17.0 | hmjul = 16.4 | hmaug = 17.9 | hmsep = 20.1 | hmokt = 22.2 | hmnov = 23.7 | hmdez = 25.2 | lmjan = 18.7 | lmfeb = 18.8 | lmmär = 17.6 | lmapr = 14.7 | lmmai = 11.6 | lmjun = 9.3 | lmjul = 8.1 | lmaug = 9.0 | lmsep = 11.1 | lmokt = 13.6 | lmnov = 15.7 | lmdez = 17.5 | avjan = 22.5 | avfeb = 22.3 | avmär = 21.1 | avapr = 18.2 | avmai = 14.6 | avjun = 11.9 | avjul = 10.9 | avaug = 12.5 | avsep = 15.7 | avokt = 18.5 | avnov = 19.9 | avdez = 21.6 | nbjan = 102.2 | nbfeb = 117.6 | nbmär = 130.9 | nbapr = 128.5 | nbmai = 118.6 | nbjun = 133.2 | nbjul = 96.6 | nbaug = 81.1 | nbsep = 68.4 | nbokt = 76.4 | nbnov = 83.8 | nbdez = 77.6 | shjan = 7.1 | shfeb = 6.7 | shmär = 6.4 | shapr = 6.4 | shmai = 5.9 | shjun = 5.5 | shjul = 6.4 | shaug = 7.1 | shsep = 7.2 | shokt = 7.2 | shnov = 7.8 | shdez = 7.6 | wtjan = | wtfeb = | wtmär = | wtapr = | wtmai = | wtjun = | wtjul = | wtaug = | wtsep = | wtokt = | wtnov = | wtdez = | rdjan = 8.6 | rdfeb = 9.0 | rdmär = 9.8 | rdapr = 9.0 | rdmai = 8.6 | rdjun = 8.7 | rdjul = 7.5 | rdaug = 7.2 | rdsep = 7.2 | rdokt = 7.9 | rdnov = 8.4 | rddez = 8.0 }} == Цахим холбоос == {{commons|Sydney}} * [http://www.cityofsydney.nsw.gov.au/ Сидней хотын албан ёсны сайт] == Эшлэл == <references/> [[Ангилал:Сидней| ]] [[Ангилал:Далайн боомттой суурин]] [[Ангилал:Саятан хот]] [[Ангилал:Шинэ Өмнөд Вэльсийн суурин]] [[Ангилал:Австралийн их сургуулийн хот]] [[Ангилал:1788 онд байгуулагдсан]] 7dg4ueii5mdbq8i8oea95d57uv61hbu 0 9092 708374 705050 2022-08-12T10:52:01Z Munkhzaya.E 32380 /* Эшлэл */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс АНУ-ын суурин | Name = Лос-Анжелес | Stadtspitzname = L.A., City of Angels, City of Flowers and Sunshine, La La Land, The Big Orange, Southland, El Pueblo | Bundesstaat = Калифорни | County = Лос-Анжелес тойрог | Bild1 = Los Angeles downtown.jpg | Bildgröße1 = | Bildbeschreibung1 = Лос-Анжелесын төв | Siegel = Seal of Los Angeles, California.svg | Flagge = Flag of Los Angeles, California.svg | Karte = | Beschriftung Karte = Калифорни Муж Улс дахь Лос-Анжелесын байрлал | Beschriftung Positionskarte = | Breitengrad = 34/03/8/N | Längengrad = 118/14/37/W | Gründung = 1781 оны 9-р сарын 4 | Zeitzone = UTC-8 | Einwohner = 3979576 | Stand = 2019 он<ref name="Quickfacts">[https://www.census.gov/content/dam/Census/newsroom/releases/2015/cb15-89_graphic.jpg United States Census Bureau] </ref> | Fläche = 1290.6 | Landfläche = 1214.9 | Höhe = 100 | Gliederung = 15 хотын дүүрэг | Postleitzahl = 90001–90068, 90070–90084, 90086–90089, 90091, 90093–90097, 90099, 90101–90103, 90174, 90185, 90189 | Vorwahl = 213, 310, 323, 424, 661, 818 | Typ = City | Fips = 06-44000 | Gnis = 1662328 | Website = lacity.org | Bürgermeister = Эрик Гарсетти ([[Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)|АН]]) | Bild2 = | Bildgröße2 = | Bildbeschreibung2 = }} '''Лос-Анжелес''' ([[Испани хэл|испаниар]] ''Los Ángeles'' {{IPA|lɔs ˈændʒələs}}‚ сахиусан тэнгэр‘, {{Lang-en|Los Angleles}} мөн ''L.A.'' ч гэдэг) нь [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ын [[Калифорни]] мужийн өмнөд хэсэгт оршдог, тус мужийн хамгийн том хот юм. Тус хотод 3,847,400 хүн оршин суудаг бөгөөд Лос-Анжелесын бүс нийт (зэргэлдээх хот сууринтайгаа нийлээд) 18 сая гаруй хүн амтай. Тус хотын нутаг дэвсгэр 1200 км кв. Хүн амаараа АНУ-д зөвхөн [[Нью-Йорк]]ийн дараа л ордог. == Түүх == Лос-Анжелес хэмээх нэр нь [[испани хэл]]ний "сахиусан тэнгэрүүд" гэсэн үгнээс гаралтай. Энэ нэр нь тус газрын анхны нэрийн товчлол юм. Анхны нэр нь "El Pueblo de Nuestra Señora la Reina de los Ángeles de Porciuncula" ([[Англи хэл]]ээр "town of our lady the Queen of Angels of the little Portion") байв. Лос-Анжелес [[1781]] онд байгуулагдсан. Энэ нутгийг урьд өмнө Испанийн эзэмшил байх үед Хуниперо Серра, Хуан Креспи хэмээх хоёр Францискан санваартан судалжээ. 1850 оны дөрөвдүгээр сарын 4-нд Калифорни АНУ-ын нэг муж болжээ. [[Файл:Hollywood_sign.jpg|thumbnail|200px|right|Холливудын тэмдэг]] ==Газар зүй== ===Уур амьсгал=== {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = | DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = <ref>WMO: [http://worldweather.wmo.int/093/c00269.htm World Weather Information Service]</ref>; [http://wetterkontor.de/de/klima/klima2.asp?land=us&stat=72295 wetterkontor.de] | Überschrift = | Ort = Лос-Анжелес <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = 18.7 | hmfeb = 18.8 | hmmär = 18.6 | hmapr = 19.7 | hmmai = 20.6 | hmjun = 22.2 | hmjul = 24.1 | hmaug = 24.8 | hmsep = 24.8 | hmokt = 23.6 | hmnov = 21.3 | hmdez = 18.8 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = 8.8 | lmfeb = 9.6 | lmmär = 10.3 | lmapr = 11.6 | lmmai = 13.5 | lmjun = 15.3 | lmjul = 17.1 | lmaug = 17.9 | lmsep = 17.3 | lmokt = 15.1 | lmnov = 11.6 | lmdez = 8.8 <!-- durchschnittliche Temperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | avjan = | avfeb = | avmär = | avapr = | avmai = | avjun = | avjul = | avaug = | avsep = | avokt = | avnov = | avdez = <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 61.0 | nbfeb = 63.8 | nbmär = 50.3 | nbapr = 18.3 | nbmai = 3.6 | nbjun = 0.8 | nbjul = 0.3 | nbaug = 3.8 | nbsep = 7.9 | nbokt = 8.6 | nbnov = 44.7 | nbdez = 42.2 <!-- durchschnittliche Anzahl täglicher Sonnenstunden für den jeweiligen Monat in h/d --> | shjan = 7.3 | shfeb = 7.9 | shmär = 8.6 | shapr = 10.1 | shmai = 8.9 | shjun = 9.2 | shjul = 11.7 | shaug = 11.3 | shsep = 9.3 | shokt = 8.2 | shnov = 7.2 | shdez = 7.1 <!-- durchschnittliche Wassertemperatur (Meere. Seen u.ä.) für den jeweiligen Monat in °C --> | wtjan = 14 | wtfeb = 14 | wtmär = 15 | wtapr = 15 | wtmai = 16 | wtjun = 18 | wtjul = 19 | wtaug = 20 | wtsep = 19 | wtokt = 18 | wtnov = 16 | wtdez = 15 <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 4.5 | rdfeb = 4.6 | rdmär = 4.9 | rdapr = 2.5 | rdmai = 0.6 | rdjun = 0.2 | rdjul = 0.2 | rdaug = 0.4 | rdsep = 1.0 | rdokt = 1.4 | rdnov = 3.1 | rddez = 3.8 <!-- durchschnittliche Luftfeuchtigkeit für den jeweiligen Monat in % --> | lfjan = 63 | lffeb = 68 | lfmär = 71 | lfapr = 71 | lfmai = 74 | lfjun = 76 | lfjul = 77 | lfaug = 77 | lfsep = 74 | lfokt = 71 | lfnov = 66 | lfdez = 63 }} == Үзүүштэй газрууд == Лос-Анжелест үзүүштэй газар олон бий. Венецийн эрэг гэх мэтийн маш урт үргэлжилсэн наран шарлагын газрууд олон байдаг. Олон жуулчин Холливудад очиж, Холливудын алдартнуудын мөр, Мэнний Хятад театр зэргийг үздэг. Лос-Анжелест Л.А. Тойргийн урлагийн музей, Геттийн музей зэрэг сайхан музей бас олон. == Эдийн засгийн салбарууд == Лос-Анжелес кино, телевизийн үйлдвэрлэл ихэд хөгжсөнөөрөө алдартай. Кино, телевизийн үйлдвэрлэлийн ихээхэн хэсэг нь Холливудад төвлөрдөг. Түүнчлэн энэ хотод цэргийн зориулалттай нисэх онгоц үйлдвэрлэдэг. Хөгжмийн үйлдвэрлэл ч энэ бүс нутагт төвлөрдөг. Тус хот мөн банк санхүүгийн нэгэн томоохон төв юм. == Хорооллууд == [[Файл:Los_Angeles_City_Hall_with_sister_cities.jpg|thumbnail|200px|left|Лос-Анжелес хотын захиргааны байр]] Лос-Анжелест олон арван алдартай хорооллууд бий. Тухайлбал: * [[Холливуд]], [[кино]]ны олон студи байрладаг байсан. * Элизейн цэцэрлэгт хүрээлэн, [[Доджер цэнгэлдэх хүрээлэн]] байрладаг. * [[Венецийн эрэг]]. * Брэнтвүүд, маш баян бүс. * Фэрфакс өргөн чөлөө, еврейчүүд амьдардаг. * Вэствүүд, [[Калифорнийн Их Сургууль (Лос-Анжелес)|Лос-Анжелес дахь Калифорнийн Их Сургууль]] байрладаг. * Холмби толгод, [[Плэйбой харш]] байрладаг. * Силверлэйк, ижил хүйстнүүдийн амьдардаг хороолол. * Зүүн Л.А., [[мексик-америкчууд]]ын амьдардаг хороолол. * Төв Өмнөд Л.А., [[африк-америкчууд]]ын амьдардаг хороолол. * [[Сан Фернандо хөндий]], Перс гаралтай олон хүн амьдардаг хороолол. == Улс төр == Лос-Анжелесын одоогийн захирагч нь [[Антонио Вилларайгоза]]. == Цахим хуудас == {{Wiktionary}} {{Commonscat|Los Angeles|Лос-Анжелес}} * [https://www.lacity.org/ Хотын албан ёсны цахим хуудас] == Эшлэл == <references responsive/> [[Ангилал:Лос-Анжелес| ]] [[Ангилал:Калифорнийн суурин]] [[Ангилал:Хойд Америкийн суурин]] [[Ангилал:Далайн боомттой суурин]] [[Ангилал:Саятан хот]] [[Ангилал:Калифорнийн тойргийн төв]] [[Ангилал:АНУ-ын их сургуулийн хот]] [[Ангилал:1781 онд байгуулагдсан]] srcvjy5d9re8kifrix05r3z028os0uw 0 9253 708378 706002 2022-08-12T10:52:52Z Munkhzaya.E 32380 /* Цахим холбоос */ wikitext text/x-wiki {{Үндэсний зэвсэгт хүчин инфобокс |улс=Америкийн Нэгдсэн Улс |нэр=Америкийн Нэгдсэн Улсын Зэвсэгт хүчин |гадаад_нэр=United States Armed Forces |зураг=[[Зураг:Jointcolors.jpg|300px|Форт Майер дахь АНУ-ын зэвсэгт хүчний ёслолын жагсаал]] |тайлбар=Виржиниа муж улсын Арлингтон хотын Форт Майер дахь АНУ-ын зэвсэгт хүчний ёслолын жагсаал |зураг2= |байгуулагдсан= |одоогийн_хэлбэр= |татан_буугдсан= |салбарууд=[[Зураг:Military_service_mark_of_the_United_States_Army.svg|30px|АНУ-ын Армийн тамга]] [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Арми|АНУ-ын Арми]]<br /> [[Зураг:United States Department of the Navy Seal.svg|30px|АНУ-ын Тэнгисийн цэргийн хүчний тамга]] [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Тэнгисийн цэргийн хүчин|АНУ-ын Тэнгисийн цэргийн хүчин]]<br /> [[Зураг:USMC logo.svg|30px|АНУ-ын Тэнгисийн явган цэргийн корпусын тамга]] [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Тэнгисийн явган цэргийн корпус|АНУ-ын Тэнгисийн явган цэргийн корпус]]<br /> [[Зураг:Seal of the US Air Force.svg|30px|АНУ-ын Агаарын цэргийн хүчний тамга]] [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Агаарын цэргийн хүчин|АНУ-ын Агаарын цэргийн хүчин]]<br /> [[Зураг:USCG S W.svg|30px|АНУ-ын Эргийн харуул]] [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Эргийн харуул|АНУ-ын Эргийн харуул]]<br /> |штаб= |нислэгийн_цаг= <!-- Leadership --> |ерөнхий_командлагч=[[Жо Байден]] |ерөнхий_командлагчийн_цол=Ерөнхий командлагч |сайд=[[Жэймс Маттис]] |сайдын_цол=Батлан хамгаалахын сайд |командлагч=Жозеф Данфорд |командлагчийн_цол=Нэгдсэн Штабын дарга <!-- Manpower --> |нас=17-45<ref>17 настай хүмүүс эцэг эхийн зөвшөөрөлтэй АНУ-ын зэвсэгт хүчинд элсэж болно.</ref> |хугацаат_цэргийн_алба= |нөөцийн_өгөгдөл=2008 |алба_хаах_нас=18-49 |цэргийн_насны=72,715,332 |алба_хаах_насны=71,638,785 |тэнцэх=59,413,358 |албанд_тэнцэх=59,187,183 |насанд_хүрч_буй=2,186,440 |алба_хаах_насанд_хүрч_буй=2,079,688 |цэргийн_жинхэнэ_алба_хаагч=1,436,642 <ref>http://siadapp.dmdc.osd.mil/personnel/MILITARY/ms0.pdf</ref> |байр=2 |бэлтгэл_хүчин=848,056 <ref>http://thomas.loc.gov/cgi-bin/query/F?c110:2:./temp/~c110dVJCdu:e120225:</ref> |дайчилсан= <!-- Financial --> |хэмжээ=$583 тэрбум (2008)<ref>http://www.gpoaccess.gov/usbudget/fy08/pdf/budget/defense.pdf</ref> |ДНБ-нд_эзлэх_хувь=4.04 (2007) <!-- Industrial --> |дотоодын_нийлүүлэгчид= |гадаадын_нийлүүлэгчид= |импорт= |экспорт= <!-- Related aricles --> |түүх= |цолнууд= }} '''Америкийн Нэгдсэн Улсын Зэвсэгт хүчин''' {{Lang-en|United States Armed Forces}} нь Америкийн Нэгдсэн Улсын цэргийн нэгдсэн хүчин юм. Америкийн хувьсгалын дайны үеэр Их Британийн эсрэг шинэ тулгар улсаа хамгаалах зорилгоор Тивийн хоёрдугаар конгрессоос АНУ-ын зэвсэгт хүчнийг анх байгуулсан юм. 1776 онд тусгаар тогтнолоо тунхаглахаас өмнө 1775 онд [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Арми]], [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Тэнгисийн явган цэргийн корпус]], [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Тэнгисийн цэргийн хүчин]]г тус тус байгуулжээ. [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Эргийн харуул]] 1790 онд байгуулагдсан. Дэлхийд хамгийн томд тооцогдох агаарын цэргийн хүчинтэй байсан боловч дөнгөж 1947 онд л [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Агаарын цэргийн хүчин]]г бие даасан хүчин болгон зохион байгуулжээ. Анх байгуулагдсан цагаасаа хойш зэвсэгт хүчин АНУ-ын түүхэнд шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэсэн. [[Барбарийн дайн]] болон [[1812 оны дайн]]уудад ялан дийлснээр үндэсний эв нэгдлийн мэдрэмж, үндэсний өвөрмөц царайгаа олж авчээ. 1812 оны дайныг Америкийн Тусгаар тогтнолын хоёрдугаар дайн гэх нь бас бий. Гэсэн ч АНУ-ыг үндэслэн байгуулсан эцгүүд байнгын цэргийн хүчин байгуулахаас болгоомжилж, [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]] дэгдэх хүртэл энхтайван цагийн армийг албан ёсоор байгуулаагүй юм.<ref name="naim">{{cite web | author = Moisés Naím | title = Megaplayers Vs. Micropowers | url = http://www.foreignpolicy.com/story/cms.php?story_id=3476 | accessdate = December 18 | accessyear = 2007 }}</ref> [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Ерөнхийлөгч]] зэвсэгт хүчнийхээ ерөнхий командлагчийн үүргийг гүйцэтгэдэг бөгөөд АНУ-ын Батлан хамгаалахын наргийн бичгийн дарга, АНУ-ын Батлан хамгаалах департамент, АНУ-ын Тэнгисийн цэргийн хүчний департамент зэвсэгт хүчнийг зохицуулахад оролцдог. 2001 оны Есдүгээр сарын 11-ны халдлагын дараа АНУ-ын дотоод дахь аюул заналтай тэмцэх АНУ-ын Дотоодын аюулгүй байдлын департаментийг байгуулахад хүрсэн. Зэвсэгт хүчин нь бараг 3 сая бие бүрэлдхүүнтэй бөгөөд үүний тал нь цэргийн жинхэнэ албан хаагч бол үлдсэн тал нь бэлтгэл хүчинд тооцогддог. Зэвсэгт хүчин сайн дураар цэрэгт элсэхийг хүссэн маш олон хүмүүсээс бүртгэж авдаг тул хугацаат цэргийн алба шаардагддаггүй. Бие бүрэлдхүүний ихээхэн хэсэг нь зэвсэгт хүчний хангалтад ажилладаг бөгөөд энэхүү хангалтын хэсэг [[C-5 Galaxy]], [[C-17 Globemaster]], [[C-130 Hercules]] зэрэг тээврийн нисэх онгоц бүхий маш том баазтай. Агаарт шатахуун цэнэглэдэг шатахуун тээгч нисэх онгоцууд шаардлагатай түлш шатахуунаар хангадаг. Цэргийн нисэх онгоц тээгч 11 хөлөг онгоц, тэнгисийн цэргийн хүчний бусад хөлөг онгоцуудын хамтаар дэлхийд хамгийн хүчирхэг, уян хатан зэвсэглэлийг бүрдүүлдэг бөгөөд заримдаа ''Hyperpower'' гэгдэх нь бий. == Зохион байгуулалт == Бүх салбар нь АНУ-ын төрийн тусгай албадын бүрэлдхүүнд ордог бөгөөд АНУ-ын Үндсэн хуулийн дагуу иргэний удирдлага дор байх бөгөөд Ерөнхий командлагч болох АНУ-ын Ерөнхийлөгчид захирагдана. Эргийн харуулаас бусад бүх салбар нь мөн л иргэний албан тушаалтан болх АНУ-ын Батлан хамгаалахын нарийн бичгийн даргаар удирдуулсан АНУ-ын Батлан хамгаалах департаментийн бүрэлдхүүнд орно. Эргийн харуул энх цагт АНУ-ын Дотоодын аюулгүй байдлын департаментийн харъяанд байх боловч дайны цагт АНУ-ын Тэнгисийн цэргийн хүчний департаментаар дамжуулан АНУ-ын Батлан хамгаалах департаментийн харъяанд орно.<ref>The United States Coast Guard has both military and law enforcement functions. 14 USC 1, states "The Coast Guard as established [[January 28]], [[1915]], shall be a military service and a branch of the armed forces of the United States at all times." Coast Guard units, or ships of its predecessor service, the Revenue Cutter Service, have seen combat in every war and armed conflict of the United States since 1790, including the U.S. occupation of Iraq.</ref> Цэргийн ажиллагааг дипломат ажиллагаатай уялдуулан зохицуулах зорилгоор Ерөнхийлөгчийн дэргэд Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөхөөр удирдуулсан Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл ажилладаг. Ерөнхийлөгчийн дор АНУ-ын Батлан хамгаалах департаментийг хариуцсан засгийн газрын танхимын гишүүн болох АНУ-ын Батлан хамгаалахын нарийн бичгийн дарга ажилладаг. Ерөнхийлөгч болон Батлан хамгаалахын нарийн бичгийн даргад Нэгдсэн штаб зөвлөдөг бөгөөд түүнд Нэгдсэн штабын дарга, дэд даргаар удирдуулсан салбарын штабын дарга нар ордог. == Түүх == [[Зураг:Pushmataha high resolution.jpg|thumb|left|[[Чоктоо]] омгийн ахлагч/АНУ-ын генерал [[Пушматаха]], 1824.]] АНУ-ыг байгуулахаас өмнө буюу байгуулах явцад цэргийн хүчнийг муж улсуудын захирсан цэргийн бэлтгэлгүй орон нутгийн хамгаалах хүч бүрдүүлдэг байв. [[Холбооны Конгресс|Тивийн Конгресс]]оос анх удаа Тивийн армийг байгуулахаар шийдвэр гаргах үед энэ арми нь муж улсуудаас ирсэн орон нутгийн хамгаалах хүчнүүдээс бүрдэж байлаа. Генерал [[Жорж Вашингтон]]ы удирдлага дор энэ арми Америкийн Хувьсгалыг ялалтад хүргэсэн боловч хувьсгалын дараа татан буугдсан ажээ. Гэхдээ удалгүй байнгын арми, тэнгисийн цэргийн хүчин шаардлагатай байгаа нь тодорхой болсон. 1794 онд Конгрессоос хэд хэдэн цэргийн хөнгөн хөлөг онгоц байгуулах шийдвэр гаргаснаар АНУ-ын Тэнгисийн цэргийн хүчний суурь тавигджээ. Гэхдээ энэ хүчин нь маш жижиг байсан бөгөөд дайны үед голдуу муж улсуудын орон нутгийн хамгаалах хүчин дээр тулгуурладаг байлаа. Улс байгуулагдсанаас хойш [[Америкийн Иргэний дайн]]ыг хүртэл хугацаанд Америкийн цэргийн хүчин Барбарийн далайн дээрэмчдийн эсрэг тулалдаж ялснаас гадна, 1812 оны дайнаар Британичуудтай тулалдаж, статус квогийн байдалтай дайныг дуусгасан бөгөөд [[Мексик-Америкийн дайн]]аар мексикчүүдээс баруун өмнөд хэд хэдэн нутаг дэвсгэрийг салгаж авчээ. 1861 онд Америкийн Иргэний дайн эхлэхэд цэргийн олон хүчин, үүний дотор тус улсын шилдэг олон генерал Америкийн Холбооны Улсын талд оржээ. 600 мянган хүний амийг авч одсон удаан үргэлжилсэн дайны эцэст 1865 онд Нэгдсэн Улс байгуулснаар Иргэний дайн өндөрлөжээ. [[Зураг:Kurz & Allison - Battle of Antietam.jpg|thumb|left|250px|[[Антиетамын тулалдаан]]. 1860 оны АНУ-ын хүн амын тооллогоос харахад 13-43 насны бүх цагаан арьст эрчүүдийн 8% нь Иргэний дайнд амь үрэгджээ.<ref name="HarvardCraig">{{cite web |last=Lambert |first=Craig |title=The Deadliest War |publisher=Harvard Magazine |date=May–June 2001| url=http://www.harvardmagazine.com/on-line/050155.html |accessdate=2007-10-14}}</ref>]] Иргэний дайнаас хойш 1890-ээд оныг хүртэл цэргийнхнийг сул чөлөөтэй байхыг зөвшөөрсөн боловч нүүдэллэн суурьшигчид АНУ-ын төв хэсэг рүү нүүхэд АНУ-ын Арми уугуул америкчуудтай тулалдахад хүрч байлаа. XIX зууны эцэс гэхэд Америк дэлхийн шинэ гүрэн болон хурдан өсч байлаа. Тус улсын цэрэг [[Испани-Америкийн дайн]], [[Филиппин-Америкийн дайн]]д тулалдаж, Латин Америкт хэд хэдэн удаа интервенци явуулж байсан. Түүнчлэн [[Тэдди Рузвельт]] Америкийн хүчин чадлыг дэлхий даяар харуулахын тулд Агуу цагаан флотыг дэлхийг тойруулахаар илгээж байв. 1903 оны Орон нутгийн хамгаалах хүчний тухай хуулиар АНУ-ын Үндэсний гвардийг байгуулжээ. АНУ 1917 онд [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]]д орсон бөгөөд Холбоотны ялалтад томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн. Дэлхийн хоёр дайны хооронд АНУ-ын зэвсэгт хүчин суларсан боловч Дэлхийн хоёрдугаар дайн дэгдэхэд зэвсэгт хүчнийг буцаад бэлэн байдалд оруулжээ. АНУ-ын Армийн цэргүүд [[Хойд Африк]], [[Итали]]йг эзлэн авсан хүчний нэгэн томоохон хэсгийг бүрдүүлж байсан бөгөөд [[Ди өдөр]] [[Франц]]ын эрэг дээр бууж байлаа. АНУ-ын Тэнгисийн цэргийн хүчин, Тэнгисийн явган цэрэг, Армийн цэргүүд Япон болон түүний холбоотнуудын эсрэг Номхон Далайд тулалдсан. Дэлхийн хоёрдугаар дайн дуусахад АНУ ба түүний [[НАТО]]-гийн холбоотнууд, [[Зөвлөлт Холбоот Улс]] ба түүний [[Варшавын Гэрээ]]ний холбоотнуудын хоорондох хүчирхийлэлгүй тэмцэл болох [[Хүйтэн дайн]]ы эхлэл тавигдсан. АНУ-ын олон зуун мянган цэрэг хэзээ ч дэгдээгүй тэмцэл тулаанд бэлтгэж, Европт байршсан. Гэхдээ АНУ-ын цэрэг [[Солонгосын дайн|Солонгос]], [[Вьетнамын дайн|Вьетнамд]] болсон дайнд оролцсон. Нэг талаас [[Хойд Солонгос]], [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс|Хятад]] нөгөө талаас [[Өмнөд Солонгос]], АНУ, [[НҮБ]]-ын бусад цэргийн оролцсон Солонгосын дайн эцэстээ статус кво анте байдалтай дуусчээ. Нэг талаас Хойд Вьетнам, нөгөө талаас Өмнөд Вьетнам, АНУ-ын нэгдсэн хүчний хооронд болсон Вьетнамын дайн гал зогсоосноор өндөрлөсөн бөгөөд АНУ-ын цэрэг тус улсаас гарсны дараа Хойд Вьетнам Өмнөд Вьетнамаа дайран эзэлсэн юм. [[Зураг:Approaching Omaha.jpg|thumb|right|200px|Нормандын Омаха эрэг дээр бууж байгаа.]] 1980-аад онд АНУ-ын цэрэг Панам, Гренадад тулалдсан. Түүнчлэн Ираны эсрэг Персийн буланд янз бүрийн ажиллагаа явуулж байлаа. Үүний зэрэгцээ [[Гөүлдвотер-Николсын хууль]] цэргийн зохион байгуулалтыг бүрэн өөрчилсөн юм. 1989 он гэхэд Зөвлөлт Холбоот Улс нуран унах нь тодорхой болсон байв. Гэхдээ 1991 онд [[Ирак]] [[Кувейт]] руу халдан довтлоход АНУ-ын цэрэг [[Персийн булангийн дайн]]д татагдан орсон юм. АНУ-ын цэргийн хүч болон бусад улсын цэргийн хүчний эвсэл Иракийн армийг хохирол багатай амархан ялсан нь дан сайн дурын цэргээс бүрдсэн хүчний тулалдах чадварыг өргөн хэмжээнд баталсан юм. Энэхүү богино хугацааны дайн өндөрлөж, Зөвлөлт Холбоот Улс задарсны дараа 1990-ээд оны турш АНУ-ын цэргийн хүч Югослав, Косово, Сомали болон дэлхийн бусад халуун цэгт янз бүрийн үүрэг гүйцэтгэсэн. == Одоогийн ажиллагаа == АНУ дэлхий даяар цэргийн ажиллагаанд оролцдог бөгөөд гадаад улсуудад 290,178 цэрэг байршуулж байна. Тэднээс 22,625 нь хөлөг онгоцон дээр байрладаг.<ref>http://siadapp.dmdc.osd.mil/personnel/MILITARY/history/hst0803.pdf</ref> === Гадаад === 2001 оны есдүгээр сарын 11-ний террорист халдлагаас хойш АНУ-ын цэргийн хүчин [[Терроризмтай хийх дайн]]д оролцож байна. АНУ-ын удирдсан эвслийнхэн 2001, 2003 онд [[Афганистаны дайн|Афганистан]], [[Иракийн дайн|Ирак]] руу довтолж, өнөөг хүртэл тэдгээр улсад цэргийн хүчээ байрлуулсан хэвээр байна. 31,100 орчим цэрэг НАТО-гийн Генерал Дэвид Д. МакКернаны удирдлага дор [[Афганистан]]д байршиж байсан бол [[Ирак]]т 195,000 цэрэг байрлуулсан бөгөөд энэ ажиллагааг дэмжих үүднээс [[Герман]], [[Итали]], [[Япон]], [[Өмнөд Солонгос]], [[Нэгдсэн Вант Улс]]ад 19,300 цэрэг байрлуулж байна.<ref>http://siadapp.dmdc.osd.mil/personnel/MILITARY/history/hst0803.pdf</ref> Одоогоор Генерал Рэй Одерно Ирак дахь олон үндэстний цэргийн хүчийг захирч байсан. Түүнчлэн Терроризмтай хийх дайны хүрээнд Африкийн эвэр, Филиппин, Ливид цэрэг илгээсэн. === Дотоод === АНУ-ын цэргийн хүчин АНУ-д болсон байгалийн гамшгийн үеэр тусламжийн үйл ажиллагаанд оролцдог. 2005 онд болсон Катрина хар шуургын дараа бүх тавин муж улсаас нийт 58,000 орчим Үндэсний гвардийн цэрэг ирж тусалж байлаа.<ref>http://transcripts.cnn.com/TRANSCRIPTS/0509/06/se.01.html</ref> Хамгийн сүүлд 2008 онд Икэ хар шуургын өмнө ба хойно иргэдийг нүүлгэн шилжүүлэхэд Үндэсний гварди тусалсан билээ.<ref>http://www.emergency.louisiana.gov/Releases/091608LDWFSARS2.html</ref> == Бие бүрэлдхүүн == [[Зураг:USmilitary.JPG|thumb|200px|right|АНУ-ын цэргийн бие бүрэлдхүүн зүүнээс эхлэн: Тэнгисийн явган цэрэг, АЦХ, ТЦХ, Арми]] 2008 оны долдугаар сарын 31-ний байдлаар 1,436,642 хүн цэргийн жинхэнэ алба хааж байсан<ref> http://siadapp.dmdc.osd.mil/personnel/MILITARY/ms0.pdf</ref> бөгөөд Бэлтгэл хүчний долоон бүрэлдхүүн хэсэгт нийт 848,056 хүн бүртгэлтэй байлаа.<ref>http://thomas.loc.gov/cgi-bin/bdquery/z?d110:h.r.01585:</ref> Зэвсэгт хүчин тэр чигтээ сайн дурын үндсэн дээр бүрэлддэг боловч АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн хүсэлтээр АНУ-ын Конгресс сайшаасны дагуу цэрэг татлага явуулж болно. АНУ-ын зэвсэгт хүчин дэлхийд зөвхөн [[Ардын Чөлөөлөх Арми]]йн дараа орох олон бие бүрэлдхүүнтэй бөгөөд дэлхий даяар цэргээ байршуулдаг. 2007 оны эхээр Батлан хамгаалахын нарийн бичгийн дарга Роберт Гэйтс Терроризмтай хийх дайны хэрэгцээнд нийцүүлж Арми, Тэнгисийн явган цэргийн корпусын нийт хэмжээг нэмэгдүүлэх санал Ерөнхийлөгчид танилцуулжээ.<ref>{{Citation | last = Bender | first = Bryan | title = Gates calls for buildup in troops | newspaper = [[The Boston Globe]] | year = 2007 | date = [[January 12]], [[2007]] | url = http://www.boston.com/news/nation/washington/articles/2007/01/12/gates_calls_for_buildup_in_troops/ | accessdate= [[2007-11-11]]}} </ref> Одоо байгаа төлөвлөгөөгөөр 2012 он гэхэд Армийн бие бүрэлдхүүнийг 547,400, Тэнгисийн явган цэргийн корпусын бие бүрэлдхүүнийг 202,000 хүртэл өсгөх ажээ. Энэхүү өргөжүүлэлтэд 2009-2013 онд нийт $90.7 тэрбум зарцуулах бөгөөд Тэнгисийн цэргийн хүчин болон Агаарын цэргийн хүчнийг бага зэрэг цомхотгох юм.<ref> http://www.fas.org/sgp/crs/natsec/2009dodbud.pdf</ref> Ихэнх зэвсэгт хүчний нэгэн адил АНУ-ын Зэвсэгт хүчний албан хаагчид цэргийн цолтой бөгөөд цол дэвших боломжтой юм. === Бие бүрэлдхүүнийг салбараар нь авч үзвэл === ''2008 оны долдугаар сарын 31-ний байдлаар <ref>http://siadapp.dmdc.osd.mil/personnel/MILITARY/Miltop.htm</ref> Эмэгтэй бие бүрэлдхүүний тоо 2007 оны есдүгээр сарын 30-ны байдлаар <ref>http://siadapp.dmdc.osd.mil/personnel/MILITARY/rg0709f.pdf</ref>'' {| class="wikitable" |- align="wrap" |'''Салбар'''||'''Цэргийнхэн'''||'''Цэрэг'''||'''Офицер'''||'''Эмэгтэй'''||'''Энгийн''' |- |[[Зураг:Emblem of the United States Department of the Army.svg‎|25x25px]] [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Арми|Арми]]||538,128||445,952||87,662||71,756||260,416 |- |[[Зураг:USMC_logo.svg‎‎|25x25px]] [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Тэнгисийн явган цэргийн корпус|Тэнгисийн явган цэргийн корпус]]||194,912||174,868||11,707||20,044|| |- |[[Зураг:US-DeptOfNavy-Seal.svg‎ ‎|25x25px]] [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Тэнгисийн цэргийн хүчин|Тэнгисийн цэргийн хүчин]]||332,832||276,474||51,877||49,775||180,323 |- |[[Зураг:Seal_of_the_US_Air_Force.svg‎|25x25px]] [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Агаарын цэргийн хүчин|Агаарын цэргийн хүчин]]||328,439||258,604||65,304||65,252||156,181 |- |[[Зураг:USCG_S_W.svg‎‎|25x25px]] [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Эргийн харуул|Эргийн харуул]]||42,331|| || || || |- style="background:gray; color:black" |'''Нийт цэргийн жинхэнэ алба хаагчид'''||'''1,436,642'''||'''1,155,898'''||'''224,887'''||'''198,490'''||'''596,920''' |- |[[Армийн Үндэсний гварди]]||352,600|| || || || |- |[[Зураг:Seal of the United States Army Reserve.svg‎|25x25px]] [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Армийн бэлтгэл хүчин|Армийн бэлтгэл хүчин]]||205,000|| || || || |- |[[Тэнгисийн явган цэргийн бэлтгэл хүчин|ТЯЦ-ийн бэлтгэл хүчин]]||39,600|| || || || |- |[[Зураг:United_States_NR_Seal.svg‎‎|25x25px]] [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Тэнгисийн цэргийн хүчний бэлтгэл хүчин|ТЦХ-ний бэлтгэл хүчин]]||66,700|| || || || |- |[[Агаарын үндэсний гварди]]||106,756|| || || || |- |[[Зураг:Air_Force_Reserve_Command.png‎|25x25px]] [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Агаарын цэргийн хүчний бэлтгэл хүчин|АЦХ-ний бэлтгэл хүчин]]||67,400|| || || || |- |[[Зураг:United_States_Coast_Guard_Reserve_emblem.png‎‎|25x25px]] [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Эргийн харуулын бэлтгэл хүчин|Эргийн харуулын бэлтгэл хүчин]]||10,000|| || || || |- style="background:gray; color:black" |'''Нийт бэлтгэл хүчин'''||'''848,056'''|| || || || |- |БХД-ийн бусад бие бүрэлдхүүн|| || || || ||94,461 |} === Бие бүрэлдхүүний байршил === ==== Гадаадад ==== 2008 оны гуравдугаар сарын 31-ний байдлаар, АНУ-ын Зэвсэгт хүчин 39 улс орны 820 гаруй баазад байрлаж байв.<ref>{{cite web| url=http://siadapp.dmdc.osd.mil/personnel/MILITARY/history/hst0803.pdf |title = ACTIVE DUTY MILITARY PERSONNEL STRENGTHS BY REGIONAL AREA AND BY COUNTRY |accessdate = 2008-09-19 |date=2008 |publisher = U.S. Department of Defense}}</ref> Үүнээс [[Ирак]]т 150,000, [[Герман]]д 56,200, [[Япон]]д 33,122, [[Өмнөд Солонгос]]т 26,339, [[Афганистан]]д 31,100, [[Итали]] болон [[Нэгдсэн Вант Улс]]ад тус бүр 9,700 цэрэг байршуулж байна. Эдгээр тоо тогтмол тоо биш бөгөөд байн байн янз бүрийн анги нэгтгэлийг гадаадаас эргүүлэн татах буюу гадаадад илгээдэг. Нийтдээ Европт 84,488, Зөвлөлт Холбоот Улсын бүрэлдхүүнд байсан улсуудад 154, Зүүн Ази, Номхон Далайд 70,719, Хойд Африк, Ойрхи Дорнод, Өмнөд Азид 7,850, Сахаараас өмнөх Африкт 2,727, дэлхийн баруун хагаст 2,043 цэрэг байршуулсан. ==== АНУ-ын дотор ==== ''Үүний дотор АНУ-ын нутаг дэвсгэр болон АНУ-д харъяалагдах далайн усанд байгаа хөлөг онгоцууд орно'' Нийт 1,083,027 бие бүрэлдхүүн АНУ болон түүний нутаг дэвсгэрийн хүрээнд цэргийн жинхэнэ алба хааж байгаа болно (үүний дотор хөлөг онгоцон дээр):<ref>{{cite web | author = United States Department of Defense | title = U.S. Military Deployment | url = http://siadapp.dmdc.osd.mil/personnel/MILITARY/history/hst0803.pdf }}</ref> Тэдний дийлэнх олонхи нь буюу 883,430 нь АНУ-ын эх газар дээр янз бүрийн баазуудаар таран байршсан. Түүнчлэн [[Хавайн арлууд]] дээр 36,827, [[Аляска]]д 19,828 цэрэг тус тус бий. Далайд 90,218 цэрэг байгаагаас 2,970 нь [[Гуам]]д, 137 нь [[Пуэрто-Рико]]д байрлаж байна. == Лавлах материал == {{reflist}} == Цахим холбоос == * [http://www.defenselink.mil/ Official U.S. Department of Defense website] * [http://www.globalsecurity.org/military/ops/index.html Global Security on U.S. Military Operations] * [http://www.wdif.net Military News] * [http://www.todaysmilitary.com Today's Military website] * [http://www.military-quotes.com/military-rank.htm US Military ranks and rank insignia] * [http://www.defencetalk.com/ Defence Talk] * [http://web.archive.org/web/20001217051000/http://www.cdi.org/issues/usforces/ Center of Defence Information on U.S. Military] * [http://web.archive.org/web/20001217061700/http://www.cdi.org/issues/usforces/deployments.html U.S. Military deployments/engagements 1975-2001] {{Хөтлөгч мөр Умард Атлантын Гэрээний Байгууллагын гишүүн улсууд}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:АНУ-ын зэвсэгт хүчин| ]] [[Ангилал:АНУ-ын үндсэн хуулийн эрх зүй]] [[Ангилал:1784 онд байгуулагдсан]] js3rogmrbtiraxohiblptpd2wlumysz 0 10026 708300 702513 2022-08-12T05:55:55Z 45.58.38.153 /* Боржигин овгийн ургийн хэлхээ */ wikitext text/x-wiki '''Боржигин''' ({{mongolUnicode|ᠪᠣᠷᠵᠢᠭᠢᠨ}}) нь [[Их Монгол Улс]]ын [[Хаан|хаадыг]] төрүүлэн гаргасан, Монголын нэгэн овог аймаг юм. [[12-р зуун]]ы үед [[Монголын тал хээр]]ийн зүүн хойд хэсгээр нутаглаж байсан [[Монгол үндэстэн|монгол]] аймгуудын нэг хүчирхэг овог нь [[Бодончар мунхаг|Бодончар]] үүдэлтэй, Боржигин овог байсан юм. Тэдний дундаас [[Хамаг Монгол]]ын хан [[Хабул хаан|Хабул]] зэрэг алдартай хүмүүс төрөн гарч, Монгол аймгуудыг захирч ирсэн аж. Улмаар Боржигин овгийн [[Чингис хаан]] монгол угсаатнуудыг нэгтгэж, Их Монгол Улсыг байгуулсан юм. Боржигин нь Бөрітегін-Бөритегин гэсэн Түрэг нэрээс гаралтай юм. == Боржигин овгийн үүсэл == [[Файл:GENEALOGY.jpg|thumb|[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]], "Чингисийн алтан ургийн үгийн бичиг ба гэрийн үеийн бичмэл", xуудас 720, 2003, ISBN 99929-5-552-X]] [[Монголын нууц товчоо]]нд бичигдсэнээр, [[Бөртэ Чино|Бөртэ чоно]], гэргий [[Гуа Марал|Гуа маралын]] хамт тэнгис далайг гатлан ирж, [[Онон гол]]ын орчимд нутаглах болсон бөгөөд түүний 11 дэх үеийн удам [[Добу мэргэн]]ий бэлэвсэн гэргий [[Алун Гуа]] нөхрөө нас барсны дараа тэнгэрийн тааллаар 3 хүүтэй болсны бага нь Бодончар мунхаг бөгөөд тэр Боржигин овгийн өвөг болсон юм. Тиймээс Боржигин овог нь эртний сурвалжит [[Барга]] ястнаас салбарлан үүссэн овог болох нь батлагдана. Ийнхүү Монголын нууц товчоонд Боржигин овгийг тэнгэр язгууртай хэмээн дүрсэлсэн байдаг. Боржигин овгийн Хабул хаан монголчуудыг захирч байсан үед тэд хүчирхэгжиж байсан боловч түүний дараа хаан болсон, Хабулын хаяал [[Амбагай хаан|Амбагай]] татаруудад баригдан [[Алтан улс]]ад хүргэгдэн цаазлагдах зэргээр хөрш улс, овог аймгуудын түрэмгийлэлд өртөж байжээ. Хожим Хабул хааны үр сад [[Хиад Боржигин]] гэгдэх болж, Онон голын эхээр нутаглах болсон бол Амбагай хааны үр сад нь [[Тайчууд]] гэгдэх болжээ. == Их Монгол улсаас хойших үед == Их Монгол Улсад Чингис хаан болон түүний 3 дүү болох [[Хасар]], [[Хачиун]], [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ Отчигин]] нарын үр удам нь "Алтан ураг" хэмээн нэрлэгдэж байв. Юань гүрэн мөхөж, монголчууд умард нутаг руугаа шахагдсаны дараа нэг хэсэг Боржигин овгийнхны эрх мэдэл суларч ирсэн ч [[Даян хаан]]ы үед Боржигинчуудын удирдлаган дор Монгол үндэстэн дахин нэгдэж, тэр үеэс хойш 20-р зууны эхэн хүртэл, Манжийн эрхшээлд байх үед ч Боржигин овогтнууд төрд чухал үүрэг гүйцэтгэсээр иржээ. == Боржигин овгийн ургийн хэлхээ == {{гол|Монгол хаадын ургийн хэлхээ|Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт}} == Орчин үед == Монгол улсад социализмын үед хэрэглэгдэхээ больсон овгийн нэрийг ардчилал ялсны дараа сэргээх хөдөлгөөн өрнөж, иргэний үнэмлэхт овгийн нэрийг бичдэг болсон. Тэр үед Боржигин овогтой хэмээн зохиомлоор бүртгүүлсэн хүн маш олон гарчээ. [[Ангилал:Боржигин| ]] [[Ангилал:Монгол овог аймаг]] ijws1fhqnjnqm9y891q52nebcgb3abu 708301 708300 2022-08-12T05:59:53Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''Боржигин''' ({{mongolUnicode|ᠪᠣᠷᠵᠢᠭᠢᠨ}}) нь [[Их Монгол Улс]]ын [[Хаан|хаадыг]] төрүүлэн гаргасан, Монголын нэгэн овог аймаг юм. [[12-р зуун]]ы үед [[Монголын тал хээр]]ийн зүүн хойд хэсгээр нутаглаж байсан [[Монгол үндэстэн|монгол]] аймгуудын нэг хүчирхэг овог нь [[Бодончар мунхаг|Бодончар]] үүдэлтэй, Боржигин овог байсан юм. Тэдний дундаас [[Хамаг Монгол]]ын хан [[Хабул хаан|Хабул]] зэрэг алдартай хүмүүс төрөн гарч, Монгол аймгуудыг захирч ирсэн аж. Улмаар Боржигин овгийн [[Чингис хаан]] монгол угсаатнуудыг нэгтгэж, Их Монгол Улсыг байгуулсан юм. Боржигин нь Бөрітегін-Бөритегин гэсэн Түрэг нэрээс гаралтай юм. == Боржигин овгийн үүсэл == [[Файл:GENEALOGY.jpg|thumb|[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]], "Чингисийн алтан ургийн үгийн бичиг ба гэрийн үеийн бичмэл", xуудас 720, 2003, ISBN 99929-5-552-X]] [[Монголын нууц товчоо]]нд бичигдсэнээр, [[Бөртэ Чино|Бөртэ чоно]], гэргий [[Гуа Марал|Гуа маралын]] хамт тэнгис далайг гатлан ирж, [[Онон гол]]ын орчимд нутаглах болсон бөгөөд түүний 11 дэх үеийн удам [[Добу мэргэн]]ий бэлэвсэн гэргий [[Алун Гуа]] нөхрөө нас барсны дараа тэнгэрийн тааллаар 3 хүүтэй болсны бага нь Бодончар мунхаг бөгөөд тэр Боржигин овгийн өвөг болсон юм. Тиймээс Боржигин овог нь эртний сурвалжит [[Барга]] ястнаас салбарлан үүссэн овог болох нь батлагдана. Ийнхүү Монголын нууц товчоонд Боржигин овгийг тэнгэр язгууртай хэмээн дүрсэлсэн байдаг. Боржигин овгийн Хабул хаан монголчуудыг захирч байсан үед тэд хүчирхэгжиж байсан боловч түүний дараа хаан болсон, Хабулын хаяал [[Амбагай хаан|Амбагай]] татаруудад баригдан [[Алтан улс]]ад хүргэгдэн цаазлагдах зэргээр хөрш улс, овог аймгуудын түрэмгийлэлд өртөж байжээ. Хожим Хабул хааны үр сад [[Хиад Боржигин]] гэгдэх болж, Онон голын эхээр нутаглах болсон бол Амбагай хааны үр сад нь [[Тайчууд]] гэгдэх болжээ. == Их Монгол улсаас хойших үед == {{гол|Алтан ураг}} Их Монгол Улсад Чингис хаан болон түүний 3 дүү болох [[Хасар]], [[Хачиун]], [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ Отчигин]] нарын үр удам нь "Алтан ураг" хэмээн нэрлэгдэж байв. Юань гүрэн мөхөж, монголчууд умард нутаг руугаа шахагдсаны дараа нэг хэсэг Боржигин овгийнхны эрх мэдэл суларч ирсэн ч [[Даян хаан]]ы үед Боржигинчуудын удирдлаган дор Монгол үндэстэн дахин нэгдэж, тэр үеэс хойш 20-р зууны эхэн хүртэл, Манжийн эрхшээлд байх үед ч Боржигин овогтнууд төрд чухал үүрэг гүйцэтгэсээр иржээ. == Боржигин овгийн ургийн хэлхээ == {{гол|Монгол хаадын ургийн хэлхээ|Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт}} == Орчин үед == Монгол улсад социализмын үед хэрэглэгдэхээ больсон овгийн нэрийг ардчилал ялсны дараа сэргээх хөдөлгөөн өрнөж, иргэний үнэмлэхт овгийн нэрийг бичдэг болсон. Тэр үед Боржигин овогтой хэмээн зохиомлоор бүртгүүлсэн хүн маш олон гарчээ. [[Ангилал:Боржигин| ]] [[Ангилал:Монгол овог аймаг]] jy7iki87htrlj7sty6j5epcssnkc4fg 708302 708301 2022-08-12T06:04:02Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''Боржигин''' ({{mongolUnicode|ᠪᠣᠷᠵᠢᠭᠢᠨ}}) нь [[Их Монгол Улс]]ын [[Хаан|хаадыг]] төрүүлэн гаргасан, Монголын нэгэн овог аймаг юм. [[12-р зуун]]ы үед [[Монголын тал хээр]]ийн зүүн хойд хэсгээр нутаглаж байсан [[Монгол үндэстэн|монгол]] аймгуудын нэг хүчирхэг овог нь [[Бодончар мунхаг|Бодончар]] үүдэлтэй, Боржигин овог байсан юм. Тэдний дундаас [[Хамаг Монгол]]ын хан [[Хабул хаан|Хабул]] зэрэг алдартай хүмүүс төрөн гарч, Монгол аймгуудыг захирч ирсэн аж. Улмаар Боржигин овгийн [[Чингис хаан]] монгол угсаатнуудыг нэгтгэж, Их Монгол Улсыг байгуулсан юм. Боржигин нь “Бөрітегін-Бөритегин” гэсэн Түрэг нэрээс гаралтай юм. Боржигин гэдэг үгийн язгуур нь “бор, бүри, бөртэ” гэх мэт чоныг заасан үг, “жигин” гэдэг нь “тигин” хэмээх үгийн хувилбар, Боржигины дээдэс чоно онгонтой байсан тул ийнхүү нэрлэв гэж үздэг. Бас зарим бичигт бор буюу цэнхэр бор нүдтэй гэсэн үг хэмээн тайлбарласан байдаг. == Боржигин овгийн үүсэл == [[Файл:GENEALOGY.jpg|thumb|[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]], "Чингисийн алтан ургийн үгийн бичиг ба гэрийн үеийн бичмэл", xуудас 720, 2003, ISBN 99929-5-552-X]] [[Монголын нууц товчоо]]нд бичигдсэнээр, [[Бөртэ Чино|Бөртэ чоно]], гэргий [[Гуа Марал|Гуа маралын]] хамт тэнгис далайг гатлан ирж, [[Онон гол]]ын орчимд нутаглах болсон бөгөөд түүний 11 дэх үеийн удам [[Добу мэргэн]]ий бэлэвсэн гэргий [[Алун Гуа]] нөхрөө нас барсны дараа тэнгэрийн тааллаар 3 хүүтэй болсны бага нь Бодончар мунхаг бөгөөд тэр Боржигин овгийн өвөг болсон юм. Тиймээс Боржигин овог нь эртний сурвалжит [[Барга]] ястнаас салбарлан үүссэн овог болох нь батлагдана. Ийнхүү Монголын нууц товчоонд Боржигин овгийг тэнгэр язгууртай хэмээн дүрсэлсэн байдаг. Боржигин овгийн Хабул хаан монголчуудыг захирч байсан үед тэд хүчирхэгжиж байсан боловч түүний дараа хаан болсон, Хабулын хаяал [[Амбагай хаан|Амбагай]] татаруудад баригдан [[Алтан улс]]ад хүргэгдэн цаазлагдах зэргээр хөрш улс, овог аймгуудын түрэмгийлэлд өртөж байжээ. Хожим Хабул хааны үр сад [[Хиад Боржигин]] гэгдэх болж, Онон голын эхээр нутаглах болсон бол Амбагай хааны үр сад нь [[Тайчууд]] гэгдэх болжээ. == Их Монгол улсаас хойших үед == {{гол|Алтан ураг}} Их Монгол Улсад Чингис хаан болон түүний 3 дүү болох [[Хасар]], [[Хачиун]], [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ Отчигин]] нарын үр удам нь "Алтан ураг" хэмээн нэрлэгдэж байв. Юань гүрэн мөхөж, монголчууд умард нутаг руугаа шахагдсаны дараа нэг хэсэг Боржигин овгийнхны эрх мэдэл суларч ирсэн ч [[Даян хаан]]ы үед Боржигинчуудын удирдлаган дор Монгол үндэстэн дахин нэгдэж, тэр үеэс хойш 20-р зууны эхэн хүртэл, Манжийн эрхшээлд байх үед ч Боржигин овогтнууд төрд чухал үүрэг гүйцэтгэсээр иржээ. == Боржигин овгийн ургийн хэлхээ == {{гол|Монгол хаадын ургийн хэлхээ|Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт}} == Орчин үед == Монгол улсад социализмын үед хэрэглэгдэхээ больсон овгийн нэрийг ардчилал ялсны дараа сэргээх хөдөлгөөн өрнөж, иргэний үнэмлэхт овгийн нэрийг бичдэг болсон. Тэр үед Боржигин овогтой хэмээн зохиомлоор бүртгүүлсэн хүн маш олон гарчээ. [[Ангилал:Боржигин| ]] [[Ангилал:Монгол овог аймаг]] rmdc5w68oq96c8q3f3o2ye7gaxx7oyq 708303 708302 2022-08-12T06:05:04Z 45.58.38.153 /* Орчин үед */ wikitext text/x-wiki '''Боржигин''' ({{mongolUnicode|ᠪᠣᠷᠵᠢᠭᠢᠨ}}) нь [[Их Монгол Улс]]ын [[Хаан|хаадыг]] төрүүлэн гаргасан, Монголын нэгэн овог аймаг юм. [[12-р зуун]]ы үед [[Монголын тал хээр]]ийн зүүн хойд хэсгээр нутаглаж байсан [[Монгол үндэстэн|монгол]] аймгуудын нэг хүчирхэг овог нь [[Бодончар мунхаг|Бодончар]] үүдэлтэй, Боржигин овог байсан юм. Тэдний дундаас [[Хамаг Монгол]]ын хан [[Хабул хаан|Хабул]] зэрэг алдартай хүмүүс төрөн гарч, Монгол аймгуудыг захирч ирсэн аж. Улмаар Боржигин овгийн [[Чингис хаан]] монгол угсаатнуудыг нэгтгэж, Их Монгол Улсыг байгуулсан юм. Боржигин нь “Бөрітегін-Бөритегин” гэсэн Түрэг нэрээс гаралтай юм. Боржигин гэдэг үгийн язгуур нь “бор, бүри, бөртэ” гэх мэт чоныг заасан үг, “жигин” гэдэг нь “тигин” хэмээх үгийн хувилбар, Боржигины дээдэс чоно онгонтой байсан тул ийнхүү нэрлэв гэж үздэг. Бас зарим бичигт бор буюу цэнхэр бор нүдтэй гэсэн үг хэмээн тайлбарласан байдаг. == Боржигин овгийн үүсэл == [[Файл:GENEALOGY.jpg|thumb|[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]], "Чингисийн алтан ургийн үгийн бичиг ба гэрийн үеийн бичмэл", xуудас 720, 2003, ISBN 99929-5-552-X]] [[Монголын нууц товчоо]]нд бичигдсэнээр, [[Бөртэ Чино|Бөртэ чоно]], гэргий [[Гуа Марал|Гуа маралын]] хамт тэнгис далайг гатлан ирж, [[Онон гол]]ын орчимд нутаглах болсон бөгөөд түүний 11 дэх үеийн удам [[Добу мэргэн]]ий бэлэвсэн гэргий [[Алун Гуа]] нөхрөө нас барсны дараа тэнгэрийн тааллаар 3 хүүтэй болсны бага нь Бодончар мунхаг бөгөөд тэр Боржигин овгийн өвөг болсон юм. Тиймээс Боржигин овог нь эртний сурвалжит [[Барга]] ястнаас салбарлан үүссэн овог болох нь батлагдана. Ийнхүү Монголын нууц товчоонд Боржигин овгийг тэнгэр язгууртай хэмээн дүрсэлсэн байдаг. Боржигин овгийн Хабул хаан монголчуудыг захирч байсан үед тэд хүчирхэгжиж байсан боловч түүний дараа хаан болсон, Хабулын хаяал [[Амбагай хаан|Амбагай]] татаруудад баригдан [[Алтан улс]]ад хүргэгдэн цаазлагдах зэргээр хөрш улс, овог аймгуудын түрэмгийлэлд өртөж байжээ. Хожим Хабул хааны үр сад [[Хиад Боржигин]] гэгдэх болж, Онон голын эхээр нутаглах болсон бол Амбагай хааны үр сад нь [[Тайчууд]] гэгдэх болжээ. == Их Монгол улсаас хойших үед == {{гол|Алтан ураг}} Их Монгол Улсад Чингис хаан болон түүний 3 дүү болох [[Хасар]], [[Хачиун]], [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ Отчигин]] нарын үр удам нь "Алтан ураг" хэмээн нэрлэгдэж байв. Юань гүрэн мөхөж, монголчууд умард нутаг руугаа шахагдсаны дараа нэг хэсэг Боржигин овгийнхны эрх мэдэл суларч ирсэн ч [[Даян хаан]]ы үед Боржигинчуудын удирдлаган дор Монгол үндэстэн дахин нэгдэж, тэр үеэс хойш 20-р зууны эхэн хүртэл, Манжийн эрхшээлд байх үед ч Боржигин овогтнууд төрд чухал үүрэг гүйцэтгэсээр иржээ. == Боржигин овгийн ургийн хэлхээ == {{гол|Монгол хаадын ургийн хэлхээ|Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт}} == Орчин үед == Монгол улсад социализмын үед хэрэглэгдэхээ больсон овгийн нэрийг ардчилал ялсны дараа сэргээх хөдөлгөөн өрнөж, иргэний үнэмлэхт овгийн нэрийг бичдэг болсон. Тэр үед Боржигин овогтой хэмээн зохиомлоор бүртгүүлсэн хүн маш олон гарчээ. Боржигин овгийнхон 1000-аад жил монголын гол овог буюу ноёрхох овог байсан ба хүн ам олонтой байсан байна. Одоогийн Монгол улс Өвөр Монголын олон ястны дунд түгээмэл тархаж байна. [[Ангилал:Боржигин| ]] [[Ангилал:Монгол овог аймаг]] p8qjso6qxq5aeatduzbwbjmupdaflc8 708304 708303 2022-08-12T06:08:02Z 45.58.38.153 /* Их Монгол улсаас хойших үед */ wikitext text/x-wiki '''Боржигин''' ({{mongolUnicode|ᠪᠣᠷᠵᠢᠭᠢᠨ}}) нь [[Их Монгол Улс]]ын [[Хаан|хаадыг]] төрүүлэн гаргасан, Монголын нэгэн овог аймаг юм. [[12-р зуун]]ы үед [[Монголын тал хээр]]ийн зүүн хойд хэсгээр нутаглаж байсан [[Монгол үндэстэн|монгол]] аймгуудын нэг хүчирхэг овог нь [[Бодончар мунхаг|Бодончар]] үүдэлтэй, Боржигин овог байсан юм. Тэдний дундаас [[Хамаг Монгол]]ын хан [[Хабул хаан|Хабул]] зэрэг алдартай хүмүүс төрөн гарч, Монгол аймгуудыг захирч ирсэн аж. Улмаар Боржигин овгийн [[Чингис хаан]] монгол угсаатнуудыг нэгтгэж, Их Монгол Улсыг байгуулсан юм. Боржигин нь “Бөрітегін-Бөритегин” гэсэн Түрэг нэрээс гаралтай юм. Боржигин гэдэг үгийн язгуур нь “бор, бүри, бөртэ” гэх мэт чоныг заасан үг, “жигин” гэдэг нь “тигин” хэмээх үгийн хувилбар, Боржигины дээдэс чоно онгонтой байсан тул ийнхүү нэрлэв гэж үздэг. Бас зарим бичигт бор буюу цэнхэр бор нүдтэй гэсэн үг хэмээн тайлбарласан байдаг. == Боржигин овгийн үүсэл == [[Файл:GENEALOGY.jpg|thumb|[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]], "Чингисийн алтан ургийн үгийн бичиг ба гэрийн үеийн бичмэл", xуудас 720, 2003, ISBN 99929-5-552-X]] [[Монголын нууц товчоо]]нд бичигдсэнээр, [[Бөртэ Чино|Бөртэ чоно]], гэргий [[Гуа Марал|Гуа маралын]] хамт тэнгис далайг гатлан ирж, [[Онон гол]]ын орчимд нутаглах болсон бөгөөд түүний 11 дэх үеийн удам [[Добу мэргэн]]ий бэлэвсэн гэргий [[Алун Гуа]] нөхрөө нас барсны дараа тэнгэрийн тааллаар 3 хүүтэй болсны бага нь Бодончар мунхаг бөгөөд тэр Боржигин овгийн өвөг болсон юм. Тиймээс Боржигин овог нь эртний сурвалжит [[Барга]] ястнаас салбарлан үүссэн овог болох нь батлагдана. Ийнхүү Монголын нууц товчоонд Боржигин овгийг тэнгэр язгууртай хэмээн дүрсэлсэн байдаг. Боржигин овгийн Хабул хаан монголчуудыг захирч байсан үед тэд хүчирхэгжиж байсан боловч түүний дараа хаан болсон, Хабулын хаяал [[Амбагай хаан|Амбагай]] татаруудад баригдан [[Алтан улс]]ад хүргэгдэн цаазлагдах зэргээр хөрш улс, овог аймгуудын түрэмгийлэлд өртөж байжээ. Хожим Хабул хааны үр сад [[Хиад Боржигин]] гэгдэх болж, Онон голын эхээр нутаглах болсон бол Амбагай хааны үр сад нь [[Тайчууд]] гэгдэх болжээ. == Их Монгол улсаас хойших үед == {{гол|Алтан ураг}} Их Монгол Улсад Чингис хаан болон түүний 3 дүү болох [[Хасар]], [[Хачиун]], [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ Отчигин]] нарын үр удам нь "Алтан ураг" хэмээн нэрлэгдэж байв. Ер нь XVIII-XX зууны эхэн хүртэл бүх Монголын эрх мэдэл Чингис хааны үр удмын Боржигин тайж нарын гарт байсан юм. Юань гүрэн мөхөж, монголчууд умард нутаг руугаа шахагдсаны дараа нэг хэсэг Боржигин овгийнхны эрх мэдэл суларч ирсэн ч [[Даян хаан]]ы үед Боржигинчуудын удирдлаган дор Монгол үндэстэн дахин нэгдэж, тэр үеэс хойш 20-р зууны эхэн хүртэл, Манжийн эрхшээлд байх үед ч Боржигин овогтнууд төрд чухал үүрэг гүйцэтгэсээр иржээ. == Боржигин овгийн ургийн хэлхээ == {{гол|Монгол хаадын ургийн хэлхээ|Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт}} == Орчин үед == Монгол улсад социализмын үед хэрэглэгдэхээ больсон овгийн нэрийг ардчилал ялсны дараа сэргээх хөдөлгөөн өрнөж, иргэний үнэмлэхт овгийн нэрийг бичдэг болсон. Тэр үед Боржигин овогтой хэмээн зохиомлоор бүртгүүлсэн хүн маш олон гарчээ. Боржигин овгийнхон 1000-аад жил монголын гол овог буюу ноёрхох овог байсан ба хүн ам олонтой байсан байна. Одоогийн Монгол улс Өвөр Монголын олон ястны дунд түгээмэл тархаж байна. [[Ангилал:Боржигин| ]] [[Ангилал:Монгол овог аймаг]] bot7ixjkbf9gkaprrjptox4t2uituj0 708305 708304 2022-08-12T06:09:21Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''Боржигин''' ({{mongolUnicode|ᠪᠣᠷᠵᠢᠭᠢᠨ}}) нь [[Их Монгол Улс]]ын [[Хаан|хаадыг]] төрүүлэн гаргасан, Монголын нэгэн овог аймаг юм. [[12-р зуун]]ы үед [[Монголын тал хээр]]ийн зүүн хойд хэсгээр нутаглаж байсан [[Монгол үндэстэн|монгол]] аймгуудын нэг хүчирхэг овог нь [[Бодончар мунхаг|Бодончар]] үүдэлтэй, Боржигин овог байсан юм. Тэдний дундаас [[Хамаг Монгол]]ын хан [[Хабул хаан|Хабул]] зэрэг алдартай хүмүүс төрөн гарч, Монгол аймгуудыг захирч ирсэн аж. Улмаар Боржигин овгийн [[Чингис хаан]] монгол угсаатнуудыг нэгтгэж, Их Монгол Улсыг байгуулсан юм. Боржигин нь “Бөрітегін-Бөритегин” гэсэн [[Түрэг]] нэрээс гаралтай юм. Боржигин гэдэг үгийн язгуур нь “бор, бүри, бөртэ” гэх мэт чоныг заасан үг, “жигин” гэдэг нь “тигин” хэмээх үгийн хувилбар, Боржигины дээдэс чоно онгонтой байсан тул ийнхүү нэрлэв гэж үздэг. Бас зарим бичигт бор буюу цэнхэр бор нүдтэй гэсэн үг хэмээн тайлбарласан байдаг. == Боржигин овгийн үүсэл == [[Файл:GENEALOGY.jpg|thumb|[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]], "Чингисийн алтан ургийн үгийн бичиг ба гэрийн үеийн бичмэл", xуудас 720, 2003, ISBN 99929-5-552-X]] [[Монголын нууц товчоо]]нд бичигдсэнээр, [[Бөртэ Чино|Бөртэ чоно]], гэргий [[Гуа Марал|Гуа маралын]] хамт тэнгис далайг гатлан ирж, [[Онон гол]]ын орчимд нутаглах болсон бөгөөд түүний 11 дэх үеийн удам [[Добу мэргэн]]ий бэлэвсэн гэргий [[Алун Гуа]] нөхрөө нас барсны дараа тэнгэрийн тааллаар 3 хүүтэй болсны бага нь Бодончар мунхаг бөгөөд тэр Боржигин овгийн өвөг болсон юм. Тиймээс Боржигин овог нь эртний сурвалжит [[Барга]] ястнаас салбарлан үүссэн овог болох нь батлагдана. Ийнхүү Монголын нууц товчоонд Боржигин овгийг тэнгэр язгууртай хэмээн дүрсэлсэн байдаг. Боржигин овгийн Хабул хаан монголчуудыг захирч байсан үед тэд хүчирхэгжиж байсан боловч түүний дараа хаан болсон, Хабулын хаяал [[Амбагай хаан|Амбагай]] татаруудад баригдан [[Алтан улс]]ад хүргэгдэн цаазлагдах зэргээр хөрш улс, овог аймгуудын түрэмгийлэлд өртөж байжээ. Хожим Хабул хааны үр сад [[Хиад Боржигин]] гэгдэх болж, Онон голын эхээр нутаглах болсон бол Амбагай хааны үр сад нь [[Тайчууд]] гэгдэх болжээ. == Их Монгол улсаас хойших үед == {{гол|Алтан ураг}} Их Монгол Улсад Чингис хаан болон түүний 3 дүү болох [[Хасар]], [[Хачиун]], [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ Отчигин]] нарын үр удам нь "Алтан ураг" хэмээн нэрлэгдэж байв. Ер нь XVIII-XX зууны эхэн хүртэл бүх Монголын эрх мэдэл Чингис хааны үр удмын Боржигин тайж нарын гарт байсан юм. Юань гүрэн мөхөж, монголчууд умард нутаг руугаа шахагдсаны дараа нэг хэсэг Боржигин овгийнхны эрх мэдэл суларч ирсэн ч [[Даян хаан]]ы үед Боржигинчуудын удирдлаган дор Монгол үндэстэн дахин нэгдэж, тэр үеэс хойш 20-р зууны эхэн хүртэл, Манжийн эрхшээлд байх үед ч Боржигин овогтнууд төрд чухал үүрэг гүйцэтгэсээр иржээ. == Боржигин овгийн ургийн хэлхээ == {{гол|Монгол хаадын ургийн хэлхээ|Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт}} == Орчин үед == Монгол улсад социализмын үед хэрэглэгдэхээ больсон овгийн нэрийг ардчилал ялсны дараа сэргээх хөдөлгөөн өрнөж, иргэний үнэмлэхт овгийн нэрийг бичдэг болсон. Тэр үед Боржигин овогтой хэмээн зохиомлоор бүртгүүлсэн хүн маш олон гарчээ. Боржигин овгийнхон 1000-аад жил монголын гол овог буюу ноёрхох овог байсан ба хүн ам олонтой байсан байна. Одоогийн Монгол улс Өвөр Монголын олон ястны дунд түгээмэл тархаж байна. [[Ангилал:Боржигин| ]] [[Ангилал:Монгол овог аймаг]] bs7lzbu995hm5atolbdzt2jr1qk0ks2 0 10424 708316 641066 2022-08-12T06:46:37Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki [[Хиад Боржигин]]ы '''Бартан баатар''' (1120-иод онд төрж, 1161 онд нас барсан) нь [[Их Монгол Улс]]ыг үүсгэн байгуулагч [[Чингис хаан]]ы өвөг эцэг ба [[Хамаг Монгол]]ын [[Хабул хаан]]ы хоёр дахь хүү байжээ. Бартан баатар нь Мэнгитү хиан, Нэгүүн тайш, [[Есүхэй баатар]], [[Даридай отчигин]] гэсэн дөрвөн хүүтэй. Гурав дахь хүү Есүхэй баатар нь Чингис хааны эцэг билээ. {{stub}} [[Ангилал:Монголын язгууртан]] [[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:12-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Хиад боржигин]] [[Ангилал:Чингис хааны гэр бүлийнхэн]] [[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1161 онд өнгөрсөн]] 2bxj6yuihm51ish82tgtgi87nqih7mx 0 10805 708299 706987 2022-08-12T05:42:36Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= Их Алтан Улс |conventional_long_name =Их Жин Улс |common_name = Алтан Улс |continent = Ази |region = Зүүн Хойд Ази |country = Зүрчид |era = эрт үе |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 1115 |year_end = 1234 |event_start = Агуда хаан Их Ляо Улсыг унагаж байгуулсан улс |event_end = Алтан Улс мөхөв |date_start = |date_event1 = |event1 = |date_event2 = |event2 = |date_event3 = |event3 = |p1 = [[Ляо Улс]] |flag_p2 = |p2 = [[Сүн улс|Умард Сүн]] |s1 = [[Их Монгол Улс]] |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =JinmapAD1200.png |image_map_caption = |capital =Шаньжин (Хуэйнин, 1115–1152) <br>Жүндү ([[Бээжин]], 1153–1214) <br>[[Кайфэн]] (1214–1232) |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Зүрчид хэл]], [[Хятад хэл]] |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]], хожим [[Буддын шашин]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Хятад}}<br>{{flag|Орос}} }} [[Зураг:Map of China 1142.jpg|thumb|1142 онд Алтан улс (шар), [[Өмнөд Сүн улс]] (улаан), [[Тангуд улс]] (бор)]] '''Алтан улс''' (<small>зүрчин.</small> [[File:Amba-an Ancu-un.svg|55px]] ''Анчун гүрүн'', {{lang-zh|金朝}} ''Жинь чао'', хоёул "алтан улс" хэмээх утгатай, {{lang-ru|Зцин}}), тодорхойгоор '''[[Зүрчид]]ийн Алтан улс''' хэмээх нь 1125-1234 онуудад өдгөөгийн зүүн умард [[Хятад]]ад оршин тогтнож байсан [[Зүрчид|Зүрчин]] угсааны [[Ванянь]] овогт [[Агуда]]гийн үндэслэн байгуулсан улс юм. 17-р зуунд [[Чин улс]]ыг байгуулсан [[Манж]] нарын өвөг дээдэс нь энэ Жүрчид болно. == Түүх == [[12-р зуун]]д умард Хятад болон [[Монгол]]ын нутагт ноёрхож байсан [[Хидан Улс]]ын мэдэлд зарим Зүрчид овгийнхон байснаас гадна [[Хар мөрөн|Хар мөрний]] умардад суугчид нь тусгаар байжээ. 1099 оноос тэдний дотроос нүүдэлчин аймгуудаа нэгтгэн цэрэг зэвсэг хуралдуулсан Агуда хэмээх баатар тодорч, Хидан Улстай удаа дараа байлдан дийлээд 1114 онд өөрийн биеийг хаанд өргөмжилж, улсын нэрийг Алтан хэмээжээ.<ref>А. Амар. Монголын товч түүх: 86-р тал. Улаанбаатар хот 1989</ref> Түүнээс хойш Хидан Улстай удаа дараалан байлдаж, эцэстээ [[Умард Сүн улс]]тай эвсэн Хидан Улсыг дайлсаар 1125 онд Сүн улсын цэргээс урьтан Хидан Улсыг мөхөөж баруун зүг дутаалгаснаар [[Манжуур]] газар орныг нэгтгэжээ. 1123 онд Агуда нас барсны дараа түүний хүү Үчимэ ор сууж, Сүн улстай эвдрээд удаа дараа байлджээ. 1127 онд нийслэл [[Кайфэн|Бяньжин]] хотыг эвдэж, эцэг хүү хоёр хааныг хэдэн мянган ард иргэд, эд эрдэнэс, улсын тамга зэргийг хамт олзлон одсоноор Умард Сүн улсын үеийг дуусгажээ. Харин Сүн улс умард нутгаа алдаж, өмнөх хааны 9-р хүү [[Өмнөд Сүн улс]]ын хаан болжээ. 1135 онд Алтан улсын хаан Си Цзуныг хаан өргөмжлөх ёслолд [[Хабул хаан]] уригдан оролцсон ба түүнийг буцахад нь замаас нь баривчлахыг оролдсон мэдээ бий. Энэ үйл явдлаас үүдэн хоёр орны харилцаа хурцдаж хэд хэдэн удаа дайтжээ. Түүнээс хойш арав илүү жил байлдаж, 1141 оны хэлэлцээрээр Хуай мөрний өмнөдийг Сүн, умардыг Алтан улсынх гэж тохиролцжээ. 1142 онд Амбагай хааныг залгамжилсан Хотула хаан түүний өшөөг авахаар Алтан улсыг довтолсон ч тодорхой үр дүнд хүрч чадсангүй. 1206 онд [[Чингис хаан]] улсаа байгуулсны дараа 1211 онд эцэг өвгөдийн гэрээсийг биелүүлэхээр цэргийн хүчээр довтлон орсон нь Алтан улстай хийсэн 23 жилийн дайны эхлэл болов. Хоёр замаар их цэрэг хөдөлгөн нэгийг нь Чингис хаан, нөгөөг нь Мухулай, Зэв нар удирджээ. Алтан улсын зарим мужийг эзлэн авахад найрамдахыг хүсч, их хэмжээний эд агуурсаар өргөл өгчээ. Гэвч Алтан улс амласан ам, хэлсэн үгэндээ хүрээгүй тул 1213, 1214 онд Чингис хаан Алтан улсад дахин их цэрэг оруулж, 1215 онд нийслэл Жүндү (Бээжин) хот болон зарим чухал газруудыг эзлэв. 1217 оны 8 дугаар сард үлдсэн газар нутгийг эзлэх үүргийг Мухулайд даалгаж, нутагтаа буцаж ирэв. 1234 онд Өгөдэй хаан, Чингис хааны гэрээсийг биелүүлж, Алтан улсыг бүрмөсөн эзлэн авснаар Алтан улс мөхжээ. ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Serven Khaalga Jurchen inscription.jpg|Хэнтий аймаг, Баянхутаг сум, Сэрээн Хаалга (1196) бичээс Файл:Kin Dynasty (1115-1234) fresco in Ch'ung-fu Temple, Shuo-chou 1.jpg|Шаньси Буддын шашны ханын Файл:Ussuriysk-Stone-Tortoise-3815.jpg|Уссурийск-Чулуун яст мэлхий </gallery> == Лавлах бичиг == {{reflist}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Хидан Улс]]<br>[[Сүн улс|Умард Сүн Улс]] |он=1115-1234 |албан_тушаал=Алтан улс |дараа=[[Их Монгол Улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Алтан улс| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] 35exf42188e8owuo3gxrysn79njmwwv 0 11100 708349 692178 2022-08-12T10:42:11Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Хот |албан ёсны нэр =Тампере хот |гадаад нэр =Tampereen kaupunki |хотын зураг =Tampere keskustori.jpg |хотын зураг тайлбар =Тампере хотын төв |хотын далбаа = |хотын сүлд =Tampere.vaakuna.svg |хоч =Умрын [[Манчестер]] |уриа = |газрын зураг =Tampere.sijainti.suomi.2008.svg |газрын зураг тайлбар = |газрын зураг хэмжээ = |latd= 61|latm= 30|lats= |latNS=N |longd= 23|longm= 46|longs= |longEW=E |захиргаа төрөл =Улс |захиргаа нэр =[[Финланд]] |захиргаа төрөл1 =Бүс |захиргаа нэр1 =[[Баруун Суоми]] |захиргаа төрөл2 =Муж |захиргаа нэр2 =[[Пирканмаа]] |захиргаа төрөл3 =Тойрог |захиргаа нэр3 =Тампере |захиргаа төрөл4 = |захиргаа нэр4 = |байгуулагдсан нэр = |байгуулагдсан огноо = |байгуулагдсан нэр1 = |байгуулагдсан огноо1 = |байгуулагдсан нэр2 = |байгуулагдсан огноо2 = |байгуулагдсан нэр3 = |байгуулагдсан огноо3 = |удирдагч =Хотын менежер |удирдагч нэр =Анна-Кайса Иконен |удирдагч1 = |удирдагч нэр1 = |удирдагч2 = |удирдагч нэр2 = |удирдагч3 = |удирдагч нэр3 = |газар нутаг нийт =689.6<ref>{{cite web|url=http://www.tampere.fi/english/tampereinfo/tampereinbrief.html|title=Хотын албан ёсны сайт|language=англи хэлээр|accessdate=2015 оны 7-р сарын 7}}</ref> |өндөр = |хүн ам нийт =223,260<ref name="vrk.fi">{{cite web|url=http://vrk.fi/default.aspx?docid=8835&site=3&id=0|title=Kuntien asukasluvut suuruusjärjestyksessä|date=2015 оны 5-р сарын 31|publisher=Population Register Centre|language=фин, швед хэлээр}}</ref> |хүн ам жил =2015 |хүн ам нягтшил =425.3 |хүн ам метро = |цагийн бүс = |цагийн бүс зун = |шуудангийн хаяг төрөл = |шуудангийн хаяг = |утасны код = |тэмдэглэл = |вэб хуудас =[http://www.tampere.fi/ www.tampere.fi] }} [[Файл:Tampereen tuomiokirkko kesä 2004 IMG 2328.jpg|thumb|right|200px|Хотын төв сүм]] [[Файл:2003-01-24 Uni Tampere Pinni Building.jpg|thumb|right|200px|Тамперегийн их сургууль]] [[Файл:Pyhaejaervi Abend.jpg|thumb|right|200px|Пюхаярви нууранд нар жаргаж байгаа нь]] '''Тампере''' ({{lang-fi|Tampere}}, {{lang-sv|Tammerfors}}) нь [[Финланд]]ын [[Баруун Суоми]]д орших хот юм. Эртний швед хэлний damber (далан) ＋ fors (түргэн урсгал) гэдэг үгнээс гаралтай. 220 мянга орчим [[хүн ам]] бүхий, тус улсын 3 дахь том хот<ref name="vrk.fi" /> бөгөөд [[Пирканмаа]] мужийн төв болно. [[Насиярви]], [[Пюхаярви]] нууруудаар хашигдсан нарийн зурвас газарт, тэдгээр нуурыг холбосон түргэн урсгалт [[Таммеркоски гол]]ын эрэг дээр байрлана. Голын түргэн урсгалыг ашиглан усан цахилгаан станцууд баригдсан байдаг бөгөөд цаас, арьс шир боловсруулах, ээрмэлийн үйлдвэрлэл ихэд хөгжсөн. Сүүлийн жилүүдэд [[Нокиа]] зэрэг [[Мэдээллийн технологи|IT]]-ийн салбар, түүнийг ашигласан тоног төхөөрөмжийн үйлдвэрүүд голлох болжээ. Турку хотоос зүүн хойш 140 км, нийслэл Хельсинкигээс баруун хойш 160 км зайд оршино. == Түүх == [[18-р зуун]]ы сүүлийн хагаст [[Швед]]ийн хаан [[Густав III]]-ын зарлигаар байгуулагджээ. Финланд улс [[Оросын Хаант Улс]]ын захиргаанд орсноос хойш аж үйлдвэрийн салбарууд хөгжжээ. [[1876]] онд [[төмөр зам]] тавигдсан байна. Аж үйлдэржилтийн үрээр хүн амын тоо нэмэгдэж, үйлдвэрийн ажилчдын дунд социализм, коммунизмын үзэл санаа дэлгэрсэн аж. [[Владимир Ленин]] анх [[Иосиф Сталин]]тай Тамперед танилцаж байсан гэдэг. Дэлхийд ганцхан байдаг Лениний музей тус хотод бий. [[1917]] онд Тамперед байхдаа Ленин "Улс орон ба хувьсгал" зохиолоо бичсэн юм. [[1918]] онд гарсан [[Финландын иргэний дайн]]ы хамгийн ширүүн тулаан Тамперед болж байжээ. == Ах дүү хотууд == * {{DEU}}, [[Кемниц]] * {{DEU}}, [[Эссен]] * {{AUT}}, [[Линц]] * {{CZE}}, [[Оломоуц]] * {{ROU}}, [[Брашов]] * {{LTU}}, [[Каунас]] * {{UKR}}, [[Киев]] * {{ISL}}, [[Копавогур]] * {{POL}}, [[Лодзь]] * {{HUN}}, [[Мишкольц]] * {{RUS}}, [[Доод Новгород]] * {{SWE}}, [[Норркёпинг]] * {{DNK}}, [[Оденсе]] * {{USA}}, [[Сиракюз]] * {{EST}}, [[Тарту]] * {{NOR}}, [[Тронхейм]] == Эшлэл == {{reflist}} == Цахим холбоос == {{commons|Tampere|Тампере}} * [http://www.tampere.fi/ Албан ёсны сайт] (фин, англи хэлээр) [[Ангилал:Их-, дээд сургуультай хот]] [[Ангилал:Пирканмаа мужийн коммун]] [[Ангилал:Тампере| ]] [[Ангилал:Финландын суурин]] [[Ангилал:Финландын хот]] [[Ангилал:1775 онд байгуулагдсан]] 6ufg540gke1xhgq0heszsx9rcg3svjg 0 12771 708257 700954 2022-08-11T18:32:49Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki {{Хаан|name='''Эсэн хаан'''|title='''Монголын хаан'''|image=Esen Taishi.png |caption p=Эсэн хаан|reign=1452-1454|full name=Чоросын Эсэн|date of birth=1407 он|date of death=1454 он|predecessor=[[Тайсун хаан]]|successor=[[Махагүргис хаан]]|queen=[[Жимэс хатан]]<ref>Монгол улсын түүх. УБ., 2002. т.123</ref>|consort=[[Махтум ханим]]|issue=[[Хоргудан]], [[Өштөмөр]]|father=[[Тогоон тайш]]|religion=[[Бөө мөргөл]]|royal house=[[Чорос]]|dynasty=[[Умард Юань]]}} '''Эсэн тайш'''({{mongolUnicode|ᠡᠰᠡᠨ ᠲᠠᠢᠱᠢ}}) хаан нь [[Тайсун хаан]]ы ерөнхий сайд байсан [[Ойрад]]ын Тогоон тайшийн хүү бөгөөд 1407 оны улаагчин гахай жил төржээ. Тэрбээр XV зууны дундуур Алтан ургийг алан хядах замаар төрийн эргэлт хийж, Монгол, Ойрадыг нэгтгэн төрийн эрхийг гартаа авч, 1452 оны хар бичин жилд бүх Монголын хаан хэмээгдэхийг хичээжээ. Гэвч түүнийг Монголын хаан гэж хэн ч зөвшөөрөөгүй юм. Мин улстай хамгийн чадварлаг тэмцсэн ([[Тумугийн тулалдаан]]) их жанжин гэгддэг. [[Алтан ураг|Алтан ургийн]] удамтай биш учир язгууртнууд түүнийг удалгүй түлхэн унагажээ. 1455 оны хөхөгчин гахай жилд алагджээ. === Угсаа гарал === Эсэн бол Чингис хааны гавьяат өрлөг Урианхадын [[Зэлмэ|Зэлмийн]] есдүгээр үеийн ач, ойрадын [[Цорос|Чорос]] овгийн хүн бөгөөд эцэг нь ойрадын [[Батула]] чинсангийн хүү [[Тогоон тайш|Тогоон]] юм. Тэрбээр 1407 онд төрсөн бөгөөд ухаалаг самбаатай, эрэлхэг зоригтой эр болон өсөж байсан тул эцэг нь хүүгээ ихэд хайрлан, ажил үйлсдээ туслуулан, авьяас билгийг нь хөгжүүлдэг байжээ. Зүүн Монгол болон Баруун Монгол буюу ойрад нь нэгэн улсын хоёр хэсэг тул түүхийн ихэнх хугацаанд нэгдэлтэй байсан боловч гадаад дотоод учир шалтгааны улмаас, үе үе хоорондоо муудалцаж дайсагнах явдал цөөнгүй гарч байв. Чухам ийм үеийг Эсэнгийн өвөг дээдэс туулж ирсэн байна. [[Тогоон тайш|'''Тогоон тайш''']] 1439 онд нас барахынхаа өмнө хүү Эсэндээ хандан ''"Би нэг насаараа цэрэг дайнд явж, өшөөтөн дайсныг устгаж, чиний ирээдүйн зам дахь саадыг цэвэрлэв. Одоо гагцхүү нэг л хүнийг арилгаж чадаагүй. Энэ бол Аругтайн дүү Мөнхбай мөн. Хожмын өдөр чи түүний толгойгоор миний сүнсийг тахитугай"'' гэж гэрээсэлсэн байна. Энэ нь нийт монголыг нэгтгэн захирах тэмцлээ дуусгаагүй, эсрэг этгээдтэй эвлэрэшгүй тэмцэхийг шадар туслагч хүү Эсэндээ даалгасан хэрэг байв. Тэр үед [[Монголжин]] [[Урианхай|Урианхайгаас]] бусад монгол аймгуудыг Тогоон тайш [[Тайсун хаан|Тайсун хааны]] захиргаан дор бараг нэгтгэсэн байв. == Улс төрийн үйл ажиллагаа == === 1439-1449 онд явуулсан үйл ажиллагаа === Тайсун хаан Тогоон тайшийн гэрээсээр Эсэнг [[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монгол улсын]] [[Тайш|тайшийн]] тушаалд томилж, цэргийн хэргийг эрхлүүлэв. Энэ үед [[Мин улс]] Урианхайн монгол ноёдуудыг цол хэргэм, бэлэг сэлтээр өөртөө татан, Монголын нэгдсэн төрийн бодлогыг эсэргүүцэх, тагнуулах зэрэг бусармаг арга хэрэглэх болжээ. Ийм хандлагыг Эсэн тайш тухай бүр зэвсгийн хүчээр дарж байв. Энэ үед [[Зүрчид|Зүрчид аймгуудыг]] эрхшээлдээ байлгахын тулд Эсэн тайш эвээр оролдохын сацуу шууд эсэргүүцэгчдийг 1444 онд [[Онниуд]] аймгийн ноён '''Жүч'''тэй хавсран цохиж, зүрчидүүдийг Монгол улсад нэгггэн хааны захиргаанд оруулсан байна. Байдлыг хөндлөнгөөс нухацтай ажилан харж байсан Мин улс Монголтой харилцах талаар тогтоосон хязгаарлалт хориг цааз нь үр дүнд хүрэхгүй болохоор худалдаа арилжаа хийхэд элдэв саад тотгор учруулж, заль булхай гаргах болсон тул Мин улстай байлдахаар бэлтгэж эхэлжээ. Монголын Тайсун хаан Эсэн тайш нарын анхаарлыг татсан бас нэгэн чухал газар бол одоогийн хятадын [[Ганьсу]] мужид байсан '''Шачжоу''' байв. Мин улс энэ нутгийн монголчуудыг хятад руу нүүлгэх зэргээр эзэмшиж эхэлж байхад Монголын хаан, тайш нар 1444 онд хүн томилон очуулж, тэдний эрх баригчдад монгол албан тушаал цол хэргэм олгож, Шачжоу Хандун Чигин монголын газрыг Ганьсу муж болгон монгол төрийн захиргаанд оруулжээ. Монголчууд Мин улсаас зэр зэвсэг авах сонирхолтой, гэтэл үүнийг хятадууд албан ёсоор хориглож байсан боловч хятадын цэрэг, иргэн хэн ч гэсэн монгол сайн морьтой байхыг хүсдэгийг харгалзан Эсэн тайш хятадын зах хязгаарын нутгийн цэрэг ардад адуу нийлүүлж, оронд нь тариалангийн бүгээгдэхүүнээс гадна нууцаар зэвсэг авах ажлыг зохион байгуулжээ. Тэгэхэд Мин улсын хилийн цэрэг албанаас тарааж өгсөн нум сум, хуяг дуулга, жад сэлэм зэрэг зэр зэвсгээрээ морь сольж авдаг болов. Монголын элч нар явж өнгөрөх замд уран дархчуул цугларч, монголчуудын захиалгаар зэвсэг хийж, адуу малаар арилждаг болсон төдийгүй хятадын орон нутгийн ноёд, түшмэд монголын элчид өгөх бэлэг нэрийдлээр нумыг бөс бараагаар ороож, сумыг архины бутанд хийж өгдөг байжээ. Тэр байтугай Мин улсын хааны ордны монголтой харилццаг нөлөө бүхий тайган Ван Чжэнь гэгч Эсэн тайштай нууцаар арилжааны хэлэлцээр байгуулсан ажээ. Тэрхүү тайган Датунгийн бүгд захирагч даргад заавар өгч, жил бүр их хэмжээний сум зэв үйлдүүлэн, монголд нууцаар нийлүүлж, хариуд нь Эсэн тайш үнийг нь сайн агтаар бодож өгч байжээ. Ийнхүү Эсэн тайш Мин улсын эсрэг дайндаа цэрэг, тагнуул, дипломатын шугамаар нарийн чанд бэлдсэн байна. === 1449 оны дайн === 1449 оны 7 дугаар сард Монголын цэрэг 4 замаар Мин улсын хил рүү довтлон оржээ. '''Эсэн тайшийн''' удирдсан цэрэг [[Датун]] руу, [[Тайсун хаан|'''Тайсун хааны''']] цэрэг [[Ляодун хойг|Ляодун]] руу, '''баруун гарын чинсан түшмэл Баатууд овгийн Алагийн''' цэрэг [[Сюаньфу]] руу, '''Алчу''' жанжны цэрэг [[Шаньси муж|Шаньси]] руу тус тус довтолсон байна. Эдгээр 4 замын цэргийн гол хүч нь Эсэн тайш, Алаг түшмэл нарын цэрэг байжээ. Монголоос нийт 2 түмэн цэрэг энэ дайнд оролцсон гэдэг ч, энэ нь зөвхөн Эсэн тайшийн мэдлийн цэрэг гэж олонхи судлаачид үздэг.. 7-р сарын 30-нд Эсэн тайшийн цэрэг Датун хотын ард Мин улсын дэд жанжны цэрэгтэй тулалдахад, дэд жанжин нь алагдаад, цэрэг нь бутарч сарнисан ажээ. Тэгэхэд монгол цэрэг Датунгийн арын олон бэхлэлтийг эзлэв. Мин улс 4 их жанжнаар тус бүр түмэн цэрэг удирдуулан байлдсан боловч цөм ялагдан, бараг бүх цэрэг нь алагджээ. 8 дугаар сарын 3-нд Датун хотын хамаг эрх мэдэлтэн цэрэг толгойлон Эсэнтэй байлдсан боловч бас л цөм ялагдав. Монголын цэргийн бусад гурван зам бас л амжилттай тулалдаж, ялалт байгуулан үлэмжхэн мал хөрөнгө олзлон авчээ. Монголын цэрэг 4 замаар довтолж саадгүй давшиж байгаа мэдээ Бээжинд хүрэхэд, эзэн хаан 50 түмэн цэрэг дайчилж, [[Цавчаал боомт|Цавчаал боомтоор]] гарч, [[Сюаньфу]] хүрчээ. Санд мэнд хөдөлсөн Мин улсын их цэрэг замдаа салхи бороонд цохигдон тавгүйтэхэд мод өвс бүхэн монгол цэрэг болон харагдаж, Мин улсын урьд нь алагдсан цэргүүдийн үхдэл энд тэндгүй тааралдах болсон төдийгүй цэргийн хүнс хоол дутаж эхлэв. Датун хүрэхэд монгол цэрэг дийлдсэн аятай ухрахад отоонд орж болзошгүй хэмээн Сюаньфуд буцаж ирэхэд монгол цэрэг араас нь нэхэж байлдав. Мингийн Ин Цзүн хаан үлэмж нэр хүндтэй хүмүүст 4 түмэн цэрэг өгч угган байлдуулсан боловч цөм бүслэгдэн хиар цохиулжээ. 8 дугаар сарын 31 -нд Мингийн их цэрэг ухарсаар Түмү гэдэг газар ирээд хориглон байлдахыг хичээсэн авч бүрмөсөн бутниргүүлж эзэн хаан '''Ин Цзун''' өөрөө монголчуудад олзлогдсон байна. Энэ үед Мин улсын төр айн сандарч, түшмэд нь бүтдээр ихэд уйлалдан яахаа мэдэхгүй болсон гэдэг. Хааны хатад, ойр төрлийн хүмүүс Ин Цзүн хаанаа алт мөнгө, үнэт эдлэлээр сольж авахаар яарч, ордноос үлэмж хэмжээний эрдэнэс цуглуулан Монгол руу явуулжээ. Эсэн тайш цаашдаа Ин Цзүн хаанаар их ашиг олно хэмээн сэтгэж байсан ч тэр нь бүтэл муутай болж, Мингийнхэн шинэ хааныгяаралтай өргөмжилсөн байна. Иймээс тэрбээр 1450 онд Мин улсын хилд 4 удаа цэрэглэн халдаж, шахамдуулсан тул аргагүйн эрхэнд найрамдал байгуулж хаан асанаа эргүүлэн хүлээн авчээ. Ин Цзун хааныг буцаан өгсөн нь тэр үеийн монгол хятадын харилцааны хурцадмал байдлыг намжааж, 1449-1450 оны 2 жилийн дайныг зогсоож, найрсаг хөршийн харилцаа тогтоох чухал алхам болжээ. Энэ үед Монгол улсын төр зүүн тийшээ зүрчид, баруун тийшээ Хамил, түүнээс баруун талд буй Юлтус голын сав хүртэл, умар зүг Енисей мөрний дээд сав газар, өмнө зүг цагаан хэрэм хүртэлх газрыг захирч байсан нь монголын улс төрийн хүчнүүдийн улс орноо нэгтгэх нэгдмэл зорилтоо биелүүлэхийн тулд нийтээрээ чармайн тэмцсэний үр дүн байв. Энэ тэмцэлд Эсэн тайш гол хичээл зүтгэлийг гаргасан байна. === Хаан ширээний төлөөх тэмцэл === Гэвч Мин улсын хүсэн хүлээж байсан Монголын дотоод зөрчил 1452 оноос нэн хурцадсан нь хааны залгамжлагч хан хүүг тоггоох явдлаас үүдэлтэй байв. Эсэн тайш энэ үед хаан ширээнд далдуур санаатай байсан Тайсун хааны дүү [[Агваржин жонон|Агваржин жононг]] талдаа татан, хааныг хавсайдан устгаж, хаан ширээг булаан авсан байна. Эсэн тайш тухайн цагийн Монголын төрийн алтан ургийн үе залгамжилдаг ёсны эсрэг эргэлт хийсэн нь өргөн хүрээний эсэргүүцэлтэй тулгарсан нь мэдээж юм. Тэрбээр 1453 оны өвөл Монголын их хааны ширээнд сууж, '''Их Юань улсын Тэнгэрлэг Богд хаан''' (大元天盛大可汗) гэж өөрийгөө өргөмжлөн тунхаглав. Тэрбээр хаан болоод төрийн албан тушаалыг зохистой хуваарилаагүйн улмаас удалгүй түүний шадар дайчин түшмэд нь гомдож хорсох болжээ. Тухайлбал хааны их түшмэл, баруун гарын чинсан '''[[Баатууд|Баатадын]] [[Алагтөмөр]]''' болон зүүнгарын чинсан '''[[Асуд|Асудын]] [[Хатантөмөр]]''' хоёр нэг өдөр Эсэнд бараалхаж: "Эсэн чи бүх монголын их хаан суув. Угийн тайш цолоо маньд өгөөч" гэхэд "Би цолоо хүүдээ өгчээ" гэж хариулахад, тэд: "Алагтөмөрийн баатраар, Хатантөмөрийн хатуу зоригоор, Абдура сэцэний аргаар Ойрад Монголын төрийг авч хаан суув чи. Ганц чиний хүч бий бил үү" гэж эрс хэлээд гарч одсон байна. Улмаар тэд Эсэнгийн эсрэг бослого гаргахад, Эсэн гэнэдэн дийлдэж зугтан явсаар Монголын [[Бөх Сорсун|бөх Сорсуны]] хөвгүүн Борбугийн гарт хээр алагджээ. Ийнхүү Монголын Тайсун хаан, Ойрадын Тогоон, Эсэн тайш нарын хамтын чармайлтаар бий болсон Монголын улс төрийн нэгдэл нь тун охор хугацаатай хэврэг байсан нь Эсэн тайш төрийн эргэлт хийж бүх эрх мэдлийг гартаа төвлөрүүлэн хаан ширээг булаан авсан үеэс илэрч, нийт Монголчуудыг туйлдуулах болов. Гэвч Эсэн Монголын тархай бутархай байдлыг түр арилгаж, улс төрийн нэгдлийг бий болгоход оруулсан хүчин зүтгэл, хувь нэмрийг түүх сударт нааштай үнэлж зарим сурвалжид "дөчин дөрвөн хоёрыг нэгтгэсэн" гэж тэмдэглэжээ. ==Ном зүй== {{reflist}} *[http://undesten.mn/undesten/show/id/477 Мин улсыг мэгдүүлэн айлгагч эрэмгий дайчин Эсэн Тайш] {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] |он=1453-1454 |өмнө=[[Агваржин хаан]] |дараа=[[Махагүргис хаан]] }} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Дөрвөн Ойрадын холбоо#Удирдагчид|Дөрвөн Ойрадын Тайш]] |он=1439-1452 |өмнө=[[Тогоон тайш]] |дараа=[[Амасанж]] }} {{end}} [[Ангилал:Тайш]] [[Ангилал:Монголын бага хаан]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1407 онд төрсөн]] [[Ангилал:1455 онд өнгөрсөн]] 907mpg08h92c3l8obydek9oqxa10s3o 708258 708257 2022-08-11T18:33:42Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki {{Хаан|name='''Эсэн хаан'''|title='''Монголын хаан'''|image=[[Файл:Esen Taishi.png|200px]] |caption p=Эсэн хаан|reign=1452-1454|full name=Чоросын Эсэн|date of birth=1407 он|date of death=1454 он|predecessor=[[Тайсун хаан]]|successor=[[Махагүргис хаан]]|queen=[[Жимэс хатан]]<ref>Монгол улсын түүх. УБ., 2002. т.123</ref>|consort=[[Махтум ханим]]|issue=[[Хоргудан]], [[Өштөмөр]]|father=[[Тогоон тайш]]|religion=[[Бөө мөргөл]]|royal house=[[Чорос]]|dynasty=[[Умард Юань]]}} '''Эсэн тайш'''({{mongolUnicode|ᠡᠰᠡᠨ ᠲᠠᠢᠱᠢ}}) хаан нь [[Тайсун хаан]]ы ерөнхий сайд байсан [[Ойрад]]ын Тогоон тайшийн хүү бөгөөд 1407 оны улаагчин гахай жил төржээ. Тэрбээр XV зууны дундуур Алтан ургийг алан хядах замаар төрийн эргэлт хийж, Монгол, Ойрадыг нэгтгэн төрийн эрхийг гартаа авч, 1452 оны хар бичин жилд бүх Монголын хаан хэмээгдэхийг хичээжээ. Гэвч түүнийг Монголын хаан гэж хэн ч зөвшөөрөөгүй юм. Мин улстай хамгийн чадварлаг тэмцсэн ([[Тумугийн тулалдаан]]) их жанжин гэгддэг. [[Алтан ураг|Алтан ургийн]] удамтай биш учир язгууртнууд түүнийг удалгүй түлхэн унагажээ. 1455 оны хөхөгчин гахай жилд алагджээ. === Угсаа гарал === Эсэн бол Чингис хааны гавьяат өрлөг Урианхадын [[Зэлмэ|Зэлмийн]] есдүгээр үеийн ач, ойрадын [[Цорос|Чорос]] овгийн хүн бөгөөд эцэг нь ойрадын [[Батула]] чинсангийн хүү [[Тогоон тайш|Тогоон]] юм. Тэрбээр 1407 онд төрсөн бөгөөд ухаалаг самбаатай, эрэлхэг зоригтой эр болон өсөж байсан тул эцэг нь хүүгээ ихэд хайрлан, ажил үйлсдээ туслуулан, авьяас билгийг нь хөгжүүлдэг байжээ. Зүүн Монгол болон Баруун Монгол буюу ойрад нь нэгэн улсын хоёр хэсэг тул түүхийн ихэнх хугацаанд нэгдэлтэй байсан боловч гадаад дотоод учир шалтгааны улмаас, үе үе хоорондоо муудалцаж дайсагнах явдал цөөнгүй гарч байв. Чухам ийм үеийг Эсэнгийн өвөг дээдэс туулж ирсэн байна. [[Тогоон тайш|'''Тогоон тайш''']] 1439 онд нас барахынхаа өмнө хүү Эсэндээ хандан ''"Би нэг насаараа цэрэг дайнд явж, өшөөтөн дайсныг устгаж, чиний ирээдүйн зам дахь саадыг цэвэрлэв. Одоо гагцхүү нэг л хүнийг арилгаж чадаагүй. Энэ бол Аругтайн дүү Мөнхбай мөн. Хожмын өдөр чи түүний толгойгоор миний сүнсийг тахитугай"'' гэж гэрээсэлсэн байна. Энэ нь нийт монголыг нэгтгэн захирах тэмцлээ дуусгаагүй, эсрэг этгээдтэй эвлэрэшгүй тэмцэхийг шадар туслагч хүү Эсэндээ даалгасан хэрэг байв. Тэр үед [[Монголжин]] [[Урианхай|Урианхайгаас]] бусад монгол аймгуудыг Тогоон тайш [[Тайсун хаан|Тайсун хааны]] захиргаан дор бараг нэгтгэсэн байв. == Улс төрийн үйл ажиллагаа == === 1439-1449 онд явуулсан үйл ажиллагаа === Тайсун хаан Тогоон тайшийн гэрээсээр Эсэнг [[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монгол улсын]] [[Тайш|тайшийн]] тушаалд томилж, цэргийн хэргийг эрхлүүлэв. Энэ үед [[Мин улс]] Урианхайн монгол ноёдуудыг цол хэргэм, бэлэг сэлтээр өөртөө татан, Монголын нэгдсэн төрийн бодлогыг эсэргүүцэх, тагнуулах зэрэг бусармаг арга хэрэглэх болжээ. Ийм хандлагыг Эсэн тайш тухай бүр зэвсгийн хүчээр дарж байв. Энэ үед [[Зүрчид|Зүрчид аймгуудыг]] эрхшээлдээ байлгахын тулд Эсэн тайш эвээр оролдохын сацуу шууд эсэргүүцэгчдийг 1444 онд [[Онниуд]] аймгийн ноён '''Жүч'''тэй хавсран цохиж, зүрчидүүдийг Монгол улсад нэгггэн хааны захиргаанд оруулсан байна. Байдлыг хөндлөнгөөс нухацтай ажилан харж байсан Мин улс Монголтой харилцах талаар тогтоосон хязгаарлалт хориг цааз нь үр дүнд хүрэхгүй болохоор худалдаа арилжаа хийхэд элдэв саад тотгор учруулж, заль булхай гаргах болсон тул Мин улстай байлдахаар бэлтгэж эхэлжээ. Монголын Тайсун хаан Эсэн тайш нарын анхаарлыг татсан бас нэгэн чухал газар бол одоогийн хятадын [[Ганьсу]] мужид байсан '''Шачжоу''' байв. Мин улс энэ нутгийн монголчуудыг хятад руу нүүлгэх зэргээр эзэмшиж эхэлж байхад Монголын хаан, тайш нар 1444 онд хүн томилон очуулж, тэдний эрх баригчдад монгол албан тушаал цол хэргэм олгож, Шачжоу Хандун Чигин монголын газрыг Ганьсу муж болгон монгол төрийн захиргаанд оруулжээ. Монголчууд Мин улсаас зэр зэвсэг авах сонирхолтой, гэтэл үүнийг хятадууд албан ёсоор хориглож байсан боловч хятадын цэрэг, иргэн хэн ч гэсэн монгол сайн морьтой байхыг хүсдэгийг харгалзан Эсэн тайш хятадын зах хязгаарын нутгийн цэрэг ардад адуу нийлүүлж, оронд нь тариалангийн бүгээгдэхүүнээс гадна нууцаар зэвсэг авах ажлыг зохион байгуулжээ. Тэгэхэд Мин улсын хилийн цэрэг албанаас тарааж өгсөн нум сум, хуяг дуулга, жад сэлэм зэрэг зэр зэвсгээрээ морь сольж авдаг болов. Монголын элч нар явж өнгөрөх замд уран дархчуул цугларч, монголчуудын захиалгаар зэвсэг хийж, адуу малаар арилждаг болсон төдийгүй хятадын орон нутгийн ноёд, түшмэд монголын элчид өгөх бэлэг нэрийдлээр нумыг бөс бараагаар ороож, сумыг архины бутанд хийж өгдөг байжээ. Тэр байтугай Мин улсын хааны ордны монголтой харилццаг нөлөө бүхий тайган Ван Чжэнь гэгч Эсэн тайштай нууцаар арилжааны хэлэлцээр байгуулсан ажээ. Тэрхүү тайган Датунгийн бүгд захирагч даргад заавар өгч, жил бүр их хэмжээний сум зэв үйлдүүлэн, монголд нууцаар нийлүүлж, хариуд нь Эсэн тайш үнийг нь сайн агтаар бодож өгч байжээ. Ийнхүү Эсэн тайш Мин улсын эсрэг дайндаа цэрэг, тагнуул, дипломатын шугамаар нарийн чанд бэлдсэн байна. === 1449 оны дайн === 1449 оны 7 дугаар сард Монголын цэрэг 4 замаар Мин улсын хил рүү довтлон оржээ. '''Эсэн тайшийн''' удирдсан цэрэг [[Датун]] руу, [[Тайсун хаан|'''Тайсун хааны''']] цэрэг [[Ляодун хойг|Ляодун]] руу, '''баруун гарын чинсан түшмэл Баатууд овгийн Алагийн''' цэрэг [[Сюаньфу]] руу, '''Алчу''' жанжны цэрэг [[Шаньси муж|Шаньси]] руу тус тус довтолсон байна. Эдгээр 4 замын цэргийн гол хүч нь Эсэн тайш, Алаг түшмэл нарын цэрэг байжээ. Монголоос нийт 2 түмэн цэрэг энэ дайнд оролцсон гэдэг ч, энэ нь зөвхөн Эсэн тайшийн мэдлийн цэрэг гэж олонхи судлаачид үздэг.. 7-р сарын 30-нд Эсэн тайшийн цэрэг Датун хотын ард Мин улсын дэд жанжны цэрэгтэй тулалдахад, дэд жанжин нь алагдаад, цэрэг нь бутарч сарнисан ажээ. Тэгэхэд монгол цэрэг Датунгийн арын олон бэхлэлтийг эзлэв. Мин улс 4 их жанжнаар тус бүр түмэн цэрэг удирдуулан байлдсан боловч цөм ялагдан, бараг бүх цэрэг нь алагджээ. 8 дугаар сарын 3-нд Датун хотын хамаг эрх мэдэлтэн цэрэг толгойлон Эсэнтэй байлдсан боловч бас л цөм ялагдав. Монголын цэргийн бусад гурван зам бас л амжилттай тулалдаж, ялалт байгуулан үлэмжхэн мал хөрөнгө олзлон авчээ. Монголын цэрэг 4 замаар довтолж саадгүй давшиж байгаа мэдээ Бээжинд хүрэхэд, эзэн хаан 50 түмэн цэрэг дайчилж, [[Цавчаал боомт|Цавчаал боомтоор]] гарч, [[Сюаньфу]] хүрчээ. Санд мэнд хөдөлсөн Мин улсын их цэрэг замдаа салхи бороонд цохигдон тавгүйтэхэд мод өвс бүхэн монгол цэрэг болон харагдаж, Мин улсын урьд нь алагдсан цэргүүдийн үхдэл энд тэндгүй тааралдах болсон төдийгүй цэргийн хүнс хоол дутаж эхлэв. Датун хүрэхэд монгол цэрэг дийлдсэн аятай ухрахад отоонд орж болзошгүй хэмээн Сюаньфуд буцаж ирэхэд монгол цэрэг араас нь нэхэж байлдав. Мингийн Ин Цзүн хаан үлэмж нэр хүндтэй хүмүүст 4 түмэн цэрэг өгч угган байлдуулсан боловч цөм бүслэгдэн хиар цохиулжээ. 8 дугаар сарын 31 -нд Мингийн их цэрэг ухарсаар Түмү гэдэг газар ирээд хориглон байлдахыг хичээсэн авч бүрмөсөн бутниргүүлж эзэн хаан '''Ин Цзун''' өөрөө монголчуудад олзлогдсон байна. Энэ үед Мин улсын төр айн сандарч, түшмэд нь бүтдээр ихэд уйлалдан яахаа мэдэхгүй болсон гэдэг. Хааны хатад, ойр төрлийн хүмүүс Ин Цзүн хаанаа алт мөнгө, үнэт эдлэлээр сольж авахаар яарч, ордноос үлэмж хэмжээний эрдэнэс цуглуулан Монгол руу явуулжээ. Эсэн тайш цаашдаа Ин Цзүн хаанаар их ашиг олно хэмээн сэтгэж байсан ч тэр нь бүтэл муутай болж, Мингийнхэн шинэ хааныгяаралтай өргөмжилсөн байна. Иймээс тэрбээр 1450 онд Мин улсын хилд 4 удаа цэрэглэн халдаж, шахамдуулсан тул аргагүйн эрхэнд найрамдал байгуулж хаан асанаа эргүүлэн хүлээн авчээ. Ин Цзун хааныг буцаан өгсөн нь тэр үеийн монгол хятадын харилцааны хурцадмал байдлыг намжааж, 1449-1450 оны 2 жилийн дайныг зогсоож, найрсаг хөршийн харилцаа тогтоох чухал алхам болжээ. Энэ үед Монгол улсын төр зүүн тийшээ зүрчид, баруун тийшээ Хамил, түүнээс баруун талд буй Юлтус голын сав хүртэл, умар зүг Енисей мөрний дээд сав газар, өмнө зүг цагаан хэрэм хүртэлх газрыг захирч байсан нь монголын улс төрийн хүчнүүдийн улс орноо нэгтгэх нэгдмэл зорилтоо биелүүлэхийн тулд нийтээрээ чармайн тэмцсэний үр дүн байв. Энэ тэмцэлд Эсэн тайш гол хичээл зүтгэлийг гаргасан байна. === Хаан ширээний төлөөх тэмцэл === Гэвч Мин улсын хүсэн хүлээж байсан Монголын дотоод зөрчил 1452 оноос нэн хурцадсан нь хааны залгамжлагч хан хүүг тоггоох явдлаас үүдэлтэй байв. Эсэн тайш энэ үед хаан ширээнд далдуур санаатай байсан Тайсун хааны дүү [[Агваржин жонон|Агваржин жононг]] талдаа татан, хааныг хавсайдан устгаж, хаан ширээг булаан авсан байна. Эсэн тайш тухайн цагийн Монголын төрийн алтан ургийн үе залгамжилдаг ёсны эсрэг эргэлт хийсэн нь өргөн хүрээний эсэргүүцэлтэй тулгарсан нь мэдээж юм. Тэрбээр 1453 оны өвөл Монголын их хааны ширээнд сууж, '''Их Юань улсын Тэнгэрлэг Богд хаан''' (大元天盛大可汗) гэж өөрийгөө өргөмжлөн тунхаглав. Тэрбээр хаан болоод төрийн албан тушаалыг зохистой хуваарилаагүйн улмаас удалгүй түүний шадар дайчин түшмэд нь гомдож хорсох болжээ. Тухайлбал хааны их түшмэл, баруун гарын чинсан '''[[Баатууд|Баатадын]] [[Алагтөмөр]]''' болон зүүнгарын чинсан '''[[Асуд|Асудын]] [[Хатантөмөр]]''' хоёр нэг өдөр Эсэнд бараалхаж: "Эсэн чи бүх монголын их хаан суув. Угийн тайш цолоо маньд өгөөч" гэхэд "Би цолоо хүүдээ өгчээ" гэж хариулахад, тэд: "Алагтөмөрийн баатраар, Хатантөмөрийн хатуу зоригоор, Абдура сэцэний аргаар Ойрад Монголын төрийг авч хаан суув чи. Ганц чиний хүч бий бил үү" гэж эрс хэлээд гарч одсон байна. Улмаар тэд Эсэнгийн эсрэг бослого гаргахад, Эсэн гэнэдэн дийлдэж зугтан явсаар Монголын [[Бөх Сорсун|бөх Сорсуны]] хөвгүүн Борбугийн гарт хээр алагджээ. Ийнхүү Монголын Тайсун хаан, Ойрадын Тогоон, Эсэн тайш нарын хамтын чармайлтаар бий болсон Монголын улс төрийн нэгдэл нь тун охор хугацаатай хэврэг байсан нь Эсэн тайш төрийн эргэлт хийж бүх эрх мэдлийг гартаа төвлөрүүлэн хаан ширээг булаан авсан үеэс илэрч, нийт Монголчуудыг туйлдуулах болов. Гэвч Эсэн Монголын тархай бутархай байдлыг түр арилгаж, улс төрийн нэгдлийг бий болгоход оруулсан хүчин зүтгэл, хувь нэмрийг түүх сударт нааштай үнэлж зарим сурвалжид "дөчин дөрвөн хоёрыг нэгтгэсэн" гэж тэмдэглэжээ. ==Ном зүй== {{reflist}} *[http://undesten.mn/undesten/show/id/477 Мин улсыг мэгдүүлэн айлгагч эрэмгий дайчин Эсэн Тайш] {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] |он=1453-1454 |өмнө=[[Агваржин хаан]] |дараа=[[Махагүргис хаан]] }} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Дөрвөн Ойрадын холбоо#Удирдагчид|Дөрвөн Ойрадын Тайш]] |он=1439-1452 |өмнө=[[Тогоон тайш]] |дараа=[[Амасанж]] }} {{end}} [[Ангилал:Тайш]] [[Ангилал:Монголын бага хаан]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1407 онд төрсөн]] [[Ангилал:1455 онд өнгөрсөн]] icxwzritsd1jwtguer02yv2y9kxf7wf 0 14616 708224 708214 2022-08-11T12:11:02Z 45.58.38.153 /* Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс */ wikitext text/x-wiki [[Зураг:Guyuk khan's Stamp 1246.jpg|thumb|200px|[[Их Монгол Улс]]ын төрийн тамга]] [[Зураг:Emperoryuandinastycollage.jpg|350px|thumb|[[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] 15 хааны 8-ынх нь зураг]] [[Зураг:Mongol Empire map.gif|350px|thumb|[[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] тэлэлт болон хуваагдлын зураг]] [[Зураг:Ih Mongol Uls.jpg|thumb|400px|Их Монгол Улсын хаад]] [[Зураг:Mongol Ulss.jpg|thumb|500px|Бага хаад]] {{Загвар:Монголын түүх}} Энд '''[[монгол үндэстэн|монгол]] [[хаан|хаад]]''' '''[[хан]]гуудын''' нэр, хаанчилсан он жилийг дурдав. ==[[Хүннү улс]] (МЭӨ 209-МЭ 216 он)== # [[Түмэн шаньюй]] (240-209 он) # [[Модун шаньюй|'''Модун шаньюй''']] (МЭӨ 209-174 он) # [[Лаошан шаньюй]] (МЭӨ 174-161 он) # [[Жюнчэн шаньюй]] (МЭӨ161-126 он) # [[Ичиси шаньюй]] (126-114) # [[Увэй шаньюй]] (114-104) # [[Үшилү шаньюй]] (104-102) # [[Гоулихү шаньюй]] (102-101) # [[Чедихөү шаньюй]] (101-96) # [[Хүлүгү шаньюй]] (96-85) # [[Хуяньди шаньюй]] (85-68) # [[Шюйлюйчюаньчюй шаньюй]] (68-60) # [[Уяньгюйди шаньюй]] (60-58) # [[Хуханье шаньюй]] (58-31) # [[Жижи шаньюй]] (МЭӨ 58-36 он) # [[Фүжүлэй шаньюй]] (31-20) # [[Соусе шаньюй]] (20-12) # [[Чөяа шаньюй]] (12-8) # [[Үжүлю шаньюй]] (МЭӨ 8- МЭ 13) # [[Үлэй шаньюй|Үлэй шаньюй]] (13-18) # [[Юй шаньюй]] (18-46) # [[Удадихоу шаньюй]] (46-46) === [[Умард Хүннү]] (46-93 он) === # [[Пүнү шаньюй]] (46-?) # [[Ёулю шаньюй]] (?-87), Пүнү шаньюйгийн ач хүү # [[Умардын шаньюй]] (88-91), Ёулю шаньюйгийн дүү. Нэр нь түүхэнд бичигдсэнгүй. # [[Юйчужянь шаньюй]] (91-93), Ёулю шаньюйгийн дүү === [[Өмнөд Хүннү]] (48-216) === # [[Би шаньюй]] (48-56) # [[Чюфү ёоуди шаньюй]] (56-57) # [[Ифа Юлүти шаньюй]] (57-59) # [[Шитун Шижү Хоуди шаньюй]] (59-63) # [[Чючү Жюлинди шаньюй]] (63) # [[Хүсе Шижү Хоуди шаньюй]] (63-85) # [[Итү Юлүти шаньюй]] (85-88) # [[Түньтүхэ шаньюй]] (88-93) # [[Аньгүо шаньюй]] (93-94) # [[Шизи шаньюй]] (94-98) # [[Тань шаньюй]] (98-124) # [[Ба шаньюй]] (124-128) # [[Шюли шаньюй]] (128-142) # [[Чэнью шаньюй]] (142-143) # [[Доулоучү шаньюй]] (143-147) # [[Жюйчөр шаньюй]] (147-172) # [[Түтө Руоши Жүжю шаньюй]] (172-178) # [[Хүжөн шаньюй]] (178-179) # [[Чянчү шаньюй]] (179-188) # [[Юфүлуо шаньюй]] (188-195) # [[Хүчүчюань шаньюй]] (195-216) ==[[Сяньби|Сяньби улс]]== # [[Таньшихуай|Таньшихуай хаан]] (156-181) # [[Хэлянь]] (181-182), Таньшихуай хааны хүү. Дайнд амь үрэгдсэн. # [[Цяньмань]] (182-?), Хэлянь хааны хүү. # [[Күйтоу]] (?-210?), Таньшихуай хааны ач хүү. # [[Бүдүгэнь]] (210?-233), Куйтоугийн дүү. # [[Кэбинэн]] (210?-235), угсаа гарал нь тодорхойгүй Сяньбигийн аль нэг аймгийн удирдагч байсан. Хаан ширээг булаан авсан нэгэн. [[Цао Вэй улс|Цао Вэй улсын]] алуурчинд алуулсан. ==[[Нирун улс]]== # [[Мугулюй|Южиулюй Мугульюй]] # [[Чаругуй хан]] # [[Тунугуй хаан|Тунугуй хан]] # [[Бати хаан]] # [[Бисуюань хаан]] # [[Пихоуба хаан]] # [[Веньхети хаан]] # [[Мангэти хаан]] # [[Хэдуохан хаан]] # [[Жарун хаан]], 402-410 # [[Хулюй хаан]], 410-414 # [[Датань хаан]], 414-429 # [[Ути хаан]], 429-444 # [[Тогочин хаан]], 444-450 # [[Ижин хаан]], 450-485 # [[Түлүн хаан]], 485-492 # [[Нагай хаан]], 492-506 # [[Футу хаан]], 506-508 # [[Чуну хаан]], 508-520 # [[Амгай хаан]], 520-552 # [[Поломэн хаан]], 521-524 # [[Тибэд хаан]], 552-553 # [[Дэнжу хаан]], 553 # [[Амаржин хаан]], 553-554 # [[Дэншузи хаан]], 555 == [[Хөх Түрэгийн хаант улс|Түрэгийн хаант улс]] (552-745) == # [[Буман хаан]] (551-552) # [[Иссик хаан]] (552-554) # [[Мукан хаан]] (554-572) # [[Таспар хаан]] (572-581) # [[Амрак|Амрак хаан]] (581) # [[Ишбара хаан]] (581-587) # [[Чоллыг Ябгу Бага хаан]] (587-588) # [[Тулан хаан]] (588-599) === [[Зүүн Түрэг улс]] (599-630) === # [[Киминь хаан]] (599-603) # [[Шиби хаан]] (603-619) # [[Чуло хаан]] (619-620) # [[Сэли хаан]] (620-630) === [[Хожуу Түрэгийн хаант улс]] (682-745) === # [[Элтэрэс хаан]] (682-693) # [[Капаган хаан]] (693-716) # [[Инел хаан]] (716) # [[Билгэ хаан]] (716-734) # [[Ижань хаан]] (734-739) # [[Тэнгри хаан]] (739-741) # [[Кутлук Ябгу хаан]] (741-742) # [[Озмыш тегин]] (742-744) # [[Баймэй хаан]] (744-745) == [[Уйгур улс|Уйгурын хаант улс]] == # [[Кутлук Билгэ Күл хаан|Пэйло]] (744-747) [[Яклакар]] овгийн Хушу ноёны хүү # [[Баянчор хаан]] (747-759), Күл Билгэ хааны хоёр дахь хүү # [[Идигинь хаан]] (759-779), Баянчор хааны хоёр дахь хүү # [[Дуньмохэ хаан]] (780-789), Баянчор хааны хүү Чабыш тэгиний ууган хүү # [[Дулосы хаан]] (789-790), Дуньмохэ хааны хүү # [[Фэнчэн хаан]] (790-795), Дулосы хааны хүү # [[Алп Күтлүк хаан]] (795-805), [[Эдиз]] овгийн жанжин. # [[Күлүг Билгэ хаан]] (805-808) # [[Бао-и хаан]] (808-821) # [[Чүндэ хаан]] (821-824) # [[Жаоли хаан]] (824-832) # [[Жаншинь хаан]] (833-839) # [[Касар хаан]] (839-840) # [[Үже хаан]] (840-846) # [[Энянь хаан]] (846-848) == [[Кидан|Кидан Улс]] == # [[Амбагян|Елюй Амбагян]] (901-926), [[Кидан|Ляо улсын]] Тайзу хаан # [[Яогу|Елюй Яогу]] (926-947), Ляо улсын Тайзун хаан # [[Елюй Уюй]] (947-951), Ляо улсын Шизун хаан # [[Елюй Жин]] (951-969), Ляо улсын Мүзун хаан # [[Елюй Шянь]] (969-982), Ляо улсын Жинзун хаан # [[Елюй Вэньшүнү]] (982-1031), Ляо улсын Шэньзун хаан # [[Елюй Жыгү]] (1031-1055), Ляо улсын Шиньзун хаан # [[Елюй Чала]] (1055-1101), Ляо улсын Даозун хаан # [[Елюй Яньши]] (1101-1125), Ляо улсын Тяньзуоди хаан == [[Хэрэйд|Хэрэйдийн ханлиг]] == # [[Маркуз Буюрук хан]] # [[Сарык хан]] # [[Куржакуз буюруг хан]] # [[Тоорил хан]] (116?-1194; 1198-1203) # [[Эрх Хара]] (1194-1198) # [[Жаха Хамбу|Жаха хамбу]] (1203-1204) == [[Найман|Найманы ханлиг]] == # [[Инанча билгэ хан]] (?-1201) #[[Таян хан]] (1201-1204) # Буюруг хан (1201-1205) # [[Хүчлүг|Хүчүлүг хан]] (1204-1218) == [[Хамаг Монгол|Хамаг Монголын ханлиг]] == # '''[[Хайду (хан)|Хайду хан]] (1080?-1100?)''' # [[Тумбинай сэцэн]] (1100?-1130?) # [[Хабул хан|'''Хабул хан''']] (1130?-1148) # [[Амбагай хан|'''Амбагай хан''']] (1148-?) # [[Хутула хан|'''Хутула хан''']] (?-1160?) # [[Есүхэй баатар|'''Есүхэй баатар''']] (хан?) (1160-1171) # [[Чингис хаан|'''Тэмүжин хан''']] (1189-1206) ==[[Их Монгол Улс]]== 1. '''[[Чингис хаан]]''' ([[1206]]-1227) — 22 жил хаан суув. [[Есүхэй]]н хөвүүн. Их Монгол улсыг үндэслэгч. <br>{{nbsp|5}}[[Тулуй ноён]] (1227-1229) — түр чөлөөний 2 жил хэрэг шийтгэв. [[Чингис хаан]]ы IV хүү.<br>2. '''[[Өгэдэй хаан]]''' (1229-[[1241]]) — 12 жил хаан суув. [[Чингис хаан]]ы III хүү.<br>{{nbsp|5}}Турхан хатан (1241-[[1246]]) — түр чөлөөний 5 жил хэрэг шийтгэв. [[Өгөөдэй хаан]]ы хатан.<br>3. '''[[Гүюг хаан]]''' ([[1246]]-1248) — 3 жил хаан суув. [[Өгөөдэй хаан]]ы ууган хүү.<br>{{nbsp|5}}[[Огул Каймиш хатан]] (1248-1251) — түр чөлөөний 3 жил хэрэг шийтгэв. [[Гүюг хаан]]ы хатан.<br>4. '''[[Мөнх хаан]]''' (1251-1259) — 9 жил хаан суув. [[Тулуй]]н ууган хүү. 5. '''[[Аригбуха хаан]]''' (1260-1264) — Хубилайтай зэрэгцэн хаан болоод эцэстээ ялагдсан. [[Тулуй]]н отгон хүү. 6. [[Хубилай хаан|'''Хубилай цэцэн хаан''']] (1264-1271) - [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] 6 дахь хаан. Монголын төрийн төвийг Хятадад шилжүүлэн нүүлгэв. ===[[Юань Улс]]=== # '''[[Хубилай хаан|Сэцэн (Хубилай) хаан]]''' (1260-1294) — 34 жил хаан суув. [[Тулуй|Тулуйн]] их хатнаас төрсөн 2-р хүү. # '''[[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт (Төмөр) хаан]]''' (1294-1307) — 13 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] ач хөвгүүн. [[Чингим|Чингим тайжын]] отгон хүү. # '''[[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг (Хайсан) хаан]]''' (1307-1311) — 4 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч. # '''[[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт (Аюурбарбад) хаан]]''' (1311-1320) — 9 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч. [[Дармабала|Дармабалын]] отгон хүү, [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] төрсөн дүү. # '''[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн (Шадбал) хаан]]''' (1321-1323) — 4 жил хаан суув. [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] хүү. # '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' (1323-1328) — 5 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч, [[Гамала]] [[Жинь ван|жинь вангийн]] хүү. # '''[[Аригиба хаан]]''' (1328) — 3 сар хаан суув. Есөнтөмөрийн хааны ахмад хөвгүүн # '''[[Хүслэн хаан|Хутагт (Хүслэн) хаан]]''' (1329) — 7 сар хаан суув. [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] ахмад хүү. # '''[[Төвтөмөр хаан|Заяат (Төвтөмөр) хаан]]''' (1328-1329, 1329-1332) — 4 жил хаан суув. [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] 2-р хүү. # '''[[Ринчинбал хаан]]''' (1332) — 40 гаруй хоног хаан суув. [[Хүслэн хаан|Хүслэн хааны]] бага хүү. # '''[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант (Тогоонтөмөр) хаан]]''' (1333-1370) — 38 жил хаан суув. [[Ринчинбал хаан|Ринчинбал хааны]] ах. ==[[Алтан Орд|Зүчийн Улс]]== * [[Бат хан]] (1237-1256), Зүчийн хүү * [[Сартаг]] (1255-1256), Батын хүү * [[Улагчи]] (1257), Бат ханы хүү * [[Бэрх]] (1257-1266), Бат ханы дүү, [[Улагчи|Улагчийг]] хороосон. * [[Мөнхтөмөр]] (1266-1282), Бат ханы ач хүү. * [[Тодмөнх]] (1282—1287), Мөнхтөмөр ханы хүү. * [[Тулабуга]] (1287—1291) * [[Тохта]] (1291—1312) * [[Өзбег]] (1312-1341) * [[Тинибег]] (1341-1342), Өзбег ханы хүү. * [[Жанибег]] (1342—1357), Өзбег ханы дүү, Тинибегийг хороосон. * [[Бердибег]] (1357—1361) * [[Кульпа]] (1359-1360) * [[Наурузбег]] (1360-1361) * Хидырьбек (1361-1362) * Төмөрхожа (1362) * Абдаллах (1362-1370), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Мурид (1362-1367), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Азиз (1367-1369), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * II Жанибек (1369-1370), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Мухаммед Булак (1370-1379), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Тулунбек (1370-1373), (засаг баригч), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Айбек (1373-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Араб шах (1376-1379), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Хаанбек (1375-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Илбани (1373-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Хажи Черкесс (1375-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * [[Урус]] (1376-1378), мөн Цагаан Ордны хан байсан бөгөөд Тохтамышын авга нь байв, ийнхүү Ордуудыг нэгтгэж чаджээ. * [[Тохтамыш]] (1380-1395) * Төмөркутлуг (1396-1401), жинхэнэ захирагч нь [[Эдигу]] * Шадибек * Болд султан * Төмөр (1410-1412) * Желал Ад Дин * Керим Берди * Кебек (Алтан Орд) * Жаббар Берди * Үлүг Мухаммед (1419-1421, 1428-1433) * Давлет Берди * Борак (1422-1427) * Саид Ахмед (1433? - ?) * Хүчүг Мухаммед (1459-1465) * Ахмед (1465-1481) * [[Шейх Ахмед]] (1481-1498, 1499-1502) * Муртаза (1498-1499) [[Зураг:Zuchi.jpg|thumb|400px|Алтан Ордын Улсын хаад]] ====[[Цагаан орд]]==== * [[Орда]] (1226–1251) * [[Кун Куран]] (1251–c.1280) * [[Хүйнчи]] (c.1280–1302) * [[Баян хан]] (1302–1309) * [[Сашибуга]] (1309–1315) * [[Илбасан]] (1315–1320) * Мубарек хожа (1320–1344) * Чимтай (1344–1374) * [[Урус]] (1374–1376) * Тогтакия (1376) * Төмөрмелик (1377) * [[Тохтамыш]] (1377–1378) * Койричак (1378-1399) * Борак (1423-1428) * [[Мухаммед]] (1428-1431) * Мустафа (1431-1446) ''Тус ордыг 1446 онд Абулхаир хаан өөртөө нэгтэгсэн''. == [[Ил Хаант Улс]] == * [[Хүлэгү]] хан (1256-1265) * [[Абаха]] хан (1265-1282) * [[Тэкүдэр|Ахмед Тэкүдэр]] (1282-1284) * [[Аргун]] (1284-1291) * [[Гайхату]] (1291-1295) * [[Байду]] (1295) * [[Газан|Махмуд Газан]] (1295-1304) * [[Өлзийт]] (1304-1316) * [[Абу Саид (Ил Хан улс)|Абу Саид Бахадур]] (Абу саыд Баатар хан) (1316-1335) * [[Арпа Кэүн]] (1335-1336) Арпаг хорлосны дараа, Ил Хан улсын задралын үеэр байгуулагдсан тус бүс нутгийн улсууд өөр өөрсдийн удирдагчдыг хангаар өргөмжилжээ. [[Зураг:Il_Khaan.jpg|thumb|300px|Ил Хаадын Улс]] * [[Муса ил хан|Муса]] (1336-1336) (Багдадын Али Падшахын тоглоомын хан) * [[Мухаммед ил хаан|Мухаммад]] (1336-1338) ([[Жалайр]]ын '''Хасан Бузург''' ноёны тоглоомын хан) * [[Сати Бек ил хан]] (1338-1339) (Чобаныханы тоглоомын хан) * [[Сулейман ил хан|Сулейман]] (1339-1343) (Чобаныханы тоглоомын хан, 1341-1343 онд Сарбадарууд хүлээн зөвшөөрсөн) * [[Жахантөмөр ил хан]] (1339-1340) (Жалайрынханы тоглоомын хан) * [[Ануширван]] (1343-1356) (Чобаныханы тоглоомын хан) * [[II Газан]] (1356-1357) (зөвхөн зоосон дээр л хөрөг нь байсан) ''Зүүн Перс (Хорасан)-ээс ханд өргөмжлөгсөд:" * Тугайтөмөр (1338-1353) (1338-1349 онд Картууд; 1338-1339 ба 1340-1344 онд Жалайрууд; 1338-1341, 1344, 1353 онд Сарбадарууд тус тус хүлээн зөвшөөрсөн) * Лухман (1353-1388) (Тугайтөмөрийн хүү) ==[[Цагадайн улс]]== # [[Цагадай]] 1226-[[1242]] # [[Хара Хүлэгү]] 1242-1246 d. [[1252]] # [[Есөнмөнх]] 1246-1252 # Хархүлэгү (дахин суусан) 1252 # [[Мубарак шах]] 1252-1260 #*[[Ургана]] хатан (засаг баригч) 1252-1260 # [[Алгуй]] 1260-1266 # Мубарак шах (дахин суусан) 1266 # [[Барак (Цагадайн улс)|Барак]] 1266-1270 # [[Никпей]] 1270-1272? # [[Бөхтөмөр]] ?1272-1287 # [[Дува]] 1287-1307 # [[Кунжик]] 1306-1308 # [[Талику]] 1308-1309 # [[Кебек]] 1309 d. 1325 # [[Эсэнбөх]] 1309-?1318 # Кебек (дахин суусан) ?1318-1325 # [[Илжигдэй]] 1325-1329 # [[Дува Төмөр]] 1329-1330 # [[Тармаширин]] 1331-1334 # [[Бузан]] 1334-1335 # [[Чанши]] 1335-1338 # [[Есөнтөмөр хан|Есөнтөмөр]] 1338-?1342 # [[Али султан]] 1342, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] удам. # [[Муххамед Пулад]] 1342-1343 # [[Казань хан|Казань]] 1343-1346 # [[Данишменж]] 1346-1348, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] удам. [[Зураг:Chagadai.jpg|thumb|500px|Цагаадайн Улсын хаад]] ''Цагадайн улс нь баруун (Мавренахр), зүүн [[Могулистан]] гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдсан.'' === [[Мавереннахр]] улсын хаад === # [[Баян Кули]] (1348-1358) # [[Төмөр шах]] (1358) # [[Төглөгтөмөр|Туглугтөмөр]] (Могулистанд 1348-1363) (1358-1363) # [[Ильяс хожа]] (Могулистанд 1363-1368) (1363 -1368) # [[Адил султан]] (1363) # [[Кабул шах]] (1364-1370) # [[Сюргатмишь]] (1370-1384) # [[Махмуд султан (Цагадайн улс)]] (1384-1402) === [[Моголистан|Моголистаны]] хаад (1347-1462) === {| class="wikitable" !Цол !Нэрс !Хаанчлал |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Төглөгтөмөр|Төглөгтөмөр хаан]]<small>تغلق تیمور</small> |1348–1363 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Ильяс хожа]]<small>الیاس خوجہ</small> |1363–1368 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Камар ад-дин]]<small>قمر الدین خان دغلت</small> |1368–1392 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Хизр хожа]]<small>خضر خوجہ</small> |1389–1399 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Шамс-и-жахан]]<small>شمس جہان</small> |1399–1408 |- |''Хаан''<small>خان</small> |Муххамед хан (Моголстаны хаан) <small>محمد خان</small> |1408–1415 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Накш хаан]]<small>نقش جہان</small> |1415–1418 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Увэйс хаан]]<small>اویس خان</small> |1418–1421 ''Эхний удаа'' |- |''Хаан''<small>خان</small> |Шэр Муххамед хаан <small>شیر محمد</small> |1421–1425 |- |''Хаан''<small>خان</small> |Увэйс хаан <small>اویس خان</small> |1425–1429 ''2 дахь удаа'' |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Сатук хаан]]<small>ستوق خان</small> |1429–1434 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[II Эсэнбөх]] <small>ایشان بغا ثانی</small> |1429–1462 |} 1462 оноос тус улс нь '''[[Баруун Моголистан]]''', '''[[Уйгурстан]]''' гэж хоёр хэсэг болж задарсан. Баруун Моголстан нь 1514 оноос нэрээ сольж '''[[Яркендийн хаант улс]]''' болсон. ==== [[Баруун Моголистан Улс|Баруун Моголистаны]] хаад (1462-1514) ==== {| class="wikitable" !Баруун Моголстан !Зүүн Моголстан |- |[[Юнус хаан]] <small>یونس خان</small> 1462–1469 |[[Дост Мухаммед хаан]] <small>دوست محمد خان</small> 1462–1468 |- | |[[Кебек Султан Оглан]] <small>قبق سلطان</small> 1469 |- | colspan="4" |[[Юнус хаан]] <small>یونس خان</small> 1469–1487 |- |[[Махмуд хаан]] <small>محمود خان</small> 1487–1508 |[[Ахмед Алак]] <small>احمد الاچ</small> 1487–1503 |- | |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1503–1508 |- | colspan="4" |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1508–1514 |- |[[Султан Саид хаан]] <small>سلطان سعید خان</small> 1514–1533 |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1514–1548 |- |[[Абд ар Рашид хаан]] <small>عبد الرشید خان</small> 1533–1560 |[[Шах хаан]] <small>شاہ خان</small> 1543–1560 |- |[[Абдул Карим хан(Яркенд)]] <small>عبد الکریم خان</small> 1560–1591 [[Мухаммед султан (Могулстан)]] <small>محمد سلطان</small>1592-1609 [[Шуджа ад-дин Ахмад хаан]] <small>شجاع الدین احمد خان</small> 1609- 1618 |[[Абул Мухаммад хан (Турфан)]] <small>ابوالمحمد خان</small> 1570 [[Сүфи хаан (Турфан)]] <small>خان صُوفِيّ‎</small>1570 |} ==== Яркендийн хаант улсын хаад (1514-1677) ==== ==[[Өгэдэй|Өгэдэйн]] улс (1265-1310) == # [[Хайду|'''Хайду''']] (1265-1301) # [[Чапар]] (1301-1310) ==Умард Юань Улс== # '''[[Аюушридар хаан|Билэгт (Аюушридар) хаан]]''' (1370-1378) — 9 жил хаан суув. [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөрийн]] хүү. # '''[[Төгстөмөр хаан|Усхал (Төгстөмөр) хаан]]''' (1378-1388) — 11 жил хаан суув. [[Аюушридар хаан|Аюушридарын]] дүү. # '''[[Энхзоригт хаан|Зоригт (Есүдар) хаан]]''' (1389-1391) — 4 жил хаан суув. [[Аригбөх|Аригбөх хааны]] хойчис # [[Элбэг нигүүлсэгч хаан]] (Нигүүлсэгч цолтой) (1393/94-1399), Аюушридар хааны хүү? # [[Гүнтөмөр хаан]] (1400-1402), [[Элбэг нигүүлсэгч хаан|Элбэг хааны]] хүү # [[Үгч хашха хаан]] (Гүйличи), [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй]] юмуу [[Аригбөх|Аригбөхийн]] удам гэж үздэг. # [[Өлзийтөмөр хаан]] (Жинхэнэ нэр нь Буяншир) (1403-1412) # [[Дэлбэг хаан]] (1412-1415) # [[Ойрадай хаан]] (1415-1425/1417?) # [[Адай хаан]] (1425-1438), Хасарын удам. # [[Тайсун хаан]] Тогтобух (Тогтоабух) (1434-1452), [[Элбэг нигүүлсэгч хаан|Элбэг хааны]] дүү '''Дүүрэнтөмөр Хархуцаг тайж'''ын хүү [[Ажай тайж|Ажай тайжын]] ахмад хөвгүүн. # [[Агваржин хаан]] (Жонон) (1453), [[Тайсун хаан|Тайсун хааны]] дүү эсвэл ойр төрлийн хүн. # [[Эсэн тайш|'''Эсэн хаан''']] - (Тайш) Ойрадуудын захирагч. [[Тогоон тайш|Тогоон тайшийн]] хүү. (1453-1454) # [[Махагүргис хаан]] (Үхэгт хаан цолтой) (1454-1465), Тайсун хааны хүү. # [[Молон хаан]] (1465-1466), Тайсун хааны [[Горлос|Горлосын]] '''Алтайхан''' хатнаас төрсөн. # [[Мандуул хаан]] (1472-1479), [[Ажай тайж|Ажай тайжын]] ойрад хатнаас төрсөн. # [[Батмөнх Даян хаан|'''Батмөнх Даян хаан''']] (Даян хаан цолтой) (1480-1517), [[Баянмөнх жонон|Баянмөнх жононгийн]] хүү. # [[Барсболд хаан]] (Жонон) (1517-1519) # [[Боди Алаг хаан]] (1519-1547) # [[Дарайсүн Гүдэн]] (Гүдэн хаан цолтой) (1547-1557) # [[Түмэн засагт хаан|'''Түмэн засагт хаан''']] (1557-1592) # [[Буян сэцэн хаан]] (Сэцэн хаан цолтой) (1592-1603) # [[Лигдэн хаан]] (Хутагт суут Чингис даймин сэцэн, зүгүүдийг тийн бөгөөд ялгуугч бала чакраварти, дай тайсун, тэнгэрийн тэнгэр, дэлхий дахины хурмаст, алтан хүрдэнийг орчуулагч номын хаан)<ref>"Монгол улсын түүх" УБ., 2003. Гутгаар боть. тал 58</ref> (1604-1634) ==== Хаан суусан байж болзошгүй хүмүүс ==== # '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393/94), [[Зоригт хаан|Зоригт хааны]] хүү. [[Алтан товч]] болон [[Мин улсын судар|Мин улсын түүхэнд]] нэр гардаг. # [[Муулихай|Муулихай ван]] (1466-1470), Отчигины удам # [[Баянмөнх жонон]] (1470-1472), сүүлд авга өвөг [[Мандуул хаан|Мандуул хаанд]] суудлаа тавьж өгсөн гэж [[Алтан товч|Алтан товчид]] өгүүлдэг. ===Түмэд=== # [[Алтан хан|Алтан хаан]] (1542-1581) # [[Сэнгэдүүрэн хан|Сэнгэдүүрэн сэцэн хаан]] (1582-1586) # [[Намудай сэцэн хаан]] (1586-1607) # [[Бошигт сэцэн хаан]] (1607-1627) ==[[Зүүнгарын хаант улс|Зүүнгарын улс]]== * [[Эрдэнэбаатар хунтайж|'''Эрдэнэ баатар хунтайж''']] (1634-1668), Хархул догшин ноёны хүү. * [[Сэнгэ хунтайж]] (1665-1671), Эрдэнэбаатар хунтайжын хүү. * [[Галдан бошигт хаан|'''Галдан бошигт хаан''']] (1671-1697) * [[Цэвээнравдан|'''Цэвээнравдан''']] '''хаан''' (1697-1727), Сэнгэ хунтайжын хүү. * [[Галданцэрэн хаан|'''Галданцэрэн хаан''']] (1727-1745) * [[Цэвээндоржнамжил]] (1745-1750) * [[Лхамдаржаа]] (1750-1753), Галданцэрэнгийн бага хатнаас төрсөн. * [[Даваач]] (1753-1755), Их Цэрэндондовын удам. ==[[Хошууд]]ын ханлиг == * [[Гүш хаан|Гүүш хан]] '''Төрбайх''' (1642-1655), [[Хасар|Хасарын]] хойчис * '''[[Даян Очир хаан]]''' (1655-1669) * '''[[Гончиг Далай хаан]]''' (1669-1698) *'''[[Ванжил хаан]]''' (1698) * [[Лхазан хаан]] (1698-1717) ==[[Халимагийн хант улс|Халимагийн]] хант улс== * '''[[Хо өрлөг]]''' (?-1644) * [[Шүхэр Дайчин]] (Шихир Дайчин), (1644-1661) * [[Пунцаг хан]] (1661-1669) * '''[[Аюук хан]]'''(Аюук, Аюуки, Аюка), (1669-1724) * [[Цэрэндондог хан]] (1724-1735) * [[Дондог-Омбо хан]] (1735-1741) * [[Дондогдаш хан]] (1741-1761) *'''[[Убаши]] хан''' (Убаш, Уваш, Увш), (1762-1771) ==[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]== *[[Богд хаан]] (1911-1919); (1921-1924) ==Мөн үзэх== *[[Монгол Улсын төрийн тэргүүн]] *[[Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт]] ==Эшлэл== <references /> [[Ангилал:Монголын хаан| ]] [[Ангилал:Монгол хан| ]] [[Ангилал:Хаан]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!]] bt82ty9e7n7dhiiqgcvegthato86qqm 708297 708224 2022-08-12T05:28:04Z 45.58.38.153 /* Мөн үзэх */ wikitext text/x-wiki [[Зураг:Guyuk khan's Stamp 1246.jpg|thumb|200px|[[Их Монгол Улс]]ын төрийн тамга]] [[Зураг:Emperoryuandinastycollage.jpg|350px|thumb|[[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] 15 хааны 8-ынх нь зураг]] [[Зураг:Mongol Empire map.gif|350px|thumb|[[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] тэлэлт болон хуваагдлын зураг]] [[Зураг:Ih Mongol Uls.jpg|thumb|400px|Их Монгол Улсын хаад]] [[Зураг:Mongol Ulss.jpg|thumb|500px|Бага хаад]] {{Загвар:Монголын түүх}} Энд '''[[монгол үндэстэн|монгол]] [[хаан|хаад]]''' '''[[хан]]гуудын''' нэр, хаанчилсан он жилийг дурдав. ==[[Хүннү улс]] (МЭӨ 209-МЭ 216 он)== # [[Түмэн шаньюй]] (240-209 он) # [[Модун шаньюй|'''Модун шаньюй''']] (МЭӨ 209-174 он) # [[Лаошан шаньюй]] (МЭӨ 174-161 он) # [[Жюнчэн шаньюй]] (МЭӨ161-126 он) # [[Ичиси шаньюй]] (126-114) # [[Увэй шаньюй]] (114-104) # [[Үшилү шаньюй]] (104-102) # [[Гоулихү шаньюй]] (102-101) # [[Чедихөү шаньюй]] (101-96) # [[Хүлүгү шаньюй]] (96-85) # [[Хуяньди шаньюй]] (85-68) # [[Шюйлюйчюаньчюй шаньюй]] (68-60) # [[Уяньгюйди шаньюй]] (60-58) # [[Хуханье шаньюй]] (58-31) # [[Жижи шаньюй]] (МЭӨ 58-36 он) # [[Фүжүлэй шаньюй]] (31-20) # [[Соусе шаньюй]] (20-12) # [[Чөяа шаньюй]] (12-8) # [[Үжүлю шаньюй]] (МЭӨ 8- МЭ 13) # [[Үлэй шаньюй|Үлэй шаньюй]] (13-18) # [[Юй шаньюй]] (18-46) # [[Удадихоу шаньюй]] (46-46) === [[Умард Хүннү]] (46-93 он) === # [[Пүнү шаньюй]] (46-?) # [[Ёулю шаньюй]] (?-87), Пүнү шаньюйгийн ач хүү # [[Умардын шаньюй]] (88-91), Ёулю шаньюйгийн дүү. Нэр нь түүхэнд бичигдсэнгүй. # [[Юйчужянь шаньюй]] (91-93), Ёулю шаньюйгийн дүү === [[Өмнөд Хүннү]] (48-216) === # [[Би шаньюй]] (48-56) # [[Чюфү ёоуди шаньюй]] (56-57) # [[Ифа Юлүти шаньюй]] (57-59) # [[Шитун Шижү Хоуди шаньюй]] (59-63) # [[Чючү Жюлинди шаньюй]] (63) # [[Хүсе Шижү Хоуди шаньюй]] (63-85) # [[Итү Юлүти шаньюй]] (85-88) # [[Түньтүхэ шаньюй]] (88-93) # [[Аньгүо шаньюй]] (93-94) # [[Шизи шаньюй]] (94-98) # [[Тань шаньюй]] (98-124) # [[Ба шаньюй]] (124-128) # [[Шюли шаньюй]] (128-142) # [[Чэнью шаньюй]] (142-143) # [[Доулоучү шаньюй]] (143-147) # [[Жюйчөр шаньюй]] (147-172) # [[Түтө Руоши Жүжю шаньюй]] (172-178) # [[Хүжөн шаньюй]] (178-179) # [[Чянчү шаньюй]] (179-188) # [[Юфүлуо шаньюй]] (188-195) # [[Хүчүчюань шаньюй]] (195-216) ==[[Сяньби|Сяньби улс]]== # [[Таньшихуай|Таньшихуай хаан]] (156-181) # [[Хэлянь]] (181-182), Таньшихуай хааны хүү. Дайнд амь үрэгдсэн. # [[Цяньмань]] (182-?), Хэлянь хааны хүү. # [[Күйтоу]] (?-210?), Таньшихуай хааны ач хүү. # [[Бүдүгэнь]] (210?-233), Куйтоугийн дүү. # [[Кэбинэн]] (210?-235), угсаа гарал нь тодорхойгүй Сяньбигийн аль нэг аймгийн удирдагч байсан. Хаан ширээг булаан авсан нэгэн. [[Цао Вэй улс|Цао Вэй улсын]] алуурчинд алуулсан. ==[[Нирун улс]]== # [[Мугулюй|Южиулюй Мугульюй]] # [[Чаругуй хан]] # [[Тунугуй хаан|Тунугуй хан]] # [[Бати хаан]] # [[Бисуюань хаан]] # [[Пихоуба хаан]] # [[Веньхети хаан]] # [[Мангэти хаан]] # [[Хэдуохан хаан]] # [[Жарун хаан]], 402-410 # [[Хулюй хаан]], 410-414 # [[Датань хаан]], 414-429 # [[Ути хаан]], 429-444 # [[Тогочин хаан]], 444-450 # [[Ижин хаан]], 450-485 # [[Түлүн хаан]], 485-492 # [[Нагай хаан]], 492-506 # [[Футу хаан]], 506-508 # [[Чуну хаан]], 508-520 # [[Амгай хаан]], 520-552 # [[Поломэн хаан]], 521-524 # [[Тибэд хаан]], 552-553 # [[Дэнжу хаан]], 553 # [[Амаржин хаан]], 553-554 # [[Дэншузи хаан]], 555 == [[Хөх Түрэгийн хаант улс|Түрэгийн хаант улс]] (552-745) == # [[Буман хаан]] (551-552) # [[Иссик хаан]] (552-554) # [[Мукан хаан]] (554-572) # [[Таспар хаан]] (572-581) # [[Амрак|Амрак хаан]] (581) # [[Ишбара хаан]] (581-587) # [[Чоллыг Ябгу Бага хаан]] (587-588) # [[Тулан хаан]] (588-599) === [[Зүүн Түрэг улс]] (599-630) === # [[Киминь хаан]] (599-603) # [[Шиби хаан]] (603-619) # [[Чуло хаан]] (619-620) # [[Сэли хаан]] (620-630) === [[Хожуу Түрэгийн хаант улс]] (682-745) === # [[Элтэрэс хаан]] (682-693) # [[Капаган хаан]] (693-716) # [[Инел хаан]] (716) # [[Билгэ хаан]] (716-734) # [[Ижань хаан]] (734-739) # [[Тэнгри хаан]] (739-741) # [[Кутлук Ябгу хаан]] (741-742) # [[Озмыш тегин]] (742-744) # [[Баймэй хаан]] (744-745) == [[Уйгур улс|Уйгурын хаант улс]] == # [[Кутлук Билгэ Күл хаан|Пэйло]] (744-747) [[Яклакар]] овгийн Хушу ноёны хүү # [[Баянчор хаан]] (747-759), Күл Билгэ хааны хоёр дахь хүү # [[Идигинь хаан]] (759-779), Баянчор хааны хоёр дахь хүү # [[Дуньмохэ хаан]] (780-789), Баянчор хааны хүү Чабыш тэгиний ууган хүү # [[Дулосы хаан]] (789-790), Дуньмохэ хааны хүү # [[Фэнчэн хаан]] (790-795), Дулосы хааны хүү # [[Алп Күтлүк хаан]] (795-805), [[Эдиз]] овгийн жанжин. # [[Күлүг Билгэ хаан]] (805-808) # [[Бао-и хаан]] (808-821) # [[Чүндэ хаан]] (821-824) # [[Жаоли хаан]] (824-832) # [[Жаншинь хаан]] (833-839) # [[Касар хаан]] (839-840) # [[Үже хаан]] (840-846) # [[Энянь хаан]] (846-848) == [[Кидан|Кидан Улс]] == # [[Амбагян|Елюй Амбагян]] (901-926), [[Кидан|Ляо улсын]] Тайзу хаан # [[Яогу|Елюй Яогу]] (926-947), Ляо улсын Тайзун хаан # [[Елюй Уюй]] (947-951), Ляо улсын Шизун хаан # [[Елюй Жин]] (951-969), Ляо улсын Мүзун хаан # [[Елюй Шянь]] (969-982), Ляо улсын Жинзун хаан # [[Елюй Вэньшүнү]] (982-1031), Ляо улсын Шэньзун хаан # [[Елюй Жыгү]] (1031-1055), Ляо улсын Шиньзун хаан # [[Елюй Чала]] (1055-1101), Ляо улсын Даозун хаан # [[Елюй Яньши]] (1101-1125), Ляо улсын Тяньзуоди хаан == [[Хэрэйд|Хэрэйдийн ханлиг]] == # [[Маркуз Буюрук хан]] # [[Сарык хан]] # [[Куржакуз буюруг хан]] # [[Тоорил хан]] (116?-1194; 1198-1203) # [[Эрх Хара]] (1194-1198) # [[Жаха Хамбу|Жаха хамбу]] (1203-1204) == [[Найман|Найманы ханлиг]] == # [[Инанча билгэ хан]] (?-1201) #[[Таян хан]] (1201-1204) # Буюруг хан (1201-1205) # [[Хүчлүг|Хүчүлүг хан]] (1204-1218) == [[Хамаг Монгол|Хамаг Монголын ханлиг]] == # '''[[Хайду (хан)|Хайду хан]] (1080?-1100?)''' # [[Тумбинай сэцэн]] (1100?-1130?) # [[Хабул хан|'''Хабул хан''']] (1130?-1148) # [[Амбагай хан|'''Амбагай хан''']] (1148-?) # [[Хутула хан|'''Хутула хан''']] (?-1160?) # [[Есүхэй баатар|'''Есүхэй баатар''']] (хан?) (1160-1171) # [[Чингис хаан|'''Тэмүжин хан''']] (1189-1206) ==[[Их Монгол Улс]]== 1. '''[[Чингис хаан]]''' ([[1206]]-1227) — 22 жил хаан суув. [[Есүхэй]]н хөвүүн. Их Монгол улсыг үндэслэгч. <br>{{nbsp|5}}[[Тулуй ноён]] (1227-1229) — түр чөлөөний 2 жил хэрэг шийтгэв. [[Чингис хаан]]ы IV хүү.<br>2. '''[[Өгэдэй хаан]]''' (1229-[[1241]]) — 12 жил хаан суув. [[Чингис хаан]]ы III хүү.<br>{{nbsp|5}}Турхан хатан (1241-[[1246]]) — түр чөлөөний 5 жил хэрэг шийтгэв. [[Өгөөдэй хаан]]ы хатан.<br>3. '''[[Гүюг хаан]]''' ([[1246]]-1248) — 3 жил хаан суув. [[Өгөөдэй хаан]]ы ууган хүү.<br>{{nbsp|5}}[[Огул Каймиш хатан]] (1248-1251) — түр чөлөөний 3 жил хэрэг шийтгэв. [[Гүюг хаан]]ы хатан.<br>4. '''[[Мөнх хаан]]''' (1251-1259) — 9 жил хаан суув. [[Тулуй]]н ууган хүү. 5. '''[[Аригбуха хаан]]''' (1260-1264) — Хубилайтай зэрэгцэн хаан болоод эцэстээ ялагдсан. [[Тулуй]]н отгон хүү. 6. [[Хубилай хаан|'''Хубилай цэцэн хаан''']] (1264-1271) - [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] 6 дахь хаан. Монголын төрийн төвийг Хятадад шилжүүлэн нүүлгэв. ===[[Юань Улс]]=== # '''[[Хубилай хаан|Сэцэн (Хубилай) хаан]]''' (1260-1294) — 34 жил хаан суув. [[Тулуй|Тулуйн]] их хатнаас төрсөн 2-р хүү. # '''[[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт (Төмөр) хаан]]''' (1294-1307) — 13 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] ач хөвгүүн. [[Чингим|Чингим тайжын]] отгон хүү. # '''[[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг (Хайсан) хаан]]''' (1307-1311) — 4 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч. # '''[[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт (Аюурбарбад) хаан]]''' (1311-1320) — 9 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч. [[Дармабала|Дармабалын]] отгон хүү, [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] төрсөн дүү. # '''[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн (Шадбал) хаан]]''' (1321-1323) — 4 жил хаан суув. [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] хүү. # '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' (1323-1328) — 5 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч, [[Гамала]] [[Жинь ван|жинь вангийн]] хүү. # '''[[Аригиба хаан]]''' (1328) — 3 сар хаан суув. Есөнтөмөрийн хааны ахмад хөвгүүн # '''[[Хүслэн хаан|Хутагт (Хүслэн) хаан]]''' (1329) — 7 сар хаан суув. [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] ахмад хүү. # '''[[Төвтөмөр хаан|Заяат (Төвтөмөр) хаан]]''' (1328-1329, 1329-1332) — 4 жил хаан суув. [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] 2-р хүү. # '''[[Ринчинбал хаан]]''' (1332) — 40 гаруй хоног хаан суув. [[Хүслэн хаан|Хүслэн хааны]] бага хүү. # '''[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант (Тогоонтөмөр) хаан]]''' (1333-1370) — 38 жил хаан суув. [[Ринчинбал хаан|Ринчинбал хааны]] ах. ==[[Алтан Орд|Зүчийн Улс]]== * [[Бат хан]] (1237-1256), Зүчийн хүү * [[Сартаг]] (1255-1256), Батын хүү * [[Улагчи]] (1257), Бат ханы хүү * [[Бэрх]] (1257-1266), Бат ханы дүү, [[Улагчи|Улагчийг]] хороосон. * [[Мөнхтөмөр]] (1266-1282), Бат ханы ач хүү. * [[Тодмөнх]] (1282—1287), Мөнхтөмөр ханы хүү. * [[Тулабуга]] (1287—1291) * [[Тохта]] (1291—1312) * [[Өзбег]] (1312-1341) * [[Тинибег]] (1341-1342), Өзбег ханы хүү. * [[Жанибег]] (1342—1357), Өзбег ханы дүү, Тинибегийг хороосон. * [[Бердибег]] (1357—1361) * [[Кульпа]] (1359-1360) * [[Наурузбег]] (1360-1361) * Хидырьбек (1361-1362) * Төмөрхожа (1362) * Абдаллах (1362-1370), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Мурид (1362-1367), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Азиз (1367-1369), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * II Жанибек (1369-1370), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Мухаммед Булак (1370-1379), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Тулунбек (1370-1373), (засаг баригч), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Айбек (1373-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Араб шах (1376-1379), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Хаанбек (1375-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Илбани (1373-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Хажи Черкесс (1375-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * [[Урус]] (1376-1378), мөн Цагаан Ордны хан байсан бөгөөд Тохтамышын авга нь байв, ийнхүү Ордуудыг нэгтгэж чаджээ. * [[Тохтамыш]] (1380-1395) * Төмөркутлуг (1396-1401), жинхэнэ захирагч нь [[Эдигу]] * Шадибек * Болд султан * Төмөр (1410-1412) * Желал Ад Дин * Керим Берди * Кебек (Алтан Орд) * Жаббар Берди * Үлүг Мухаммед (1419-1421, 1428-1433) * Давлет Берди * Борак (1422-1427) * Саид Ахмед (1433? - ?) * Хүчүг Мухаммед (1459-1465) * Ахмед (1465-1481) * [[Шейх Ахмед]] (1481-1498, 1499-1502) * Муртаза (1498-1499) [[Зураг:Zuchi.jpg|thumb|400px|Алтан Ордын Улсын хаад]] ====[[Цагаан орд]]==== * [[Орда]] (1226–1251) * [[Кун Куран]] (1251–c.1280) * [[Хүйнчи]] (c.1280–1302) * [[Баян хан]] (1302–1309) * [[Сашибуга]] (1309–1315) * [[Илбасан]] (1315–1320) * Мубарек хожа (1320–1344) * Чимтай (1344–1374) * [[Урус]] (1374–1376) * Тогтакия (1376) * Төмөрмелик (1377) * [[Тохтамыш]] (1377–1378) * Койричак (1378-1399) * Борак (1423-1428) * [[Мухаммед]] (1428-1431) * Мустафа (1431-1446) ''Тус ордыг 1446 онд Абулхаир хаан өөртөө нэгтэгсэн''. == [[Ил Хаант Улс]] == * [[Хүлэгү]] хан (1256-1265) * [[Абаха]] хан (1265-1282) * [[Тэкүдэр|Ахмед Тэкүдэр]] (1282-1284) * [[Аргун]] (1284-1291) * [[Гайхату]] (1291-1295) * [[Байду]] (1295) * [[Газан|Махмуд Газан]] (1295-1304) * [[Өлзийт]] (1304-1316) * [[Абу Саид (Ил Хан улс)|Абу Саид Бахадур]] (Абу саыд Баатар хан) (1316-1335) * [[Арпа Кэүн]] (1335-1336) Арпаг хорлосны дараа, Ил Хан улсын задралын үеэр байгуулагдсан тус бүс нутгийн улсууд өөр өөрсдийн удирдагчдыг хангаар өргөмжилжээ. [[Зураг:Il_Khaan.jpg|thumb|300px|Ил Хаадын Улс]] * [[Муса ил хан|Муса]] (1336-1336) (Багдадын Али Падшахын тоглоомын хан) * [[Мухаммед ил хаан|Мухаммад]] (1336-1338) ([[Жалайр]]ын '''Хасан Бузург''' ноёны тоглоомын хан) * [[Сати Бек ил хан]] (1338-1339) (Чобаныханы тоглоомын хан) * [[Сулейман ил хан|Сулейман]] (1339-1343) (Чобаныханы тоглоомын хан, 1341-1343 онд Сарбадарууд хүлээн зөвшөөрсөн) * [[Жахантөмөр ил хан]] (1339-1340) (Жалайрынханы тоглоомын хан) * [[Ануширван]] (1343-1356) (Чобаныханы тоглоомын хан) * [[II Газан]] (1356-1357) (зөвхөн зоосон дээр л хөрөг нь байсан) ''Зүүн Перс (Хорасан)-ээс ханд өргөмжлөгсөд:" * Тугайтөмөр (1338-1353) (1338-1349 онд Картууд; 1338-1339 ба 1340-1344 онд Жалайрууд; 1338-1341, 1344, 1353 онд Сарбадарууд тус тус хүлээн зөвшөөрсөн) * Лухман (1353-1388) (Тугайтөмөрийн хүү) ==[[Цагадайн улс]]== # [[Цагадай]] 1226-[[1242]] # [[Хара Хүлэгү]] 1242-1246 d. [[1252]] # [[Есөнмөнх]] 1246-1252 # Хархүлэгү (дахин суусан) 1252 # [[Мубарак шах]] 1252-1260 #*[[Ургана]] хатан (засаг баригч) 1252-1260 # [[Алгуй]] 1260-1266 # Мубарак шах (дахин суусан) 1266 # [[Барак (Цагадайн улс)|Барак]] 1266-1270 # [[Никпей]] 1270-1272? # [[Бөхтөмөр]] ?1272-1287 # [[Дува]] 1287-1307 # [[Кунжик]] 1306-1308 # [[Талику]] 1308-1309 # [[Кебек]] 1309 d. 1325 # [[Эсэнбөх]] 1309-?1318 # Кебек (дахин суусан) ?1318-1325 # [[Илжигдэй]] 1325-1329 # [[Дува Төмөр]] 1329-1330 # [[Тармаширин]] 1331-1334 # [[Бузан]] 1334-1335 # [[Чанши]] 1335-1338 # [[Есөнтөмөр хан|Есөнтөмөр]] 1338-?1342 # [[Али султан]] 1342, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] удам. # [[Муххамед Пулад]] 1342-1343 # [[Казань хан|Казань]] 1343-1346 # [[Данишменж]] 1346-1348, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] удам. [[Зураг:Chagadai.jpg|thumb|500px|Цагаадайн Улсын хаад]] ''Цагадайн улс нь баруун (Мавренахр), зүүн [[Могулистан]] гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдсан.'' === [[Мавереннахр]] улсын хаад === # [[Баян Кули]] (1348-1358) # [[Төмөр шах]] (1358) # [[Төглөгтөмөр|Туглугтөмөр]] (Могулистанд 1348-1363) (1358-1363) # [[Ильяс хожа]] (Могулистанд 1363-1368) (1363 -1368) # [[Адил султан]] (1363) # [[Кабул шах]] (1364-1370) # [[Сюргатмишь]] (1370-1384) # [[Махмуд султан (Цагадайн улс)]] (1384-1402) === [[Моголистан|Моголистаны]] хаад (1347-1462) === {| class="wikitable" !Цол !Нэрс !Хаанчлал |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Төглөгтөмөр|Төглөгтөмөр хаан]]<small>تغلق تیمور</small> |1348–1363 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Ильяс хожа]]<small>الیاس خوجہ</small> |1363–1368 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Камар ад-дин]]<small>قمر الدین خان دغلت</small> |1368–1392 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Хизр хожа]]<small>خضر خوجہ</small> |1389–1399 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Шамс-и-жахан]]<small>شمس جہان</small> |1399–1408 |- |''Хаан''<small>خان</small> |Муххамед хан (Моголстаны хаан) <small>محمد خان</small> |1408–1415 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Накш хаан]]<small>نقش جہان</small> |1415–1418 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Увэйс хаан]]<small>اویس خان</small> |1418–1421 ''Эхний удаа'' |- |''Хаан''<small>خان</small> |Шэр Муххамед хаан <small>شیر محمد</small> |1421–1425 |- |''Хаан''<small>خان</small> |Увэйс хаан <small>اویس خان</small> |1425–1429 ''2 дахь удаа'' |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Сатук хаан]]<small>ستوق خان</small> |1429–1434 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[II Эсэнбөх]] <small>ایشان بغا ثانی</small> |1429–1462 |} 1462 оноос тус улс нь '''[[Баруун Моголистан]]''', '''[[Уйгурстан]]''' гэж хоёр хэсэг болж задарсан. Баруун Моголстан нь 1514 оноос нэрээ сольж '''[[Яркендийн хаант улс]]''' болсон. ==== [[Баруун Моголистан Улс|Баруун Моголистаны]] хаад (1462-1514) ==== {| class="wikitable" !Баруун Моголстан !Зүүн Моголстан |- |[[Юнус хаан]] <small>یونس خان</small> 1462–1469 |[[Дост Мухаммед хаан]] <small>دوست محمد خان</small> 1462–1468 |- | |[[Кебек Султан Оглан]] <small>قبق سلطان</small> 1469 |- | colspan="4" |[[Юнус хаан]] <small>یونس خان</small> 1469–1487 |- |[[Махмуд хаан]] <small>محمود خان</small> 1487–1508 |[[Ахмед Алак]] <small>احمد الاچ</small> 1487–1503 |- | |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1503–1508 |- | colspan="4" |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1508–1514 |- |[[Султан Саид хаан]] <small>سلطان سعید خان</small> 1514–1533 |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1514–1548 |- |[[Абд ар Рашид хаан]] <small>عبد الرشید خان</small> 1533–1560 |[[Шах хаан]] <small>شاہ خان</small> 1543–1560 |- |[[Абдул Карим хан(Яркенд)]] <small>عبد الکریم خان</small> 1560–1591 [[Мухаммед султан (Могулстан)]] <small>محمد سلطان</small>1592-1609 [[Шуджа ад-дин Ахмад хаан]] <small>شجاع الدین احمد خان</small> 1609- 1618 |[[Абул Мухаммад хан (Турфан)]] <small>ابوالمحمد خان</small> 1570 [[Сүфи хаан (Турфан)]] <small>خان صُوفِيّ‎</small>1570 |} ==== Яркендийн хаант улсын хаад (1514-1677) ==== ==[[Өгэдэй|Өгэдэйн]] улс (1265-1310) == # [[Хайду|'''Хайду''']] (1265-1301) # [[Чапар]] (1301-1310) ==Умард Юань Улс== # '''[[Аюушридар хаан|Билэгт (Аюушридар) хаан]]''' (1370-1378) — 9 жил хаан суув. [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөрийн]] хүү. # '''[[Төгстөмөр хаан|Усхал (Төгстөмөр) хаан]]''' (1378-1388) — 11 жил хаан суув. [[Аюушридар хаан|Аюушридарын]] дүү. # '''[[Энхзоригт хаан|Зоригт (Есүдар) хаан]]''' (1389-1391) — 4 жил хаан суув. [[Аригбөх|Аригбөх хааны]] хойчис # [[Элбэг нигүүлсэгч хаан]] (Нигүүлсэгч цолтой) (1393/94-1399), Аюушридар хааны хүү? # [[Гүнтөмөр хаан]] (1400-1402), [[Элбэг нигүүлсэгч хаан|Элбэг хааны]] хүү # [[Үгч хашха хаан]] (Гүйличи), [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй]] юмуу [[Аригбөх|Аригбөхийн]] удам гэж үздэг. # [[Өлзийтөмөр хаан]] (Жинхэнэ нэр нь Буяншир) (1403-1412) # [[Дэлбэг хаан]] (1412-1415) # [[Ойрадай хаан]] (1415-1425/1417?) # [[Адай хаан]] (1425-1438), Хасарын удам. # [[Тайсун хаан]] Тогтобух (Тогтоабух) (1434-1452), [[Элбэг нигүүлсэгч хаан|Элбэг хааны]] дүү '''Дүүрэнтөмөр Хархуцаг тайж'''ын хүү [[Ажай тайж|Ажай тайжын]] ахмад хөвгүүн. # [[Агваржин хаан]] (Жонон) (1453), [[Тайсун хаан|Тайсун хааны]] дүү эсвэл ойр төрлийн хүн. # [[Эсэн тайш|'''Эсэн хаан''']] - (Тайш) Ойрадуудын захирагч. [[Тогоон тайш|Тогоон тайшийн]] хүү. (1453-1454) # [[Махагүргис хаан]] (Үхэгт хаан цолтой) (1454-1465), Тайсун хааны хүү. # [[Молон хаан]] (1465-1466), Тайсун хааны [[Горлос|Горлосын]] '''Алтайхан''' хатнаас төрсөн. # [[Мандуул хаан]] (1472-1479), [[Ажай тайж|Ажай тайжын]] ойрад хатнаас төрсөн. # [[Батмөнх Даян хаан|'''Батмөнх Даян хаан''']] (Даян хаан цолтой) (1480-1517), [[Баянмөнх жонон|Баянмөнх жононгийн]] хүү. # [[Барсболд хаан]] (Жонон) (1517-1519) # [[Боди Алаг хаан]] (1519-1547) # [[Дарайсүн Гүдэн]] (Гүдэн хаан цолтой) (1547-1557) # [[Түмэн засагт хаан|'''Түмэн засагт хаан''']] (1557-1592) # [[Буян сэцэн хаан]] (Сэцэн хаан цолтой) (1592-1603) # [[Лигдэн хаан]] (Хутагт суут Чингис даймин сэцэн, зүгүүдийг тийн бөгөөд ялгуугч бала чакраварти, дай тайсун, тэнгэрийн тэнгэр, дэлхий дахины хурмаст, алтан хүрдэнийг орчуулагч номын хаан)<ref>"Монгол улсын түүх" УБ., 2003. Гутгаар боть. тал 58</ref> (1604-1634) ==== Хаан суусан байж болзошгүй хүмүүс ==== # '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393/94), [[Зоригт хаан|Зоригт хааны]] хүү. [[Алтан товч]] болон [[Мин улсын судар|Мин улсын түүхэнд]] нэр гардаг. # [[Муулихай|Муулихай ван]] (1466-1470), Отчигины удам # [[Баянмөнх жонон]] (1470-1472), сүүлд авга өвөг [[Мандуул хаан|Мандуул хаанд]] суудлаа тавьж өгсөн гэж [[Алтан товч|Алтан товчид]] өгүүлдэг. ===Түмэд=== # [[Алтан хан|Алтан хаан]] (1542-1581) # [[Сэнгэдүүрэн хан|Сэнгэдүүрэн сэцэн хаан]] (1582-1586) # [[Намудай сэцэн хаан]] (1586-1607) # [[Бошигт сэцэн хаан]] (1607-1627) ==[[Зүүнгарын хаант улс|Зүүнгарын улс]]== * [[Эрдэнэбаатар хунтайж|'''Эрдэнэ баатар хунтайж''']] (1634-1668), Хархул догшин ноёны хүү. * [[Сэнгэ хунтайж]] (1665-1671), Эрдэнэбаатар хунтайжын хүү. * [[Галдан бошигт хаан|'''Галдан бошигт хаан''']] (1671-1697) * [[Цэвээнравдан|'''Цэвээнравдан''']] '''хаан''' (1697-1727), Сэнгэ хунтайжын хүү. * [[Галданцэрэн хаан|'''Галданцэрэн хаан''']] (1727-1745) * [[Цэвээндоржнамжил]] (1745-1750) * [[Лхамдаржаа]] (1750-1753), Галданцэрэнгийн бага хатнаас төрсөн. * [[Даваач]] (1753-1755), Их Цэрэндондовын удам. ==[[Хошууд]]ын ханлиг == * [[Гүш хаан|Гүүш хан]] '''Төрбайх''' (1642-1655), [[Хасар|Хасарын]] хойчис * '''[[Даян Очир хаан]]''' (1655-1669) * '''[[Гончиг Далай хаан]]''' (1669-1698) *'''[[Ванжил хаан]]''' (1698) * [[Лхазан хаан]] (1698-1717) ==[[Халимагийн хант улс|Халимагийн]] хант улс== * '''[[Хо өрлөг]]''' (?-1644) * [[Шүхэр Дайчин]] (Шихир Дайчин), (1644-1661) * [[Пунцаг хан]] (1661-1669) * '''[[Аюук хан]]'''(Аюук, Аюуки, Аюка), (1669-1724) * [[Цэрэндондог хан]] (1724-1735) * [[Дондог-Омбо хан]] (1735-1741) * [[Дондогдаш хан]] (1741-1761) *'''[[Убаши]] хан''' (Убаш, Уваш, Увш), (1762-1771) ==[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]== *[[Богд хаан]] (1911-1919); (1921-1924) ==Мөн үзэх== *[[Монгол Улсын төрийн тэргүүн]] *[[Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт]] *[[Монгол хаадын ургийн хэлхээ]] ==Эшлэл== <references /> [[Ангилал:Монголын хаан| ]] [[Ангилал:Монгол хан| ]] [[Ангилал:Хаан]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!]] oysegv4d9kw4m7avfj1vvi907o44x5m 0 17447 708319 707041 2022-08-12T07:20:19Z 45.58.38.153 /* Хан хөвгүүн */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name=Тогоонтөмөр хаан<br />{{mongolUnicode|ᠲᠣᠭᠣᠭᠠᠨᠲᠡᠮᠦᠷ ᠤᠬᠠᠭᠠᠲᠤ ᠬᠠᠭᠠᠨ }} |title= |image= [[File:Toghon.jpg|324x350px ]] |caption= |reign=1333.07.19–1370.05.23 <br>(37 жил, 11-р хаан) |predecessor= [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]] |successor= [[Аюушридар хаан]] |spouse= [[Данашир хатан|Данашир]] (1333–1335)<br/> [[Баянхутаг хатан|Баянхутаг]] (1337–1365)<br/> [[Өлзийхутаг хатан|Өлзийхутаг]] (1365–1370) |royal house= [[боржигин]] |father= [[Хүслэн хутагт хаан]] |mother= [[Маалайдай хатан]] |date of birth= 1320 оны 5 сарын 25 |date of death= {{death date and age1|1370|05|23|1320|5|25}} |place of death = Умар Юань, [[Инчан хот]] |given name= {{lang-mn|Тогоонтөмөр}} |temple name= {{lang-mn|Ухаант хаан}} <br> {{lang-zh|元惠宗}} (''Юань Хуйзун'') |era name= [[Юаньтун]], [[Жыюань]], [[Жыжөн]] |}} '''Тогоонтөмөр ухаант хаан''' ({{mongolUnicode|ᠲᠣᠭᠣᠭᠠᠨᠲᠡᠮᠦᠷ ᠤᠬᠠᠭᠠᠲᠤ ᠬᠠᠭᠠᠨ}}, *1320 оны 5 сарын 25-ий өдөр — 1370 оны 5 сарын 27-ий өдөр) — [[Юань улс]]ын арван нэгдүгээр буюу сүүлчийн '''[[хаан]]''' байв. 1333-1370 он хүртэл 37 жил төр барьсан. 1368 онд [[Хятад|Дотор газрыг]] хятадын [[Мин улс|Мин улсад]] алдсан ч уугуул [[монгол нутаг|Монгол орноо]] захиран суужээ. == Бага нас == Тогоонтөмөр 1320 оны 5 сарын 25-нд хожмын [[Хүслэн хутагт хаан]]ыг [[Цагаадайн улс]]ын нутаг [[Эмиль]] гол орчим байхад ахмад хүү нь болон төржээ. Эх нь түрэг угсааны [[харлуг]] аймгийн [[Маалайдай хатан]] байв. 1329 оны 1 сард Хархорумын хойно хаан сууж, цэрэг удирдаж, нийслэл Дайду хот очиж байсан. Тус оны 8 сарын үед Онгучат гэх газар эцэг нь өөрийн эх өөртэй дүү Төвтөмөрийн түшмэл Элтөмөрт хорлогдож үхсэн. Уг явдлаас хэдхэн хоногийн дараа [[Төвтөмөр заяат хаан|Төвтөмөр]] авга нь хаан болсон. 8 настай Тогоонтөмөрийг Фэнвэй ван хэмээн өргөмжилсөн. Заяат хаан, Тогоонтөмөрийг [[Гуулин улс]]ын [[Чэжү арал]] руу цөллөгт явуулсан гэх буюу эс бөгөөс 1330 онд [[Бабуша хатан|Бабуша]] хатныг хилсээр алуулахад солонгос вангийн удмын ноёны хатан болсон Дарамбалын охин Будшир оргуулсан, тэнд эцэг хааных нь солонгос хатан Ки Ван-гү асарч байв гэх нь бий. Удалгүй Заяат хаан, түүний хатан [[Будшир хатан|Будшир]] нар «Тогоонтөмөр Хүслэн хутагт хааны хүү биш» гэж худал бичиг үйлдэж Чэжүгээс Гуанши руу шилжүүлж байжээ.<ref>Ч.Содбилэг "Монголын Их Юань улсын түүх" УБ., 2010</ref> 1332 онд Заяат хаан өөрийн түшмэл [[Элтөмөр|Элтөмөрт]] хорлогдоод, улсын хэргийг түүний бэлэвсэн хатан Будшир, [[Яньтөмөр]] сайд нар шийдэх болов. Заяат хааны «Хүслэн ахын хүүг хаан болгоорой» гэсэн захиас ёсоор Тогоонтөмөрийн дүү Ринчинбалыг хоёр сар гаруй хаан суулгажээ. Энэ хооронд Тогоонтөмөрийг алс холоос залж авчирах 40 хоногийн хугацаанд Ринчинбал, хаан суусан. Гэтэл Тогоонтөмөр ирсэн ч, Элтөмөр сайд татгалзсаар 6 сар улс хаангүй байв. Эцэст нь Элтөмөр үхсний дараа, Тогоонтөмөрийг хаан сууринд залсан. ==Хаанчлал== 1333 оны 7 сарын 19-нд [[Дайду|Дайду хотноо]] Будшир хатан тэргүүтэй ихэс чуулж 13 настай Тогоонтөмөрийг Юань улсын 11 дахь хаанаар өргөмжлөв. [[Будшир хатан|Будшир]] хатныг [[Хатан эх|хатан эх]] өргөмжилж, [[Баян чинсан|Баяныг]] [[Төвлөн засах яам|Төвлөн засах яамны]] баруун этгээдийн чинсан, Садуныг зүүн этгээдийн чинсангаар томилжээ. === Үйл ажиллагаа === 1335 онд [[Садун]] чинсан нас нөгчихөд оронд нь Яньтөмөрийн хүү Тайпин ван Тэнгисийг томилов. Баруун этгээдийн чинсан болж чадаагүйдээ Тэнгис гоморхож өөрийн дүү Дархай, Садуны дүү, авга ах Дарь, Хонхтөмөр ван нартай хуйвалдаж Баяныг зайлуулъя хэмээн цэрэглэхэд Баян урьтан мэдэж нийслэлийг хамгаалах цэргээр байлдан дийлжээ. Үүнээс хуйвалдаан үүсгэгч нар эсэргүү нэр зүүж, алагдав. Тэнгис, Дархай нарын дүү [[Данашир хатан|Данашир]] их хатан мөн эсэргүү нэр зүүж цөлөгдөв. Мэргэд аймгийн [[Баян чинсан]] монголоо гэсэн үзэлтэй бөгөөд Тогоонтөмөр хаан [[Өлзийхутаг хатан|солонгос хатнаа]] их хатан болгох гэхэд Баян тэргүүтэй монгол ихэс ноёд эсэргүүцэж 1337 онд [[Баянхутаг хатан]]г оронд нь сонгож өгчээ. Баян, хятад түшмэдийг монгол хэл сурахыг шаардах ба хятад хүнд харгис дээрэнгүй хандаж байв. Баяны өргөмөл хүү Тогтох эцгээ омог сүр, дээрэнгүй нь хэтийдлээ хэмээснээр Тогоонтөмөр хаан 1340 онд Баяныг ордноос хөөх зарлиг гаргаж, Тогтохыг Баяны оронд чинсан болгов. 1340 онд хаан өөрийн [[Хүслэн хутагт хаан|эцэг]], [[Маалайдай хатан|эх]], [[Бабуша хатан|бага эхийг]] нь алж, өөрийг нь цөлсөн өсийг санаж Төвтөмөр заяат хааны тахилын сүмийг нурааж, Будшир хатны хэргэм зэргийг бууруулан Дунань аймаг руу цөлж, түүний хүү Янтөгсийг Гуулин улс руу цөлөв. Хаан болоход нь Будшир хатан Янтөгсийг дараагийн хаан болгох тохироо хийж байжээ. Түүний тушаалаар [[Алтан улс]]ын түүх, [[Сүн улс]]ын судар, [[Кидан|Кидан Улсын]] судар зэрэг түүхийн бүтээлийг туурвисан. Энэ үеэс эхэлж түүний засаглалын ноёдын дотоод тэмцэл эхэлсэн. Энэ тэмцэлд Мэргидийн [[Баян чинсан|Баян]], [[Тогтох чинсан|Тогтох]], [[Хама]], [[Бортөмөр жанжин|Бортөмөр]]... зэрэг цэргийн томоохон зүтгэлтнүүд нэг үе оройлж байсан боловч цөм Тогоонтөмөрийн нөлөөгөөр үхсэн. Мөн 1360 аад оноос түүний хүү Аюушридар нь хаан сэнтийг булаах оролдлого удаа бүр хийж байсан нь Юань улсын хүчийг мохооход хүргэсэн ба энэ нь өмнөд Хятадад гарч байсан бослогуудыг дарахад хүндрэл учруулж байв. ==Юань улсын мөхөл== [[Файл:Emperor Huizong of Yuan.jpg|thumb|Ухаант хаан Тогоонтөмөр ]] 1351 оноос Хятадад Хань Шан Тун, Лю Фу Тун нараар удирдуулсан [[улаан алчууртны бослого]] дэгдэж эхэлсэн.Мөн энэ үед Юань улсын дотор дотоодод хагарал их болсон нь Юань улсыг мөхөлд дуудсан. Энэ бослого улмаар улам бүр хүчээ авсаар 1368 онд тус бослогын нэгэн удирдагч 1368 оны 1 сард өөрийн эзэлсэн газраа Мин улс гэж нэрлээд, оны цолоо Хун У гэж нэрлэж, Нанжин хотоор төвлөрсөн засаг захиргааны зохион байгуулалт хийж эхэлсэн. Мөн Юань улсыг мөхөөх дайны бэлтгэлээ хийж дуусгаад, [[Жу Юань Жан]] өөрийн цэргийн жанжин Сюй Да ноёнд их цэрэг өгч, түүний толгойлуулсан улаан алчууртнуудын [[Мин улс|Мин улсын]] их цэрэг, Юань улсыгн харъяанд байсан [[Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн|Хэнань муж]], [[Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо|Шаньдун муж]], [[Дайду|Дайду хот]] орчмын газар нутгийг эзлэн, 1368 оны 9 сарын 26 нд, Дайду хотыг эзлэн авснаар Юань улсын, хятад орон дахь монгол хаадын шууд ноёрхолыг дуусгавар болгожээ. Харин тус эрчээрээ 1369 оны эхээо Шанду хотыг эзлэн авахад монголын хаан, улам ухарч, Инчан хот буюу Хэрлэн барс хотноо очсон. ==Нас барсан нь== 1370 онд хонгирад аймгийн нутаг дахь Инчан хотод 51 насандаа таалал төгсчээ. Түүнийг нас барахад түүний мэдэлд цагаан хэрмээс хойших газар үлдсэн байсан. == Гэр бүл == Эцэг: [[Хүслэн хутагт хаан]] Эх: [[Маалайдай хатан]] Дүү нар: [[Ринчинбал хаан]], Будашири гүнж, Юэлу гүнж (Ерөө?) === Хатан === # [[Данашир хатан]] # [[Баянхутаг хатан]] # [[Өлзийхутаг хатан]] ===Хан хөвгүүн=== # [[Аюушридар хаан|Аюушридар Билигт хаан]] # [[Төгстөмөр хаан|Төгстөмөр усхал хаан]] ==Эх сурвалж== {{Reflist}} {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Юань улс|Их Юань Улсын Их Хаан]] |он=1333-1368 |өмнө=[[Ринчинбал хаан]] |дараа=[[Аюушридар хаан]] }} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Хятад|Хятадын эзэн хаан]] |он=1333-1368 |өмнө=[[Ринчинбал хаан]] |дараа=[[Хунъү]] хаан }} {{end}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Юань улсын хаан]] [[Ангилал:1320 онд төрсөн]] [[Ангилал:1370 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Боржигин]] ncuetmo1jam1p446mud7mn60g292268 0 17707 708312 700357 2022-08-12T06:27:49Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''Түмэнбаярын Дашцэдэн''' (1923 - 2010 оны 7 сарын 25) нь [[Монгол]] улсын хөдөлмөрийн баатар (2006), гавьяат багш (1999), хэл бичгийн ухааны доктор, профессор юм. Тэрээр 1923 онд Цэцэрлэгмандал уулын аймгийн Цагаандалай вангийн хошуу (одоогийн Хөвсгөл аймгийн Галт сум)-ны нутагт төржээ. 1941 онд Багшийн Сургууль, 1958 онд МУИС-ийг төгсөж, монгол хэлний багш мэргэжил эзэмшсэн. 1941 - 1954 онд Завхан, Дорноговь, Хөвсгөл аймагт багш, хичээлийн эрхлэгч, 1958 - 1967 онд МУИС-д багш, декан, орлогч захирал, 1967 - 1974, 1983 - 1989 онд Зүүн Германы Хумбольдтын Их Сургуульд профессор, 1974 - 1982 онд Сайд нарын Зөвлөлийн дэргэдэх Улсын дээд, тусгай дунд техник мэргэжлийн боловсролын улсын хорооны орлогч дарга, нэгдүгээр орлогч дарга, 1982 - 1983 онд МУИС-ийн нэгдүгээр орлогч захирал, 1989 - 2010 онд МУИС-ийн Монгол Судлалын сургууль, Монгол Хэл Соёлын Сургуульд багш, зөвлөх профессороор ажиллаж байжээ. Т.Дашцэдэн багш боловсролын байгууллагад далаад жил ажиллахдаа багш, удирдах ажил эрхлэхийн зэрэгцээ монгол бичгийн сургалт судалгаа, монгол хэлний үгзүй, “Монголын нууц товчоон”-ын судлалаар дагнан ажиллажээ. 1984 онд болсон Монгол судлалын IV их хуралд Т.Дашцэдэн гуай “[[Монголын Нууц Товчоо|Монголчуудын нууц товчоо]]ны бичвэрийн асуудал” сэдвээр илтгэл тавьж, хөшөөний бичвэрийг шинээр хийх саналыг тусгаж байжээ. урт эгшгийн агшилтын тухай түүний таамаглал.1985 онд Улаанбаатарт бичвэрийг транскрипцээр сэргээн засварласан бүтээл хэвлэгджээ. Түний 90 насны ойд зориулж “Тэнгэрийн зардас буюу Түмэнбаярын Дашцэдэн”, “Монгол хэл, бичиг судлал”, “Миний монгол бичиг” номыг хэвлүүлжээ. ==Бүтээлүүд== *Монгол-Герман толь *Монгол хичээнгүй бичиг *Монгол таталган бичиг {{DEFAULTSORT:Дашцэдэн, Түмэнбаярын}} [[Ангилал:Монголын эрдэмтэн]] [[Ангилал:Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар]] ck4hi5ik6pypcg0fskyxq3tccibxlxi 0 17926 708340 705424 2022-08-12T10:37:20Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Хаан| name =Чака | title = Болгарын хаан (царь) | image = | caption = | reign = 1299–1300 | coronation = | predecessor = [[Болгарын Смилец|Смилец]] | successor = [[Болгарын Теодор Светослав|Теодор Светослав]] | consort = Елена | issue = | royal house = | royal anthem = | father = [[Ногай]] | mother = | date of birth = | place of birth = | date of death = 1300 | place of death = Тарново | buried = |}} '''Чака''' (Монгол утга нь '''Цог''' бололтой) бол [[Ногай]] ханы хүү юм. Тэрээр Ногайг алагдсаны дараа Болгарын I Терентий хааны хүргэн байснаа ашиглан, өөрт нь үнэнч үлдсэн 1000 цэргийн хамт Болгарын нийслэл Тырьново хотыг дайран эзлээд Болгарын хаан ширээнд суужээ. Түүнтэй хамт Ногайн ордонд барьцаанд сууж байсан I Терентий хааны хүү Светислав Болгарт ирэв. 1299 оны орчим Чакаг боож алаад, толгойг нь түүний үхсэний нотолгоо болгон Тохта ханд хүргүүлжээ. Зарим эх сурвалжид түүнийг Светислав алсан гэдэг бол заримд нь Тохта ханы зарлиг хүлээсэн нэгэн Еврей хүн алсан гэдэг байна. {{DEFAULTSORT:Чака, Ногай}} [[Ангилал:13-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Алтан Ордны Улс]] [[Ангилал:Зүчийн удам]] [[Ангилал:Болгарын царь]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1300 онд өнгөрсөн]] 0qads3bb8zv1sbxtzed8c07vjlw68xd 708341 708340 2022-08-12T10:37:30Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Хаан| name =Чака | title = Болгарын хаан (царь) | image = | caption = | reign = 1299–1300 | coronation = | predecessor = [[Болгарын Смилец|Смилец]] | successor = [[Болгарын Теодор Светослав|Теодор Светослав]] | consort = Елена | issue = | royal house = | royal anthem = | father = [[Ногай]] | mother = | date of birth = | place of birth = | date of death = 1300 | place of death = Тарново | buried = |}} '''Чака''' бол [[Ногай]] ханы хүү юм. Тэрээр Ногайг алагдсаны дараа Болгарын I Терентий хааны хүргэн байснаа ашиглан, өөрт нь үнэнч үлдсэн 1000 цэргийн хамт Болгарын нийслэл Тырьново хотыг дайран эзлээд Болгарын хаан ширээнд суужээ. Түүнтэй хамт Ногайн ордонд барьцаанд сууж байсан I Терентий хааны хүү Светислав Болгарт ирэв. 1299 оны орчим Чакаг боож алаад, толгойг нь түүний үхсэний нотолгоо болгон Тохта ханд хүргүүлжээ. Зарим эх сурвалжид түүнийг Светислав алсан гэдэг бол заримд нь Тохта ханы зарлиг хүлээсэн нэгэн Еврей хүн алсан гэдэг байна. {{DEFAULTSORT:Чака, Ногай}} [[Ангилал:13-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Алтан Ордны Улс]] [[Ангилал:Зүчийн удам]] [[Ангилал:Болгарын царь]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1300 онд өнгөрсөн]] 4tjxl2jom7jr0jm84w9nyyzp7a04yar 0 20520 708320 708218 2022-08-12T07:23:50Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name =Элбэг нигүүлсэгч хаан |title =Монголын хаан |reign =1393–1399 |coronation =1393 |othertitles = |full name =Элбэг |predecessor= [[Энх хаан]] |successor =[[Гүнтөмөр хаан]] |queen = Хөвгүүндэй хатан<ref>Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.106</ref> |consort = [[Өлзий гоо хатан]] |issue = |royal house =[[Боржигин]] |dynasty =[[Умард Юань]] |father =[[Аюуширидар]] |mother = |date of birth =1361 |place of birth = |date of death =1399 |place of death = |date of burial = |place of burial = ||image=[[File:Элбэг нигүүлсэгч хаан 1361-1399.jpg|200px]]}} '''Элбэг нигүүлсэгч''' 1361 оны цагаагчин үхэр жил төрж 1399 оны шаргачин туулай жил таалал төгсчээ. 1393 оны харагчин тахиа жил хаан ор суусан. Хаан 38 насалжээ. == Намтар == === Гарал үүсэл === Тэрээр [[Энхзоригт хаан]]ы дүү бөгөөд өөрийн ахаа хөнөөж хаан ширээнд суусан гэх «[[Эрдэнийн товч]]» сурвалжид тэмдэглэгдсэн байдаг. Гэвч Монголын зарим түүхчид түүнийг [[Санскрит хэл|санскрит]] нэр нь “Майдарбал” [[Аюушридар хаан|Аюуширидар]]ын хүү гэж үздэг.<ref>[https://www.tuuh.mn/8529/ МОНГОЛЫН ХААН ШИРЭЭГ СОЛОНГОС ЦУСТАЙ]</ref><ref>Буяндэлгэр. The Lineage and Political Situation of the Northern Yuan Khans Before the Middle of the 15th Century, Volume 6, Research on Mongolian History</ref> === Улс төрийн үйл ажиллагаа === Хаан ширээнд заларсны эхний хэдэн жилдээ нигүүлсэнгүй тайван замаар төрөө удирдаж байсан. Иймээс Элбэг хааныг монголын сурвалж бичигт '''Элбэг нигүүлсэнгүй хаан''' гэж бичиж байсан. Түүнийг хаан ширээнд сууж байх үед Мин болон [[Ойрад]]ын хил дээр тулалдаан бослого их болдог байв. Тухайн үед Ойрад болон Боржигин овгийн харилцаа муу байсан. [[Саган сэцэн]]ий бичсэнээр Элбэг хаан өөрийнхөө хийсэн буруу зүйлсийнхээ хариуцлагыг өөрөө хүлээсэн. Элбэг хаан нэг өдөр ан хийж яваад цасан дээр цус тунасан туулайн цусыг хараад “Цас шиг цагаан царайтай, цус шиг улаан хацартай хүүхэн байдаг болов уу?” гэж асуухад Ойрадын Хуухай баатар: ”Хаантан минь ээ! Би тийм үзэсгэлэнтэй эмэгтэйг мэднэ ээ” гэж хэлэхэд хаан: “Тэр үзэсгэлэн гоог хэн гэдэг юм бэ?” гэж асуухад Хуухай баатар: ”Түүнийг харах таны хувьд боломжгүй, хэрэв та үнэхээр үүнийг хүсч байгаа бол би хэлье. Тэр бол таны хүү Дүүрэн Төмөр хун тайжийн эхнэр Өлзий гүнж” гэж хариулахад Элбэг нигүүлсэгч хаан “Хараагүй зүйлийг минь харахад тусалж, хүрээгүй зүйлд минь хүрэхэд туслан мөрөөдлийг минь биелүүлж яг одоо түүнийг авч ир!” гэж Хуухай баатарт зарлиг буулгав. Хуухай баатар гүнж дээр очоод ”Хаан таны үзэсгэлэн гоог харахыг хүсэж байна” гэж хэлэхэд гүнж “Тэнгэр газар хоёр зэрэг ирээ юү дээ? Хаан хүүгийнхээ эхнэрийг харахыг хүслээ гэж үү? Тэр өөрийн хүү Дүүрэн Төмөрийг алах гэж үү? Хаан ёс бус юм бодож байна” гэж хэлүүлэхэд Хаан эдгээр үгсийг үл тоон биечлэн ирж, бэр охиноо үзээд дурлаж, өөрийн хүү Хархүчүг хунтайжийг хороолгож, эхнэр Өлзийтийг нь хvчээр авчээ. Хожмын нэг өдөр Хуухай баатар хааны өргөөнд айраг уухаар ирэхэд хаан байсангүй учир тэрээр хааны гэрийн урд хүлээж байтал Өлзий хатан хүрч ирээд түүнд ”Би хаанд элч явуулсан байгаа, хоёулаа хамт хүлээе, Өргөөнд морилно уу” гэж хэлээд Хуухай баатарыг өргөөнд дагуулан орж архи хундагалаж өгөв. Тэгэхдээ Хуухай баатарын аяганд архи, өөрийнхөө аяганд ус хийж Хуухай баатарыг овжин аргаар согтоов. Хуухай баатарыг согтсон байх зуур өөрийнхөө хувцсыг урж, үс гэзгээ сэгсийлгээд, дээрээсээ цус асгаж хэвтээд, тусламж эрж хашгирчээ. Хаан болон хааны албатууд Хуухайг барьж хороов. Өлзийт хатан: "Эм хүний өшөө ийм байдаг юм, хүүгээ алсан ёсгүй хаан чи билээ" гэх зэргээр хэлсэнд Элбэг хаан буруу хардаж, Хуухайг хилсээр хөнөөснөө ойлгожээ. Тэгээд тэр [[Дөрвөн ойрдын холбоо|Дөрвөн түмнийг]] [[Хуухай даюу|Хуухайн]] хүү Батула Чинсанд мэдүүлж өөрийн охин [[Самур гүнж]]<nowiki/>ээ хатан болгон өгчээ. Дөрвөн түмэн Ойрад гэх тэр бөлгөө. Хэргийн үнэн учрыг мэдсэн [[Батула|'''Батула Чинсан''']] эцгийнхээ өсийг авахаар, [[Үгч хашха хаан|'''Үгч хашха ноён''']] намайг амьд байхад миний зарц Батулад Ойрадыг хуваан захирууллаа гээд уурлан Батулагийн хамтаар цэрэглэн ирж байлдаад, Элбэг Нигүүлсэгч хааныг хөнөөжээ. Энэ тухай Лувсанданзангийн [[Алтан товч|Алтан Товчид]]: "Элбэг хааныг Ойрадын Батула Чинсан ... хороож тэнгэр болгов. Батула чинсан ... эхлэн дөрвөн түмэн Ойрадыг аван харь дайсан болов..." гэжээ. Ийнхvv Элбэг Нигүүлсэгч хааны зүй бус авир Монголд хор болов. :Төрийн хаад суудлаа засаж чадахгүй бол :Түмэн олон гүйдлээ олж чаддагүйг :Элбэг Нигүүлсэгч хааны түүх харуулдаг билээ. '''Элбэг нигүүлсэгч хааны гэм:''' Өөрөөс дүүгийн гэргийг сонждоггүй байтал өөрийн дүүгийн гэргийг сонжсон нэг гэм. Монголчууд эрт цагаас 3 амьтан хорлохыг цээрлэдэг байжээ. Үүнд буга, чоно, туулай. Гэтэл Элбэг нигүүлсэгч хаан чандага буюу туулай алснаар нэг гэм хийсэн буюу тэнгэр нь хаясан гэж үздэг байна. {{s-start}} {{Залгамжлал | өмнө = [[Энх хаан]] | албан_тушаал = [[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] | дараа = [[Гүнтөмөр хаан]] | он = [[1393]]-[[1399]] }} {{end}} ==Эшлэл== [[Ангилал:1361 онд төрсөн]] [[Ангилал:Монголын хаан]] [[Ангилал:1399 онд өнгөрсөн]] 3rnipehrqrkxzthi3vp3ebm6wneb0qd 708321 708320 2022-08-12T07:24:11Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name =Элбэг нигүүлсэгч хаан |title =Монголын хаан |reign =1393–1399 |coronation =1393 |othertitles = |full name =Элбэг |predecessor= [[Энх хаан]] |successor =[[Гүнтөмөр хаан]] |queen = Хөвгүүндэй хатан<ref>Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.106</ref> |consort = [[Өлзий гоо хатан]] |issue = |royal house =[[Боржигин]] |dynasty =[[Умард Юань]] |father =Аюуширидар |mother = |date of birth =1361 |place of birth = |date of death =1399 |place of death = |date of burial = |place of burial = ||image=[[File:Элбэг нигүүлсэгч хаан 1361-1399.jpg|200px]]}} '''Элбэг нигүүлсэгч''' 1361 оны цагаагчин үхэр жил төрж 1399 оны шаргачин туулай жил таалал төгсчээ. 1393 оны харагчин тахиа жил хаан ор суусан. Хаан 38 насалжээ. == Намтар == === Гарал үүсэл === Тэрээр [[Энхзоригт хаан]]ы дүү бөгөөд өөрийн ахаа хөнөөж хаан ширээнд суусан гэх «[[Эрдэнийн товч]]» сурвалжид тэмдэглэгдсэн байдаг. Гэвч Монголын зарим түүхчид түүнийг [[Санскрит хэл|санскрит]] нэр нь “Майдарбал” [[Аюушридар хаан|Аюуширидар]]ын хүү гэж үздэг.<ref>[https://www.tuuh.mn/8529/ МОНГОЛЫН ХААН ШИРЭЭГ СОЛОНГОС ЦУСТАЙ]</ref><ref>Буяндэлгэр. The Lineage and Political Situation of the Northern Yuan Khans Before the Middle of the 15th Century, Volume 6, Research on Mongolian History</ref> === Улс төрийн үйл ажиллагаа === Хаан ширээнд заларсны эхний хэдэн жилдээ нигүүлсэнгүй тайван замаар төрөө удирдаж байсан. Иймээс Элбэг хааныг монголын сурвалж бичигт '''Элбэг нигүүлсэнгүй хаан''' гэж бичиж байсан. Түүнийг хаан ширээнд сууж байх үед Мин болон [[Ойрад]]ын хил дээр тулалдаан бослого их болдог байв. Тухайн үед Ойрад болон Боржигин овгийн харилцаа муу байсан. [[Саган сэцэн]]ий бичсэнээр Элбэг хаан өөрийнхөө хийсэн буруу зүйлсийнхээ хариуцлагыг өөрөө хүлээсэн. Элбэг хаан нэг өдөр ан хийж яваад цасан дээр цус тунасан туулайн цусыг хараад “Цас шиг цагаан царайтай, цус шиг улаан хацартай хүүхэн байдаг болов уу?” гэж асуухад Ойрадын Хуухай баатар: ”Хаантан минь ээ! Би тийм үзэсгэлэнтэй эмэгтэйг мэднэ ээ” гэж хэлэхэд хаан: “Тэр үзэсгэлэн гоог хэн гэдэг юм бэ?” гэж асуухад Хуухай баатар: ”Түүнийг харах таны хувьд боломжгүй, хэрэв та үнэхээр үүнийг хүсч байгаа бол би хэлье. Тэр бол таны хүү Дүүрэн Төмөр хун тайжийн эхнэр Өлзий гүнж” гэж хариулахад Элбэг нигүүлсэгч хаан “Хараагүй зүйлийг минь харахад тусалж, хүрээгүй зүйлд минь хүрэхэд туслан мөрөөдлийг минь биелүүлж яг одоо түүнийг авч ир!” гэж Хуухай баатарт зарлиг буулгав. Хуухай баатар гүнж дээр очоод ”Хаан таны үзэсгэлэн гоог харахыг хүсэж байна” гэж хэлэхэд гүнж “Тэнгэр газар хоёр зэрэг ирээ юү дээ? Хаан хүүгийнхээ эхнэрийг харахыг хүслээ гэж үү? Тэр өөрийн хүү Дүүрэн Төмөрийг алах гэж үү? Хаан ёс бус юм бодож байна” гэж хэлүүлэхэд Хаан эдгээр үгсийг үл тоон биечлэн ирж, бэр охиноо үзээд дурлаж, өөрийн хүү Хархүчүг хунтайжийг хороолгож, эхнэр Өлзийтийг нь хvчээр авчээ. Хожмын нэг өдөр Хуухай баатар хааны өргөөнд айраг уухаар ирэхэд хаан байсангүй учир тэрээр хааны гэрийн урд хүлээж байтал Өлзий хатан хүрч ирээд түүнд ”Би хаанд элч явуулсан байгаа, хоёулаа хамт хүлээе, Өргөөнд морилно уу” гэж хэлээд Хуухай баатарыг өргөөнд дагуулан орж архи хундагалаж өгөв. Тэгэхдээ Хуухай баатарын аяганд архи, өөрийнхөө аяганд ус хийж Хуухай баатарыг овжин аргаар согтоов. Хуухай баатарыг согтсон байх зуур өөрийнхөө хувцсыг урж, үс гэзгээ сэгсийлгээд, дээрээсээ цус асгаж хэвтээд, тусламж эрж хашгирчээ. Хаан болон хааны албатууд Хуухайг барьж хороов. Өлзийт хатан: "Эм хүний өшөө ийм байдаг юм, хүүгээ алсан ёсгүй хаан чи билээ" гэх зэргээр хэлсэнд Элбэг хаан буруу хардаж, Хуухайг хилсээр хөнөөснөө ойлгожээ. Тэгээд тэр [[Дөрвөн ойрдын холбоо|Дөрвөн түмнийг]] [[Хуухай даюу|Хуухайн]] хүү Батула Чинсанд мэдүүлж өөрийн охин [[Самур гүнж]]<nowiki/>ээ хатан болгон өгчээ. Дөрвөн түмэн Ойрад гэх тэр бөлгөө. Хэргийн үнэн учрыг мэдсэн [[Батула|'''Батула Чинсан''']] эцгийнхээ өсийг авахаар, [[Үгч хашха хаан|'''Үгч хашха ноён''']] намайг амьд байхад миний зарц Батулад Ойрадыг хуваан захирууллаа гээд уурлан Батулагийн хамтаар цэрэглэн ирж байлдаад, Элбэг Нигүүлсэгч хааныг хөнөөжээ. Энэ тухай Лувсанданзангийн [[Алтан товч|Алтан Товчид]]: "Элбэг хааныг Ойрадын Батула Чинсан ... хороож тэнгэр болгов. Батула чинсан ... эхлэн дөрвөн түмэн Ойрадыг аван харь дайсан болов..." гэжээ. Ийнхvv Элбэг Нигүүлсэгч хааны зүй бус авир Монголд хор болов. :Төрийн хаад суудлаа засаж чадахгүй бол :Түмэн олон гүйдлээ олж чаддагүйг :Элбэг Нигүүлсэгч хааны түүх харуулдаг билээ. '''Элбэг нигүүлсэгч хааны гэм:''' Өөрөөс дүүгийн гэргийг сонждоггүй байтал өөрийн дүүгийн гэргийг сонжсон нэг гэм. Монголчууд эрт цагаас 3 амьтан хорлохыг цээрлэдэг байжээ. Үүнд буга, чоно, туулай. Гэтэл Элбэг нигүүлсэгч хаан чандага буюу туулай алснаар нэг гэм хийсэн буюу тэнгэр нь хаясан гэж үздэг байна. {{s-start}} {{Залгамжлал | өмнө = [[Энх хаан]] | албан_тушаал = [[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] | дараа = [[Гүнтөмөр хаан]] | он = [[1393]]-[[1399]] }} {{end}} ==Эшлэл== [[Ангилал:1361 онд төрсөн]] [[Ангилал:Монголын хаан]] [[Ангилал:1399 онд өнгөрсөн]] s567b2zdlcnfb2mhqfu0me0zasgtl67 0 20998 708314 705192 2022-08-12T06:37:29Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |conventional_long_name = Дундад иргэн улс |common_name = Дундад Иргэн Улс |continent = Ази |status = [[Бүгд Найрамдах Улс]] |year_start = 1912 |year_end = 1949 | p1= Чин улс | flag_p1=Flag of the Qing Dynasty (1889-1912).svg | s1= БНХАУ | flag_s1=Flag of the People's Republic of China.svg | s2= Монгол улс | flag_s2=Flag of the People's Republic of Mongolia (1921-1924).svg | s3= Тайвань | flag_s3 = Flag of the Republic of China.svg | image_flag = Flag of the Republic of China 1912-1928.svg | flag_type = 1912-1928 оны далбаа | image_flag1 = Flag of the Republic of China.svg | image_coat = Twelve_Symbols_national_emblem_of_China.svg | symbol_type = 1912-1928 оны сүлд |coa_size = 130px | image_map = AdminChina1935.jpg | image_map_caption = ДИУ-ын харьяа газар, харьяандаа <br> байлгахыг оролдсон нутаг дэвсгэр {{ref-ru}} |capital = [[Наньжин]] <small>(1912, 27-49)</small> <br> [[Бээжин]] <small>(1912-1927)</small> <br> ''[[Чунчин]]'' <small>(1937–1946)</small> |common_languages = [[хятад хэл]] |government_type = [[Бүгд Найрамдах Улс|Ерөнхийлөгчийн бүгд<br> найрамдах засаг]] | title_leader = [[Ерөнхийлөгч]] | leader1 = [[Сунь Ятсен]] (эхний) | year_leader1 = 1912 | leader2 = [[Ли Чунжэн]] (сүүлч) | year_leader2 = 1949 | title_deputy = [[Ерөнхий сайд]] | deputy1 = [[Тан Шаои]] (эхэн) | year_deputy1 = 1912 | deputy2 = [[Хө Инчинь]] (сүүлч) | year_deputy2 = 1949 | era = | event_pre =[[Шиньхайн хувьсгал]] | date_pre=1911-10-10 | event_start=Улс тунхагласан | date_start=1912-1-1 | event1 = Нийслэл Наньжинд | date_event1=1927-4-18 | event2 =[[Япон-хятадын дайн]] | date_event2=1937-7-7 | event_end = [[Тайвань]]д суусан | date_end = 1949 он |stat_year1 = 1912 оны |stat_pop1 = 432375000 хүн |currency = Хятадын юань }} '''Дундад Иргэн Улс''' (товчоор '''ДИУ'''; {{lang-zh|中華民國}} ''Жунхуа миньгуо'') — 1912-1949 онд [[Хятад]] орныг эрхшээсэн [[Бүгд Найрамдах Улс|Бүгд Найрамдах '''Улс''']] байв. Монгол Улсд энэ үед '''Гамин''' (Хятадын “хувьсгалт”) гэдэг нь Хятадын засгийн газар юм уу армийг хэлдэг байжээ.<ref>[https://mongoltoli.mn/search.php?ug_id=22562&opt=1&word=ГАМИН# ГАМИН]</ref><ref>[https://gereg.mn/news/41808 ИХ ЖАНЖИН Д.СҮХБААТАРЫН ТАЛААР ХЭН ЮУ ХЭЛЭВ]</ref> == Түүх == === 1912-1927: Бээжин === {{Хятадын түүх}} 1911 оны 10 сарын 10-нд Үчангийн бослогоор эхэлсэн [[Шиньхайн хувьсгал]] газар авч 1912 оны 1 сарын 1-нд Дундад иргэн улс байгуулагдсанаа тунхаглажээ. Хувьсгал 2 сарын 12-нд [[Чин улс]]ын сүүлчийн хаан [[Пүи]]г буулгаснаар төгссөн. Хаант засгаас татгалзаж бүгд найрамдах засагт шилжээд 3-р сард үндсэн хуулиа баталсан ба [[хятадууд|хятад]], [[манж үндэстэн|манж]], [[монгол үндэстэн|монгол]], [[ислам|хотон]], [[төвөдүүд|төвөд]] таван ардын эвийг бэлгэдэн таван өнгөт далбаатай болсон ч [[Төвөд]], (ар) [[Монгол]] орон ДИУ-тай зэрэг тусгаар тогтножээ. [[Зураг:Chinese_republic_forever.jpg|thumb|200px|left|[[Юань Шикай]], [[Сунь Ятсен]] хоёрын зурагт хуудас]] [[Зураг:Warlords 1925.png|thumb|200px|left|Жанждын бүлэглэл. 1925 он]] 1911 оны 11 сарын 29-нд түр ерөнхийлөгч болсон [[Сунь Ятсен]] өмнөд-умардын тэмцлээс зайлсхийж Бээжинд суугаа Чингийн жанжин асан [[Юань Шикай]]д зай тавьж өгсөн бөгөөд Юань Шикай 2 сарын 15-нд ДИУ-ын түр ерөнхийлөгч, 1913 онд ерөнхийлөгч, 1915 онд өөрийгөө «хаан» өргөмжилж олонд буруутгагдаад 1916 онд өвчнөөр өөд болжээ. Сунь Ятсен гадаадад гарсан байж байгаад өмнөдийн жанждын дэмжлэгээр Гуандунд ирж 1919 онд [[Гоминдан]] (Үндэсний Хувьсгалт Арми) намыг дахин байгуулж Бээжин дэх Бэйянгийн засгийн газрыг эсэргүүцэх болов. Бэйянгийнхан дотроо эрх мэдлийн төлөө тэмцэлдэж байсан ба [[Версалийн гэрээ]]нд дорой байсныг нь эсэргүүцэн их жагсаал өрнөж байв. [[Марксизм]]ын нөлөөгөөр феодалист эрх баригчийг эсэргүүцсэн үзэл нэвтэрч 1920 онд [[Хятадын эв хамт нам]] (ХКН) байгуулагдсан. === 1927-1937: Наньжин === Сунь овогт 1925 онд нас барахад [[Чан Кайши]] үйл хэргийг нь үргэлжлүүлэн 1926 онд умард руу [[Үндэсний Хувьсгалт Арми|цэрэг хөдөлгөв]]. 1928 онд Бэйянгийн засгийн газрыг унагаж Хятадыг нэг удирдлаганд оруулан нийслэлийг [[Наньжин]]д шилжүүлжээ. Гоминдан нам [[капитализм]], ардчилалд зорьсон ба Хятадын банк, бусад байгууллагууд үүсч 1932 онд баг тамирчдаа [[Олимпийн наадам|олимпод]] анх илгээжээ. Эхэндээ [[коммунист]]ууд түүнд тусалж байсан боловч удалгүй Гоминдан (үндсэрхэг, хөрөнгөт ёс), Коммунист (ядуу ардын эрх, эв хамт ёс) хоёр хүчин үзэл таарахгүйн улмаас улсаа 1927-1936 онд иргэний дайны байдалтай байлгав. Үндсэрхэг засгийн газар Наньжин хавийн дорнод газар бүрэн нөлөөтэй байсан ба баруун хойд нутагт Хамилийн бослого, Хятад-төвөдийн дайн болж, Зөвлөлт [[Шинжаан]]д халдаж байв. Дорно умард нутгийг Япон эзэлж [[Манж-го]]г үүсгэсэн байна. === 1937-1945: Японтой дайтсан === [[Зураг:Second_Sino-Japanese_War_WW2.png|thumb|220px|left|Японд эзлэгдсэн (''улаан'') 1940 он]] [[Манжуур]]ыг эзэлсэн япончууд [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] ар, Хятадын дорнод эргээр ахиулан [[Япон-хятадын дайн|эзлэх болов]]. 1937 онд Бээжин, [[Шанхай]], Наньжинг дараалан буулгасан ба япон хүний тоо хятадуудаас харьцангуй цөөн байсны улмаас [[Дотор газар]] луу цөм нэвтэрч чадалгүй тогтосхийж, Наньжинд [[Ван Жинвэй]]гээр толгойлуулсан тоглоомын байдалтай Хятадын засгийн газар байгуулжээ. Тус засгийн газар нэр хүнд муу, идэвхгүй байсан. Германаас зэвсэг техник авсан ч ДИУ Японыг бодвол механикжисан анги нэгтгэлгүй байв. Үндсэрхэг, коммунист хүчнүүд тус тусдаа японтой байлдаж байсан цаг үеийг Чан ерөнхийлөгч «Япон - арьсны өвчин, коммунистууд - зүрхний өвчин» хэмээн оношилжээ. Япон [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]д бууж өгсөний дараа Гоминдан [[Чунчин]]гаас Наньжинд буцан төвхнөсөн ба [[Тайвань]] (1895), Манжуур (1932) зэрэг алдагдсан газар ДИУ-д эргэн иржээ. === 1945-1949: Дайны дараа === [[Зураг:Battle of Siping03.jpg|thumb|200px|left|Иргэний дайн]] Эх орноос нь японыг хөөхөд тусалсан Америк, Зөвлөлт хоёр дэмжиж буй үзлээрээ Хятадыг замнуулахын тулд Коммунист, Гоминдан хоёр намыг тус тусад нь дэмжиж хооронд нь дахин дайтуулсан. Хоёр хүчин 1945 онд энхийн гэрээ байгуулсан боловч 1946 оноос шууд дайтаж эхэлсэн. ХКН-ын Ардын чөлөөлөх цэрэг Японы олзолсон зэвсэг, ЗХУ-ын дэмжлэгтэйгээр улам бүр хүчирхэгжиж Шаньдунгийн хойгийг АНУ-ын хяналтаас салган авсан бол АНУ Гоминдан намын Үндэсний хувьсгалт цэрэгт нисэх хүчин, тэнгисийн цэргээр тусалж байлаа. Ардын чөлөөлөх цэрэг 1949 оны 1 сард Жанчхүүгийн бэхлэлтийг эзэлж Бэйпин (өнөөгийн Бээжин), 4-р сард Наньжин, намар Гуанжоу, Чунчин, Чөндүг эзэлсэн бөгөөд 10 сарын 1-нд Мао дарга БНХАУ байгуулагдсаныг тунхаглаж [[Бээжин]]г нийслэл болгожээ. Чан Кайши Наньжингаас гараад хэдэн хотод суусны эцэст [[Тайвань]] арал руу дутаан сууж 12 сарын 7-нд [[Тайбэй]]г түр нийслэлээр зарласан ба улсынхаа нэрийг хятад хэлээр хэвээр хадгалан явжээ. Хятадын иргэний дайны уршгаар 1927-1949 оны хооронд 2-3 сая хүн амь үрэгдсэн гэдэг. Хятадын шинэ улс буюу БНХАУ Тайванийг өөртөө нэгтгэж чадаагүй бөгөөд одоо хүртэл Тайваньд ДИУ-аас шилжин суусан төр оршсоор байгаа билээ. ==Гадаад улстай зөрчилдөөн== [[Файл:1912-1928 on.jpg|thumb|350px|Умардын цэргийн эрхтэн (1912-1927)]] ===Монгол Улс=== # [[Таван замын байлдаан]] # [[Гурван замын байлдаан]] # [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь]] # [[Улаан хадны байлдаан]] # [[Байтаг Богдын Команд буюу Ац Улаан уулын тулалдаан]] # [[Бага хавтагийн хилийн тулгаралт]] # [[Мэргэн уулын байлдаан]] ===Япон Улс=== [[Хятад-Японы хоёрдугаар дайн]] ===Зөвлөлт Холбоот Улс=== # [[Дорнод хятадын төмөр замын зэвсэгт мөргөлдөөн]] # [https://en.wikipedia.org/wiki/Soviet_invasion_of_Xinjiang Шинжаан ЗХУ-ын довтолгоо] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Чин улс]] |он= 1912-1949 |албан_тушаал= Дундад иргэн улс |дараа=[[БНХАУ]]<br/>[[Тайвань|БНХУ]] }} {{end}} == Эшлэл == {{reflist}} [[Ангилал:Бүгд Найрамдах Хятад Улс| ]] [[Ангилал:Дундад иргэн улс| ]] [[Ангилал:Хятадын улс төр]] [[Ангилал:Хятадын түүхэн улс]] [[Ангилал:20-р зууны Хятадын түүх]] [[Ангилал:Урьдын Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] [[Ангилал:1912 онд байгуулагдсан]] groflcb2lj2nickzl4jv0qkyb04u5b2 0 23508 708256 695501 2022-08-11T18:23:26Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki {{Хаан|name=Зоригт хаан |title=[[Умард Юань|Монгол Улсын]] [[хаан]] |image= |caption= |reign=1388–1391 |coronation=1388 |given name=Есүдэр? |othertitles = Зоригт Хаан |predecessor=[[Төгстөмөр хаан]] |successor=[[Энх хаан]] |Posthumous name = | heir = | queen = | consort = | spouse 1 = | spouse 2 = | spouse 3 = | spouse 4 = | spouse 5 = | spouse 6 = |royal house=[[Боржигин]] |dynasty=[[Умард Юань]] | royal anthem = |father= |mother= |birth_date=1358 |death_date=1391 |death_place= |place of burial= |}} '''Зоригт хаан''' (1358-1391) бол [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] бутралын дараах [[Монгол хаад|монгол хаан]] байв. Зоригт хааны хэн болох тухай эргэлзээтэй асуудлууд байдаг. 1389-1393 оны орчимд монгол болоод хятадын Мин улсын түүхэн шастирд ''Зоригт хаан, Энх хаан'' гэсэн 2 өөр хүний нэр дурддаг. Мин улсын сударт 1388-1391 онд '''Зоригт хаан Есүдэр''', 1391-1393 он хүртэл түүний хүү '''Энх''' нь хаан суусан гэж бичсэн байдаг. Харин Монголын түүхэн сурвалж бичгүүдэд '''Энхзоригт хаан''' гэж нэгтгэж бичсэн байх бөгөөд түүнийг [[Төгстөмөр хаан|Усхал хааны]] хүү гэж бичсэн нь харагдаж байдаг. Үүнээс үүдээд зарим эрдэмтэд Зоригтыг [[Аригбөх]]ийн үр удам болох [[Есүдэр]] ноён гэж үздэг. Бас нөгөө хэсэг хятадын судлаачид Энх хаан нь Есүдэрийг залгамжилсан хүү нь юм гэдэг бол нөгөө хэсэг хятад судлаач эрдэмтэд '''Энх хаан''', '''Зоригт хаан''' нарыг өөр өөр цолтой нэг хүн буюу Есүдэр байх магадгүй гэж үздэг. Бас өөрөөр Төгстөмөр хааны хүү хэмээн үзэх явдал байна. Үүнийг баримтлагчид нь Энхзоригт хаан ч гэх нь бий. == Цаг төрийн үйл явдал == [[Төгстөмөр хаан|Төгстөмөр Усгал хаан]] Есүдэрт хорлогдсоны дараа Монгол улс маш түргэн бутарсан. [[Цагадай]] хааны удмын Гунашири [[Хамил тойрог|Хамид]] өөрийн жижиг улс [[Хар Дэл улс|Хар Дэлийг]] байгуулав. Усхал хааны ханхүү Дибаону, сайд Нэцэлай, чинсан Ширмэн нарын 70000 гаруй хүн, олон зуун мянган тооны мал хуй олзлогдожээ. 1389 онд Мин улс одоогийн Өвөр Монголын нутаг [[Тайнин харуул|Тайнинд]] түүгээр удирдуулсан монгол харуулыг байгуулсан. (Урианхайн гурван харуулын нэг харуул юм) Хэдий тийм ч Есүдэртэй нэгдсэн Ширмэн чинсан Нэчэлайг хороожээ. Ляодунгийн хуучин ван, Гурван харуулын удирдагчдын нэг [[Ляо ван Ажашир]] 1389 оноос хойш Есүдэртэй холбоо тогтоож харилцах болсон. 1391 онд '''Чжоу Син''' жанжинаар удирдуулсан Мингийн их цэргийн хүч, Монголд халдаж, олон тооны хүн малыг олзолоод буцжээ. 1391 юмуу 1393 онд Зоригт хаан таалал төгсчээ. {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] |он=1388-1391 |өмнө=[[Төгстөмөр хаан|Усхал хаан]] |дараа=[[Энх хаан]] }} {{end}} [[Ангилал:Монголын бага хаан]] [[Ангилал:1358 онд төрсөн]] [[Ангилал:1391 онд өнгөрсөн]] digdryebbf4lofop7z2ldfxxghi1idp 0 24267 708225 702532 2022-08-11T13:24:54Z 45.58.38.153 /* Цагаан ястны ургийн хэлхээ */ wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓_________________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' ______________↓_______________________________________________________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар|Бартанбаатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | | ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан|Хотула хаан]] | _______↓________________________ __________________↓____________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай | хиан тайж отчигин]] | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |___________________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————————————[[Бөртэ үжин|Бөртэ-үжин]] (1162-1189-1227) ____________________________________↓_________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) ________________________________________| ________________________________↓_________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) ______________________↓________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Чингим]] [[Номуган|Номхон]] [[Мангала]] ______________________↓___________________ ↓ ↓ ↓ [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]](1265-1294-1307)''' | ___________↓________________ | | ↓ | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1265-1294-1307) ↓ ↓ | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1285-1312-1320) (1285-1312-1320) | _____________↓_________ | | ↓ | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | | (1303-1321-1324) ↓ | '''[[Ашидхэв хаан]]''' ____________↓____________ (1328 оны 8 сард суугаад 11 сард таатал төгссөн) ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) _______________↓__________ | ↓ | '''[[Билэгт хаан]]''' ↓ (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' (1378-1388) | | '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг|Хархуцаг дүүрэн]] ↓ | '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' | (1361-1393-1399) | _______________________↓__________ | ↓ | | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' ↓ | (1377-1400-1402) '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) | __________________________________↓ ↓ '''[[Адай хаан]]''' (1400-1426-1438) _______________________↓_____________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1453-1452-мөн ондоо алагдсан) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' __________↓________ | (1426-1463-1467) | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ Хар хуцаг хун тайж ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) ____________________________________________↓_________________________________________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] | [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | ↓ ↓ | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓________________________________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан|Бодь Алаг хаан]](1498-1520-1547)''' ______________________↓_________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон Умаду Гүнг (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]](1592-1593-1603)''' b9wco5it2pwfjaxfzd6u3ln1pswnwsm 708229 708225 2022-08-11T13:35:26Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓_________________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' ______________↓_______________________________________________________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар|Бартанбаатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | | ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан|Хотула хаан]] | _______↓________________________ __________________↓____________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай | хиан тайж отчигин]] | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |___________________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ____________________________________↓_________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) ________________________________________| ________________________________↓_________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) ______________________↓________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Чингим]] [[Номуган|Номхон]] [[Мангала]] ______________________↓___________________ ↓ ↓ ↓ [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]](1265-1294-1307)''' | ___________↓________________ | | ↓ | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1265-1294-1307) ↓ ↓ | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1285-1312-1320) (1285-1312-1320) | _____________↓_________ | | ↓ | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | | (1303-1321-1324) ↓ | '''[[Ашидхэв хаан]]''' ____________↓____________ (1328 оны 8 сард суугаад 11 сард таатал төгссөн) ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) _______________↓__________ | ↓ | '''[[Билэгт хаан]]''' ↓ (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' (1378-1388) | | '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг|Хархуцаг дүүрэн]] ↓ | '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' | (1361-1393-1399) | _______________________↓__________ | ↓ | | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' ↓ | (1377-1400-1402) '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) | __________________________________↓ ↓ '''[[Адай хаан]]''' (1400-1426-1438) _______________________↓_____________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1453-1452-мөн ондоо алагдсан) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' __________↓________ | (1426-1463-1467) | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ Хар хуцаг хун тайж ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) ____________________________________________↓_________________________________________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] | [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | ↓ ↓ | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓________________________________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан|Бодь Алаг хаан]](1498-1520-1547)''' ______________________↓_________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон Умаду Гүнг (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]](1592-1593-1603)''' 87bhmazbzmms78xtxvcegha3f78nd4e 708231 708229 2022-08-11T13:42:02Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓_________________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' ______________↓_______________________________________________________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар|Бартанбаатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | | ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан|Хотула хаан]] | _______↓________________________ __________________↓____________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай | хиан тайж отчигин]] | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |___________________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ____________________________________↓_________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) ________________________________________| ________________________________↓__________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) ______________________↓________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Чингим]] [[Номуган|Номхон]] [[Мангала]] ______________________↓___________________ ↓ ↓ ↓ [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]](1265-1294-1307)''' | ___________↓________________ | | ↓ | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1265-1294-1307) ↓ ↓ | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1285-1312-1320) (1285-1312-1320) | _____________↓_________ | | ↓ | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | | (1303-1321-1324) ↓ | '''[[Ашидхэв хаан]]''' ____________↓____________ (1328) ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) _______________↓__________ | ↓ | '''[[Билэгт хаан]]''' ↓ (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' (1378-1388) | | '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг|Хархуцаг дүүрэн]] ↓ | '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' | (1361-1393-1399) | _______________________↓__________ | ↓ | | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' ↓ | (1377-1400-1402) '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) | __________________________________↓ ↓ '''[[Адай хаан]]''' (1400-1426-1438) _______________________↓_____________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1453-1452-мөн ондоо алагдсан) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' __________↓________ | (1426-1463-1467) | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ Хар хуцаг хун тайж ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) ____________________________________________↓_________________________________________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] | [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | ↓ ↓ | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓________________________________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан|Бодь Алаг хаан]](1498-1520-1547)''' ______________________↓_________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон Умаду Гүнг (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]](1592-1593-1603)''' rzeck6544n6a8ff8fej27j3k0onbxgs 708232 708231 2022-08-11T13:47:42Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓_________________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' ______________↓_______________________________________________________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар|Бартанбаатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | | ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан|Хотула хаан]] | _______↓________________________ __________________↓____________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай | хиан тайж отчигин]] | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |___________________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ____________________________________↓_________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) ________________________________________| ________________________________↓__________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) ______________________↓________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓___________________ ↓ ↓ ↓ [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' (1265-1294-1307) | ___________↓________________ | | ↓ | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1265-1294-1307) ↓ ↓ | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1285-1312-1320) (1285-1312-1320) | _____________↓_________ | | ↓ | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | | (1303-1321-1324) ↓ | '''[[Ашидхэв хаан]]''' ____________↓____________ (1328) ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) _______________↓__________ | ↓ | '''[[Билэгт хаан]]''' ↓ (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' (1378-1388) | | '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг|Хархуцаг дүүрэн]] ↓ | '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' | (1361-1393-1399) | _______________________↓__________ | ↓ | | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' ↓ | (1377-1400-1402) '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) | __________________________________↓ ↓ '''[[Адай хаан]]''' (1400-1426-1438) _______________________↓_____________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1453-1452-мөн ондоо алагдсан) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' __________↓________ | (1426-1463-1467) | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ Хар хуцаг хун тайж ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) ____________________________________________↓_________________________________________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] | [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | ↓ ↓ | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓________________________________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан|Бодь Алаг хаан]](1498-1520-1547)''' ______________________↓_________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон Умаду Гүнг (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]](1592-1593-1603)''' ssshd5te6oyh5jdzyiywj87eiism118 708239 708232 2022-08-11T14:13:34Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓_________________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' ______________↓_______________________________________________________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар|Бартанбаатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | | ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан|Хотула хаан]] | _______↓________________________ __________________↓____________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай | хиан тайж отчигин]] | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |___________________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ____________________________________↓_________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) ________________________________________| ________________________________↓__________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) ______________________↓________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ ↓ ↓ ↓ [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | ___________↓________________ | | ↓ | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1265-1294-1307) ↓ ↓ | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1285-1312-1320) (1285-1312-1320) | ↓ | | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | | (1303-1321-1324) ↓ | '''[[Аригиба хаан]]''' | (1328) ____________↓____________ ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) _______________↓__________ | ↓ | '''[[Билэгт хаан]]''' ↓ (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' (1378-1388) | | '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг|Хархуцаг дүүрэн]] ↓ | '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' | (1361-1393-1399) | _______________________↓__________ | ↓ | | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' ↓ | (1377-1400-1402) '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) | __________________________________↓ ↓ '''[[Адай хаан]]''' (1400-1426-1438) _______________________↓_____________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1453-1452-мөн ондоо алагдсан) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' __________↓________ | (1426-1463-1467) | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ Хар хуцаг хун тайж ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) ____________________________________________↓_________________________________________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] | [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | ↓ ↓ | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓________________________________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан|Бодь Алаг хаан]](1498-1520-1547)''' ______________________↓_________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон Умаду Гүнг (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]](1592-1593-1603)''' hswu52z97gzw219j56lm2w90bwlg707 708240 708239 2022-08-11T14:34:53Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓_________________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' ______________↓_______________________________________________________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар|Бартанбаатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | | ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан|Хотула хаан]] | _______↓________________________ __________________↓____________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай | хиан тайж отчигин]] | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |___________________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ____________________________________↓_________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) ________________________________________| ________________________________↓__________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) ______________________↓________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ ↓ ↓ ↓ [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | __________↓________________ | | ↓ | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' ↓ | (1303-1321-1324) '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1323-1328) | ↓ | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | ____________↓____________ ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) _______________↓__________ | ↓ | '''[[Билэгт хаан]]''' ↓ (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' (1378-1388) | | '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг|Хархуцаг дүүрэн]] ↓ | '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' | (1361-1393-1399) | _______________________↓__________ | ↓ | | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' ↓ | (1377-1400-1402) '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) | __________________________________↓ ↓ '''[[Адай хаан]]''' (1400-1426-1438) _______________________↓_____________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1453-1452-мөн ондоо алагдсан) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' __________↓________ | (1426-1463-1467) | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ Хар хуцаг хун тайж ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) ____________________________________________↓_________________________________________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] | [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | ↓ ↓ | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓________________________________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан|Бодь Алаг хаан]](1498-1520-1547)''' ______________________↓_________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон Умаду Гүнг (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]](1592-1593-1603)''' t5xw8vpv110oqfw4w1m0151hiqksqs5 708241 708240 2022-08-11T14:37:28Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓_________________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' ______________↓_______________________________________________________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар|Бартанбаатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | | ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан|Хотула хаан]] | _______↓________________________ __________________↓____________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай | хиан тайж отчигин]] | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |___________________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ____________________________________↓_________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) ________________________________________| ________________________________↓__________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) ______________________↓________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ ↓ ↓ ↓ [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | __________↓________________ | | ↓ | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' ↓ | (1303-1321-1324) '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1323-1328) | ↓ | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | ____________↓____________ ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) _______________↓__________ | ↓ | '''[[Билэгт хаан]]''' ↓ (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' (1378-1388) | | '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг|Хархуцаг дүүрэн]] ↓ | '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' | (1361-1393-1399) | _______________________↓__________ | ↓ | | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' ↓ | (1377-1400-1402) '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) | __________________________________↓ ↓ '''[[Адай хаан]]''' (1400-1426-1438) _______________________↓_____________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1453-1452-мөн ондоо алагдсан) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' __________↓________ | (1426-1463-1467) | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ Хар хуцаг хун тайж ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) ____________________________________________↓_________________________________________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] | [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | ↓ ↓ | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓________________________________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан|Бодь Алаг хаан]](1498-1520-1547)''' ______________________↓_________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон Умаду Гүнг (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]](1592-1593-1603)''' d5qjtj9p6tnlci04yxjn5rpkd92eooi 708242 708241 2022-08-11T14:46:00Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓_________________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' ______________↓_______________________________________________________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар|Бартанбаатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | | ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан|Хотула хаан]] | _______↓________________________ __________________↓____________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай | хиан тайж отчигин]] | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |___________________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ____________________________________↓_________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) ________________________________________| ________________________________↓__________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) ______________________↓________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ ↓ ↓ ↓ [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | __________↓________________ | | ↓ | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' ↓ | (1303-1321-1324) '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1324-1328) | ↓ | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | ____________↓____________ ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) _______________↓__________ | ↓ | '''[[Билэгт хаан]]''' ↓ (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' (1378-1388) | | '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг|Хархуцаг дүүрэн]] ↓ | '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' | (1361-1393-1399) | _______________________↓__________ | ↓ | | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' ↓ | (1377-1400-1402) '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) | __________________________________↓ ↓ '''[[Адай хаан]]''' (1400-1426-1438) _______________________↓_____________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1453-1452-мөн ондоо алагдсан) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' __________↓________ | (1426-1463-1467) | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ Хар хуцаг хун тайж ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) ____________________________________________↓_________________________________________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] | [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | ↓ ↓ | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓________________________________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан|Бодь Алаг хаан]](1498-1520-1547)''' ______________________↓_________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон Умаду Гүнг (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]](1592-1593-1603)''' flbal6xlt86ka3x89q8kiext9xxpor7 708243 708242 2022-08-11T14:55:20Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓_________________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' ______________↓_______________________________________________________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар|Бартанбаатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | | ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан|Хотула хаан]] | _______↓________________________ __________________↓____________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай | хиан тайж отчигин]] | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |___________________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ____________________________________↓_________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) ________________________________________| ________________________________↓__________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ | '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' | '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) | ______________________↓________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ | ↓ ↓ ↓ | [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | | __________↓________________ | | ↓ | | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' ↓ | (1303-1321-1324) '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1324-1328) | ↓ | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | ____________↓____________ ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | | (1328-1329) ↓ | | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | | (1303-1328-1332) | _____________↓__________________________ | ↓ | | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ | (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' | (1320-1333-1370) | _______________↓__________ | ↓ | '''[[Билэгт хаан]]''' ↓ (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' (1378-1388) | | '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг|Хархуцаг дүүрэн]] ↓ | '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' | (1361-1393-1399) | _______________________↓__________ | ↓ | | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' ↓ | (1377-1400-1402) '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) | __________________________________↓ ↓ '''[[Адай хаан]]''' (1400-1426-1438) _______________________↓_____________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1453-1452-мөн ондоо алагдсан) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' __________↓________ | (1426-1463-1467) | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ Хар хуцаг хун тайж ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) ____________________________________________↓_________________________________________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] | [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | ↓ ↓ | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓________________________________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан|Бодь Алаг хаан]](1498-1520-1547)''' ______________________↓_________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон Умаду Гүнг (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]](1592-1593-1603)''' kvtk8sw31mg3mmrjob1j4r8c7g0bact 708244 708243 2022-08-11T14:59:51Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓_________________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' ______________↓_______________________________________________________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар|Бартанбаатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | | ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан|Хотула хаан]] | _______↓________________________ __________________↓____________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай | хиан тайж отчигин]] | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |___________________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ____________________________________↓_________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) ________________________________________| ________________________________↓__________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ | '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) | ______________________↓________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ | ↓ ↓ ↓ | [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | | __________↓________________ | | ↓ | | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' ↓ | (1303-1321-1324) '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1324-1328) | ↓ | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | ____________↓____________ ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | | (1328-1329) ↓ | | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | | (1303-1328-1332) | _____________↓__________________________ | ↓ | | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ | (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' | (1320-1333-1370) | _______________↓__________ | ↓ | '''[[Билэгт хаан]]''' ↓ (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' (1378-1388) | | '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг|Хархуцаг дүүрэн]] ↓ | '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' | (1361-1393-1399) | _______________________↓__________ | ↓ | | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' ↓ | (1377-1400-1402) '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) | __________________________________↓ ↓ '''[[Адай хаан]]''' (1400-1426-1438) _______________________↓_____________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1453-1452-мөн ондоо алагдсан) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' __________↓________ | (1426-1463-1467) | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ Хар хуцаг хун тайж ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) ____________________________________________↓_________________________________________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] | [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | ↓ ↓ | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓________________________________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан|Бодь Алаг хаан]](1498-1520-1547)''' ______________________↓_________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон Умаду Гүнг (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]](1592-1593-1603)''' ge8holi6pkgjnr5uxtfam5u9oprma19 708245 708244 2022-08-11T15:20:50Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓_________________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' ______________↓_______________________________________________________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар|Бартанбаатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | | ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан|Хотула хаан]] | _______↓________________________ __________________↓____________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай | хиан тайж отчигин]] | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |___________________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ____________________________________↓_________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) ________________________________________| ________________________________↓__________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ | '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) | ______________________↓________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ | ↓ ↓ ↓ | [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | | __________↓________________ | | ↓ | | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | ↓ | (1303-1321-1324) | '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1324-1328) | | ↓ | | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | | ____________↓____________ | ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ | (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) | _______________↓__________ | ↓ | '''[[Билэгт хаан]]''' ↓ | (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' | (1378-1388) | | | | ↓ '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг|Хархуцаг дүүрэн]] ↓ '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' (1361-1393-1399) _______________________↓__________ ↓ | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' ↓ (1377-1400-1402) '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) | __________________________________↓ ↓ '''[[Адай хаан]]''' (1400-1426-1438) _______________________↓_____________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1453-1452-мөн ондоо алагдсан) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' __________↓________ | (1426-1463-1467) | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ Хар хуцаг хун тайж ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) ____________________________________________↓_________________________________________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] | [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | ↓ ↓ | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓________________________________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан|Бодь Алаг хаан]](1498-1520-1547)''' ______________________↓_________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон Умаду Гүнг (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]](1592-1593-1603)''' c3dioxluytcixseul88of847dfr6t81 708246 708245 2022-08-11T15:23:21Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓_________________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' ______________↓_______________________________________________________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар|Бартанбаатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | | ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан|Хотула хаан]] | _______↓________________________ __________________↓____________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай | хиан тайж отчигин]] | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |___________________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ____________________________________↓_________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) ________________________________________| ________________________________↓__________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ | '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) | ______________________↓________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ | ↓ ↓ ↓ | [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | | __________↓________________ | | ↓ | | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | ↓ | (1303-1321-1324) | '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1324-1328) | | ↓ | | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | | ____________↓____________ | ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ | (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) | _______________↓__________ | ↓ | '''[[Аюушридар хаан]]''' ↓ | (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' | (1378-1388) | | | | ↓ '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг|Хархуцаг дүүрэн]] ↓ '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' (1361-1393-1399) _______________________↓__________ ↓ | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' ↓ (1377-1400-1402) '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) | __________________________________↓ ↓ '''[[Адай хаан]]''' (1400-1426-1438) _______________________↓_____________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1453-1452-мөн ондоо алагдсан) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' __________↓________ | (1426-1463-1467) | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ Хар хуцаг хун тайж ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) ____________________________________________↓_________________________________________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] | [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | ↓ ↓ | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓________________________________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан|Бодь Алаг хаан]](1498-1520-1547)''' ______________________↓_________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон Умаду Гүнг (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]](1592-1593-1603)''' 38yi39w4ei4ff5e5yv7mszn72m18gas 708247 708246 2022-08-11T15:48:08Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓_________________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' ______________↓_______________________________________________________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар|Бартанбаатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | | ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан|Хотула хаан]] | _______↓________________________ __________________↓____________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай | хиан тайж отчигин]] | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |___________________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ____________________________________↓_________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) ________________________________________| ________________________________↓__________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ | '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) | ______________________↓________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ | ↓ ↓ ↓ | [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | | __________↓________________ | | ↓ | | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | ↓ | (1303-1321-1324) | '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1324-1328) | | ↓ | | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | | ____________↓____________ | ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ | (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) | _______________↓__________ | ↓ | '''[[Аюушридар хаан]]''' ↓ | (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' | (1378-1388) | | | | ↓ '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг|Хархуцаг дүүрэн]] ↓ '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' (1361-1393-1399) | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' | (1377-1400-1402) | | '''[[Үгч хашха хаан]]''' | (1402-1408) ↓ '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' (1378-1408-1411) ↓ '''[[Дэлбэг хаан]]''' (1395-1411-1415) __________________________________↓ ↓ '''[[Адай хаан]]''' (1400-1426-1438) _______________________↓_____________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1453-1452-мөн ондоо алагдсан) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' __________↓________ | (1426-1463-1467) | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ Хар хуцаг хун тайж ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) ____________________________________________↓_________________________________________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] | [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | ↓ ↓ | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓________________________________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан|Бодь Алаг хаан]](1498-1520-1547)''' ______________________↓_________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон Умаду Гүнг (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]](1592-1593-1603)''' qbfne7jsbbsckg9vgipv42javbvl18c 708248 708247 2022-08-11T16:02:39Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓_________________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' ______________↓_______________________________________________________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар|Бартанбаатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | | ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан|Хотула хаан]] | _______↓________________________ __________________↓____________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай | хиан тайж отчигин]] | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |___________________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ____________________________________↓_________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) |____________________________________________ ________________________↓__________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ | '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) | ______________________↓________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ | ↓ ↓ ↓ | [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | | __________↓________________ | | ↓ | | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | ↓ | (1303-1321-1324) | '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1324-1328) | | ↓ | | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | | ____________↓____________ | ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ | (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) | _______________↓__________ | ↓ | '''[[Аюушридар хаан]]''' ↓ | (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' | (1378-1388) | | | | ↓ '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг|Хархуцаг дүүрэн]] ↓ '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' (1361-1393-1399) | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' | (1377-1400-1402) | | '''[[Үгч хашха хаан]]''' | (1402-1408) ↓ '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' (1378-1408-1411) ↓ '''[[Дэлбэг хаан]]''' (1395-1411-1415) '''[[Ойрадай хаан]]''' (1415-1425) '''[[Адай хаан]]''' (1400-1426-1438) _______________________↓_____________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1453-1452-мөн ондоо алагдсан) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' __________↓________ | (1426-1463-1467) | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ Хар хуцаг хун тайж ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) ____________________________________________↓_________________________________________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] | [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | ↓ ↓ | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓________________________________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан|Бодь Алаг хаан]](1498-1520-1547)''' ______________________↓_________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон Умаду Гүнг (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]](1592-1593-1603)''' j2u2buly6cjxtu3l2o3j2q7oup04fwp 708249 708248 2022-08-11T16:28:10Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓_________________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' ______________↓_______________________________________________________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар|Бартанбаатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | | ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан|Хотула хаан]] | _______↓________________________ __________________↓____________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай | хиан тайж отчигин]] | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |___________________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ____________________________________↓_________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) |____________________________________________ ________________________↓__________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ | '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) | ______________________↓________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ | ↓ ↓ ↓ | [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | | __________↓________________ | | ↓ | | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | ↓ | (1303-1321-1324) | '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1324-1328) | | ↓ | | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | | ____________↓____________ | ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ | (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) | _______________↓__________ | ↓ | '''[[Аюушридар хаан]]''' ↓ | (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' | (1378-1388) | | | | ↓ '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг|Хархуцаг дүүрэн]] ↓ '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' (1361-1393-1399) | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' | (1377-1400-1402) | | '''[[Үгч хашха хаан]]''' ___________|_ (1402-1408) | ↓ | '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) [[Ажай тайж]] | '''[[Ойрадай хаан]]''' | (1415-1425) | | '''[[Адай хаан]]''' | (1400-1426-1438) |_____________________________________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1453-1452-мөн ондоо алагдсан) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' __________↓________ | (1426-1463-1467) | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ Хар хуцаг хун тайж ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) ____________________________________________↓_________________________________________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] | [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | ↓ ↓ | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓________________________________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан|Бодь Алаг хаан]](1498-1520-1547)''' ______________________↓_________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон Умаду Гүнг (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]](1592-1593-1603)''' p8xtqom6egpggo0xkozm7b7atcrcd7b 708250 708249 2022-08-11T16:36:23Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓_________________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' ______________↓_______________________________________________________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар|Бартанбаатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | | ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан|Хотула хаан]] | _______↓________________________ __________________↓____________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай | хиан тайж отчигин]] | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |___________________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ____________________________________↓_________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) |____________________________________________ ________________________↓__________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ | '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) | ______________________↓________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ | ↓ ↓ ↓ | [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | | __________↓________________ | | ↓ | | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | ↓ | (1303-1321-1324) | '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1324-1328) | | ↓ | | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | | ____________↓____________ | ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ | (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) | _______________↓__________ | ↓ | '''[[Аюушридар хаан]]''' ↓ | (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' | (1378-1388) | | | | ↓ '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг|Хархуцаг дүүрэн]] ↓ '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' (1361-1393-1399) | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' | (1377-1400-1402) | | '''[[Үгч хашха хаан]]''' ___________|_ (1402-1408) | ↓ | '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) [[Ажай тайж]] | '''[[Ойрадай хаан]]''' | (1415-1425) | | '''[[Адай хаан]]''' | (1400-1426-1438) |_____________________________________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1452-1453) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' __________↓________ | (1426-1463-1467) | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ Хар хуцаг хун тайж ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) ____________________________________________↓_________________________________________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] | [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | ↓ ↓ | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓________________________________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан|Бодь Алаг хаан]](1498-1520-1547)''' ______________________↓_________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон Умаду Гүнг (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]](1592-1593-1603)''' rahq37llxzorwzdl4uulu5r58samhjh 708251 708250 2022-08-11T16:43:55Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓_________________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' ______________↓_______________________________________________________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар|Бартанбаатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | | ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан|Хотула хаан]] | _______↓________________________ __________________↓____________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай | хиан тайж отчигин]] | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |___________________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ____________________________________↓_________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) |____________________________________________ ________________________↓__________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ | '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) | ______________________↓________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ | ↓ ↓ ↓ | [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | | __________↓________________ | | ↓ | | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | ↓ | (1303-1321-1324) | '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1324-1328) | | ↓ | | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | | ____________↓____________ | ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ | (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) | _______________↓__________ | ↓ | '''[[Аюушридар хаан]]''' ↓ | (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' | (1378-1388) | | | | ↓ '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг|Хархуцаг дүүрэн]] ↓ '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' (1361-1393-1399) | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' | (1377-1400-1402) | | '''[[Үгч хашха хаан]]''' ___________|_ (1402-1408) | ↓ | '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) [[Ажай тайж]] | '''[[Ойрадай хаан]]''' | (1415-1425) | | '''[[Адай хаан]]''' | (1400-1426-1438) |_____________________________________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1452-1453) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' '''[[Эсэн тайш]]''' | | (1426-1463-1467) (1453-1454) | | __________↓________ | | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ Хар хуцаг хун тайж ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) ____________________________________________↓_________________________________________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] | [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | ↓ ↓ | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓________________________________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан|Бодь Алаг хаан]](1498-1520-1547)''' ______________________↓_________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон Умаду Гүнг (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]](1592-1593-1603)''' grk4lai7mfzydcbjf2w40ckg2rqhrm4 708252 708251 2022-08-11T16:54:06Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓_________________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' ______________↓_______________________________________________________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар|Бартанбаатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | | ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан|Хотула хаан]] | _______↓________________________ __________________↓____________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай | хиан тайж отчигин]] | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |___________________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ____________________________________↓_________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) |____________________________________________ ________________________↓__________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ | '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) | ______________________↓________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ | ↓ ↓ ↓ | [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | | __________↓________________ | | ↓ | | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | ↓ | (1303-1321-1324) | '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1324-1328) | | ↓ | | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | | ____________↓____________ | ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ | (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) | _______________↓__________ | ↓ | '''[[Аюушридар хаан]]''' ↓ | (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' | (1378-1388) | | | | ↓ '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг|Хархуцаг дүүрэн]] ↓ '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' (1361-1393-1399) | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' | (1377-1400-1402) | | '''[[Үгч хашха хаан]]''' ___________|_ (1402-1408) | ↓ | '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) [[Ажай тайж]] | '''[[Ойрадай хаан]]''' | (1415-1425) | | '''[[Адай хаан]]''' | (1400-1426-1438) |_____________________________________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1452-1453) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' '''[[Эсэн тайш]]''' | | (1426-1463-1467) (1453-1454) | | __________↓________ | | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ Хар хуцаг хун тайж ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) _________________________________↓_________________________________________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] | [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | ↓ ↓ | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓________________________________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан|Бодь Алаг хаан]](1498-1520-1547)''' ______________________↓_________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон Умаду Гүнг (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]](1592-1593-1603)''' 54nwau72p53cg65wlqjueqy5mof8r35 708253 708252 2022-08-11T17:43:23Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓_________________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' ______________↓_______________________________________________________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар|Бартанбаатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | | ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан|Хотула хаан]] | _______↓________________________ __________________↓____________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай | хиан тайж отчигин]] | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |___________________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ____________________________________↓_________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) |____________________________________________ ________________________↓__________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ | '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) | ______________________↓________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ | ↓ ↓ ↓ | [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | | __________↓________________ | | ↓ | | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | ↓ | (1303-1321-1324) | '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1324-1328) | | ↓ | | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | | ____________↓____________ | ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ | (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) | _______________↓__________ | ↓ | '''[[Аюушридар хаан]]''' ↓ | (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' | (1378-1388) | | | | ↓ '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг|Хархуцаг дүүрэн]] ↓ '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' (1361-1393-1399) | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' | (1377-1400-1402) | | '''[[Үгч хашха хаан]]''' ___________|_ (1402-1408) | ↓ | '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) [[Ажай тайж]] | '''[[Ойрадай хаан]]''' | (1415-1425) | | '''[[Адай хаан]]''' | (1400-1426-1438) |_____________________________________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1452-1453) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' '''[[Эсэн тайш]]''' | | (1426-1463-1467) (1453-1454) | | __________↓________ | | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ Хар хуцаг хун тайж ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) ________________________________________________________↓______________________________ | ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Төрболд]] [[Улсболд]] | [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]]| | ↓ ↓ | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓_________________________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан|Бодь Алаг хаан]](1498-1520-1547)''' ______________________↓_________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон Умаду Гүнг (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]](1592-1593-1603)''' plmq5xh6sos1uocgv28fd84rb8yh66l 708254 708253 2022-08-11T18:12:12Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓_________________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' ______________↓_______________________________________________________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар|Бартанбаатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | | ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан|Хотула хаан]] | _______↓________________________ __________________↓____________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай | хиан тайж отчигин]] | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |___________________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ____________________________________↓_________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) |____________________________________________ ________________________↓__________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ | '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) | ______________________↓________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ | ↓ ↓ ↓ | [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | | __________↓________________ | | ↓ | | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | ↓ | (1303-1321-1324) | '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1324-1328) | | ↓ | | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | | ____________↓____________ | ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ | (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) | _______________↓__________ | ↓ | '''[[Аюушридар хаан]]''' ↓ | (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' | (1378-1388) | | | | ↓ '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг|Хархуцаг дүүрэн]] ↓ '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' (1361-1393-1399) | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' | (1377-1400-1402) | | '''[[Үгч хашха хаан]]''' ___________|_ (1402-1408) | ↓ | '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) [[Ажай тайж]] | '''[[Ойрадай хаан]]''' | (1415-1425) | | '''[[Адай хаан]]''' | (1400-1426-1438) |_____________________________________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1452-1453) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' '''[[Эсэн тайш]]''' | | (1426-1463-1467) (1453-1454) | | __________↓________ | | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ Хар хуцаг хун тайж ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) _______________________________________________________↓_________________________ | ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] ↓ [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓__________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан]]'''(1498-1520-1547) __________________________↓___________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Умаду Гүнг '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]](1592-1593-1603)''' l9gnudubamfr2ekkpakti4c281tvx5p 708255 708254 2022-08-11T18:16:05Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓_________________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' ______________↓_______________________________________________________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар|Бартанбаатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | | ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан|Хотула хаан]] | _______↓________________________ __________________↓____________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай | хиан тайж отчигин]] | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |___________________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ____________________________________↓_________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) |____________________________________________ ________________________↓__________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ | '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) | ______________________↓________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ | ↓ ↓ ↓ | [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | | __________↓________________ | | ↓ | | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | ↓ | (1303-1321-1324) | '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1324-1328) | | ↓ | | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | | ____________↓____________ | ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ | (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) | _______________↓__________ | ↓ | '''[[Аюушридар хаан]]''' ↓ | (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' | (1378-1388) | | | | ↓ '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг|Хархуцаг дүүрэн]] ↓ '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' (1361-1393-1399) | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' | (1377-1400-1402) | | '''[[Үгч хашха хаан]]''' ___________|_ (1402-1408) | ↓ | '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) [[Ажай тайж]] | '''[[Ойрадай хаан]]''' | (1415-1425) | | '''[[Адай хаан]]''' | (1400-1426-1438) |_____________________________________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1452-1453) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' '''[[Эсэн тайш]]''' | | (1426-1463-1467) (1453-1454) | | __________↓________ | | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ Хар хуцаг хун тайж ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) _______________________________________________________↓_________________________ | ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] ↓ [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓__________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан]]'''(1498-1520-1547) __________________________↓__________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Умаду Гүнг '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]]'''(1588-1603-1634) [[Ангилал:Монголын хаан]] lsyszl3ygm0mpfgvhg3jok1jpv6vutj 708276 708255 2022-08-12T03:08:43Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓_________________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' ______________↓_______________________________________________________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар|Бартанбаатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | | ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан]] | _______↓__________________ ____________↓________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай отчигин]] | хиан тайж | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |_____________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ___________________________________↓____________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) |____________________________________________ ________________________↓__________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ | '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) | ______________________↓________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ | ↓ ↓ ↓ | [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | | __________↓________________ | | ↓ | | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | ↓ | (1303-1321-1324) | '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1324-1328) | | ↓ | | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | | ____________↓____________ | ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ | (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) | _______________↓__________ | ↓ | '''[[Аюушридар хаан]]''' ↓ | (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' | (1378-1388) | | | | ↓ '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг дүүрэн]] ↓ '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' (1361-1393-1399) | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' | (1377-1400-1402) | | '''[[Үгч хашха хаан]]''' ___________|_ (1402-1408) | ↓ | '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) [[Ажай тайж]] | '''[[Ойрадай хаан]]''' | (1415-1425) | | '''[[Адай хаан]]''' | (1400-1426-1438) |_____________________________________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1452-1453) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' '''[[Эсэн тайш]]''' | | (1426-1463-1467) (1453-1454) | | __________↓________ | | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ [[Хархуцаг|Хар хуцаг хун тайж]] ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) _______________________________________________________↓_________________________ | ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] ↓ [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓__________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан]]'''(1498-1520-1547) __________________________↓__________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Умаду Гүнг '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]]'''(1588-1603-1634) [[Ангилал:Монголын хаан]] bhvd1c9bjptpvh0b8j0cgpylnhgzgsf 708277 708276 2022-08-12T03:36:39Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓_________________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' _____________________↓___________________________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар]] Хутагт монхор Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | | ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан]] | _______↓__________________ ______________↓______________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай отчигин]] | хиан тайж | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |_____________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ___________________________________↓____________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) |____________________________________________ ________________________↓__________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ | '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) | ______________________↓________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ | ↓ ↓ ↓ | [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | | __________↓________________ | | ↓ | | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | ↓ | (1303-1321-1324) | '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1324-1328) | | ↓ | | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | | ____________↓____________ | ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ | (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) | _______________↓__________ | ↓ | '''[[Аюушридар хаан]]''' ↓ | (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' | (1378-1388) | | | | ↓ '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг дүүрэн]] ↓ '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' (1361-1393-1399) | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' | (1377-1400-1402) | | '''[[Үгч хашха хаан]]''' ___________|_ (1402-1408) | ↓ | '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) [[Ажай тайж]] | '''[[Ойрадай хаан]]''' | (1415-1425) | | '''[[Адай хаан]]''' | (1400-1426-1438) |_____________________________________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1452-1453) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' '''[[Эсэн тайш]]''' | | (1426-1463-1467) (1453-1454) | | __________↓________ | | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ [[Хархуцаг|Хар хуцаг хун тайж]] ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) _______________________________________________________↓_________________________ | ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] ↓ [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓__________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан]]'''(1498-1520-1547) __________________________↓__________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Умаду Гүнг '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]]'''(1588-1603-1634) [[Ангилал:Монголын хаан]] n3620x07xv9y29i84rukaps0u9mf079 708278 708277 2022-08-12T04:07:23Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓_________________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' _____________________↓______________________________________________________ ↓ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | | ↓ ↓ Хутагт жүрхи | | Бүри бөх Их цэрэн _____↓_____ | |___________________ ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан]] | _______↓__________________ ______________↓______________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай отчигин]] | хиан тайж | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |_____________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ___________________________________↓____________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) |____________________________________________ ________________________↓__________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ | '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) | ______________________↓________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ | ↓ ↓ ↓ | [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | | __________↓________________ | | ↓ | | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | ↓ | (1303-1321-1324) | '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1324-1328) | | ↓ | | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | | ____________↓____________ | ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ | (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) | _______________↓__________ | ↓ | '''[[Аюушридар хаан]]''' ↓ | (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' | (1378-1388) | | | | ↓ '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг дүүрэн]] ↓ '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' (1361-1393-1399) | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' | (1377-1400-1402) | | '''[[Үгч хашха хаан]]''' ___________|_ (1402-1408) | ↓ | '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) [[Ажай тайж]] | '''[[Ойрадай хаан]]''' | (1415-1425) | | '''[[Адай хаан]]''' | (1400-1426-1438) |_____________________________________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1452-1453) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' '''[[Эсэн тайш]]''' | | (1426-1463-1467) (1453-1454) | | __________↓________ | | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ [[Хархуцаг|Хар хуцаг хун тайж]] ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) _______________________________________________________↓_________________________ | ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] ↓ [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓__________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан]]'''(1498-1520-1547) __________________________↓__________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Умаду Гүнг '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]]'''(1588-1603-1634) [[Ангилал:Монголын хаан]] qp8wkyagfo06i2ysq1v3l9rw2v4xruu 708279 708278 2022-08-12T04:07:52Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓_________________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' _____________________↓______________________________________________________ ↓ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | | ↓ ↓ Хутагт жүрхи | | Бүри бөх Их цэрэн _____↓_____ | |___________________ ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан]] | _______↓__________________ ______________↓______________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай отчигин]] | хиан тайж | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |_____________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ___________________________________↓____________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) |____________________________________________ ________________________↓__________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ | '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) | ______________________↓________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ | ↓ ↓ ↓ | [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | | __________↓________________ | | ↓ | | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | ↓ | (1303-1321-1324) | '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1324-1328) | | ↓ | | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | | ____________↓____________ | ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ | (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) | _______________↓__________ | ↓ | '''[[Аюушридар хаан]]''' ↓ | (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' | (1378-1388) | | | | ↓ '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг дүүрэн]] ↓ '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' (1361-1393-1399) | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' | (1377-1400-1402) | | '''[[Үгч хашха хаан]]''' ___________|_ (1402-1408) | ↓ | '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) [[Ажай тайж]] | '''[[Ойрадай хаан]]''' | (1415-1425) | | '''[[Адай хаан]]''' | (1400-1426-1438) |_____________________________________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1452-1453) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' '''[[Эсэн тайш]]''' | | (1426-1463-1467) (1453-1454) | | __________↓________ | | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ [[Хархуцаг|Хар хуцаг хун тайж]] ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) _______________________________________________________↓_________________________ | ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] ↓ [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓__________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан]]'''(1498-1520-1547) __________________________↓__________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Умаду Гүнг '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]]'''(1588-1603-1634) [[Ангилал:Монголын хаан]] 9mqs40ocqnzuvghvk0blo0290hvu8jv 708291 708279 2022-08-12T04:54:57Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓_________________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' _____________________↓______________________________________________________ ↓ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | |___________________ ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан]] | _______↓__________________ ______________↓______________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай отчигин]] | хиан тайш | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |_____________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ___________________________________↓____________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) |____________________________________________ ________________________↓__________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ | '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) | ______________________↓________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ | ↓ ↓ ↓ | [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | | __________↓________________ | | ↓ | | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | ↓ | (1303-1321-1324) | '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1324-1328) | | ↓ | | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | | ____________↓____________ | ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ | (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) | _______________↓__________ | ↓ | '''[[Аюушридар хаан]]''' ↓ | (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' | (1378-1388) | | | | ↓ '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг дүүрэн]] ↓ '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' (1361-1393-1399) | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' | (1377-1400-1402) | | '''[[Үгч хашха хаан]]''' ___________|_ (1402-1408) | ↓ | '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) [[Ажай тайж]] | '''[[Ойрадай хаан]]''' | (1415-1425) | | '''[[Адай хаан]]''' | (1400-1426-1438) |_____________________________________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1452-1453) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' '''[[Эсэн тайш]]''' | | (1426-1463-1467) (1453-1454) | | __________↓________ | | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ [[Хархуцаг|Хар хуцаг хун тайж]] ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) _______________________________________________________↓_________________________ | ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] ↓ [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓__________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан]]'''(1498-1520-1547) __________________________↓__________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Умаду Гүнг '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]]'''(1588-1603-1634) [[Ангилал:Монголын хаан]] fyb1umbcw9y5l1e1sydc8twckcsqnfs 708292 708291 2022-08-12T05:02:31Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино|Бөртэ-чино]]'''————————————[[Гуа Марал|Гоо-марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓____________________________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓___________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' _____________________↓______________________________________________________ ↓ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | |___________________ ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан]] | _______↓__________________ ______________↓______________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай отчигин]] | хиан тайш | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |_____________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ___________________________________↓____________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) |____________________________________________ ________________________↓__________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ | '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) | ______________________↓________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ | ↓ ↓ ↓ | [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | | __________↓________________ | | ↓ | | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | ↓ | (1303-1321-1324) | '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1324-1328) | | ↓ | | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | | ____________↓____________ | ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ | (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) | _______________↓__________ | ↓ | '''[[Аюушридар хаан]]''' ↓ | (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' | (1378-1388) | | | | ↓ '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг дүүрэн]] ↓ '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' (1361-1393-1399) | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' | (1377-1400-1402) | | '''[[Үгч хашха хаан]]''' ___________|_ (1402-1408) | ↓ | '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) [[Ажай тайж]] | '''[[Ойрадай хаан]]''' | (1415-1425) | | '''[[Адай хаан]]''' | (1400-1426-1438) |_____________________________________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1452-1453) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' '''[[Эсэн тайш]]''' | | (1426-1463-1467) (1453-1454) | | __________↓________ | | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ [[Хархуцаг|Хар хуцаг хун тайж]] ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) _______________________________________________________↓_________________________ | ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] ↓ [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓__________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан]]'''(1498-1520-1547) __________________________↓__________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Умаду Гүнг '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]]'''(1588-1603-1634) [[Ангилал:Монголын хаан]] nbjkcxf2taiwunrvb0295k13vnt8rjw 708293 708292 2022-08-12T05:06:04Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино]]'''————————————[[Гуа Марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓__________________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓___________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' _____________________↓______________________________________________________ ↓ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | |___________________ ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан]] | _______↓__________________ ______________↓______________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай отчигин]] | хиан тайш | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |_____________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ___________________________________↓____________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) |____________________________________________ ________________________↓__________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ | '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) | ______________________↓________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ | ↓ ↓ ↓ | [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | | __________↓________________ | | ↓ | | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | ↓ | (1303-1321-1324) | '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1324-1328) | | ↓ | | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | | ____________↓____________ | ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ | (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) | _______________↓__________ | ↓ | '''[[Аюушридар хаан]]''' ↓ | (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' | (1378-1388) | | | | ↓ '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг дүүрэн]] ↓ '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' (1361-1393-1399) | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' | (1377-1400-1402) | | '''[[Үгч хашха хаан]]''' ___________|_ (1402-1408) | ↓ | '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) [[Ажай тайж]] | '''[[Ойрадай хаан]]''' | (1415-1425) | | '''[[Адай хаан]]''' | (1400-1426-1438) |_____________________________________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1452-1453) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' '''[[Эсэн тайш]]''' | | (1426-1463-1467) (1453-1454) | | __________↓________ | | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ [[Хархуцаг|Хар хуцаг хун тайж]] ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) _______________________________________________________↓_________________________ | ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] ↓ [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓__________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан]]'''(1498-1520-1547) __________________________↓__________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Умаду Гүнг '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]]'''(1588-1603-1634) [[Ангилал:Монголын хаан]] gqm61seok1y6ltho2maqhlcr7ahzuf5 708294 708293 2022-08-12T05:07:07Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино]]'''————————————[[Гуа Марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓______________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓___________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' _____________________↓______________________________________________________ ↓ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | |___________________ ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан]] | _______↓__________________ ______________↓______________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай отчигин]] | хиан тайш | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |_____________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ___________________________________↓____________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) |____________________________________________ ________________________↓__________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ | '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) | ______________________↓________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ | ↓ ↓ ↓ | [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | | __________↓________________ | | ↓ | | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | ↓ | (1303-1321-1324) | '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1324-1328) | | ↓ | | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | | ____________↓____________ | ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ | (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) | _______________↓__________ | ↓ | '''[[Аюушридар хаан]]''' ↓ | (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' | (1378-1388) | | | | ↓ '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | [[Хархуцаг дүүрэн]] ↓ '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' (1361-1393-1399) | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' | (1377-1400-1402) | | '''[[Үгч хашха хаан]]''' ___________|_ (1402-1408) | ↓ | '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) | ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) [[Ажай тайж]] | '''[[Ойрадай хаан]]''' | (1415-1425) | | '''[[Адай хаан]]''' | (1400-1426-1438) |_____________________________________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1452-1453) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' '''[[Эсэн тайш]]''' | | (1426-1463-1467) (1453-1454) | | __________↓________ | | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ [[Хархуцаг|Хар хуцаг хун тайж]] ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) _______________________________________________________↓_________________________ | ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] ↓ [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓__________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан]]'''(1498-1520-1547) __________________________↓__________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Умаду Гүнг '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]]'''(1588-1603-1634) [[Ангилал:Монголын хаан]] j3jc18nezewjolwdi6ohyzrjt6et0tg 708295 708294 2022-08-12T05:17:38Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино]]'''————————————[[Гуа Марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓______________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓___________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' _____________________↓______________________________________________________ ↓ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | |___________________ ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан]] | _______↓__________________ ______________↓______________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай отчигин]] | хиан тайш | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |_____________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ___________________________________↓____________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) |____________________________________________ ________________________↓__________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ | '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) | ______________________↓________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ | ↓ ↓ ↓ | [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | | __________↓________________ | | ↓ | | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | ↓ | (1303-1321-1324) | '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1324-1328) | | ↓ | | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | | ____________↓____________ | ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ | (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) | _______________↓__________ | ↓ | '''[[Аюушридар хаан]]''' ↓ | (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' | (1378-1388) | | | | ↓ '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | ↓ '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' (1361-1393-1399) | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' | (1377-1400-1402) | | '''[[Үгч хашха хаан]]''' ___________|_ (1402-1408) | ↓ | '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) [[Хархуцаг дүүрэн]] ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) [[Ажай тайж]] | '''[[Ойрадай хаан]]''' | (1415-1425) | | '''[[Адай хаан]]''' | (1400-1426-1438) |_____________________________________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1452-1453) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' '''[[Эсэн тайш]]''' | | (1426-1463-1467) (1453-1454) | | __________↓________ | | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ [[Хархуцаг|Хар хуцаг хун тайж]] ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) _______________________________________________________↓_________________________ | ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] ↓ [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓__________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан]]'''(1498-1520-1547) __________________________↓__________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Умаду Гүнг '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]]'''(1588-1603-1634) [[Ангилал:Монголын хаан]] i24emse2imoouw2ipt3yuwa2wrj19u2 708296 708295 2022-08-12T05:21:23Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино]]'''————————————[[Гуа Марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓______________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓___________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' _____________________↓______________________________________________________ ↓ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | |___________________ ↓ ↓ | ↓ '''22.Сэчэ бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан]] | _______↓__________________ ______________↓______________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай отчигин]] | хиан тайш | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |_____________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ___________________________________↓____________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) |____________________________________________ ________________________↓__________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ | '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) | ______________________↓________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ | ↓ ↓ ↓ | [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | | __________↓________________ | | ↓ | | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | ↓ | (1303-1321-1324) | '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1324-1328) | | ↓ | | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | | ____________↓____________ | ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ | (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) | _______________↓__________ | ↓ | '''[[Аюушридар хаан]]''' ↓ | (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' | (1378-1388) | | | | ↓ '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | ↓ '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' (1361-1393-1399) | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' | (1377-1400-1402) | | '''[[Үгч хашха хаан]]''' ___________|__ (1402-1408) | ↓ | '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) [[Хархуцаг дүүрэн]] ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) [[Ажай тайж]] | '''[[Ойрадай хаан]]''' | (1415-1425) | | '''[[Адай хаан]]''' | (1400-1426-1438) |_____________________________________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1452-1453) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' '''[[Эсэн тайш]]''' | | (1426-1463-1467) (1453-1454) | | __________↓________ | | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ [[Хархуцаг|Хар хуцаг хун тайж]] ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) _______________________________________________________↓_________________________ | ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] ↓ [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓__________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан]]'''(1498-1520-1547) __________________________↓__________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Умаду Гүнг '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]]'''(1588-1603-1634) [[Ангилал:Монголын хаан]] f0fnzyaa3hclpmbychegjw26ga9a3n4 708298 708296 2022-08-12T05:37:43Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино]]'''————————————[[Гуа Марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓______________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓___________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' _____________________↓______________________________________________________ ↓ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | |___________________ ↓ ↓ | ↓ '''22.Сача бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан]] | _______↓__________________ ______________↓______________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай отчигин]] | хиан тайш | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |_____________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ___________________________________↓____________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) |____________________________________________ ________________________↓__________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ | '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) | ______________________↓________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ | ↓ ↓ ↓ | [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | | __________↓________________ | | ↓ | | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | ↓ | (1303-1321-1324) | '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1324-1328) | | ↓ | | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | | ____________↓____________ | ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ | (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) | _______________↓__________ | ↓ | '''[[Аюушридар хаан]]''' ↓ | (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' | (1378-1388) | | | | ↓ '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393) | ↓ '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' (1361-1393-1399) | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' | (1377-1400-1402) | | '''[[Үгч хашха хаан]]''' ___________|__ (1402-1408) | ↓ | '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) [[Хархуцаг дүүрэн]] ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) [[Ажай тайж]] | '''[[Ойрадай хаан]]''' | (1415-1425) | | '''[[Адай хаан]]''' | (1400-1426-1438) |_____________________________________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1452-1453) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' '''[[Эсэн тайш]]''' | | (1426-1463-1467) (1453-1454) | | __________↓________ | | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ [[Хархуцаг|Хар хуцаг хун тайж]] ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) _______________________________________________________↓_________________________ | ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] ↓ [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓__________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан]]'''(1498-1520-1547) __________________________↓__________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Умаду Гүнг '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]]'''(1588-1603-1634) [[Ангилал:Монголын хаан]] otc9u6g2sh9tfoe3ckek7738gdc7sk4 0 24997 708238 678416 2022-08-11T14:03:43Z Morgana betch 78423 Make it easy to understand wikitext text/x-wiki [[Зураг:Indiancobra.jpg|thumb|right|[[Энэтхэг наж могой]] (Naja naja) нь хамгийн танигдсан хорт могой юм.]] '''Хорт могой''' гэдэг нь хорны [[булчирхай]]тай, хороо шахах зориулалт бүхий тусгай шүдтэй [[могой]]г хэлнэ. UB гэжр дүүрэн байдаг хорт могойнуудыг гүйцэхгүй ч хор нь навсайтал шаадаг {{stub}} [[Ангилал:Герпетологи]] [[Ангилал:Могойнууд]] [[Ангилал:Хорт амьтан]] [[Ангилал:Могойны сэдэв]] [[no:Slanger#Giftslanger]] cvnvao4h4vfyusk6dpclem5uapwcshn 708272 708238 2022-08-12T02:05:18Z Zorigt 49 [[Special:Contributions/Morgana betch|Morgana betch]] ([[User talk:Morgana betch|яриа]])-н хийсэн засваруудыг [[User:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]]-ий хийсэн сүүлийн засварт буцаан шилжүүллээ. wikitext text/x-wiki [[Зураг:Indiancobra.jpg|thumb|right|[[Энэтхэг наж могой]] (Naja naja) нь хамгийн танигдсан хорт могой юм.]] '''Хорт могой''' гэдэг нь хорны [[булчирхай]]тай, хороо шахах зориулалт бүхий тусгай шүдтэй [[могой]]г хэлнэ. {{stub}} [[Ангилал:Герпетологи]] [[Ангилал:Могойнууд]] [[Ангилал:Хорт амьтан]] [[Ангилал:Могойны сэдэв]] [[no:Slanger#Giftslanger]] bc7soe2pejwldb0y5mbq3u7zc1kkdu3 0 26173 708334 702676 2022-08-12T10:36:17Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Ворскла голын тулалдаан |image=[[Зураг:Facial Chronicle - b.11, p.421 - Battle at Vorskla.jpg|250px|alt=Ворскла голын тулалдаан]] |date=1399 оны 8 сарын 12 |place=[[Ворскла гол]] ([[Днепр мөрөн|Днеприйн]] ойролцоо) |result=Монголчуудын шийдвэрлэх ялалт |combatant1=[[Алтан Орд|Алтан Ордны Улс]] |combatant2=[[Литвын их ванлиг|Литва]], [[Польш]], [[Молдав]]<br>Тохтамышийн хүч |commander1=[[Эдигу]],<br>[[Төмөрхүтлүг]] |commander2=Их ван [[Витовт]],<br>[[Тохтамыш]] |strength1 = |strength2 = |casualties1=Тодорхойгүй |casualties2=Үлэмж их }} '''Ворскла голын тулалдаан''' бол [[Алтан Орд|Алтан Ордны Улс]], [[Польш]]-Литвын улсын хооронд болсон том тулалдаан юм. Польш-Литвын цэргийг Литовын их ван [[Витовт]] удирдсан байна. Польш-Литвын цэрэг 100000 хүнтэй байсан бөгөөд Алтан ордны хаан [[Тохтамыш]]ийн цэрэг бас нэгдсэн байсан юм. Алтан ордны цэрэг Тохтамыш хаантай өрсөлдөж, [[доголон Төмөр]]ийн дэмжлэгээр өөрийгөө Алтан ордны хаанд өргөмжилсөн [[Төмөрхүтлүг]] болон түүний жанжин [[Эдигу]] нараар удирдуулсан бөгөөд Польш-Литвын цэргээс ямартаа ч хоёр дахин цөөн цэрэгтэй байжээ. Гэсэн хэдий ч Алтан ордны цэрэг ялсан бөгөөд эсрэг талын асар олон Польш, Герман, Литва цэргүүдийг хядсан тул энэ тулалдааны дараа Ромын Пап ламын дорно зүг рүү загалмайтны аян дайн хийх гэсэн санаархал нь бүр мөсөн нурсан байна. [[Ангилал:1399 он]] [[Ангилал:14-р зууны тулалдаан]] [[Ангилал:Алтан Ордны Улс]] [[Ангилал:Беларусийн түүх]] [[Ангилал:Дундад зууны Литвын түүх]] [[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Дундад зууны тулалдаан]] [[Ангилал:Монголчуудын дайн]] [[Ангилал:Украины зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:Полтава муж]] [[Ангилал:Польшийн түүхэн дэх тулалдаан]] ka6bk66a0quatib5mkwio9ih0affqne 0 27245 708339 703027 2022-08-12T10:37:09Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |албан_ёсны_нэр                ='''Цагаан Ордны Улс''' |богино_нэр                    =Цагаан Ордны Улс (Хөх ордны Улс) |далбааны_зураг                = |газрын_зураг                  = |нийслэл_хот                   = |хамгийн_том_хот               = |албан_ёсны_хэл                =[[монгол хэл]] |бүс_нутгийн_хэл               =Монгол хэл, [[Түрэг хэл]] |үндэс_язгуур                  = Монгол, Түрэг, Кибчаг |үндэс_язгуур_он               =1225 |засаглалын_хэлбэр             =Хэмжээгүй эрхт хаант |оршин_тогтнолын_утга          = 1227 |тогтносон_үйл_явдал1          = Цагаан Ордны Улс байгуулагдав |үйл_явдалын_огноо1            = 1227 |тогтносон_үйл_явдал2          = Узбекийн Абул хайр хан мөхөөв. |үйл_явдалын_огноо2            = 1446 |тогтносон_үйл_явдал3          = |үйл_явдалын_огноо3            = |удирдагчийн_цол1              = Орда хан |удирдагчийн_нэр1              = 1227-1251 |удирдагчийн_цол2              = Урус хан |удирдагчийн_нэр2              = 1374-1376 |хууль_тогтоогч                = |дээд_танхим                   = |доод_танхим                   = |газар_нутаг_км2               = |хүн_амын_тооцоо               = |хүн_ам_тооцоолсон_он          = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс   = |хүн_амын_тооллого             = |хүн_ам_тоолсон_он             = |тэмдэглэл                     = }} {{Монголчуудын түүх}} '''Цагаан Ордны Улс''' нь XIII-XV зууны үеийн [[Алтан Орд|Алтан Ордны Улс]]ын хараат улс юм. Энэ улсыг [[Зүчи|Зүчи ханы]] том хүү [[Орда хан]] байгуулсан. Энэ улс нь одоогийн [[Казахстан|Казахстаны]] хойд, зүүн хойд, [[Сибирь|Сибирийн]] төв ба өмнөд хэсэг, [[Енисей мөрөн|Енисей мөрний]] сав газар багтаж байсан. Цагаан Ордны Улс нь өөрийн гэсэн хан эзэнтэй ч, [[Алтан Орд|'''Зүчийн Улс''']]ын зүүнгар нь болох тул, [[Бэрх Сарай|Бэрх Сарайд]] суух хааны нэрийг аливаа зарлиг, зоосон мөнгөний тэргүүнд тавьдаг байжээ. 1370-1390-ээд оны хооронд хаан ширээний төлөө үймээн самуун өрнөж байсан тул хүч чадал нь их суларчээ. 1446 онд [[Зүчи|Зүчи хааны]] хүү [[Шибан]]ы удмын [[Абулхайр хан|Абулхайр]] хан өөртөө өөртөө нэгтгэсэн. [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Төв Азийн түүх]] [[Ангилал:Хойд Азийн түүх]] [[Ангилал:Алтан Ордны Улс]] [[Ангилал:Их Монгол Улс]] tga3v5i24gn0rff47zfp2wuf3cqvkm5 0 33765 708344 627617 2022-08-12T10:40:58Z Munkhzaya.E 32380 /* Цахим холбоос */ wikitext text/x-wiki '''Порту Алегри''' ([[португалаар]] Porto Alegre, [[оросоор]] По́рту-Але́гри) — [[Бразил улс|Бразил]] улсын [[Риу Гранди ду Сул]] мужийн төв, 1.4 сая хүнтэй хот. == Зураг == <gallery> Зураг:Vista parcial do Mercado Público de Porto Alegre.jpg| Зураг:Gasômetro visto do guaiba.jpg| Зураг:Margs vista da rua siqueira campos.jpg| </gallery> == Уур амьсгал == {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = | DIAGRAMM TEMPERATUR = | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = [http://wetterkontor.de/de/klima/klima2.asp?land=br&stat=83967 wetterkontor.de] | Überschrift = | Ort = Порту Алегри <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = 30.2 | hmfeb = 30.1 | hmmär = 28.3 | hmapr = 25.2 | hmmai = 22.1 | hmjun = 19.4 | hmjul = 19.7 | hmaug = 20.4 | hmsep = 21.8 | hmokt = 24.4 | hmnov = 26.7 | hmdez = 29.0 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = 20.5 | lmfeb = 20.8 | lmmär = 19.3 | lmapr = 16.3 | lmmai = 13.0 | lmjun = 10.7 | lmjul = 10.7 | lmaug = 11.5 | lmsep = 13.1 | lmokt = 15.0 | lmnov = 17.0 | lmdez = 18.9 <!-- durchschnittliche Temperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | avjan = | avfeb = | avmär = | avapr = | avmai = | avjun = | avjul = | avaug = | avsep = | avokt = | avnov = | avdez = <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 100 | nbfeb = 109 | nbmär = 104 | nbapr = 86 | nbmai = 95 | nbjun = 133 | nbjul = 122 | nbaug = 140 | nbsep = 139 | nbokt = 114 | nbnov = 104 | nbdez = 101 <!-- durchschnittliche Anzahl täglicher Sonnenstunden für den jeweiligen Monat in h/d --> | shjan = 7.7 | shfeb = 7.4 | shmär = 6.5 | shapr = 6.0 | shmai = 5.4 | shjun = 4.5 | shjul = 4.8 | shaug = 4.9 | shsep = 5.0 | shokt = 6.5 | shnov = 7.2 | shdez = 7.9 | wtjan = 25 | wtfeb = 25 | wtmär = 26 | wtapr = 25 | wtmai = 24 | wtjun = 23 | wtjul = 22 | wtaug = 22 | wtsep = 21 | wtokt = 22 | wtnov = 23 | wtdez = 24 | rdjan = 10 | rdfeb = 9 | rdmär = 9 | rdapr = 7 | rdmai = 9 | rdjun = 10 | rdjul = 10 | rdaug = 10 | rdsep = 9 | rdokt = 9 | rdnov = 9 | rddez = 9 | lfjan = 71 | lffeb = 74 | lfmär = 75 | lfapr = 77 | lfmai = 81 | lfjun = 82 | lfjul = 81 | lfaug = 79 | lfsep = 78 | lfokt = 74 | lfnov = 71 | lfdez = 69 }} == Цахим холбоос == {{Commonscat|Porto Alegre}} * [https://www.camarapoa.rs.gov.br/ Хотын захиргааны албан ёсны цахим хуудас] [[Ангилал:Порту Алегри| ]] [[Ангилал:Бразилын хот]] [[Ангилал:Бразилын холбооны улсын нийслэл]] [[Ангилал:Бразилын их сургуулийн хот]] [[Ангилал:Далайн боомттой суурин]] [[Ангилал:Риу Гранди ду Сулын суурин]] [[Ангилал:Саятан хот]] [[Ангилал:Риу Гранди ду Сулын коммун]] [[Ангилал:1772 онд байгуулагдсан]] 6fvtw81kww6y5yvnkhp17vvuzegm7bx 0 35068 708379 691583 2022-08-12T10:53:01Z Munkhzaya.E 32380 /* Эшлэл */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Оросын суурин |mongolischer Name = Владикавказ |Name in Landessprache = Владикавказ |Name in Landessprache2 = Дзӕуджыхъӕу |Landessprache2 = os |Wappen = Coat_of_arms_of_Vladikavkaz.png |Flagge = |lat_deg = 43 |lat_min = 01 |lat_sec = 00 |lon_deg = 44 |lon_min = 41 |lon_sec = 00 |Art des Gebietes = Хотын тойрог |Gebiet = |Gebiet in der Tabelle = |innere Gliederung = |Bezeichnung des Oberhaupts = Засаг дарга |Oberhaupt = Икаев Кузьмич |Gründungsjahr = 1784 он |erste Erwähnung = |frühere Namen = Орджоникидзе <small>(1931–1944 он)</small><br />Дзауджикау <small>(1944–1954 он)</small><br />Орджоникидзе <small>(1954–1990 он)</small> |Status = Хот |Status seit = 1860 оноос хойш |Fläche = 291.61 |Art der Höhe = |Höhe des Zentrums = 680 |offizielle Sprache = |offizielle Sprache-ref = |Ballungsraum = |nationale Zusammensetzung = |Zusammensetzung nach Religionen = |Telefonvorwahl = (+7)8672 |Postleitzahl = 362000–362049 |OKATO = 90401 |Webseite = [http://vladikavkaz-osetia.ru/ vladikavkaz-osetia.ru/] }} '''Владикавказ''' ([[оросоор]] Владикавка́з, орчуулбал: Кавказын нурууг эрхшээ; [[Осет хэл|осетоор]] Дзæуджыхъæу, [{{IPA|d͡zəud͡ʒɨqəu}}]) — [[Орос улс|Орос]] улсын [[Умард Осети|Умард Осети-Аланийн Бүгд Найрамдах Улсын]] нийслэл, 310,070 хүнтэй [[хот]]. Тус хот нь [[Гүрж]]ийн хилийн ойр, [[Терек гол]]ын бэлчирт оршдог. == Түүх == Оросын өмнөд хошууны амбан захирагч [[Григорий Александрович Потёмкин]] 1870 онд энэ хотыг анх бэхлэлтээр осетийн тосгон ''Дзауджикаугийн'' ойролцоо босгов. Энэхүү бэхлэлт нь [[Кавказын нуруу]]н дахь уулын дайнч овгуудын эсрэг чухал үүрэг гүйцэтгэх ёстойгоос гадна [[Оросын эзэнт гүрэн|Оросын эзэнт гүрний]] өмнөд зүгт газар нутгаа өргөжүүлэх замыг хамгаалах зорилготой байв. 1799 онд Владикавказаас эхлэн [[Их Кавказын нуруу]]гаар дамжин [[Тбилиси]] хүртэлх [[Гүржийн явган цэргийн зам]]ыг нээв. Гэвч энэ төлөвлөгөө эхний ээлжинд нурсан ба учир нь кавказын босогчид Владикавказыг эзлэн юу ч үгүй шатааж орхив. 1801 онд [[Гүржийн түүх|Гүржийг бүрэлдэхүүндээ оруулсны]] дараа л Владикавказ шинээр хөгжлийн шатандаа оржээ. Хотыг дахин босгож, шинээр хороололууд нэмж барин тэндээ [[казакууд]]ыг суулгав. Удалгүй Владикавказ [[Иран|Перстэй]] хийх худалдааны төв болон хувирчээ. Владикавказын хүн амын тоо ч эрчимтэй нэмэгдэн, олон үндэстнүүдээс бүрдэх болсны дотор [[Осети ястан|Осетичууд]], [[Оросууд]], [[Арменчууд]], [[Гүржүүд]] болон өөр бусад цөөнх үндэстнүүд ч орж байлаа. 1875 онд [[Донын Ростов|Дон дахь Ростов]] руу төмөр замын шугам тавьсан бол дараа нь [[Баку]] руу буюу өнөөгийн [[Азербайжан]]ы нийслэлийг төмөр замтай холбожээ. Хотын нэр нь 1931 оноос 1944 он хүртэл, мөн 1954 оноос 1990 оныг хүртэл ''Орджоникидзе'' гэх нэртэй байв. Энэ нэр нь гүржийн коммунист [[Григорий Константинович Орджоникидзе|Григорий Орджоникидзегийн]] нэрээр нэрлэгдсэн бөгөөд тэрбээр [[Улаан арми|Улаан ажилчин, тариачны армийн]] [[11-р Арми (улаан арми)|11-р армийг]] удирдан 1921 оны хоёрдугаар сард гүржийг эзэлсэн байна. 1944 оноос 1954 оныг хүртэл ''Дзауджикау'' гэх нэртэй байсан нь осети нэрийн кирилл хувилбар юм. [[ЗХУ-ын задрал|ЗХУ-ын задрахын]] өмнөхөн хуучин нэрээ авсан аж. === Хүн амын өсөлт === {| class="wikitable" ! Он ! Хүн ам |- | 1897 || align="right" | 43.740 |- | 1939 || align="right" | 130.755 |- | 1959 || align="right" | 164.420 |- | 1970 || align="right" | 236.200 |- | 1979 || align="right" | 278.930 |- | 1989 || align="right" | 300.198 |- | 2002 || align="right" | 315.608 |- | 2010 || align="right" | 311.693 |} <small>''Зүүлт:'' Хүн амын тооллогын мэдээ</small> ==Зураг== <gallery widths="200px" heights="150px"> Зураг:Vladikavkaz. Near railway station.JPG Зураг:ВладТрамвай.jpg Зураг:Stadium Spartak Vladikavkaz.JPG </gallery> == Цаг агаар == {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = aktiviert | DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/107/c01035.htm Roshydromet] | Überschrift = | Ort = Владикавказ <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = 1.8 | hmfeb = 2.1 | hmmär = 7.2 | hmapr = 15.3 | hmmai = 19.9 | hmjun = 23.3 | hmjul = 25.4 | hmaug = 24.6 | hmsep = 20.6 | hmokt = 14.4 | hmnov = 9.0 | hmdez = 4.4 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = −8.1 | lmfeb = −6.9 | lmmär = −2.0 | lmapr = 4.6 | lmmai = 9.4 | lmjun = 12.7 | lmjul = 15.3 | lmaug = 14.4 | lmsep = 10.5 | lmokt = 4.3 | lmnov = 0.1 | lmdez = −4.7 <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 26 | nbfeb = 29 | nbmär = 48 | nbapr = 86 | nbmai = 148 | nbjun = 157 | nbjul = 120 | nbaug = 93 | nbsep = 73 | nbokt = 51 | nbnov = 40 | nbdez = 33 <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 6 | rdfeb = 6 | rdmär = 8 | rdapr = 10 | rdmai = 14 | rdjun = 14 | rdjul = 11 | rdaug = 9 | rdsep = 8 | rdokt = 7 | rdnov = 7 | rddez = 6 }} == Цахим холбоос == {{Commonscat|Vladikavkaz|Владикавказ}} {{Wiktionary}} * [http://vladikavkaz-osetia.ru/ Хотын захиргааны албан ёсны цахим хуудас] == Эшлэл == <references /> [[Ангилал:Владикавказ| ]] [[Ангилал:Оросын хот]] [[Ангилал:Оросын их сургуулийн хот]] [[Ангилал:Оросын холбооны мужийн нийслэл]] [[Ангилал:Умард Осетийн суурин]] [[Ангилал:1784 онд байгуулагдсан]] 2qbq1sqet4v40mvjjugqw7of6vbaw5w 0 35075 708358 619530 2022-08-12T10:43:42Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Оросын суурин |mongolischer Name = Ставрополь |Name in Landessprache = |Wappen = Coat of Arms of Stavropol (1994).png |Flagge = Stavropol flag.svg |lat_deg = 45 |lat_min= 03 |lat_sec= 00 |lon_deg = 41 |lon_min= 59 |lon_sec= 00 |Art des Gebietes = Хотын тойрог |Gebiet = |Gebiet in der Tabelle = |innere Gliederung = |Bezeichnung des Oberhaupts = Засаг дарга |Oberhaupt = Дмитрий Семёнов |Gründungsjahr = 1777 он |erste Erwähnung = |frühere Namen = Ставрополь-Кавказский <small><br />(1777–1935)</small><ref>[https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%9C%D0%AD%D0%A1%D0%91%D0%95/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D0%B2%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D1%8C-%D0%9A%D0%B0%D0%B2%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9 МЭСБЕ/Ставрополь-Кавказский]</ref><br />Ворошиловск <small>(1935–1943)</small> |Status = Хот |Status seit = 1785 оноос хойш |Fläche = 242 |Art der Höhe = |Höhe des Zentrums = 550 |offizielle Sprache = |offizielle Sprache-ref = |Ballungsraum = |nationale Zusammensetzung = |Zusammensetzung nach Religionen = |Telefonvorwahl = (+7) 8652 |Postleitzahl = 355000–355047 |OKATO = 07401 |Webseite = [http://stavropol.stavkray.ru/ stavropol.stavkray.ru] }} '''Ставрополь''' ([[оросоор]] Ста́врополь ) — [[Орос улс]]ын [[Ставрополийн хязгаар]]ын [[төв]], дөчин нэгэн түмэн хүний [[хот]]. ==Зураг== <gallery widths="200px" heights="150px"> Зураг:Гостиница Intourist. Ставрополь.JPG Зураг:Stavropol centre.JPG Зураг:Dynamo-Stavropol russian stadium.jpg </gallery> == Цаг агаар == {{Уур амьсгалын хүснэгт | float = none | TABELLE = aktiviert | DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/107/c01028.htm Roshydromet] | Überschrift = | Ort = Ставрополь <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = −0.2 | hmfeb = 1.8 | hmmär = 6.4 | hmapr = 15.5 | hmmai = 20.9 | hmjun = 24.6 | hmjul = 27.8 | hmaug = 26.7 | hmsep = 22.1 | hmokt = 14.6 | hmnov = 8.4 | hmdez = 3.1 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = −6.8 | lmfeb = −5.1 | lmmär = −1.6 | lmapr = 5.2 | lmmai = 10.3 | lmjun = 14.2 | lmjul = 17.0 | lmaug = 15.6 | lmsep = 11.6 | lmokt = 5.6 | lmnov = 1.3 | lmdez = −3.2 <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 29 | nbfeb = 27 | nbmär = 31 | nbapr = 45 | nbmai = 74 | nbjun = 78 | nbjul = 60 | nbaug = 56 | nbsep = 44 | nbokt = 41 | nbnov = 45 | nbdez = 41 <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 6 | rdfeb = 6 | rdmär = 7 | rdapr = 7 | rdmai = 9 | rdjun = 8 | rdjul = 8 | rdaug = 6 | rdsep = 6 | rdokt = 6 | rdnov = 8 | rddez = 8 }} == Цахим холбоос == {{Commonscat|Stavropol|Ставрополь}} {{Wiktionary}} * [http://www.stavropol.ru/ Хотын захиргааны албан ёсны цахим хуудас] == Эшлэл == {{Reflist}} [[Ангилал:Ставрополийн хязгаарын суурин]] [[Ангилал:Ставрополь| ]] [[Ангилал:Оросын хот]] [[Ангилал:Оросын холбооны мужийн нийслэл]] [[Ангилал:1777 онд байгуулагдсан]] 60rg686g8z38jdydsasyp4nvp7i5lpu 0 37784 708322 699327 2022-08-12T07:42:37Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki {{multiple image | align = right | direction = vertical | width = 250 | image1 = UlaanBaatar-2009.jpg | caption1 = Монголын ганц саятан хот [[Улаанбаатар]] | image2 = Tour Eiffel, École militaire, Champ-de-Mars, Palais de Chaillot, La Défense - 03.jpg | caption2 = Францын ганц саятан хот [[Парис]] | image3 = Road junction @ Sitnyakovo blvd, Sofia.jpg | caption3 = Болгарын ганц саятан хот [[Софи]] | image4 = Kaohsiung Skyline 2020.jpg | caption4 = Тайванийн [[Гаошюн]] | image5 = City bowl.jpg | caption5 = ӨАБНУ-ын тавын нэг [[Кейптаун]] | image6 = Melbourne Skyline from Rialto Equirectangular Crop - Nov 2008.jpg | caption6 = Австралийн хэдийн нэг [[Мельбурн]] | image7 = 26 - New York - Octobre 2008.jpg | caption7 = Америкийн [[Нью-Йорк]] | image8 = Busan View.jpg | caption8 = Өмнөд Солонгосын [[Пүсань]] | image9 = Belo Horizonte (2).jpg | caption9 = Бразилын [[Белу-Оризонти]] }} '''Саятан хот''' гэж [[сая]]ас их [[хүн ам]]тай [[хот]]ыг хэлнэ. ==Улс улсын саятан хотууд== {| class="wikitable" ! № !! Улс, орон !! Саятан хотын тоо !! Саятан хотууд |- |1 |[[Хятад]] |53-61<ref>[http://world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&des=wg&srt=pnan&col=abcdefghinoq&msz=1500&geo=-54 Города Китая]</ref><ref>[http://www.citypopulation.de/China-UA.html Главные города Китая]</ref>-ээс 199<ref>199 [[Городской округ (КНР)|городских округов Китая]] (без учёта [[Тайвань|Тайваня]]), то есть города с подчинёнными им окружными территориями.</ref><ref>[http://www.international.ucla.edu/eas/statistics/chinacty.htm This list includes China’s 99 cities with populations over one million as of the 1990 national census. United Nations Statistics Division.]</ref> |[[Шанхай]], [[Бээжин]], [[Гуанжоу]], [[Харбин]], [[Хонконг]], [[Шэньжэнь]], [[Чунчин]], [[Өрөмч]], [[Ухань]], [[Ланьжоу]], [[Бугат хот|Бугат]], [[Шинин]], [[Хөфэй]], [[Гуйян]], [[Мүгдэн]], [[Далянь]], [[Ляньюньган]], [[Фужоу]], [[Сямынь]], [[Хуанши]], [[Чанша]], [[Шаоян]], [[Шижяжуан]], [[Таншань]], [[Чиньхуандао]], [[Ханьдань]], [[Чэндэ]], [[Хаалган]], [[Дачин]], [[Хэган]], [[Жямусы]], [[Чичихар]], [[Жэнжоу]], [[Аньян]], [[Кайфэн]], [[Пуян]], [[Наньян]], [[Пиндиншань]], [[Лоян]], [[Синьсян]], [[Синьян]], [[Гирин хот|Гирин]], [[Чанчунь]], [[Наньчан]], [[Наньжин]], [[Уси]], [[Чанжоу]], [[Сужоу]], [[Янжоу]], [[Янчэн]], [[Сюйчжоу]], [[Тайжоу]], [[Вэньжоу]], [[Нинбо]], [[Ханжоу]], [[Жинань]], [[Чиндао]], [[Жижао]], [[Тайань]], [[Яньтай]], [[Зыбо]], [[Тайюань]], [[Датун]], [[Линьфынь]], [[Шиань]], [[Хуайань]], [[Суцянь]], [[Лицзян]], [[Куньмин]], [[Хөх хот]], [[Люжоу]], [[Наньнин]], [[Тяньжинь]], [[Фуян]], [[Иян]], [[Юэян]], [[Хайкоу]], [[Хуайбэй]], [[Хуайнань]], [[Шаогуань]], [[Фошань]], [[Дунгуань]], [[Шаньтоу]], [[Чжаньцзян]], [[Чжуншань]], [[Чжухай]], [[Инкоу]], [[Ляоян]], [[Фүшинь]], [[Фушунь]], [[Бэньси]], [[Аньшань]], [[Гуанъюань]], [[Наньчун]], [[Чэньжоу]], [[Чэндү]], [[Дэян]], [[Зыгун]], [[Паньжихуа]], [[Эжоу]], [[Ичан]], [[Мяньян]], [[Линьи]], [[Жэньзян]], [[Ибинь]], [[Уху]], [[Вэйфан]], [[Баодин]], [[Баози]], [[Хэзэ]], [[Шанжао]], [[Дунъин]], [[Ляочэн]], [[Божоу]], [[Хэнъян]], [[Путянь]] |- |2 |[[Энэтхэг]] |54<ref>[http://www.citypopulation.de/India-Agglo.html Главные города Индии]</ref> |[[Мумбай]], [[Дели]], [[Калькутта]], [[Ченнай]], [[Бангалор]], [[Хайдарабад]], [[Ахмадабад]], [[Пуна]], [[Сурат]], [[Жайпур]], [[Канпур]], [[Лакхнау]], [[Нагпур]], [[Газиабад]], [[Индаур]], [[Коямпуттур]], [[Кочин]], [[Патна]], [[Каликут]], [[Бхопал]], [[Триссур]], [[Вадодара]], [[Агра]], [[Вишакхапатнам]], [[Малаппурам]], [[Тируванантапурам]], [[Каннур]], [[Лудхияна]], [[Нашик]], [[Вижаявада]], [[Мадурай]], [[Варанаси]], [[Мирут]], [[Фаридабад]], [[Ражкот]], [[Жамшедпур]], [[Шринагар]], [[Жабалпур]], [[Асансол]], [[Васаи-Вирар]], [[Аллахабад]], [[Дханбад]], [[Кальян]], [[Аурангабад]], [[Амритсар]], [[Жодхпур]], [[Ранчи]], [[Райпур]], [[Коллам]], [[Гвалиор]], [[Бхилаи]], [[Чандигарх]], [[Тируччираппалли]], [[Кота]] |- |3 |[[Орос]] |15<ref>[http://www.citypopulation.de/Russia-Cities.html Главные города России]</ref><ref>[http://web.archive.org/web/20070208043245/http://www.gks.ru/free_doc/2006/b06_13/04-14.htm Список городов России с населением более 1 млн человек на сайте Госкомстата]</ref> |[[Москва]]<ref>[http://www.mos.ru/wps/portal/WebContent?rubricId=15408 Мониторинг — 2009 год. Демография.]</ref>, [[Санкт-Петербург]]<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/2009/demo/popul09.htm ОЦЕНКА ЧИСЛЕННОСТИ ПОСТОЯННОГО НАСЕЛЕНИЯ на 1 января 2009 года]</ref>, [[Новосибирск]], [[Екатеринбург]], [[Доод Новгород]], [[Самар хот|Самар]], [[Казань]], [[Омск]], [[Челябинск]], [[Уфа]], [[Донын Ростов]], [[Волгоград]], [[Пермь]], [[Красноярск]] <ref>[http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=9c4bcf27-2354-471f-ad4b-b4ef58b01462&docsid=1336947 Население Волгограда — 2010 год]</ref>,[[Воронеж]] |- |4 |[[Бразил]] |14<ref>[http://www.citypopulation.de/Brazil-Cities.html Главные города Бразилии]</ref><ref>[http://www.ibge.gov.br/english/estatistica/populacao/estimativa2009/estimativa.shtm Бразильская оценка численности населения на 1 июля 2009 года]</ref> — 15<ref>[http://world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&des=wg&geo=-39&srt=pnan&col=abcdefghinoq&msz=1500 Города Бразилии]</ref> |[[Сан-Паулу]], [[Рио-де-Жанейро]], [[Салвадор (Баия)|Салвадор]], [[Белу-Оризонти]], [[Форталеза]], [[Бразилиа]], [[Куритиба]], [[Манаус]], [[Ресифи]], [[Белен (Пара)|Белен]], [[Порту-Алегри]], [[Гояния]], [[Гуарульюс]], [[Кампинас]], [[Сан-Гонсалу (Рио-де-Жанейро)|Сан-Гонсалу]] |- |5 |[[Индонез]] |11<ref>[http://www.citypopulation.de/Indonesia.html Главные города Индонезии]</ref>—13<ref>[http://world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&des=wg&srt=pnan&col=abcdefghinoq&msz=1500&geo=-101 Города Индонезии]</ref> |[[Жакарта]], [[Сурабая]], [[Баньдун]], [[Медан]], [[Бекаси]], [[Тангеран]], [[Семаран]], [[Депок]], [[Палембан]], [[Макасар]], [[Тангеран-Селатан]], [[Батам]], [[Богор]] |- |6 |[[Япон]] |12<ref>[http://www.citypopulation.de/Japan-Cities.html Главные города Японии]</ref><ref>[http://www.nationsonline.org/oneworld/japan_cities.htm United Nations Statistics Division — Citydata, December 2002]</ref> |[[Токио]], [[Ёкохама]], [[Осака]], [[Нагоя]], [[Саппоро]], [[Кобе]], [[Киото]], [[Фүкүока]], [[Кавасаки (хот)|Кавасаки]], [[Сайтама]], [[Хирошима]], [[Сэндай]] |- |7 |[[Нигери]] |3<ref>[http://www.citypopulation.de/Nigeria.html Главные города Нигерии]</ref>-11<ref>[http://world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&des=wg&srt=pnan&col=abcdefghinoq&msz=1500&geo=-158 Города Нигерии]</ref> |[[Лагос]], [[Кано (Нигерия)|Кано]], [[Ибадан]]; [[Бенин-Сити]], [[Порт-Харкорт]], [[Кадуна]], [[Аба (город)|Аба]], [[Абуджа]], [[Майдугури]], [[Илорин]], [[Варри]] |- |8 |[[Мексик]] |10<ref>[http://www.citypopulation.de/Mexico-Cities.html Главные города Мексики]</ref><ref>[http://en.allexperts.com/e/l/li/list_of_cities_in_mexico.htm List of cities in Mexico at allexperts.com]</ref> |[[Мехико]], [[Гвадалахара]], [[Монтеррей]], [[Пуэбла-де-Сарагоса]], [[Чиуауа]], [[Сьюдад-Хуарес]], [[Тихуана]], [[Леон (Гуанахуато)|Леон]], [[Несауалькойотль]], [[Запопан]] |- |9 |[[БНСУ]] |10<ref>[http://world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&des=wg&srt=pnan&col=abcdefghinoq&msz=1500&geo=-119 Города Южной Кореи]</ref><ref>[http://www.citypopulation.de/KoreaSouth-Mun.html Главные города Республики Корея]</ref> |[[Сөүл]], [[Пүсань]], [[Инчон]], [[Тэгү]], [[Тэжонь]], [[Куанжү]], [[Чанвонь]], [[Сүвонь]], [[Үлсань]], [[Соннам]] |- |10 |[[АНУ]] |9<ref>[http://www.citypopulation.de/USA-Cities.html Главные города США]</ref><ref name=PopEstMSA>{{cite web|url=http://hawaii.gov/dbedt/info/census/popestimate/2008_MSA_Hawaii/CBSA_EST2008_05.pdf|format=PDF|title=Table 5. Estimates of Population Change for Metropolitan Statistical Areas and Rankings: July 1, 2007 to July 1, 2008|work=2008 Population Estimates|publisher=U.S. Census Bureau|date=2009-03-19|accessdate=2009-10-11|deadlink=404|archiveurl=http://www.webcitation.org/5lpvuJzkG|archivedate=2009-12-07}}</ref> |[[Нью-Йорк]], [[Лос-Анжелес]], [[Чикаго]], [[Хьюстон]], [[Финикс]], [[Филадельфия]], [[Сан-Антонио]], [[Даллас]], [[Сан-Диего]] |- |11 |[[Пакистан]] |9<ref>[http://world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&des=wg&srt=pnan&col=abcdefghinoq&msz=1500&geo=-172 Города Пакистана]</ref><ref>{{cite web|url=http://concise.britannica.com/ebc/article-9374991/Peshawar|title=Peshawar|publisher=Encyclopaedia Britannica|accessdate=2008-01-14|archiveurl=http://www.webcitation.org/66m8u7PUg|archivedate=2012-04-08}}</ref><ref>[http://www.citypopulation.de/Pakistan-100T.html Главные города Пакистана]</ref> |[[Карачи]], [[Лахор]], [[Фейсалабад]], [[Равалпинди]], [[Хайдарабад]], [[Мултан]], [[Гужранвала]], [[Пешавар]], [[Исламабад]] |- |12 |[[Иран]] |8<ref>[http://www.citypopulation.de/Iran50T.html Главные города Ирана]</ref><ref>[http://archive.is/20130210015610/world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&des=wg&srt=pnan&col=abcdefghinoq&msz=1500&geo=-106 Города Ирана]</ref> |[[Тегеран]], [[Мешхед]], [[Кереж]], [[Тебриз]], [[Шираз]], [[Исфахан]], [[Кум хот|Кум]], [[Ахваз]] |- |13 |[[Турк]] |6<ref>[http://www.citypopulation.de/Turkey-C50.html Главные города Турции]</ref> |[[Стамбул]], [[Анкара]], [[Измир]], [[Бурса]], [[Адана]], [[Газиантеп]] |- |14 |[[Австрали]] |5<ref>[http://www.citypopulation.de/Australia-UC.html Главные города Австралии]</ref><ref name="3218.0">{{Cite web|publisher=Australian Bureau of Statistics|title=3218.0 - Regional Population Growth, Australia, 2007-08|url=http://www.abs.gov.au/AUSSTATS/abs@.nsf/DetailsPage/3218.02007-08?OpenDocument|archiveurl=http://www.webcitation.org/66m8v0Mtu|archivedate=2012-04-08}}</ref> |[[Сидней]], [[Мельбурн]], [[Брисбен]], [[Перт]], [[Аделаид]] |- |15 |[[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс]] |5<ref>[http://www.citypopulation.de/SouthAfrica-UA.html Главные города ЮАР]</ref> |[[Йоханнесбург]], [[Кейптаун]], [[Претори]], [[Дурбан]], [[Соуэто]] |- |16 |[[Бангладеш]] |5<ref>[http://www.webcitation.org/query?url=http://world-gazetteer.com/wg.php?x=%26men=gcis%26lng=en%26des=wg%26srt=pnan%26col=abcdefghinoq%26msz=1500%26geo=-29&date=2011-08-26+07:19:45 Города Бангладеш]</ref> |[[Дакка]], [[Читтагонг]], [[Нараянганж]], [[Кхулна]], [[Газипур]] |- |17 |[[Египет]] |4<ref>[http://www.citypopulation.de/Egypt.html Главные города Египта]</ref> |[[Каир]], [[Александр хот|Александр]], [[Гиза]], [[Шубра-Эль-Хейма]] |- |18 |[[Колумби]] |4<ref>[http://www.citypopulation.de/Colombia.html Главные города Колумбии]</ref> |[[Богота]], [[Барранкилья]], [[Кали хот|Кали]], [[Медельин]] |- |19 |[[Канад]] |4<ref>[http://www.citypopulation.de/Canada-UA.html Главные города Канады]</ref><ref>[http://www.canada-city.ca/ Canada and Canadian Cities]</ref> |[[Торонто]], [[Монреаль]]<ref>[http://recherche.ville.montreal.qc.ca/eng/?c_18467=on&t=0&s=&q=population 1 812 723 жителей Монреаля 2001]</ref>, [[Калгари]], [[Оттава]] |- |20 |[[Венесуэл]] |4<ref>[http://www.citypopulation.de/Venezuela.html Главные города Венесуэлы]</ref> |[[Каракас]], [[Маракайбо хот|Маракайбо]], [[Валенси (Венесуэл)|Валенси]], [[Баркисимето]] |- |21 |[[Филиппин]] |4<ref>[http://www.census.gov.ph/data/publications/PIF2008_final.pdf Philippines in Figures 2008, National Statistics Office of the Philippines]</ref><ref>[http://www.census.gov.ph/data/sectordata/2007/province.pdf Population and Annual Growth Rates by Region, Province, and Highly Urbanized City: Population Censuses 1995, 2000, and 2007]</ref> |[[Манил]], [[Кесон]], [[Калоокан]], [[Давао]] |- |22 |[[Саудын Араб]] |4<ref>[http://www.citypopulation.de/SaudiArabia.html Главные города Саудовской Аравии]</ref><ref>[http://world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&des=wg&srt=pnan&col=abcdefghinoq&msz=1500&geo=-185 Города Сауди Аравии]</ref> |[[Эр-Рияд]], [[Жидда]], [[Мекка]], [[Медина]] |- |23 |[[Герман]] |4<ref>[http://www.citypopulation.de/Deutschland-Cities.html Главные города Германии]</ref> |[[Берлин]], [[Мюнхен]], [[Хамбург]], [[Кёльн]] |- |24 |[[Ирак]] |4<ref>[http://www.citypopulation.de/Iraq.html Главные города Ирака]</ref><ref>[http://www.globalsecurity.org/military/world/iraq/city.htm Iraq — Major Cities]</ref> |[[Багдад]], [[Мосул]], [[Басра]], [[Эрбиль]] |- |25 |[[Бүгд Найрамдах Ардчилсан Конго Улс|БНАКУ]] |3<ref>[http://www.citypopulation.de/CongoDemRep.html Главные города Демократической Республики Конго]</ref>-4<ref>[http://world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&des=wg&srt=pnan&col=abcdefghinoq&msz=1500&geo=-46 Города ДРК (Конго)]</ref> |[[Киншаса]], [[Лубумбаши]], [[Мбужи-Майи]], [[Кананга хот|Кананга]] |- |26 |[[Марокко]] |3<ref>[http://www.citypopulation.de/Morocco.html Главные города Марокко]</ref>-4<ref name="Марок."/> |[[Касабланка]], [[Рабат]], [[Марракеш]]<ref name=popu>{{cite web|url=http://www.hcp.ma/pubData/Demographie/RGPH/Populationlegale(1).pdf|title=Recensement Général De La Population Et De L'Habitat De 2004|accessdate=2009-03-27|format=|work=hcp.ma|archiveurl=http://www.webcitation.org/66m8wsM9m|archivedate=2012-04-08}}</ref>, [[Фес]]<ref name="Марок.">[http://www.webcitation.org/query?url=http://world-gazetteer.com/wg.php?x=%26men=gcis%26lng=en%26des=wg%26srt=pnan%26col=abcdefghinoq%26msz=1500%26geo=-134&date=2012-08-06+22:15:06 Города Марокко]</ref> |- |27 |[[Украин]] |3<ref name="stat2013">[http://ukrstat.org/uk/druk/publicat/kat_u/2013/sb/06_13/sb_nnas_2012.zip Численность населения Украины по состоянию на 1 января 2013 г.] с оценками численности наличного населения по регионам, районам, горсоветам и городским населённым пунктам на 1 января 2011, 2012 и 2013 гг. // [http://ukrstat.org/uk/menu/publikac.htm Публикации Укрстата]</ref><ref>[http://www.citypopulation.de/Ukraine-Cities.html Главные города Украины]</ref> |[[Киев]], [[Харьков]], [[Одесса]]<ref name="stat2013"/> |- |28 |[[Аргентин]] |3<ref>[http://www.citypopulation.de/Argentina.html Главные города Аргентины]</ref><ref>[http://www.indec.mecon.ar/nuevaweb/cuadros/2/estimaciones-serie34.pdf INDEC: estimaciones de población]</ref> |[[Буэнос-Айрес]], [[Кордова (город, Аргентина)|Кордова]], [[Росарио]] |- |29 |[[Тайвань]]<ref>[http://world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&des=wg&srt=pnan&col=abcdefghinoq&msz=1500&geo=-218 Города Тайваня]</ref><ref>[[Китайская Республика]] — [[частично признанное государство]]</ref> |3<ref>{{Из|Кругосвет|ссылка=http://slovari.yandex.ru/dict/krugosvet/article/2/25/1002327.htm}}</ref> |[[Тайбэй]], [[Гаошюн]], [[Тайжун]]<ref>Согласно [[Административное деление Китайской Народной Республики|административно-территориальному делению]] [[Китайская Народная Республика|Китайской Народной Республики]] [[Тайбэй]] расположен в [[Провинция (КНР)|провинции]] [[Тайвань (провинция Китайской Народной Республики)|Тайвань]] [[Китайская Народная Республика|Китайской Народной Республики]]</ref> |- |30 |[[Их Британи]] |2<ref>[http://www.citypopulation.de/UK-Cities.html Главные города Великобритании]</ref> |[[Лондон]], [[Бирмингем]]<ref>[http://www.statistics.gov.uk/downloads/theme_population/Mid_2008_UK_England_&_Wales_Scotland_and_Northern_Ireland_27_08_09.zip Население Бирмингема с statistics.gov.uk]</ref> |- |31 |[[Вьетнам]] |2<ref>[http://www.citypopulation.de/Vietnam.html Главные города Вьетнама]</ref> |[[Ханой]], [[Хошимин]] |- |32 |[[Испани]] |2<ref>[http://www.citypopulation.de/Spain-Cities.html Главные города Испании]</ref> |[[Мадрид]], [[Барселон]] |- |33 |[[Итали]] |2<ref>[http://www.citypopulation.de/Italy-Cities.html Главные города Италии]</ref> |[[Ром]], [[Милан]] |- |34 |[[Сири]] |2<ref>[http://www.citypopulation.de/Syria.html Главные города Сирии]</ref> |[[Дамаск]], [[Халеб]] |- |35 |[[Эквадор]] |2<ref>[http://www.citypopulation.de/Ecuador.html Главные города Эквадора]</ref> |[[Кито]], [[Гуаякиль]] |- |36 |[[Гана]] |2<ref>[http://www.citypopulation.de/Ghana.html Главные города Ганы]</ref> |[[Аккра]], [[Кумаси]] |- |37 |[[Камерун]] |2<ref>[http://www.citypopulation.de/Cameroon.html Главные города Камеруна]</ref> |[[Дуала (город)|Дуала]], [[Яунде]] |- |38 |[[Судан]] |2<ref>[http://www.citypopulation.de/Sudan.html Главные города Судана]</ref> |[[Хартум]], [[Омдурман]] |- |39 |[[Боливи]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Bolivia.html Главные города Боливии]</ref>-2<ref>[http://world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&des=wg&srt=pnan&col=abcdefghinoq&msz=1500&geo=-38 Города Боливии]</ref> |[[Санта-Крус-де-ла-Сьерра]], [[Эль-Альто]] |- |40 |[[Мьянмар]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Myanmar.html Главные города Мьянмы]</ref>-2<ref>[http://world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&des=wg&srt=pnan&col=abcdefghinoq&msz=1500&geo=-141 Города Мьянмы]</ref> |[[Янгон]], [[Мандалай]] |- |41 |[[Кени]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Kenya.html Главные города Кении]</ref> |[[Найроби]] |- |42 |[[Арабын Нэгдсэн Эмират Улс|АНЭУ]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/UAE.html Главные города ОАЭ]</ref> |[[Дубай хот|Дубай]] |- |43 |[[Тайланд]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Thailand.html Главные города Таиланда]</ref> |[[Бангкок]] |- |44 |[[Сингапур]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Singapore.html Главный город Сингапура]</ref> |[[Сингапур]] |- |45 |[[Серби]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Serbia.html Главные города Сербии]</ref> |[[Белград]] |- |46 |[[Зимбабве]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Zimbabwe.html Главные города Зимбабве]</ref> |[[Хараре]] |- |47 |[[Йемен]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Yemen.html Главные города Йемена]</ref> |[[Сана]] |- |48 |[[Мозамбик]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Mocambique.html Главные города Мозамбика]</ref> |[[Мапуту]] |- |49 |[[Австри]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Oesterreich-Cities.html Главные города Австрии]</ref> |[[Вена]] |- |50 |[[Либери]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Liberia.html Главные города Либерии]</ref> |[[Монрови]] |- |51 |[[Малайз]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Malaysia.html Главные города Малайзии]</ref> |[[Куала-Лумпур]] |- |52 |[[Гвиней]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Guinea.html Главные города Гвинеи]</ref> |[[Конакри хот|Конакри]] |- |53 |[[Шинэ Зеланд]] |1<ref>[http://www.nzherald.co.nz/nz/news/article.cfm?c_id=1&objectid=10517584 Auckland’s population rose to about 1,417,000.]</ref> |[[Окленд (Шинэ Зеланд)|Окленд]] |- |54 |[[Хондурас]] |1<ref>[http://www.tourcentroamerica.com/honduras/ver_destino.aspx?codigo=6 Население Тегусигальпы]</ref> |[[Тегусигальпа]] |- |55 |[[Гватемал]] |1<ref>[http://www.guatemalainns.com/guatemala_facts.php Главные города Гватемалы]</ref> |[[Гватемала (город)|Гватемала]] |- |56 |[[Кот-д'Ивуар]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/CotedIvoire.html Главные города Кот-д'Ивуар]</ref> |[[Абижан]] |- |57 |[[Бүгд Найрамдах Конго Улс|БНКонУ]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Congo.html Главные города Республики Конго]</ref> |[[Браззавиль]] |- |58 |[[Никарагуа]] |1<ref>[http://www.managua.gob.ni/index.php?s=2001 Datos Generales de Managua]</ref> |[[Манагуа]] |- |59 |[[Камбож]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Cambodia.html Главные города Камбоджи]</ref> |[[Пномпень]] |- |60 |[[Уругвай]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Uruguay.html Главные города Уругвая]</ref> |[[Монтевидео]] |- |61 |[[Буркина Фасо]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/BurkinaFaso.html Главные города Буркина Фасо]</ref> |[[Уагадугу]] |- |62 |[[Болгар]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Bulgaria-Cities.html Главные города Болгарии]</ref> |[[Софи]] |- |63 |[[Ливан]] |1<ref>[http://www.nationsencyclopedia.com/Asia-and-Oceania/Lebanon-POPULATION.html Население Бейрута]</ref> |[[Бейрут]] |- |64 |[[Мадагаскар]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Madagascar.html Главные города Мадагаскара]</ref> |[[Антананариву]] |- |65 |[[Чили]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Chile.html Главные города Чили]</ref> |[[Сантьяго]] |- |66 |[[Этиоп]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Ethiopia.html Главные города Эфиопии]</ref><ref>[http://tripster.ru/locations/Ethiopia/Addis%20Ababa/ Аддис-Абеба на tripster.ru]</ref> |[[Аддис Абеба]] |- |67 |[[Мали]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Mali.html Главные города Мали]</ref> |[[Бамако]] |- |68 |[[Ангол]] |1<ref>[http://www.who.int/cholera/countries/Angola%20country%20profile%202007.pdf 2007 год]</ref> |[[Луанда]] |- |69 |[[Хаити]] |1<ref>[http://geographie-ville-en-guerre.blogspot.com/2008/08/port-au-prince-la-capitale-dun-pays.html Port-au-Prince : la capitale d’un pays]</ref><ref>[http://www.miamigov.com/mic/pages/SisterCities/PortauPrince.asp Sister Cities Port-au-Prince&Miami]</ref> |[[Порт-о-Пренс]] |- |70 |[[Куба]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Cuba.html Главные города Кубы]</ref> |[[Хавана]] |- |71 |[[Сомали]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Somalia.html Главные города Сомали]</ref> |[[Могадишо]] |- |72 |[[Доминикан]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/DomRep.html Главные города Доминиканской республики]</ref> |[[Санто-Доминго]] |- |73 |[[Сенегал]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Senegal.html Главные города Сенегала]</ref> |[[Дакар]] |- |74 |[[Перу]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Peru-Agglo.html Главные города Перу]</ref> |[[Лима]] |- |75 |[[Танзани]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Tanzania.html Главные города Танзании]</ref> |[[Дар-эс-Салам]] |- |76 |[[Замби]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Zambia.html Главные города Танзании]</ref> |[[Лусака]] |- |77 |[[Уганда]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Uganda.html Главные города Уганды]</ref> |[[Кампала]] |- |78 |[[Ливи]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Libya.html Главные города Ливии]</ref> |[[Триполи]] |- |79 |[[Алжир]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Algeria.html#Stadt_gross Главные города Алжира]</ref> |[[Алжир хот|Алжир]] |- |80 |[[БНАСАУ]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/KoreaNorth.html Главные города Северной Кореи]</ref> |[[Пхеньян]] |- |81 |[[Йордан]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Jordan.html Главные города Иордании]</ref> |[[Амман]] |- |82 |[[Беларусь]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Belarus.html Главные города Белоруссии]</ref><ref>[http://www.minsk.gov.by/news/13.02.2009/5/13499/ru Минский горисполком]</ref> |[[Минск]] |- |83 |[[Румын]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Romania.html Главные города Румынии]</ref> |[[Бухарест]] |- |84 |[[Польш]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Poland-Cities.html Главные города Польши]</ref> |[[Варшав]] |- |85 |[[Чех]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/CzechRep-Cities.html Главные города Чехии]</ref> |[[Прага]] |- |86 |[[Унгар]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Hungary-Cities.html Главные города Венгрии]</ref> |[[Будапешт]] |- |87 |[[Грек]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Greece-Agglo.html Главные города Греции]</ref> |[[Афин]] |- |88 |[[Азербайжан]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Azerbaijan.html Главные города Азербайджана]</ref> |[[Баку]] |- |89 |[[Армени]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Armenia.html Главные города Армении]</ref> |[[Ереван]] |- |90 |[[Гүрж]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Georgia.html Главные города Грузии]</ref> |[[Тбилиси]] |- |91 |[[Афганистан]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Afghanistan.html Главные города Афганистана]</ref> |[[Кабул]] |- |92 |[[Узбекистан]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Uzbekistan.html Главные города Узбекистана]</ref> |[[Ташкент]] |- |93 |[[Казахстан]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Kazakhstan.html Главные города Казахстана]</ref> |[[Алма-Ата]]<ref>[http://www.gramota.ru/spravka/docs/16_9 Распоряжение администрации Президента Российской Федерации № 1495 «О написании названий государств — бывших республик СССР и их столиц»]</ref> |- |94 |[[Монгол]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/Mongolia.html Главные города Монголии]</ref> |[[Улаанбаатар]] |- |95 |[[Франц]] |1<ref>[http://www.citypopulation.de/France-Cities.html Главные города Франции]</ref> |[[Парис]] |- |} ==Лавлах бичиг== {{лавлах холбоос|3}} [[Ангилал:Саятан хот| ]] [[Ангилал:Хотын хэлбэр]] hid1kgkvt1p96rx6f9xbxlatgjspngg 0 37907 708221 450832 2022-08-11T12:05:01Z 45.58.38.153 /* Бүтэц */ wikitext text/x-wiki '''Мин улсын судар''' нь [[Хятад]]ын төрийн 24 судруудын хамгийн сүүлд ордог сурвалж бичиг юм. Тус сударыг [[Манж Чин улс]]ын [[Эеэр Засагч хаан]]ы үед анх бичиж эхэлсэн боловч, цаг төрийн байдлаас шалтгаалан удааширч, хожмоо [[Найралт төв]] хааны үед дахин сэргээн бичүүлж эхлээд түүний хүү [[Тэнгэр тэтгэгч хаан]]ы 5-р он буюу 1739 онд [[Жан Тинью|Жан Тиньюгийн]] удирдлаган дор бичиж дуусгасан. ==Бүтэц== '''Мин ши''' буюу Мин улсын судар нь [[1368]]-[[1644]] оны хооронд оршин тогтнож байсан Хятадын [[Мин улс]]ын 276 жилийн хаанчлалын үеийн үйл явдалыг тусгасан байдаг. Нийт 332 дэвтэр. * '''Уг тэмдэглэл''' хэмээх бүлэгт Мин Тайзу [[Жу Юань Жан|Жу Юань Жанаас]] эхлэн [[Чунжэнь|Жу Южань]] хаан хүртлэх нийт 1-24 дэвтэр. * '''Ойллого''' бүлэгт Мин улсын үеийн цэрэг дайн, урлаг утга зохиол, зурхай цаг тооны бичиг гэх мэт аж хауйтай холбогдсон зүйлийг бичнэ. 25-99 дэвтэр буюу боть. * '''Илтгэл''' 100-112 хүртлэх дэвтэр. Хааны хатад татвар, жанжин, баатар зэрэг түүхт хүмүүсийн намтар түүх, он дараалалын бичиг. * '''Олон шастир''' 113-332 дэвтэр багтана. Энэ дэвтэрд [[Мин улс]]ын үед хүчээ өгсөн болон дайсан улсын хүчирхэг сайд, жанжид болон гадаад харь улсын талаар тус тус дурджээ. [[Ангилал:Сурвалж бичиг]] 6buj88kadwlzbcw0hdihn9hfgouogcz 708222 708221 2022-08-11T12:07:10Z 45.58.38.153 /* Бүтэц */ wikitext text/x-wiki '''Мин улсын судар''' нь [[Хятад]]ын төрийн 24 судруудын хамгийн сүүлд ордог сурвалж бичиг юм. Тус сударыг [[Манж Чин улс]]ын [[Эеэр Засагч хаан]]ы үед анх бичиж эхэлсэн боловч, цаг төрийн байдлаас шалтгаалан удааширч, хожмоо [[Найралт төв]] хааны үед дахин сэргээн бичүүлж эхлээд түүний хүү [[Тэнгэр тэтгэгч хаан]]ы 5-р он буюу 1739 онд [[Жан Тинью|Жан Тиньюгийн]] удирдлаган дор бичиж дуусгасан. ==Бүтэц== '''Мин ши''' буюу Мин улсын судар нь [[1368]]-[[1644]] оны хооронд оршин тогтнож байсан Хятадын [[Мин улс]]ын 276 жилийн хаанчлалын үеийн үйл явдалыг тусгасан байдаг. Нийт 332 дэвтэр. * '''Уг тэмдэглэл''' хэмээх бүлэгт Мин Тайзу [[Жү Юаньжан]]аас эхлэн [[Чунжэнь|Жү Южань Южань]] хаан хүртлэх нийт 1-24 дэвтэр. * '''Ойллого''' бүлэгт Мин улсын үеийн цэрэг дайн, урлаг утга зохиол, зурхай цаг тооны бичиг гэх мэт аж хауйтай холбогдсон зүйлийг бичнэ. 25-99 дэвтэр буюу боть. * '''Илтгэл''' 100-112 хүртлэх дэвтэр. Хааны хатад татвар, жанжин, баатар зэрэг түүхт хүмүүсийн намтар түүх, он дараалалын бичиг. * '''Олон шастир''' 113-332 дэвтэр багтана. Энэ дэвтэрд [[Мин улс]]ын үед хүчээ өгсөн болон дайсан улсын хүчирхэг сайд, жанжид болон гадаад харь улсын талаар тус тус дурджээ. [[Ангилал:Сурвалж бичиг]] 7eeacpt0eniq1vc4g5h2iz4jneiwobl 708223 708222 2022-08-11T12:08:08Z 45.58.38.153 /* Бүтэц */ wikitext text/x-wiki '''Мин улсын судар''' нь [[Хятад]]ын төрийн 24 судруудын хамгийн сүүлд ордог сурвалж бичиг юм. Тус сударыг [[Манж Чин улс]]ын [[Эеэр Засагч хаан]]ы үед анх бичиж эхэлсэн боловч, цаг төрийн байдлаас шалтгаалан удааширч, хожмоо [[Найралт төв]] хааны үед дахин сэргээн бичүүлж эхлээд түүний хүү [[Тэнгэр тэтгэгч хаан]]ы 5-р он буюу 1739 онд [[Жан Тинью|Жан Тиньюгийн]] удирдлаган дор бичиж дуусгасан. ==Бүтэц== '''Мин ши''' буюу Мин улсын судар нь [[1368]]-[[1644]] оны хооронд оршин тогтнож байсан Хятадын [[Мин улс]]ын 276 жилийн хаанчлалын үеийн үйл явдалыг тусгасан байдаг. Нийт 332 дэвтэр. * '''Уг тэмдэглэл''' хэмээх бүлэгт Мин Тайзу [[Жү Юаньжан]]аас эхлэн [[Чунжэнь|Жү Южань]] хаан хүртлэх нийт 1-24 дэвтэр. * '''Ойллого''' бүлэгт Мин улсын үеийн цэрэг дайн, урлаг утга зохиол, зурхай цаг тооны бичиг гэх мэт аж хауйтай холбогдсон зүйлийг бичнэ. 25-99 дэвтэр буюу боть. * '''Илтгэл''' 100-112 хүртлэх дэвтэр. Хааны хатад татвар, жанжин, баатар зэрэг түүхт хүмүүсийн намтар түүх, он дараалалын бичиг. * '''Олон шастир''' 113-332 дэвтэр багтана. Энэ дэвтэрд [[Мин улс]]ын үед хүчээ өгсөн болон дайсан улсын хүчирхэг сайд, жанжид болон гадаад харь улсын талаар тус тус дурджээ. [[Ангилал:Сурвалж бичиг]] h12pi07d78ojj1r0pywmywb79zdledg 0 37967 708354 654108 2022-08-12T10:43:08Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс АНУ-ын суурин |Name = Сан-Франциско |Stadtspitzname = City by the Bay, Fog City, Frisco, San Fran, The City<ref>[http://www.sanfrancisco.travel/article/dont-call-it-frisco-history-san-francisco-nicknames ''Don’t Call it Frisco'']</ref><ref>[https://theculturetrip.com/north-america/usa/california/articles/top-5-nicknames-for-san-francisco ''The Best Nicknames For San Francisco'']</ref> |Bundesstaat = Калифорни |County = Сан-Франциско тойрог |Bild1 = SF From Marin Highlands3.jpg |Bildgröße1 = |Bildbeschreibung1 = Алтан дааман дээрх гүүр |Siegel = Seal of San Francisco.svg |Flagge = Flag of San Francisco.svg |Breitengrad = 37/46/45.48/N |Längengrad = 122/25/9.12/W |Gründung = 1776 оны 6-р сарын 29 |Zeitzone = UTC-8 |Einwohner = 883305 |Stand = 2018 он<ref>[https://factfinder.census.gov/faces/tableservices/jsf/pages/productview.xhtml?src=CF0 ''Factfinder der US-Censusbehörde'']</ref> |Metropolregion = 4729484 |Stand Metropolregion = 2018 он |Fläche = 600.7 |Landfläche = 121.0 |Höhe = 16 |Gliederung = |Postleitzahl = 94101–94112, 94114–94147, 94150–94170, 94172, 94175, 94177 |Vorwahl = 415 ба 628 (2015 оны хоёрдугаар сарын 15-аас хойш) |Typ = City |Fips = 06-67000 |Gnis = 277593 |Website = www.sfgov.org |Bürgermeister = Лондон Брид |Bild2 = FinancialNorth.jpg |Bildbeschreibung2 = Хотын төв }} '''Сан-Франциско''' ({{Lang-en|San Francisco}} мөн ''S.F.'' ''Cisco'' ч гэдэг) нь [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ын [[Калифорни]] муж улсын төв хэсэгт орших бөгөөд хойд Калифорнид эдийн засаг соёлоороо тэргүүлэгч хот юм. Тус хотод 825,111 хүн оршин суудаг бөгөөд Сан-Франциско, [[Сан Хосе]], [[Оакланд]]ыг хамарсан Сан-Франциско булангийн бүс нийт 8,3 сая гаруй хүн амтай. Тус хотын нутаг дэвсгэр 121.4 км². Хүн амаараа нягтшилаараа АНУ-д зөвхөн [[Нью-Йорк]]ийн дараа л ордог ба Калифорни муж улсын хамгийн нягтшил ихтэй том хот юм. Сан-Франциско гэдэг нэр нь [[Испани хэл|Испаниар]] католик шашны Гэгээн Францисийг нэрлэсэн утгатай үг юм. Гэгээн Францисийн хот гэж үгчлэн орчуулж болно. Сан-Франциско хотыг 1776 оны 6-р сарын 29-д Испанийн колончлогчид үүсгэн байгуулагдсан юм. 1849 оны Калифорнийн алтны халуурлын үеэр тус хотын хүн ам эрчимтэй өсч тухайн үедээ АНУ-н баруун эргийн хамгийн том хот болсон байна. 1906 оны газар хөдлөлт болон түүнээс улбаалсан гал түймрийн үеэр хотын дөрөвний гурав нь үнсэн товрого болсон боловч сэргээн босголт түргэн хийгдсэн юм. Өнөө үед Сан-Франциско нь дэлхийн жуулчдын очих дуртай газрын жагсаалтанд 44-т эрэмбэлэгддэг бөгөөд сэрүүн зун, өтгөн манан, Алтан хаалга гүүр ({{Lang-en|Golden Gate Bridge}}) зэргээрээ алдартай юм ==Газар зүй== ===Уур амьсгал=== {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = | DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/093/c00272.htm National Weather Service, US Dept of Commerce]; [http://wetterkontor.de/de/klima/klima2.asp?land=us&stat=72494 wetterkontor.de] | Überschrift = | Ort = Сан-Франциско <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = 13.1 | hmfeb = 15.2 | hmmär = 16.0 | hmapr = 17.7 | hmmai = 19.2 | hmjun = 21.3 | hmjul = 22.0 | hmaug = 22.4 | hmsep = 23.1 | hmokt = 21.2 | hmnov = 16.9 | hmdez = 13.4 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = 5.4 | lmfeb = 7.2 | lmmär = 7.7 | lmapr = 8.4 | lmmai = 9.8 | lmjun = 11.4 | lmjul = 12.2 | lmaug = 12.8 | lmsep = 12.9 | lmokt = 11.0 | lmnov = 8.4 | lmdez = 5.9 <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 110.5 | nbfeb = 80.5 | nbmär = 77.7 | nbapr = 34.8 | nbmai = 4.8 | nbjun = 2.8 | nbjul = 0.8 | nbaug = 1.3 | nbsep = 5.1 | nbokt = 31.0 | nbnov = 72.6 | nbdez = 78.5 <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 8.0 | rdfeb = 7.4 | rdmär = 8.0 | rdapr = 4.8 | rdmai = 1.3 | rdjun = 0.5 | rdjul = 0.2 | rdaug = 0.3 | rdsep = 0.9 | rdokt = 2.6 | rdnov = 6.4 | rddez = 7.6 <!-- durchschnittliche Anzahl täglicher Sonnenstunden für den jeweiligen Monat in h/d --> | shjan = 5.6 | shfeb = 7.1 | shmär = 8.6 | shapr = 10.1 | shmai = 10.5 | shjun = 10.8 | shjul = 9.9 | shaug = 9.1 | shsep = 9.1 | shokt = 7.9 | shnov = 6.1 | shdez = 5.4 <!-- durchschnittliche Luftfeuchtigkeit für den jeweiligen Monat in % --> | lfjan = 78 | lffeb = 76 | lfmär = 73 | lfapr = 71 | lfmai = 71 | lfjun = 71 | lfjul = 73 | lfaug = 75 | lfsep = 72 | lfokt = 72 | lfnov = 75 | lfdez = 78 <!-- durchschnittliche Wassertemperatur (Meere, Seen u.ä.) für den jeweiligen Monat in °C --> | wtjan = 10 | wtfeb = 11 | wtmär = 12 | wtapr = 12 | wtmai = 13 | wtjun = 14 | wtjul = 15 | wtaug = 15 | wtsep = 16 | wtokt = 15 | wtnov = 13 | wtdez = 11 }} == Цахим холбоос == {{commonscat|San Francisco}} * [http://www.sfgov.org/ Албан ёсны цахим хуудас] == Эшлэл == <references/> [[Ангилал:АНУ-ын их сургуулийн хот]] [[Ангилал:Далайн боомттой суурин]] [[Ангилал:Сан-Франциско| ]] [[Ангилал:Калифорнийн суурин]] [[Ангилал:Хойд Америкийн суурин]] [[Ангилал:Калифорнийн тойргийн төв]] [[Ангилал:1776 онд байгуулагдсан]] 3qym3bb5u8scl33t9t53zs6dilvq5v3 14 42687 708329 438754 2022-08-12T10:35:28Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{cat main|Алтан ордны улсын хангууд}} [[Ангилал:Алтан Ордны Улс|хаан]] [[Ангилал:Монгол хан|2]] ecb566y756y6s62thn7m2f5vowt03dc 14 42694 708342 702673 2022-08-12T10:37:44Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:Алтан ордны улс]] to [[Ангилал:Алтан Ордны Улс]] wikitext text/x-wiki {{Cat main|Алтан Орд}} {{Commonscat|Golden Horde}} [[Ангилал:Түүхэн улсын сэдэв]] [[Ангилал:Оросын ислам]] [[Ангилал:Еврази]] [[Ангилал:Их Монгол Улс| ]] [[Ангилал:Төв Азийн түүх]] [[Ангилал:Хойд Азийн түүх]] [[Ангилал:Оросын түүх]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улсын сэдэв]] ix1iobrhbnq2xic0j9swpgqmo23do70 0 45292 708348 688168 2022-08-12T10:42:03Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Украины суурин |Ort = Кривой Рог |OrtK = Кривий Ріг |Wappen = Coat of Arms of Kryvyi Rih.svg |KOATUU = 1211000000 |Oblast = Днепропетровск муж |Rajon = Тойроггүй хот |Höhe = 84 |Fläche = 410 |Einwohner = 624579 |EW_Stand = 2019 |PLZ = 50000 |lat_deg = 47 | lat_min = 55 | lat_sec = 12 |lon_deg = 33 | lon_min = 21 | lon_sec = 00 |Vorwahl = 564 |Gliederung = 1 [[хот]], 7 хотын [[район]], 2 тосгон, 4 [[Селище|суурин]] |Bürgermeister = Константин Павлов |Adresse = пл. Радянська 1<br />50101 м. Кривий Ріг |Website = http://www.kryvyirih.dp.ua/ |StatLink= 6899 }} '''Кривой Рог''' ({{lang-uk|Кривий Ріг}}, ''Крывый Риг'') — [[Украин]] улсын [[Днепропетровск муж]]ийн харьяа [[хот]]. [[Зураг:Радуга после дождя.jpg|left|thumb]] Мужийн нутгийн баруун захад [[Днепропетровск]]оос 146 км зайд оршдог. 410 км² газар нутагтай. Төмрийн ордоо дагаад хойноос урагш 126 км сунасан Украйн улсын хамгийн урт хот. Дотроо 9 дүүрэгт хуваагдана. Хүн ам: 659,090 хүн (2011 оны тооцоо). Мужийн төв биш хамгийн том хот. Хүнд аж үйлдвэрүүдтэй. Төмөр зам, авто замаар бусад газартай холбогдсон. {{зай авах}} == Цахим холбоос == {{Commonscat|Kryvyi Rih|Кривой Рог}} * [http://www.kryvyirih.dp.ua/russian/main/main.htm Албан ёсны цахим хуудас] (оросоор) * [http://map.krivbass.info/ Газрын зураг] (оросоор) {{Хөтлөгч мөр Украины хот}} [[Ангилал:Кривой Рог| ]] [[Ангилал:Днепропетровск мужийн суурин]] [[Ангилал:Кривой Рог район]] [[Ангилал:Украины их сургуулийн хот]] [[Ангилал:1775 онд байгуулагдсан]] spbacja1eeylkmcb4u5lkmmfwnbf9sz 0 45776 708362 705065 2022-08-12T10:44:17Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс АНУ-ын суурин | Name = Нашвилл | Stadtspitzname = Music City, Athens of the South | Bundesstaat = Теннесси | County = Дэвидсон тойрог | Bild1 = Nashville panorama Kaldari 01.jpg | Bildgröße1 = | Bildbeschreibung1 = Нашвилл хот | Siegel = Seal of Nashville, Tennessee.png | Flagge = Flag of Nashville, Tennessee.png | Karte = | Beschriftung Karte = | Beschriftung Positionskarte = links | Breitengrad = 36/09/57/N | Längengrad = 86/47/04/W | Gründung = 1779 он | Zeitzone = UTC-6 | Einwohner = 660388 | Stand = 2016 он | Metropolregion = 1666566 | Fläche = 1362.6 | Landfläche = 1300.8 | Höhe = 182 | Gliederung = | Postleitzahl = 37201–37250 | Vorwahl = 615 | Typ = City | Gnis = | Fips = | Website = www.nashville.gov | Bürgermeister = Жон Шерман Күүпер ([[Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)|АН]]) | Bild2 = Tennessee State Capitol 2009.jpg | Bildgröße2 = | Bildbeschreibung2 = [[Теннесси Муж Улсын Капитол]] (2009 он) }} '''Нашвилл''' ({{lang-en|Nashville}} [{{IPA|ˈnæʃvɪɫ}}]) нь [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ын [[Теннесси|Теннесси Муж Улсын]] нийслэл бөгөөд [[Дэвидсон тойрог (Теннесси)|Дэвидсон тойргийн]] [[Тойргийн төв (АНУ)|төв]] юм. Тус хот нь Теннесси Муж Улсдаа талбайгаараа хамгийн томд орох ба [[Камберлэнд гол]]ын<ref name="GR6">{{cite web |url=http://www.naco.org/Counties/Pages/FindACounty.aspx |access-date=June 7, 2011 |title=Find a County |publisher=National Association of Counties}}</ref> эрэгт оршино. Нашвиллд [[Кантри хөгжим|кантри хөгжмийн]] үйлдвэрлэгч, хэвлэгч, студиуд олноор байх тул тус хотыг «Хөгжмийн Хот» (''Music City'')<ref>{{cite web |title=How Did Nashville Become the Hub of Country Music? |url=https://entertainment.howstuffworks.com/nashville-become-hub-country-music.htm |date=June 25, 2018 |website=[[HowStuffWorks]] |access-date=February 21, 2020}}</ref> хэмээн нэрлэдэг. == Хүн амын өсөлт == {| |- | valign="top" | {| class="wikitable" |- ! style="background:#F3F3FF; text-align:center;" | Огноо ! style="background:#F3F3FF; text-align:center;" | Хүн амын тоо |- | 1830 || style="text-align:right;"| 5.566 |- | 1840 || style="text-align:right;"| 6.929 |- | 1850 || style="text-align:right;"| 10.165 |- | 1860 || style="text-align:right;"| 16.988 |- | 1870 || style="text-align:right;"| 25.865 |- | 1880 || style="text-align:right;"| 43.350 |- | 1890 || style="text-align:right;"| 76.168 |- | 1900 || style="text-align:right;"| 80.865 |- | 1910 || style="text-align:right;"| 110.364 |- | 1920 || style="text-align:right;"| 118.342 |} | valign="top" | {| class="wikitable" |- ! style="background:#F3F3FF; text-align:center;" | Огноо ! style="background:#F3F3FF; text-align:center;" | Хүн амын тоо<ref name="consolidated">{{cite web |url=https://www.census.gov/quickfacts/fact/table/davidsoncountytennessee,US/PST045217 |title=State & County QuickFacts – Davidson County, Tennessee |publisher=U.S. Census Bureau |date=April 18, 2019 |access-date=July 12, 2019}}</ref><ref name="nash-metroarea">{{cite web |url=https://factfinder.census.gov/bkmk/table/1.0/en/PEP/2018/PEPANNRES/310M400US34980 |title=Annual Estimates of the Resident Population: April 1, 2010 to July 1, 2018 |publisher=U.S. Census Bureau |date=April 2019 |access-date=July 12, 2019 |archive-url=https://archive.today/20200213114651/https://factfinder.census.gov/bkmk/table/1.0/en/PEP/2018/PEPANNRES/310M400US34980 |archive-date=February 13, 2020 |url-status=dead}}</ref><ref name="balance">{{cite web |url=https://www.census.gov/quickfacts/fact/table/nashvilledavidsonbalancetennessee,davidsoncountytennessee,US/PST045217 |title=State & County QuickFacts – Nashville-Davidson (balance) |publisher=U.S. Census Bureau |date=May 23, 2019 |access-date=July 12, 2019}}</ref> |- | 1930 || style="text-align:right;"| 153.866 |- | 1940 || style="text-align:right;"| 167.402 |- | 1950 || style="text-align:right;"| 174.307 |- | 1960 || style="text-align:right;"| 170.874 |- | 1970 || style="text-align:right;"| 448.003 |- | 1980 || style="text-align:right;"| 455.651 |- | 1990 || style="text-align:right;"| 488.374 |- | 2000 || style="text-align:right;"| 569.891 |- | 2010 || style="text-align:right;"| 626.681 |} |} {{Том зураг|Nashville panorama Kaldari 01.jpg|1000|Нашвилл хотын төв, 2009 он}} == Уур амьсгал == {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = | DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/093/c00794.htm National Weather Service, US Dept of Commerce]; [http://www.wetterkontor.de/de/klima/klima2.asp?land=us&stat=72327 wetterkontor.de] | Überschrift = Теннесси Муж Улсын нийслэлийн цаг уурын диаграмм | Ort = Нашвилл <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = 7.7 | hmfeb = 10.4 | hmmär = 16.2 | hmapr = 21.6 | hmmai = 26.0 | hmjun = 30.3 | hmjul = 31.9 | hmaug = 31.3 | hmsep = 28.1 | hmokt = 22.5 | hmnov = 15.8 | hmdez = 10.1 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = −3.1 | lmfeb = −1.2 | lmmär = 3.9 | lmapr = 8.6 | lmmai = 13.7 | lmjun = 18.2 | lmjul = 20.5 | lmaug = 19.8 | lmsep = 16.2 | lmokt = 9.1 | lmnov = 4.2 | lmdez = −0.6 <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 90.9 | nbfeb = 96.8 | nbmär = 123.2 | nbapr = 111.0 | nbmai = 124.0 | nbjun = 90.7 | nbjul = 100.8 | nbaug = 87.9 | nbsep = 87.9 | nbokt = 66.5 | nbnov = 104.6 | nbdez = 117.1 <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 8.0 | rdfeb = 8.5 | rdmär = 10.0 | rdapr = 8.7 | rdmai = 9.1 | rdjun = 8.1 | rdjul = 8.4 | rdaug = 7.2 | rdsep = 6.9 | rdokt = 5.9 | rdnov = 8.2 | rddez = 9.0 <!-- durchschnittliche Anzahl täglicher Sonnenstunden für den jeweiligen Monat in h/d --> | shjan = 4.1 | shfeb = 5.1 | shmär = 6.1 | shapr = 7.6 | shmai = 8.6 | shjun = 9.6 | shjul = 9.0 | shaug = 8.6 | shsep = 7.8 | shokt = 7.0 | shnov = 5.1 | shdez = 4.1 <!-- durchschnittliche Luftfeuchtigkeit für den jeweiligen Monat in % --> | lfjan = 71 | lffeb = 68 | lfmär = 65 | lfapr = 64 | lfmai = 71 | lfjun = 71 | lfjul = 74 | lfaug = 75 | lfsep = 75 | lfokt = 71 | lfnov = 71 | lfdez = 71 <!-- durchschnittliche Wassertemperatur (Meere, Seen u.ä.) für den jeweiligen Monat in °C --> | wtjan = | wtfeb = | wtmär = | wtapr = | wtmai = | wtjun = | wtjul = | wtaug = | wtsep = | wtokt = | wtnov = | wtdez = }} == Цахим холбоос == {{Commonscat|Nashville, Tennessee|Нашвилл}} * [http://www.nashville.gov/ Хотын албан ёсны цахим хуудас] == Эшлэл == {{Reflist|2}} [[Ангилал:Нашвилл| ]] [[Ангилал:АНУ-ын хот]] [[Ангилал:АНУ-ын муж улсын нийслэл]] [[Ангилал:Теннессийн суурин]] [[Ангилал:Хойд Америкийн суурин]] [[Ангилал:Теннессийн тойргийн төв]] [[Ангилал:АНУ-ын их сургуулийн хот]] [[Ангилал:1779 онд байгуулагдсан]] sjqh555qst7yxwwdvtyxslbhj81fnip 0 45779 708366 705066 2022-08-12T10:44:52Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс АНУ-ын суурин | Name = Луисвилл | Stadtspitzname = Derby City, River City, Gateway to the South, Falls City, The Ville | Bundesstaat = Кентакки | County = Жефферсон тойрог | Bild1 = Louisville montage.jpg | Bildgröße1 = | Bildbeschreibung1 = Луисвилл хотын эвлүүлэг зураг | Siegel = Fleurdelis-Louisville.jpg | Flagge = | Karte = | Beschriftung Karte = | Beschriftung Positionskarte = | Breitengrad = 38/15/15/N | Längengrad = 85/45/37/W | Gründung = 1778 он | Zeitzone = UTC-5 | Einwohner = 616261 | Stand = 2016 | Metropolregion = 1283430 | Stand Metropolregion = 2016 | Fläche = 1032.0 | Landfläche = 997.0 | Höhe = 142 | Gliederung = | Postleitzahl = 40201–40299 | Vorwahl = 502 | Typ = City | Fips = 21-48006 | Gnis = 0509453 | Website = https://louisvilleky.gov/ | Bürgermeister = Грег Фишер ([[Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)|АН]]) | Bild2 = Louisville Skyline.jpg | Bildgröße2 = | Bildbeschreibung2 = Хотын төв }} '''Луисвилл''' нь [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ын [[хот]] юм. == Уур амьсгал == {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = aktiviert | DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/093/c00785.htm National Weather Service, US Dept of Commerce] | Überschrift = | Ort = Луисвилл <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = 4.6 | hmfeb = 7.1 | hmmär = 13.5 | hmapr = 19.6 | hmmai = 24.4 | hmjun = 28.6 | hmjul = 30.6 | hmaug = 29.8 | hmsep = 26.8 | hmokt = 20.7 | hmnov = 13.8 | hmdez = 7.3 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = −4.9 | lmfeb = −3.1 | lmmär = 2.3 | lmapr = 7.4 | lmmai = 12.6 | lmjun = 17.2 | lmjul = 19.6 | lmaug = 18.8 | lmsep = 14.8 | lmokt = 7.7 | lmnov = 2.9 | lmdez = −1.9 <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 72.6 | nbfeb = 83.8 | nbmär = 118.4 | nbapr = 107.4 | nbmai = 117.3 | nbjun = 87.9 | nbjul = 114.6 | nbaug = 89.9 | nbsep = 80.3 | nbokt = 68.8 | nbnov = 94.0 | nbdez = 92.5 <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 7.7 | rdfeb = 7.9 | rdmär = 10.8 | rdapr = 9.4 | rdmai = 9.7 | rdjun = 7.9 | rdjul = 8.8 | rdaug = 7.1 | rdsep = 6.9 | rdokt = 6.2 | rdnov = 8.4 | rddez = 8.7 }} == Цахим холбоос == {{Commonscat|Louisville, Kentucky|Луисвилл}} * [http://louisvilleky.gov/ Албан ёсны цахим хуудас] {{stub}} [[Ангилал:АНУ-ын хот]] [[Ангилал:АНУ-ын их сургуулийн хот]] [[Ангилал:Кентаккийн суурин]] [[Ангилал:Хойд Америкийн суурин]] [[Ангилал:Луисвилл| ]] [[Ангилал:Кентаккийн тойргийн төв]] [[Ангилал:Охайо голын суурин]] [[Ангилал:1778 онд байгуулагдсан]] 2pypzypc5ym2gf406e7rjacon7ag9ni 0 45781 708350 705067 2022-08-12T10:42:24Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс АНУ-ын суурин | Name = Тусон | Stadtspitzname = The Old Pueblo | Bundesstaat = Аризона | County = Пима тойрог | Bild1 = Tucson shab1.JPG | Bildgröße1 = | Bildbeschreibung1 = Тусон хотын төв | Siegel = | Flagge = | Karte = | Beschriftung Karte = Аризона Муж Улс дахь Тусон хотын байршил | Beschriftung Positionskarte = | Breitengrad = 32/12/52/N | Längengrad = 110/55/5/W | Gründung = 1775 он | Zeitzone = UTC-7 | Einwohner = 530706 | Stand = 2016 он | Metropolregion = 1016206 | Stand Metropolregion = 2016 он | Fläche = 505.3 | Landfläche = 504.2 | Höhe = 728 | Gliederung = | Postleitzahl = 85701–85775 | Vorwahl = 520 | Typ = City | Fips = 04-77000 | Gnis = 0043534 | Website = www.tucsonaz.gov | Bürgermeister = Жонатан Ротшилд ([[Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)|АН]]) | Bild2 = | Bildgröße2 = | Bildbeschreibung2 = }} '''Тусон''' ({{lang-en|Tucson}} [{{IPA|ˈtuːsɑn}}]) нь [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ын [[Аризона|Аризона Муж Улсын]] хот. Тусон хот нь [[Пима тойрог|Пима тойргийн]]<ref name="GR6">{{cite web|url=http://www.naco.org/Counties/Pages/FindACounty.aspx|access-date=2011-06-07|title=Find a County|publisher=National Association of Counties|archive-url=https://web.archive.org/web/20110531210815/http://www.naco.org/Counties/Pages/FindACounty.aspx|archive-date=May 31, 2011|url-status=live}}</ref> захиргааны [[Тойргийн төв (АНУ)|төв]] юм. Хотын оршин суугчдын тоо нь багцаагаар 530.000<ref name="wwwcensusgov">{{cite web|title=U.S. Census website|url=https://www.census.gov|publisher=[[United States Census Bureau]]|access-date=2018-05-25}}</ref>, харин Тусоны метропол бүс нутагт нэг сая гаран хүн амьдардаг. Тусон нь Аризона мужийн өмнөд хэсэгтээ бол хамгийн том хот, Аризона муж улсын хэмжээнд [[Финикс (Аризона)|Финиксийн]] дараа хоёрдугаар том хот болно. == Хүн ам == {| class="wikitable" |- ! style="background:#F3F3FF; text-align:center;" | Огноо ! style="background:#F3F3FF; text-align:center;" | Хүн амын тоо¹ |- |1880 | style="text-align:right;"|ca. 8.000 |- |1950 | style="text-align:right;"|120.000 |- |1960 | style="text-align:right;"|220.000 |- |1980 | style="text-align:right;"|330.538 |- |1990 | style="text-align:right;"|411.480 |- |2000 | style="text-align:right;"|486.699 |- |2010 | style="text-align:right;"|520.116 |} ¹ <small>1980–2010: Хүн амын тооллогын дүн;</small> == Хамтрагч хотууд == * {{KAZ|#}} [[Алматы]], [[Казахстан]] * {{MEX|#}} [[Гвадалахара (Мексик)|Гвадалахара]], [[Мексик]] * {{HUN|#}} [[Печ]], [[Унгар]] * {{IRL|#}} [[Роскоммон тойрог]], [[Ирланд]] * {{ESP|#}} [[Сегивиа]], [[Испани]] * {{MEX|#}} [[Сиудад Обрегон]], [[Мексик]] * {{IRQ|#}} [[Сулеймания]], [[Ирак]] * {{GRC|#}} [[Трикала]], [[Грек]] * {{ITA|#}} [[Фиезоле]], [[Итали]] {{Том зураг|Tucson-downtown.jpg|650|Тусон хот алсаас}} == Уур амьсгал == {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = | DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/093/c00840.htm National Weather Service, US Dept of Commerce]; [http://wetterkontor.de/de/klima/klima2.asp?land=us&stat=72274 wetterkontor.de] | Überschrift = Аризона Муж Улсын Тусон хотын цаг уурын диаграмм | Ort = Тусон <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = 17.7 | hmfeb = 19.9 | hmmär = 22.7 | hmapr = 27.3 | hmmai = 32.2 | hmjun = 37.6 | hmjul = 37.4 | hmaug = 36.0 | hmsep = 34.1 | hmokt = 29.1 | hmnov = 22.6 | hmdez = 17.9 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = 3.7 | lmfeb = 5.0 | lmmär = 7.0 | lmapr = 10.2 | lmmai = 14.4 | lmjun = 19.9 | lmjul = 23.1 | lmaug = 22.3 | lmsep = 19.7 | lmokt = 13.7 | lmnov = 7.6 | lmdez = 4.3 <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 22.1 | nbfeb = 17.8 | nbmär = 18.3 | nbapr = 7.6 | nbmai = 4.6 | nbjun = 5.1 | nbjul = 60.2 | nbaug = 55.6 | nbsep = 42.4 | nbokt = 26.9 | nbnov = 17.0 | nbdez = 27.2 <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 3.4 | rdfeb = 2.8 | rdmär = 2.9 | rdapr = 1.4 | rdmai = 1.1 | rdjun = 1.2 | rdjul = 7.4 | rdaug = 7.5 | rdsep = 4.1 | rdokt = 2.5 | rdnov = 2.7 | rddez = 3.7 <!-- durchschnittliche Anzahl täglicher Sonnenstunden für den jeweiligen Monat in h/d --> | shjan = 8.4 | shfeb = 9.1 | shmär = 10.4 | shapr = 11.9 | shmai = 12.9 | shjun = 13.2 | shjul = 11.1 | shaug = 10.8 | shsep = 10.5 | shokt = 9.9 | shnov = 8.8 | shdez = 7.9 <!-- durchschnittliche Luftfeuchtigkeit für den jeweiligen Monat in % --> | lfjan = 48 | lffeb = 43 | lfmär = 37 | lfapr = 27 | lfmai = 22 | lfjun = 21 | lfjul = 42 | lfaug = 47 | lfsep = 42 | lfokt = 38 | lfnov = 43 | lfdez = 50 <!-- durchschnittliche Wassertemperatur (Meere, Seen u.ä.) für den jeweiligen Monat in °C --> | wtjan = | wtfeb = | wtmär = | wtapr = | wtmai = | wtjun = | wtjul = | wtaug = | wtsep = | wtokt = | wtnov = | wtdez = }} == Цахим холбоос == {{Commonscat|Tucson, Arizona|Тусон}} * [http://cms3.tucsonaz.gov/ City of Tucson] == Эшлэл == <references/> [[Ангилал:Тусон| ]] [[Ангилал:АНУ-ын хот]] [[Ангилал:Аризонын суурин]] [[Ангилал:Хойд Америкийн суурин]] [[Ангилал:Аризонын тойргийн төв]] [[Ангилал:АНУ-ын их сургуулийн хот]] [[Ангилал:1775 онд байгуулагдсан]] gpu8yvlqoxn9sob0aouab6ouut7h732 828 55086 708264 451065 2022-08-12T01:16:52Z 192.82.70.181 Scribunto text/plain -- implements [[template:multiple image]] local p = {} local autoscaledimages local nonautoscaledimages local function isnotempty(s) return s and s:match( '^%s*(.-)%s*$' ) ~= '' end local function removepx(s) return tostring(s or ''):match('^(.*)[Pp][Xx]%s*$') or s end local function getdimensions(s, w, h) if tonumber(w) and tonumber(h) then nonautoscaledimages = true return tonumber(w), tonumber(h) end local file = s and mw.title.new('File:' .. mw.uri.decode(mw.ustring.gsub(s,'%|.*$',''), 'WIKI')) file = file and file.file or {width = 0, height = 0} w = tonumber(file.width) or 0 h = tonumber(file.height) or 0 autoscaledimages = true return w, h end local function renderImageCell(image, width, height, link, alt, thumbtime, caption, textalign, istyle) local root = mw.html.create('') local altstr = '|alt=' .. (alt or '') local linkstr = link and ('|link=' .. link) or '' local widthstr = '|' .. tostring(width) .. 'px' local thumbtimestr = '' if widthstr == '|-nanpx' then widthstr = '' end if isnotempty( thumbtime ) then thumbtimestr = '|thumbtime=' .. thumbtime end local imagediv = root:tag('div') imagediv:addClass('thumbimage') imagediv:cssText(istyle) if( height ) then imagediv:css('height', tostring(height) .. 'px') imagediv:css('overflow', 'hidden') end imagediv:wikitext('[[file:' .. image .. widthstr .. linkstr .. altstr .. thumbtimestr .. ']]') if isnotempty(caption) then local captiondiv = root:tag('div') captiondiv:addClass('thumbcaption') if isnotempty(textalign) then captiondiv:addClass('text-align-' .. textalign) end captiondiv:wikitext(caption) end return tostring(root) end local function getWidth(w1, w2) local w if isnotempty(w1) then w = tonumber(w1) elseif isnotempty(w2) then w = tonumber(w2) end return w or 200 end local function getPerRow(pstr, ic) -- split string into array using any non-digit as a dilimiter local pr = mw.text.split(pstr or '', '[^%d][^%d]*') -- if split failed, assume a single row if (#pr < 1) then pr = {tostring(ic)} end -- convert the array of strings to an array of numbers, -- adding any implied/missing numbers at the end of the array local r = 1 local thisrow = tonumber(pr[1] or ic) or ic local prownum = {} while( ic > 0 ) do prownum[r] = thisrow ic = ic - thisrow r = r + 1 -- use the previous if the next is missing and -- make sure we don't overstep the number of images thisrow = math.min(tonumber(pr[r] or thisrow) or ic, ic) end return prownum end local function renderMultipleImages(frame) local pargs = frame:getParent().args local args = frame.args local width = removepx(pargs['width'] or '') local dir = pargs['direction'] or '' local border = pargs['border'] or args['border'] or '' local align = pargs['align'] or args['align'] or (border == 'infobox' and 'center' or '') local capalign = pargs['caption_align'] or args['caption_align'] or '' local totalwidth = removepx(pargs['total_width'] or args['total_width'] or '') local imgstyle = pargs['image_style'] or args['image_style'] local header = pargs['header'] or pargs['title'] or '' local footer = pargs['footer'] or '' local imagegap = tonumber(pargs['image_gap'] or '1') or 1 local perrow = nil local thumbclass = { ["left"] = 'tleft', ["none"] = 'tnone', ["center"] = 'tnone', ["centre"] = 'tnone', ["right"] = 'tright' } -- find all the nonempty images local imagenumbers = {} local imagecount = 0 for k, v in pairs( pargs ) do local i = tonumber(tostring(k):match( '^%s*image([%d]+)%s*$' ) or '0') if( i > 0 and isnotempty(v) ) then table.insert( imagenumbers, i) imagecount = imagecount + 1 end end -- sort the imagenumbers table.sort(imagenumbers) -- create an array with the number of images per row perrow = getPerRow(dir == 'vertical' and '1' or pargs['perrow'], imagecount) -- compute the number of rows local rowcount = #perrow -- store the image widths and compute row widths and maximum row width local heights = {} local widths = {} local widthmax = 0 local widthsum = {} local k = 0 for r=1,rowcount do widthsum[r] = 0 for c=1,perrow[r] do k = k + 1 if( k <= imagecount ) then local i = imagenumbers[k] if( isnotempty(totalwidth) ) then widths[k], heights[k] = getdimensions(pargs['image' .. i], pargs['width' .. i], pargs['height' .. i]) else widths[k] = getWidth(width, pargs['width' .. i]) end widthsum[r] = widthsum[r] + widths[k] end end widthmax = math.max(widthmax, widthsum[r]) end -- make sure the gap is non-negative if imagegap < 0 then imagegap = 0 end -- if total_width has been specified, rescale the image widths if( isnotempty(totalwidth) ) then totalwidth = tonumber(totalwidth) widthmax = 0 local k = 0 for r=1,rowcount do local koffset = k local tw = totalwidth - (3 + imagegap) * (perrow[r] - 1) - 12 local ar = {} local arsum = 0 for j=1,perrow[r] do k = k + 1 if( k<= imagecount ) then local i = imagenumbers[k] local h = heights[k] or 0 if (h > 0) then ar[j] = widths[k]/h heights[k] = h else ar[j] = widths[k]/100 end arsum = arsum + ar[j] end end local ht = tw/arsum local ws = 0 k = koffset for j=1,perrow[r] do k = k + 1 if( k<= imagecount ) then local i = imagenumbers[k] widths[k] = math.floor(ar[j]*ht + 0.5) ws = ws + widths[k] if heights[k] then heights[k] = math.floor(ht) end end end widthsum[r] = ws widthmax = math.max(widthmax, widthsum[r]) end end -- start building the array of images, if there are images if( imagecount > 0 ) then -- compute width of outer div local bodywidth = 0 for r=1,rowcount do if( widthmax == widthsum[r] ) then bodywidth = widthmax + (3 + imagegap) * (perrow[r] - 1) + 12 end end -- The body has a min-width of 100, which needs to be taken into account on specific widths bodywidth = math.max( 100, bodywidth - 8); local bg = pargs['background color'] or '' -- create the array of images local root = mw.html.create('div') root:addClass('thumb') root:addClass('tmulti') -- root:addClass('tmulti-sandbox') root:addClass(thumbclass[align] or 'tright') if( align == 'center' or align == 'centre' ) then root:addClass('center') end if( bg ~= '' ) then root:css('background-color', bg) end local div = root:tag('div') div:addClass('thumbinner multiimageinner') div:css('width', tostring(bodywidth) .. 'px') :css('max-width', tostring(bodywidth) .. 'px') if( bg ~= '' ) then div:css('background-color', bg) end if( border == 'infobox' or border == 'none') then div:css('border', 'none') end -- add the header if( isnotempty(header) ) then div:tag('div') :addClass('trow') :tag('div') :addClass('theader') :css('text-align', pargs['header_align']) :css('background-color', pargs['header_background']) :wikitext(header) end -- loop through the images local k = 0 for r=1,rowcount do local rowdiv = div:tag('div'):addClass('trow'); for j=1,perrow[r] do k = k + 1 if( k <= imagecount ) then local imagediv = rowdiv:tag('div') imagediv:addClass('tsingle') if bg ~= '' then imagediv:css('background-color', bg); end if ((imagegap > 1) and (j < perrow[r])) then imagediv:css('margin-right', tostring(imagegap) .. 'px') end local i = imagenumbers[k] local img = pargs['image' .. i] local w = widths[k] imagediv:css('width', tostring(2 + w) .. 'px') :css('max-width', tostring(2 + w) .. 'px') imagediv:wikitext(renderImageCell(img, w, heights[k], pargs['link' .. i], pargs['alt' .. i], pargs['thumbtime' .. i], pargs['caption' .. i], capalign, imgstyle)) end end end -- add the footer if( isnotempty(footer) ) then local falign = string.lower(pargs['footer_align'] or args['footer_align'] or 'left') falign = (falign == 'centre') and 'center' or falign div:tag('div') :addClass('trow') :css('display', (falign ~= 'left') and 'flow-root' or 'flex') :tag('div') :addClass('thumbcaption') :css('text-align', (falign ~= 'left') and falign or nil) :css('background-color', pargs['footer_background']) :wikitext(footer) end return tostring(root) end return '' end function p.render( frame ) autoscaledimages = false nonautoscaledimages = false return frame:extensionTag {name = 'templatestyles', args = {src = 'Multiple image/styles.css', wrapper = ".tmulti"}} .. renderMultipleImages( frame ) .. (autoscaledimages and '[[Category:Pages using multiple image with auto scaled images]]' or '') .. (nonautoscaledimages and '[[Category:Pages using multiple image with manual scaled images]]' or '') end return p ke5qgj4lca2lx9tx5pym9g88ra0a9jb 0 56676 708333 695540 2022-08-12T10:36:09Z Munkhzaya.E 32380 /* Холбоотой сэдэв */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict = Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл |partof = '''Монголын эзэнт гүрний задрал''' |image = |caption = |date = 1260-1264 он |place = Өнөөгийн '''[[Монгол Улс]]''', '''[[Өвөр Монгол]]ын''' баруун, дунд хэсэг, [[Казахстан]]ы зүүн өмнөд хэсэг, [[Шинжаан|Шинжаан-Уйгурын]] баруун хэсэг |result = Аригбөх бууж өгсөн. Хубилай, их хаан болсон. Монголын эзэнт гүрний задрал. |combatant1 = [[Хубилай хаан]], түүний холбоотон |combatant2 = [[Аригбөх хаан]], түүний холбоотон |commander1 = [[Хубилай хаан]], [[Хүлэгү хан]], [[Хадан]] ноён |commander2 = [[Аригбөх]], [[Бэрх]], [[Аландар]], [[Алгу]] (1260-1262 он хүртэл) нарыын монгол ноёд |strength1 = тодорхойгүй |strength2 = тодорхойгүй |casualties1 = тодорхойгүй |casualties2 = тодорхойгүй }} '''[[Мөнх хаан|Мөнх хааныг]]''' 1259 онд нас барсны дараа хаан ширээний төлөөх тэмцэл эхэлжээ. Энэ удаад Аригбөх-Хубилай нарын хаан ширээний төлөөх тэмцэл өрнөсөн. Ах нарынхаа эзгүйд Аригбөх хаан суудалд сонгогдож, түүнийг тэр үеийн сайдууд болон Мөнх хааны гэр бүл, зарим алтан ургийн ноёдууд дэмжиж байв. == Ерөнхий үйл явдал == Аригбөхийг хаан өргөмжлөхөд Хархорумд Их хуралдай хуралдуулж, олонх хан хөвгүүд, угсааны ноёд, нөлөө бүхий сайд, жанжин нарыг оролцуулжээ. Аригбөх монголын хаан ширээнд суух бэлтгэл хийж буй тухай мэдээг Хубилай сонсмогц яаравчлан [[Шанду|Кайпин]] /хожмын Шанду/ хотод билгийн 1260 оны 3-р сарын 24-нд буюу аргын 1260 оны 5-р сарын 6-нд нэгэн Их хуралдай зарлан хуралдуулж, өөрийгөө Монголын зүй ёсны Их хаан хэмээн өргөмжилсөн байна. Тэр үед Хубилай 44 настай байжээ. Дараа нь Аригбөх билгийн улирлын 4-р сарын сүүлчээр аргын тооллын 1260 оны 5-р сарын 12-ноос 6-р сар хүртэл Орхон голын эхэнд бас ноёдын Их хуралдайг хуралдуулж, өөрийгөө монголын албан ёсны Их хаан гэж зарлав. Ингэж 1260 онд [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсад]] хоёр хуралдай хурж, хоёр хаан сууж, хоёр нийслэл гарсан билээ. Ийнхүү Хубилай ганцхан өдөр Их хуралдай-г зарлан хурсан бол, Аригбөх хууль ёсны дагуу Хархорумд 20 гаруй хоног хуралдсан ажээ. Аригбөх, Хубилай ах дүү хоёрын хаан ширээний төлөө тэмцэл чухамхүү ингэж эхлээд удсангүй цус урсгасан зэвсэгт мөргөлдөөн болон хувирчээ. Мөнх хааны хатан тэргүүтэй олонхи монгол ноёд Их хуралдайг уламжлалт газар хуралдуулсан Аригбөхийн талыг идэвхитэй дэмжсэн байна. Хубилайн хувьд бол монгол улсын хаан ширээ залгах ёсыг зөрчиж алт, мөнгө, эд бараанд татагдсан өөрийн талын хэсэг монгол ноёдыг Кайпин-Шандуд аваачин ёс бус хуралдай зарлан хуралдуулж, өөрийгөө хаан ширээнд өргөмжилсөн юм. Хубилай монголын хаан ширээг булаан авахаар дүү Аригбөхийн эсрэг тэмцэхдээ, Кайпин хотыг монгол гүрний нийслэл хэмээн зарлаад Хархорумтай өрсөлдүүлэн тавьжээ. == Дайн == Нөгөө талаар Аригбөхтэй дайтах нь гарцаагүй хэрэг гэдгийг мэдэж, нууцаар цэргийн хүч сэлбэн байжээ. Аригбөх төр улсынхаа уламжлалт ёс журмыг үл хайхран хувийн эрх ашиг хичээсэн ахынхаа эсрэг арга буюу зэвсэгт тэмцэл хийхэд хүрсэн ажээ. Хубилайд Тулуйн угсааны Хадан мэтийн ноёд цэргийн хүчээр идэвхитэй тусалсанаас гадна хятадын цэргийн ихээхэн хүч Аригбөхийн эсрэг дайнд шууд гар бие оролцожээ.1260 оны намар Аригбөх, Аландар нар тэргүүтэй цэргийн хүч хоёр хуваагдан, Кайпин хот тийш айсуйг Хубилай сонсмогц тэдний эсрэг хоёр замын их цэргийг угтан гаргажээ. Хоёр замын цэргийг Хубилай, Хадан нар удирджээ. Эхлээд Хадан, Аландар нарын цэрэг монголын их говийн өмнө захад ширүүн тулалдан, Аландарын тал ялагдлаж өөрөө алагджээ. Аригбөх, Хубилай нарын удирдсан цэргийн гол хүч мөн л монголын говийн өмнөд этгээдэд тулалдаж Аригбөх ялагдаж ухарсан байна. Хубилай Аригбөхийн цэргийг Орхон, Туулын савд хүртэл мөрдөн цохиж, Хархорумыг эрхэндээ оруулан авч Есүнгэ ноёноор удирдуулсан хэсэг цэргийг тэнд сахиулан суулгаад цэргийнхээ гол хүчийг авч Кайпин хотруу буцжээ. Хубилай ийнхүү яаравчлан буцсан явдал дүү Аригбөхөд дахин дайн хийх боломж хүч байхгүй гэж бодсоноос гадна Өмнөд Сүн улсыг бүр мөсөн байлдан дагуулах аян дайнтай холбоотой байжээ. Түүнээс гадна ер нь Хубилай угаас Хархорумд гүрний нийслэлийг урьдын адил төвлөрүүлж болохгүй гэж үзээд, шинэ барьсан Кайпин хотыг түр нийслэл болгож улмаар Бээжингээр нийслэллэх алсын зорилго тавьжээ. Хубилайн цэргийн гол хүч Хархорумаас явсан тэр сиймхийг Аригбөх ашиглаж, 1261 оны зун, намрын улиралд өөрийн хүчийг сэлбэн зузаатгах ажлыг сэм хийж цэргээ сургуулилж, агт морио амрааж, дахин байлдах бэлтгэлтэй болжээ. Ингээд Есүнгэ ноёны цэргийг довтлон бут цохиод Хархорумыг буцаан авчээ. Аригбөх 1261 оны өвлийн эхэн сарын орчмоор бүх цэргийнхээ хүчийг авч дахин Кайпин руу чиглэн хөдөлж Хубилайг хоёрдахь удаагаа довтолжээ. Аригбөхийн довтлон айсуйг Хубилай сонсмогц Өмнөд Сүн улсыг байлдах хэргээ арга буюу түр зогсоож цэргийнхээ гол хүчийг авч, Аригбөхтэй байлдахаар умард зүг яаравчлан хөдөлжээ. 1261 оны өвөл монголын говь нутгын заагт ах дүү хоёрын цэрэг дахин хүч сөрөн хэдэн өдөр үргэлжилсэн ширүүн тулалдаан хйисний эцэст Аригбөхийн тал ялагдаж ухран буцсан байна. Ингэж Аригбөхийн тал хоёр дахь удаагаа шийдвэрлэх тулалдаанд ялагдаж, үлэмжийн хохирол хүлээжээ. Үүнээс хойш бас Аригбөх аар саар довтолгоо удаа дараа хийсэн боловч тэр бүхэн амжилт олсонгүй. == Үр дүн == Хятад ба [[Цагаадайн улс|Цагаадайн улсын]] зүгээс Хархорумд нэвтрэн орох худалдааны замыг Хубилай хааснаас болж Аригбөхийн талын цэрэг ард, хоол ундаар гачигдах зэрэг элдвийн бэрхшээлд тулгарчээ. Иймээс цэргийнхээ хүчийг дахин нөхөн сэлбэхэд үнэхээр хүнд болжээ. Мөн Цагаадайн улсын Алгуй хан урваж Хубилайн талд оржээ. Тэрээр тэнгэр уулын хавийн монголчуудад нэр хүнд олсон байжээ. Энэ учраас Аригбөх монголын баруун талаас хүч дэмжлэг олохоор Хархорумыг түр орхин Алтайн уулсыг давж, Илийн хөндийд хүрчээ. Гэвч удаа дараагын дайн байлдааны хор хөнөөлөөр зүдрэх, ядрахын туйлд хүрсэн Аригбөхийн цэрэг зам зуураа аргагүйн эрхэнд дээрэм тонуул ч хийхэд хүрсэн зэргээс тэр нутгийн ард олны дэмжлэгийг гүйцэд олсонгүй. Аригбөх Алтайг давж Алгуйтай хэдэн удаа байлдаж зугатуулсан байна. Тэр зуур Аригбөх Илийн хөндий дэх нутгийн хүн ардыг бас зовоож, ялангуяа тэнгэр ууланд үлдсэн Алгуйн харъяат монгол цэрэг, даргыг хүйс тэмтрэн хядаж, олны дургүйцлийг хүргэсэн ба мөн түүний цэрэг дотор ч санал сэтгэл алдагдах гарч нилээд хэсэг нь Хубилайд дагаар орсон байна. Аригбөх цаашид тэмцлээ үргэжлүүлэх бололцоогүй болж 1264 онд Хубилайд бууж өгчээ. Ийнхүү Хубилай хааны болсноор [[Их Монгол Улс|'''Монголын эзэнт улсын''']] задрал эхэлж, 4 улс болж бутарсан. ==Холбоотой сэдэв== * [[Аригбөх хаан|'''Аригбөх хаан''']] * [[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']] * [[Алтан ордны улс-Ил ханы улсын хоорондын дайн]] [[Ангилал:Их Монгол Улс]] [[Ангилал:Иргэний дайн]] [[Ангилал:Хубилай хаан]] [[Ангилал:Алтан Ордны Улс]] [[Ангилал:Ил Хаант Улс]] [[Ангилал:Цагаадайн улс]] [[Ангилал:Юань улс]] [[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]] 61x79ewhm68yy6crh2s8g4tvzxnqc8l 0 56679 708337 695218 2022-08-12T10:36:50Z Munkhzaya.E 32380 /* Холбоотой сэдэв */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict = Хайду-Хубилай нарын хаан ширээний төлөөх тэмцэл |partof = Монголын эзэнт гүрний задрал |image = |caption = |date = 1271-1301, 1303? |place = Дундад Ази, Монгол Улсын нутаг, Шинжаан-Уйгурын нутаг, Сибирийн өмнөд хэсэг |result = Өгэдэйн улсын мөхөл, [[Юань улс|Юань Улсын]] ялалт |combatant1 = [[Юань улс|Юань Улс]], [[Ил Хаант Улс]] |combatant2 = Өгэдэйн улс, [[Алтан Орд|Алтан Ордосын Улс]] (1284 он хүртэл), [[Цагаадайн улс|Цагаадайн Улс]] |commander1 = [[Хубилай хаан]], [[Төмөр өлзийт хаан]], [[Абаха|Абага хан]], [[Баян жанжин]], |commander2 = [[Хайду]], [[Барак (Цагадайн улс)|Барах]], [[Дува хан|Дува]], [[Мөнхтөмөр]] }} 1264 онд [[Аригбөх|Аригбөхийн]] тал ялагдсаны дараагаас Или, Тарвагатай орчмоор Өгэдэйн угсааны Хайду ноён, Хубилайн бодлогыг эсэргүүцэж 1264-1268 он хүртэл цэргийн хүч хуралдуулсан. Улмаар 1268-1269 онд Хубилайд дагаар орсон Алгуй ханы хүү Барак хантай дайтаж, эцэстээ 1269 оны Таласын хуралдайгаар Цагадайн улсын баруун хэсэг болоох Долоон голын хөндийг булаан авсан. 1270 онд Цагадайн улсын Барак хан, Ил хааны нутаг руу довтолж ялагдан ухраад, хүрээндээ ирээд хор ууж амиа егүүтгэсэн. 1270 оноос эхлээд Хайдугийн талынхан Цагадайн улсыг хянах болж, тус улсын ханыг сонгох болсон. Ийнхүү 1270-1301 он хүртэл дундаа завсартайгаар Хайду-Юань улсын хооронд томоохон дайн өрнөсөн. ==Холбоотой сэдэв== * [[Юань улс]] * [[Хубилай хаан]] * [[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]] [[Ангилал:1301 оны зөрчилдөөн]] [[Ангилал:13-р зууны зөрчилдөөн]] [[Ангилал:Ил Хаант Улс]] [[Ангилал:Алтан Ордны Улс]] [[Ангилал:Цагаадайн улс]] [[Ангилал:Хубилай хаан]] [[Ангилал:Их Монгол Улсын түүх]] 1n3l9uor86n6vo8utdv1fkbdy3we1wc 0 61928 708338 672382 2022-08-12T10:36:58Z Munkhzaya.E 32380 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki '''Хөх Орд''' гэдэг нь [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] хөвөөгөөр нутаглаж байсан [[монгол]]ын нэгэн [[ханлиг]] юм. Хөх ордыг [[Бат хан|Бат хаан]]ы хүүхдүүд болон түүний дүү нар удирдаж байв. Хөх Ордын түүхийг зарим үед бас л түүнтэй нэгэн холбоотой сибирийн Хөх Орд хэмээх ханлигтай андуурах нь бий. Гэхдээ барууны түүхийн эх сурвалжуудад эхний утгаараа үлдсэн нь их байдаг. ==Түүх== Хөх Орд нь 13-р зууны дундуур монголчууд болон тэдний хамсаатан [[Түрэг|түрэгүүд]] Ижил мөрний хөвөөнд суурьшсанаар үүссэн түүхтэй. [[Оросын Холбооны Улс|Оросын вангууд]] Хөх Ордны шууд удирдлага дор буюу эзэмшилд нь байсан учраас сүүлд бий болсон [[Алтан Орд]]ны улсын чухал бүрэлдэхүүн хэсэг байлаа. Хөх Ордны улсын анхны хаан нь [[Чингис хаан]]ы хамгийн ахмад хөвүүн болох [[Зүчи]] байв. Зүчийн эзэмшил нутагт сибирийн баруун талаас эхлээд [[каспийн тэнгис]] хүртэл байсан бөгөөд эдгээрийг монголчууд баруун зүгт хийсэн аян дайнуудаар (жишээ нь 1223 оны хийсэн [[Калка голын тулалдаан]]) эзлэн авчээ. Зүчийн хаан ширээг түүний хоёр дахь хүү Бат хаан ([[Орда хан]] татгалзсан учир) залгамжлан авч, 1236-1240 онуудад [[Киевийн Русь]] руу аян дайн хийв. Үүний дараа тэрбээр Ижил мөрний хөвөөнд суурьшин өөрийн Орд улсыг байгуулсан нь Хөх Ордыг үгүй болгох шалтгаан болов. Түүний ах [[Орд]] нь Батын эзэмшил нутгийн зүүн талын хагаст хаан суун үлджээ. [[Ангилал:Хөх Орд| ]] [[Ангилал:Алтан Ордны Улс]] [[Ангилал:Хойд Азийн түүх]] [[Ангилал:Төв Азийн түүх]] [[Ангилал:Түүхэн нутаг дэвсгэр]] mkbtsjewg6x6lf30riaa292z1goy9kt 0 64464 708274 705806 2022-08-12T02:09:25Z Zorigt 49 wikitext text/x-wiki '''Эрдэнэбилэгийн Энх-Амгалан''' нь [[Булган аймаг|Булган]] аймгийн [[Могод сум|Могод]] сумын харьяат. [[Үндэсний бөх]]<nowiki/>ийн улсын начин цолтой бөх. == Амжилт == ==== Улсын наадмын дэвжээнд ==== {| class="wikitable" !Он !Амжилт !Бөхийн тоо |- !2022 |АХ-ын 100, 101 жилийн ойн баяр наадамд улсын заан Б.Батмөнхөөр дөрөв, улсын аварга Г.Эрхэмбаяраар тав давж "Монгол улсын начин" цолыг хүртсэн. !1024 |} ==== Аймгийн наадмын дэвжээнд ==== {| class="wikitable" !Он !Амжилт !Бөхийн тоо |- !2014 |Булган аймгийн баяр наадамд зургаа давж шөвгөрөн "Аймгийн харцага" цол хүртсэн. !256 |- !2016 |Булган аймгийн баяр наадамд аймгийн нэмэх начин Г.Ганбаатарт өвдөг шороодон үзүүрлэж "Аймгийн заан" цол хүртсэн. !256 |- !2017 |Говьсүмбэр аймгийн баяр наадамд зургаа давж шөвгөрөн чимэг нэмсэн. !256 |- !2019 |Дундговь аймгийн баяр наадамд зургаа давж шөвгөрөн чимэг нэмсэн. !256 |} ==Гэр бүл== Энх-Амгалангийн төрсөн ах нь улсын өсөх идэр начин [[Эрдэнэбилэгийн Энхбат]] юм. {{DEFAULTSORT:Энх-Амгалан, Эрдэнэбилэгийн}} [[Ангилал:Улсын начин]] [[Ангилал:Могодын хүн]] q5t1ggsaf9maiwxyf8m1kuz8f74jzbl 14 73880 708326 537931 2022-08-12T10:35:06Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki [[Ангилал:Алтан Ордны Улс|зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:Монголын хүн]] g8be4xv6bsbc9h4il9ks4bqh0wqryf5 14 85843 708385 616877 2022-08-12T10:54:10Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1788 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1788 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1788 establishments|1788 онд үүсгэн байгуулагдсан}} {{Байгуулагдсан он|1788}} [[Ангилал:1780-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1788]] aluvtcbnybbq2z0545b416wtbb7bmfs 708387 708385 2022-08-12T10:54:23Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1788 establishments|{{PAGENAME}}}} {{Байгуулагдсан он|1788}} [[Ангилал:1780-д онд байгуулагдсан|#1788]] bnoz3qegn0ivdts7hglmz3phpdqlwxj 14 86300 708381 616876 2022-08-12T10:53:20Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1784 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1784 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1784 establishments|1784 онд үүсгэн байгуулагдсан}} {{Байгуулагдсан он|1784}} [[Ангилал:1780-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1784]] mt1yn9mxm103zw510uxyovv4la3wrft 708383 708381 2022-08-12T10:53:41Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1784 establishments|{{PAGENAME}}}} {{Байгуулагдсан он|1784}} [[Ангилал:1780-д онд байгуулагдсан|#1784]] gf3msa4x1doaz02mxz4wg5bj5ea04kj 0 88284 708259 684676 2022-08-11T19:53:10Z Skrrrt810 78428 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Урлагийнхан|Name=Itzy|image=Itzy for Marie Claire Korea X Burberry on 080422.jpg|Origin=[[Seoul]], South Korea|урсгал={{hlist|[[K-pop]] [[J-pop]]}}|студи={{flatlist| * [[JYP Entertainment|JYP]] [[Warner Music Group|Warner Japan]] [[Republic Records|Republic]] }}|website={{URL|itzy.jype.com}}|хугацаа={{start date|2019}}–одоо|Current_members=* Yeji * Lia * Ryujin * Chaeryeong * Yuna}}[[Файл:Itzy going to a Music Bank recording on August 8, 2019.png|alt=|thumb|ITZY]] '''ITZY''' (있지) [[Өмнөд Солонгос|Өмнөд Солонгосын]] К-ПОП хамтлаг юм. "[[JYP Entertainment]]"-ийн доор 2019 оны 2 сарын 10-нд Еэжи, Лиа, Рюжин, Чэрёон, Юуна гэсэн 5 гишүүний бүрэлдэхүүнтэй, Dalla Dalla дуугаараа албан ёсны дэбютээ хийсэн == Карьер == === 2015-2019 Дебют-ээс өмнөх үйл ажилгаа === Анх 2017 онд [[JYP entertainment|JYP Entertainment]]-ийн шинэ охидын хамталгын тухай мэдээлэл гаржээ. 2018 онд ирээдүйн хамтлагийн бүрэлтхүүнд аль хэдийн олонд танигдсан [[Jeon Somi]] (2016 онд Produce 101 шоунд 1-р байр эзэлж [[I.O.I]] хамтлагийн гишүүн болсон) ба [[Shin Ryujin]] хоёр орон гэсэн цуурхал таржээ. Гэвч 2018 оны 8-р сарын 20-нд [[Jeon Somi]] [[JYP entertainment|JYP Entertainment]]-ийг орхисон. Мөн тэр өдөр [[JYP entertainment|JYP Entertainment]] албан ёсоор [[Shin Ryujin|Ryujin]] ирээдүйн хамтлагийн гишүүнээр танилцуулжээ. [[Shin Ryujin|Ryujin]] [[Bangtan Boys|BTS]] LOVE YOURSELF Highlight Reel-ийн зураг авалтанд оролцсноор олонд танигджээ. Хэсэг хугцааны дараа «Mixnine» шоунд оролцож охидын дунд 1-р байр эзэлжээ. [[Chaeryeong]] «Sixteen» шоунд оролцсонч хагас финалд хасагдсан. [[Yeji]] дадлагажигч байхаасаа өмнө Blue Rump бүжгийн хамтлагт байсан. [[Lia]] 14 настай байхдаа [[SM Entertainment]]-ийн сонгон шалгаруултад амжилттай оролцсонч аав ээж нь дургуйцсан болхоор агенлагт ороогүй. [[:ru:Billboard|Billboard]] [[Yuna]] [[Shin Ryujin|Ryujin]]-тай хамт [[Bangtan Boys|BTS]] LOVE YOURSELF Highlight Reel-ийн зураг авалтанд оролцсон, «[[Stray kids]]<nowiki/>» шоунд [[Yeji]] [[Shin Ryujin|Ryujin]] [[Chaeryeong]]-тэй хамт оролцсон. === 2019: Дебют ''IT’z Different,'' ''It’z Icy'' === 2019 оны 2-р сарын 11-нд «달라달라(DALLA DALLA)» видеоклип гаржээ. Эхний 24 цагт 13,9 сая үзэлт хурааж, тэр үедээ эхний 24 цагт хамгийн их үзэллтэй дебют клип болжээ. Дебют хийсний 9 хоногийн дараа эхний ялалтаа авж охидын хамтлагийн дунд рекорд тогтоожээ. 7-р сарын 8-нд хамтлагийн Фандом нэрийг MIDZY албан ёсоор заралсан. 7-р сарын 29-нд It'z Icy мини- цомогтой анхний эргэн эрэлтээ хийжээ. Оны эцэст тэд хэд хэдэн Rookie Awards хүртсэн юм. === 2020-2021 It'z Me, Not Shy, Guess Who, Crazy in Love === 2020 рны 3-р сарын 9-нд It'z Me хоёр дахь мини-цомгоо гарагсан. Мини-цомог нь [[Billboard]]-дээр 5-р байр эзэлж, хөгжмийн шоунууд дунд 8 удаа ялсан. 8-р сарын 17-нд Not Shy гурав дахь мини-цомгоо гаргаж, хөгжмийн шоунууданд 5 яляалт авсан. 2021 оны 3-р сарын 20-нд «Trust Me (Midzy)» дууг бүх шүтэн бишрэгчтэй зориулж гарагсан. 4-р сарын 30-нд Guess Who дөрөв дахь мини цомгоо гарагсан. [[Billboard 200]]-д 148-р байр эзэлж, 5-р сарын 14-нд «In the Morning» дууны Англи хувилбар нь цацгджээ. 9-р сарын 24-нд Crazy in Love эхний бүрэн хэмжээний цомгоо цацаж [[Billboard 200]]-д 11-р байранд тогтож чадсан юм. === 2022-одоо Voltage, Checkmate === 4-р сарын 6-нд «Voltage» анхны япон дуугаа гарагжээ. 7-р сарын 15-нд Checkmate тав дахь мини-цомгоо цацаж, мөн эхний аялан тоглолт хийхээ заралжээ. == Гишүүд == {| class="wikitable" ! colspan="2" |Нэр ! rowspan="2" |Төрсөн өдөр ! rowspan="2" |байрлал |- !Тайзны нэр !Жинхэнэ нэр |- |Yeji |Hwan Yeji (황예지) |26.05.2000 |ахлагч, гол бүжигчин, туслах хоолой, рэппер |- |Lia |Choi Jisu (최지수) |21.07.2000 |гол хоолой |- |Ryujin |Shin Ryujin (신류진) |17.04.2001 |гол рэппер, туслах бүжигчин, хоолой, төв |- |Chaeryeong |Lee Chaeryoeng (이채령) |05.06.2001 |гол бүжигчин, хоолой, рэппер |- |Yuna |Shin Yuna (신유나) |09.12.2003 |туслах бүжигчин, туслах рэппер, хоолой, visual |} [[Ангилал:Өмнөд Солонгосын хамтлаг]] 6hf0l11ht0dm0kk5d8irkc52t0b88ou 708260 708259 2022-08-11T20:06:32Z Skrrrt810 78428 хүснэгт wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Урлагийнхан|Name=Itzy|image=Itzy for Marie Claire Korea X Burberry on 080422.jpg|Origin=[[Seoul]], South Korea|урсгал={{hlist|[[K-pop]] [[J-pop]]}}|студи={{flatlist| * [[JYP Entertainment|JYP]] [[Warner Music Group|Warner Japan]] [[Republic Records|Republic]] }}|website={{URL|itzy.jype.com}}|хугацаа={{start date|2019}}–одоо|Current_members=* Yeji * Lia * Ryujin * Chaeryeong * Yuna}}[[Файл:Itzy going to a Music Bank recording on August 8, 2019.png|alt=|thumb|ITZY]] '''ITZY''' (있지) [[Өмнөд Солонгос|Өмнөд Солонгосын]] К-ПОП хамтлаг юм. "[[JYP Entertainment]]"-ийн доор 2019 оны 2 сарын 10-нд Еэжи, Лиа, Рюжин, Чэрёон, Юуна гэсэн 5 гишүүний бүрэлдэхүүнтэй, Dalla Dalla дуугаараа албан ёсны дэбютээ хийсэн == Карьер == === 2015-2019 Дебют-ээс өмнөх үйл ажилгаа === Анх 2017 онд [[JYP entertainment|JYP Entertainment]]-ийн шинэ охидын хамталгын тухай мэдээлэл гаржээ. 2018 онд ирээдүйн хамтлагийн бүрэлтхүүнд аль хэдийн олонд танигдсан [[Jeon Somi]] (2016 онд Produce 101 шоунд 1-р байр эзэлж [[I.O.I]] хамтлагийн гишүүн болсон) ба [[Shin Ryujin]] хоёр орон гэсэн цуурхал таржээ. Гэвч 2018 оны 8-р сарын 20-нд [[Jeon Somi]] [[JYP entertainment|JYP Entertainment]]-ийг орхисон. Мөн тэр өдөр [[JYP entertainment|JYP Entertainment]] албан ёсоор [[Shin Ryujin|Ryujin]] ирээдүйн хамтлагийн гишүүнээр танилцуулжээ. [[Shin Ryujin|Ryujin]] [[Bangtan Boys|BTS]] LOVE YOURSELF Highlight Reel-ийн зураг авалтанд оролцсноор олонд танигджээ. Хэсэг хугцааны дараа «Mixnine» шоунд оролцож охидын дунд 1-р байр эзэлжээ. [[Chaeryeong]] «Sixteen» шоунд оролцсонч хагас финалд хасагдсан. [[Yeji]] дадлагажигч байхаасаа өмнө Blue Rump бүжгийн хамтлагт байсан. [[Lia]] 14 настай байхдаа [[SM Entertainment]]-ийн сонгон шалгаруултад амжилттай оролцсонч аав ээж нь дургуйцсан болхоор агенлагт ороогүй. [[:ru:Billboard|Billboard]] [[Yuna]] [[Shin Ryujin|Ryujin]]-тай хамт [[Bangtan Boys|BTS]] LOVE YOURSELF Highlight Reel-ийн зураг авалтанд оролцсон, «[[Stray kids]]<nowiki/>» шоунд [[Yeji]] [[Shin Ryujin|Ryujin]] [[Chaeryeong]]-тэй хамт оролцсон. === 2019: Дебют ''IT’z Different,'' ''It’z Icy'' === 2019 оны 2-р сарын 11-нд «달라달라(DALLA DALLA)» видеоклип гаржээ. Эхний 24 цагт 13,9 сая үзэлт хурааж, тэр үедээ эхний 24 цагт хамгийн их үзэллтэй дебют клип болжээ. Дебют хийсний 9 хоногийн дараа эхний ялалтаа авж охидын хамтлагийн дунд рекорд тогтоожээ. 7-р сарын 8-нд хамтлагийн Фандом нэрийг MIDZY албан ёсоор заралсан. 7-р сарын 29-нд It'z Icy мини- цомогтой анхний эргэн эрэлтээ хийжээ. Оны эцэст тэд хэд хэдэн Rookie Awards хүртсэн юм. === 2020-2021 It'z Me, Not Shy, Guess Who, Crazy in Love === 2020 рны 3-р сарын 9-нд It'z Me хоёр дахь мини-цомгоо гарагсан. Мини-цомог нь [[Billboard]]-дээр 5-р байр эзэлж, хөгжмийн шоунууд дунд 8 удаа ялсан. 8-р сарын 17-нд Not Shy гурав дахь мини-цомгоо гаргаж, хөгжмийн шоунууданд 5 яляалт авсан. 2021 оны 3-р сарын 20-нд «Trust Me (Midzy)» дууг бүх шүтэн бишрэгчтэй зориулж гарагсан. 4-р сарын 30-нд Guess Who дөрөв дахь мини цомгоо гарагсан. [[Billboard 200]]-д 148-р байр эзэлж, 5-р сарын 14-нд «In the Morning» дууны Англи хувилбар нь цацгджээ. 9-р сарын 24-нд Crazy in Love эхний бүрэн хэмжээний цомгоо цацаж [[Billboard 200]]-д 11-р байранд тогтож чадсан юм. === 2022-одоо Voltage, Checkmate === 4-р сарын 6-нд «Voltage» анхны япон дуугаа гарагжээ. 7-р сарын 15-нд Checkmate тав дахь мини-цомгоо цацаж, мөн эхний аялан тоглолт хийхээ заралжээ. == Гишүүд == {| class="wikitable" style="text-align:center;" ! colspan="2" |Нэр ! rowspan="2" |Төрсөн өдөр ! rowspan="2" |Байрлал |- !Тайзны нэр !Жинхэнэ нэр |- ! align="center" |Yeji ! align="center" |Hwan Yeji (황예지) ! align="center" |26.05.2000 ! align="center" |ахлагч, гол бүжигчин, туслах хоолой, рэппер |- ! align="center" |Lia ! align="center" |Choi Jisu (최지수) ! align="center" |21.07.2000 ! align="center" |гол хоолой |- ! align="center" |Ryujin ! align="center" |Shin Ryujin (신류진) ! align="center" |17.04.2001 ! align="center" |гол рэппер, туслах бүжигчин, хоолой, төв |- ! align="center" |Chaeryeong ! align="center" |Lee Chaeryoeng (이채령) ! align="center" |05.06.2001 ! align="center" |гол бүжигчин, хоолой, рэппер |- ! align="center" |Yuna ! align="center" |Shin Yuna (신유나) ! align="center" |09.12.2003 ! align="center" |туслах бүжигчин, туслах рэппер, хоолой, visual |} [[Ангилал:Өмнөд Солонгосын хамтлаг]] dho65wet2huwg0yrrabtty2a2sj93i8 708261 708260 2022-08-11T20:13:42Z Skrrrt810 78428 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Урлагийнхан|Name=Itzy|image=Itzy for Marie Claire Korea X Burberry on 080422.jpg|Origin=[[Seoul]], South Korea|урсгал={{hlist|[[K-pop]] [[J-pop]]}}|студи={{flatlist| * [[JYP Entertainment|JYP]] [[Warner Music Group|Warner Japan]] [[Republic Records|Republic]] }}|website={{URL|itzy.jype.com}}|хугацаа={{start date|2019}}–одоо|Current_members=* Yeji * Lia * Ryujin * Chaeryeong * Yuna}}[[Файл:Itzy going to a Music Bank recording on August 8, 2019.png|alt=|thumb|ITZY]] '''ITZY''' (있지) [[Өмнөд Солонгос|Өмнөд Солонгосын]] К-ПОП хамтлаг юм. "[[JYP Entertainment]]"-ийн доор 2019 оны 2 сарын 10-нд Еэжи, Лиа, Рюжин, Чэрёон, Юуна гэсэн 5 гишүүний бүрэлдэхүүнтэй, Dalla Dalla дуугаараа албан ёсны дэбютээ хийсэн == Карьер == === 2015-2019 Дебют-ээс өмнөх үйл ажилгаа === Анх 2017 онд [[JYP entertainment|JYP Entertainment]]-ийн шинэ охидын хамталгын тухай мэдээлэл гаржээ. 2018 онд ирээдүйн хамтлагийн бүрэлтхүүнд аль хэдийн олонд танигдсан [[Jeon Somi]] (2016 онд Produce 101 шоунд 1-р байр эзэлж [[I.O.I]] хамтлагийн гишүүн болсон) ба [[Shin Ryujin]] хоёр орон гэсэн цуурхал таржээ. Гэвч 2018 оны 8-р сарын 20-нд [[Jeon Somi]] [[JYP entertainment|JYP Entertainment]]-ийг орхисон. Мөн тэр өдөр [[JYP entertainment|JYP Entertainment]] албан ёсоор [[Shin Ryujin|Ryujin]] ирээдүйн хамтлагийн гишүүнээр танилцуулжээ. [[Shin Ryujin|Ryujin]] [[Bangtan Boys|BTS]] LOVE YOURSELF Highlight Reel-ийн зураг авалтанд оролцсноор олонд танигджээ. Хэсэг хугцааны дараа «Mixnine» шоунд оролцож охидын дунд 1-р байр эзэлжээ. [[Chaeryeong]] «Sixteen» шоунд оролцсонч хагас финалд хасагдсан. [[Yeji]] дадлагажигч байхаасаа өмнө Blue Rump бүжгийн хамтлагт байсан. [[Lia]] 14 настай байхдаа [[SM Entertainment]]-ийн сонгон шалгаруултад амжилттай оролцсонч аав ээж нь дургуйцсан болхоор агенлагт ороогүй. [[:ru:Billboard|Billboard]] [[Yuna]] [[Shin Ryujin|Ryujin]]-тай хамт [[Bangtan Boys|BTS]] LOVE YOURSELF Highlight Reel-ийн зураг авалтанд оролцсон, «[[Stray kids]]<nowiki/>» шоунд [[Yeji]] [[Shin Ryujin|Ryujin]] [[Chaeryeong]]-тэй хамт оролцсон. === 2019: Дебют ''IT’z Different,'' ''It’z Icy'' === 2019 оны 2-р сарын 11-нд «달라달라(DALLA DALLA)» видеоклип гаржээ. Эхний 24 цагт 13,9 сая үзэлт хурааж, тэр үедээ эхний 24 цагт хамгийн их үзэллтэй дебют клип болжээ. Дебют хийсний 9 хоногийн дараа эхний ялалтаа авж охидын хамтлагийн дунд рекорд тогтоожээ. 7-р сарын 8-нд хамтлагийн Фандом нэрийг MIDZY албан ёсоор заралсан. 7-р сарын 29-нд It'z Icy мини- цомогтой анхний эргэн эрэлтээ хийжээ. Оны эцэст тэд хэд хэдэн Rookie Awards хүртсэн юм. === 2020-2021 It'z Me, Not Shy, Guess Who, Crazy in Love === 2020 рны 3-р сарын 9-нд It'z Me хоёр дахь мини-цомгоо гарагсан. Мини-цомог нь [[Billboard]]-дээр 5-р байр эзэлж, хөгжмийн шоунууд дунд 8 удаа ялсан. 8-р сарын 17-нд Not Shy гурав дахь мини-цомгоо гаргаж, хөгжмийн шоунууданд 5 яляалт авсан. 2021 оны 3-р сарын 20-нд «Trust Me (Midzy)» дууг бүх шүтэн бишрэгчтэй зориулж гарагсан. 4-р сарын 30-нд Guess Who дөрөв дахь мини цомгоо гарагсан. [[Billboard 200]]-д 148-р байр эзэлж, 5-р сарын 14-нд «In the Morning» дууны Англи хувилбар нь цацгджээ. 9-р сарын 24-нд Crazy in Love эхний бүрэн хэмжээний цомгоо цацаж [[Billboard 200]]-д 11-р байранд тогтож чадсан юм. === 2022-одоо Voltage, Checkmate === 4-р сарын 6-нд «Voltage» анхны япон дуугаа гарагжээ. 7-р сарын 15-нд Checkmate тав дахь мини-цомгоо цацаж, мөн эхний аялан тоглолт хийхээ заралжээ. == Гишүүд == {| class="wikitable" style="text-align:center;" ! colspan="2" |Нэр ! rowspan="2" |Төрсөн өдөр ! rowspan="2" |Үүрэг |- !Тайзны нэр !Жинхэнэ нэр |- ! align="center" |Yeji ! align="center" |Hwan Yeji (황예지) ! align="center" |26.05.2000 ! align="center" |ахлагч, гол бүжигчин, туслах хоолой, рэппер |- ! align="center" |Lia ! align="center" |Choi Jisu (최지수) ! align="center" |21.07.2000 ! align="center" |гол хоолой |- ! align="center" |Ryujin ! align="center" |Shin Ryujin (신류진) ! align="center" |17.04.2001 ! align="center" |гол рэппер, туслах бүжигчин, хоолой, төв |- ! align="center" |Chaeryeong ! align="center" |Lee Chaeryoeng (이채령) ! align="center" |05.06.2001 ! align="center" |гол бүжигчин, хоолой, рэппер |- ! align="center" |Yuna ! align="center" |Shin Yuna (신유나) ! align="center" |09.12.2003 ! align="center" |туслах бүжигчин, туслах рэппер, хоолой, visual |} [[Ангилал:Өмнөд Солонгосын хамтлаг]] f590onbcyt7vwgx9pn6a71pizjp3hvw 708262 708261 2022-08-11T20:22:23Z Skrrrt810 78428 Алдаа wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Урлагийнхан|Name=Itzy|image=Itzy for Marie Claire Korea X Burberry on 080422.jpg|Origin=[[Seoul]], South Korea|урсгал={{hlist|[[K-pop]] [[J-pop]]}}|студи={{flatlist| * [[JYP Entertainment|JYP]] [[Warner Music Group|Warner Japan]] [[Republic Records|Republic]] }}|website={{URL|itzy.jype.com}}|хугацаа={{start date|2019}}–одоо|Current_members=* Yeji * Lia * Ryujin * Chaeryeong * Yuna}}[[Файл:Itzy going to a Music Bank recording on August 8, 2019.png|alt=|thumb|ITZY]] '''ITZY''' (있지) [[Өмнөд Солонгос|Өмнөд Солонгосын]] К-ПОП хамтлаг юм. "[[JYP Entertainment]]"-ийн доор 2019 оны 2 сарын 10-нд Еэжи, Лиа, Рюжин, Чэрёон, Юуна гэсэн 5 гишүүний бүрэлдэхүүнтэй, Dalla Dalla дуугаараа албан ёсны дэбютээ хийсэн == Карьер == === 2015-2019 Дебют-ээс өмнөх үйл ажилгаа === Анх 2017 онд [[JYP entertainment|JYP Entertainment]]-ийн шинэ охидын хамталгын тухай мэдээлэл гаржээ. 2018 онд ирээдүйн хамтлагийн бүрэлтхүүнд аль хэдийн олонд танигдсан [[Jeon Somi]] (2016 онд Produce 101 шоунд 1-р байр эзэлж [[I.O.I]] хамтлагийн гишүүн болсон) ба [[Shin Ryujin]] хоёр орон гэсэн цуурхал таржээ. Гэвч 2018 оны 8-р сарын 20-нд [[Jeon Somi]] [[JYP entertainment|JYP Entertainment]]-ийг орхисон. Мөн тэр өдөр [[JYP entertainment|JYP Entertainment]] албан ёсоор [[Shin Ryujin|Ryujin]] ирээдүйн хамтлагийн гишүүнээр танилцуулжээ. [[Shin Ryujin|Ryujin]] [[Bangtan Boys|BTS]] LOVE YOURSELF Highlight Reel-ийн зураг авалтанд оролцсноор олонд танигджээ. Хэсэг хугцааны дараа «Mixnine» шоунд оролцож охидын дунд 1-р байр эзэлжээ. [[Chaeryeong]] «Sixteen» шоунд оролцсонч хагас финалд хасагдсан. [[Yeji]] дадлагажигч байхаасаа өмнө Blue Rump бүжгийн хамтлагт байсан. Мөн дадлагажигч байх үедээ «The Fan» шоунд оролцсон. [[Lia]] 14 настай байхдаа [[SM Entertainment]]-ийн сонгон шалгаруултад амжилттай оролцсонч аав ээж нь дургүйцсан болхоор агенлагт ороогүй. [[:ru:Billboard|Billboard]] [[Yuna]] [[Shin Ryujin|Ryujin]]-тай хамт [[Bangtan Boys|BTS]] LOVE YOURSELF Highlight Reel-ийн зураг авалтанд оролцож байсан, «[[Stray kids]]<nowiki/>» шоунд [[Yeji]] [[Shin Ryujin|Ryujin]] [[Chaeryeong]]-тэй хамт оролцсон. === 2019: Дебют ''IT’z Different,'' ''It’z Icy'' === 2019 оны 2-р сарын 11-нд «달라달라(DALLA DALLA)» видеоклип гаржээ. Эхний 24 цагт 13,9 сая үзэлт хурааж, тэр үедээ эхний 24 цагт хамгийн их үзэллтэй дебют клип болжээ. Дебют хийсний 9 хоногийн дараа эхний ялалтаа авж охидын хамтлагийн дунд рекорд тогтоожээ. 7-р сарын 8-нд хамтлагийн Фандом нэрийг MIDZY албан ёсоор заралсан. 7-р сарын 29-нд It'z Icy мини- цомогтой анхний эргэн эрэлтээ хийжээ. Оны эцэст тэд хэд хэдэн Rookie Awards хүртсэн юм. === 2020-2021 It'z Me, Not Shy, Guess Who, Crazy in Love === 2020 рны 3-р сарын 9-нд It'z Me хоёр дахь мини-цомгоо гарагсан. Мини-цомог нь [[Billboard]]-дээр 5-р байр эзэлж, хөгжмийн шоунууд дунд 8 удаа ялсан. 8-р сарын 17-нд Not Shy гурав дахь мини-цомгоо гаргаж, хөгжмийн шоунууданд 5 яляалт авсан. 2021 оны 3-р сарын 20-нд «Trust Me (Midzy)» дууг бүх шүтэн бишрэгчтэй зориулж гарагсан. 4-р сарын 30-нд Guess Who дөрөв дахь мини цомгоо гарагсан. [[Billboard 200]]-д 148-р байр эзэлж, 5-р сарын 14-нд «In the Morning» дууны Англи хувилбар нь цацгджээ. 9-р сарын 24-нд Crazy in Love эхний бүрэн хэмжээний цомгоо цацаж [[Billboard 200]]-д 11-р байранд тогтож чадсан юм. === 2022-одоо Voltage, Checkmate === 4-р сарын 6-нд «Voltage» анхны япон дуугаа гарагжээ. 7-р сарын 15-нд Checkmate тав дахь мини-цомгоо цацаж, мөн эхний аялан тоглолт хийхээ заралжээ. == Гишүүд == {| class="wikitable" style="text-align:center;" ! colspan="2" |Нэр ! rowspan="2" |Төрсөн өдөр ! rowspan="2" |Үүрэг |- !Тайзны нэр !Жинхэнэ нэр |- ! align="center" |Yeji ! align="center" |Hwan Yeji (황예지) ! align="center" |26.05.2000 ! align="center" |ахлагч, гол бүжигчин, туслах хоолой, рэппер |- ! align="center" |Lia ! align="center" |Choi Jisu (최지수) ! align="center" |21.07.2000 ! align="center" |гол хоолой |- ! align="center" |Ryujin ! align="center" |Shin Ryujin (신류진) ! align="center" |17.04.2001 ! align="center" |гол рэппер, туслах бүжигчин, хоолой, төв |- ! align="center" |Chaeryeong ! align="center" |Lee Chaeryoeng (이채령) ! align="center" |05.06.2001 ! align="center" |гол бүжигчин, хоолой, рэппер |- ! align="center" |Yuna ! align="center" |Shin Yuna (신유나) ! align="center" |09.12.2003 ! align="center" |туслах бүжигчин, туслах рэппер, хоолой, visual |} [[Ангилал:Өмнөд Солонгосын хамтлаг]] qdjgh3ai8v29c1q9k0gz0cb785a6xxb 708263 708262 2022-08-11T20:25:11Z Skrrrt810 78428 Алдаа wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Урлагийнхан|Name=Itzy|image=Itzy for Marie Claire Korea X Burberry on 080422.jpg|Origin=[[Seoul]], South Korea|урсгал={{hlist|[[K-pop]] [[J-pop]]}}|студи={{flatlist| * [[JYP Entertainment|JYP]] [[Warner Music Group|Warner Japan]] [[Republic Records|Republic]] }}|website={{URL|itzy.jype.com}}|хугацаа={{start date|2019}}–одоо|Current_members=* Yeji * Lia * Ryujin * Chaeryeong * Yuna}}[[Файл:Itzy going to a Music Bank recording on August 8, 2019.png|alt=|thumb|ITZY]] '''ITZY''' (있지) [[Өмнөд Солонгос|Өмнөд Солонгосын]] К-ПОП хамтлаг юм. "[[JYP Entertainment]]"-ийн доор 2019 оны 2 сарын 10-нд Еэжи, Лиа, Рюжин, Чэрёон, Юуна гэсэн 5 гишүүний бүрэлдэхүүнтэй, Dalla Dalla дуугаараа албан ёсны дэбютээ хийсэн == Карьер == === 2015-2019 Дебют-ээс өмнөх үйл ажилгаа === Анх 2017 онд [[JYP entertainment|JYP Entertainment]]-ийн шинэ охидын хамталгын тухай мэдээлэл гаржээ. 2018 онд ирээдүйн хамтлагийн бүрэлтхүүнд аль хэдийн олонд танигдсан [[Jeon Somi]] (2016 онд Produce 101 шоунд 1-р байр эзэлж [[I.O.I]] хамтлагийн гишүүн болсон) ба [[Shin Ryujin]] хоёр орон гэсэн цуурхал таржээ. Гэвч 2018 оны 8-р сарын 20-нд [[Jeon Somi]] [[JYP entertainment|JYP Entertainment]]-ийг орхисон. Мөн тэр өдөр [[JYP entertainment|JYP Entertainment]] албан ёсоор [[Shin Ryujin|Ryujin]] ирээдүйн хамтлагийн гишүүнээр танилцуулжээ. [[Shin Ryujin|Ryujin]] [[Bangtan Boys|BTS]] LOVE YOURSELF Highlight Reel-ийн зураг авалтанд оролцсноор олонд танигджээ. Хэсэг хугцааны дараа «Mixnine» шоунд оролцож охидын дунд 1-р байр эзэлжээ. [[Chaeryeong]] «Sixteen» шоунд оролцсонч хагас финалд хасагдсан. [[Yeji]] дадлагажигч байхаасаа өмнө Blue Rump бүжгийн хамтлагт байсан. Мөн дадлагажигч байх үедээ «The Fan» шоунд оролцсон. [[Lia]] 14 настай байхдаа [[SM Entertainment]]-ийн сонгон шалгаруултад амжилттай оролцсонч аав ээж нь дургүйцсан болхоор агенлагт ороогүй. [[:ru:Billboard|Billboard]] [[Yuna]] [[Shin Ryujin|Ryujin]]-тай хамт [[Bangtan Boys|BTS]] LOVE YOURSELF Highlight Reel-ийн зураг авалтанд оролцож байсан, «[[Stray kids]]<nowiki/>» шоунд [[Yeji]] [[Shin Ryujin|Ryujin]] [[Chaeryeong]]-тэй хамт оролцсон. === 2019: Дебют ''IT’z Different,'' ''It’z Icy'' === 2019 оны 2-р сарын 11-нд «달라달라(DALLA DALLA)» видеоклип гаржээ. Эхний 24 цагт 13,9 сая үзэлт хурааж, тэр үедээ эхний 24 цагт хамгийн их үзэлттэй дебют клип болжээ. Дебют хийснээс 9 хоногийн дараа эхний ялалтаа авж охидын хамтлагийн дунд рекорд тогтоожээ. 7-р сарын 8-нд хамтлагийн Фандом нэрийг албан ёсоор заралсан юм MIDZY. 7-р сарын 29-нд It'z Icy мини- цомогтой анхний эргэн эрэлтээ хийжээ. Оны эцэст тэд хэд хэдэн Rookie Awards хүртсэн юм. === 2020-2021 It'z Me, Not Shy, Guess Who, Crazy in Love === 2020 рны 3-р сарын 9-нд It'z Me хоёр дахь мини-цомгоо гарагсан. Мини-цомог нь [[Billboard]]-дээр 5-р байр эзэлж, хөгжмийн шоунууд дунд 8 удаа ялсан. 8-р сарын 17-нд Not Shy гурав дахь мини-цомгоо гаргаж, хөгжмийн шоунууданд 5 яляалт авсан. 2021 оны 3-р сарын 20-нд «Trust Me (Midzy)» дууг бүх шүтэн бишрэгчтэй зориулж гарагсан. 4-р сарын 30-нд Guess Who дөрөв дахь мини цомгоо гарагсан. [[Billboard 200]]-д 148-р байр эзэлж, 5-р сарын 14-нд «In the Morning» дууны Англи хувилбар нь цацгджээ. 9-р сарын 24-нд Crazy in Love эхний бүрэн хэмжээний цомгоо цацаж [[Billboard 200]]-д 11-р байранд тогтож чадсан юм. === 2022-одоо Voltage, Checkmate === 4-р сарын 6-нд «Voltage» анхны япон дуугаа гарагжээ. 7-р сарын 15-нд Checkmate тав дахь мини-цомгоо цацаж, мөн эхний аялан тоглолт хийхээ заралжээ. == Гишүүд == {| class="wikitable" style="text-align:center;" ! colspan="2" |Нэр ! rowspan="2" |Төрсөн өдөр ! rowspan="2" |Үүрэг |- !Тайзны нэр !Жинхэнэ нэр |- ! align="center" |Yeji ! align="center" |Hwan Yeji (황예지) ! align="center" |26.05.2000 ! align="center" |ахлагч, гол бүжигчин, туслах хоолой, рэппер |- ! align="center" |Lia ! align="center" |Choi Jisu (최지수) ! align="center" |21.07.2000 ! align="center" |гол хоолой |- ! align="center" |Ryujin ! align="center" |Shin Ryujin (신류진) ! align="center" |17.04.2001 ! align="center" |гол рэппер, туслах бүжигчин, хоолой, төв |- ! align="center" |Chaeryeong ! align="center" |Lee Chaeryoeng (이채령) ! align="center" |05.06.2001 ! align="center" |гол бүжигчин, хоолой, рэппер |- ! align="center" |Yuna ! align="center" |Shin Yuna (신유나) ! align="center" |09.12.2003 ! align="center" |туслах бүжигчин, туслах рэппер, хоолой, visual |} [[Ангилал:Өмнөд Солонгосын хамтлаг]] 6cdw813tennzds1b9p57ucuslfc8efw 14 91193 708330 591495 2022-08-12T10:35:34Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki [[Ангилал:Алтан Ордны Улс|хан]] [[Ангилал:Монгол хан]] lb674zdo7oq0b3ubr9hzzdgt83bm1bv 0 98974 708233 703367 2022-08-11T13:56:40Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki [[File:Mongols vladimir.jpg|thumb|right|[[Монголчууд]] 1237 онд [[Владимир]] руу довтолж буй нь.]] '''Монголчуудын Русь руу хийсэн довтолгоо''' ({{lang-ru|Монгольское нашествие на Русь}}, мөн {{lang-ru|Наше́ствие Баты́я}} „Бат хааны байлдан дагуулал“) гэдэг нь [[Бат хаан]]ы 1237 оноос 1240 оны хооронд оросын их, бага гүнт улсуудыг ([[Русь]]) байлдан дагуулсан аян дайнуудыг нэрлэдэг. [[Чингис хаан]]ы ач хүү нь [[Монголчуудын Европ дахь байлдан дагуулалт|Монголчуудын Европ дахь байлдан дагуулал]] хэмээн бас нэрлэгдэх энэхүү аян дайнаа эхний хоёр жил нь зүүн хойд Русьт довтолсноор эхэлсэн бөгөөд чингэхдээ тухайн үедээ чухал хотуудад тооцогдож байсан [[Суздаль]], [[Владимир]], [[Рязань]] зэргийг байлдан эзэлсэн аж. Хоёрдугаар шатанд нь тэрбээр баруун урд зүгийн Русьт довтолсон ба энэ довтолгооны үр дүнд [[Чернигов]], [[Переяслав]], [[Киев]]ийг сүйрүүлснээр дуусдаг. Русийн олон ван, гүнгүүд өөр хоорондоо тэмцэлдэж, нэгэн тугийн дор нэгдэж чадахгүй байсан нь тэднийг байлдан эзлэхэд ихээхэн нэмэр болсон ажгуу. Түүнээс гадна Русийн ба тус бүс нутгийн эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийг ухралтад оруулж, хүн амын тоог ч бас тодорхой хэмжээгээр буурахад нөлөөлж байснаас үүдэн Русьчууд удаан хугацаанд тусгаар тогтнохын төлөө [[талын эзэнт гүрэн]] болох [[Алтан Орд]]той тэмцэлдэх эхлэлийг тавьсан юм. == Өмнөх түүх == 1223 онд монголын жанжид [[Зэв жанжин|Зэв]], [[Сүбээдэй баатар|Сүбээдэйгээр]] удирдуулсан цэргүүд Гүржийн нутгаас Кипчакийн талаар дамжин Русийн нутагт цөмрөн орж ирэв. Тэд үүний өмнө [[Чингис хаан]]ы [[Хорезм|Хорезмын Эзэнт Гүрнийг]] дайлаар мордоход хамт явж Хорезмыг эзэлсний дараа хаанаас хорезмын шах хоёрдугаар [[II Мухаммед (Хорезм)|Мухаммедыг]] баривчлан авчрах даалгавар авч түүнийг [[Хорасан]]аас эхлэн Хорезмын Эзэнт Гүрний нутгаар хөндлөн гулд хөөсөөр [[Каспийн тэнгис]]ийн өмнөд биед хүргэсэн ба 1220 оны сүүлээр Мухаммед тэнд үхсэн ажээ. Дараа нь тэд Азербайжан, Арраны ихэнх хэсгийг сүйтгэн, Гүржийг хөндлөн гарч, 1221 онд [[IV Георгий Лаша]]гийн армитай тулгаран бут ниргэв. Зэв, Сүбээдэй нар цааш [[Кипчак]]уудыг элдэн, Дербентээр дамжин умард зүгт [[Кавказын нуруу]]г даван, тэнд хүлээж байсан [[Кипчак]] ба [[Аланчууд]]ын нэгдсэн цэргийг бут цохив. Кипчакуудын үлдэгдэл цэргүүд Көтан ханаар удирдуулан Русийн нутагт зугатан очиж тэндээс Монголчуудын эсрэг байлдах цэрэг, зэвсгийн тусламж гуйв. [[Киевийн Вант Улс|Киевийн]] ван Мстислав, [[Черниговын Вант Улс|Черниговын]] ван II Мстислав, [[Галицийн Вант Улс|Галицийн]] ван Мстислав Мстиславич нар Көтан хантай нэгдэн цэргээ дайчлан хөдлөв. Зэв, Сүбээдэй нар Кипчакуудыг элдсээр 1223 оны тавдугаар сард өнөөгийн [[Украин]]ы нутагт ирэн, алдарт [[Калка голын тулалдаан]]аа хийжээ. Мстислав, II Мстислав, Мстислав Мстиславич нар цэргүүдээ нэгдсэн журмаар удирдаагүй, тус тусдаа тулалдсан нь цэргийн хүч эрс дутмаг Монголчуудад хүндрэлгүйгээр тулалдааныг өөрийн талд шийдэж чадахад хүргэсэн гэж европын түүхчид үздэг аж. Русийн нэгдсэн цэргийн хүчийг бараг ихэнхийг нь хядсан ба Мстислав, II Мстислав хоёр тулалдааны явцад амь үрэгдэн, Мстислав Мстиславич, Көтан хан хоёр дутан одсон аж. Зугтагсдыг Монголчууд хөөсөнгүй орхив. Монголчууд эндээс дорно зүгт хүлгийн жолоог эргүүлэн, [[Ижилийн Булгарчууд|Ижилийн Булгар]]ын нутгаар дайран, эх нутагтаа буцсан ба буцах замд Зэв жанжин насан эцэслэжээ. Чингис хааны зарлиг нь Каспийн тэнгисийн баруун талын нутгийг судлаад ир гэснээс байлдан дагуул гэсэн биш болохоор европын нутагт нэвтрэн, европчуудтай тулалдсан анхны туршлагынхаа дараа, гэнэт гарч ирсэн шигээ, гэнэт эргэн алга болжээ.<ref>Paul D. Buell: ''Sübȫtei Ba’atur''. In: Igor de Rachewiltz et al. (Hrsg.): ''In the Service of the Khan: Eminent Personalities of the Early Mongol-Yuan Period 1200–1300''. Otto Harrossowitz, Wiesbaden 1993, S. 19–20 (englisch); Stephen Pow: ''The Last Campaign and Death of Jebe Noyan''. In: ''Journal of the Royal Asiatic Society'' Vol. 27 Nr. 1. Cambridge University Press, Cambridge, 2017, S.31–51 (englisch); Carl Fredrik Sverdrup: ''The Mongol Conquests: The Military Operations of Genghis Khan and Sube'etei''. Helion, Solihull, 2017, S. 191–208 (englisch).</ref> == Монголчуудын байлдан дагуулал (1237-1240 он) == [[Файл:MongolCavalry crop.jpg|thumb|left|Монгол цэргүүдийн замд явааг түүхэн байдлаар харуулсан нь]] 1223 онд [[Бат хаан]] [[Монголчууд]]ыг Русийн зүүн хэсэгт буцаан авч ирэв. [[Их Монгол Улс|Монгол цэргүүд]] Русьт довтлон, эсэргүүцсэн бүхнийг даран нухчсаар байлаа. Умард зүгт Монголчууд тэнд байсан томоохон хотууд болох [[Суздаль]], [[Владимир]], [[Рязань|Рязанийг]] эзлэн, сүйдлэв. Монголчууд Рязанийг эзлээд цааш явахын өмнө оросын жанжин [[Евпатий Коловрат]]ын амь тэмцсэн эсэргүүцэлтэй тулгарсан байдаг. Оросын зүүн хойд хэсгийн гүн 1238 оны шийдвэрлэх тулалдаанд [[Сить голын тулалдаан|Сить гол]] дээр ялагдав. Түүхийн судар бичигт тэмдэглэгдсэн байсан тухайн үеийн нийт 72 хотуудаас 49-ийг нь Монголчууд дайлан сүйтгэсэн байна. Маш олон түүхчид [[Их Монгол улсын цэргийн тактик|Монгол цэргийн тактикийг]] маш харгис байсан хэмээн бичдэг байна. Үүний жишээнд Монголчууд эзэлсэн хот, тосгоныхоо иргэдийг „амьд бамбай“ болгон дараагийн тулалдаандаа ашиглан өмнөө оруулан тулалддаг байв гэжээ. Хэдийгээр Монголчууд энэ мэтийн харгис аргыг дайн тулааны тактик болгон ашиглаж байсан ч тухайн үеийн Русийн хүн амын хагасаас илүүг хүйс тэмтэрсэн гэх нь хэтрүүлэг юм. Үүний эсрэг 1237 оноос 1240 оны хооронд Русийн нийт хүн амын 10 хүртэл хувь нь амь үрэгдсэн гэх өөр баримт байх ч энэ нь бас их өндөр тоо юм.<ref>Abraham Ascher: ''Geschichte Russlands.'' Magnus Verlag, Essen 2005, S. 30, ISBN 3-88400-432-8.</ref> Монголчууд цаг агаарын улмаас давших зам нь муудсан учир [[Их Новгород|Новгород]] руу довтолж байсан довтолгоогоо зогсоон өмнө зүгт эргэв. Энэ замд нь [[Козельск]] хэмээх жижиг хотынхон Монголчуудыг бараг хоёр сар саатуулан эсэргүүцэл үзүүлэн тулалдсан байдаг. Хотыг эзэлснийхээ дараа тус хотын иргэдийг бүгдийг хүйс тэмтэрсэн байна. Өмнө зүгт явах замдаа олон тооны хотуудыг эзэлсэн бөгөөд эдгээрээс хамгийн том нь 1240 онд [[Киев]]ийг эзэлсэн явдал байв. Эндээс монголын цэрэг баруун зүгт [[Польш]] руу хүлгийн жолоо залжээ. == Үр дагавар == [[Файл:SmirnovVS KnMihailChern.jpg|thumb|right|[[Бат хаан]] Киевийн сүүлчийн их ван [[Михаил Всеволодович|Михаил Черниговыг]] Чингис хааны хөрөгт мөргөхийг тушаахад тэрбээр эсэргүүцсэн учраас Монголчууд түүнийг хөнөөхөөр хутга барин дайрч буй нь]] 1242 онд [[Бат хаан]] өөрийн нийслэл [[Сарай (хот)|Сарайг]] Ижил мөрний доод хэсэгт буюу өнөөгийн [[Волгоград]] хотын орчим босгон, ханлигаа байгуулсан нь [[Алтан Орд|Алтан Ордны Улс]] юм. Алтан Ордны орлогын багахан хэсгийг л дагаар орсон жижиг улсууд бүрдүүлж байв. 1257 оноос л Оросын нутаг дэвсгэрт хүн амын тооллого явуулж гувчуур хааны ордонд анх төлсөн тухай дурдагдсан байдаг ба [[Мөнх хаан]]ы нэрээр „гудамжаар морьтнууд давхилдан айлуудын хананд бичиг үлдээсэн“ тухай бичсэн байдаг байна. Алтан Орд нь [[Их Монгол Улс]]ын бүрэлдэхүүн улс учраас татвараар олсон орлогын аравны нэгийг тухай тухайн [[Хаан|Их Хаанд]] алба төлөх ёстой байв.<ref>J. Gießauf und J. Steiner: ''Gebieter über die Völker in den Filzwandzelten'', Graz 2009, S. 94 f.</ref> Нэг талаас Монголчуудын Русь дахь ноёрхол гурван зуу гаран жил европын бусад улсаас тусгаар байлгасан бол нөгөө талаас [[Их Монгол Улс]] нутаг дэвсгэрт [[Монголын энхтайван]] хэмээн нэрлэгдэх эзэнт гүрний бүх газар нутагт эрх чөлөөтэй явах боломжийг Русьчуудад олгон, Азийг хөндлөн гулд туулан, эдийн засаг, соёлын шинэ харилцааг тогтоох тааламжтай нөхцлүүдийг бий болгосон сайн талууд ч байв. Энэхүү шинэ нөхцөл нь өөр хоорондоо маш алслагдсан бүс нутгуудыг, жишээлбэл Балтын орнууд, Итали, Ойрх Дорнод, Энэтхэг, Хятадтай үр ашигтайгаар худалдааны харилцааг анх удаа бий болгожээ. Ялангуяа [[Крымын хойг]]оор дамжин [[Египет]]тэй худалдааны цоо шинэ харилцааг тогтоосон байна. Үүний нэг жишээ нь [[Бүгд Найрамдах Женова Улс|Женова Улс]] Алтан Ордны нутаг дэвсгэр дээрх 14 хотод худалдаа эрхэлж байв. Монголчууд дайны олзоо Женовачуудад худалдах ба энэнд нь орос боолууд ч ордог байжээ. Өөр нэгэн худалдааны зам нь газраар [[Киев]]ийг дайран, гол дагасаар умард зүгийг чиглэнэ. Худалдаачид [[Вроцлав]], [[Бүгд Найрамдах Новгород Улс|Новгород]], [[Рига]]гаас бараагаа [[Төв Европ]] руу зөөнө. Монголчууд нэг талаас худалдаанаас орлого олохын зэрэгцээ Женовачууд болон [[Бүгд Найрамдах Венец Улс|Венецчүүдийн]] худалдааны цэгүүдээс алба авах болон 5 %-ийн гаалийн татвар (Женова, Венецчүүдээс 4%) авдаг байв.<ref>B. Spuler: ''Die Goldene Horde: Die Mongolen in Russland 1223–1502'', 2. Ausgabe, Wiesbaden 1965, S. 388ff.</ref> Монголчууд оросын ард түмний бие даасан улс төр, соёлын амьдралыг ор тас алга болгох сонирхол огт байсангүй. Харин ч оросын гүнгүүдэд өөрийн улсын захиргааны асуудлыг өөрсдөө бие даан шийдэх эрхтэй ч тэд Монголын ноёрхогчдод алба, гувчуур төлөх үүрэгтэй, эрх мэдлийн хувьд доогуур байв. Монголчууд оросын гүнгүүдийн өөр хоорондын дайсагналыг ухаалгаар ашиглахаас гадна хэн нэг гүн өөрсдийг үл тоомсорлох эсвэл хэт эрх мэдэлтэй болонгуут нь л тэднийг даран номхруулах үйл ажиллагааг явуулдаг байв. Үүндээ Их ван [[Невийн Александр]]<nowiki/>ыг ашиглаж өөрийн бодлогыг хэрэгжүүлж байсан. == 1223—1480 оны хоорондох Монголчуудын Русь дахь аян дайны он дараалал == * 1223 оны тавдугаар сар: [[Калка голын тулалдаан]] * 1237 оны арванхоёрдугаар сар: Рязань хотыг зургаан өдрийн бүслэлтийн дараа монголчууд эзлэн авсан ба хотын дийлэнх хэсэг сүйрсэн; [[Пронск]]ийн Вант Улс унаган хотыг сүйрүүлсэн. <!-- нэмж оруулна --> * 1472 он: [[Алексин]] хотыг эзлэн авав * 1480 он: [[Угра гол дээрх их зогсолт]]: Монголчууд Орос дахь өөрийн ноёрхлоо дайталгүйгээр орхин одов. == Мөн үзэх == * [[Хар малгайтнууд]] == Цахим холбоос == {{Commonscat|Mongol invasion of Rus|Монголчуудын Русь руу хийсэн довтолгоо}} == Эх сурвалж == <references /> [[Ангилал:Их Монгол Улсын дайн|Русь руу хийсэн довтолгоо]] [[Ангилал:Киевийн Русь]] [[Ангилал:Монголчуудын дайн|Русь руу хийсэн довтолгоо]] [[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний түүх|Русь руу хийсэн довтолгоо]] [[Ангилал:Оросын түүхэн дэх дайн]] [[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх|Русь руу хийсэн довтолгоо]] [[Ангилал:1230-д он]] d3ormit9yzy7n7p5msw4poj5x8t42zr 14 99001 708392 616878 2022-08-12T10:55:13Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1780-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1780-д онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki {{Commonscat|Organizations established in the 1780s}} [[Ангилал:1780-д он|үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:18-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан|#1780]] [[Ангилал:Байгууллага, үүсгэн байгуулагдсан арванаар|#1780]] f4zv6yrvxmx2lmkm1kelxeilaaqn5ai 708394 708392 2022-08-12T10:55:30Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|Organizations established in the 1780s|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:1780-д он|байгуулагдсан]] [[Ангилал:18-р зуунд байгуулагдсан|#1780]] [[Ангилал:Байгууллага байгуулагдсан арванаар|#1780]] agp1zxj1nlx8uo6zmz583xtp2f2mi4f 14 99793 708359 619531 2022-08-12T10:43:48Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1777 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1777 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1777 establishments|1777 онд үүсгэн байгуулагдсан}} {{Байгуулагдсан он|1777}} [[Ангилал:1770-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1777]] ga591hoihr9ddzqfe2ij0tcz9wru9ty 708361 708359 2022-08-12T10:43:58Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1777 establishments|{{PAGENAME}}}} {{Байгуулагдсан он|1777}} [[Ангилал:1770-д онд байгуулагдсан|#1777]] apbrwm994my3e7zprydmicurr7919t8 14 99794 708370 619534 2022-08-12T10:45:19Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1770-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1770-д онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki {{Commonscat|Organizations established in the 1770s}} [[Ангилал:1770-д он|үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:18-р зуунд үүсгэн байгуулагдсан|#1770]] [[Ангилал:Байгууллага, үүсгэн байгуулагдсан арванаар|#1770]] k5obxapfb25jlfw6tvv67xjx1w0h7gt 708372 708370 2022-08-12T10:45:31Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|Organizations established in the 1770s}} [[Ангилал:1770-д он|байгуулагдсан]] [[Ангилал:18-р зуунд байгуулагдсан|#1770]] [[Ангилал:Байгууллага байгуулагдсан арванаар|#1770]] bzjlmrgzlwci9vc699d3owyj77e92ln 708373 708372 2022-08-12T10:45:38Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|Organizations established in the 1770s|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:1770-д он|байгуулагдсан]] [[Ангилал:18-р зуунд байгуулагдсан|#1770]] [[Ангилал:Байгууллага байгуулагдсан арванаар|#1770]] exjeuwpck3g6so287lpefotkoh5sr59 14 100485 708351 621615 2022-08-12T10:42:34Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1775 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1775 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1775 establishments|1775 онд үүсгэн байгуулагдсан}} {{Байгуулагдсан он|1775}} [[Ангилал:1770-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1775]] k9sx5x5xfzcjj0u4qau42aprrgbfbim 708353 708351 2022-08-12T10:42:46Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1775 establishments|{{PAGENAME}}}} {{Байгуулагдсан он|1775}} [[Ангилал:1770-д онд байгуулагдсан|#1775]] e9y28stc9zsvsb394p7yeor9zxbpick 14 102711 708345 627615 2022-08-12T10:41:08Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1772 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1772 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1772 establishments|1775 онд үүсгэн байгуулагдсан}} {{Байгуулагдсан он|1772}} [[Ангилал:1770-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1772]] 0ix1c19o831acj3pq9ypcmnskkxpfxn 708347 708345 2022-08-12T10:41:41Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1772 establishments|{{PAGENAME}}}} {{Байгуулагдсан он|1772}} [[Ангилал:1770-д онд байгуулагдсан|#1772]] rzpu3bkgvbymeq4002imk1p21d0k3ad 10 102751 708395 628251 2022-08-12T11:10:44Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki <onlyinclude>{| class="float:right infobox" style="width:330px;" ! colspan="2" style="background:#EAECF0; text-align:center; font-weight:bold; border-bottom-width:0px; font-size:120%;"| {{{département}}} |- style="vertical-align:middle; background:#FFFFFF;" | [[File:{{{blason}}}|120px|center|{{{département}}} департаментын сүлд]] | {{#ifeq: {{PAGENAME}}|Инфобокс Францын департамент| | {{Imagemap Франц2|Département {{{ISO 3166-2}}} in France 2016.svg|180px|center|Франц дахь {{{département}}} департаментын байршил}} }} |- | [[Муж (Франц)|Муж]] | {{{région}}} |- | [[Префектур (Франц)|Префектур]] | {{{Préfecture}}} |- | [[Дэд префектур]] | {{{Sous-préfectures}}} |- | [[Хүн ам]] | {{#ifeq: {{PAGENAME}}|Инфобокс Францын департамент| | {{formatnum:{{Метадата оршин суугчдын тоо FR|{{#ifeq:{{{ISO 3166-2|}}}|69|69D|{{{ISO 3166-2|}}}}}}}}} <small>({{#time:j."&nbsp;"M Y|{{Метадата оршин суугчдын тоо FR|{{#ifeq:{{{ISO 3166-2|}}}|69|69D|{{{ISO 3166-2|}}}}}|STAND}}}})</small> }} |- | [[Хүн амын нягтрал]] | {{#ifeq: {{PAGENAME}}|Инфобокс Францын департамент| | {{formatnum:{{#expr:{{Метадата оршин суугчдын тоо FR|{{#ifeq:{{{ISO 3166-2|}}}|69|69D|{{{ISO 3166-2|}}}}}}}/{{{sup}}} round 0}}}}&nbsp;хүн км² тутамд}} |- | [[Талбай|Нутаг дэвсгэр]] | {{formatnum:{{{sup}}}}}&nbsp;км² |- | [[Арондисман]] | {{{arr}}} |- {{#if: {{{gv|}}} | {{!}} [[Établissement public de coopération intercommunale|Коммуны холбоод]] {{!}} [[{{{département}}} департаментын коммуны холбоодын жагсаалт|{{{gv}}}]] }} |- {{#if: {{{canton|}}} | {{!}} [[Кантон (Франц)|Кантон]] {{!}} [[{{{département}}} департаментын кантоны жагсаалт|{{{canton}}}]] }} |- | [[Францын коммун|Коммун]] | [[{{{département}}} департаментын коммуны жагсаалт|{{{comm}}}]] |- | <span style="white-space:nowrap;">[[Департаментын зөвлөл|Департаментын <br />ерөнхийлөгч]]</span> | {{{présidente|{{{président}}}}}} |- | [[ISO 3166-2|ISO-3166-2]] код | {{#switch: {{{ISO 3166-2|}}} | 971 = {{!}} FR-GP | FR-{{{ISO 3166-2}}} }} |- {{#if: {{{locatormap|}}} | {{!}} colspan="2" style="text-align:center; font-size:90%;" {{!}} [[File:{{{locatormap}}}|320px|{{{département}}} департаментын байршил]]<br />{{{région}}} муж дахь {{{département}}}<br />департаментын байршил }} |}</onlyinclude> {{Dokumentation}} jjdtvyboyftx58eyprspfm6k1ryy8vd 0 104289 708388 693557 2022-08-12T10:54:42Z Munkhzaya.E 32380 /* Цахим холбоос */ wikitext text/x-wiki '''АНУ-ын Төрийн департамент''' ({{lang-en|United States Department of State}}) [[АНУ]]-ын Ерөнхийлөгчид зөвлөж Гадаад хэргийн яамны үүрэг хүлээдэг, Холбооны гүйцэтгэх Засаглалын байгууллага юм. Анх '''1789''' оны 7 дугаар сарын 21-нд АНУ-ын Гадаад хэргийн департамент ''(Department of Foreign Affairs)'' нэртэйгээр бусад улс орнуудын Гадаад хэргийн яамны нэгэн адил үүрэг гүйцэтгэхээр байгуулагдсан юм. АНУ-ын Төрийн департамент нь тус улсын гадаад бодлогыг хэрэгжүүлж, хилийн чанад дахь дипломат төлөөлөгчийн газруудыг удирдах, гадаадын байгууллагуудтай гэрээ, хэлэлцээр хийж [[НҮБ]]-д АНУ-ыг төлөөлдөг юм. Мөн Төрийн Департамент нь бусад улс орнуудын нийгэм, улс төрийн хөтөлбөрийг төлөөлж ажилладаг ашгийн бус байгууллагуудтай нягт хамтран ажилдаг бөгөөд АНУ-ын тусгай сангуудаас санхүүжилт авдаг байна. АНУ-ын Төрийн департаментыг Төрийн нарийн бичгийн дарга удирддаг. Төрийн нарийн бичгийн дарга нь Төрийн Департаментыг удирдахаас гадна тус улсын гол дипломатч бөгөөд гадаад улсад өөрийн улсыг төлөөлдөг байна. Төрийн нарийн бичгийн дарга нь ёслолын эрэмбээр АНУ-ын Ерөнхийлөгч, дэд Ерөнхийлөгч, Төлөөлөгчдийн танхимын болон Сенатын дарга нарын дараа албан ёсоор ордог албан тушаалтан бөгөөд Засгийн газрын гишүүдийн дотроо хамгийн чухал гишүүн нь юм. Энтони Блинкен 2021 оны 1-р сарын 26-наас АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байна. ==Бүтэц== АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн даргыг АНУ-ын Ерөнхийлөгч томилж Сенат баталдаг. Удирдлагад Төрийн нарийн бичгийн орлогч бөгөөд гүйцэтгэх нарийн бичиг, Захиргаа эрхэлсэн захирал бөгөөд газар хариуцсан 6 орлогч байдаг. * Улс төрийн суудал эрхэлсэн орлогч. АНУ-ын Гадаад бодлогын зохицуулалт; * Захиргаа хариуцсан орлогч. Санхүү, төсөв, хөрөнгө бөгөөд боловсон хүчний асуудал эрхэлдэг; * Эдийн засгийн хөгжил, эрчим хүч, байгаль орчны асуудал эрхэлсэн орлогч. Хөдөө аж ахуй, агаарын тээвэр, олон улсын худалдаа г.м.; * Нийгмийн харилцаа эрхэлсэн орлогч. Департаментын хэвлэлийн төлөөлөгч, АНУ-ын гадаад нэр хүнд, хэвлэл мэдээллийн асуудал эрхэлдэг; * Зэвсэглэл, олон улсын аюулгүй байдал эрхэлсэн орлогч. АНУ-ын зэвсэглэлийн бодлого болон гаднын орнуудад цэргийн тусламж үзүүлэх асуудал эрхэлдэг; * Иргэний аюулгүй байдлын асуудал эрхэлсэн орлогч. '''Гадаад харилцааны албаны дээд сургууль''' (англ. Foreign Service Institute, '''FSI''') АНУ-ын [[Виржини]] мужийн [[Арлингтон]] хотод Ж.Щульцийн нэрэмжит Гадаад хэргийн үндэсний сургалтын төвд (англ. George P. Shultz National Foreign Affairs Training Center) байрладаг байна. 1947 оноос АНУ-ын дипломатуудыг бэлддэг үндсэн сургууль болсон юм. Түүнээс өмнө Гадаад албаны сургуульд (англ. Foreign Service School) гадаад харилцааны ажилтнуудыг 1924 оноос бэлтгэн сургадаг байжээ. Уг Гадаад албаны сургуульд 600 орчим хичээл, түүний дотор 70 гадаад хэл заадаг байна. Хичээлүүд: Манлайлал, удирлага, мэргэжлийн хичээл, бүс нутгийн судалгаа, мэдээллийн технологийн чиглэлийн дадлага. Жилд Төрийн департаментын болон бусад төрийн бөгөөд цэргийн 40 орчим байгууллагын 100 000 суралцагчийг бэлддэг байна. Сургууль нь Гадаад харилцааны хамгийн доод түвшний ажилтнаас эхлээд дөнгөж томилогдсон Элчин сайд нарт тал бүрийн мэргэжлийн туслалцаа үзүүлж ажилладаг. == Цахим холбоос == {{Commonscat|United States Department of State|АНУ-ын Төрийн Департамент}} * Албан ёсны цахим хаяг: [http://www.state.gov/ U.S. Department of State] [[Ангилал:АНУ-ын гадаад хэргийн яам| ]] [[Ангилал:Гадаад хэргийн яам]] [[Ангилал:АНУ-ын яам|гадаад хэргийн]] [[Ангилал:1789 онд байгуулагдсан]] cpoh023s5m4fgdwglpxxaoddbw0ckjv 14 104301 708389 633786 2022-08-12T10:54:50Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1789 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1789 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1789 establishments|1789 онд үүсгэн байгуулагдсан}} {{Байгуулагдсан он|1789}} [[Ангилал:1780-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1789]] 8go16919gowqx70zqt4h4lv9v9vwxq4 708391 708389 2022-08-12T10:55:01Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1789 establishments|{{PAGENAME}}}} {{Байгуулагдсан он|1789}} [[Ангилал:1780-д онд байгуулагдсан|#1789]] g8jji6w9dla72x33ozjl5hq9ohejzf0 0 107031 708317 642908 2022-08-12T06:51:32Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Испанийн өөртөө засах нийгэмлэг |NameInStaatssprache=Comunidad Foral de Navarra |NameInRegionalsprache1=Navarra / Nafarroa |Regionalsprache1= |NameInRegionalsprache2=Nafarroako Foru Komunitatea |Regionalsprache2=([[Баск хэл|баскаар]]) |NameMongolisch=Наварра |Flagge=Bandera de Navarra.svg |Flaggenbreite=150px |Flaggenrahmen= |Flaggenartikel=Наваррын далбаа |Flaggentext= |Wappen=Escudo de Navarra (oficial).svg |Wappenbreite=80px |Wappenartikel=Наваррын сүлд |Wappentext= |KarteLageInSpanien=Navarra in Spain (including Canarias).svg |Hauptstadt=[[Памплона]] |Fläche={{formatnum:{{FL|ES|31000}}|R}} |Einw={{EWZN|ES|31000}} |EinwStand=<small>''({{EWD|ES-NC}})''</small><ref>{{EWQ|ES-NC}}</ref> |Nord-SüdCirca=153 |West-OstCirca=120 |Zeitzone= |ISO 3166-2=NC |URL=navarra.es |INTERNET-TLD= |Hymne= |AmtssprachenAusserSpanisch=, зарим газар нутагт<br /> мөн [[Баск хэл|баскаар]] |AutonomieSeit=[[1982 он]]ы [[8 сарын 16|наймдугаар сарын 16]] |Präsident=Мария Чивите | Partei=Испанийн Социалист Ажилчны Нам | Abkz=ИСАН |Bildname= |SitzeKongress=5 |SitzeSenat=5 |Gliederung=272 суурин (''municipios'') |KarteLokal= |KarteLokalInfo= }} '''Наварра''' ({{lang-es|Navarra}}, [[Баск хэл|баскаар]] ''Nafarroa''; албан ёсоор: испаниар ''Comunidad Foral de Navarra'', баскаар ''Nafarroako Foru Komunitatea'', монголоор ''Наваррын Фораль Нийгэмлэг'') нь [[Испани]]йн умард талд орших [[Испанийн өөртөө засах нийгэмлэг|өөртөө засах нийгэмлэг]] ба [[Испанийн аймгийн жагсаалт|аймаг]] юм. Энэ муж нь түүхэн [[Наваррын Хант Улс]]ын газар нутгийн хэсэгт орших ба тус түүхэн улс нь энэ муж дээр нэмээд Пиренейн нурууны өмнөд арын хяр хүртэл (өнөөдөр Франц улсад харьяалагддаг) нутаг дэвсгэрийг эзэмшиж байв. Мужийн нийслэл нь [[Памплона]]. Наваррын хүн амын тоо нь {{EWZ|ES|31000}}. Наваррын [[Испанийн өөртөө засах нийгэмлэгийн хүний хөгжлийн илтгэцүүрийн жагсаалт|нийгэмлэгийн хүний хөгжлийн илтгэцүүрийн]] утга нь 0,905 бөгөөд үүгээрээ Испанийн 17 өөртөө засах нийгэмлэг дотор гуравт жагсдаг.<ref>{{Internetquelle |url=https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/ |titel=Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab |zugriff=2018-08-12 |sprache=англиар}}</ref> == Газар зүй == Наваррын нутаг дэвсгэр нь [[Пиренейн нуруу]]ны баруунаас [[Эбро гол|Эбро голын хөндий]] хүрэх ба Испанийн хамгийн жижиг газар нутагтай өөртөө засах нийгэмлэг юм. Умард талд нь Пиренейн нуруугаар [[Франц]] улстай хиллэх бол өрнө талаараа [[Баскийн Өөртөө Засах Нийгэмлэг]]ийн [[Гипускоа аймаг|Гипускоа]] болон [[Алава аймаг|Алава аймгуудтай]], өмнө талаараа [[Ла Риоха (Испанийн муж)|Ла Риоха]] мужтай, дорно талаараа [[Арагон]] мужтай хиллэнэ. Мөн түүнчлэн Арагон мужаар хүрээлүүлсэн [[эксклав]] [[Петиля де Арагон]] хот Наварра мужид харьяалагдана. Энэ бүс нутагт дарсны усан үзмийн тариалангийн [[Наварра (усан үзмийн тариалангийн талбай)|бүс нутаг]] оршдог. Мөн зүүн өмнөд хэсэгт нь [[Барденас Реалес]] цөл бий. == Түүх == 824 онд [[Иньиго Ариста]] хан Маурчуудыг ялснаар анх [[Наваррын Хант Улс]] нь байгуулагдав. Тус хант улсын нийслэл [[Памплона]] хотын нэрээр энэхүү дундад зууны улсын ханыг ''«Памплонын Хан»'' хэмээн цоллодог байв. Үүнийг 1162 онд [[VI Санчо (Наварра)|VI Санчо]] хан ''«Наваррын Хан»'' болгон өөрчилжээ. 1512 онд тус хант улс нь [[Испани]] талаа барьсан «Дээд Наварра» (испаниар: ''Alta Navarra'') болон [[Франц]] талыг баримлах «Доод Наварра» (францаар: ''Basse-Navarre'') болон хоёр хуваагдсан бөгөөд эхэндээ аль аль нь өөртөө засах засаглалаа авч үлдсэн байдаг. Ингээд 1620 онд Доод Наварра нь Францтай нэгдсэн ба 1841 онд [[Карлизм|Карлистуудын дайны]] дараа испанийн төрийн эрх зүйн системээ бүрмөсөн халав. Харин Дээд Наварра нь испани улсын нэг аймаг болжээ. == Аймгийн хүн амын өсөлт == {| class="wikitable" |- ! style="background:#FFEFD5;" | Огноо ! style="background:#FFEFD5;" | Хүн амын тоо |- | 1877 || align=right | 316.899 |- | 1887 || align=right | 307.994 |- | 1900 || align=right | 310.355 |- | 1910 || align=right | 323.503 |- | 1920 || align=right | 339.220 |- | 1930 || align=right | 352.108 |- | 1940 || align=right | 365.014 |- | 1950 || align=right | 383.354 |- | 1960 || align=right | 406.838 |- | 1970 || align=right | 466.593 |- | 1980 || align=right | 509.002 |- | 1990 || align=right | 519.277 |- | 2000 || align=right | 555.829 |- | 2010 || align=right | 640.129 |} == Зургийн цомог == {{multiple image | align = left | direction = horizontal | header_align = center | width1 = 140 | image1 = Bardeak.jpg | alt1 = | width1 = 180 | caption1 = <center>Барденас Реалес цөл</center> | width2 = 198 | image2 = Pamplona Rathaus, front, 2005-07-17.jpg | alt2 = | caption2 = <center>Памплонын хотын захиргааны байр</center> | width3 = 361 | image3 = Rio Ebro. Mendavia. Navarra. Spanien.jpg | alt3 = | caption3 = <center>Эбро гол Мендави тосгоны орчим</center> }} {{зай авах}} == Цахим холбоос == {{Commonscat|Navarre|Наварра}} {{Wiktionary}} * [http://www.navarra.es/ Наварра мужийн Засгийн газрын албан ёсны цахим хуудас] == Эшлэл == <references/> {{Хөтлөгч мөр Испанийн өөртөө засах нийгэмлэг}} {{Coordinate|article=/|NS=42/40/00/N|EW=1/36/00/W|type=adm1st|region=ES-NC}} [[Ангилал:Наварра| ]] [[Ангилал:Испанийн өөртөө засах нийгэмлэг]] [[Ангилал:Испанийн аймаг]] dc3y7pfcthx8fzyohsivpj125q0dpm8 14 107078 708331 643048 2022-08-12T10:35:41Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki [[Ангилал:Түүхэн газар нутгийн сэдэв]] [[Ангилал:Алтан Ордны Улс]] 1wud73xutrdivja09ucyy6rszduvrp8 14 107150 708327 666369 2022-08-12T10:35:13Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki [[Ангилал:Алтан Ордны Улс|соёл]] [[Ангилал:Монголын соёлын түүх]] mebfwrnh1twkgen50agllchjo8fcn4i 14 107326 708375 643663 2022-08-12T10:52:24Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1781 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1781 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1781 establishments|{{PAGENAME}}}} {{Байгуулагдсан он|1781}} [[Ангилал:1780-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1781]] 5bprtif0dxw6nmbc4wnaquft6edf0p6 708377 708375 2022-08-12T10:52:33Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1781 establishments|{{PAGENAME}}}} {{Байгуулагдсан он|1781}} [[Ангилал:1780-д онд байгуулагдсан|#1781]] h7tvt68jcchickyq2r28y4kkm8bo1md 14 107330 708355 643670 2022-08-12T10:43:15Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1776 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1776 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1776 establishments|{{PAGENAME}}}} {{Байгуулагдсан он|1776}} [[Ангилал:1770-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1776]] ngxu373926sba2v1jrw6l4w9sg4qvqb 708357 708355 2022-08-12T10:43:26Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1776 establishments|{{PAGENAME}}}} {{Байгуулагдсан он|1776}} [[Ангилал:1770-д онд байгуулагдсан|#1776]] 49nc6bt3htyzizg1hc08qrgmsh7si93 14 109718 708367 650642 2022-08-12T10:45:02Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1778 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1778 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1778 establishments|{{PAGENAME}}}} {{Байгуулагдсан он|1778}} [[Ангилал:1770-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1778]] 1dm6ozy8ivq9h0e7zmqicrdwibmsrmj 708369 708367 2022-08-12T10:45:10Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1778 establishments|{{PAGENAME}}}} {{Байгуулагдсан он|1778}} [[Ангилал:1770-д онд байгуулагдсан|#1778]] 7zw7f1g8guanaeor2y6smqs76s9hcoo 14 110714 708328 653619 2022-08-12T10:35:20Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki [[Ангилал:Их Монгол Улсын улс төр| ]] [[Ангилал:Алтан Ордны Улс|улс төр]] [[Ангилал:Улс төр түүхэн улс орноор]] 5aaq24izt4k21bo8tfi61i54igx9qom 14 110832 708363 653947 2022-08-12T10:44:27Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1779 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1779 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1779 establishments|{{PAGENAME}}}} {{Байгуулагдсан он|1779}} [[Ангилал:1770-д онд үүсгэн байгуулагдсан|#1779]] ct1syiphngcubxrabqx38xa4t4uge93 708365 708363 2022-08-12T10:44:34Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|1779 establishments|{{PAGENAME}}}} {{Байгуулагдсан он|1779}} [[Ангилал:1770-д онд байгуулагдсан|#1779]] lnw8gj9t3r6sb1ta19fsur725e0xapv 0 111328 708230 702255 2022-08-11T13:40:38Z Munkhzaya.E 32380 /* 1480-аад онууд */ wikitext text/x-wiki '''15-р зуун''' нь [[1401 он|1401]]-[[1500 он]] хүртэл үргэлжилсэн. == Үйл явдлууд == === 1400-аад онууд === * [[1401 он|1401]]: Дилавар Хаан нь [[Энэтхэг|Энэтхэгийн]] төв хэсэгт Малва Султант улсыг байгуулав. * [[1402 он|1402]]: [[Османы эзэнт гүрэн|Османы]] болон [[Төмөрийн улс|Төмөрийн эзэнт гүрнүүд]] [[Анкарагийн тулалдаан|Анкарагийн тулалдаанд]] тулалдаж, улмаар [[Доголон Төмөр|Төмөр]] [[I Баязид|I Баязидийг]] ялав. * [[1402 он|1402]]: Парамесвара нь Малакка Султант улсыг байгуулав. * [[1402 он|1402]]: [[Канарын арлууд]] суурьшсанаар [[Испанийн эзэнт гүрэн]] тогтож эхэлсэн. * [[1403 он|1403]]–[[1413 он|1413]]: [[I Баязид|I Баязидийн]] дөрвөн хүүгийн хооронд [[Османы эзэнт гүрэн|Османы эзэнт гүрэнд]] иргэний дайн болов. * [[1403 он|1403]]: [[Юнлө|Юнлө эзэн хаан]] [[Мин улс|Хятадын]] нийслэлийг [[Бээжин]] болгосон. * [[1405 он|1405]]–[[1433 он|1433]]: Мин улсын эрдэнэсийн аяллын үеэр Хятадын адмирал Жэн Хэ [[Энэтхэгийн далай|Энэтхэгийн далайгаар]] дамжин Малака, Энэтхэг, Цейлон, [[Иран|Перс]], [[Арабын хойг|Араб]], [[Дорнод Африк|Зүүн Африк]] руу дамжин [[Мин улс|Хятадын]] нөлөө, бүрэн эрхт байдлыг түгээн дэлгэрүүлж байв. * [[1408 он|1408]]: [[Гренланд|Гренландын]] Скандинавын суурингуудад хамгийн сүүлд бүртгэгдсэн үйл явдал бол [[1408 он|1408 онд]] Хвалсейд болсон хурим байв. === 1410-аад онууд === * [[1410 он|1410]]–[[1413 он|1413]]: [[Шотланд|Шотландад]] [[Сент-Эндрюсийн Их Сургууль]] байгуулагдсан. * [[1410 он|1410]]–[[1415 он|1415]]: [[Увейн Глиндер|Увейн Глиндерийн]] удирдсан [[Увейн Глиндерийн бослого|Уэльсийн тусгаар тогтнолын сүүлчийн дайн]]. * [[1414 он|1414]]: Мултаны захирагчаар томилогдсон [[Хизр Хан]] Делийг авч Саидын удмыг үүсгэв. * [[1415 он|1415]]: Чиглүүлэгч Хенри мусульманчуудаас [[Сеута|Сеутаг]] байлдан дагуулснаар [[Португалийн Эзэнт Гүрэн|Португалийн эзэнт гүрний]] эхлэлийг тавьсан. * [[1415 он|1415]]: [[Агинкуртын тулалдаан]] Англи, Францын вант улсын хооронд өрнөсөн. * [[1415 он|1415]]: Ян Хусыг Констанцын Зөвлөлд тэрс үзэлтэн гэж буруутган шатаав. * [[1419 он|1419]]–[[1433 он|1433]]: [[Бохеми|Богеми]] дахь Хуситын дайнууд. === 1420-аад онууд === * [[1420 он|1420]]: [[Мин улс|Хятадын]] [[Бээжин]] дахь [[Хориотой хот|хориотой хотын]] барилгын ажил дуусчээ. * [[1424 он|1424]]: I Жеймс [[1406 он|1406 оноос]] хойш Английн гурван хааны дор барьцаалагдсаны дараа Шотландад буцаж ирэв. * [[1425 он|1425]]: [[Ромын Пап V Мартин]] Бельгид Лёвены Католик Их Сургуулийг байгуулсан. * [[1429 он|1429]]: [[Жанна д’Арк|Жанна д'Арк]] [[Орлеаны бүслэлт|Орлеаны бүслэлтийг]] зогсоож, [[Зуун жилийн дайн|Зуун жилийн дайны]] урсгалыг өөрчилжээ. === 1430-аад онууд === * [[1431 он]] ** [[1 сарын 9]]: [[Жанна д’Арк|Жанна д'Арк]] удирдсан ажиллагаа Францын Руан хот луу хөдөлсөн, Франц дахь Английн түрэмгийлэл эхэлсэн. ** [[3 сарын 3]]: [[Ромын пап IV Евгений]] V Мартин-г залгамжлан 207 дахь пап болжээ. ** [[3 сарын 26]]: [[Жанна д’Арк|Жанна д'Аркийн]] шүүх ажиллагаа эхэлсэн. ** [[5 сарын 30]]: 19 настай [[Жанна д’Арк|Жанна д'Аркийг]] галд шатаажээ. ** [[6 сарын 16]]: Тевтоны рыцариуд ба Свитгирайло нар Кристмемелийн гэрээнд гарын үсэг зурж, Польшийн эсрэг эвсэл байгуулав. ** [[10 сарын 30]]: Португал, Кастилийн хооронд энх тайвныг бэхжүүлсэн Медина дель Кампогийн гэрээ байгуулагдсан. ** [[12 сарын 16]]: Английн хаан VI Хенри Францын хаанаар өргөмжлөгдсөн. * [[1438 он|1438]]: Пачакути Инкийн эзэнт гүрнийг байгуулсан. === 1440-өөд онууд === * [[1440 он|1440]]: VI Генрих Этон коллежийг үүсгэн байгуулсан. * [[1440 он|1440]]–[[1450 он|1450]]: [[Алтан Орд]] нь [[Сибирийн ханлиг]], [[Казанийн ханлиг]], [[Астраханийн ханлиг]], [[Крымын ханлиг]], Их Орд улс болон задарсан. * [[1440 он|1440]]–[[1469 он|1469]]: I Моктезума-ийн удирдлаган дор [[Ацтек|ацтекууд]] Месоамерикад зонхилох хүч болжээ. * [[1440 он|1440]]: Оба Эвуаре [[Өрнөд Африк|Баруун Африкийн]] Бенин хотод засгийн эрхэнд гарч, түүнийг эзэнт гүрэн болгожээ. * [[1441 он|1441]]: Португалийн далайчид [[Өрнөд Африк|Баруун Африк]] руу аялж, Европын боолын худалдааг сэргээн байгуулав. * [[1442 он|1442]]: Леонардо Бруни Дундад зууны болон орчин үеийн цаг үеийг тодорхойлов. *[[1443 он|1443]]: Абдур Раззак Энэтхэгт айлчилсан. *[[1443 он|1443]]: [[Сэжун ван|Сэжун хаан]] [[Солонгос хэл|солонгос хэлний]] уугуул фонетик цагаан толгойн систем [[Солонгос үсэг|хангулыг]] хэвлэн гаргав. *[[1444 он|1444]]: Албаны лиг байгуулагдаж, Скандербег удирдагчаар сонгогдов. [[Османы эзэнт гүрэн|Османы эзэнт гүрний]] эсрэг дайн эхэлсэн. Албани улс байгуулагдаж [[1479 он]] хүртэл оршсон. *[[1444 он|1444]]: Султан [[II Мурад]]-ийн удирдлага дор байсан [[Османы эзэнт гүрэн]] [[Варнагийн тулалдаан|Варнагийн тулалдаанд]] Польшийн [[III Владислав]], [[Хуняди Янош]] нарын удирдлаган дор байсан Польш, Унгарын армийг бут цохив. *[[1445 он|1445]]: [[Казанийн ханлиг]] [[Суздалийн тулалдаан|Суздалийн тулалдаанд]] Москваг ялав. *[[1449 он|1449]]: [[Эсэн тайш|Эсэн Тайш]] нь [[Ойрад|Ойрад монголчуудын]] Хятад луу довтлох ажиллагааг удирдан явуулж, [[Тумугийн тулалдаан|Тумугийн тулалдаанд]] [[Жөнтун|Жөнтун эзэн хааныг]] булаан авав. === 1450-аад онууд === * [[1450 он|1450]]-[[1460 он|1460]]: [[Мачу Пикчу]] баригдсан. * [[1453 он|1453]]: [[Константинополийн уналт]] нь [[Византын эзэнт гүрэн|Византын эзэнт гүрний]] төгсгөл болж, сүүлчийн эзэн хаан [[XI Константин]] нас барж, [[Османы эзэнт гүрэн|Османы эзэнт гүрний]] сонгодог эрин үеийн эхлэл тавигдав. * [[1453 он|1453]]: Кастилоны тулалдаан нь [[Зуун жилийн дайн|Зуун жилийн дайны]] сүүлчийн байлдаан бөгөөд их буу нь тулалдааныг шийдвэрлэхэд гол хүчин зүйл болсон анхны тулаан юм. * [[1454 он|1454]]–[[1466 он|1466]]: Арван гурван жилийн дайнд Тевтоны рыцариудыг ялсны дараа Польш Пруссыг өөртөө нэгтгэв. * [[1455 он|1455]]–[[1485 он|1485]]: Сарнайн дайнууд - Йоркийн гэр ба Ланкастерийн гэр бүлийн хоорондох Английн иргэний дайн. * [[1456 он|1456]]: [[Жанна д’Арк|Жанна д'Аркийг]] Католик сүм цагаатгаж, Францын баатарлаг статусаа эргүүлэн авав. * [[1456 он|1456]]: Белградын бүслэлт нь Османы Европ руу явах давшалтыг зогсоов. * [[1457 он|1457]]: Эдо цайзын барилгын ажил эхлэв. === 1460-аад онууд === * [[1461 он|1461]]: [[Османы эзэнт гүрэн|Османчууд]] [[Сараево|Сараево хотыг]] байгуулсан. * [[1462 он|1462]]: [[II Мехмед|II Мехмедийг]] Валахийн хунтайж III Влад Дракула Шөнийн довтолгоонд буцаав. * [[1467 он|1467]]–[[1615 он|1615]]: Сенгокугийн эрин үе нь Япон дахь иргэний дайны үе юм. * [[1469 он|1469]]: Арагоны II Фердинанд, Кастилийн I Изабелла нарын гэрлэлт нь Испанийг нэгтгэхэд хүргэсэн. * [[1469 он|1469]]: Унгарын Маттиас Корвинус нь [[Бохеми|Бохемийн]] зарим хэсгийг эзлэн авав. === 1470-аад онууд === * [[1470 он|1470]]: Агуу Стефаны удирдлаган дор Молдавын цэргүүд Липникийн тулалдаанд [[Алтан Орд|Алтан Ордын]] Татаруудыг бут цохив. * [[1478 он|1478]]: Москва [[Их Новгород|Новгород хотыг]] эзлэн авав. * [[1479 он|1479]]: Бредфилдийн тулаан, Унгарын Маттиас Корвинус Туркуудыг ялав. === 1480-аад онууд === * [[1480 он|1480]]: [[Угра гол дээрх их зогсолт]]ын дараа [[Москвагийн Их Вант Улс|Москва]] Их Ордноос тусгаар тогтнолоо олж авав. * [[1481 он|1481]]: Испанийн инквизиц нь анхны авто-да-фэ-ээс эхэлсэн. * [[1485 он|1485]]: Унгарын Маттиас Корвинус [[Вена|Вена хотыг]] эзлэв, III Фридрих, [[Ариун Ромын Эзэнт Гүрэн|Ариун Ромын Эзэнт Гүрний]] Эзэн хаан зугтав. * [[1485 он|1485]]: VII Генри Босвортын тулалдаанд III Ричардийг ялж, Английн хаан болжээ. * [[1485 он|1485]]: III Иван [[Тверь|Тверийг]] эзлэв. * [[1488 он|1488]]: Португалийн далайчин Бартоломеу Диас [[Сайн Итгэлт хошуу|Сайн Итгэлт хошууг]] тойрон аялав. === 1490-ээд онууд === * [[1492 он|1492]]: Боабдил [[Гренада|Гранадад]] бууж өгснөөр Испанийн Реконкиста ба Аль-Андалусын төгсгөл болов. * [[1492 он|1492]]: Фердинанд, Изабелла нар Альхамбра зарлигт гарын үсэг зурж, бүх [[Еврей|еврейчүүдийг]] католик шашинд орохгүй бол Испаниас хөөх шийдвэр гаргав; 40,000–200,000 [[еврей]] Испанийг орхисон. * [[1492 он|1492]]: [[Христофер Колумб]] Испаниас [[Америк|Америк тивд]] газарджээ. * [[1494 он|1494]]: Испани, Португал улс Тордесильясын гэрээнд гарын үсэг зурж, [[Европ|Европоос]] бусад ертөнцийг өөрсдийн хооронд хуваахыг зөвшөөрөв. * [[1494 он|1494]]–[[1559 он|1559]]: Италийн дайнууд нь Италийн хот-мужуудын уналтад хүргэсэн. * [[1497 он|1497]]–[[1499 он|1499]]: [[Васко да Гама]] Европоос Энэтхэг рүү явах анхны аялалаа хийв. * [[1499 он|1499]]: Испанийн [[Мадрид|Мадрид хотод]] “Алькала де Хенарес” их сургууль баригдав. * [[1499 он|1499]]: [[Микеланжело|Микеланжелогийн]] Пиетаг Гэгээн Петрийн сүмд [[Ром|Ромд]] хийв. * [[1500 он|1500]]: Индонезийн арлууд дээр [[Ислам]] зонхилох шашин болов. == Шинэ бүтээл, нээлт == [[Ангилал:15-р зуун]] [[Ангилал:Зуун]] hq0pozsg6tt7qya0pp1nsjnanrp7qt4 10 111998 708285 658064 2022-08-12T04:28:57Z 192.82.70.181 wikitext text/x-wiki {{{{{|safesubst:}}}ifsubst|1=|2=<templatestyles src="Script/styles_arabic.css" />}}<span class="script-arabic script-Arab" {{#if:{{{lang|}}}|lang="{{{lang}}}"}} {{#ifeq: {{{no_rtl_mark|+}}} | {{{no_rtl_mark|-}}}||dir="rtl"}} style="font-size: {{{size|125%}}}; {{{style|}}}" {{{attributes|}}}>{{{1}}}</span>{{#ifeq: {{{no_rtl_mark|+}}} | {{{no_rtl_mark|-}}}||&lrm;}}<noinclude>{{documentation}}</noinclude> 6tcygykkf1rmqkm53k9jhb1p2862872 0 114014 708290 704982 2022-08-12T04:36:20Z 192.82.70.181 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Рамат-ха-Шарон | native_name = {{Lang|he|{{Script/Hebrew|רמת השרון}}|rtl=yes}}<Br>{{lang|ar|{{script/Arabic|رمات هشارون}}|rtl=yes}} | settlement_type = [[Израилын хотын жагсаалт|Хот]] | image_skyline = File:PikiWiki Israel 7455 Ramat Hasharon from the top of tops.JPG | image_caption = Central City of Ramat HaSharon | image_flag = Flag of Ramat HaSharon.svg | image_blank_emblem = Coat of arms of Ramat Hasharon.svg | blank_emblem_type = Сүлд | pushpin_map_alt = | pushpin_map = Israel center ta | pushpin_mapsize = | pushpin_label_position = top | pushpin_map_caption = | coordinates = {{coord|32|09|N|34|50|E|region:IL|format=dms|display=inline,title}} | subdivision_type = [[Дэлхийн улс орны нэрс|Улс]] | subdivision_name = {{flag|Израил}} | subdivision_type1 = | subdivision_name1 = | subdivision_type2 = [[Израилын дүүргүүд|Дүүрэг]] | subdivision_name2 = {{flag|Tel Aviv District|name=Тел-Авив}} | established_title = Байгуулагдсан | established_date = 1923 | leader_title = Хотын дарга | leader_name = Ави Грубер | total_type = Нийт<ref group=upper-alpha name=total/> | area_footnotes = | area_total_km2 = 16792 | population_footnotes = {{Israel populations|reference}} | population_total = {{Israel populations|Ramat Hasharon}} | population_as_of = {{Israel populations|Year}} | population_density_km2 = 2,800 | blank_name_sec1 = Нэрийн утга | blank_info_sec1 = [[Шароны тал|Шароны]] Өндөрлөг | website = [http://ramat-hasharon.muni.il/en/ ramat-hasharon.muni.il] }} '''Рамат-ха-Шарон''' ([[Еврей хэл|еврей.]] רָמַת הַשָּׁרוֹן; ''Шароны Өндөрлөг'')<ref>{{Cite web|url=https://www.emporis.com/city/106437/ramat-hasharon-israel|title=Ramat HaSharon &#124; Buildings &#124; EMPORIS|website=www.emporis.com}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.abarim-publications.com/Meaning/Sharon.html|title=The amazing name Sharon: meaning and etymology|website=Abarim Publications}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.biblestudytools.com/dictionary/sharon/|title=Sharon Definition and Meaning - Bible Dictionary|website=biblestudytools.com}}</ref> — нь Шароны бүс нутаг, [[Израил|Израилын]] эргийн төв зурвас дээр байрладаг хот юм. Рамат-ха-Шарон нь өмнө талаасаа [[Тел-Авив]], зүүн талаасаа [[Ход-ха-Шарон]], хойд талаасаа [[Герцлия]], [[Глил-Ям|Глил-Ям кибуцтай]] хиллэдэг. Энэ нь [[Тел-Авив дүүрэг|Тел-Авив дүүргийн]] нэг хэсэг бөгөөд [[Гуш-Дан]] хотын бүсэд багтдаг. 2019 онд 47.245 хүн амтай байсан. == Эшлэл == <references /> == Цахим холбоос == {{commons category|Ramat Hasharon|Рамат-ха-Шарон}} * [https://web.archive.org/web/20140208021227/http://ramat-hasharon.muni.il/en/ Рамат-ха-Шарон хотын вебсайт] {{Тел-Авив дүүрэг}}{{Израилын хот}} [[Ангилал:Рамат-ха-Шарон]] [[Ангилал:Израилын хот]] [[Ангилал:Тел-Авив дүүрэг]] [[Ангилал:1923 онд байгуулагдсан]] juwtdv553a0wd7vvsozdpw9h54b1qme 0 114544 708283 704987 2022-08-12T04:26:55Z 192.82.70.181 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Гиватаим | native_name = {{Lang|he|{{Script/Hebrew|גִּבְעָתַיִים}}|rtl=yes}}<br/>{{lang|ar|جفعاتايم}} | settlement_type = [[Израилын хотын жагсаалт|Хот]] | image_skyline = Tel Aviv - תל אביב (15845688503).jpg | image_flag = Flag of Givatayim.svg | image_blank_emblem = Coat of arms of Givatayim.svg | blank_emblem_type = Сүлд | blank_emblem_size = 100px | pushpin_map_alt = | pushpin_map = Israel | pushpin_mapsize = 250 | pushpin_label_position = right | pushpin_map_caption = | coordinates = {{coord|32|04|17|N|34|48|36|E|region:IL|format=dms|display=inline,title}} | subdivision_type = [[Дэлхийн улс орны нэрс|Улс]] | subdivision_name = {{flag|Израил}} | subdivision_type1 = | subdivision_name1 = | subdivision_type2 = [[Израилын дүүргүүд|Дүүрэг]] | subdivision_name2 = {{flag|Tel Aviv District|name=Тел-Авив}} | established_title = Founded | established_date = 1922 | established_title1 = City status | established_date1 = 1959 | leader_title = Хотын дарга | leader_name = [[Ран Куник]] | total_type = Нийт<ref group=upper-alpha name=total/> | area_footnotes = | area_total_km2 = 3211 | population_footnotes = {{Israel populations|reference}} | population_total = {{Israel populations|Giv'atayim}} | population_as_of = {{Israel populations|Year}} | population_density_km2 = 19,000 | blank_name_sec1 = Нэрийн утга | blank_info_sec1 = Хоёр гүвээ | website = {{url|https://www.givatayim.muni.il}} }} '''Гиватаим''' ({{lang-he|גִּבְעָתַיִים}}) нь [[Тел-Авив|Тел-Авивын]] зүүн зүгт оршдог [[Израил|Израилын]] хот юм. Энэ нь [[Гуш-Дан]] хотын бүс нутгийн нэг хэсэг юм. Гиватаимыг 1922 онд [[Хоёрдугаар Алия|Хоёрдугаар Алиягийн]] анхдагчид байгуулсан. 2019 онд 60,644 хүн амтай байсан. == Боловсрол == [[Файл:PikiWiki_Israel_6452_fountain_in_Givataim_Park.JPG|thumb|250x250px|Гиватаимын цэцэрлэгт хүрээлэн]] Гиватаим нь 41 цэцэрлэг, 9 бага сургууль, 4 ахлах сургуультай. Тус хот нь сурагчдын ахлах сургуульд элсэн орсон хувиараа улсдаа тэргүүлдэг.<ref>{{Cite web|url=https://www.ynet.co.il/articles/0,7340,L-5311189,00.html|title=ההישגים והפערים: נתוני החינוך בכל עיר ובית ספר|website=Ynet}}</ref> Хотын дарга Рувен Бен-Шахар ахлах сургуулийн шалгалтад туслах тусгай хөтөлбөр санаачилснаар 3 жилийн дараа 2010 онд дунд сургуулийн шалгалтын дүн 11%-иар өсжээ. ==Гадаад харилцаа== Ах дүү хотууд:<ref>{{cite web |title=עוד תאומה נולדה לגבעתיים|url=https://hamekomon.maariv.co.il/news/132801/|website=hamekomon.maariv.co.il|publisher=Hamekomon Maariv|language=he|date=2019-08-22|access-date=2020-02-26}}</ref> {{div col|colwidth=20em}} *{{flagicon|USA}} [[Чаттануга (Теннесси)|Чаттануга]], АНУ *{{flagicon|GER}} [[Эслинген (дүүрэг)]], Герман *{{flagicon|CHN}} [[Харбин]], Хятад *{{flagicon|FRA}} [[Мюлуз]], Франц *{{flagicon|ROU}} [[Орадя]], Румын *{{flagicon|ROU}} [[Сфынту-Георге]], Румын *{{flagicon|HUN}} [[Вац]], Унгар {{Div col end}} == Эшлэл == <references /> == Цахим холбоос == {{commons|Givatayim|Гиватаим}} * [http://www.givatayim.muni.il Албан ёсны вебсайт] {{Тел-Авив дүүрэг}} {{Израилын хот}} [[Ангилал:Гиватаим]] [[Ангилал:Израилын хот]] [[Ангилал:Тел-Авив дүүрэг]] [[Ангилал:Тел-Авив дүүргийн хот]] [[Ангилал:1922 онд байгуулагдсан]] j60lo7vmk85kbo93kj8hnm2r39ltf25 708284 708283 2022-08-12T04:27:42Z 192.82.70.181 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Гиватаим | native_name = {{Lang|he|{{Script/Hebrew|גִּבְעָתַיִים}}|rtl=yes}}<br/>{{lang|ar|جفعاتايم}} | settlement_type = [[Израилын хотын жагсаалт|Хот]] | image_skyline = Tel Aviv - תל אביב (15845688503).jpg | image_flag = Flag of Givatayim.svg | image_blank_emblem = Coat of arms of Givatayim.svg | blank_emblem_type = Сүлд | blank_emblem_size = 100px | pushpin_map_alt = | pushpin_map = Israel | pushpin_mapsize = 250 | pushpin_label_position = right | pushpin_map_caption = | coordinates = {{coord|32|04|17|N|34|48|36|E|region:IL|format=dms|display=inline,title}} | subdivision_type = [[Дэлхийн улс орны нэрс|Улс]] | subdivision_name = {{flag|Израил}} | subdivision_type1 = | subdivision_name1 = | subdivision_type2 = [[Израилын дүүргүүд|Дүүрэг]] | subdivision_name2 = {{flag|Tel Aviv District|name=Тел-Авив}} | established_title = Байгуулагдсан | established_date = 1922 | established_title1 = Хотын статус | established_date1 = 1959 | leader_title = Хотын дарга | leader_name = [[Ран Куник]] | total_type = Нийт<ref group=upper-alpha name=total/> | area_footnotes = | area_total_km2 = 3211 | population_footnotes = {{Israel populations|reference}} | population_total = {{Israel populations|Giv'atayim}} | population_as_of = {{Israel populations|Year}} | population_density_km2 = 19,000 | blank_name_sec1 = Нэрийн утга | blank_info_sec1 = Хоёр гүвээ | website = {{url|https://www.givatayim.muni.il}} }} '''Гиватаим''' ({{lang-he|גִּבְעָתַיִים}}) нь [[Тел-Авив|Тел-Авивын]] зүүн зүгт оршдог [[Израил|Израилын]] хот юм. Энэ нь [[Гуш-Дан]] хотын бүс нутгийн нэг хэсэг юм. Гиватаимыг 1922 онд [[Хоёрдугаар Алия|Хоёрдугаар Алиягийн]] анхдагчид байгуулсан. 2019 онд 60,644 хүн амтай байсан. == Боловсрол == [[Файл:PikiWiki_Israel_6452_fountain_in_Givataim_Park.JPG|thumb|250x250px|Гиватаимын цэцэрлэгт хүрээлэн]] Гиватаим нь 41 цэцэрлэг, 9 бага сургууль, 4 ахлах сургуультай. Тус хот нь сурагчдын ахлах сургуульд элсэн орсон хувиараа улсдаа тэргүүлдэг.<ref>{{Cite web|url=https://www.ynet.co.il/articles/0,7340,L-5311189,00.html|title=ההישגים והפערים: נתוני החינוך בכל עיר ובית ספר|website=Ynet}}</ref> Хотын дарга Рувен Бен-Шахар ахлах сургуулийн шалгалтад туслах тусгай хөтөлбөр санаачилснаар 3 жилийн дараа 2010 онд дунд сургуулийн шалгалтын дүн 11%-иар өсжээ. ==Гадаад харилцаа== Ах дүү хотууд:<ref>{{cite web |title=עוד תאומה נולדה לגבעתיים|url=https://hamekomon.maariv.co.il/news/132801/|website=hamekomon.maariv.co.il|publisher=Hamekomon Maariv|language=he|date=2019-08-22|access-date=2020-02-26}}</ref> {{div col|colwidth=20em}} *{{flagicon|USA}} [[Чаттануга (Теннесси)|Чаттануга]], АНУ *{{flagicon|GER}} [[Эслинген (дүүрэг)]], Герман *{{flagicon|CHN}} [[Харбин]], Хятад *{{flagicon|FRA}} [[Мюлуз]], Франц *{{flagicon|ROU}} [[Орадя]], Румын *{{flagicon|ROU}} [[Сфынту-Георге]], Румын *{{flagicon|HUN}} [[Вац]], Унгар {{Div col end}} == Эшлэл == <references /> == Цахим холбоос == {{commons|Givatayim|Гиватаим}} * [http://www.givatayim.muni.il Албан ёсны вебсайт] {{Тел-Авив дүүрэг}} {{Израилын хот}} [[Ангилал:Гиватаим]] [[Ангилал:Израилын хот]] [[Ангилал:Тел-Авив дүүрэг]] [[Ангилал:Тел-Авив дүүргийн хот]] [[Ангилал:1922 онд байгуулагдсан]] 5kh7iyd6o5lhpx6qbpyy0jj2fvn2c85 708288 708284 2022-08-12T04:32:22Z 192.82.70.181 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Гиватаим | native_name = {{Lang|he|{{Script/Hebrew|גִּבְעָתַיִים}}|rtl=yes}}<br/>{{lang|ar|جفعاتايم}} | settlement_type = [[Израилын хотын жагсаалт|Хот]] | image_skyline = Tel Aviv - תל אביב (15845688503).jpg | image_flag = Flag of Givatayim.svg | image_blank_emblem = Coat of arms of Givatayim.svg | blank_emblem_type = Сүлд | blank_emblem_size = 100px | pushpin_map_alt = | pushpin_map = Israel | pushpin_mapsize = 250 | pushpin_label_position = right | pushpin_map_caption = | coordinates = {{coord|32|04|17|N|34|48|36|E|region:IL|format=dms|display=inline,title}} | subdivision_type = [[Дэлхийн улс орны нэрс|Улс]] | subdivision_name = {{flag|Израил}} | subdivision_type1 = | subdivision_name1 = | subdivision_type2 = [[Израилын дүүргүүд|Дүүрэг]] | subdivision_name2 = {{flag|Tel Aviv District|name=Тел-Авив}} | established_title = Байгуулагдсан | established_date = 1922 | established_title1 = Хотын статус | established_date1 = 1959 | leader_title = Хотын дарга | leader_name = [[Ран Куник]] | total_type = Нийт | area_footnotes = | area_total_km2 = 3211 | population_footnotes = {{Israel populations|reference}} | population_total = {{Israel populations|Giv'atayim}} | population_as_of = {{Israel populations|Year}} | population_density_km2 = 19,000 | blank_name_sec1 = Нэрийн утга | blank_info_sec1 = Хоёр гүвээ | website = {{url|https://www.givatayim.muni.il}} }} '''Гиватаим''' ({{lang-he|גִּבְעָתַיִים}}) нь [[Тел-Авив|Тел-Авивын]] зүүн зүгт оршдог [[Израил|Израилын]] хот юм. Энэ нь [[Гуш-Дан]] хотын бүс нутгийн нэг хэсэг юм. Гиватаимыг 1922 онд [[Хоёрдугаар Алия|Хоёрдугаар Алиягийн]] анхдагчид байгуулсан. 2019 онд 60,644 хүн амтай байсан. == Боловсрол == [[Файл:PikiWiki_Israel_6452_fountain_in_Givataim_Park.JPG|thumb|250x250px|Гиватаимын цэцэрлэгт хүрээлэн]] Гиватаим нь 41 цэцэрлэг, 9 бага сургууль, 4 ахлах сургуультай. Тус хот нь сурагчдын ахлах сургуульд элсэн орсон хувиараа улсдаа тэргүүлдэг.<ref>{{Cite web|url=https://www.ynet.co.il/articles/0,7340,L-5311189,00.html|title=ההישגים והפערים: נתוני החינוך בכל עיר ובית ספר|website=Ynet}}</ref> Хотын дарга Рувен Бен-Шахар ахлах сургуулийн шалгалтад туслах тусгай хөтөлбөр санаачилснаар 3 жилийн дараа 2010 онд дунд сургуулийн шалгалтын дүн 11%-иар өсжээ. ==Гадаад харилцаа== Ах дүү хотууд:<ref>{{cite web |title=עוד תאומה נולדה לגבעתיים|url=https://hamekomon.maariv.co.il/news/132801/|website=hamekomon.maariv.co.il|publisher=Hamekomon Maariv|language=he|date=2019-08-22|access-date=2020-02-26}}</ref> {{div col|colwidth=20em}} *{{flagicon|USA}} [[Чаттануга (Теннесси)|Чаттануга]], АНУ *{{flagicon|GER}} [[Эслинген (дүүрэг)]], Герман *{{flagicon|CHN}} [[Харбин]], Хятад *{{flagicon|FRA}} [[Мюлуз]], Франц *{{flagicon|ROU}} [[Орадя]], Румын *{{flagicon|ROU}} [[Сфынту-Георге]], Румын *{{flagicon|HUN}} [[Вац]], Унгар {{Div col end}} == Эшлэл == <references /> == Цахим холбоос == {{commons|Givatayim|Гиватаим}} * [http://www.givatayim.muni.il Албан ёсны вебсайт] {{Тел-Авив дүүрэг}} {{Израилын хот}} [[Ангилал:Гиватаим]] [[Ангилал:Израилын хот]] [[Ангилал:Тел-Авив дүүрэг]] [[Ангилал:Тел-Авив дүүргийн хот]] [[Ангилал:1922 онд байгуулагдсан]] fc5vnkzhi73zyo2aoocknz6w79xjzms 0 114721 708266 666005 2022-08-12T01:24:43Z 192.82.70.181 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин |name = Викториа |official_name = Victoria |nickname = |motto = |image_skyline = {{multiple image | border = infobox | total_width = 240 | image_style = border:1; | perrow = 1/2/2/2 | image1 = Victoria clock tower.jpg | image2 = State House Seychelles.jpg | image3 = Victoria Seychelles cathedral.jpg | image4 = Port Victoria, Seychelles - panoramio.jpg }} |image_caption = '''Цагийн зүүний дагуу:''' Викториа цагтай цамхаг, [[Төрийн Ордон, Сейшелийн ардууд|Сейшелийн Төрийн Ордон]], [[Гэмгүй Жирэмслэлтийн Сүм, Сейшелийн ардууд|Викториагийн сүм]], Викториа боомт. |image_flag = |image_seal = |image_map = Seychelles large map.jpg |map_caption = Викториагийн Маэ арал дахь байршил |pushpin_map = <!-- Seychelles --><!-- the name of a location map as per http://en.wikipedia.org/wiki/Template:Location_map --> |pushpin_label_position = <!-- left --> |pushpin_mapsize = <!-- 250 --> |pushpin_map_caption = <!-- Location in Seychelles --> |subdivision_type = Улс |subdivision_name = {{SYC}} |subdivision_type1 = Арал |subdivision_name1 = [[Маэ арал|Маэ]] |subdivision_type2 = |subdivision_name2 = |established_title = |established_date = |government_type = |leader_title = Хотын дарга |leader_name = [[Давид Андре]] |area_magnitude = |area_total_km2 = 20.1 |population_as_of=2010 |population_footnotes = <ref name=citypop>{{cite web|title=SEYCHELLES|url=http://www.citypopulation.de/Seychelles.html|website=citypopulation.de|publisher=City Population|access-date=15 June 2015}}</ref> |population_total = 26,450 |population_urban = |population_metro = |population_density_sq_mi = |population_density_km2 = 1,315.9<ref name=citypop /> |timezone = |utc_offset = |timezone_DST = |utc_offset_DST = |coordinates = {{coord|4|37|S|55|27|E|display=inline}} |elevation_ft = |elevation_m = |website = |footnotes = }} '''Викториа''' ({{lang-fr|Victoria}} {{IPA|[viktɔʁja]}}; хуучин нэр нь ''Порт Викториа'') хот нь [[Сейшелийн арлууд|Сейшелийн Арлуудын Бүгд Найрамдах Улсын]] нийслэл юм. [[Маэ арал|Маэ арлын]] зүүн хойд эрэгт орших тус хот нь ойролцоогоор 26.500 оршин суугчтай (мэдээ: 2010 он<ref>[http://catalog.ihsn.org/index.php/catalog/4079/download/55081 ''Population and Housing Census Report 2010.'' National Bureau of Statistics, 2012i, S. V.]</ref>) бөгөөд энэхүү [[арал|арлын]] [[Бүгд Найрамдах Улс|бүгд найрамдах улсын]] цорын ганц хамгийн их хүн амын төвлөрөл бүхий хот болно. Хотын өнөөгийн нэр нь Их Британийн хатан хаан [[Викториа фон Заксен-Кобург-Гота|Викториагийн]] нэрээр нэрлэгджээ. == Түүх == Өнөөгийн Викториагийн нутаг дэвсгэрт [[Франц]]ын колоничлогчид Шарль Рутье де Роменвилийн удирдлага дор 1778 онд анх суурьшсан байна. Тэдний дурсгалд зориулсан хоёр зуун жилийн өмнө барьсан хөшөө хотын төвд байдаг аж.<ref>https://www.seychelles.travel/de/explore/attractions/5065-bicentennial-monument</ref> === Уур амьсгал === {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = | DIAGRAMM TEMPERATUR =deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG =deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = | QUELLE = | Überschrift = | Ort = Викториа <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = 29.8 | hmfeb = 30.4 | hmmär = 31.0 | hmapr = 31.4 | hmmai = 30.5 | hmjun = 29.1 | hmjul = 28.3 | hmaug = 28.4 | hmsep = 29.1 | hmokt = 29.6 | hmnov = 30.1 | hmdez = 30.0 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = 24.1 | lmfeb = 24.6 | lmmär = 24.8 | lmapr = 25.0 | lmmai = 25.4 | lmjun = 24.6 | lmjul = 23.9 | lmaug = 23.9 | lmsep = 24.2 | lmokt = 24.3 | lmnov = 24.0 | lmdez = 23.9 <!-- durchschnittliche Temperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | avjan = 26.8 | avfeb = 27.3 | avmär = 27.8 | avapr = 28.0 | avmai = 27.7 | avjun = 26.6 | avjul = 25.8 | avaug = 25.9 | avsep = 26.4 | avokt = 26.7 | avnov = 26.8 | avdez = 26.7 <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 379 | nbfeb = 262 | nbmär = 167 | nbapr = 177 | nbmai = 124 | nbjun = 63 | nbjul = 80 | nbaug = 97 | nbsep = 121 | nbokt = 206 | nbnov = 215 | nbdez = 281 <!-- durchschnittliche Anzahl täglicher Sonnenstunden für den jeweiligen Monat in h/d --> | shjan = | shfeb = | shmär = | shapr = | shmai = | shjun = | shjul = | shaug = | shsep = | shokt = | shnov = | shdez = <!-- durchschnittliche Wassertemperatur (Meere, Seen u.ä.) für den jeweiligen Monat in °C --> | wtjan = | wtfeb = | wtmär = | wtapr = | wtmai = | wtjun = | wtjul = | wtaug = | wtsep = | wtokt = | wtnov = | wtdez = <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 17 | rdfeb = 11 | rdmär = 11 | rdapr = 14 | rdmai = 11 | rdjun = 10 | rdjul = 10 | rdaug = 10 | rdsep = 11 | rdokt = 12 | rdnov = 14 | rddez = 18 <!-- durchschnittliche Luftfeuchtigkeit für den jeweiligen Monat in % --> | lfjan = 82 | lffeb = 80 | lfmär = 79 | lfapr = 80 | lfmai = 79 | lfjun = 79 | lfjul = 80 | lfaug = 79 | lfsep = 78 | lfokt = 79 | lfnov = 80 | lfdez = 82 }} == Цахим холбоос == {{Commonscat|Victoria (Seychelles)|Викториа}} == Эшлэл == <references/> [[Ангилал:Викториа (Сейшелийн арлууд)| ]] [[Ангилал:Африкийн нийслэл]] [[Ангилал:Африкийн суурин]] [[Ангилал:Далайн боомттой суурин]] [[Ангилал:Сейшелийн арлуудын суурин]] rc8za25uvwrffcrtb398j1ctemcykva 0 116661 708336 682598 2022-08-12T10:36:41Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki [[Файл:Golden Horde 1389-ar.svg|thumb|Сарай хотын байршил]] '''Сарай''' хот (''Сарáй-Бату́'', ''Сарай I'', ''Сарай ал-Махруса'' — «Бурханы ивээлтэй Ордон») -дундад зууны үед [[Алтан Орд]] улсын [[нийслэл]] хот юм. Өнөөгийн ОХУ-ын [[Астрахань]] хотоос умард зүгт 130 км зайтай Астрахань мужийн Харабалин дүүргийн Селитренн тосгон орчим байдаг. Энэ хотыг '''1250-иад оны''' эхээр [[Бат хаан]] үүсгэн байгуулсан тухай анх 1254 онд Францискан Рубрукийн "Дорнын орнууд руу хийсэн аялал" номонд ("Бату Этили /[[Ижил мөрөн]]/ дээр барьсан шинэ хот") дурдсан байдаг. Анх монгол цэргийн түшиц газар байсан бөгөөд хөгжиж тэлсээр нийслэл хот болсон гэж эрдэмтэд үздэг. "Сарай-Бату" гэж мөн нэрлэж байсан тус хот Алтан Ордны улс төрийн гол төв байсан бөгөөд яваандаа мөн эдийн засгийн төв болсон байна. Хот байгуулагдсанаас хойш 30 орчим жилийн дараа буюу 1282 оны орчимд Бат хааны ач хүү Туда-Мэнгу хааны үед зоосон мөнгө гаргасан нь үүнийг нотолж байгаа юм. Сарай-Бату хот Ижил мөрний зүүн суга болох Ахтубы голын зүүн эрэг дагуу 10-15 км үргэлжилж байжээ. Тэр үеийн хотын хүн ам 75 мянга орчим байсан гэж эрдэмтэд таамаг дэвшүүлдэг. Оросын Ван '''Александр Невский''' Сарай хотод хэд хэдэн удаа ирж монголын хаадад бараалхаж литовчууд болон шведүүдтэй дайтах, монгол цэргийн дэмжлэг авах талаар зөвлөлдөж байсан түүх байдаг. Хотын хүн ам нь олон үндэстэнээс бүрдэж байсан бөгөөд энд монгол, кипчак, алан, черкес, орос, булгар болон византчууд амьдардаг байжээ. Үндэстнүүд өөр өөрийн хороололд амьдран суурьшиж байсан бөгөөд тэр дүүрэг хороололд нь хэрэгцээтэй бүх зүйл байдаг байжээ: сургууль, муслим, үнэн алдартны, бурханы болон католик шашны сүм хийд, худалдааны зах, оршуулгын газар. Энэ хотод шаазан ваарчин, үнэт эдлэлийн дархан, шил үлээгч, ясаар сийлбэр хийдэг урлаач, төмөр хийцийн дархан болон бусад гар урчууд байжээ. Ордон, олон нийтийн барилгыг шохойн зуурмагаар хийсэн жирийн тоосгоноос, жирийн оршин суугчдын байшинг шавар тоосго, модоор барьсан байжээ. ''"Сарай хот бол ер бусын том хэмжээнд хүрсэн, хавтгай газар, хүмүүсээр дүүрэн, үзэсгэлэнтэй зах, өргөн гудамжтай, үзэсгэлэнтэй хотуудын нэг юм. Нэгэн удаа бид түүний нэг ахмадын хамт морь унаж, түүнийг тойрч, эзлэхүүнийг нь олж мэдэх зорилготой гарсан юм. Бид хотын нэг үзүүрт амьдарч байсан газраас өглөө гараад үдээс хойш л нөгөө үзүүрт нь хүрсэн. Бид үд дундын залбирлыг тэнд хийж, хоол идэж, нар жаргахаас эрт гэртээ ирэв. Нэгэнт бид алхаж, хагас өдрийн дараа буцаж ирэв, энд цэцэрлэг байхгүй дандаа хүнтэй байшингийн тасралтгүй эгнээ үргэлжилсэн юм" Ибн Батутта /1334 оны тэмдэглэл/.'' Узбек хааны /Султан Гийас ад-Дин Мухаммед/ үед (1313-1341 онд захирч байсан) Алтан Ордны нийслэл Сарайг Ахтуба гол дээрх '''Шинэ Сарай''' (Сарай-Берке) руу нүүлгэсэн ('''одоогийн Волгоград мужийн Ленинский дүүргийн Царев тосгоны ойролцоо''') байна. [[Файл:Сарай-Бату.jpg|thumb|Сарай хотын балгас]] 1395 онд Тамерлан буюу '''Доголон Төмөр''' хуучин нийслэл хотыг эзлээд нураасан байна. 1471 онд Сарай хот Новгородын '''ушкуйник''' хэмээх дээрэмчдэд олзлогдож тонуулагдсан байна. 1502 онд Крымын хаан Менгли-Гирей тус хотыг эзлэн авсан байна. Зүчи улсын нийслэл тухайн үеийнхээ хамгийн үзэсгэлэнтэй, том хот байсан бөгөөд европын Генуя, Милан, Парис хотуудтай зүйрлэхээр байжээ. Хотод худалдаачдын аюулгүй байдлыг хангаж, шаардлагатай дэд бүтэц болох зах, байр, агуулах, гаалийн газруудтай байж улмаар худалдааны эргэлтийг нэмэгдүүлж, татварын орлого нэмэгдэхэд хүргэсэн байдаг. Нийслэл Сарай ба Шинэ Сарай хотууд нь олон улсын худалдааны стратегийн зангилаа уулзвар дээр байрлаж, худалдааны төв болж байсан нь санамсаргүй хэрэг биш байжээ. Худалдааны зам дагаад хотууд шинээр байгуулагдсан бөгөөд гар урлалын төв болж байсан байна. Сарай-Беркийн "төмөрийн үйлдвэр" нь хүрз, сүх, хөрөө, хадуур, хадаас, янз бүрийн тулалдааны зэвсгээр бүх металл бүтээгдэхүүнээр хот, хөдөөгийн аль алиных нь хэрэгцээг хангаж байв. Сарай хотод шаазан хоолойгоор хийсэн усан хангамжийн систем, модон хоолойгоор хийсэн ариутгах татуургын систем, олон тооны усан оргилуур, зүүн хотод угаалгын /халуун усны/ газрууд байв. Удалгүй хот оршин суугчгүй болж аажмаар муудаж, олон барилга нь нуржээ. Хуучин нийслэлийн барилгуудыг барьсан тоосго болон бусад материалыг бусад хотуудын барилгын ажилд ашигладаг байжээ. [[Ангилал:Алтан Ордны Улс]] [[Ангилал:Түүхэн хот]] [[Ангилал:Оросын түүх]] [[Ангилал:Төв Азийн түүх]] [[Ангилал:Астрахань мужийн газар зүй]] [[Ангилал:Оросын урьдын нийслэл]] [[Ангилал:Урьдын нийслэл]] pcrnnx5oxbwa7mc96ltimsvo27umx6a 0 123077 708273 708190 2022-08-12T02:07:02Z Zorigt 49 [[Special:Contributions/185.210.140.236|185.210.140.236]] ([[User talk:185.210.140.236|яриа]])-н хийсэн засваруудыг [[User:Tuguldur U|Tuguldur U]]-ий хийсэн сүүлийн засварт буцаан шилжүүллээ. wikitext text/x-wiki Тулгар төрийн 2231 жилийн ой, Их Монгол улсын 811 жилийн ой, Ардын хувьсгалын 101 жилийн ой, Үндэсний их баяр наадмын хүчит бөхийн барилдаанд дархан аварга [[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ|Б.Бат-Эрдэнэ]], [[Агваансамдангийн Сүхбат|А.Сүхбат]], [[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр|Г.Өсөхбаяр]], даян аварга [[Намсрайжавын Батсуурь|Н.Батсуурь]], улсын аварга [[Пүрэвийн Бүрэнтөгс|П.Бүрэнтөгс]], [[Гунаажавын Эрхэмбаяр|Г.Эрхэмбаяр]], [[Сүхбаатарын Мөнхбат|С.Мөнхбат]] нараар магнайлуулсан хүчит мянга хорин дөрвөн бөх хүч чадал, уран мэхийг уралдуулан барилдлаа. ==== Цол, чимэг хүртсэн бөхчүүд ==== {| class="wikitable" !д\д !Цол !Овог нэр !Харъяалал !Шинээр хүртсэн цол, чимэг |- !Түрүү |Улсын харцага |[[Оргихын Хангай]] |Ховд Буянт |" Улсын аварга " цол |- !Үзүүр |Улсын харцага |[[Баярсайханы Орхонбаяр]] |Сэлэнгэ Цагааннуур |" Улсын арслан " цол |- ! rowspan="2" |Шөвгийн дөрөв |Улсын даян аварга |[[Намсрайжавын Батсуурь]] |Увс Ховд | |- |Улсын аварга |[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]] |Увс Давст | |- ! rowspan="4" |Шөвгийн найм |Улсын аварга |[[Сүхбаатарын Мөнхбат]] |Увс Баруунтуруун | |- |Улсын харцага |[[Баярхүүгийн Бат-Өлзий]] |Ховд Зэрэг |" Улсын заан " цол |- |Улсын начин |[[Бередмуратын Серик]] |Баян-Өлгий Улаанхус |" Улсын заан " цол |- |Цэргийн хурц арслан |[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл]] |Завхан яруу |" Улсын заан " цол |- ! rowspan="8" |Шөвгийн арван зургаа |Улсын арслан |[[Цэдэвийн Содномдорж]] |Хөвсгөл Тосонцэнгэл | |- |Улсын заан |[[Доржийн Анар]] |Дорнод Дашбалбар | |- |Улсын харцага |[[Батсүхийн Зоригтбаатар]] |Архангай Батцэнгэл | |- |Улсын харцага |[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]] |Баянхонгор Баянбулаг | |- |Улсын начин |[[Лхагвын Лха-Очир]] |Завхан Алдархаан |" Улсын харцага " цол |- |Улсын начин |[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ]] |Архангай Хайрхан |" Улсын харцага " цол |- |Аймгийн арслан |[[Ганцогтын Бадрах]] |Хэнтий Батширээт |" Улсын харцага " цол |- |Аймгийн заан |[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон]] |Өвөрхангай Төгрөг |" Улсын харцага " цол |- ! rowspan="16" |Шөвгийн гучин хоёр |Улсын гарьд |[[Батнасангийн Гончигдамба]] |Завхан Их-Уул | |- |Улсын өсөх идэр начин |[[Болдын Эрдэнэхүү]] | Баянхонгор Баянбулаг |" Өрнөн дэлгэрэх " чимэг |- |Аймгийн хурц арслан |[[Өлзийсайханы Батзул]] |Орхон Баян-Өндөр |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн хурц арслан |[[Бэгзийн Мижидсүрэн]] | Өмнөговь Булган |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн хурц арслан |[[Батжаргалын Лхагвадорж]] |Өвөрхангай Нарийнтээл |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн арслан |[[Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл]] |Булган Орхон |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн арслан |[[Эрдэнэбатын Нямаа]] |Өмнөговь Ноён |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн арслан |[[Навааны Хүрэлсүх]] |Увс Тэс |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн арслан |[[Энхбатын Сумъяабат]] |Булган Орхон |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн арслан |[[Хүрэлбаатарын Оргилболд]] |Увс Тэс |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн арслан |[[Одхүүгийн Цэцэнцэнгэл]] |Хэнтий Баянхутаг |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн заан |[[Эрдэнэбилэгийн Энх-Амгалан]] |Булган Могод |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн заан |[[Очирбатын Түмэн]] |Увс Тэс |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн заан |[[Бямбадоржийн Түвшинтөгс]] |Булган Хишиг-Өндөр |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн заан |[[Энхтүвшиний Батмагнай]] |Баянхонгор Жинст |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн харцага |[[Батдоржийн Сосорбарам]] |Ховд Буянт |" Улсын начин " цол |} === Барилдааны тэмдэглэл === ==== Нэгийн даваа ==== ==== Хоёрын даваа ==== ==== Гурвын даваа ==== ==== Дөрвийн даваа ==== === Барилдааны дүйз === Тулгар төрийн 2231 жилийн ой, Их Монгол улсын 816 жилийн ой, Ардын хувьсгалын 101 жилийн ой, Үндэсний их баяр наадмын хүчит бөхийн барилдааны дүйзийг тавын даваанаас бүтнээр нь оруулав. ==== '''''Тавын даваа''''' ==== {| class="wikitable" ! rowspan="2" |д\д ! colspan="3" |Ам бөх ! colspan="2" rowspan="2" |Даваа, унаа ! colspan="3" |Угтуул бөх |- |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |- !1. |Даян.ав |[[Намсрайжавын Батсуурь]] |Увс Ховд !О !Х |А.а |[[Балжиннямын Мөнх-Эрдэнэ]] |Архангай Хашаат |- !2. |У.ав |[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]] |Увс Давст !О !Х |У.н |[[Лутын Батзориг]] |Өвөрхангай Өлзийт |- !3. |У.ав |[[Гунаажавын Эрхэмбаяр]] |Сэлэнгэ Мандал !Х !О |А.заан |[[Эрдэнэбилэгийн Энх-Амгалан]] |Булган Могод |- !4. |У.ав |[[Сүхбаатарын Мөнхбат]] |Увс Баруунтуруун !О !Х |А.а |[[Даваадоржийн Буянт]] |Говь-Алтай Халиун |- !5. |У.арс |[[Цэдэвийн Содномдорж]] |Хөвсгөл Тосонцэнгэл !О !Х |У.хар |[[Нямаагийн Батзаяа]] |Ховд Чандмань |- !6. |У.гарьд |[[Батнасангийн Гончигдамба]] |Завхан Их-уул !О !Х |А.х.а |[[Мядагмаагийн Адъяахүү]] |Өмнөговь Номгон |- !7. |У.заан |[[Нэгдэлийн Жаргалбаяр]] |Сэлэнгэ Мандал !Х !О |А.а |[[Эрдэнэбатын Нямаа]] |Өмнөговь Ноён |- !8. |У.арс |[[Мөнхсайханы Өсөхбаяр]] |Булган Бүрэгхангай !Х !О |А.а |[[Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл]] |Булган Орхон |- !9. |У.заан |[[Доржийн Анар]] |Дорнод Дашбалбар !О !Х |А.а |[[Намсрайн Ганзориг]] |Увс, Баруунтуруун |- !10. |У.заан |[[Цэдэнбазарын Одбаяр]] |Өмнөговь Ханхонгор !Х !О |А.х.а |[[Бэгзийн Мижидсүрэн]] |Өмнөговь, Булган |- !11. |У.хар |[[Алтанбаганын Цацабшир]] |Дорноговь, Сайншанд !Х !О |А.а |[[Одхүүгийн Цэцэнцэнгэл]] |Хэнтий, Баянхутаг |- !12. |У.хар |[[Төрөөгийн Баасанхүү]] |Увс Тэс !Х !О |А.а |[[Навааны Хүрэлсүх]] |Увс Тэс |- !13. |У.хар |[[Баярхүүгийн Бат-Өлзий]] |Ховд Зэрэг !О !Х |У.начин |[[Бадамсамбуугийн Ганхуяг]] |Хөвсгөл, Шинэ-Идэр |- !14. |У.хар |[[Оргихын Хангай]] |Ховд Буянт !О !Х |А.х.а |[[Ганболдын Өсөхбаяр]] |Төв Угтаалцайдам |- !15. |У.хар |[[Баярсайханы Орхонбаяр]] |Сэлэнгэ Цагааннуур !О !Х |А.а |[[Доржсүрэнгийн Бадамгарав]] |Ховд, Булган |- !16. |У.хар |[[Өлзийбатын Даваабаатар]] |Төв, Баянцогт !Х !О |А.з |[[Бямбадоржийн Түвшинтөгс]] |Булган, Хишиг-Өндөр |- !17. |У.хар |[[Хүрэл-Очирын Гантулга]] |Өвөрхангай Уянга !Х !О |А.з |[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон]] |Өвөрхангай |- !18. |У.хар |[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]] |Баянхонгор !О !Х |А.а |[[Дамдины Тогтохжаргал]] |Увс |- !19. |У.хар |[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн]] |Завхан !Х !О |А.з |[[Очирбатын Түмэн]] |Увс |- !20. |У.х |[[Батсүхийн Зоригтбаатар]] |Архангай !О !Х |А.а |[[Тогтохмэндийн Сайханжаргал]] |Говь-Алтай |- !21. |У.х |[[Баянзулын Цэдэнсодном]] |Өвөрхангай !Х !О |А.н |[[Болдын Эрдэнэхүү]] |Баянхонгор |- !22. |У.х |[[Шархүүгийн Пүрэвгарьд]] |Завхан !Х !О |Ц.х.а |[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл]] |Завхан |- !23. |У.х |[[Цэдэндоржийн Мөнхбаяр]] |Увс !Х !О |А.а |[[Хүрэлбаатарын Оргилболд]] |Увс |- !24. |У.ө.и.н |[[Чинчулууны Хөхчирэнгэр|Чинчулууны Батчулуун]] |Хөвсгөл Галт !Х !О |А.а |[[Ганцогтын Бадрах]] |Хэнтий Батширээт |- !25. |У.н |[[Лхагвын Лха-Очир]] |Завхан !О !Х |А.х |[[Хангайн Наранбаяр]] |Сэлэнгэ, Мандал |- !26. |У.н |[[Дэлгэрсайханы Амарсайхан]] |Булган Орхон !Х !О |А.а |[[Энхбатын Сумъяабат]] |Булган Орхон |- !27. |У.н |[[Эрдэнэцогтын Ванданцэрэн]] |Өвөрхангай !Х !О |А.х.а |[[Батжаргалын Лхагвадорж]] |Өвөрхангай |- !28. |У.н |[[Бередмуратын Серик]] |Баян-Өлгий !Х !О |А.а |[[Цэвээнпүрэвийн Төмөрцоож]] |Ховд |- !29. |У.н |[[Жамсрангийн Ням-Эрдэнэ]] |Увс !Х !О |А.х |[[Батдоржийн Сосорбарам]] |Ховд |- !30. |У.н |[[Доржхандын Хүдэрбулга]] |Төв !Х !О |А.х.а |[[Өлзийсайханы Батзул]] |Орхон Баян-Өндөр |- !31. |У.н |[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ]] |Архангай !О !Х |У.н |[[Цэрэнбатын Сандагдорж]] |Хөвсгөл |- !32. |А.х.а |[[Оюунгэрэлийн Наранбаатар]] |Өвөрхангай !Х !О |А.з |[[Энхтүвшиний Батмагнай]] |Баянхонгор |- |} ==== '''''Зургаагийн даваа''''' ==== {| class="wikitable" ! rowspan="2" |д\д ! colspan="3" |Ам бөх ! colspan="2" rowspan="2" |Даваа, унаа ! colspan="3" |Угтуул бөх |- |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |Цол |Овог нэр |Харъяалал |- !1. |Даян.ав |[[Намсрайжавын Батсуурь]] |Увс Ховд !О !Х |А.а |[[Бэгзийн Мижидсүрэн]] |Өмнөговь |- !2. |У.ав |[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]] |Увс Давст !О !Х |А.а |[[Эрдэнэбатын Нямаа]] |Өмнөговь |- !3. |У.ав |[[Сүхбаатарын Мөнхбат]] |Увс !О !Х |А.а |[[Навааны Хүрэлсүх]] |Увс |- !4. |У.арс |[[Цэдэвийн Содномдорж]] |Хөвсгөл !О !Х |А.з |[[Очирбатын Түмэн]] |Увс |- !5. |У.г |[[Батнасангийн Гончигдамба]] |Завхан !Х !О |Ц.х.а |[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл]] |Завхан |- !6. |У.з |[[Доржийн Анар]] |Дорнод !О !Х |А.з |[[Бямбадоржийн Түвшинтөгс]] |Булган |- !7. |У.г |[[Баярхүүгийн Бат-Өлзий]] |Ховд !О !Х |А.з |[[Эрдэнэбилэгийн Энх-Амгалан]] |Булган |- !8. |У.хар |[[Оргихын Хангай]] |Ховд !О !Х |А.х |[[Батдоржийн Сосорбарам]] |Ховд |- !9. |У.х |[[Баярсайханы Орхонбаяр]] |Сэлэнгэ !О !Х |А.а |[[Одхүүгийн Цэцэнцэнгэл]] |Хэнтий |- !10. |У.х |[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]] |Баянхонгор !О !Х |А.х.а |[[Өлзийсайханы Батзул]] |Орхон |- !11. |У.х |[[Батсүхийн Зоригтбаатар]] |Архангай !О !Х |А.х.а |[[Батжаргалын Лхагвадорж]] |Өвөрхангай |- !12. |У.ө.и.н |[[Болдын Эрдэнэхүү]] |Баянхонгор !Х !О |Ц.а |[[Ганцогтын Бадрах]] |Хэнтий |- !13. |У.н |[[Лхагвын Лха-Очир]] |Завхан !О !Х |А.а |[[Хүрэлбаатарын Оргилболд]] |Увс |- !14. |У.н |[[Бередмуратын Серик]] |Баян-Өлгий Улаанхус !Х !О |А.а |[[Энхбатын Сумъяабат]] |Булган |- !15. |У.н |[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ]] |Архангай !О !Х |А.а |[[Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл]] |Булган Орхон |- !16. |А.з |[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон]] |Өвөрхангай !Х !О |А.з |[[Энхтүвшиний Батмагнай]] |Баянхонгор |} ==== '''''Долоогийн даваа''''' ==== {| class="wikitable" ! rowspan="2" |д\д ! colspan="3" |Ам бөх ! colspan="2" rowspan="2" |Даваа, унаа ! colspan="3" |Угтуул бөх |- |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |- !1. |Даян.ав |[[Намсрайжавын Батсуурь]] |Увс Ховд !О !Х |А.а |[[Ганцогтын Бадрах]] |Хэнтий |- !2. |У.ав |[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]] |Увс Давст !О !Х |У.н |[[Лхагвын Лха-Очир]] |Завхан |- !3. |У.ав |[[Сүхбаатарын Мөнхбат]] |Увс Баруунтуруун !О !Х |А.з |[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон]] |Өвөрхангай Төгрөг |- !4. |У.арс |[[Цэдэвийн Содномдорж]] |Хөвсгөл Тосонцэнгэл !Х !О |У.хар |[[Баярсайханы Орхонбаяр]] |Сэлэнгэ Цагааннуур |- !5. |У.з |[[Доржийн Анар]] |Дорнод !Х !О |У.н |[[Бередмуратын Серик]] |Баян-Өлгий |- !6. |У.хар |[[Баярхүүгийн Бат-Өлзий]] |Ховд Зэрэг !О !Х |У.хар |[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]] |Баянхонгор |- !7. |У.хар |[[Оргихын Хангай]] |Ховд !О !Х |У.н |[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ]] |Архангай |- !8. |У.х |[[Батсүхийн Зоригтбаатар]] |Архангай !Х !О |Ц.х.а |[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл]] |Завхан |} ==== '''''Наймын даваа''''' ==== {| class="wikitable" ! rowspan="2" |д\д ! colspan="3" |Ам бөх ! colspan="2" rowspan="2" |Даваа, унаа ! colspan="3" |Угтуул бөх |- |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |- !1. |Даян.ав |[[Намсрайжавын Батсуурь]] |Увс Ховп !О !Х |У.н |[[Бередмуратын Серик]] |Баян-Өлгий Улаанхус |- !2. |У.ав |[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]] |Увс Давст !О !Х |Ц.х.а |[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл]] |Завхан Яруу |- !3. |У.ав |[[Сүхбаатарын Мөнхбат]] |Увс Баруунтуруун !Х !О |У.х |[[Оргихын Хангай]] |Ховд Буянт |- !4. |У.хар |[[Баярхүүгийн Бат-Өлзий]] |Ховд Зэрэг !Х !О |У.хар |[[Баярсайханы Орхонбаяр]] |Сэлэнгэ Цагааннуур |} ==== '''''Есийн даваа''''' ==== {| class="wikitable" ! rowspan="2" |д\д ! colspan="3" |Ам бөх ! colspan="2" rowspan="2" |Даваа, унаа ! colspan="3" |Угтуул бөх |- |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |Цол |Овог нэр |Харъяалал |- !1. |Даян.ав |[[Намсрайжавын Батсуурь]] |Увс Ховд !Х !О |У.хар |[[Баярсайханы Орхонбаяр]] |Сэлэнгэ Цагааннуур |- !2. |У.ав |[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]] |Увс Давст !Х !О |У.хар |[[Оргихын Хангай]] |Ховд Буянт |} ==== ''Аравын'' ''даваа'' ==== {| class="wikitable" ! rowspan="2" |д\д ! colspan="3" |Ам бөх ! colspan="2" rowspan="2" |Даваа, унаа ! colspan="3" |Угтуул бөх |- |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |Цол |Овог нэр |Харъяалал |- !1. |У.хар |[[Оргихын Хангай]] |Ховд Буянт !О !Х |У.хар |[[Баярсайханы Орхонбаяр]] |Сэлэнгэ Цагааннуур |} {{Улсын наадмын бөх барилдаан}} [[Ангилал:Улсын наадмын барилдаан]] f1q4we1ry5aakef1i1y3nbtfpwtmiai 10 123198 708271 707496 2022-08-12T01:53:53Z 192.82.70.181 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{main other|{{#invoke:Settlement short description|main}}|}}{{Infobox | child = {{yesno|{{{embed|}}}}} | templatestyles = Инфобокс суурин/styles.css | bodyclass = ib-settlement vcard <!--** names, type, and transliterations ** --> | above = <div class="fn org">{{if empty|<center>{{{name|}}}|{{{official_name|}}}|{{PAGENAMEBASE}}</center>}}</div> {{#if:{{{native_name|}}}|<div class="nickname ib-settlement-native" {{#if:{{{native_name_lang|}}}|lang="{{{native_name_lang}}}"}}><center>{{{native_name}}}</center></div>}}{{#if:{{{other_name|}}}|<div class="nickname ib-settlement-other-name"><center>{{{other_name}}}</center></div>}} | subheader = {{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|<div class="category"><center>{{{settlement_type|{{{type}}}}}}</center></div>}} | rowclass1 = mergedtoprow ib-settlement-official | data1 = {{#if:{{{name|}}}|<center>{{{official_name|}}}</center>}} <!-- ***Transliteration language 1*** --> | rowclass2 = mergedtoprow | header2 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{{translit_lang1}}}&nbsp;transcription(s)}} | rowclass3 = {{#if:{{{translit_lang1_type1|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label3 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type}}} | data3 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type|}}}|{{{translit_lang1_info|}}}}}}} | rowclass4 = {{#if:{{{translit_lang1_type2|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label4 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type1}}} | data4 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type1|}}}|{{{translit_lang1_info1|}}}}}}} | rowclass5 = {{#if:{{{translit_lang1_type3|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label5 =&nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type2}}} | data5 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type2|}}}|{{{translit_lang1_info2|}}}}}}} | rowclass6 = {{#if:{{{translit_lang1_type4|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label6 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type3}}} | data6 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type3|}}}|{{{translit_lang1_info3|}}}}}}} | rowclass7 = {{#if:{{{translit_lang1_type5|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label7 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type4}}} | data7 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type4|}}}|{{{translit_lang1_info4|}}}}}}} | rowclass8 = {{#if:{{{translit_lang1_type6|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label8 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type5}}} | data8 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type5|}}}|{{{translit_lang1_info5|}}}}}}} | rowclass9 = mergedbottomrow | label9 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type6}}} | data9 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type6|}}}|{{{translit_lang1_info6|}}}}}}} <!-- ***Transliteration language 2*** --> | rowclass10 = mergedtoprow | header10 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{{translit_lang2}}}&nbsp;transcription(s)}} | rowclass11 = {{#if:{{{translit_lang2_type1|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label11 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type}}} | data11 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type|}}}|{{{translit_lang2_info|}}}}}}} | rowclass12 = {{#if:{{{translit_lang2_type2|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label12 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type1}}} | data12 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type1|}}}|{{{translit_lang2_info1|}}}}}}} | rowclass13 = {{#if:{{{translit_lang2_type3|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label13 =&nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type2}}} | data13 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type2|}}}|{{{translit_lang2_info2|}}}}}}} | rowclass14 = {{#if:{{{translit_lang2_type4|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label14 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type3}}} | data14 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type3|}}}|{{{translit_lang2_info3|}}}}}}} | rowclass15 = {{#if:{{{translit_lang2_type5|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label15 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type4}}} | data15 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type4|}}}|{{{translit_lang2_info4|}}}}}}} | rowclass16 = {{#if:{{{translit_lang2_type6|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label16 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type5}}} | data16 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type5|}}}|{{{translit_lang2_info5|}}}}}}} | rowclass17 = mergedbottomrow | label17 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type6}}} | data17 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type6|}}}|{{{translit_lang2_info6|}}}}}}} <!-- end ** names, type, and transliterations ** --> <!-- ***Skyline Image*** --> | rowclass18 = mergedtoprow | data18 = {{#if:{{{image_skyline|}}}|<!-- --><center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage<!-- -->|image={{{image_skyline|}}}<!-- -->|size={{if empty|{{{image_size|}}}|{{{imagesize|}}}}}|sizedefault=250px<!-- -->|alt={{if empty|{{{image_alt|}}}|{{{alt|}}}}}<!-- -->|title={{if empty|{{{image_caption|}}}|{{{caption|}}}|{{{image_alt|}}}|{{{alt|}}}}}</center>}}<!-- -->{{#if:{{{image_caption|}}}{{{caption|}}}|<div class="ib-settlement-caption"><center>{{if empty|{{{image_caption|}}}|{{{caption|}}}}}</center></div>}} }} <!-- ***Flag, Seal, Shield and Coat of arms*** --> | rowclass19 = mergedtoprow | class19 = maptable | data19 = {{#if:{{{image_flag|}}}{{{image_seal|}}}{{{image_shield|}}}{{{image_blank_emblem|}}}{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}} |{{Инфобокс суурин/columns | 1 = {{#if:{{{image_flag|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_flag}}}|size={{{flag_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|125px|100x100px}}|border={{yesno |{{{flag_border|}}}|yes=yes|blank=yes}}|alt={{{flag_alt|}}}|title=Flag of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type=Туг|link={{{flag_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 2 = {{#if:{{{image_seal|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_seal|}}}|size={{{seal_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{seal_alt|}}}|title=Official seal of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type={{#if:{{{seal_type|}}}|{{{seal_type}}}|Seal}}|link={{{seal_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 3 = {{#if:{{{image_shield|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_shield|}}}||size={{{shield_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{shield_alt|}}}|title={{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}} Сүлд}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type=Сүлд|link={{{shield_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 4 = {{#if:{{{image_blank_emblem|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_blank_emblem|}}}|size={{{blank_emblem_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{blank_emblem_alt|}}}|title=Official logo of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type={{#if:{{{blank_emblem_type|}}}|{{{blank_emblem_type}}}}}|link={{{blank_emblem_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 5 = {{#if:{{{image_map|}}}|<center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map}}}|size={{{mapsize|}}}|sizedefault=100x100px|alt={{{map_alt|}}}|title={{{map_caption|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption|}}}|<div class="ib-settlement-caption-link">{{{map_caption}}}</div>}}</center>}} | 0 = {{#if:{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{#if:{{both| {{{pushpin_map|}}} | {{{coordinates|}}} }}| {{location map|{{{pushpin_map|}}} |border = infobox |alt = {{{pushpin_map_alt|}}} |caption ={{#if:{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{#if:{{{pushpin_map_caption|}}}|{{{pushpin_map_caption}}}|{{#if:{{{map_caption|}}}|{{{map_caption}}}}}}}}} |float = center |width = {{#if:{{{pushpin_mapsize|}}}|{{{pushpin_mapsize}}}|150}} |default_width = 250 |relief= {{{pushpin_relief|}}} |AlternativeMap = {{{pushpin_image|}}} |overlay_image = {{{pushpin_overlay|}}} |coordinates = {{{coordinates|}}} |label = {{#ifeq: {{lc: {{{pushpin_label_position|}}} }} | none | | {{#if:{{{pushpin_label|}}}|{{{pushpin_label}}}|{{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name|}}}}}}} }} |marksize =6 |outside = {{{pushpin_outside|}}}<!-- pin is outside the map --> |position = {{{pushpin_label_position|}}} }} }} }} }} }} <!-- ***Etymology*** --> | rowclass20 = mergedtoprow | data20 = {{#if:{{{etymology|}}}|<center>Этимологи: {{{etymology}}}</center> }} <!-- ***Nickname*** --> | rowclass21 = {{#if:{{{etymology|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | data21 = {{#if:{{{nickname|}}}|<center>{{#if:{{{nickname_link|}}}|[[{{{nickname_link|}}}|Хоч:]]|Хоч:}}|{{#if:{{{nicknames|}}}|{{#if:{{{nickname_link|}}}|[[{{{nickname_link|}}}|Хоч:]]|Nicknames:}}}}}}{{#if:{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}|&nbsp;<div class="ib-settlement-nickname nickname">{{if empty|{{{nickname|}}}|{{{nicknames|}}}}}</div></center>}}{{Main other|{{Pluralize from text|parse_links=1|no_and=1|{{{nickname|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible nickname list]]}}}} <!-- ***Motto*** --> | rowclass22 = {{#if:{{{etymology|}}}{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | data22 = {{#if:{{{motto|}}}|<center>{{#if:{{{motto_link|}}}|[[{{{motto_link|}}}|Уриа:]]|Уриа:}}|{{#if:{{{mottoes|}}}|{{#if:{{{motto_link|}}}|<center>[[{{{motto_link|}}}|Уриа:]]</center>|<center>Уриа:</center>}}}}}}{{#if:{{{motto|}}}{{{mottoes|}}}|&nbsp;<div class="ib-settlement-nickname nickname">{{if empty|{{{motto|}}}|{{{mottoes|}}}}}</div></center>}}{{Main other|{{Pluralize from text|{{{motto|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible motto list]]|no_and=1|no_comma=1}}}} <!-- ***Anthem*** --> | rowclass23 = {{#if:{{{etymology|}}}{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}{{{motto|}}}{{{mottoes|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | data23 = {{#if:{{{anthem|}}}|{{#if:{{{anthem_link|}}}|[[{{{anthem_link|}}}|Anthem:]]|Anthem:}} {{{anthem}}}}} <!-- ***Map*** --> | rowclass24 = mergedtoprow | data24 = {{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}||{{#if:{{{image_map|}}} |<center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map}}}|size={{{mapsize|}}}|sizedefault=250px|alt={{{map_alt|}}}|title={{{map_caption|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption|}}}|<div class="ib-settlement-caption">{{{map_caption}}}</div></center>}} }}}} | rowclass25 = mergedrow | data25 = {{#if:{{{image_map1|}}}|<center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map1}}}|size={{{mapsize1|}}}|sizedefault=250px|alt={{{map_alt1|}}}|title={{{map_caption1|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption1|}}}|<div class="ib-settlement-caption">{{{map_caption1}}}</div>}} </center>}} <!-- ***Pushpin Map*** --> | rowclass26 = mergedtoprow | data26 = {{#if:{{{pushpin_map_narrow|}}}||{{#if:{{both| {{{pushpin_map|}}} | {{{coordinates|}}} }}| {{location map|{{{pushpin_map|}}} |border = infobox |alt = {{{pushpin_map_alt|}}} |caption ={{#if:{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{#if:{{{pushpin_map_caption|}}}|{{{pushpin_map_caption}}}|{{#if:{{{map_caption|}}}|{{#if:{{{image_map|}}}||{{{map_caption}}}}}}}}}}} |float = center |width = {{{pushpin_mapsize|}}} |default_width = 250 |relief= {{{pushpin_relief|}}} |AlternativeMap = {{{pushpin_image|}}} |overlay_image = {{{pushpin_overlay|}}} |coordinates = {{{coordinates|}}} |label = {{#ifeq: {{lc: {{{pushpin_label_position|}}} }} | none | | {{#if:{{{pushpin_label|}}}|{{{pushpin_label}}}|{{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name|}}}}}}} }} |marksize =6 |outside = {{{pushpin_outside|}}}<!-- pin is outside the map --> |position = {{{pushpin_label_position|}}} }} }} }} <!-- ***Coordinates*** --> | rowclass27 = {{#if:{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}{{{pushpin_map|}}}|{{#if:{{{grid_position|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}}}} | data27 = {{#if:{{{coordinates|}}} |<center>Солбицол{{#if:{{{coor_pinpoint|{{{coor_type|}}}}}}|&#32;({{{coor_pinpoint|{{{coor_type|}}}}}})}}: {{#invoke:ISO 3166|geocoordinsert|nocat=true|1={{{coordinates|}}}|country={{{subdivision_name|}}}|subdivision1={{{subdivision_name1|}}}|subdivision2={{{subdivision_name2|}}}|subdivision3={{{subdivision_name3|}}}|type=city{{#if:{{{population_total|}}}|{{#iferror:{{#expr:{{formatnum:{{{population_total}}}|R}}+1}}||({{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}|R}})}}}} }}{{{coordinates_footnotes|}}} </center>}} | rowclass28 = {{#if:{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}{{{pushpin_map|}}}|mergedbottomrow|mergedrow}} | label28 = {{if empty|{{{grid_name|}}}|Grid&nbsp;position}} | data28 = {{{grid_position|}}} <!-- ***Subdivisions*** --> | rowclass29 = mergedtoprow | label29 = {{{subdivision_type}}} | data29 = {{#if:{{{subdivision_type|}}}|{{{subdivision_name|}}} }} | rowclass30 = mergedrow | label30 = {{{subdivision_type1}}} | data30 = {{#if:{{{subdivision_type1|}}}|{{{subdivision_name1|}}} }} | rowclass31 = mergedrow | label31 = {{{subdivision_type2}}} | data31 = {{#if:{{{subdivision_type2|}}}|{{{subdivision_name2|}}} }} | rowclass32 = mergedrow | label32 = {{{subdivision_type3}}} | data32 = {{#if:{{{subdivision_type3|}}}|{{{subdivision_name3|}}} }} | rowclass33 = mergedrow | label33 = {{{subdivision_type4}}} | data33 = {{#if:{{{subdivision_type4|}}}|{{{subdivision_name4|}}} }} | rowclass34 = mergedrow | label34 = {{{subdivision_type5}}} | data34 = {{#if:{{{subdivision_type5|}}}|{{{subdivision_name5|}}} }} | rowclass35 = mergedrow | label35 = {{{subdivision_type6}}} | data35 = {{#if:{{{subdivision_type6|}}}|{{{subdivision_name6|}}} }} <!--***Established*** --> | rowclass36 = mergedtoprow | label36 = {{{established_title}}} | data36 = {{#if:{{{established_title|}}}|{{{established_date|}}} }} | rowclass37 = mergedrow | label37 = {{{established_title1}}} | data37 = {{#if:{{{established_title1|}}}|{{{established_date1|}}} }} | rowclass38 = mergedrow | label38 = {{{established_title2}}} | data38 = {{#if:{{{established_title2|}}}|{{{established_date2|}}} }} | rowclass39 = mergedrow | label39 = {{{established_title3}}} | data39 = {{#if:{{{established_title3|}}}|{{{established_date3|}}} }} | rowclass40 = mergedrow | label40 = {{{established_title4}}} | data40 = {{#if:{{{established_title4|}}}|{{{established_date4|}}} }} | rowclass41 = mergedrow | label41 = {{{established_title5}}} | data41 = {{#if:{{{established_title5|}}}|{{{established_date5|}}} }} | rowclass42 = mergedrow | label42 = {{{established_title6}}} | data42 = {{#if:{{{established_title6|}}}|{{{established_date6|}}} }} | rowclass43 = mergedrow | label43 = {{{established_title7}}} | data43 = {{#if:{{{established_title7|}}}|{{{established_date7|}}} }} | rowclass44 = mergedrow | label44 = {{{extinct_title}}} | data44 = {{#if:{{{extinct_title|}}}|{{{extinct_date|}}} }} | rowclass45 = mergedrow | label45 = Founded by | data45 = {{{founder|}}} | rowclass46 = mergedrow | label46 = [[Namesake|Named for]] | data46 = {{{named_for|}}} <!-- ***Seat of government and subdivisions within the settlement*** --> | rowclass47 = mergedtoprow | label47 = {{#if:{{{seat_type|}}}|{{{seat_type}}}|Seat}} | data47 = {{{seat|}}} | rowclass48 = mergedrow | label48 = {{#if:{{{seat1_type|}}}|{{{seat1_type}}}|Former seat}} | data48 = {{{seat1|}}} | rowclass49 = mergedrow | label49 = {{#if:{{{seat2_type|}}}|{{{seat2_type}}}|Former seat}} | data49 = {{{seat2|}}} | rowclass51 = {{#if:{{{seat|}}}{{{seat1|}}}{{{seat2|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label51 = {{#if:{{{parts_type|}}}|{{{parts_type}}}|Boroughs}} | data51 = {{#if:{{{parts|}}}{{{p1|}}} |{{#ifeq:{{{parts_style|}}}|para |<b>{{{parts|}}}{{#if:{{both|{{{parts|}}}|{{{p1|}}}}}|&#58;&nbsp;|}}</b>{{comma separated entries|{{{p1|}}}|{{{p2|}}}|{{{p3|}}}|{{{p4|}}}|{{{p5|}}}|{{{p6|}}}|{{{p7|}}}|{{{p8|}}}|{{{p9|}}}|{{{p10|}}}|{{{p11|}}}|{{{p12|}}}|{{{p13|}}}|{{{p14|}}}|{{{p15|}}}|{{{p16|}}}|{{{p17|}}}|{{{p18|}}}|{{{p19|}}}|{{{p20|}}}|{{{p21|}}}|{{{p22|}}}|{{{p23|}}}|{{{p24|}}}|{{{p25|}}}|{{{p26|}}}|{{{p27|}}}|{{{p28|}}}|{{{p29|}}}|{{{p30|}}}|{{{p31|}}}|{{{p32|}}}|{{{p33|}}}|{{{p34|}}}|{{{p35|}}}|{{{p36|}}}|{{{p37|}}}|{{{p38|}}}|{{{p39|}}}|{{{p40|}}}|{{{p41|}}}|{{{p42|}}}|{{{p43|}}}|{{{p44|}}}|{{{p45|}}}|{{{p46|}}}|{{{p47|}}}|{{{p48|}}}|{{{p49|}}}|{{{p50|}}}}} |{{#if:{{{p1|}}}|{{Collapsible list|title={{{parts|}}}|expand={{#switch:{{{parts_style|}}}|coll=|list=y|{{#if:{{{p6|}}}||y}}}}|1={{{p1|}}}|2={{{p2|}}}|3={{{p3|}}}|4={{{p4|}}}|5={{{p5|}}}|6={{{p6|}}}|7={{{p7|}}}|8={{{p8|}}}|9={{{p9|}}}|10={{{p10|}}}|11={{{p11|}}}|12={{{p12|}}}|13={{{p13|}}}|14={{{p14|}}}|15={{{p15|}}}|16={{{p16|}}}|17={{{p17|}}}|18={{{p18|}}}|19={{{p19|}}}|20={{{p20|}}}|21={{{p21|}}}|22={{{p22|}}}|23={{{p23|}}}|24={{{p24|}}}|25={{{p25|}}}|26={{{p26|}}}|27={{{p27|}}}|28={{{p28|}}}|29={{{p29|}}}|30={{{p30|}}}|31={{{p31|}}}|32={{{p32|}}}|33={{{p33|}}}|34={{{p34|}}}|35={{{p35|}}}|36={{{p36|}}}|37={{{p37|}}}|38={{{p38|}}}|39={{{p39|}}}|40={{{p40|}}}|41={{{p41|}}}|42={{{p42|}}}|43={{{p43|}}}|44={{{p44|}}}|45={{{p45|}}}|46={{{p46|}}}|47={{{p47|}}}|48={{{p48|}}}|49={{{p49|}}}|50={{{p50|}}}}} |{{{parts}}} }} }} }} <!-- ***Government type and Leader*** --> | rowclass52 = mergedtoprow | header52 = {{#if:{{{government_type|}}}{{{governing_body|}}}{{{leader_name|}}}{{{leader_name1|}}}{{{leader_name2|}}}{{{leader_name3|}}}{{{leader_name4|}}}|Засаг захиргаа<div class="ib-settlement-fn">{{{government_footnotes|}}}</div>}} <!-- ***Government*** --> | rowclass53 = mergedrow | label53 = &nbsp;•&nbsp;Төрөл | data53 = {{{government_type|}}} | rowclass54 = mergedrow | label54 = &nbsp;•&nbsp;Биет | class54 = agent | data54 = {{{governing_body|}}} | rowclass55 = mergedrow | label55 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title}}} | data55 = {{#if:{{{leader_title|}}}|{{{leader_name|}}} {{#if:{{{leader_party|}}}|({{Polparty|{{{subdivision_name}}}|{{{leader_party}}}}})}}}} | rowclass56 = mergedrow | label56 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title1}}} | data56 = {{#if:{{{leader_title1|}}}|{{{leader_name1|}}}}} | rowclass57 = mergedrow | label57 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title2}}} | data57 = {{#if:{{{leader_title2|}}}|{{{leader_name2|}}}}} | rowclass58 = mergedrow | label58 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title3}}} | data58 = {{#if:{{{leader_title3|}}}|{{{leader_name3|}}}}} | rowclass59 = mergedrow | label59 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title4}}} | data59 = {{#if:{{{leader_title4|}}}|{{{leader_name4|}}}}} | rowclass60 = mergedrow | label60 = {{{government_blank1_title}}} | data60 = {{#if:{{{government_blank1|}}}|{{{government_blank1|}}}}} | rowclass61 = mergedrow | label61 = {{{government_blank2_title}}} | data61 = {{#if:{{{government_blank2|}}}|{{{government_blank2|}}}}} | rowclass62 = mergedrow | label62 = {{{government_blank3_title}}} | data62 = {{#if:{{{government_blank3|}}}|{{{government_blank3|}}}}} | rowclass63 = mergedrow | label63 = {{{government_blank4_title}}} | data63 = {{#if:{{{government_blank4|}}}|{{{government_blank4|}}}}} | rowclass64 = mergedrow | label64 = {{{government_blank5_title}}} | data64 = {{#if:{{{government_blank5|}}}|{{{government_blank5|}}}}} | rowclass65 = mergedrow | label65 = {{{government_blank6_title}}} | data65 = {{#if:{{{government_blank6|}}}|{{{government_blank6|}}}}} <!-- ***Geographical characteristics*** --> <!-- ***Area*** --> | rowclass66 = mergedtoprow | header66 = {{#if:{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}{{{area_land_km2|}}}{{{area_land_ha|}}}{{{area_land_acre|}}}{{{area_land_sq_mi|}}}{{{area_water_km2|}}}{{{area_water_ha|}}}{{{area_water_acre|}}}{{{area_water_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_ha|}}}{{{area_urban_acre|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{area_rural_ha|}}}{{{area_rural_acre|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_ha|}}}{{{area_metro_acre|}}}{{{area_blank1_km2|}}}{{{area_blank1_ha|}}}{{{area_blank1_acre|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_blank1_sq_mi|}}} |{{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}} |<!-- displayed below --> |Газар нутаг<div class="ib-settlement-fn">{{{area_footnotes|}}}</div> }} }} | rowclass67 = {{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}}|mergedtoprow|mergedrow}} | label67 = {{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}} |Area<div class="ib-settlement-fn">{{{area_footnotes|}}}</div> |&nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{total_type|}}}|{{{total_type}}}|{{#if:{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{population_metro|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}|{{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|{{{settlement_type|{{{type}}}}}}|Хот}}|Нийт}}}} }} | data67 = {{#if:{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_total_km2|}}} |ha ={{{area_total_ha|}}} |acre ={{{area_total_acre|}}} |sqmi ={{{area_total_sq_mi|}}} |dunam={{{area_total_dunam|}}} |link ={{#switch:{{{dunam_link|}}}||on|total=on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass68 = mergedrow | label68 = &nbsp;•&nbsp;Газар | data68 = {{#if:{{{area_land_km2|}}}{{{area_land_ha|}}}{{{area_land_acre|}}}{{{area_land_sq_mi|}}}{{{area_land_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_land_km2|}}} |ha ={{{area_land_ha|}}} |acre ={{{area_land_acre|}}} |sqmi ={{{area_land_sq_mi|}}} |dunam={{{area_land_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|land|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass69 = mergedrow | label69 = &nbsp;•&nbsp;Ус | data69 = {{#if:{{{area_water_km2|}}}{{{area_water_ha|}}}{{{area_water_acre|}}}{{{area_water_sq_mi|}}}{{{area_water_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_water_km2|}}} |ha ={{{area_water_ha|}}} |acre ={{{area_water_acre|}}} |sqmi ={{{area_water_sq_mi|}}} |dunam={{{area_water_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|water|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }} {{#if:{{{area_water_percent|}}}| &nbsp;{{{area_water_percent}}}%}}}} | rowclass70 = mergedrow | label70 = &nbsp;•&nbsp;Хотын нутаг<div class="ib-settlement-fn">{{{area_urban_footnotes|}}}</div> | data70 = {{#if:{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_ha|}}}{{{area_urban_acre|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_urban_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_urban_km2|}}} |ha ={{{area_urban_ha|}}} |acre ={{{area_urban_acre|}}} |sqmi ={{{area_urban_sq_mi|}}} |dunam={{{area_urban_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|urban|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass71 = mergedrow | label71 = &nbsp;•&nbsp;Rural<div class="ib-settlement-fn">{{{area_rural_footnotes|}}}</div> | data71 = {{#if:{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_ha|}}}{{{area_rural_acre|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{area_rural_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_rural_km2|}}} |ha ={{{area_rural_ha|}}} |acre ={{{area_rural_acre|}}} |sqmi ={{{area_rural_sq_mi|}}} |dunam={{{area_rural_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|rural|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass72 = mergedrow | label72 =&nbsp;•&nbsp;Бөөгнөрөл<div class="ib-settlement-fn">{{{area_metro_footnotes|}}}</div> | data72 = {{#if:{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_ha|}}}{{{area_metro_acre|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_metro_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_metro_km2|}}} |ha ={{{area_metro_ha|}}} |acre ={{{area_metro_acre|}}} |sqmi ={{{area_metro_sq_mi|}}} |dunam={{{area_metro_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|metro|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} <!-- ***Area rank*** --> | rowclass73 = mergedrow | label73 = &nbsp;•&nbsp;Rank | data73 = {{{area_rank|}}} | rowclass74 = mergedrow | label74 = &nbsp;•&nbsp;{{{area_blank1_title}}} | data74 = {{#if:{{{area_blank1_km2|}}}{{{area_blank1_ha|}}}{{{area_blank1_acre|}}}{{{area_blank1_sq_mi|}}}{{{area_blank1_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_blank1_km2|}}} |ha ={{{area_blank1_ha|}}} |acre ={{{area_blank1_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank1_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank1_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|blank1|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass75 = mergedrow | label75 = &nbsp;•&nbsp;{{{area_blank2_title}}} | data75 = {{#if:{{{area_blank2_km2|}}}{{{area_blank2_ha|}}}{{{area_blank2_acre|}}}{{{area_blank2_sq_mi|}}}{{{area_blank2_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_blank2_km2|}}} |ha ={{{area_blank2_ha|}}} |acre ={{{area_blank2_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank2_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank2_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|blank2|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass76 = mergedrow | label76 = &nbsp; | data76 = {{{area_note|}}} <!-- ***Dimensions*** --> | rowclass77 = mergedtoprow | header77 = {{#if:{{{length_km|}}}{{{length_mi|}}}{{{width_km|}}}{{{width_mi|}}}|Dimensions<div class="ib-settlement-fn">{{{dimensions_footnotes|}}}</div>}} | rowclass78 = mergedrow | label78 = &nbsp;•&nbsp;Length | data78 = {{#if:{{{length_km|}}}{{{length_mi|}}} | {{infobox_settlement/lengthdisp |km ={{{length_km|}}} |mi ={{{length_mi|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} | rowclass79 = mergedrow | label79 = &nbsp;•&nbsp;Width | data79 = {{#if:{{{width_km|}}}{{{width_mi|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |km ={{{width_km|}}} |mi ={{{width_mi|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} <!-- ***Elevation*** --> | rowclass80 = mergedtoprow | label80 = {{#if:{{{elevation_link|}}}|[[{{{elevation_link|}}}|Өндөр]]|Өндөр}}<div class="ib-settlement-fn">{{{elevation_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_point|}}}|&#32;({{{elevation_point}}})}}</div> | data80 = {{#if:{{{elevation_m|}}}{{{elevation_ft|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |m ={{{elevation_m|}}} |ft ={{{elevation_ft|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} | rowclass81 = {{#if:{{{elevation_m|}}}{{{elevation_ft|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label81 = Highest&nbsp;elevation<div class="ib-settlement-fn">{{{elevation_max_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_max_point|}}}|&#32;({{{elevation_max_point}}})}}</div> | data81 = {{#if:{{{elevation_max_m|}}}{{{elevation_max_ft|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |m ={{{elevation_max_m|}}} |ft ={{{elevation_max_ft|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} <!-- ***Elevation max rank*** --> | rowclass82 = mergedrow | label82 = &nbsp;•&nbsp;Rank | data82 = {{#if:{{{elevation_max_m|}}}{{{elevation_max_ft|}}}| {{{elevation_max_rank|}}} }} | rowclass83 = {{#if:{{{elevation_min_rank|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label83 = Lowest&nbsp;elevation<div class="ib-settlement-fn">{{{elevation_min_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_min_point|}}}|&#32;({{{elevation_min_point}}})}}</div> | data83 = {{#if:{{{elevation_min_m|}}}{{{elevation_min_ft|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |m ={{{elevation_min_m|}}} |ft ={{{elevation_min_ft|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} <!-- ***Elevation min rank*** --> | rowclass84 = mergedrow | label84 = &nbsp;•&nbsp;Rank | data84 = {{#if:{{{elevation_min_m|}}}{{{elevation_min_ft|}}}|{{{elevation_min_rank|}}}}} <!-- ***Population*** --> | rowclass85 = mergedtoprow | label85 = Хүн ам<div class="ib-settlement-fn">{{#if:{{{population_as_of|}}}|{{nbsp}}({{{population_as_of}}})}}{{{population_footnotes|}}}</div> | data85 = {{#if:{{{population|}}} | {{formatnum:{{replace|{{{population}}}|,|}}}} | {{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp; | {{#if:{{{population_total|}}} | {{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}}} }} }} }} | rowclass86 = mergedtoprow | header86 = {{#if:{{{population|}}} | |{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp; | |{{#if:{{{population_total|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}{{{population_metro|}}}{{{population_blank1|}}}{{{population_blank2|}}}{{{population_est|}}} |Хүн ам<div class="ib-settlement-fn">{{#if:{{{population_as_of|}}}|{{nbsp}}({{{population_as_of}}})}}{{{population_footnotes|}}}</div> }} }} }} | rowclass87 = mergedrow | label87 = &nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{total_type|}}}|{{{total_type}}}|{{#if:{{{population_metro|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}|{{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|{{{settlement_type|{{{type}}}}}}|Хот}}|Нийт}}}} | data87 = {{#if:{{{population|}}} | |{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp; | |{{#if:{{{population_total|}}} | {{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}}} }} }} }} | rowclass88 = mergedrow | label88 = &nbsp;•&nbsp;Тооцоо&nbsp;<div class="ib-settlement-fn">({{{pop_est_as_of}}}){{{pop_est_footnotes|}}}</div> | data88 = {{#if:{{{population_est|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_est}}}|,|}}}} }} <!-- ***Population rank*** --> | rowclass89 = mergedrow | label89 =&nbsp;•&nbsp;Байр | data89 = {{{population_rank|}}} | rowclass90 = mergedrow | label90 = &nbsp;•&nbsp;Нягтрал | data90 = {{#if:{{{population_density_km2|}}}{{{population_density_sq_mi|}}}{{{population_total|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_km2|}}} |/sqmi2={{{population_density_sq_mi|}}} |pop ={{{population_total|}}} |dunam={{{area_total_dunam|}}} |ha ={{{area_total_ha|}}} |km2 ={{{area_total_km2|}}} |acre ={{{area_total_acre|}}} |sqmi ={{{area_total_sq_mi|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} <!-- ***Population density rank*** --> | rowclass91 = mergedrow | label91 = &nbsp;&nbsp;•&nbsp;Rank | data91 = {{{population_density_rank|}}} | rowclass92 = mergedrow | label92 = &nbsp;•&nbsp;[[Хотын бүс|Хотын нутаг]]<div class="ib-settlement-fn">{{{population_urban_footnotes|}}}</div> | data92 = {{#if:{{{population_urban|}}}| {{formatnum:{{replace|{{{population_urban}}}|,|}}}} }} | rowclass93 = mergedrow | label93 = &nbsp;•&nbsp;Нягтрал | data93 = {{#if:{{{population_density_urban_km2|}}}{{{population_density_urban_sq_mi|}}}{{{population_urban|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_urban_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_urban_sq_mi|}}} |pop ={{{population_urban|}}} |ha ={{{area_urban_ha|}}} |km2 ={{{area_urban_km2|}}} |acre ={{{area_urban_acre|}}} |sqmi ={{{area_urban_sq_mi|}}} |dunam={{{area_urban_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass94 = mergedrow | label94 = &nbsp;•&nbsp;[[Rural area|Rural]]<div class="ib-settlement-fn">{{{population_rural_footnotes|}}}</div> | data94 = {{#if:{{{population_rural|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_rural}}}|,|}}}}}} | rowclass95 = mergedrow | label95 = &nbsp;•&nbsp;Rural&nbsp;density | data95 = {{#if:{{{population_density_rural_km2|}}}{{{population_density_rural_sq_mi|}}}{{{population_rural|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_rural_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_rural_sq_mi|}}} |pop ={{{population_rural|}}} |ha ={{{area_rural_ha|}}} |km2 ={{{area_rural_km2|}}} |acre ={{{area_rural_acre|}}} |sqmi ={{{area_rural_sq_mi|}}} |dunam={{{area_rural_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass96 = mergedrow | label96 =&nbsp;•&nbsp;[[Хотын бөөгнөрлийн бүс|Бөөгнөрөл]]<div class="ib-settlement-fn">{{{population_metro_footnotes|}}}</div> | data96 = {{#if:{{{population_metro|}}}| {{formatnum:{{replace|{{{population_metro}}}|,|}}}} }} | rowclass97 = mergedrow | label97 = &nbsp;•&nbsp;Нягтрал | data97 = {{#if:{{{population_density_metro_km2|}}}{{{population_density_metro_sq_mi|}}}{{{population_metro|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_metro_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_metro_sq_mi|}}} |pop ={{{population_metro|}}} |ha ={{{area_metro_ha|}}} |km2 ={{{area_metro_km2|}}} |acre ={{{area_metro_acre|}}} |sqmi ={{{area_metro_sq_mi|}}} |dunam={{{area_metro_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass98 = mergedrow | label98 = &nbsp;•&nbsp;{{{population_blank1_title|}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{population_blank1_footnotes|}}}</div> | data98 = {{#if:{{{population_blank1|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_blank1}}}|,|}}}}}} | rowclass99 = mergedrow | label99 = &nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{population_blank1_title|}}}|{{{population_blank1_title}}} density|Density}} | data99 = {{#if:{{{population_density_blank1_km2|}}}{{{population_density_blank1_sq_mi|}}}{{{population_blank1|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_blank1_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_blank1_sq_mi|}}} |pop ={{{population_blank1|}}} |ha ={{{area_blank1_ha|}}} |km2 ={{{area_blank1_km2|}}} |acre ={{{area_blank1_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank1_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank1_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass100 = mergedrow | label100 = &nbsp;•&nbsp;{{{population_blank2_title|}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{population_blank2_footnotes|}}}</div> | data100 = {{#if:{{{population_blank2|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_blank2}}}|,|}}}}}} | rowclass101 = mergedrow | label101 = &nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{population_blank2_title|}}}|{{{population_blank2_title}}} density|Density}} | data101 = {{#if:{{{population_density_blank2_km2|}}}{{{population_density_blank2_sq_mi|}}}{{{population_blank2|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_blank2_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_blank2_sq_mi|}}} |pop ={{{population_blank2|}}} |ha ={{{area_blank2_ha|}}} |km2 ={{{area_blank2_km2|}}} |acre ={{{area_blank2_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank2_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank2_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass102 = mergedrow | label102 = &nbsp; | data102 = {{{population_note|}}} | rowclass103 = mergedtoprow | label103 = {{#if:{{{population_demonym|}}}|[[Ард түмний нэр|Иргэдийн нэршил]]|{{#if:{{{population_demonyms|}}}|[[Ард түмний нэр|Иргэдийн нэршил]]}}}} | data103 = {{if empty|{{{population_demonym|}}}|{{{population_demonyms|}}}}}{{Main other|{{Pluralize from text|{{{population_demonym|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible demonym list]]}}}} <!-- ***Demographics 1*** --> | rowclass104 = mergedtoprow | header104 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{{demographics_type1}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{demographics1_footnotes|}}}</div>}} | rowclass105 = mergedrow | label105 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title1}}} | data105 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title1|}}}|{{{demographics1_info1|}}}}}}} | rowclass106 = mergedrow | label106 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title2}}} | data106 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title2|}}}|{{{demographics1_info2|}}}}}}} | rowclass107 = mergedrow | label107 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title3}}} | data107 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title3|}}}|{{{demographics1_info3|}}}}}}} | rowclass108 = mergedrow | label108 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title4}}} | data108 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title4|}}}|{{{demographics1_info4|}}}}}}} | rowclass109 = mergedrow | label109 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title5}}} | data109 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title5|}}}|{{{demographics1_info5|}}}}}}} | rowclass110 = mergedrow | label110 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title6}}} | data110 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title6|}}}|{{{demographics1_info6|}}}}}}} | rowclass111 = mergedrow | label111 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title7}}} | data111 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title7|}}}|{{{demographics1_info7|}}}}}}} | rowclass112 = mergedrow | label112 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title8}}} | data112 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title8|}}}|{{{demographics1_info8|}}}}}}} | rowclass113 = mergedrow | label113 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title9}}} | data113 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title9|}}}|{{{demographics1_info9|}}}}}}} | rowclass114 = mergedrow | label114 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title10}}} | data114 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title10|}}}|{{{demographics1_info10|}}}}}}} <!-- ***Demographics 2*** --> | rowclass115 = mergedtoprow | header115 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{{demographics_type2}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{demographics2_footnotes|}}}</div>}} | rowclass116 = mergedrow | label116 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title1}}} | data116 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title1|}}}|{{{demographics2_info1|}}}}}}} | rowclass117 = mergedrow | label117 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title2}}} | data117 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title2|}}}|{{{demographics2_info2|}}}}}}} | rowclass118 = mergedrow | label118 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title3}}} | data118 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title3|}}}|{{{demographics2_info3|}}}}}}} | rowclass119 = mergedrow | label119 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title4}}} | data119 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title4|}}}|{{{demographics2_info4|}}}}}}} | rowclass120 = mergedrow | label120 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title5}}} | data120 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title5|}}}|{{{demographics2_info5|}}}}}}} | rowclass121 = mergedrow | label121 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title6}}} | data121 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title6|}}}|{{{demographics2_info6|}}}}}}} | rowclass122 = mergedrow | label122 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title7}}} | data122 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title7|}}}|{{{demographics2_info7|}}}}}}} | rowclass123 = mergedrow | label123 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title8}}} | data123 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title8|}}}|{{{demographics2_info8|}}}}}}} | rowclass124 = mergedrow | label124 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title9}}} | data124 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title9|}}}|{{{demographics2_info9|}}}}}}} | rowclass125 = mergedrow | label125 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title10}}} | data125 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title10|}}}|{{{demographics2_info10|}}}}}}} <!-- ***Time Zones*** --> | rowclass126 = mergedtoprow | header126 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|{{#if:{{{timezone2|}}}|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]}}|}} | rowclass127 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label127 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|{{{timezone1_location}}}|{{#if:{{{timezone2_location|}}}|{{{timezone2_location}}}|{{#if:{{{timezone2|}}}|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]}}}}}} | data127 = {{#if:{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset1|{{{utc_offset}}}}}}]] {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}|({{{timezone1|{{{timezone}}}}}})}} |{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}} }} | rowclass128 = mergedrow | label128 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Зун ([[Зуны цаг|ЗЦ]])</span> | data128 = {{#if:{{{utc_offset1_DST|{{{utc_offset_DST|}}}}}} |[[UTC{{{utc_offset1_DST|{{{utc_offset_DST|}}}}}}]] {{#if:{{{timezone1_DST|{{{timezone_DST|}}}}}}|({{{timezone1_DST|{{{timezone_DST}}}}}})}} |{{{timezone1_DST|{{{timezone_DST|}}}}}} }} | rowclass129 = mergedrow | label129 = {{#if:{{{timezone2_location|}}}| {{{timezone2_location|}}}|<nowiki />}} | data129 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset2|{{{utc_offset2|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset2|{{{utc_offset2}}}}}}]] {{#if:{{{timezone2|}}}|({{{timezone2}}})}} |{{{timezone2|}}} }} }} | rowclass130 = mergedrow | label130 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data130 = {{#if:{{{utc_offset2_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset2_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone2_DST|}}}|({{{timezone2_DST|}}})}} |{{{timezone2_DST|}}} }} | rowclass131 = mergedrow | label131 = {{#if:{{{timezone3_location|}}}| {{{timezone3_location|}}}|<nowiki />}} | data131 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset3|{{{utc_offset3|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset3|{{{utc_offset3}}}}}}]] {{#if:{{{timezone3|}}}|({{{timezone3}}})}} |{{{timezone3|}}} }} }} | rowclass132 = mergedrow | label132 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data132 = {{#if:{{{utc_offset3_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset3_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone3_DST|}}}|({{{timezone3_DST|}}})}} |{{{timezone3_DST|}}} }} | rowclass133 = mergedrow | label133 = {{#if:{{{timezone4_location|}}}| {{{timezone4_location|}}}|<nowiki />}} | data133 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset4|{{{utc_offset4|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset4|{{{utc_offset4}}}}}}]] {{#if:{{{timezone4|}}}|({{{timezone4}}})}} |{{{timezone4|}}} }} }} | rowclass134 = mergedrow | label134 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data134 = {{#if:{{{utc_offset4_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset4_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone4_DST|}}}|({{{timezone4_DST|}}})}} |{{{timezone4_DST|}}} }} | rowclass135 = mergedrow | label135 = {{#if:{{{timezone5_location|}}}| {{{timezone5_location|}}}|<nowiki />}} | data135 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset5|{{{utc_offset5|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset5|{{{utc_offset5}}}}}}]] {{#if:{{{timezone5|}}}|({{{timezone5}}})}} |{{{timezone5|}}} }} }} | rowclass136 = mergedrow | label136 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data136 = {{#if:{{{utc_offset5_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset5_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone5_DST|}}}|({{{timezone5_DST|}}})}} |{{{timezone5_DST|}}} }} <!-- ***Postal Code(s)*** --> | rowclass137 = mergedtoprow | label137 = {{{postal_code_type}}} | class137 = adr | data137 = {{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|<div class="postal-code">{{{postal_code}}}</div>}}}} | rowclass138 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}|mergedbottomrow|mergedtoprow}} | label138 = {{{postal2_code_type}}} | class138 = adr | data138 = {{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|<div class="postal-code">{{{postal2_code}}}</div>}} }} }} <!-- ***Area Code(s)*** --> | rowclass139 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label139 = {{#if:{{{area_code_type|}}}|{{{area_code_type}}}|{{#if:{{{area_code|}}}|[[Утасны дугаарлалтын төлөвлөгөө|Бүсийн дугаар]]|{{#if:{{{area_codes|}}}|[[Telephone numbering plan|Бүсийн дугаар]]}}}}}} | data139 = {{if empty|{{{area_code|}}}|{{{area_codes|}}}}}{{#if:{{{area_code_type|}}}{{{area_codes|}}}||{{Main other|{{Pluralize from text|any_comma=1|parse_links=1|{{{area_code|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible area code list]]}}}}}} <!-- Geocode--> | rowclass140 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label140 = [[Geocode]] | class140 = nickname | data140 = {{{geocode|}}} <!-- ISO Code--> | rowclass141 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label141 = [[ISO 3166|ISO 3166 код]] | class141 = nickname | data141 = {{{iso_code|}}} <!-- Vehicle registration plate--> | rowclass142 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label142 = {{#if:{{{registration_plate_type|}}}|{{{registration_plate_type}}}|[[Тээврийн хэрэгслийн улсын дугаар|Улсын дугаар]]}} | data142 = {{{registration_plate|}}} <!-- Other codes --> | rowclass143 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|{{{registration_plate|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label143 = {{{code1_name|}}} | class143 = nickname | data143 = {{#if:{{{code1_name|}}}|{{{code1_info|}}}}} | rowclass144 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|{{{registration_plate|}}}|{{{code1_name|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label144 = {{{code2_name|}}} | class144 = nickname | data144 = {{#if:{{{code2_name|}}}|{{{code2_info|}}}}} <!-- ***Blank Fields (two sections)*** --> | rowclass145 = mergedtoprow | label145 = {{{blank_name_sec1|{{{blank_name|}}}}}} | data145 = {{#if:{{{blank_name_sec1|{{{blank_name|}}}}}}|{{{blank_info_sec1|{{{blank_info|}}}}}}}} | rowclass146 = mergedrow | label146 = {{{blank1_name_sec1|{{{blank1_name|}}}}}} | data146 = {{#if:{{{blank1_name_sec1|{{{blank1_name|}}}}}}|{{{blank1_info_sec1|{{{blank1_info|}}}}}}}} | rowclass147 = mergedrow | label147 = {{{blank2_name_sec1|{{{blank2_name|}}}}}} | data147 = {{#if:{{{blank2_name_sec1|{{{blank2_name|}}}}}}|{{{blank2_info_sec1|{{{blank2_info|}}}}}}}} | rowclass148 = mergedrow | label148 = {{{blank3_name_sec1|{{{blank3_name|}}}}}} | data148 = {{#if:{{{blank3_name_sec1|{{{blank3_name|}}}}}}|{{{blank3_info_sec1|{{{blank3_info|}}}}}}}} | rowclass149 = mergedrow | label149 = {{{blank4_name_sec1|{{{blank4_name|}}}}}} | data149 = {{#if:{{{blank4_name_sec1|{{{blank4_name|}}}}}}|{{{blank4_info_sec1|{{{blank4_info|}}}}}}}} | rowclass150 = mergedrow | label150 = {{{blank5_name_sec1|{{{blank5_name|}}}}}} | data150 = {{#if:{{{blank5_name_sec1|{{{blank5_name|}}}}}}|{{{blank5_info_sec1|{{{blank5_info|}}}}}}}} | rowclass151 = mergedrow | label151 = {{{blank6_name_sec1|{{{blank6_name|}}}}}} | data151 = {{#if:{{{blank6_name_sec1|{{{blank6_name|}}}}}}|{{{blank6_info_sec1|{{{blank6_info|}}}}}}}} | rowclass152 = mergedrow | label152 = {{{blank7_name_sec1|{{{blank7_name|}}}}}} | data152 = {{#if:{{{blank7_name_sec1|{{{blank7_name|}}}}}}|{{{blank7_info_sec1|{{{blank7_info|}}}}}}}} | rowclass153 = mergedtoprow | label153 = {{{blank_name_sec2}}} | data153 = {{#if:{{{blank_name_sec2|}}}|{{{blank_info_sec2|}}}}} | rowclass154 = mergedrow | label154 = {{{blank1_name_sec2}}} | data154 = {{#if:{{{blank1_name_sec2|}}}|{{{blank1_info_sec2|}}}}} | rowclass155 = mergedrow | label155 = {{{blank2_name_sec2}}} | data155 = {{#if:{{{blank2_name_sec2|}}}|{{{blank2_info_sec2|}}}}} | rowclass156 = mergedrow | label156 = {{{blank3_name_sec2}}} | data156 = {{#if:{{{blank3_name_sec2|}}}|{{{blank3_info_sec2|}}}}} | rowclass157 = mergedrow | label157 = {{{blank4_name_sec2}}} | data157 = {{#if:{{{blank4_name_sec2|}}}|{{{blank4_info_sec2|}}}}} | rowclass158 = mergedrow | label158 = {{{blank5_name_sec2}}} | data158 = {{#if:{{{blank5_name_sec2|}}}|{{{blank5_info_sec2|}}}}} | rowclass159 = mergedrow | label159 = {{{blank6_name_sec2}}} | data159 = {{#if:{{{blank6_name_sec2|}}}|{{{blank6_info_sec2|}}}}} | rowclass160 = mergedrow | label160 = {{{blank7_name_sec2}}} | data160 = {{#if:{{{blank7_name_sec2|}}}|{{{blank7_info_sec2|}}}}} <!-- ***Website*** --> | rowclass161 = mergedtoprow | label161 = Вэб сайт | data161 = {{#if:{{{website|}}}|{{{website}}}}} | class162 = maptable | data162 = {{#if:{{{module|}}}|{{{module}}}}} <!-- ***Footnotes*** --> | belowrowclass = mergedtoprow | below = {{{footnotes|}}} }}<!-- Check for unknowns -->{{#invoke:Check for unknown parameters|check|unknown={{main other|[[Category:Pages using infobox settlement with unknown parameters|_VALUE_{{PAGENAME}}]]}}|preview=Page using [[Template:Infobox settlement]] with unknown parameter "_VALUE_"|ignoreblank=y | alt | anthem | anthem_link | area_blank1_acre | area_blank1_dunam | area_blank1_ha | area_blank1_km2 | area_blank1_sq_mi | area_blank1_title | area_blank2_acre | area_blank2_dunam | area_blank2_ha | area_blank2_km2 | area_blank2_sq_mi | area_blank2_title | area_code | area_code_type | area_codes | area_footnotes | area_land_acre | area_land_dunam | area_land_ha | area_land_km2 | area_land_sq_mi | area_metro_acre | area_metro_dunam | area_metro_footnotes | area_metro_ha | area_metro_km2 | area_metro_sq_mi | area_note | area_rank | area_rural_acre | area_rural_dunam | area_rural_footnotes | area_rural_ha | area_rural_km2 | area_rural_sq_mi | area_total_acre | area_total_dunam | area_total_ha | area_total_km2 | area_total_sq_mi | area_urban_acre | area_urban_dunam | area_urban_footnotes | area_urban_ha | area_urban_km2 | area_urban_sq_mi | area_water_acre | area_water_dunam | area_water_ha | area_water_km2 | area_water_percent | area_water_sq_mi | blank_emblem_alt | blank_emblem_link | blank_emblem_size | blank_emblem_type | blank_info | blank_info_sec1 | blank_info_sec2 | blank_name | blank_name_sec1 | blank_name_sec2 | blank1_info | blank1_info_sec1 | blank1_info_sec2 | blank1_name | blank1_name_sec1 | blank1_name_sec2 | blank2_info | blank2_info_sec1 | blank2_info_sec2 | blank2_name | blank2_name_sec1 | blank2_name_sec2 | blank3_info | blank3_info_sec1 | blank3_info_sec2 | blank3_name | blank3_name_sec1 | blank3_name_sec2 | blank4_info | blank4_info_sec1 | blank4_info_sec2 | blank4_name | blank4_name_sec1 | blank4_name_sec2 | blank5_info | blank5_info_sec1 | blank5_info_sec2 | blank5_name | blank5_name_sec1 | blank5_name_sec2 | blank6_info | blank6_info_sec1 | blank6_info_sec2 | blank6_name | blank6_name_sec1 | blank6_name_sec2 | blank7_info | blank7_info_sec1 | blank7_info_sec2 | blank7_name | blank7_name_sec1 | blank7_name_sec2 | caption | code1_info | code1_name | code2_info | code2_name | coor_pinpoint | coor_type | coordinates | coordinates_footnotes | demographics_type1 | demographics_type2 | demographics1_footnotes | demographics1_info1 | demographics1_info10 | demographics1_info2 | demographics1_info3 | demographics1_info4 | demographics1_info5 | demographics1_info6 | demographics1_info7 | demographics1_info8 | demographics1_info9 | demographics1_title1 | demographics1_title10 | demographics1_title2 | demographics1_title3 | demographics1_title4 | demographics1_title5 | demographics1_title6 | demographics1_title7 | demographics1_title8 | demographics1_title9 | demographics2_footnotes | demographics2_info1 | demographics2_info10 | demographics2_info2 | demographics2_info3 | demographics2_info4 | demographics2_info5 | demographics2_info6 | demographics2_info7 | demographics2_info8 | demographics2_info9 | demographics2_title1 | demographics2_title10 | demographics2_title2 | demographics2_title3 | demographics2_title4 | demographics2_title5 | demographics2_title6 | demographics2_title7 | demographics2_title8 | demographics2_title9 | dimensions_footnotes | dunam_link | elevation_footnotes | elevation_ft | elevation_link | elevation_m | elevation_max_footnotes | elevation_max_ft | elevation_max_m | elevation_max_point | elevation_max_rank | elevation_min_footnotes | elevation_min_ft | elevation_min_m | elevation_min_point | elevation_min_rank | elevation_point | embed | established_date | established_date1 | established_date2 | established_date3 | established_date4 | established_date5 | established_date6 | established_date7 | established_title | established_title1 | established_title2 | established_title3 | established_title4 | established_title5 | established_title6 | established_title7 | etymology | extinct_date | extinct_title | flag_alt | flag_border | flag_link | flag_size | footnotes | founder | geocode | governing_body | government_footnotes | government_type | government_blank1_title | government_blank1 | government_blank2_title | government_blank2 | government_blank2_title | government_blank3 | government_blank3_title | government_blank3 | government_blank4_title | government_blank4 | government_blank5_title | government_blank5 | government_blank6_title | government_blank6 | grid_name | grid_position | image_alt | image_blank_emblem | image_caption | image_flag | image_map | image_map1 | image_seal | image_shield | image_size | image_skyline | imagesize | iso_code | leader_name | leader_name1 | leader_name2 | leader_name3 | leader_name4 | leader_party | leader_title | leader_title1 | leader_title2 | leader_title3 | leader_title4 | length_km | length_mi | map_alt | map_alt1 | map_caption | map_caption1 | mapsize | mapsize1 | module | motto | motto_link | mottoes | name | named_for | native_name | native_name_lang | nickname | nickname_link | nicknames | official_name | other_name | p1 | p10 | p11 | p12 | p13 | p14 | p15 | p16 | p17 | p18 | p19 | p2 | p20 | p21 | p22 | p23 | p24 | p25 | p26 | p27 | p28 | p29 | p3 | p30 | p31 | p32 | p33 | p34 | p35 | p36 | p37 | p38 | p39 | p4 | p40 | p41 | p42 | p43 | p44 | p45 | p46 | p47 | p48 | p49 | p5 | p50 | p6 | p7 | p8 | p9 | parts | parts_style | parts_type | pop_est_as_of | pop_est_footnotes | population | population_as_of | population_blank1 | population_blank1_footnotes | population_blank1_title | population_blank2 | population_blank2_footnotes | population_blank2_title | population_demonym | population_demonyms | population_density_blank1_km2 | population_density_blank1_sq_mi | population_density_blank2_km2 | population_density_blank2_sq_mi | population_density_km2 | population_density_metro_km2 | population_density_metro_sq_mi | population_density_rank | population_density_rural_km2 | population_density_rural_sq_mi | population_density_sq_mi | population_density_urban_km2 | population_density_urban_sq_mi | population_est | population_footnotes | population_metro | population_metro_footnotes | population_note | population_rank | population_rural | population_rural_footnotes | population_total | population_urban | population_urban_footnotes | postal_code | postal_code_type | postal2_code | postal2_code_type | pushpin_image | pushpin_label | pushpin_label_position | pushpin_map | pushpin_map_alt | pushpin_map_caption | pushpin_map_caption_notsmall | pushpin_map_narrow | pushpin_mapsize | pushpin_outside | pushpin_overlay | pushpin_relief | registration_plate | registration_plate_type | seal_alt | seal_link | seal_size | seal_type | seat | seat_type | seat1 | seat1_type | seat2 | seat2_type | settlement_type | shield_alt | shield_link | shield_size | short_description | subdivision_name | subdivision_name1 | subdivision_name2 | subdivision_name3 | subdivision_name4 | subdivision_name5 | subdivision_name6 | subdivision_type | subdivision_type1 | subdivision_type2 | subdivision_type3 | subdivision_type4 | subdivision_type5 | subdivision_type6 | timezone | timezone_DST | timezone_link | timezone1 | timezone1_DST | timezone1_location | timezone2 | timezone2_DST | timezone2_location | timezone3 | timezone3_DST | timezone3_location | timezone4 | timezone4_DST | timezone4_location | timezone5 | timezone5_DST | timezone5_location | total_type | translit_lang1 | translit_lang1_info | translit_lang1_info1 | translit_lang1_info2 | translit_lang1_info3 | translit_lang1_info4 | translit_lang1_info5 | translit_lang1_info6 | translit_lang1_type | translit_lang1_type1 | translit_lang1_type2 | translit_lang1_type3 | translit_lang1_type4 | translit_lang1_type5 | translit_lang1_type6 | translit_lang2 | translit_lang2_info | translit_lang2_info1 | translit_lang2_info2 | translit_lang2_info3 | translit_lang2_info4 | translit_lang2_info5 | translit_lang2_info6 | translit_lang2_type | translit_lang2_type1 | translit_lang2_type2 | translit_lang2_type3 | translit_lang2_type4 | translit_lang2_type5 | translit_lang2_type6 | type | unit_pref | utc_offset | utc_offset_DST | utc_offset1 | utc_offset1_DST | utc_offset2 | utc_offset2_DST | utc_offset3 | utc_offset3_DST | utc_offset4 | utc_offset4_DST | utc_offset5 | utc_offset5_DST | website | width_km | width_mi }}<!-- -->{{#invoke:Check for clobbered parameters|check | template = Инфобокс суурин | cat = {{main other|Category:Pages using infobox settlement with conflicting parameters}} | population; population_total | image_size; imagesize | image_alt; alt | image_caption; caption }}<!-- Wikidata -->{{#if:{{{coordinates_wikidata|}}}{{{wikidata|}}} |[[Category:Pages using infobox settlement with the wikidata parameter]] }}{{main other|<!-- Missing country -->{{#if:{{{subdivision_name|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with missing country]]}}<!-- No map -->{{#if:{{{pushpin_map|}}}{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with no map]]}}<!-- Image_map1 without image_map -->{{#if:{{{image_map1|}}}|{{#if:{{{image_map|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with image_map1 but not image_map]]}}}}<!-- No coordinates -->{{#if:{{{coordinates|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with no coordinates]]}}<!-- -->{{#if:{{{type|}}}|{{#ifeq:{{{settlement_type|a}}}|{{{settlement_type|b}}}|[[Category:Pages using infobox settlement with ignored type]]|}}|}}<!-- Ignored type parameter -->{{#if:{{{embed|}}}|[[Category:Pages using infobox settlement with embed]]}} }}</includeonly><noinclude> {{documentation}} <!--Please add this template's categories to the /doc subpage, not here - thanks!--> </noinclude> mvw0a3xs9cda69nnozfe8o4yiv4f15i 0 123212 708309 707349 2022-08-12T06:18:50Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki Цэнд гүн бол 1875 онд [[Өвөр Монгол]]ын [[Хөлөнбуйр]] аймагт Бавуудайн гутгаар хүү болон мэндэлсэн. Багаас гэрийн багшаар буюу бие даан [[Хятад хэл|хятад]], [[Монгол хэл|монгол]], [[Манж хэл|манж]] бичгийг сайн эзэмшсэн тул Хөлөнбуйрын амбан яамнаа бичээч, тус яамны зүүн тэнхимийн даргаар ажиллаж байжээ. Улмаар [[Богд Хаант Монгол Улс]]ын Засгийн газарт бичээчээс эхлээд яамны сайд болтлоо тушаал дэвшин ажиллаж байсан юм. Тэрбээр 1913 онд [[Долнуур]]ын цэргийн хуаранд томилогдон байх үедээ [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Манлай ван Дамдинсүрэн]]гийн хамт Долнуурын байлдаанд оролцож гамин цэргийг цохиход идэвх зүтгэл гаргасан байна. Богд хаан түүний энэ гавьяа зүтгэлийг өндрөөр үнэлж “Бодлогот баатар гүн” хэмээх цол хүртээсэн юм. Бодлогот баатар гүн Цэнд ном зохиол уншиж судалдаг, бичгийн өндөр соёлтой, Монголын эртний хэл, хятад, манж хэлнээс гадна солоон, дагуур, орчоон хэлийг сайтар эзэмшсэн нь Монголын нууц товчоог орчуулахад нэмэртэй байсан болов уу. [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] [[Ангилал:Барга ястан]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] qjs7modlt2dpg9ec7ek45d3hn0a0zzn 708311 708309 2022-08-12T06:25:07Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki Цэнд гүн (Бавуудайн Цэнд, 1875-1932) бол 1875 онд [[Өвөр Монгол]]ын [[Хөлөнбуйр]] аймагт Бавуудайн гутгаар хүү болон мэндэлсэн. Багаас гэрийн багшаар буюу бие даан [[Хятад хэл|хятад]], [[Монгол хэл|монгол]], [[Манж хэл|манж]] бичгийг сайн эзэмшсэн тул Хөлөнбуйрын амбан яамнаа бичээч, тус яамны зүүн тэнхимийн даргаар ажиллаж байжээ. Улмаар [[Богд Хаант Монгол Улс]]ын Засгийн газарт бичээчээс эхлээд яамны сайд болтлоо тушаал дэвшин ажиллаж байсан юм. Тэрбээр 1913 онд [[Долнуур]]ын цэргийн хуаранд томилогдон байх үедээ [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Манлай ван Дамдинсүрэн]]гийн хамт Долнуурын байлдаанд оролцож гамин цэргийг цохиход идэвх зүтгэл гаргасан байна. Богд хаан түүний энэ гавьяа зүтгэлийг өндрөөр үнэлж “Бодлогот баатар гүн” хэмээх цол хүртээсэн юм. Бодлогот баатар гүн Цэнд ном зохиол уншиж судалдаг, бичгийн өндөр соёлтой, Монголын эртний хэл, хятад, манж хэлнээс гадна солоон, дагуур, орчоон хэлийг сайтар эзэмшсэн нь Монголын нууц товчоог орчуулахад нэмэртэй байсан болов уу. [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] [[Ангилал:Барга ястан]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] adg9zodhqoduhi0mizyjkb213clj6ji 0 123384 708226 2022-08-11T13:30:34Z Munkhzaya.E 32380 Хуудас үүсгэв: "[[File:Facial Chronicle - b.16, p. 462 - Great standing on the Ugra.jpg|thumb|Угра гол дээрх их зогсолт (16-р зууны үеийн дүрслэл)]] '''Угра гол дээрх их зогсолт''' ({{lang-ru|Великое стояние на реке Угре}}) гэж [[Алтан Орд|Алтан Ордны Улсын]] [[хан]] [[Ахмат хан|Ахмат]] ба [[Москвагийн Их Вант Улс|Оросын]] ..." wikitext text/x-wiki [[File:Facial Chronicle - b.16, p. 462 - Great standing on the Ugra.jpg|thumb|Угра гол дээрх их зогсолт (16-р зууны үеийн дүрслэл)]] '''Угра гол дээрх их зогсолт''' ({{lang-ru|Великое стояние на реке Угре}}) гэж [[Алтан Орд|Алтан Ордны Улсын]] [[хан]] [[Ахмат хан|Ахмат]] ба [[Москвагийн Их Вант Улс|Оросын]] [[их ван]] [[Иван III Васильевич|III Иваны]] цэргийн эсрэг байлдахаар зэхсэн тулааны байрлалыг нэрлэдэг. Байлдахаар ирсэн хоёр талууд 1480 онд [[Угра гол]]ын хоёр талд шийдвэрлэх тулаан хийхээр хэдэн долоо хоног байрлалаа авсан боловч үнэндээ хэн хэн нь давшиж зүрхлээгүй байна. Ингээд олон хоногийн дараа Алтан Ордны Улсын цэргүүд өнөөдрийн өндөрлөгөөс харахад тайлахын аргагүй шалтгаанаар тулалдалгүйгээр буцсан байдаг аж. Энэхүү үйл явдлыг [[оросууд]] орос үндэстний түүх судлалд [[Монголчууд]]ын Орос дахь [[Монголчуудын Русь руу хийсэн довтолгоо|ноёрхлын төгсгөл]] хэмээн үзэхийн сацуу 1380 онд болсон [[Куликовын тулалдаан]]ы хамтаар Оросын Эзэнт Гүрний хөгжлийн эхлэл буюу Алтан Ордны Улсын уналтын үе гэж ихэд дэвэргэн бичдэг ажээ.<ref name="Khodarkovsky80">Michael Khodarkovsky, ''Russia's Steppe Frontier: The Making of a Colonial Empire, 1500–1800'' (Indiana University Press, 2002), 80.</ref> == Өмнөх түүх == Угра гол дээрх их зогсолтоос дөрвөн жилийн өмнө буюу 1476 онд III Иван ван жил бүр Алтан Ордны Улсад төлөх алба гувчуураа төлөхөөс татгалзсан байна. Энэхүү гувчуурыг монголчууд бүр [[Бат хаан]]ы үеэс (13-р зууны эхний хагасаас) тогтоон авч байсан аж. Ахмат хан тухайн үед [[Крымын ханлиг|Крымын Ханлигтай]] дайтаж байв. Үүнээс шалтгаалан дуулгаваргүй оросын их вантай тооцоо бодох боломж 1480 онд л гарсан нь тэр байв. == Бэлтгэл == Ахмат ханы эхний арга хэмжээ нь [[Польшийн ноёрхогчийн жагсаалт|Польшийн хан]] бөгөөд [[Литвын ноёрхогчийн жагсаалт|Литвын их ван]] [[IV Казимир]]тай холбоотон болов. Энэхүү холбооны зорилго нь [[Москвагийн Их Вант Улс]]ыг нийлэн дарж авах явдал байлаа. Үүний зэрэгцээ оны эхээр III Иван ван өөрийн хоёр төрсөн дүү болох Борис Волоцки ба Андрей Большойтой муудалцсан байсан тул дүү нар нь ахынхаа эсрэг байлдахаар болсон байна. Дотоодын хагаралтай байгааг далимдуулан Ахмат хан дайтахаар шийдэн [[Ока гол]]ын орчмыг тулааны талбар болговол ямар байхыг мэдээд ир хэмээн тагнуулч илгээв. Ингээд намар нь Ахмат хан холбоотон Казимирын нутгаар дайран [[Москва]]гийн зүг хөдөлсөн ба явсаар [[Угра гол]]д хүрч Литвын талд нь байрлалаа авсан байна. Оросын талд [[боярууд]]ын хооронд саналын зөрөлдөөн гарав. Тэдний тал нь цэргээ татан ухрах саналтай байсан бол нөгөө хэсэг нь Алтан Ордны цэрэгтэй дайтах саналтай байв. 19-р зууны түүхч [[Николай Иванович Костомаров|Николай Костомаровын]] бичиж тэмдэглэснээр бол их ван удахгүй болох тулалдаанд ихэд эргэлзэж байсан гэдэг. Гэвч түүний эx Мариа фон Боровск болон гэгээнтнүүдийн ятгалгад автан цэргүүд дээрээ ирсэн байдаг аж. == Тулааны явц == {{өргөтгөх хэсэг}} == Ном зүй == * Nesin, M.K. On the Reasons for the Withdrawal of Tatar Troops after the Ugra Standoff, 2015, in Russian: http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Nesin_05.pdf (avoid further links to milhist.info which is not secure) * Manfred Hildermeier: ''Geschichte Russlands. Vom Mittelalter bis zur Oktoberrevolution.'' C. H. Beck, München 2013, ISBN 978-3-406-64551-8, S. 159–162. * Michael Khodarkovsky: ''Russia's Steppe Frontier. The Making of a Colonial Empire, 1500–1800'' (= ''Indiana-Michigan Series in Russian and East European Studies.''). 1st paperback edition. Indiana University Press, Bloomington IN u. a. 2004, ISBN 0-253-21770-9, S. 77–82 (''Moscow and the Great Horde: The „Ugra Standoff“ reconsidered.''). * Алексеев Ю. Г. Государь всея Руси. — Новосибирск: Наука; Сибирское отделение, 1991. — 240 с. — (Страницы истории нашей Родины). — 175 000 экз. — ISBN 5-02-029736-4. * Каргалов В. В. Русь и кочевники / Гл. ред. С. Н. Дмитриев, ред. М. К. Залесская. — М.: Вече, 2008. — 480 с. — (Тайны Земли Русской). — ISBN 978-5-9533-2921-7. * Martin J. Medieval Russia: 980—1584 (англ.). — 2nd ed. — Cambridge—…: Cambridge University Press, 2007. — xxvii, 507 p. — (Cambridge Medieval Textbooks). — ISBN 978-0-511-36800-4. == Эх сурвалж == <references/> [[Ангилал:1480 оны зөрчилдөөн]] [[Ангилал:Алтан Ордны Улс]] [[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Дундад зууны Оросын түүх]] [[Ангилал:Оросын зэвсэгт хүчний түүх]] ecxc9v0oatk9fckuy7rqnwqwgdr0zmn 708318 708226 2022-08-12T06:52:45Z Munkhzaya.E 32380 wikitext text/x-wiki [[File:Facial Chronicle - b.16, p. 462 - Great standing on the Ugra.jpg|thumb|Угра гол дээрх их зогсолт (16-р зууны үеийн дүрслэл)]] '''Угра гол дээрх их зогсолт''' ({{lang-ru|Великое стояние на реке Угре}}) гэж [[Алтан Орд|Алтан Ордны Улсын]] [[хан]] [[Ахмат хан|Ахмат]] ба [[Москвагийн Их Вант Улс|Оросын]] [[их ван]] [[Иван III Васильевич|III Иваны]] цэргийн эсрэг байлдахаар зэхсэн тулааны байрлалыг нэрлэдэг. Байлдахаар ирсэн хоёр талууд 1480 онд [[Угра гол]]ын хоёр талд шийдвэрлэх тулаан хийхээр хэдэн долоо хоног байрлалаа авсан боловч үнэндээ хэн хэн нь давшиж зүрхлээгүй байна. Ингээд олон хоногийн дараа Алтан Ордны Улсын цэргүүд өнөөдрийн өндөрлөгөөс харахад тайлахын аргагүй шалтгаанаар тулалдалгүйгээр буцсан байдаг аж. Энэхүү үйл явдлыг [[оросууд]] үндэстнийхээ түүх судлалд [[Монголчууд]]ын Орос дахь [[Монголчуудын Русь руу хийсэн довтолгоо|ноёрхлын төгсгөл]] хэмээн үзэхийн сацуу 1380 онд болсон [[Куликовын тулалдаан]]ы хамтаар Оросын Эзэнт Гүрний хөгжлийн эхлэл буюу Алтан Ордны Улсын уналтын үе гэж ихэд дэвэргэн бичдэг ажээ.<ref name="Khodarkovsky80">Michael Khodarkovsky, ''Russia's Steppe Frontier: The Making of a Colonial Empire, 1500–1800'' (Indiana University Press, 2002), 80.</ref> == Өмнөх түүх == Угра гол дээрх их зогсолтоос дөрвөн жилийн өмнө буюу 1476 онд III Иван ван жил бүр Алтан Ордны Улсад төлөх алба гувчуураа төлөхөөс татгалзсан байна. Энэхүү гувчуурыг монголчууд бүр [[Бат хаан]]ы үеэс (13-р зууны эхний хагасаас) тогтоон авч байсан аж. Ахмат хан тухайн үед [[Крымын ханлиг|Крымын Ханлигтай]] дайтаж байв. Үүнээс шалтгаалан дуулгаваргүй оросын их вантай тооцоо бодох боломж 1480 онд л гарсан нь тэр байв. == Бэлтгэл == Ахмат ханы эхний арга хэмжээ нь [[Польшийн ноёрхогчийн жагсаалт|Польшийн хан]] бөгөөд [[Литвын ноёрхогчийн жагсаалт|Литвын их ван]] [[IV Казимир]]тай холбоотон болов. Энэхүү холбооны зорилго нь [[Москвагийн Их Вант Улс]]ыг нийлэн дарж авах явдал байлаа. Үүний зэрэгцээ оны эхээр III Иван ван өөрийн хоёр төрсөн дүү болох Борис Волоцки ба Андрей Большойтой муудалцсан байсан тул дүү нар нь ахынхаа эсрэг байлдахаар болсон байна. Дотоодын хагаралтай байгааг далимдуулан Ахмат хан дайтахаар шийдэн [[Ока гол]]ын орчмыг тулааны талбар болговол ямар байхыг мэдээд ир хэмээн тагнуулч илгээв. Ингээд намар нь Ахмат хан холбоотон Казимирын нутгаар дайран [[Москва]]гийн зүг хөдөлсөн ба явсаар [[Угра гол]]д хүрч Литвын талд нь байрлалаа авсан байна. Оросын талд [[боярууд]]ын хооронд саналын зөрөлдөөн гарав. Тэдний тал нь цэргээ татан ухрах саналтай байсан бол нөгөө хэсэг нь Алтан Ордны цэрэгтэй дайтах саналтай байв. 19-р зууны түүхч [[Николай Иванович Костомаров|Николай Костомаровын]] бичиж тэмдэглэснээр бол их ван удахгүй болох тулалдаанд ихэд эргэлзэж байсан гэдэг. Гэвч түүний эx Мариа фон Боровск болон гэгээнтнүүдийн ятгалгад автан цэргүүд дээрээ ирсэн байдаг аж. == Тулааны явц == {{өргөтгөх хэсэг}} == Ном зүй == * Nesin, M.K. On the Reasons for the Withdrawal of Tatar Troops after the Ugra Standoff, 2015, in Russian: http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Nesin_05.pdf (avoid further links to milhist.info which is not secure) * Manfred Hildermeier: ''Geschichte Russlands. Vom Mittelalter bis zur Oktoberrevolution.'' C. H. Beck, München 2013, ISBN 978-3-406-64551-8, S. 159–162. * Michael Khodarkovsky: ''Russia's Steppe Frontier. The Making of a Colonial Empire, 1500–1800'' (= ''Indiana-Michigan Series in Russian and East European Studies.''). 1st paperback edition. Indiana University Press, Bloomington IN u. a. 2004, ISBN 0-253-21770-9, S. 77–82 (''Moscow and the Great Horde: The „Ugra Standoff“ reconsidered.''). * Алексеев Ю. Г. Государь всея Руси. — Новосибирск: Наука; Сибирское отделение, 1991. — 240 с. — (Страницы истории нашей Родины). — 175 000 экз. — ISBN 5-02-029736-4. * Каргалов В. В. Русь и кочевники / Гл. ред. С. Н. Дмитриев, ред. М. К. Залесская. — М.: Вече, 2008. — 480 с. — (Тайны Земли Русской). — ISBN 978-5-9533-2921-7. * Martin J. Medieval Russia: 980—1584 (англ.). — 2nd ed. — Cambridge—…: Cambridge University Press, 2007. — xxvii, 507 p. — (Cambridge Medieval Textbooks). — ISBN 978-0-511-36800-4. == Эх сурвалж == <references/> [[Ангилал:1480 оны зөрчилдөөн]] [[Ангилал:Алтан Ордны Улс]] [[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Дундад зууны Оросын түүх]] [[Ангилал:Оросын зэвсэгт хүчний түүх]] 64t5b56cw7o6eejpm8mf761u3zfclh4 708325 708318 2022-08-12T10:32:26Z 87.190.34.218 wikitext text/x-wiki [[File:Facial Chronicle - b.16, p. 462 - Great standing on the Ugra.jpg|thumb|Угра гол дээрх их зогсолт (16-р зууны үеийн дүрслэл)]] '''Угра гол дээрх их зогсолт''' ({{lang-ru|Великое стояние на реке Угре}}) гэж [[Алтан Орд|Алтан Ордны Улсын]] [[хан]] [[Ахмат хан|Ахмат]] ба [[Москвагийн Их Вант Улс|Оросын]] [[их ван]] [[Иван III Васильевич|III Иваны]] цэргийн эсрэг байлдахаар зэхсэн тулааны байрлалыг нэрлэдэг. Байлдахаар ирсэн хоёр талууд 1480 онд [[Угра гол]]ын хоёр талд шийдвэрлэх тулаан хийхээр хэдэн долоо хоног байрлалаа авсан боловч үнэндээ хэн хэн нь давшиж зүрхлээгүй байна. Ингээд олон хоногийн дараа Алтан Ордны Улсын цэргүүд өнөөдрийн өндөрлөгөөс харахад тайлахын аргагүй шалтгаанаар тулалдалгүйгээр буцсан байдаг аж. Энэхүү үйл явдлыг [[оросууд]] үндэстнийхээ түүх судлалд [[Монголчууд]]ын Орос дахь [[Монголчуудын Русь руу хийсэн довтолгоо|ноёрхлын төгсгөл]] хэмээн үзэхийн сацуу 1380 онд болсон [[Куликовын тулалдаан]]ы хамтаар Оросын Эзэнт Гүрний хөгжлийн эхлэл буюу Алтан Ордны Улсын уналтын үе гэж ихэд дэвэргэн бичдэг ажээ.<ref name="Khodarkovsky80">Michael Khodarkovsky, ''Russia's Steppe Frontier: The Making of a Colonial Empire, 1500–1800'' (Indiana University Press, 2002), 80.</ref> == Өмнөх түүх == Угра гол дээрх их зогсолтоос дөрвөн жилийн өмнө буюу 1476 онд III Иван ван жил бүр Алтан Ордны Улсад төлөх алба гувчуураа төлөхөөс татгалзсан байна. Энэхүү гувчуурыг монголчууд бүр [[Бат хаан]]ы үеэс (13-р зууны эхний хагасаас) тогтоон авч байсан аж. Ахмат хан тухайн үед [[Крымын ханлиг|Крымын Ханлигтай]] дайтаж байв. Үүнээс шалтгаалан дуулгаваргүй оросын их вантай тооцоо бодох боломж 1480 онд л гарсан нь тэр байв. == Бэлтгэл == Ахмат ханы эхний арга хэмжээ нь [[Польшийн ноёрхогчийн жагсаалт|Польшийн хан]] бөгөөд [[Литвын ноёрхогчийн жагсаалт|Литвын их ван]] [[IV Казимир]]тай холбоотон болов. Энэхүү холбооны зорилго нь [[Москвагийн Их Вант Улс]]ыг нийлэн дарж авах явдал байлаа. Үүний зэрэгцээ оны эхээр III Иван ван өөрийн хоёр төрсөн дүү болох Борис Волоцки ба Андрей Большойтой муудалцсан байсан тул дүү нар нь ахдаа нуруугаа харуулан арилж одов. Дотоодын хагаралтай байгааг далимдуулан Ахмат хан дайтахаар шийдэн [[Ока гол]]ын орчмыг тулааны талбар болговол ямар байхыг мэдээд ир хэмээн тагнуулч илгээв. Ингээд намар нь Ахмат хан холбоотон Казимирын нутгаар дайран [[Москва]]гийн зүг хөдөлсөн ба явсаар [[Угра гол]]д хүрч Литвын талд нь байрлалаа авсан байна. Оросын талд [[боярууд]]ын хооронд саналын зөрөлдөөн гарав. Тэдний тал нь цэргээ татан ухрах саналтай байсан бол нөгөө хэсэг нь Алтан Ордны цэрэгтэй дайтах саналтай байв. 19-р зууны түүхч [[Николай Иванович Костомаров|Николай Костомаровын]] бичиж тэмдэглэснээр бол их ван удахгүй болох тулалдаанд ихэд эргэлзэж байсан гэдэг. Гэвч түүний эx Мариа фон Боровск болон гэгээнтнүүдийн ятгалгад автан цэргүүд дээрээ ирсэн байдаг аж. == Тулааны явц == Ахмат хан цэргээ 1480 оны аравдугаар сарын 8-нд IV Казимирын цэрэгтэй нэгтгэхээр төлөвлөжээ. Үүний тулд тэрбээр [[Коломна]], [[Серпухов]], [[Таруса]] хотод байрласан оросын цэргүүдтэй тулгарахаас сэрэмжлэн Ока голын баруун цутгал [[Угра гол]]ыг гатлахаар ирэв. Гэвч энэхүү төлөвлөгөөнд нь Иван Иванович ба Андрей Меншой нараар удирдуулсан оросын цэргүүд саад болон голын эсрэг талд байрлалаа эзлэв. Ингээд дөрөв хоногийн турш үргэлжилсэн тулаанд тэд монголын цэргийг гол гатлахаас сэргийлж чадсан байна. Энэхүү эхний багахан сөргөлдөөний дараа Ахмат хан цэргээ [[Воротынск]] хот руу татан, тэндээ Казимирын цэргийг хүлээхээр шийдэв. III Иван ван энэ боломжийг ашиглан муудсан байсан ах дүүстэйгээ дөрөвхөн хоногийн дотор учраа ололцож, тэднийг өөртөө татаж чадав. Үүнээс хойш 17 хоногийн дараа түүний дүү нар цэргээ авч ирэн Угра голын эрэг дээрх оросын цэрэгтэй нийлэв. Ахмат хан оросын цэрэг улам олон болж байгааг харахын зэрэгцээ өөрийн холбоотон Казимираас ямар нэгэн мэдээ хүлээсээр байв. Гэтэл Казимир энэ хооронд өөрийн улсад нь ([[Пруссийн санваартны дайн|санваартны дайн]]) асуудал гарсан ба [[Крымын ханлиг|Крымын Ханлигтай]] дайтаж байсан аж. Монголчууд 1480 оны арваннэгдүгээр сарын 11-нийг хүртэл хүлээсэн бөгөөд голын ус хөлдөж эхлэнгүүт ямар нэг тулааны шийдвэр гаргахаас өөр аргагүй болжээ. Өвөл болж дээрээс нь [[голомтот халдвар|халдварт өвчний]] улмаас сульдсан Алтан Ордныхон өмнө зүг ухарчээ. == Ном зүй == * Nesin, M.K. On the Reasons for the Withdrawal of Tatar Troops after the Ugra Standoff, 2015, in Russian: http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Nesin_05.pdf (avoid further links to milhist.info which is not secure) * Manfred Hildermeier: ''Geschichte Russlands. Vom Mittelalter bis zur Oktoberrevolution.'' C. H. Beck, München 2013, ISBN 978-3-406-64551-8, S. 159–162. * Michael Khodarkovsky: ''Russia's Steppe Frontier. The Making of a Colonial Empire, 1500–1800'' (= ''Indiana-Michigan Series in Russian and East European Studies.''). 1st paperback edition. Indiana University Press, Bloomington IN u. a. 2004, ISBN 0-253-21770-9, S. 77–82 (''Moscow and the Great Horde: The „Ugra Standoff“ reconsidered.''). * Алексеев Ю. Г. Государь всея Руси. — Новосибирск: Наука; Сибирское отделение, 1991. — 240 с. — (Страницы истории нашей Родины). — 175 000 экз. — ISBN 5-02-029736-4. * Каргалов В. В. Русь и кочевники / Гл. ред. С. Н. Дмитриев, ред. М. К. Залесская. — М.: Вече, 2008. — 480 с. — (Тайны Земли Русской). — ISBN 978-5-9533-2921-7. * Martin J. Medieval Russia: 980—1584 (англ.). — 2nd ed. — Cambridge—…: Cambridge University Press, 2007. — xxvii, 507 p. — (Cambridge Medieval Textbooks). — ISBN 978-0-511-36800-4. == Эх сурвалж == <references/> [[Ангилал:1480 оны зөрчилдөөн]] [[Ангилал:Алтан Ордны Улс]] [[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Дундад зууны Оросын түүх]] [[Ангилал:Оросын зэвсэгт хүчний түүх]] tpk1zgn7nc9ymw1m24hvyrdmnxy0t0n 14 123385 708227 2022-08-11T13:32:00Z Munkhzaya.E 32380 Хуудас үүсгэв: "{{Зөрчилдөөний он|1480}} {{Commonscat|Conflicts in 1480|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:15-р зууны зөрчилдөөн|#]]" wikitext text/x-wiki {{Зөрчилдөөний он|1480}} {{Commonscat|Conflicts in 1480|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:15-р зууны зөрчилдөөн|#]] ly7a5amsro22lc9mxopguff1lv4axkf 14 123386 708228 2022-08-11T13:32:39Z Munkhzaya.E 32380 Хуудас үүсгэв: "[[Ангилал:Үйл явдал оноор|#]] [[Ангилал:15-р зууны үйл явдал|#]] [[Ангилал:1480 он|үйл явдал]]" wikitext text/x-wiki [[Ангилал:Үйл явдал оноор|#]] [[Ангилал:15-р зууны үйл явдал|#]] [[Ангилал:1480 он|үйл явдал]] 2w0m8skjplh4rd8y21o0habgdj1fkk0 10 123387 708265 2022-08-12T01:17:10Z 192.82.70.181 Хуудас үүсгэв: "/* {{pp-template}} */ /* this is a block */ .multiimageinner { display: flex; flex-direction: column; } .trow { display: flex; flex-direction: row; clear: left; flex-wrap: wrap; width: 100%; box-sizing: border-box; } /* this is a cell */ .tsingle { margin: 1px; float: left; } .theader { clear: both; font-weight: bold; text-align: center; align-self: center; background-color: transparent; width: 100%; } .thumbcaption { background-color: trans..." sanitized-css text/css /* {{pp-template}} */ /* this is a block */ .multiimageinner { display: flex; flex-direction: column; } .trow { display: flex; flex-direction: row; clear: left; flex-wrap: wrap; width: 100%; box-sizing: border-box; } /* this is a cell */ .tsingle { margin: 1px; float: left; } .theader { clear: both; font-weight: bold; text-align: center; align-self: center; background-color: transparent; width: 100%; } .thumbcaption { background-color: transparent; } .text-align-left { text-align: left; } .text-align-right { text-align: right; } .text-align-center { text-align: center; } @media all and ( max-width: 720px ) { .thumbinner { /* not !important usage can be removed when these are no longer inline styles inside Template:Multiple image and media query using min-width is introduced */ width: 100% !important; box-sizing: border-box; max-width: none !important; align-items: center; } .trow { justify-content: center; } .tsingle { /* not !important usage can be removed when these are no longer inline styles inside Template:Multiple image and media query using min-width is introduced */ float: none !important; max-width: 100% !important; box-sizing: border-box; text-align: center; } .tsingle .thumbcaption { text-align: left; } .trow > .thumbcaption { text-align: center; } } 068of81h4hh3xym3hkdmrtma6u0rpgs 14 123388 708267 2022-08-12T01:25:34Z 192.82.70.181 Хуудас үүсгэв: "{{hidden category}}" wikitext text/x-wiki {{hidden category}} jcsw6cp0uirpdmo26ufvhpdp2opj2n6 14 123389 708268 2022-08-12T01:26:08Z 192.82.70.181 Хуудас үүсгэв: "{{hidden category}}" wikitext text/x-wiki {{hidden category}} jcsw6cp0uirpdmo26ufvhpdp2opj2n6 14 123390 708269 2022-08-12T01:26:26Z 192.82.70.181 Хуудас үүсгэв: "{{hidden category}}" wikitext text/x-wiki {{hidden category}} jcsw6cp0uirpdmo26ufvhpdp2opj2n6 14 123391 708270 2022-08-12T01:26:52Z 192.82.70.181 Хуудас үүсгэв: "{{hidden category}}" wikitext text/x-wiki {{hidden category}} jcsw6cp0uirpdmo26ufvhpdp2opj2n6 10 123392 708280 2022-08-12T04:20:24Z 192.82.70.181 Хуудас үүсгэв: "{{ {{{1<noinclude>|country showdata</noinclude>}}} | alias = Тел-Авив дүүрэг | flag alias = Flag of Tel Aviv.svg | size = {{{size|}}} | name = {{{name|}}} }}<noinclude> </noinclude>" wikitext text/x-wiki {{ {{{1<noinclude>|country showdata</noinclude>}}} | alias = Тел-Авив дүүрэг | flag alias = Flag of Tel Aviv.svg | size = {{{size|}}} | name = {{{name|}}} }}<noinclude> </noinclude> t4itu7mq0g3k97p184ki57dzby9p04j 10 123393 708281 2022-08-12T04:21:01Z 192.82.70.181 Хуудас үүсгэв: "{{ {{{1<noinclude>|country showdata</noinclude>}}} | alias = Тел-Авив дүүрэг | flag alias = Flag of Tel Aviv.svg | size = {{{size|}}} | name = {{{name|}}} }}<noinclude> </noinclude>" wikitext text/x-wiki {{ {{{1<noinclude>|country showdata</noinclude>}}} | alias = Тел-Авив дүүрэг | flag alias = Flag of Tel Aviv.svg | size = {{{size|}}} | name = {{{name|}}} }}<noinclude> </noinclude> t4itu7mq0g3k97p184ki57dzby9p04j 10 123394 708282 2022-08-12T04:26:03Z 192.82.70.181 Хуудас үүсгэв: "{{#switch: {{{1}}} | Year = 2019 | reference = <ref name="Israelpopulations">{{cite web |url=https://www.cbs.gov.il/he/publications/doclib/2017/population_madaf/population_madaf_2019_1.xlsx|title=Population in the Localities 2019|publisher=Israel Central Bureau of Statistics|access-date=16 August 2020|format=XLS}}</ref> | Abbirim = 263 | Abu Ghosh = 7,698 | Abu Qureinat = 1,904 | Abu Sinan = 14,099 | Abu Tulul = 2,023 | Adamit = 216 | Adanim = 515 | Adderet = 88..." wikitext text/x-wiki {{#switch: {{{1}}} | Year = 2019 | reference = <ref name="Israelpopulations">{{cite web |url=https://www.cbs.gov.il/he/publications/doclib/2017/population_madaf/population_madaf_2019_1.xlsx|title=Population in the Localities 2019|publisher=Israel Central Bureau of Statistics|access-date=16 August 2020|format=XLS}}</ref> | Abbirim = 263 | Abu Ghosh = 7,698 | Abu Qureinat = 1,904 | Abu Sinan = 14,099 | Abu Tulul = 2,023 | Adamit = 216 | Adanim = 515 | Adderet = 883 | Addirim = 272 | Adi = 1,910 | Adora = 462 | Afeq = 713 | Afiq = 345 | Afiqim = 1,511 | Afula = 54,250 | Agur = 528 | Ahawa = 303 | Ahi'ezer = 1,906 | Ahihud = 892 | Ahisamakh = 1,377 | Ahituv = 1,093 | Ahuzzam = 547 | Ahuzzat Baraq = 2,279 | Akko = 49,380 | Al Sayyid = 5,875 | Al-aryan = 191 | Al-azy = 196 | Ale Zahav = 3,399 | Alfe Menashe = 7,952 | Allon Hagalil = 1,118 | Allon Shevut = 3,098 | Allone Abba = 992 | Allone Habashan = 457 | Allone Yizhaq = 309 | Allonim = 515 | Alma = 712 | Almagor = 418 | Almog = 254 | Almon = 1,420 | Alumim = 510 | Alumma = 537 | Alummot = 405 | Amazya = 263 | Amir = 584 | Amirim = 866 | Ammi'ad = 439 | Ammihay = 209 | Amminadav = 1,086 | Ammi'oz = 209 | Ammiqam = 739 | Amnun = 392 | Amqa = 772 | Amuqqa = 132 | Ani'am = 533 | Arab Al Naim = 815 | Arad = 26,756 | Aramsha = 1,682 | Ar'ara = 25,245 | Ar'ara-banegev = 18,332 | Arbel = 735 | Argaman = 132 | Ari'el = 20,540 | Arrabe = 25,833 | Arsuf = 166 | Arugot = 1,147 | Aseret = 1,012 | Asfar = 932 | Ashalim = 568 | Ashdod = 225,939 | Ashdot Ya'aqov(ihud) = 1,003 | Ashdot Ya'aqov(me'uhad) = 545 | Asherat = 587 | Ashqelon = 144,073 | Ateret = 900 | Atlit = 8,875 | Atsmon Segev = 1,121 | Avdon = 668 | Avenat = 237 | Avi'el = 821 | Avi'ezer = 875 | Avigedor = 826 | Avihayil = 1,422 | Avital = 494 | Avivim = 471 | Avne Etan = 725 | Avne Hefez = 1,923 | Avshalom = 298 | Avtalyon = 468 | Ayanot = 394 | Ayyelet Hashahar = 1,134 | Azarya = 1,227 | Azor = 12,957 | Azri'el = 904 | Azriqam = 1,495 | Bahan = 1,084 | Balfurya = 528 | Baqa Al-gharbiyye = 29,950 | Bar Giyyora = 674 | Bar Yohay = 1,072 | Bar'am = 594 | Baraq = 411 | Bareqet = 2,082 | Barqan = 1,895 | Barqay = 553 | Basma = 10,010 | Basmat Tab'un = 7,916 | Bat Ayin = 1,568 | Bat Hadar = 760 | Bat Hefer = 5,301 | Bat Hen = 412 | Bat Shelomo = 656 | Bat Yam = 129,013 | Bazra = 1,213 | Be'er Gannim = 1,525 | Be'er Milka = 188 | Be'er Ora = 1,033 | Be'er Sheva = 209,687 | Be'er Toviyya = 1,289 | Be'er Ya'aqov = 27,768 | Be'eri = 1,049 | Be'erot Yizhaq = 414 | Be'erotayim = 1,143 | Beit Jann = 12,001 | Ben Ammi = 766 | Ben Shemen (moshav) = 870 | Ben Shemen(k.no'ar) = 620 | Ben Zakkay = 1,132 | Benaya = 798 | Bene Atarot = 964 | Bene Ayish = 6,978 | Bene Beraq = 204,639 | Bene Darom = 903 | Bene Deror = 1,171 | Bene Re'em = 1,417 | Bene Yehuda = 1,085 | Bene Ziyyon = 1,370 | Beqa'ot = 182 | Beqoa = 786 | Berakha = 2,757 | Berekhya = 1,274 | Beror Hayil = 954 | Berosh = 564 | Bet Alfa = 1,075 | Bet Arif = 1,174 | Bet Arye = 5,253 | Bet Berl = 198 | Bet Dagan = 7,285 | Bet El = 5,973 | Bet El'azari = 1,568 | Bet Ezra = 1,116 | Bet Gamli'el = 1,019 | Bet Guvrin = 435 | Bet Haarava = 350 | Bet Haemeq = 578 | Bet Hagaddi = 847 | Bet Halewi = 828 | Bet Hanan = 542 | Bet Hananya = 907 | Bet Hashitta = 1,263 | Bet Hashmonay = 2,197 | Bet Herut = 916 | Bet Hillel = 775 | Bet Hilqiyya = 1,248 | Bet Horon = 1,437 | Bet Lehem Hagelilit = 843 | Bet Me'ir = 878 | Bet Nehemya = 879 | Bet Neqofa = 744 | Bet Nir = 609 | Bet Oren = 507 | Bet Oved = 263 | Bet Qama = 1,405 | Bet Qeshet = 712 | Bet Rabban = 1,018 | Bet Rimmon = 876 | Bet She'an = 18,464 | Bet She'arim = 766 | Bet Shemesh = 124,957 | Bet Shiqma = 863 | Bet Uzzi'el = 625 | Bet Yannay = 372 | Bet Yehoshua = 1,046 | Bet Yizhaq-sh. Hefer = 2,131 | Bet Yosef = 481 | Bet Zayit = 1,708 | Bet Zeid = 83 | Bet Zera = 578 | Bet Zevi = 347 | Betar Illit = 59,270 | Bezet = 295 | Bi'ne = 8,381 | Binyamina-giv'at Ada = 15,847 | Bir El-maksur = 9,522 | Bir Hadage = 5,874 | Biriyya = 839 | Bitan Aharon = 152 | Bitha = 777 | Bizzaron = 1,258 | Bne Dkalim = 1,211 | Bne Netsarim = 770 | Brukhin = 1,166 | Bu'eine-nujeidat = 9,812 | Buq'ata = 6,610 | Burgeta = 1,136 | Bustan Hagalil = 1,302 | Daburiyya = 10,510 | Dafna = 962 | Dahi = 703 | Daliyat Al-karmel = 17,653 | Daliyya = 815 | Dalton = 862 | Dan = 745 | Daverat = 493 | Deganya Alef = 528 | Deganya Bet = 674 | Deir Al-asad = 12,514 | Deir Hanna = 10,339 | Deir Rafat = 97 | Demeide = 515 | Deqel = 350 | Derig'at = 1,244 | Devira = 1,007 | Devora = 217 | Dimona = 34,500 | Dishon = 333 | Dolev = 1,448 | Dor = 443 | Dorot = 843 | Dovev = 483 | Efrat = 10,806 | Eilabun = 5,752 | Ein Al-asad = 886 | Ein Hatzeva = 50 | Ein Hod = 305 | Ein Mahel = 13,335 | Ein Naqquba = 3,505 | Ein Qiniyye = 2,098 | Ein Rafa = 1,250 | El'ad = 48,763 | Elat = 52,299 | El'azar = 2,459 | Eli = 4,415 | Eli-ad = 433 | Eliav = 546 | Elifaz = 150 | Elifelet = 651 | Elishama = 1,200 | Elon = 1,031 | Elon More = 1,920 | Elot = 315 | Elqana = 3,838 | Elqosh = 275 | El-rom = 398 | Elyakhin = 3,415 | Elyaqim = 910 | Elyashiv = 714 | Emunim = 993 | En Ayyala = 1,150 | En Dor = 1,031 | En Gedi = 610 | En Gev = 676 | En Habesor = 1,146 | En Haemeq = 803 | En Hahoresh = 836 | En Hamifraz = 1,249 | En Hanaziv = 604 | En Harod (ihud) = 546 | En Harod(me'uhad) = 760 | En Hashelosha = 361 | En Hashofet = 861 | En Hod = 643 | En Iron = 546 | En Karem-b.s.haqla'i = 173 | En Karmel = 922 | En Sarid = 1,630 | En Shemer = 571 | En Tamar = 195 | En Wered = 1,504 | En Ya'aqov = 1,137 | En Yahav = 742 | En Ziwan = 370 | En Zurim = 863 | Enat = 829 | Enav = 891 | Erez = 558 | Eshbal = 126 | Eshbol = 652 | Eshel Hanasi = 356 | Eshhar = 965 | Eshkolot = 577 | Eshta'ol = 1,238 | Etan = 464 | Etanim = 81 | Even Menahem = 299 | Even Sappir = 703 | Even Shemu'el = 1,807 | Even Yehuda = 13,826 | Evron = 847 | Eyal = 534 | Ez Efrayim = 2,428 | Ezer = 817 | Ezuz = 75 | Fassuta = 3,172 | Fureidis = 13,247 | Ga'ash = 819 | Gadish = 397 | Gadot = 434 | Gal'ed (even Yizhaq) = 492 | Gal'on = 582 | Gan Hadarom = 636 | Gan Hashomeron = 861 | Gan Hayyim = 816 | Gan Ner = 2,670 | Gan Shelomo = 578 | Gan Shemu'el = 933 | Gan Soreq = 694 | Gan Yavne = 23,869 | Gan Yoshiyya = 998 | Ganne Am = 242 | Ganne Hadar = 339 | Ganne Modi'in = 2,603 | Ganne Tal = 867 | Ganne Tiqwa = 20,398 | Ganne Yohanan = 621 | Gannot = 587 | Gannot Hadar = 971 | Gat Rimmon = 326 | Gat(qibbuz) = 869 | Ga'ton = 692 | Gazit = 743 | Ge'a = 969 | Ge'alya = 973 | Gedera = 28,313 | Gefen = 410 | Gelil Yam = 533 | Gerofit = 249 | Gesher = 428 | Gesher Haziw = 1,614 | Geshur = 280 | Ge'ule Teman = 359 | Ge'ulim = 968 | Geva = 618 | Geva Binyamin = 5,682 | Geva Karmel = 1,200 | Geva'ot Bar = 1,230 | Gevar'am = 466 | Gevat = 933 | Gevim = 621 | Gevulot = 358 | Gezer = 287 | Ghajar = 2,659 | Gibbeton = 369 | Gid'ona = 471 | Gilat = 1,451 | Gilgal = 203 | Gilon = 1,092 | Gimzo = 1,206 | Ginnaton = 918 | Ginnegar = 702 | Ginnosar = 585 | Gitta = 291 | Gittit = 504 | Giv'at Avni = 2,049 | Giv'at Brenner = 2,678 | Giv'at Ela = 1,964 | Giv'at Hashelosha = 870 | Giv'at Hayyim (ihud) = 1,176 | Giv'at Hayyim(me'uhad) = 1,020 | Giv'at Hen = 374 | Giv'at Koah = 903 | Giv'at Nili = 730 | Giv'at Oz = 464 | Giv'at Shappira = 410 | Giv'at Shemesh = 64 | Giv'at Shemu'el = 26,578 | Giv'at Ye'arim = 1,455 | Giv'at Yesha'yahu = 824 | Giv'at Yo'av = 707 | Giv'at Ze'ev = 18,420 | Giv'atayim = 60,644 | Giv'ati = 1,047 | Giv'olim = 386 | Giv'on Hahadasha = 1,067 | Gizo = 207 | Gonen = 364 | Goren = 426 | Gornot Hagalil = 177 | Habonim = 369 | Hadar Am = 675 | Hadera = 97,335 | Hadid = 875 | Had-nes = 810 | Hafez Hayyim = 558 | Haggay = 667 | Hagor = 1,162 | Hagosherim = 820 | Hahoterim = 858 | Haifa = 285,316 | Haluz = 536 | Hamadya = 381 | Hamam = 1,503 | Hama'pil = 869 | Hamra = 173 | Hanita = 756 | Hannaton = 983 | Hanni'el = 923 | Haogen = 922 | Haon = 181 | Har Adar = 4,088 | Har Amasa = 198 | Har Gillo = 1,635 | Hararit = 542 | Harashim = 333 | Harduf = 1,095 | Har'el = 264 | Harish = 13,232 | Haruzim = 846 | Hashmona'im = 2,771 | Hasolelim = 932 | Haspin = 2,055 | Havazzelet Hasharon = 482 | Hayogev = 711 | Hazav = 1,486 | Hazerim = 852 | Hazeva = 620 | Hazon = 306 | Hazor Hagelilit = 9,272 | Hazor-ashdod = 653 | Hazorea = 914 | Hazore'im = 1,060 | Hefzi-bah = 733 | Helez = 455 | Hemdat = 296 | Hemed = 1,316 | Herev Le'et = 972 | Hermesh = 224 | Herut = 1,298 | Herzliyya = 97,470 | Hever = 616 | Hibbat Ziyyon = 727 | Hilla = 588 | Hinnanit = 1,410 | Hod Hasharon = 63,175 | Hodayot = 324 | Hodiyya = 548 | Hofit = 774 | Hogla = 865 | Holit = 169 | Holon = 196,282 | Horeshim = 335 | Hosen = 1,135 | Hosha'aya = 2,051 | Hulata = 701 | Hulda = 1,163 | Huqoq = 612 | Hura = 22,337 | Hurfeish = 6,410 | Hussniyya = 773 | Ibbim = 458 | I'billin = 13,305 | Ibtin = 2,835 | Iddan = 392 | Iksal = 14,784 | Ilaniyya = 490 | Ilut = 8,356 | Immanu'el = 3,906 | Irus = 706 | Ir Ovot = 54 | Isifya = 12,503 | Itamar = 1,269 | Jaljulye = 10,148 | Jatt = 12,100 | Jerusalem = 936,425 | Jish(gush Halav) = 3,105 | Jisr Az-zarqa = 14,930 | Judeide-maker = 21,163 | Julis = 6,465 | Ka'abiyye-tabbash-hajajre = 5,504 | Kabri = 1,054 | Kabul = 14,095 | Kaddita = 181 | Kadoorie = 247 | Kafar Bara = 3,678 | Kafar Kama = 3,373 | Kafar Kanna = 22,751 | Kafar Manda = 20,188 | Kafar Misr = 2,750 | Kafar Qara = 19,018 | Kafar Qasem = 23,823 | Kafar Yasif = 10,133 | Kahal = 442 | Kallanit = 238 | Kamane = 1,534 | Kammon = 1,402 | Kanaf = 461 | Kannot = 439 | Kaokab Abu Al-hija = 3,589 | Karkom = 528 | Karme Katif = 508 | Karme Yosef = 1,743 | Karme Zur = 1,001 | Karmel = 437 | Karmi'el = 46,252 | Karmiyya = 650 | Kefar Adummim = 4,674 | Kefar Ahim = 877 | Kefar Aviv = 822 | Kefar Avoda = 229 | Kefar Azza = 720 | Kefar Barukh = 602 | Kefar Bialik = 855 | Kefar Bilu = 1,258 | Kefar Bin Nun = 749 | Kefar Blum = 766 | Kefar Daniyyel = 708 | Kefar Ezyon = 1,156 | Kefar Gallim = 389 | Kefar Gid'on = 346 | Kefar Gil'adi = 673 | Kefar Glikson = 338 | Kefar Habad = 6,598 | Kefar Hahoresh = 699 | Kefar Hamakkabbi = 386 | Kefar Hanagid = 1,260 | Kefar Hananya = 750 | Kefar Hanasi = 876 | Kefar Hano'ar Hadati = 222 | Kefar Haoranim = 2,657 | Kefar Harif = 836 | Kefar Haro'e = 1,460 | Kefar Haruv = 434 | Kefar Hasidim Alef = 842 | Kefar Hasidim Bet = 302 | Kefar Hayyim = 648 | Kefar Hess = 1,593 | Kefar Hittim = 619 | Kefar Hoshen = 775 | Kefar Kisch = 619 | Kefar Malal = 325 | Kefar Masaryk = 868 | Kefar Maymon = 375 | Kefar Menahem = 1,366 | Kefar Monash = 943 | Kefar Mordekhay = 644 | Kefar Netter = 1,193 | Kefar Pines = 1,034 | Kefar Rosh Haniqra = 1,363 | Kefar Rozenwald(zarit) = 243 | Kefar Ruppin = 531 | Kefar Rut = 264 | Kefar Sava = 101,432 | Kefar Shammay = 559 | Kefar Shemaryahu = 1,938 | Kefar Shemu'el = 956 | Kefar Silver = 290 | Kefar Sirkin = 1,502 | Kefar Szold = 674 | Kefar Tappuah = 1,312 | Kefar Tavor = 4,311 | Kefar Truman = 893 | Kefar Uriyya = 947 | Kefar Vitkin = 1,973 | Kefar Warburg = 1,143 | Kefar Weradim = 5,486 | Kefar Ya'Bez = 659 | Kefar Yedidya = 730 | Kefar Yehezqel = 1,213 | Kefar Yehoshua = 1,224 | Kefar Yona = 24,778 | Kefar Zetim = 768 | Kefar Zoharim = 160 | Kelil = 748 | Kemehin = 188 | Keramim = 489 | Kerem Ben Shemen = 85 | Kerem Ben Zimra = 526 | Kerem Maharal = 777 | Kerem Shalom = 183 | Kerem Yavne(yeshiva) = 534 | Kesalon = 428 | Khawaled = 710 | Kinneret(moshava) = 686 | Kinneret(qevuza) = 689 | Kishor = 188 | Kisra-sumei = 8,818 | Kissufim = 279 | Kochlea = 429 | Kokhav Hashahar = 2,227 | Kokhav Mikha'el = 1,052 | Kokhav Ya'aqov = 8,541 | Kokhav Ya'ir = 8,702 | Korazim = 350 | Kuseife = 21,866 | Lahav = 567 | Lahavot Habashan = 915 | Lahavot Haviva = 1,021 | Lakhish = 769 | Lappid = 2,394 | Lappidot = 128 | Laqye = 14,075 | Lavi = 627 | Lavon = 717 | Lehavim = 6,415 | Liman = 692 | Livnim = 427 | Lod = 77,223 | Lohame Hageta'ot = 705 | Lotan = 177 | Lotem = 782 | Luzit = 816 | Ma'agan = 380 | Ma'agan Mikha'el = 2,039 | Ma'ale Adummim = 38,155 | Ma'ale Amos = 663 | Ma'ale Efrayim = 1,260 | Ma'ale Gamla = 557 | Ma'ale Gilboa = 840 | Ma'ale Hahamisha = 793 | Ma'ale Iron = 15,065 | Ma'ale Levona = 906 | Ma'ale Mikhmas = 1,529 | Ma'ale Shomeron = 996 | Ma'alot-tarshiha = 21,836 | Ma'anit = 812 | Ma'as = 864 | Ma'barot = 986 | Mabbu'im = 1,235 | Ma'galim = 2,061 | Magen = 532 | Magen Sha'ul = 676 | Maggal = 1,139 | Magshimim = 1,089 | Mahanayim = 818 | Mahseya = 477 | Majd Al-kurum = 15,455 | Majdal Shams = 11,180 | Makchul = 839 | Malkishua = 214 | Malkiyya = 462 | Manof = 862 | Manot = 459 | Manshiyyet Zabda = 1,389 | Ma'on = 595 | Ma'or = 1,398 | Ma'oz Hayyim = 469 | Margaliyyot = 412 | Mas'ade = 3,714 | Mash'abbe Sade = 481 | Mash'en = 1,064 | Maskiyyot = 310 | Maslul = 859 | Massad = 347 | Massada = 360 | Massu'a = 184 | Massu'ot Yizhaq = 697 | Matta = 896 | Mattan = 3,617 | Mattat = 191 | Mattityahu = 891 | Mavqi'im = 484 | Ma'yan Barukh = 767 | Ma'yan Zevi = 749 | Mazkeret Batya = 14,837 | Mazliah = 1,363 | Mazor = 1,331 | Mazra'a = 3,929 | Mazzuva = 1,165 | Me Ammi = 366 | Mefallesim = 1,024 | Megadim = 1,329 | Megiddo = 847 | Mehola = 609 | Me'ir Shefeya = 297 | Meiser = 2,017 | Mekhora = 166 | Mele'a = 383 | Melilot = 360 | Menahemya = 1,033 | Menara = 248 | Menuha = 618 | Me'ona = 963 | Merav = 723 | Merhav Am = 501 | Merhavya(moshav) = 662 | Merhavya(qibbuz) = 1,247 | Merkaz Shappira = 2,230 | Merom Golan = 743 | Meron = 985 | Meshar = 795 | Meshhed = 8,373 | Mesillat Ziyyon = 1,215 | Mesillot = 433 | Metar = 9,418 | Metav = 471 | Metula = 1,615 | Mevasseret Ziyyon = 24,052 | Mevo Betar = 965 | Mevo Dotan = 448 | Mevo Hamma = 459 | Mevo Horon = 2,669 | Mevo Modi'im = 255 | Mevo'ot Yam = 436 | Mezadot Yehuda = 550 | Mezar = 299 | Mezer = 384 | Midrakh Oz = 794 | Midreshet Ben Gurion = 1,972 | Midreshet Ruppin = 307 | Mi'elya = 3,244 | Migdal = 1,952 | Migdal Haemeq = 25,675 | Migdal Oz = 575 | Migdalim = 447 | Mikhmannim = 557 | Mikhmoret = 1,403 | Misgav Am = 339 | Misgav Dov = 722 | Mishmar Ayyalon = 556 | Mishmar Dawid = 949 | Mishmar Haemeq = 1,271 | Mishmar Hanegev = 1,005 | Mishmar Hasharon = 617 | Mishmar Hashiv'a = 1,047 | Mishmar Hayarden = 810 | Mishmarot = 1,024 | Mishmeret = 1,059 | Mitspe Ilan = 626 | Mivtahim = 439 | Mizpa = 141 | Mizpe Aviv = 1,070 | Mizpe Netofa = 1,029 | Mizpe Ramon = 5,211 | Mizpe Shalem = 207 | Mizpe Yeriho = 2,560 | Mizra = 757 | Modi'in Illit = 76,374 | Modi'in-makkabbim-re'ut = 93,277 | Moledet = 1,068 | Moran = 452 | Moreshet = 1,489 | Moza Illit = 1,212 | Mughar = 22,957 | Muqeible = 4,081 | Na'ale = 2,148 | Na'ama = 165 | Na'an = 1,717 | Na'aran = 101 | Nahal Oz = 423 | Nahala = 717 | Nahalal = 930 | Nahali'el = 725 | Naham = 570 | Nahariyya = 58,096 | Nahef = 13,113 | Nahsholim = 687 | Nahshon = 589 | Nahshonim = 405 | Nataf = 449 | Natur = 713 | Na'ura = 2,324 | Nave = 1,267 | Nazareth = 77,445 | Nazerat Illit = 41,734 | Negba = 969 | Negohot = 352 | Nehalim = 1,788 | Nehora = 1,181 | Nehusha = 1,484 | Nein = 1,876 | Ne'ot Golan = 632 | Ne'ot Hakikkar = 447 | Ne'ot Mordekhay = 620 | Ne'ot Smadar = 227 | Nes Ammim = 420 | Nes Harim = 1,414 | Nes Ziyyona = 50,351 | Nesher = 24,148 | Neta = 613 | Neta'im = 637 | Netanya = 221,353 | Netiv Haasara = 891 | Netiv Hagedud = 212 | Netiv Halamed-he = 654 | Netiv Hashayyara = 477 | Netivot = 37,542 | Netu'a = 306 | Ne'urim = 422 | Nevatim = 996 | Neve Tsuf = 1,485 | Newe Ativ = 110 | Newe Daniyyel = 2,322 | Newe Etan = 311 | Newe Harif = 114 | Newe Ilan = 997 | Newe Mikha'el = 849 | Newe Mivtah = 677 | Newe Shalom = 323 | Newe Ur = 349 | Newe Yam = 232 | Newe Yamin = 1,155 | Newe Yaraq = 1,348 | Newe Ziv = 950 | Newe Zohar = 56 | Nezer Hazzani = 498 | Nezer Sereni = 882 | Nili = 1,786 | Nimrod = 16 | Nir Am = 611 | Nir Aqiva = 686 | Nir Banim = 726 | Nir Dawid (tel Amal) = 729 | Nir Eliyyahu = 555 | Nir Ezyon = 985 | Nir Gallim = 1,396 | Nir Hen = 548 | Nir Moshe = 592 | Nir Oz = 387 | Nir Yafe = 724 | Nir Yisra'el = 877 | Nir Yizhaq = 630 | Nir Zevi = 1,286 | Nirim = 360 | Nirit = 926 | Nizzan = 2,461 | Nizzan B = 498 | Nizzana (qehilat Hinuh) = 319 | Nizzane Oz = 1,115 | Nizzane Sinay = 286 | Nizzanim = 421 | No'am = 355 | Nof Ayyalon = 2,128 | Nofekh = 588 | Nofim = 864 | Nofit = 2,689 | Nogah = 583 | Noqedim = 2,383 | Nordiyya = 1,950 | Nov = 965 | Nurit = 193 | Odem = 155 | Ofaqim = 30,662 | Ofer = 651 | Ofra = 3,043 | Ohad = 408 | Olesh = 1,131 | Omen = 387 | Omer = 7,530 | Omez = 849 | Or Aqiva = 18,972 | Or Haganuz = 574 | Or Haner = 769 | Or Yehuda = 36,813 | Ora = 1,314 | Oranim = 178 | Oranit = 8,955 | Orot = 496 | Ortal = 343 | Otni'el = 1,044 | Ozem = 653 | Pa'ame Tashaz = 562 | Palmahim = 689 | Paran = 501 | Pardes Hanna-karkur = 43,011 | Pardesiyya = 5,930 | Parod = 595 | Pattish = 947 | Pedaya = 841 | Pedu'el = 2,010 | Peduyim = 520 | Pelekh = 142 | Pene Hever = 635 | Peqi'in (buqei'a) = 5,893 | Peqi'in Hadasha = 535 | Perazon = 322 | Peri Gan = 246 | Pesagot = 1,881 | Petah Tiqwa = 247,956 | Petahya = 841 | Peza'el = 304 | Porat = 1,275 | Poriyya Illit = 1,162 | Poriyya-kefar Avoda = 355 | Poriyya-newe Oved = 1,234 | Qaddarim = 270 | Qadima-zoran = 22,683 | Qalansawe = 23,143 | Qalya = 438 | Qarne Shomeron = 8,135 | Qasr A-sir = 2,460 | Qazir = 2,884 | Qazrin = 7,297 | Qedar = 1,599 | Qedumim = 4,544 | Qela = 319 | Qelahim = 643 | Qesaryya = 5,343 | Qeshet = 799 | Qetura = 471 | Qevuzat Yavne = 964 | Qidmat Zevi = 499 | Qidron = 1,607 | Qiryat Anavim = 467 | Qiryat Arba = 7,326 | Qiryat Atta = 59,030 | Qiryat Bialik = 40,231 | Qiryat Eqron = 11,001 | Qiryat Gat = 57,105 | Qiryat Mal'akhi = 23,819 | Qiryat Motzkin = 43,303 | Qiryat Netafim = 958 | Qiryat Ono = 40,409 | Qiryat Shelomo = 132 | Qiryat Shemona = 22,512 | Qiryat Tiv'on = 18,130 | Qiryat Yam = 39,897 | Qiryat Ye'arim = 6,128 | Qiryat Ye'arim(institute) = 181 | Qomemiyyut = 559 | Qoranit = 927 | Ra'annana = 75,421 | Rahat = 71,437 | Ramat Dawid = 521 | Ramat Gan = 163,480 | Ramat Hakovesh = 1,130 | Ramat Hasharon = 47,245 | Ramat Hashofet = 1,101 | Ramat Magshimim = 705 | Ramat Rahel = 545 | Ramat Razi'el = 660 | Ramat Yishay = 7,785 | Ramat Yohanan = 1,012 | Ramat Zevi = 710 | Rame = 7,728 | Ramla = 76,246 | Ram-on = 978 | Ramot = 552 | Ramot Hashavim = 1,730 | Ramot Me'ir = 749 | Ramot Menashe = 1,159 | Ramot Naftali = 546 | Rannen = 703 | Raqqefet = 1,057 | Ras Al-ein = 393 | Ras Ali = 643 | Ravid = 114 | Regavim = 480 | Regba = 1,096 | Rehan = 330 | Rehelim = 802 | Rehov = 401 | Rehovot = 143,904 | Reihaniyye = 1,195 | Re'im = 409 | Reine = 19,001 | Rekhasim = 12,668 | Reshafim = 1,089 | Retamim = 537 | Revadim = 813 | Revava = 2,632 | Revivim = 1,075 | Rewaha = 551 | Rewaya = 444 | Rimmonim = 700 | Rinnatya = 1,205 | Rishon Leziyyon = 254,384 | Rishpon = 1,458 | Ro'i = 175 | Rosh Haayin = 61,801 | Rosh Pinna = 3,148 | Rosh Zurim = 933 | Rotem = 228 | Ruah Midbar = 53 | Ruhama = 689 | Rumat Heib = 2,047 | Rummane = 1,212 | Sa'ad = 854 | Sa'ar = 858 | Sajur = 4,270 | Sakhnin = 31,702 | Sal'it = 1,331 | Sallama = 3,340 | Samar = 279 | Sandala = 1,644 | Sansana = 519 | Sappir = 447 | Sarid = 883 | Sarigim (li-on) = 1,082 | Sasa = 416 | Savyon = 4,036 | Sa'Wa = 1,867 | Sawa'id(hamriyye) = 182 | Sede Avraham = 358 | Sede Boqer = 479 | Sede Dawid = 594 | Sede Eli'ezer = 809 | Sede Eliyyahu = 691 | Sede Hemed = 1,019 | Sede Ilan = 590 | Sede Moshe = 760 | Sede Nahum = 806 | Sede Nehemya = 1,235 | Sede Nizzan = 335 | Sede Terumot = 463 | Sede Uzziyyahu = 1,571 | Sede Warburg = 1,478 | Sede Ya'aqov = 1,103 | Sede Yizhaq = 687 | Sede Yo'av = 583 | Sede Zevi = 665 | Sederot = 27,635 | Sedot Mikha = 378 | Sedot Yam = 1,096 | Segev-shalom = 10,936 | Segulla = 717 | Senir = 586 | Sha'ab = 7,061 | Sha'al = 276 | Sha'alvim = 1,928 | Sha'ar Efrayim = 1,907 | Sha'ar Haamaqim = 738 | Sha'ar Hagolan = 543 | Sha'ar Menashe = 574 | Sha'are Tiqwa = 6,039 | Shadmot Devora = 683 | Shadmot Mehola = 666 | Shafir = 920 | Shahar = 879 | Shaharut = 164 | Shalva Bamidbar = 30 | Shalwa = 503 | Shamerat = 580 | Shamir = 922 | Shaqed = 962 | Sharona = 571 | Sharsheret = 321 | Shave Darom = 171 | Shave Shomeron = 977 | Shave Ziyyon = 1,205 | She'ar Yashuv = 668 | Shedema = 593 | Shefar'am = 42,137 | Shefayim = 1,302 | Shefer = 427 | Sheikh Dannun = 2,887 | Shekhanya = 814 | Shelomi = 6,511 | Sheluhot = 451 | Sheqef = 501 | Shetula = 293 | Shetulim = 2,116 | Shezor = 323 | Shibbolim = 299 | Shibli-umm Al-ghanam = 6,053 | Shilat = 771 | Shilo = 4,356 | Shim'a = 741 | Shimshit = 2,514 | Shitim = 4 | Shlomit = 365 | Sho'eva = 655 | Shoham = 21,045 | Shomera = 353 | Shomeriyya = 825 | Shoqeda = 565 | Shorashim = 517 | Shoresh = 1,247 | Shoshannat Haamaqim = 505 | Shoval = 820 | Shuva = 691 | Sitriyya = 1,102 | Sufa = 211 | Sulam = 2,609 | Suseya = 1,339 | Tal Shahar = 1,369 | Tal-el = 1,186 | Talme Bilu = 529 | Talme El'azar = 945 | Talme Eliyyahu = 302 | Talme Yafe = 818 | Talme Yehi'el = 997 | Talme Yosef = 329 | Talmon = 4,575 | Tamra = 34,392 | Tamra (yizre'el) = 1,601 | Ta'oz = 629 | Tarabin As-sani = 1,139 | Tarum = 945 | Tayibe = 43,957 | Tayibe(baemeq) = 1,865 | Te'ashur = 446 | Tefahot = 478 | Tel Adashim = 1,504 | Tel Aviv - Yafo = 460,613 | Tel Mond = 13,144 | Tel Qazir = 417 | Tel Sheva = 20,808 | Tel Te'omim = 575 | Tel Yizhaq = 1,021 | Tel Yosef = 560 | Telalim = 543 | Telamim = 929 | Telem = 445 | Tene = 872 | Tenuvot = 830 | Teqoa = 4,076 | Tequma = 722 | Tiberias = 44,779 | Tidhar = 653 | Tifrah = 2,178 | Timmorim = 777 | Timrat = 1,292 | Tirat Karmel = 23,112 | Tirat Yehuda = 1,201 | Tirat Zevi = 901 | Tire = 26,552 | Tirosh = 492 | Tomer = 276 | Tuba-zangariyye = 6,776 | Tur'an = 14,240 | Tushiyya = 955 | Tuval = 319 | Udim = 1,379 | Umm Al-fahm = 56,109 | Umm Al-qutuf = 1,117 | Umm Batin = 4,277 | Urim = 502 | Usha = 533 | Uza = 429 | Uzeir = 3,276 | Wardon = 277 | Wered Yeriho = 341 | Ya'ad = 690 | Ya'ara = 752 | Yad Binyamin = 4,268 | Yad Hanna = 968 | Yad Hashemona = 299 | Yad Mordekhay = 737 | Yad Natan = 666 | Yad Rambam = 1,124 | Ya'el = 32 | Yafi = 19,151 | Yafit = 202 | Yagel = 918 | Yagur = 1,617 | Yahel = 218 | Yakhini = 734 | Yanuh-jat = 6,679 | Yanuv = 936 | Yaqir = 2,288 | Yaqum = 770 | Yardena = 371 | Yarhiv = 1,082 | Yarqona = 360 | Yashresh = 1,001 | Yas'ur = 867 | Yated = 508 | Yavne = 47,585 | Yavne'el = 4,243 | Yaziz = 822 | Ye'af = 300 | Yedida = 209 | Yehi'am = 729 | Yehud = 29,928 | Yeroham = 10,294 | Yesha = 413 | Yesodot = 924 | Yesud Hama'ala = 1,730 | Yevul = 338 | Yif'at = 1,208 | Yiftah = 569 | Yinnon = 1,197 | Yirka = 17,171 | Yir'on = 404 | Yish'i = 771 | Yitav = 358 | Yizhar = 1,726 | Yizre'el = 553 | Yodefat = 908 | Yonatan = 745 | Yoqne'am Illit = 23,796 | Yoqne'am(moshava) = 1,401 | Yoshivya = 683 | Yotvata = 717 | Yuval = 638 | Yuvallim = 1,093 | Zafririm = 402 | Zafriyya = 971 | Zanoah = 524 | Zarzir = 8,119 | Zavdi'el = 559 | Ze'elim = 471 | Zefat = 36,094 | Zekharya = 1,124 | Zelafon = 1,044 | Zemer = 7,094 | Zerahya = 729 | Zeru'a = 468 | Zerufa = 1,097 | Zetan = 1,064 | Zikhron Ya'aqov = 23,206 | Zimrat = 624 | Zippori = 972 | Ziqim = 852 | Ziv'on = 274 | Zofar = 451 | Zofit = 1,287 | Zohar (Eshkol) = 444 | Zohar (Lakhish) = 350 | Zor'a = 930 | Zova = 625 | Zufim = 2,406 | Zuqi Yam = 268 | Zuqim = 344 | Zur Hadassa = 11,120 | Zur Moshe = 3,291 | Zur Natan = 313 | Zur Yizhaq = 6,361 | Zuri'el = 360 | Zurit = 901 | Zviyya = 331 | default = 0}}<noinclude> {{documentation}}</noinclude> feo52la3dg28tim9e5mpd2g9v2bx6et 10 123395 708286 2022-08-12T04:29:22Z 192.82.70.181 Хуудас үүсгэв: "{{ safesubst:<noinclude/>#if:{{{demo|}}} |{{ safesubst:<noinclude/>#ifeq:{{{demo}}} |no |{{{no|{{{2|}}}}}} |{{{yes|{{{1|}}}}}} }} |{{ safesubst:<noinclude/>#ifeq:{{ safesubst:<noinclude/>NAMESPACE}}|{{NAMESPACE}} |{{{no|{{{2|}}}}}} |{{{yes|{{{1|}}}}}} }}}}<noinclude> {{Documentation}} </noinclude>" wikitext text/x-wiki {{ safesubst:<noinclude/>#if:{{{demo|}}} |{{ safesubst:<noinclude/>#ifeq:{{{demo}}} |no |{{{no|{{{2|}}}}}} |{{{yes|{{{1|}}}}}} }} |{{ safesubst:<noinclude/>#ifeq:{{ safesubst:<noinclude/>NAMESPACE}}|{{NAMESPACE}} |{{{no|{{{2|}}}}}} |{{{yes|{{{1|}}}}}} }}}}<noinclude> {{Documentation}} </noinclude> 6n9xrkgwrhqddknwc59l4tya8074m0o 10 123396 708287 2022-08-12T04:29:37Z 192.82.70.181 Хуудас үүсгэв: "/* {{pp-template}} */ .script-arabic { font-family: 'SF Arabic', Scheherazade, Lateef, LateefGR, Amiri, 'Noto Naskh Arabic', 'Droid Arabic Naskh', 'Scheherazade New', 'Microsoft Uighur', 'Sakkal Majalla', Harmattan, 'Arabic Typesetting', 'Arabic Transparent', 'Times New Roman', Arial, Calibri, 'Microsoft Sans Serif', 'Segoe UI', serif, sans-serif; font-weight: normal; }" sanitized-css text/css /* {{pp-template}} */ .script-arabic { font-family: 'SF Arabic', Scheherazade, Lateef, LateefGR, Amiri, 'Noto Naskh Arabic', 'Droid Arabic Naskh', 'Scheherazade New', 'Microsoft Uighur', 'Sakkal Majalla', Harmattan, 'Arabic Typesetting', 'Arabic Transparent', 'Times New Roman', Arial, Calibri, 'Microsoft Sans Serif', 'Segoe UI', serif, sans-serif; font-weight: normal; } sqfbulk20042xpo74deoei3c25rm7of 828 123397 708289 2022-08-12T04:35:50Z 192.82.70.181 Хуудас үүсгэв: "return { name = 'Central Israel', top = 32.4720, bottom = 31.7425, left = 33.9870, right = 35.1540, image = 'Israel outline center ta.png' }" Scribunto text/plain return { name = 'Central Israel', top = 32.4720, bottom = 31.7425, left = 33.9870, right = 35.1540, image = 'Israel outline center ta.png' } 7ipy7xrrsdjudwt5j4k6egfi3mc87ec 14 123398 708343 2022-08-12T10:37:44Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:Алтан ордны улс]] to [[Ангилал:Алтан Ордны Улс]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:Алтан Ордны Улс]] al3y3igx6b9y9r0daaf8z5o8y9j2fyb 14 123399 708346 2022-08-12T10:41:08Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1772 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1772 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1772 онд байгуулагдсан]] 52k2uvc45sbk9rcb7mjtm9x2wy08cow 14 123400 708352 2022-08-12T10:42:34Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1775 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1775 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1775 онд байгуулагдсан]] r4k5mep7crykkv7fb395y495od2qc26 14 123401 708356 2022-08-12T10:43:15Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1776 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1776 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1776 онд байгуулагдсан]] 64d2f8axq2v9cpz1o8vtxccig820fg9 14 123402 708360 2022-08-12T10:43:48Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1777 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1777 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1777 онд байгуулагдсан]] ld5qj248x6p5914kqknodrrkvy2zqay 14 123403 708364 2022-08-12T10:44:27Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1779 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1779 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1779 онд байгуулагдсан]] rz0pnr1ox35fyuiiprfjcnwdw6dahi7 14 123404 708368 2022-08-12T10:45:02Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1778 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1778 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1778 онд байгуулагдсан]] lfdnnd6b7vbnuvdip2g5w6e3sn9thwv 14 123405 708371 2022-08-12T10:45:19Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1770-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1770-д онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1770-д онд байгуулагдсан]] lgx5sry22epx66n5s74youn5vrzkqpr 14 123406 708376 2022-08-12T10:52:24Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1781 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1781 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1781 онд байгуулагдсан]] tumyjnm2024esss9mu87bidbyqzg72f 14 123407 708382 2022-08-12T10:53:21Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1784 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1784 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1784 онд байгуулагдсан]] 2du5qfekwd9to7i0clw3it1s8d9yt1p 14 123408 708386 2022-08-12T10:54:10Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1788 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1788 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1788 онд байгуулагдсан]] aans1zqt3kkk91r7lzrbtg9njh8cdug 14 123409 708390 2022-08-12T10:54:50Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1789 онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1789 онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1789 онд байгуулагдсан]] 4f0dnrru3y31re4367qvthdmu3375uz 14 123410 708393 2022-08-12T10:55:13Z Munkhzaya.E 32380 Munkhzaya.E moved page [[Ангилал:1780-д онд үүсгэн байгуулагдсан]] to [[Ангилал:1780-д онд байгуулагдсан]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[:Ангилал:1780-д онд байгуулагдсан]] fbekexqfd0uewafhs4b6vpci756wori