Википедиа mnwiki https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81 MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Медиа Тусгай Хэлэлцүүлэг Хэрэглэгч Хэрэглэгчийн яриа Wikipedia Wikipedia-н хэлэлцүүлэг Файл Файлын хэлэлцүүлэг МедиаВики МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг Загвар Загварын хэлэлцүүлэг Тусламж Тусламжийн хэлэлцүүлэг Ангилал Ангиллын хэлэлцүүлэг TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 810 708570 645450 2022-08-14T06:19:03Z Minomday 78365 wikitext text/x-wiki {{Гол|Аймаг}} [[File:Монгол Улсын аймаг.png|thumb|220x220px|Монгол Улсын аймгууд ба улсын нийслэл [[Улаанбаатар]]]] Монгол Улсын аймгуудын жагсаалт: {| class="wikitable zebra sortable" style="clear:both;" |- ! Аймаг ! Сумын тоо (2013) ! Хүн ам (2015) ! Газар нутаг (км²) ! Хүн амын нягтрал (/км²) ! Аймгийн төв |- |[[Архангай]] ||align=center|19|| align=center|92,059|| align=center|55,300|| align=center|1.7|| [[Цэцэрлэг хот]] |- |[[Баян-Өлгий]] ||align=center|13|| align=center|100,189|| align=center|45,700|| align=center|2.2|| [[Өлгий]] |- |[[Баянхонгор]] ||align=center|20|| align=center|83,936|| align=center|116,000|| align=center|0.7|| [[Баянхонгор (аймгийн төв)]] |- |[[Булган]] ||align=center|16|| align=center|60,014|| align=center|48,700|| align=center|1.2|| [[Булган (аймгийн төв)]] |- |[[Говь-Алтай]] ||align=center|18|| align=center|56,209|| align=center|141,400|| align=center|0.4|| [[Алтай хот|Алтай]] |- |[[Говьсүмбэр]] ||align=center|3|| align=center|16,522|| align=center|5,540|| align=center|3.0|| [[Чойр]] |- |[[Дархан-Уул]] ||align=center|4|| align=center|100,939|| align=center|3,280|| align=center|30.6|| [[Дархан]] |- |[[Дорноговь]] ||align=center|14|| align=center|65,267|| align=center|109,500|| align=center|0.6|| [[Сайншанд]] |- |[[Дорнод]] ||align=center|14|| align=center|76,476|| align=center|123,600|| align=center|0.6|| [[Чойбалсан хот|Чойбалсан]] |- |[[Дундговь]] ||align=center|15|| align=center|44,429|| align=center|74,700|| align=center|0.6|| [[Мандалговь]] |- |[[Завхан]] ||align=center|24|| align=center|69,916|| align=center|82,500|| align=center|0.8|| [[Улиастай]] |- |[[Орхон]] ||align=center|2|| align=center|100,731|| align=center|840|| align=center|119.9|| [[Эрдэнэт]] |- |[[Өвөрхангай]] ||align=center|19|| align=center|112,353|| align=center|62,900|| align=center|1.8|| [[Арвайхээр]] |- |[[Өмнөговь]] ||align=center|15|| align=center|61,655|| align=center|165,400|| align=center|0.4|| [[Даланзадгад]] |- |[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]] ||align=center|13|| align=center|59,034|| align=center|82,300|| align=center|0.7|| [[Баруун-Урт]] |- |[[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ]] ||align=center|17|| align=center|106,292|| align=center|41,200|| align=center|2.6|| [[Сүхбаатар (хот)]] |- |[[Төв аймаг|Төв]] ||align=center|27|| align=center|90,421|| align=center|74,000|| align=center|1.2|| [[Зуунмод]] |- |[[Увс]] ||align=center|19|| align=center|80,763|| align=center|69,585|| align=center|1.2|| [[Улаангом]] |- |[[Ховд]] ||align=center|17|| align=center|83,517|| align=center|76,060|| align=center|1.1|| [[Ховд (хот)]] |- |[[Хөвсгөл]] ||align=center|24|| align=center|128,159|| align=center|100,628|| align=center|1.3|| [[Мөрөн]] |- |[[Хэнтий]] ||align=center|17|| align=center|72,609|| align=center|80,325|| align=center|0.9||Чингис |} {{Хөтлөгч мөр Монголын аймаг}} [[Ангилал:Монголын аймаг| ]] [[Ангилал:Монголын засаг захиргааны нэгж|!]] [[Ангилал:Засаг захиргааны нэгжийн жагсаалт]] 4korqaox45nq7wtxzm30lfvc9q8zz8h 708571 708570 2022-08-14T06:19:47Z Minomday 78365 wikitext text/x-wiki {{Гол|Аймаг}} [[File:Монгол Улсын аймаг.png|thumb|Монгол Улсын аймгууд ба улсын нийслэл [[Улаанбаатар]]]] Монгол Улсын аймгуудын жагсаалт: {| class="wikitable zebra sortable" style="clear:both;" |- ! Аймаг ! Сумын тоо (2013) ! Хүн ам (2015) ! Газар нутаг (км²) ! Хүн амын нягтрал (/км²) ! Аймгийн төв |- |[[Архангай]] ||align=center|19|| align=center|92,059|| align=center|55,300|| align=center|1.7|| [[Цэцэрлэг хот]] |- |[[Баян-Өлгий]] ||align=center|13|| align=center|100,189|| align=center|45,700|| align=center|2.2|| [[Өлгий]] |- |[[Баянхонгор]] ||align=center|20|| align=center|83,936|| align=center|116,000|| align=center|0.7|| [[Баянхонгор (аймгийн төв)]] |- |[[Булган]] ||align=center|16|| align=center|60,014|| align=center|48,700|| align=center|1.2|| [[Булган (аймгийн төв)]] |- |[[Говь-Алтай]] ||align=center|18|| align=center|56,209|| align=center|141,400|| align=center|0.4|| [[Алтай хот|Алтай]] |- |[[Говьсүмбэр]] ||align=center|3|| align=center|16,522|| align=center|5,540|| align=center|3.0|| [[Чойр]] |- |[[Дархан-Уул]] ||align=center|4|| align=center|100,939|| align=center|3,280|| align=center|30.6|| [[Дархан]] |- |[[Дорноговь]] ||align=center|14|| align=center|65,267|| align=center|109,500|| align=center|0.6|| [[Сайншанд]] |- |[[Дорнод]] ||align=center|14|| align=center|76,476|| align=center|123,600|| align=center|0.6|| [[Чойбалсан хот|Чойбалсан]] |- |[[Дундговь]] ||align=center|15|| align=center|44,429|| align=center|74,700|| align=center|0.6|| [[Мандалговь]] |- |[[Завхан]] ||align=center|24|| align=center|69,916|| align=center|82,500|| align=center|0.8|| [[Улиастай]] |- |[[Орхон]] ||align=center|2|| align=center|100,731|| align=center|840|| align=center|119.9|| [[Эрдэнэт]] |- |[[Өвөрхангай]] ||align=center|19|| align=center|112,353|| align=center|62,900|| align=center|1.8|| [[Арвайхээр]] |- |[[Өмнөговь]] ||align=center|15|| align=center|61,655|| align=center|165,400|| align=center|0.4|| [[Даланзадгад]] |- |[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]] ||align=center|13|| align=center|59,034|| align=center|82,300|| align=center|0.7|| [[Баруун-Урт]] |- |[[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ]] ||align=center|17|| align=center|106,292|| align=center|41,200|| align=center|2.6|| [[Сүхбаатар (хот)]] |- |[[Төв аймаг|Төв]] ||align=center|27|| align=center|90,421|| align=center|74,000|| align=center|1.2|| [[Зуунмод]] |- |[[Увс]] ||align=center|19|| align=center|80,763|| align=center|69,585|| align=center|1.2|| [[Улаангом]] |- |[[Ховд]] ||align=center|17|| align=center|83,517|| align=center|76,060|| align=center|1.1|| [[Ховд (хот)]] |- |[[Хөвсгөл]] ||align=center|24|| align=center|128,159|| align=center|100,628|| align=center|1.3|| [[Мөрөн]] |- |[[Хэнтий]] ||align=center|17|| align=center|72,609|| align=center|80,325|| align=center|0.9||Чингис |} {{Хөтлөгч мөр Монголын аймаг}} [[Ангилал:Монголын аймаг| ]] [[Ангилал:Монголын засаг захиргааны нэгж|!]] [[Ангилал:Засаг захиргааны нэгжийн жагсаалт]] 5tcb3dhcd8f9dyu98tlp7bm683rl9xh 708572 708571 2022-08-14T06:20:02Z Minomday 78365 [[Special:Contributions/Minomday|Minomday]] ([[User talk:Minomday|Яриа]]) хэрэглэгчийн 708571 засварыг цуцлах wikitext text/x-wiki {{Гол|Аймаг}} [[File:Монгол Улсын аймаг.png|thumb|220x220px|Монгол Улсын аймгууд ба улсын нийслэл [[Улаанбаатар]]]] Монгол Улсын аймгуудын жагсаалт: {| class="wikitable zebra sortable" style="clear:both;" |- ! Аймаг ! Сумын тоо (2013) ! Хүн ам (2015) ! Газар нутаг (км²) ! Хүн амын нягтрал (/км²) ! Аймгийн төв |- |[[Архангай]] ||align=center|19|| align=center|92,059|| align=center|55,300|| align=center|1.7|| [[Цэцэрлэг хот]] |- |[[Баян-Өлгий]] ||align=center|13|| align=center|100,189|| align=center|45,700|| align=center|2.2|| [[Өлгий]] |- |[[Баянхонгор]] ||align=center|20|| align=center|83,936|| align=center|116,000|| align=center|0.7|| [[Баянхонгор (аймгийн төв)]] |- |[[Булган]] ||align=center|16|| align=center|60,014|| align=center|48,700|| align=center|1.2|| [[Булган (аймгийн төв)]] |- |[[Говь-Алтай]] ||align=center|18|| align=center|56,209|| align=center|141,400|| align=center|0.4|| [[Алтай хот|Алтай]] |- |[[Говьсүмбэр]] ||align=center|3|| align=center|16,522|| align=center|5,540|| align=center|3.0|| [[Чойр]] |- |[[Дархан-Уул]] ||align=center|4|| align=center|100,939|| align=center|3,280|| align=center|30.6|| [[Дархан]] |- |[[Дорноговь]] ||align=center|14|| align=center|65,267|| align=center|109,500|| align=center|0.6|| [[Сайншанд]] |- |[[Дорнод]] ||align=center|14|| align=center|76,476|| align=center|123,600|| align=center|0.6|| [[Чойбалсан хот|Чойбалсан]] |- |[[Дундговь]] ||align=center|15|| align=center|44,429|| align=center|74,700|| align=center|0.6|| [[Мандалговь]] |- |[[Завхан]] ||align=center|24|| align=center|69,916|| align=center|82,500|| align=center|0.8|| [[Улиастай]] |- |[[Орхон]] ||align=center|2|| align=center|100,731|| align=center|840|| align=center|119.9|| [[Эрдэнэт]] |- |[[Өвөрхангай]] ||align=center|19|| align=center|112,353|| align=center|62,900|| align=center|1.8|| [[Арвайхээр]] |- |[[Өмнөговь]] ||align=center|15|| align=center|61,655|| align=center|165,400|| align=center|0.4|| [[Даланзадгад]] |- |[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]] ||align=center|13|| align=center|59,034|| align=center|82,300|| align=center|0.7|| [[Баруун-Урт]] |- |[[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ]] ||align=center|17|| align=center|106,292|| align=center|41,200|| align=center|2.6|| [[Сүхбаатар (хот)]] |- |[[Төв аймаг|Төв]] ||align=center|27|| align=center|90,421|| align=center|74,000|| align=center|1.2|| [[Зуунмод]] |- |[[Увс]] ||align=center|19|| align=center|80,763|| align=center|69,585|| align=center|1.2|| [[Улаангом]] |- |[[Ховд]] ||align=center|17|| align=center|83,517|| align=center|76,060|| align=center|1.1|| [[Ховд (хот)]] |- |[[Хөвсгөл]] ||align=center|24|| align=center|128,159|| align=center|100,628|| align=center|1.3|| [[Мөрөн]] |- |[[Хэнтий]] ||align=center|17|| align=center|72,609|| align=center|80,325|| align=center|0.9||Чингис |} {{Хөтлөгч мөр Монголын аймаг}} [[Ангилал:Монголын аймаг| ]] [[Ангилал:Монголын засаг захиргааны нэгж|!]] [[Ангилал:Засаг захиргааны нэгжийн жагсаалт]] 4korqaox45nq7wtxzm30lfvc9q8zz8h 708573 708572 2022-08-14T06:20:22Z Minomday 78365 [[Special:Contributions/Minomday|Minomday]] ([[User talk:Minomday|Яриа]]) хэрэглэгчийн 708570 засварыг цуцлах wikitext text/x-wiki {{Гол|Аймаг}} [[File:Монгол Улсын аймаг.png|thumb|550px|Монгол Улсын аймгууд ба улсын нийслэл [[Улаанбаатар]]]] Монгол Улсын аймгуудын жагсаалт: {| class="wikitable zebra sortable" style="clear:both;" |- ! Аймаг ! Сумын тоо (2013) ! Хүн ам (2015) ! Газар нутаг (км²) ! Хүн амын нягтрал (/км²) ! Аймгийн төв |- |[[Архангай]] ||align=center|19|| align=center|92,059|| align=center|55,300|| align=center|1.7|| [[Цэцэрлэг хот]] |- |[[Баян-Өлгий]] ||align=center|13|| align=center|100,189|| align=center|45,700|| align=center|2.2|| [[Өлгий]] |- |[[Баянхонгор]] ||align=center|20|| align=center|83,936|| align=center|116,000|| align=center|0.7|| [[Баянхонгор (аймгийн төв)]] |- |[[Булган]] ||align=center|16|| align=center|60,014|| align=center|48,700|| align=center|1.2|| [[Булган (аймгийн төв)]] |- |[[Говь-Алтай]] ||align=center|18|| align=center|56,209|| align=center|141,400|| align=center|0.4|| [[Алтай хот|Алтай]] |- |[[Говьсүмбэр]] ||align=center|3|| align=center|16,522|| align=center|5,540|| align=center|3.0|| [[Чойр]] |- |[[Дархан-Уул]] ||align=center|4|| align=center|100,939|| align=center|3,280|| align=center|30.6|| [[Дархан]] |- |[[Дорноговь]] ||align=center|14|| align=center|65,267|| align=center|109,500|| align=center|0.6|| [[Сайншанд]] |- |[[Дорнод]] ||align=center|14|| align=center|76,476|| align=center|123,600|| align=center|0.6|| [[Чойбалсан хот|Чойбалсан]] |- |[[Дундговь]] ||align=center|15|| align=center|44,429|| align=center|74,700|| align=center|0.6|| [[Мандалговь]] |- |[[Завхан]] ||align=center|24|| align=center|69,916|| align=center|82,500|| align=center|0.8|| [[Улиастай]] |- |[[Орхон]] ||align=center|2|| align=center|100,731|| align=center|840|| align=center|119.9|| [[Эрдэнэт]] |- |[[Өвөрхангай]] ||align=center|19|| align=center|112,353|| align=center|62,900|| align=center|1.8|| [[Арвайхээр]] |- |[[Өмнөговь]] ||align=center|15|| align=center|61,655|| align=center|165,400|| align=center|0.4|| [[Даланзадгад]] |- |[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]] ||align=center|13|| align=center|59,034|| align=center|82,300|| align=center|0.7|| [[Баруун-Урт]] |- |[[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ]] ||align=center|17|| align=center|106,292|| align=center|41,200|| align=center|2.6|| [[Сүхбаатар (хот)]] |- |[[Төв аймаг|Төв]] ||align=center|27|| align=center|90,421|| align=center|74,000|| align=center|1.2|| [[Зуунмод]] |- |[[Увс]] ||align=center|19|| align=center|80,763|| align=center|69,585|| align=center|1.2|| [[Улаангом]] |- |[[Ховд]] ||align=center|17|| align=center|83,517|| align=center|76,060|| align=center|1.1|| [[Ховд (хот)]] |- |[[Хөвсгөл]] ||align=center|24|| align=center|128,159|| align=center|100,628|| align=center|1.3|| [[Мөрөн]] |- |[[Хэнтий]] ||align=center|17|| align=center|72,609|| align=center|80,325|| align=center|0.9||Чингис |} {{Хөтлөгч мөр Монголын аймаг}} [[Ангилал:Монголын аймаг| ]] [[Ангилал:Монголын засаг захиргааны нэгж|!]] [[Ангилал:Засаг захиргааны нэгжийн жагсаалт]] dw59n1bydtx10l8jewisv5drakhbyk6 0 10975 708589 699057 2022-08-14T09:43:39Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Орос-Японы дайн |partof= |image=[[Файл:RUSSOJAPANESEWARIMAGE.jpg|300px]] |caption=Дээд талд: Оросын байлдааны хөлөг онгоц ''Паллада'' [[Порт-Артур]]ын орчимд довтолгоонд өртөж байгаа нь<br />Зүүнээс цагийн зүүний дагуу: Японы явган цэргүүд [[Ялу голын тулалдаан (1904)|Ялу голыг гаталж байна]], Оросын морин цэргүүд [[Мүгдэн]]д, Оросын байлдааны хөлөг онгоц ''Варяг'' ба буут хөлөг онгоц ''Кореец'' [[Чемульпогийн булан]]д, Оросын цэргүүд Порт-Артурт Японы амь үрэгдсэн цэргүүдийн дэргэд. |date=[[1904]] оны [[2 сарын 8]] – [[1905]] оны [[9 сарын 5]] |place=[[Манжуур]], [[Шар тэнгис]] |casus=[[Манжуур]], [[Солонгосын хойг]]т нөлөөгөө тогтоох өрсөлдөөн |territory= Солонгосын хойгт Японы хяналт тогтсон ба Өмнөд Сахалины арал, Өмнөд Манжуурын төмөр замыг Япон мэдэлдээ авсан |result=Хаант оросын бүрэн ялагдал ба [[Портсмутын гэрээ]] |combatant1=[[Файл:Flag of Russia (bordered).svg|20px|Оросын Хаант Улс]] [[Оросын Хаант Улс]] |combatant2=[[Файл:Flag_of_Japan_(bordered).svg|20px|]] [[Японы эзэнт гүрэн]] |commander1=[[Файл:Flag of Russia (bordered).svg|20px|Хаант Орос Улс]] [[II Николай|Эзэн хаан Николай II]]<br />[[Файл:Flag of Russia (bordered).svg|20px|Оросын Хаант Улс]] [[Алексей Куропаткин]]<br />[[Файл:Naval ensign of Russia.svg|20px|Оросын Хаант Улс]] [[Степан Макаров]]{{KIA}}<br />[[Файл:Naval ensign of Russia.svg|20px|Оросын Хаант Улс]] [[Зиновий Рожественский]] |commander2=[[Файл:Flag_of_Japan_(bordered).svg|20px|]] [[Эзэн Хаан Мэйжи]]<br />[[Файл:Flag_of_Japan_(bordered).svg|20px|]] [[Оояма Ивао]]<br />[[Файл:Naval_Ensign_of_Japan.svg|20px|]] [[Тоого Хэйхачиро]] |strength1= |strength2= |casualties1=31,458 алагдсан |casualties2=58,812 }} '''Орос-Японы дайн''' ({{lang-ja|日露戦争, にちろせんそう}}, {{lang-ru|Русско-японская война}}, 1904 оны 2-р сарын 8-нд эхлээд–1905 оны 9-р сарын 5-нд дууссан) нь [[Оросын Хаант Улс]], [[Японы эзэнт гүрэн|Японы эзэнт гүрний]] хоорондох [[Манжуур]], [[Солонгос]] дахь [[Империализм|империалист]] ашиг сонирхлын зөрчилдөөнөөс болж гарсан [[дайн]] юм. [[Англи хэл]]ний зарим эх сурвалжид '''Манжуурын аян дайн''' гэж бичигдсэн байдаг. Дайны гол үйл ажиллагаа нь Өмнөд Манжуур, ялангуяа [[Ляодунгийн хойг]], [[Мүгдэн]]гийн орчим, мөн Солонгос, Японы орчим, [[Шар тэнгис|Шар тэнгисд]] явагдсан байна. Оросууд тэнгисийн цэрэг, худалдаа наймааны зорилгоо хангахын тулд [[Номхон далай]]д гарах, өвөл хөлддөггүй боомттой болохыг үргэлж хүссээр ирсэн. Тэдний Номхон далайд гарах гол гарц [[Владивосток]] нь зөвхөн зун л ашиглах боломжтой байсан бол [[Порт-Артур]] (өнөөгийн хятадын Дайлянь хот) жилийн турш ашиглагддаг боомт байлаа. [[Япон-Манжийн нэгдүгээр дайн]]ы дараа 1903 оноос Оросын хаант засаг, Японы талууд үр дүнгүй хэлэлцээрүүд хийж байв. Япончууд өөрсдийн Солонгос дахь нөлөөгөө хадгалахын тулд дайныг сонгосон. Оросууд ч дотоодод нь хэд хэдэн удаа томоохон хэмжээний ажил хаялт гараад байсан тул дайн нь засгийн газрын эсрэг хандлагыг эх оронч үзэл рүү чиглүүлж чадна гэж бодож байжээ.<ref>{{Cite book | last=Tolf | first=Robert W. | authorlink= | coauthors= | title=The Russian Rockefellers: the saga of the Nobel family and the Russian oil industry | date=1976 | publisher=Hoover Institution Press, Stanford University | location=Stanford, Calif. | isbn=978-0-8179-6581-5 | page=156}}</ref> Дэлхий дахины таамаглаагүй явдал болж, өсч өндийж буй Япончууд Оросын хүчний эсрэг дараалсан ялалтууд байгуулсан юм. Тэдгээр ялалт нь Зүүн Ази дахь хүчний харьцааг эрс өөрчилж, Японыг дэлхийн тавцанд мөр зэрэгцэн алхах болсныг илтгэсэн явдал байлаа. Дайнд ялагдсан явдал нь Хаант Орос Улсын ялзарсан Засгийн газрын эсрэг өргөн олныг хамарсан тэмцэл өрнөхөд хүргэж, [[Оросын 1905 оны хувьсгал]] гарсан билээ. '''Орос'''. Оросын [[II Николай]] хаан дипломат болон цэргийн бэлтгэл хийж их зүйл амжуулжээ. Үүнд: [[Австри]]<nowiki/>тай хийсэн хэлэлцээр, Германтай харилцаагаа сайжруулах нь Оросын ар талыг баттай хангаж өгсөн; Сибирийн замыг барьж, флотыг бэхжүүлэх нь түүнд материаллаг боломж олгосон байна. Мөн Оросын засгийн газрын удирдлагын хүрээнд Оросын том хүчнээс Япон эмээж шууд дайралт хийхээс татгалзана гэсэн итгэл бат оршиж байсан. '''Япон.''' 1868 онд Японы Мэйжийн сэргээн босголт шинэчлэлийн дараа улс орны эдийн засгийг томоохон хэмжээний шинэчлэл хийж 1890-ээд оны дунд үеэс Япон улс газар нутгийн гадаад тэлэлтийн бодлого хэрэгжүүлсэн бөгөөд юуны түрүүнд газарзүйн хувьд ойрхон Солонгост санаархаж байв. Хятадын эсэргүүцэлтэй тулгарсан Япон "Хятад-Японы дайн"-аар (1894-1895) Хятадыг бут ниргэж [[Симоносекийн Гэрээ]] байгуулаад байсан үе юм. == Дайны явц == 1903 онд Солонгос, хятадын хил орчим дахь Оросын ойн концессын маргаан, Манжуурын өргөн уудам газар нутгийг оросууд эзэмших сонирхол Орос-Японы харилцааг эрс хурцатгасан юм. Алс Дорнод дахь Оросын цэргийн оролцоо сул байсан ч II Николай буулт хийсэнгүй, учир нь Оросын хувьд нөхцөл байдал нь түүний бодлоор өвөл хөлдөдгүй тэнгисийн эрэг рүү нэвтрэх асуудал давамгайлж байв. 1904 оны 1-р сарын 27-ны (2-р сарын 9) шөнө албан ёсоор дайн зарлаагүй Порт-Артурын гадна талын зам дээр Японы флот Оросын флот руу гэнэтийн дайралт хийсэн нь Оросын Номхон далай дахь хамгийн хүчирхэг хөлөг онгоцуудыг устгаж улмаар 1904 оны 2-р сард Японы цэргүүд Солонгост саадгүй буух боломжтой болжээ. 5-р сард Оросын командлалын идэвхгүй байдлыг далимдуулан Япончууд Квантунгийн хойгт цэргээ буулгаж, Порт-Артур болон Оросыг холбосон төмөр замыг эзлэв. Үүний дараа Порт-Артур <abbr>1904 оны 12-р сарын 20-нд цайз бууц өгч оросын цэргийн хөлөг онгоцуудыг устгасан юм.</abbr> 1905 оны 2-р сард Япончууд [[Мүгдэнгийн ерөнхий тулалдаан]]<nowiki/>д оросууд ялагдан ухарч, 1905 оны 5-р сарын 14-д [[Цушимагийн тулалдаан]]<nowiki/>д Балтийн тэнгисээс Алс Дорнод татаж ирсэн Оросын усан цэргийн эскадрил ялагдсан байна. 1905 оны 8-р сарын 23-нд (9-р сарын 5) [[Портсмутийн энх тайвны гэрээ]]<nowiki/>гээр Орос улс [[Сахалин]] арлын өмнөд хэсэг, Ляодун хойг, Өмнөд Манжуурын төмөр зам зэргийг Японд шилжүүлсэнээр дайн дуусав. == Эшлэл == <references/> == Ном зүй == * Connaughton, R.M., ''The War of the Rising Sun and the Tumbling Bear—A Military History of the Russo-Japanese War 1904–5'', London, 1988, ISBN 0-415-00906-5. * Paine, S.C.M., ''The Sino-Japanese War of 1894–1895: Perceptions, Power, and Primacy'', 2003, ISBN 0-521-81714-5 * Corbett, Sir Julian. ''Maritime Operations In The Russo-Japanese War 1904–1905''. (1994) Originally classified, and in two volumnes, ISBN 1-55750-129-7. * Grant, R., Captain, D.S.O. ''Before Port Arthur In A Destroyer''. (The Personal Diary Of A Japanese Naval Officer – Translated from the Spanish Edition by Captain R. Grant, D.S.O. Rifle Brigade). John Murray, Albemarle St. W. (1907). * Hough, Richard A. ''The Fleet That Had To Die''. Ballantine Books. (1960). * Jukes, Geoffry. ''The Russo-Japanese War 1904–1905''. Osprey Essential Histories. (2002). ISBN 978-1-84176-446-7. * Kowner, Rotem. ''Historical Dictionary of the Russo-Japanese War''. Scarecrow (2006). ISBN 0-8108-4927-5. * Kowner, Rotem (ed.). ''The Impact of the Russo-Japanese War''. Routledge (2007). ISBN 0-415-36824-3. * [[Edmund Morris (writer)|Morris]], Edmund (2002). [[Theodore Rex|''Theodore Rex'']][http://books.google.com/books?id=mHWGAAAACAAJ&dq=theodore+rex ]. New York: Random House. 10-ISBN 0-8129-6600-7; 13-ISBN 978-0-8129-6600-8 * [[Aleksei Novikov-Priboy|Novikov-Priboy, Aleksei]]. ''Tsushima''. (An account from a seaman aboard the [[Japanese battleship Iwami|Battleship ''Orel'']] (which was captured at Tsushima). London: George Allen & Unwin Ltd. (1936). * [[Ian Nish|Nish]], Ian Hill. ''The Origins of the Russo-Japanese War''. London: [[Longman]] (1985) 0-582-49114-2 * Okamoto, Shumpei. ''The Japanese Oligarchy and the Russo-Japanese War''. Columbia University Press (1970). * Pleshakov, Constantine. ''The Tsar's Last Armada: The Epic Voyage to the Battle of Tsushima'' (2002). ISBN 0-465-05792-6. . * Saaler, Sven und Inaba Chiharu (Hg.). ''Der Russisch-Japanische Krieg 1904/05 im Spiegel deutscher Bilderbogen'', Deutsches Institut für Japanstudien Tokyo, (2005). * Seager, Robert. ''Alfred Thayer Mahan: The Man And His Letters''. (1977) ISBN 0-87021-359-8. * Semenov, Vladimir, Capt. ''The Battle of Tsushima''. E.P. Dutton & Co. (1912). * Semenov, Vladimir, Capt. ''Rasplata (The Reckoning)''. John Murray, (1910). * Strachan, Hew. (2001). [http://books.google.com/books?id=zv8Zrrt6vqgC&dq=ernest+troubridge+russo-japanese+war&source=gbs_summary_s&cad=0 ''The First World War: To Arms.''] Oxford: [[Oxford University Press]]. 10-ISBN 0-19-926191-1; 13-ISBN 978-0-19-926191-8 * Tomitch, V. M. ''Warships of the Imperial Russian Navy''. Volume 1, Battleships. (1968). * Warner, Denis & Peggy. ''The Tide at Sunrise, A History of the Russo-Japanese War 1904–1905''. (1975). ISBN 0-7146-5256-3. == Цахим холбоос == {{commonscat|Russo-Japanese War}} * [http://www.russojapanesewar.com/ Russo-Japanese War research society] * Text of the Treaty of Portsmouth: http://www.lib.byu.edu/~rdh/wwi/1914m/portsmouth.html * Russian Navy history of war: http://rusnavy.com/history/hrn10-e.htm * Meeting of Frontiers (Library of Congress): [http://frontiers.loc.gov/intldl/mtfhtml/mfpercep/rj_mod.html Russo-Japanese Relations in the Far East] * [http://www.csmonitor.com/2005/1230/p04s01-woap.html Treaty of Portsmouth now seen as global turning point] from the ''[[Christian Science Monitor]]'', by Robert Marquand, 30 December 2005 * [[:s:The New Student's Reference Work/Russo-Japanese War, The|The New Student's Reference Work/Russo-Japanese War]] * [http://montenegrina.net/pages/pages1/istorija/cg_od_20vij_do_1_svj_rata/crnogorci_u_rusko_japanskom_ratu.htm Montenegrins in the Russo-Japanese War (Montenegrin)] * Database of Russian Army Jewish soldiers injured, killed, or missing in action from the war: http://www.bfcollection.net/fast/rjmain.html [[Ангилал:Орос-Японы дайн| ]] [[Ангилал:20-р зууны Солонгосын түүх]] [[Ангилал:Мэйжийн эрин]] [[Ангилал:Азийн дайн]] [[Ангилал:20-р зууны дайн]] [[Ангилал:1904 оны зөрчилдөөн]] [[Ангилал:1905 оны зөрчилдөөн]] e00g5572er56bzzpqfe0c4fulj0z7pn 0 14616 708519 708297 2022-08-13T13:14:00Z 45.58.38.153 /* Умард Юань Улс */ wikitext text/x-wiki [[Зураг:Guyuk khan's Stamp 1246.jpg|thumb|200px|[[Их Монгол Улс]]ын төрийн тамга]] [[Зураг:Emperoryuandinastycollage.jpg|350px|thumb|[[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] 15 хааны 8-ынх нь зураг]] [[Зураг:Mongol Empire map.gif|350px|thumb|[[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] тэлэлт болон хуваагдлын зураг]] [[Зураг:Ih Mongol Uls.jpg|thumb|400px|Их Монгол Улсын хаад]] [[Зураг:Mongol Ulss.jpg|thumb|500px|Бага хаад]] {{Загвар:Монголын түүх}} Энд '''[[монгол үндэстэн|монгол]] [[хаан|хаад]]''' '''[[хан]]гуудын''' нэр, хаанчилсан он жилийг дурдав. ==[[Хүннү улс]] (МЭӨ 209-МЭ 216 он)== # [[Түмэн шаньюй]] (240-209 он) # [[Модун шаньюй|'''Модун шаньюй''']] (МЭӨ 209-174 он) # [[Лаошан шаньюй]] (МЭӨ 174-161 он) # [[Жюнчэн шаньюй]] (МЭӨ161-126 он) # [[Ичиси шаньюй]] (126-114) # [[Увэй шаньюй]] (114-104) # [[Үшилү шаньюй]] (104-102) # [[Гоулихү шаньюй]] (102-101) # [[Чедихөү шаньюй]] (101-96) # [[Хүлүгү шаньюй]] (96-85) # [[Хуяньди шаньюй]] (85-68) # [[Шюйлюйчюаньчюй шаньюй]] (68-60) # [[Уяньгюйди шаньюй]] (60-58) # [[Хуханье шаньюй]] (58-31) # [[Жижи шаньюй]] (МЭӨ 58-36 он) # [[Фүжүлэй шаньюй]] (31-20) # [[Соусе шаньюй]] (20-12) # [[Чөяа шаньюй]] (12-8) # [[Үжүлю шаньюй]] (МЭӨ 8- МЭ 13) # [[Үлэй шаньюй|Үлэй шаньюй]] (13-18) # [[Юй шаньюй]] (18-46) # [[Удадихоу шаньюй]] (46-46) === [[Умард Хүннү]] (46-93 он) === # [[Пүнү шаньюй]] (46-?) # [[Ёулю шаньюй]] (?-87), Пүнү шаньюйгийн ач хүү # [[Умардын шаньюй]] (88-91), Ёулю шаньюйгийн дүү. Нэр нь түүхэнд бичигдсэнгүй. # [[Юйчужянь шаньюй]] (91-93), Ёулю шаньюйгийн дүү === [[Өмнөд Хүннү]] (48-216) === # [[Би шаньюй]] (48-56) # [[Чюфү ёоуди шаньюй]] (56-57) # [[Ифа Юлүти шаньюй]] (57-59) # [[Шитун Шижү Хоуди шаньюй]] (59-63) # [[Чючү Жюлинди шаньюй]] (63) # [[Хүсе Шижү Хоуди шаньюй]] (63-85) # [[Итү Юлүти шаньюй]] (85-88) # [[Түньтүхэ шаньюй]] (88-93) # [[Аньгүо шаньюй]] (93-94) # [[Шизи шаньюй]] (94-98) # [[Тань шаньюй]] (98-124) # [[Ба шаньюй]] (124-128) # [[Шюли шаньюй]] (128-142) # [[Чэнью шаньюй]] (142-143) # [[Доулоучү шаньюй]] (143-147) # [[Жюйчөр шаньюй]] (147-172) # [[Түтө Руоши Жүжю шаньюй]] (172-178) # [[Хүжөн шаньюй]] (178-179) # [[Чянчү шаньюй]] (179-188) # [[Юфүлуо шаньюй]] (188-195) # [[Хүчүчюань шаньюй]] (195-216) ==[[Сяньби|Сяньби улс]]== # [[Таньшихуай|Таньшихуай хаан]] (156-181) # [[Хэлянь]] (181-182), Таньшихуай хааны хүү. Дайнд амь үрэгдсэн. # [[Цяньмань]] (182-?), Хэлянь хааны хүү. # [[Күйтоу]] (?-210?), Таньшихуай хааны ач хүү. # [[Бүдүгэнь]] (210?-233), Куйтоугийн дүү. # [[Кэбинэн]] (210?-235), угсаа гарал нь тодорхойгүй Сяньбигийн аль нэг аймгийн удирдагч байсан. Хаан ширээг булаан авсан нэгэн. [[Цао Вэй улс|Цао Вэй улсын]] алуурчинд алуулсан. ==[[Нирун улс]]== # [[Мугулюй|Южиулюй Мугульюй]] # [[Чаругуй хан]] # [[Тунугуй хаан|Тунугуй хан]] # [[Бати хаан]] # [[Бисуюань хаан]] # [[Пихоуба хаан]] # [[Веньхети хаан]] # [[Мангэти хаан]] # [[Хэдуохан хаан]] # [[Жарун хаан]], 402-410 # [[Хулюй хаан]], 410-414 # [[Датань хаан]], 414-429 # [[Ути хаан]], 429-444 # [[Тогочин хаан]], 444-450 # [[Ижин хаан]], 450-485 # [[Түлүн хаан]], 485-492 # [[Нагай хаан]], 492-506 # [[Футу хаан]], 506-508 # [[Чуну хаан]], 508-520 # [[Амгай хаан]], 520-552 # [[Поломэн хаан]], 521-524 # [[Тибэд хаан]], 552-553 # [[Дэнжу хаан]], 553 # [[Амаржин хаан]], 553-554 # [[Дэншузи хаан]], 555 == [[Хөх Түрэгийн хаант улс|Түрэгийн хаант улс]] (552-745) == # [[Буман хаан]] (551-552) # [[Иссик хаан]] (552-554) # [[Мукан хаан]] (554-572) # [[Таспар хаан]] (572-581) # [[Амрак|Амрак хаан]] (581) # [[Ишбара хаан]] (581-587) # [[Чоллыг Ябгу Бага хаан]] (587-588) # [[Тулан хаан]] (588-599) === [[Зүүн Түрэг улс]] (599-630) === # [[Киминь хаан]] (599-603) # [[Шиби хаан]] (603-619) # [[Чуло хаан]] (619-620) # [[Сэли хаан]] (620-630) === [[Хожуу Түрэгийн хаант улс]] (682-745) === # [[Элтэрэс хаан]] (682-693) # [[Капаган хаан]] (693-716) # [[Инел хаан]] (716) # [[Билгэ хаан]] (716-734) # [[Ижань хаан]] (734-739) # [[Тэнгри хаан]] (739-741) # [[Кутлук Ябгу хаан]] (741-742) # [[Озмыш тегин]] (742-744) # [[Баймэй хаан]] (744-745) == [[Уйгур улс|Уйгурын хаант улс]] == # [[Кутлук Билгэ Күл хаан|Пэйло]] (744-747) [[Яклакар]] овгийн Хушу ноёны хүү # [[Баянчор хаан]] (747-759), Күл Билгэ хааны хоёр дахь хүү # [[Идигинь хаан]] (759-779), Баянчор хааны хоёр дахь хүү # [[Дуньмохэ хаан]] (780-789), Баянчор хааны хүү Чабыш тэгиний ууган хүү # [[Дулосы хаан]] (789-790), Дуньмохэ хааны хүү # [[Фэнчэн хаан]] (790-795), Дулосы хааны хүү # [[Алп Күтлүк хаан]] (795-805), [[Эдиз]] овгийн жанжин. # [[Күлүг Билгэ хаан]] (805-808) # [[Бао-и хаан]] (808-821) # [[Чүндэ хаан]] (821-824) # [[Жаоли хаан]] (824-832) # [[Жаншинь хаан]] (833-839) # [[Касар хаан]] (839-840) # [[Үже хаан]] (840-846) # [[Энянь хаан]] (846-848) == [[Кидан|Кидан Улс]] == # [[Амбагян|Елюй Амбагян]] (901-926), [[Кидан|Ляо улсын]] Тайзу хаан # [[Яогу|Елюй Яогу]] (926-947), Ляо улсын Тайзун хаан # [[Елюй Уюй]] (947-951), Ляо улсын Шизун хаан # [[Елюй Жин]] (951-969), Ляо улсын Мүзун хаан # [[Елюй Шянь]] (969-982), Ляо улсын Жинзун хаан # [[Елюй Вэньшүнү]] (982-1031), Ляо улсын Шэньзун хаан # [[Елюй Жыгү]] (1031-1055), Ляо улсын Шиньзун хаан # [[Елюй Чала]] (1055-1101), Ляо улсын Даозун хаан # [[Елюй Яньши]] (1101-1125), Ляо улсын Тяньзуоди хаан == [[Хэрэйд|Хэрэйдийн ханлиг]] == # [[Маркуз Буюрук хан]] # [[Сарык хан]] # [[Куржакуз буюруг хан]] # [[Тоорил хан]] (116?-1194; 1198-1203) # [[Эрх Хара]] (1194-1198) # [[Жаха Хамбу|Жаха хамбу]] (1203-1204) == [[Найман|Найманы ханлиг]] == # [[Инанча билгэ хан]] (?-1201) #[[Таян хан]] (1201-1204) # Буюруг хан (1201-1205) # [[Хүчлүг|Хүчүлүг хан]] (1204-1218) == [[Хамаг Монгол|Хамаг Монголын ханлиг]] == # '''[[Хайду (хан)|Хайду хан]] (1080?-1100?)''' # [[Тумбинай сэцэн]] (1100?-1130?) # [[Хабул хан|'''Хабул хан''']] (1130?-1148) # [[Амбагай хан|'''Амбагай хан''']] (1148-?) # [[Хутула хан|'''Хутула хан''']] (?-1160?) # [[Есүхэй баатар|'''Есүхэй баатар''']] (хан?) (1160-1171) # [[Чингис хаан|'''Тэмүжин хан''']] (1189-1206) ==[[Их Монгол Улс]]== 1. '''[[Чингис хаан]]''' ([[1206]]-1227) — 22 жил хаан суув. [[Есүхэй]]н хөвүүн. Их Монгол улсыг үндэслэгч. <br>{{nbsp|5}}[[Тулуй ноён]] (1227-1229) — түр чөлөөний 2 жил хэрэг шийтгэв. [[Чингис хаан]]ы IV хүү.<br>2. '''[[Өгэдэй хаан]]''' (1229-[[1241]]) — 12 жил хаан суув. [[Чингис хаан]]ы III хүү.<br>{{nbsp|5}}Турхан хатан (1241-[[1246]]) — түр чөлөөний 5 жил хэрэг шийтгэв. [[Өгөөдэй хаан]]ы хатан.<br>3. '''[[Гүюг хаан]]''' ([[1246]]-1248) — 3 жил хаан суув. [[Өгөөдэй хаан]]ы ууган хүү.<br>{{nbsp|5}}[[Огул Каймиш хатан]] (1248-1251) — түр чөлөөний 3 жил хэрэг шийтгэв. [[Гүюг хаан]]ы хатан.<br>4. '''[[Мөнх хаан]]''' (1251-1259) — 9 жил хаан суув. [[Тулуй]]н ууган хүү. 5. '''[[Аригбуха хаан]]''' (1260-1264) — Хубилайтай зэрэгцэн хаан болоод эцэстээ ялагдсан. [[Тулуй]]н отгон хүү. 6. [[Хубилай хаан|'''Хубилай цэцэн хаан''']] (1264-1271) - [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] 6 дахь хаан. Монголын төрийн төвийг Хятадад шилжүүлэн нүүлгэв. ===[[Юань Улс]]=== # '''[[Хубилай хаан|Сэцэн (Хубилай) хаан]]''' (1260-1294) — 34 жил хаан суув. [[Тулуй|Тулуйн]] их хатнаас төрсөн 2-р хүү. # '''[[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт (Төмөр) хаан]]''' (1294-1307) — 13 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] ач хөвгүүн. [[Чингим|Чингим тайжын]] отгон хүү. # '''[[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг (Хайсан) хаан]]''' (1307-1311) — 4 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч. # '''[[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт (Аюурбарбад) хаан]]''' (1311-1320) — 9 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч. [[Дармабала|Дармабалын]] отгон хүү, [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] төрсөн дүү. # '''[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн (Шадбал) хаан]]''' (1321-1323) — 4 жил хаан суув. [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] хүү. # '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' (1323-1328) — 5 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч, [[Гамала]] [[Жинь ван|жинь вангийн]] хүү. # '''[[Аригиба хаан]]''' (1328) — 3 сар хаан суув. Есөнтөмөрийн хааны ахмад хөвгүүн # '''[[Хүслэн хаан|Хутагт (Хүслэн) хаан]]''' (1329) — 7 сар хаан суув. [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] ахмад хүү. # '''[[Төвтөмөр хаан|Заяат (Төвтөмөр) хаан]]''' (1328-1329, 1329-1332) — 4 жил хаан суув. [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] 2-р хүү. # '''[[Ринчинбал хаан]]''' (1332) — 40 гаруй хоног хаан суув. [[Хүслэн хаан|Хүслэн хааны]] бага хүү. # '''[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант (Тогоонтөмөр) хаан]]''' (1333-1370) — 38 жил хаан суув. [[Ринчинбал хаан|Ринчинбал хааны]] ах. ==[[Алтан Орд|Зүчийн Улс]]== * [[Бат хан]] (1237-1256), Зүчийн хүү * [[Сартаг]] (1255-1256), Батын хүү * [[Улагчи]] (1257), Бат ханы хүү * [[Бэрх]] (1257-1266), Бат ханы дүү, [[Улагчи|Улагчийг]] хороосон. * [[Мөнхтөмөр]] (1266-1282), Бат ханы ач хүү. * [[Тодмөнх]] (1282—1287), Мөнхтөмөр ханы хүү. * [[Тулабуга]] (1287—1291) * [[Тохта]] (1291—1312) * [[Өзбег]] (1312-1341) * [[Тинибег]] (1341-1342), Өзбег ханы хүү. * [[Жанибег]] (1342—1357), Өзбег ханы дүү, Тинибегийг хороосон. * [[Бердибег]] (1357—1361) * [[Кульпа]] (1359-1360) * [[Наурузбег]] (1360-1361) * Хидырьбек (1361-1362) * Төмөрхожа (1362) * Абдаллах (1362-1370), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Мурид (1362-1367), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Азиз (1367-1369), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * II Жанибек (1369-1370), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Мухаммед Булак (1370-1379), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Тулунбек (1370-1373), (засаг баригч), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Айбек (1373-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Араб шах (1376-1379), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Хаанбек (1375-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Илбани (1373-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Хажи Черкесс (1375-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * [[Урус]] (1376-1378), мөн Цагаан Ордны хан байсан бөгөөд Тохтамышын авга нь байв, ийнхүү Ордуудыг нэгтгэж чаджээ. * [[Тохтамыш]] (1380-1395) * Төмөркутлуг (1396-1401), жинхэнэ захирагч нь [[Эдигу]] * Шадибек * Болд султан * Төмөр (1410-1412) * Желал Ад Дин * Керим Берди * Кебек (Алтан Орд) * Жаббар Берди * Үлүг Мухаммед (1419-1421, 1428-1433) * Давлет Берди * Борак (1422-1427) * Саид Ахмед (1433? - ?) * Хүчүг Мухаммед (1459-1465) * Ахмед (1465-1481) * [[Шейх Ахмед]] (1481-1498, 1499-1502) * Муртаза (1498-1499) [[Зураг:Zuchi.jpg|thumb|400px|Алтан Ордын Улсын хаад]] ====[[Цагаан орд]]==== * [[Орда]] (1226–1251) * [[Кун Куран]] (1251–c.1280) * [[Хүйнчи]] (c.1280–1302) * [[Баян хан]] (1302–1309) * [[Сашибуга]] (1309–1315) * [[Илбасан]] (1315–1320) * Мубарек хожа (1320–1344) * Чимтай (1344–1374) * [[Урус]] (1374–1376) * Тогтакия (1376) * Төмөрмелик (1377) * [[Тохтамыш]] (1377–1378) * Койричак (1378-1399) * Борак (1423-1428) * [[Мухаммед]] (1428-1431) * Мустафа (1431-1446) ''Тус ордыг 1446 онд Абулхаир хаан өөртөө нэгтэгсэн''. == [[Ил Хаант Улс]] == * [[Хүлэгү]] хан (1256-1265) * [[Абаха]] хан (1265-1282) * [[Тэкүдэр|Ахмед Тэкүдэр]] (1282-1284) * [[Аргун]] (1284-1291) * [[Гайхату]] (1291-1295) * [[Байду]] (1295) * [[Газан|Махмуд Газан]] (1295-1304) * [[Өлзийт]] (1304-1316) * [[Абу Саид (Ил Хан улс)|Абу Саид Бахадур]] (Абу саыд Баатар хан) (1316-1335) * [[Арпа Кэүн]] (1335-1336) Арпаг хорлосны дараа, Ил Хан улсын задралын үеэр байгуулагдсан тус бүс нутгийн улсууд өөр өөрсдийн удирдагчдыг хангаар өргөмжилжээ. [[Зураг:Il_Khaan.jpg|thumb|300px|Ил Хаадын Улс]] * [[Муса ил хан|Муса]] (1336-1336) (Багдадын Али Падшахын тоглоомын хан) * [[Мухаммед ил хаан|Мухаммад]] (1336-1338) ([[Жалайр]]ын '''Хасан Бузург''' ноёны тоглоомын хан) * [[Сати Бек ил хан]] (1338-1339) (Чобаныханы тоглоомын хан) * [[Сулейман ил хан|Сулейман]] (1339-1343) (Чобаныханы тоглоомын хан, 1341-1343 онд Сарбадарууд хүлээн зөвшөөрсөн) * [[Жахантөмөр ил хан]] (1339-1340) (Жалайрынханы тоглоомын хан) * [[Ануширван]] (1343-1356) (Чобаныханы тоглоомын хан) * [[II Газан]] (1356-1357) (зөвхөн зоосон дээр л хөрөг нь байсан) ''Зүүн Перс (Хорасан)-ээс ханд өргөмжлөгсөд:" * Тугайтөмөр (1338-1353) (1338-1349 онд Картууд; 1338-1339 ба 1340-1344 онд Жалайрууд; 1338-1341, 1344, 1353 онд Сарбадарууд тус тус хүлээн зөвшөөрсөн) * Лухман (1353-1388) (Тугайтөмөрийн хүү) ==[[Цагадайн улс]]== # [[Цагадай]] 1226-[[1242]] # [[Хара Хүлэгү]] 1242-1246 d. [[1252]] # [[Есөнмөнх]] 1246-1252 # Хархүлэгү (дахин суусан) 1252 # [[Мубарак шах]] 1252-1260 #*[[Ургана]] хатан (засаг баригч) 1252-1260 # [[Алгуй]] 1260-1266 # Мубарак шах (дахин суусан) 1266 # [[Барак (Цагадайн улс)|Барак]] 1266-1270 # [[Никпей]] 1270-1272? # [[Бөхтөмөр]] ?1272-1287 # [[Дува]] 1287-1307 # [[Кунжик]] 1306-1308 # [[Талику]] 1308-1309 # [[Кебек]] 1309 d. 1325 # [[Эсэнбөх]] 1309-?1318 # Кебек (дахин суусан) ?1318-1325 # [[Илжигдэй]] 1325-1329 # [[Дува Төмөр]] 1329-1330 # [[Тармаширин]] 1331-1334 # [[Бузан]] 1334-1335 # [[Чанши]] 1335-1338 # [[Есөнтөмөр хан|Есөнтөмөр]] 1338-?1342 # [[Али султан]] 1342, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] удам. # [[Муххамед Пулад]] 1342-1343 # [[Казань хан|Казань]] 1343-1346 # [[Данишменж]] 1346-1348, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] удам. [[Зураг:Chagadai.jpg|thumb|500px|Цагаадайн Улсын хаад]] ''Цагадайн улс нь баруун (Мавренахр), зүүн [[Могулистан]] гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдсан.'' === [[Мавереннахр]] улсын хаад === # [[Баян Кули]] (1348-1358) # [[Төмөр шах]] (1358) # [[Төглөгтөмөр|Туглугтөмөр]] (Могулистанд 1348-1363) (1358-1363) # [[Ильяс хожа]] (Могулистанд 1363-1368) (1363 -1368) # [[Адил султан]] (1363) # [[Кабул шах]] (1364-1370) # [[Сюргатмишь]] (1370-1384) # [[Махмуд султан (Цагадайн улс)]] (1384-1402) === [[Моголистан|Моголистаны]] хаад (1347-1462) === {| class="wikitable" !Цол !Нэрс !Хаанчлал |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Төглөгтөмөр|Төглөгтөмөр хаан]]<small>تغلق تیمور</small> |1348–1363 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Ильяс хожа]]<small>الیاس خوجہ</small> |1363–1368 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Камар ад-дин]]<small>قمر الدین خان دغلت</small> |1368–1392 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Хизр хожа]]<small>خضر خوجہ</small> |1389–1399 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Шамс-и-жахан]]<small>شمس جہان</small> |1399–1408 |- |''Хаан''<small>خان</small> |Муххамед хан (Моголстаны хаан) <small>محمد خان</small> |1408–1415 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Накш хаан]]<small>نقش جہان</small> |1415–1418 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Увэйс хаан]]<small>اویس خان</small> |1418–1421 ''Эхний удаа'' |- |''Хаан''<small>خان</small> |Шэр Муххамед хаан <small>شیر محمد</small> |1421–1425 |- |''Хаан''<small>خان</small> |Увэйс хаан <small>اویس خان</small> |1425–1429 ''2 дахь удаа'' |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Сатук хаан]]<small>ستوق خان</small> |1429–1434 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[II Эсэнбөх]] <small>ایشان بغا ثانی</small> |1429–1462 |} 1462 оноос тус улс нь '''[[Баруун Моголистан]]''', '''[[Уйгурстан]]''' гэж хоёр хэсэг болж задарсан. Баруун Моголстан нь 1514 оноос нэрээ сольж '''[[Яркендийн хаант улс]]''' болсон. ==== [[Баруун Моголистан Улс|Баруун Моголистаны]] хаад (1462-1514) ==== {| class="wikitable" !Баруун Моголстан !Зүүн Моголстан |- |[[Юнус хаан]] <small>یونس خان</small> 1462–1469 |[[Дост Мухаммед хаан]] <small>دوست محمد خان</small> 1462–1468 |- | |[[Кебек Султан Оглан]] <small>قبق سلطان</small> 1469 |- | colspan="4" |[[Юнус хаан]] <small>یونس خان</small> 1469–1487 |- |[[Махмуд хаан]] <small>محمود خان</small> 1487–1508 |[[Ахмед Алак]] <small>احمد الاچ</small> 1487–1503 |- | |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1503–1508 |- | colspan="4" |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1508–1514 |- |[[Султан Саид хаан]] <small>سلطان سعید خان</small> 1514–1533 |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1514–1548 |- |[[Абд ар Рашид хаан]] <small>عبد الرشید خان</small> 1533–1560 |[[Шах хаан]] <small>شاہ خان</small> 1543–1560 |- |[[Абдул Карим хан(Яркенд)]] <small>عبد الکریم خان</small> 1560–1591 [[Мухаммед султан (Могулстан)]] <small>محمد سلطان</small>1592-1609 [[Шуджа ад-дин Ахмад хаан]] <small>شجاع الدین احمد خان</small> 1609- 1618 |[[Абул Мухаммад хан (Турфан)]] <small>ابوالمحمد خان</small> 1570 [[Сүфи хаан (Турфан)]] <small>خان صُوفِيّ‎</small>1570 |} ==== Яркендийн хаант улсын хаад (1514-1677) ==== ==[[Өгэдэй|Өгэдэйн]] улс (1265-1310) == # [[Хайду|'''Хайду''']] (1265-1301) # [[Чапар]] (1301-1310) ==Умард Юань Улс== # '''[[Аюушридар хаан|Билэгт (Аюушридар) хаан]]''' (1370-1378) — 9 жил хаан суув. [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөрийн]] хүү. # '''[[Төгстөмөр хаан|Усхал (Төгстөмөр) хаан]]''' (1378-1388) — 11 жил хаан суув. [[Аюушридар хаан|Аюушридарын]] дүү. # '''[[Энхзоригт хаан|Зоригт (Есүдар) хаан]]''' (1389-1391) — 4 жил хаан суув. [[Аригбөх|Аригбөх хааны]] хойчис # [[Элбэг нигүүлсэгч хаан]] (Нигүүлсэгч цолтой) (1393/94-1399), Аюушридар хааны хүү? # [[Гүнтөмөр хаан]] (1400-1402), [[Элбэг нигүүлсэгч хаан|Элбэг хааны]] хүү # [[Үгч хашха хаан]] (Гүйличи), [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй]] юмуу [[Аригбөх|Аригбөхийн]] удам гэж үздэг. # [[Өлзийтөмөр хаан]] (Жинхэнэ нэр нь Буяншир) (1403-1412) # [[Дэлбэг хаан]] (1412-1415) # [[Ойрадай хаан]] (1415-1425/1417?) # [[Адай хаан]] (1425-1438), Хасарын удам. # [[Тайсун хаан]] Тогтобух (Тогтоабух) (1434-1452), [[Элбэг нигүүлсэгч хаан|Элбэг хааны]] дүү '''Дүүрэнтөмөр Хархуцаг тайж'''ын хүү [[Ажай тайж|Ажай тайжын]] ахмад хөвгүүн. # [[Агваржин хаан]] (Жонон) (1453), [[Тайсун хаан|Тайсун хааны]] дүү эсвэл ойр төрлийн хүн. # [[Эсэн тайш|'''Эсэн хаан''']] - (Тайш) Ойрадуудын захирагч. [[Тогоон тайш|Тогоон тайшийн]] хүү. (1453-1454) # [[Махагүргис хаан]] (Үхэгт хаан цолтой) (1454-1465), Тайсун хааны хүү. # [[Молон хаан]] (1465-1466), Тайсун хааны [[Горлос|Горлосын]] '''Алтайхан''' хатнаас төрсөн. # [[Мандуул хаан]] (1475-1479), [[Ажай тайж|Ажай тайжын]] ойрад хатнаас төрсөн. # [[Батмөнх Даян хаан|'''Батмөнх Даян хаан''']] (Даян хаан цолтой) (1480-1517), [[Баянмөнх жонон|Баянмөнх жононгийн]] хүү. # [[Барсболд хаан]] (Жонон) (1517-1519) # [[Боди Алаг хаан]] (1519-1547) # [[Дарайсүн Гүдэн]] (Гүдэн хаан цолтой) (1547-1557) # [[Түмэн засагт хаан|'''Түмэн засагт хаан''']] (1557-1592) # [[Буян сэцэн хаан]] (Сэцэн хаан цолтой) (1592-1603) # [[Лигдэн хаан]] (Хутагт суут Чингис даймин сэцэн, зүгүүдийг тийн бөгөөд ялгуугч бала чакраварти, дай тайсун, тэнгэрийн тэнгэр, дэлхий дахины хурмаст, алтан хүрдэнийг орчуулагч номын хаан)<ref>"Монгол улсын түүх" УБ., 2003. Гутгаар боть. тал 58</ref> (1604-1634) ==== Хаан суусан байж болзошгүй хүмүүс ==== # '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393/94), [[Зоригт хаан|Зоригт хааны]] хүү. [[Алтан товч]] болон [[Мин улсын судар|Мин улсын түүхэнд]] нэр гардаг. # [[Муулихай|Муулихай ван]] (1466-1470), Отчигины удам # [[Баянмөнх жонон]] (1470-1472), сүүлд авга өвөг [[Мандуул хаан|Мандуул хаанд]] суудлаа тавьж өгсөн гэж [[Алтан товч|Алтан товчид]] өгүүлдэг. ===Түмэд=== # [[Алтан хан|Алтан хаан]] (1542-1581) # [[Сэнгэдүүрэн хан|Сэнгэдүүрэн сэцэн хаан]] (1582-1586) # [[Намудай сэцэн хаан]] (1586-1607) # [[Бошигт сэцэн хаан]] (1607-1627) ==[[Зүүнгарын хаант улс|Зүүнгарын улс]]== * [[Эрдэнэбаатар хунтайж|'''Эрдэнэ баатар хунтайж''']] (1634-1668), Хархул догшин ноёны хүү. * [[Сэнгэ хунтайж]] (1665-1671), Эрдэнэбаатар хунтайжын хүү. * [[Галдан бошигт хаан|'''Галдан бошигт хаан''']] (1671-1697) * [[Цэвээнравдан|'''Цэвээнравдан''']] '''хаан''' (1697-1727), Сэнгэ хунтайжын хүү. * [[Галданцэрэн хаан|'''Галданцэрэн хаан''']] (1727-1745) * [[Цэвээндоржнамжил]] (1745-1750) * [[Лхамдаржаа]] (1750-1753), Галданцэрэнгийн бага хатнаас төрсөн. * [[Даваач]] (1753-1755), Их Цэрэндондовын удам. ==[[Хошууд]]ын ханлиг == * [[Гүш хаан|Гүүш хан]] '''Төрбайх''' (1642-1655), [[Хасар|Хасарын]] хойчис * '''[[Даян Очир хаан]]''' (1655-1669) * '''[[Гончиг Далай хаан]]''' (1669-1698) *'''[[Ванжил хаан]]''' (1698) * [[Лхазан хаан]] (1698-1717) ==[[Халимагийн хант улс|Халимагийн]] хант улс== * '''[[Хо өрлөг]]''' (?-1644) * [[Шүхэр Дайчин]] (Шихир Дайчин), (1644-1661) * [[Пунцаг хан]] (1661-1669) * '''[[Аюук хан]]'''(Аюук, Аюуки, Аюка), (1669-1724) * [[Цэрэндондог хан]] (1724-1735) * [[Дондог-Омбо хан]] (1735-1741) * [[Дондогдаш хан]] (1741-1761) *'''[[Убаши]] хан''' (Убаш, Уваш, Увш), (1762-1771) ==[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]== *[[Богд хаан]] (1911-1919); (1921-1924) ==Мөн үзэх== *[[Монгол Улсын төрийн тэргүүн]] *[[Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт]] *[[Монгол хаадын ургийн хэлхээ]] ==Эшлэл== <references /> [[Ангилал:Монголын хаан| ]] [[Ангилал:Монгол хан| ]] [[Ангилал:Хаан]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!]] r6kpzqcbjzg7niv4hzea543avi3ahsg 708579 708519 2022-08-14T07:16:13Z 103.173.255.162 /* Умард Юань Улс */ wikitext text/x-wiki [[Зураг:Guyuk khan's Stamp 1246.jpg|thumb|200px|[[Их Монгол Улс]]ын төрийн тамга]] [[Зураг:Emperoryuandinastycollage.jpg|350px|thumb|[[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] 15 хааны 8-ынх нь зураг]] [[Зураг:Mongol Empire map.gif|350px|thumb|[[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] тэлэлт болон хуваагдлын зураг]] [[Зураг:Ih Mongol Uls.jpg|thumb|400px|Их Монгол Улсын хаад]] [[Зураг:Mongol Ulss.jpg|thumb|500px|Бага хаад]] {{Загвар:Монголын түүх}} Энд '''[[монгол үндэстэн|монгол]] [[хаан|хаад]]''' '''[[хан]]гуудын''' нэр, хаанчилсан он жилийг дурдав. ==[[Хүннү улс]] (МЭӨ 209-МЭ 216 он)== # [[Түмэн шаньюй]] (240-209 он) # [[Модун шаньюй|'''Модун шаньюй''']] (МЭӨ 209-174 он) # [[Лаошан шаньюй]] (МЭӨ 174-161 он) # [[Жюнчэн шаньюй]] (МЭӨ161-126 он) # [[Ичиси шаньюй]] (126-114) # [[Увэй шаньюй]] (114-104) # [[Үшилү шаньюй]] (104-102) # [[Гоулихү шаньюй]] (102-101) # [[Чедихөү шаньюй]] (101-96) # [[Хүлүгү шаньюй]] (96-85) # [[Хуяньди шаньюй]] (85-68) # [[Шюйлюйчюаньчюй шаньюй]] (68-60) # [[Уяньгюйди шаньюй]] (60-58) # [[Хуханье шаньюй]] (58-31) # [[Жижи шаньюй]] (МЭӨ 58-36 он) # [[Фүжүлэй шаньюй]] (31-20) # [[Соусе шаньюй]] (20-12) # [[Чөяа шаньюй]] (12-8) # [[Үжүлю шаньюй]] (МЭӨ 8- МЭ 13) # [[Үлэй шаньюй|Үлэй шаньюй]] (13-18) # [[Юй шаньюй]] (18-46) # [[Удадихоу шаньюй]] (46-46) === [[Умард Хүннү]] (46-93 он) === # [[Пүнү шаньюй]] (46-?) # [[Ёулю шаньюй]] (?-87), Пүнү шаньюйгийн ач хүү # [[Умардын шаньюй]] (88-91), Ёулю шаньюйгийн дүү. Нэр нь түүхэнд бичигдсэнгүй. # [[Юйчужянь шаньюй]] (91-93), Ёулю шаньюйгийн дүү === [[Өмнөд Хүннү]] (48-216) === # [[Би шаньюй]] (48-56) # [[Чюфү ёоуди шаньюй]] (56-57) # [[Ифа Юлүти шаньюй]] (57-59) # [[Шитун Шижү Хоуди шаньюй]] (59-63) # [[Чючү Жюлинди шаньюй]] (63) # [[Хүсе Шижү Хоуди шаньюй]] (63-85) # [[Итү Юлүти шаньюй]] (85-88) # [[Түньтүхэ шаньюй]] (88-93) # [[Аньгүо шаньюй]] (93-94) # [[Шизи шаньюй]] (94-98) # [[Тань шаньюй]] (98-124) # [[Ба шаньюй]] (124-128) # [[Шюли шаньюй]] (128-142) # [[Чэнью шаньюй]] (142-143) # [[Доулоучү шаньюй]] (143-147) # [[Жюйчөр шаньюй]] (147-172) # [[Түтө Руоши Жүжю шаньюй]] (172-178) # [[Хүжөн шаньюй]] (178-179) # [[Чянчү шаньюй]] (179-188) # [[Юфүлуо шаньюй]] (188-195) # [[Хүчүчюань шаньюй]] (195-216) ==[[Сяньби|Сяньби улс]]== # [[Таньшихуай|Таньшихуай хаан]] (156-181) # [[Хэлянь]] (181-182), Таньшихуай хааны хүү. Дайнд амь үрэгдсэн. # [[Цяньмань]] (182-?), Хэлянь хааны хүү. # [[Күйтоу]] (?-210?), Таньшихуай хааны ач хүү. # [[Бүдүгэнь]] (210?-233), Куйтоугийн дүү. # [[Кэбинэн]] (210?-235), угсаа гарал нь тодорхойгүй Сяньбигийн аль нэг аймгийн удирдагч байсан. Хаан ширээг булаан авсан нэгэн. [[Цао Вэй улс|Цао Вэй улсын]] алуурчинд алуулсан. ==[[Нирун улс]]== # [[Мугулюй|Южиулюй Мугульюй]] # [[Чаругуй хан]] # [[Тунугуй хаан|Тунугуй хан]] # [[Бати хаан]] # [[Бисуюань хаан]] # [[Пихоуба хаан]] # [[Веньхети хаан]] # [[Мангэти хаан]] # [[Хэдуохан хаан]] # [[Жарун хаан]], 402-410 # [[Хулюй хаан]], 410-414 # [[Датань хаан]], 414-429 # [[Ути хаан]], 429-444 # [[Тогочин хаан]], 444-450 # [[Ижин хаан]], 450-485 # [[Түлүн хаан]], 485-492 # [[Нагай хаан]], 492-506 # [[Футу хаан]], 506-508 # [[Чуну хаан]], 508-520 # [[Амгай хаан]], 520-552 # [[Поломэн хаан]], 521-524 # [[Тибэд хаан]], 552-553 # [[Дэнжу хаан]], 553 # [[Амаржин хаан]], 553-554 # [[Дэншузи хаан]], 555 == [[Хөх Түрэгийн хаант улс|Түрэгийн хаант улс]] (552-745) == # [[Буман хаан]] (551-552) # [[Иссик хаан]] (552-554) # [[Мукан хаан]] (554-572) # [[Таспар хаан]] (572-581) # [[Амрак|Амрак хаан]] (581) # [[Ишбара хаан]] (581-587) # [[Чоллыг Ябгу Бага хаан]] (587-588) # [[Тулан хаан]] (588-599) === [[Зүүн Түрэг улс]] (599-630) === # [[Киминь хаан]] (599-603) # [[Шиби хаан]] (603-619) # [[Чуло хаан]] (619-620) # [[Сэли хаан]] (620-630) === [[Хожуу Түрэгийн хаант улс]] (682-745) === # [[Элтэрэс хаан]] (682-693) # [[Капаган хаан]] (693-716) # [[Инел хаан]] (716) # [[Билгэ хаан]] (716-734) # [[Ижань хаан]] (734-739) # [[Тэнгри хаан]] (739-741) # [[Кутлук Ябгу хаан]] (741-742) # [[Озмыш тегин]] (742-744) # [[Баймэй хаан]] (744-745) == [[Уйгур улс|Уйгурын хаант улс]] == # [[Кутлук Билгэ Күл хаан|Пэйло]] (744-747) [[Яклакар]] овгийн Хушу ноёны хүү # [[Баянчор хаан]] (747-759), Күл Билгэ хааны хоёр дахь хүү # [[Идигинь хаан]] (759-779), Баянчор хааны хоёр дахь хүү # [[Дуньмохэ хаан]] (780-789), Баянчор хааны хүү Чабыш тэгиний ууган хүү # [[Дулосы хаан]] (789-790), Дуньмохэ хааны хүү # [[Фэнчэн хаан]] (790-795), Дулосы хааны хүү # [[Алп Күтлүк хаан]] (795-805), [[Эдиз]] овгийн жанжин. # [[Күлүг Билгэ хаан]] (805-808) # [[Бао-и хаан]] (808-821) # [[Чүндэ хаан]] (821-824) # [[Жаоли хаан]] (824-832) # [[Жаншинь хаан]] (833-839) # [[Касар хаан]] (839-840) # [[Үже хаан]] (840-846) # [[Энянь хаан]] (846-848) == [[Кидан|Кидан Улс]] == # [[Амбагян|Елюй Амбагян]] (901-926), [[Кидан|Ляо улсын]] Тайзу хаан # [[Яогу|Елюй Яогу]] (926-947), Ляо улсын Тайзун хаан # [[Елюй Уюй]] (947-951), Ляо улсын Шизун хаан # [[Елюй Жин]] (951-969), Ляо улсын Мүзун хаан # [[Елюй Шянь]] (969-982), Ляо улсын Жинзун хаан # [[Елюй Вэньшүнү]] (982-1031), Ляо улсын Шэньзун хаан # [[Елюй Жыгү]] (1031-1055), Ляо улсын Шиньзун хаан # [[Елюй Чала]] (1055-1101), Ляо улсын Даозун хаан # [[Елюй Яньши]] (1101-1125), Ляо улсын Тяньзуоди хаан == [[Хэрэйд|Хэрэйдийн ханлиг]] == # [[Маркуз Буюрук хан]] # [[Сарык хан]] # [[Куржакуз буюруг хан]] # [[Тоорил хан]] (116?-1194; 1198-1203) # [[Эрх Хара]] (1194-1198) # [[Жаха Хамбу|Жаха хамбу]] (1203-1204) == [[Найман|Найманы ханлиг]] == # [[Инанча билгэ хан]] (?-1201) #[[Таян хан]] (1201-1204) # Буюруг хан (1201-1205) # [[Хүчлүг|Хүчүлүг хан]] (1204-1218) == [[Хамаг Монгол|Хамаг Монголын ханлиг]] == # '''[[Хайду (хан)|Хайду хан]] (1080?-1100?)''' # [[Тумбинай сэцэн]] (1100?-1130?) # [[Хабул хан|'''Хабул хан''']] (1130?-1148) # [[Амбагай хан|'''Амбагай хан''']] (1148-?) # [[Хутула хан|'''Хутула хан''']] (?-1160?) # [[Есүхэй баатар|'''Есүхэй баатар''']] (хан?) (1160-1171) # [[Чингис хаан|'''Тэмүжин хан''']] (1189-1206) ==[[Их Монгол Улс]]== 1. '''[[Чингис хаан]]''' ([[1206]]-1227) — 22 жил хаан суув. [[Есүхэй]]н хөвүүн. Их Монгол улсыг үндэслэгч. <br>{{nbsp|5}}[[Тулуй ноён]] (1227-1229) — түр чөлөөний 2 жил хэрэг шийтгэв. [[Чингис хаан]]ы IV хүү.<br>2. '''[[Өгэдэй хаан]]''' (1229-[[1241]]) — 12 жил хаан суув. [[Чингис хаан]]ы III хүү.<br>{{nbsp|5}}Турхан хатан (1241-[[1246]]) — түр чөлөөний 5 жил хэрэг шийтгэв. [[Өгөөдэй хаан]]ы хатан.<br>3. '''[[Гүюг хаан]]''' ([[1246]]-1248) — 3 жил хаан суув. [[Өгөөдэй хаан]]ы ууган хүү.<br>{{nbsp|5}}[[Огул Каймиш хатан]] (1248-1251) — түр чөлөөний 3 жил хэрэг шийтгэв. [[Гүюг хаан]]ы хатан.<br>4. '''[[Мөнх хаан]]''' (1251-1259) — 9 жил хаан суув. [[Тулуй]]н ууган хүү. 5. '''[[Аригбуха хаан]]''' (1260-1264) — Хубилайтай зэрэгцэн хаан болоод эцэстээ ялагдсан. [[Тулуй]]н отгон хүү. 6. [[Хубилай хаан|'''Хубилай цэцэн хаан''']] (1264-1271) - [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] 6 дахь хаан. Монголын төрийн төвийг Хятадад шилжүүлэн нүүлгэв. ===[[Юань Улс]]=== # '''[[Хубилай хаан|Сэцэн (Хубилай) хаан]]''' (1260-1294) — 34 жил хаан суув. [[Тулуй|Тулуйн]] их хатнаас төрсөн 2-р хүү. # '''[[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт (Төмөр) хаан]]''' (1294-1307) — 13 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] ач хөвгүүн. [[Чингим|Чингим тайжын]] отгон хүү. # '''[[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг (Хайсан) хаан]]''' (1307-1311) — 4 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч. # '''[[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт (Аюурбарбад) хаан]]''' (1311-1320) — 9 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч. [[Дармабала|Дармабалын]] отгон хүү, [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] төрсөн дүү. # '''[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн (Шадбал) хаан]]''' (1321-1323) — 4 жил хаан суув. [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] хүү. # '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' (1323-1328) — 5 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч, [[Гамала]] [[Жинь ван|жинь вангийн]] хүү. # '''[[Аригиба хаан]]''' (1328) — 3 сар хаан суув. Есөнтөмөрийн хааны ахмад хөвгүүн # '''[[Хүслэн хаан|Хутагт (Хүслэн) хаан]]''' (1329) — 7 сар хаан суув. [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] ахмад хүү. # '''[[Төвтөмөр хаан|Заяат (Төвтөмөр) хаан]]''' (1328-1329, 1329-1332) — 4 жил хаан суув. [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] 2-р хүү. # '''[[Ринчинбал хаан]]''' (1332) — 40 гаруй хоног хаан суув. [[Хүслэн хаан|Хүслэн хааны]] бага хүү. # '''[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант (Тогоонтөмөр) хаан]]''' (1333-1370) — 38 жил хаан суув. [[Ринчинбал хаан|Ринчинбал хааны]] ах. ==[[Алтан Орд|Зүчийн Улс]]== * [[Бат хан]] (1237-1256), Зүчийн хүү * [[Сартаг]] (1255-1256), Батын хүү * [[Улагчи]] (1257), Бат ханы хүү * [[Бэрх]] (1257-1266), Бат ханы дүү, [[Улагчи|Улагчийг]] хороосон. * [[Мөнхтөмөр]] (1266-1282), Бат ханы ач хүү. * [[Тодмөнх]] (1282—1287), Мөнхтөмөр ханы хүү. * [[Тулабуга]] (1287—1291) * [[Тохта]] (1291—1312) * [[Өзбег]] (1312-1341) * [[Тинибег]] (1341-1342), Өзбег ханы хүү. * [[Жанибег]] (1342—1357), Өзбег ханы дүү, Тинибегийг хороосон. * [[Бердибег]] (1357—1361) * [[Кульпа]] (1359-1360) * [[Наурузбег]] (1360-1361) * Хидырьбек (1361-1362) * Төмөрхожа (1362) * Абдаллах (1362-1370), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Мурид (1362-1367), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Азиз (1367-1369), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * II Жанибек (1369-1370), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Мухаммед Булак (1370-1379), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Тулунбек (1370-1373), (засаг баригч), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Айбек (1373-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Араб шах (1376-1379), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Хаанбек (1375-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Илбани (1373-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Хажи Черкесс (1375-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * [[Урус]] (1376-1378), мөн Цагаан Ордны хан байсан бөгөөд Тохтамышын авга нь байв, ийнхүү Ордуудыг нэгтгэж чаджээ. * [[Тохтамыш]] (1380-1395) * Төмөркутлуг (1396-1401), жинхэнэ захирагч нь [[Эдигу]] * Шадибек * Болд султан * Төмөр (1410-1412) * Желал Ад Дин * Керим Берди * Кебек (Алтан Орд) * Жаббар Берди * Үлүг Мухаммед (1419-1421, 1428-1433) * Давлет Берди * Борак (1422-1427) * Саид Ахмед (1433? - ?) * Хүчүг Мухаммед (1459-1465) * Ахмед (1465-1481) * [[Шейх Ахмед]] (1481-1498, 1499-1502) * Муртаза (1498-1499) [[Зураг:Zuchi.jpg|thumb|400px|Алтан Ордын Улсын хаад]] ====[[Цагаан орд]]==== * [[Орда]] (1226–1251) * [[Кун Куран]] (1251–c.1280) * [[Хүйнчи]] (c.1280–1302) * [[Баян хан]] (1302–1309) * [[Сашибуга]] (1309–1315) * [[Илбасан]] (1315–1320) * Мубарек хожа (1320–1344) * Чимтай (1344–1374) * [[Урус]] (1374–1376) * Тогтакия (1376) * Төмөрмелик (1377) * [[Тохтамыш]] (1377–1378) * Койричак (1378-1399) * Борак (1423-1428) * [[Мухаммед]] (1428-1431) * Мустафа (1431-1446) ''Тус ордыг 1446 онд Абулхаир хаан өөртөө нэгтэгсэн''. == [[Ил Хаант Улс]] == * [[Хүлэгү]] хан (1256-1265) * [[Абаха]] хан (1265-1282) * [[Тэкүдэр|Ахмед Тэкүдэр]] (1282-1284) * [[Аргун]] (1284-1291) * [[Гайхату]] (1291-1295) * [[Байду]] (1295) * [[Газан|Махмуд Газан]] (1295-1304) * [[Өлзийт]] (1304-1316) * [[Абу Саид (Ил Хан улс)|Абу Саид Бахадур]] (Абу саыд Баатар хан) (1316-1335) * [[Арпа Кэүн]] (1335-1336) Арпаг хорлосны дараа, Ил Хан улсын задралын үеэр байгуулагдсан тус бүс нутгийн улсууд өөр өөрсдийн удирдагчдыг хангаар өргөмжилжээ. [[Зураг:Il_Khaan.jpg|thumb|300px|Ил Хаадын Улс]] * [[Муса ил хан|Муса]] (1336-1336) (Багдадын Али Падшахын тоглоомын хан) * [[Мухаммед ил хаан|Мухаммад]] (1336-1338) ([[Жалайр]]ын '''Хасан Бузург''' ноёны тоглоомын хан) * [[Сати Бек ил хан]] (1338-1339) (Чобаныханы тоглоомын хан) * [[Сулейман ил хан|Сулейман]] (1339-1343) (Чобаныханы тоглоомын хан, 1341-1343 онд Сарбадарууд хүлээн зөвшөөрсөн) * [[Жахантөмөр ил хан]] (1339-1340) (Жалайрынханы тоглоомын хан) * [[Ануширван]] (1343-1356) (Чобаныханы тоглоомын хан) * [[II Газан]] (1356-1357) (зөвхөн зоосон дээр л хөрөг нь байсан) ''Зүүн Перс (Хорасан)-ээс ханд өргөмжлөгсөд:" * Тугайтөмөр (1338-1353) (1338-1349 онд Картууд; 1338-1339 ба 1340-1344 онд Жалайрууд; 1338-1341, 1344, 1353 онд Сарбадарууд тус тус хүлээн зөвшөөрсөн) * Лухман (1353-1388) (Тугайтөмөрийн хүү) ==[[Цагадайн улс]]== # [[Цагадай]] 1226-[[1242]] # [[Хара Хүлэгү]] 1242-1246 d. [[1252]] # [[Есөнмөнх]] 1246-1252 # Хархүлэгү (дахин суусан) 1252 # [[Мубарак шах]] 1252-1260 #*[[Ургана]] хатан (засаг баригч) 1252-1260 # [[Алгуй]] 1260-1266 # Мубарак шах (дахин суусан) 1266 # [[Барак (Цагадайн улс)|Барак]] 1266-1270 # [[Никпей]] 1270-1272? # [[Бөхтөмөр]] ?1272-1287 # [[Дува]] 1287-1307 # [[Кунжик]] 1306-1308 # [[Талику]] 1308-1309 # [[Кебек]] 1309 d. 1325 # [[Эсэнбөх]] 1309-?1318 # Кебек (дахин суусан) ?1318-1325 # [[Илжигдэй]] 1325-1329 # [[Дува Төмөр]] 1329-1330 # [[Тармаширин]] 1331-1334 # [[Бузан]] 1334-1335 # [[Чанши]] 1335-1338 # [[Есөнтөмөр хан|Есөнтөмөр]] 1338-?1342 # [[Али султан]] 1342, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] удам. # [[Муххамед Пулад]] 1342-1343 # [[Казань хан|Казань]] 1343-1346 # [[Данишменж]] 1346-1348, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] удам. [[Зураг:Chagadai.jpg|thumb|500px|Цагаадайн Улсын хаад]] ''Цагадайн улс нь баруун (Мавренахр), зүүн [[Могулистан]] гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдсан.'' === [[Мавереннахр]] улсын хаад === # [[Баян Кули]] (1348-1358) # [[Төмөр шах]] (1358) # [[Төглөгтөмөр|Туглугтөмөр]] (Могулистанд 1348-1363) (1358-1363) # [[Ильяс хожа]] (Могулистанд 1363-1368) (1363 -1368) # [[Адил султан]] (1363) # [[Кабул шах]] (1364-1370) # [[Сюргатмишь]] (1370-1384) # [[Махмуд султан (Цагадайн улс)]] (1384-1402) === [[Моголистан|Моголистаны]] хаад (1347-1462) === {| class="wikitable" !Цол !Нэрс !Хаанчлал |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Төглөгтөмөр|Төглөгтөмөр хаан]]<small>تغلق تیمور</small> |1348–1363 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Ильяс хожа]]<small>الیاس خوجہ</small> |1363–1368 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Камар ад-дин]]<small>قمر الدین خان دغلت</small> |1368–1392 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Хизр хожа]]<small>خضر خوجہ</small> |1389–1399 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Шамс-и-жахан]]<small>شمس جہان</small> |1399–1408 |- |''Хаан''<small>خان</small> |Муххамед хан (Моголстаны хаан) <small>محمد خان</small> |1408–1415 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Накш хаан]]<small>نقش جہان</small> |1415–1418 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Увэйс хаан]]<small>اویس خان</small> |1418–1421 ''Эхний удаа'' |- |''Хаан''<small>خان</small> |Шэр Муххамед хаан <small>شیر محمد</small> |1421–1425 |- |''Хаан''<small>خان</small> |Увэйс хаан <small>اویس خان</small> |1425–1429 ''2 дахь удаа'' |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Сатук хаан]]<small>ستوق خان</small> |1429–1434 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[II Эсэнбөх]] <small>ایشان بغا ثانی</small> |1429–1462 |} 1462 оноос тус улс нь '''[[Баруун Моголистан]]''', '''[[Уйгурстан]]''' гэж хоёр хэсэг болж задарсан. Баруун Моголстан нь 1514 оноос нэрээ сольж '''[[Яркендийн хаант улс]]''' болсон. ==== [[Баруун Моголистан Улс|Баруун Моголистаны]] хаад (1462-1514) ==== {| class="wikitable" !Баруун Моголстан !Зүүн Моголстан |- |[[Юнус хаан]] <small>یونس خان</small> 1462–1469 |[[Дост Мухаммед хаан]] <small>دوست محمد خان</small> 1462–1468 |- | |[[Кебек Султан Оглан]] <small>قبق سلطان</small> 1469 |- | colspan="4" |[[Юнус хаан]] <small>یونس خان</small> 1469–1487 |- |[[Махмуд хаан]] <small>محمود خان</small> 1487–1508 |[[Ахмед Алак]] <small>احمد الاچ</small> 1487–1503 |- | |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1503–1508 |- | colspan="4" |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1508–1514 |- |[[Султан Саид хаан]] <small>سلطان سعید خان</small> 1514–1533 |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1514–1548 |- |[[Абд ар Рашид хаан]] <small>عبد الرشید خان</small> 1533–1560 |[[Шах хаан]] <small>شاہ خان</small> 1543–1560 |- |[[Абдул Карим хан(Яркенд)]] <small>عبد الکریم خان</small> 1560–1591 [[Мухаммед султан (Могулстан)]] <small>محمد سلطان</small>1592-1609 [[Шуджа ад-дин Ахмад хаан]] <small>شجاع الدین احمد خان</small> 1609- 1618 |[[Абул Мухаммад хан (Турфан)]] <small>ابوالمحمد خان</small> 1570 [[Сүфи хаан (Турфан)]] <small>خان صُوفِيّ‎</small>1570 |} ==== Яркендийн хаант улсын хаад (1514-1677) ==== ==[[Өгэдэй|Өгэдэйн]] улс (1265-1310) == # [[Хайду|'''Хайду''']] (1265-1301) # [[Чапар]] (1301-1310) ==Умард Юань Улс== # '''[[Аюушридар хаан|Билэгт (Аюушридар) хаан]]''' (1370-1378) — 9 жил хаан суув. [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөрийн]] хүү. # '''[[Төгстөмөр хаан|Усхал (Төгстөмөр) хаан]]''' (1378-1388) — 11 жил хаан суув. [[Аюушридар хаан|Аюушридарын]] дүү. # '''[[Зоригт хаан|Зоригт (Есүдар) хаан]]''' (1389-1391) — 4 жил хаан суув. [[Аригбөх|Аригбөх хааны]] хойчис. # '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393/94), [[Зоригт хаан|Зоригт хааны]] хүү. [[Алтан товч]] болон [[Мин улсын судар|Мин улсын түүхэнд]] нэр гардаг. # [[Элбэг нигүүлсэгч хаан]] (Нигүүлсэгч цолтой) (1393/94-1399), Аюушридар хааны хүү? # [[Гүнтөмөр хаан]] (1400-1402), [[Элбэг нигүүлсэгч хаан|Элбэг хааны]] хүү? # [[Үгч хашха хаан]] (Гүйличи), [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй]] юмуу [[Аригбөх|Аригбөхийн]] удам гэж үздэг. # [[Өлзийтөмөр хаан]] (Жинхэнэ нэр нь Буяншир) (1403-1412) # [[Дэлбэг хаан]] (1412-1415) # [[Ойрадай хаан]] (1415-1425/1417?) # [[Адай хаан]] (1425-1438), Хасарын удам юмуу Үгч хашха хааны хүү? # [[Тайсун хаан]] Тогтобух (Тогтоабух) (1434-1452), [[Элбэг нигүүлсэгч хаан|Элбэг хааны]] дүү '''Дүүрэнтөмөр Хархуцаг тайж'''ын хүү [[Ажай тайж|Ажай тайжын]] ахмад хөвгүүн. # [[Агваржин хаан]] (Жонон) (1453), [[Тайсун хаан|Тайсун хааны]] дүү эсвэл ойр төрлийн хүн. # [[Эсэн тайш|'''Эсэн хаан''']] - (Тайш) Ойрадуудын захирагч. [[Тогоон тайш|Тогоон тайшийн]] хүү. (1453-1454) # [[Махагүргис хаан]] (Үхэгт хаан цолтой) (1454-1465), Тайсун хааны хүү. # [[Молон хаан]] (1465-1466), Тайсун хааны [[Горлос|Горлосын]] '''Алтайхан''' хатнаас төрсөн. # [[Мандуул хаан]] (1475-1479), [[Ажай тайж|Ажай тайжын]] ойрад хатнаас төрсөн. # [[Батмөнх Даян хаан|'''Батмөнх Даян хаан''']] (Даян хаан цолтой) (1480-1517), [[Баянмөнх жонон|Баянмөнх жононгийн]] хүү. # [[Барсболд хаан]] (Жонон) (1517-1519) # [[Боди Алаг хаан]] (1519-1547) # [[Дарайсүн Гүдэн]] (Гүдэн хаан цолтой) (1547-1557) # [[Түмэн засагт хаан|'''Түмэн засагт хаан''']] (1557-1592) # [[Буян сэцэн хаан]] (Сэцэн хаан цолтой) (1592-1603) # [[Лигдэн хаан]] (Хутагт суут Чингис даймин сэцэн, зүгүүдийг тийн бөгөөд ялгуугч бала чакраварти, дай тайсун, тэнгэрийн тэнгэр, дэлхий дахины хурмаст, алтан хүрдэнийг орчуулагч номын хаан)<ref>"Монгол улсын түүх" УБ., 2003. Гутгаар боть. тал 58</ref> (1604-1634) ==== Хаан суусан байж болзошгүй хүмүүс ==== # [[Муулихай|Муулихай ван]] (1466-1470), Отчигины удам # [[Баянмөнх жонон]] (1470-1472), сүүлд авга өвөг [[Мандуул хаан|Мандуул хаанд]] суудлаа тавьж өгсөн гэж [[Алтан товч|Алтан товчид]] өгүүлдэг. ===Түмэд=== # [[Алтан хан|Алтан хаан]] (1542-1581) # [[Сэнгэдүүрэн хан|Сэнгэдүүрэн сэцэн хаан]] (1582-1586) # [[Намудай сэцэн хаан]] (1586-1607) # [[Бошигт сэцэн хаан]] (1607-1627) ==[[Зүүнгарын хаант улс|Зүүнгарын улс]]== * [[Эрдэнэбаатар хунтайж|'''Эрдэнэ баатар хунтайж''']] (1634-1668), Хархул догшин ноёны хүү. * [[Сэнгэ хунтайж]] (1665-1671), Эрдэнэбаатар хунтайжын хүү. * [[Галдан бошигт хаан|'''Галдан бошигт хаан''']] (1671-1697) * [[Цэвээнравдан|'''Цэвээнравдан''']] '''хаан''' (1697-1727), Сэнгэ хунтайжын хүү. * [[Галданцэрэн хаан|'''Галданцэрэн хаан''']] (1727-1745) * [[Цэвээндоржнамжил]] (1745-1750) * [[Лхамдаржаа]] (1750-1753), Галданцэрэнгийн бага хатнаас төрсөн. * [[Даваач]] (1753-1755), Их Цэрэндондовын удам. ==[[Хошууд]]ын ханлиг == * [[Гүш хаан|Гүүш хан]] '''Төрбайх''' (1642-1655), [[Хасар|Хасарын]] хойчис * '''[[Даян Очир хаан]]''' (1655-1669) * '''[[Гончиг Далай хаан]]''' (1669-1698) *'''[[Ванжил хаан]]''' (1698) * [[Лхазан хаан]] (1698-1717) ==[[Халимагийн хант улс|Халимагийн]] хант улс== * '''[[Хо өрлөг]]''' (?-1644) * [[Шүхэр Дайчин]] (Шихир Дайчин), (1644-1661) * [[Пунцаг хан]] (1661-1669) * '''[[Аюук хан]]'''(Аюук, Аюуки, Аюка), (1669-1724) * [[Цэрэндондог хан]] (1724-1735) * [[Дондог-Омбо хан]] (1735-1741) * [[Дондогдаш хан]] (1741-1761) *'''[[Убаши]] хан''' (Убаш, Уваш, Увш), (1762-1771) ==[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]== *[[Богд хаан]] (1911-1919); (1921-1924) ==Мөн үзэх== *[[Монгол Улсын төрийн тэргүүн]] *[[Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт]] *[[Монгол хаадын ургийн хэлхээ]] ==Эшлэл== <references /> [[Ангилал:Монголын хаан| ]] [[Ангилал:Монгол хан| ]] [[Ангилал:Хаан]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!]] ec3wtqz81z7kke04tupjessuou4dhgf 708580 708579 2022-08-14T07:16:58Z 103.173.255.162 /* Умард Юань Улс */ wikitext text/x-wiki [[Зураг:Guyuk khan's Stamp 1246.jpg|thumb|200px|[[Их Монгол Улс]]ын төрийн тамга]] [[Зураг:Emperoryuandinastycollage.jpg|350px|thumb|[[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] 15 хааны 8-ынх нь зураг]] [[Зураг:Mongol Empire map.gif|350px|thumb|[[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] тэлэлт болон хуваагдлын зураг]] [[Зураг:Ih Mongol Uls.jpg|thumb|400px|Их Монгол Улсын хаад]] [[Зураг:Mongol Ulss.jpg|thumb|500px|Бага хаад]] {{Загвар:Монголын түүх}} Энд '''[[монгол үндэстэн|монгол]] [[хаан|хаад]]''' '''[[хан]]гуудын''' нэр, хаанчилсан он жилийг дурдав. ==[[Хүннү улс]] (МЭӨ 209-МЭ 216 он)== # [[Түмэн шаньюй]] (240-209 он) # [[Модун шаньюй|'''Модун шаньюй''']] (МЭӨ 209-174 он) # [[Лаошан шаньюй]] (МЭӨ 174-161 он) # [[Жюнчэн шаньюй]] (МЭӨ161-126 он) # [[Ичиси шаньюй]] (126-114) # [[Увэй шаньюй]] (114-104) # [[Үшилү шаньюй]] (104-102) # [[Гоулихү шаньюй]] (102-101) # [[Чедихөү шаньюй]] (101-96) # [[Хүлүгү шаньюй]] (96-85) # [[Хуяньди шаньюй]] (85-68) # [[Шюйлюйчюаньчюй шаньюй]] (68-60) # [[Уяньгюйди шаньюй]] (60-58) # [[Хуханье шаньюй]] (58-31) # [[Жижи шаньюй]] (МЭӨ 58-36 он) # [[Фүжүлэй шаньюй]] (31-20) # [[Соусе шаньюй]] (20-12) # [[Чөяа шаньюй]] (12-8) # [[Үжүлю шаньюй]] (МЭӨ 8- МЭ 13) # [[Үлэй шаньюй|Үлэй шаньюй]] (13-18) # [[Юй шаньюй]] (18-46) # [[Удадихоу шаньюй]] (46-46) === [[Умард Хүннү]] (46-93 он) === # [[Пүнү шаньюй]] (46-?) # [[Ёулю шаньюй]] (?-87), Пүнү шаньюйгийн ач хүү # [[Умардын шаньюй]] (88-91), Ёулю шаньюйгийн дүү. Нэр нь түүхэнд бичигдсэнгүй. # [[Юйчужянь шаньюй]] (91-93), Ёулю шаньюйгийн дүү === [[Өмнөд Хүннү]] (48-216) === # [[Би шаньюй]] (48-56) # [[Чюфү ёоуди шаньюй]] (56-57) # [[Ифа Юлүти шаньюй]] (57-59) # [[Шитун Шижү Хоуди шаньюй]] (59-63) # [[Чючү Жюлинди шаньюй]] (63) # [[Хүсе Шижү Хоуди шаньюй]] (63-85) # [[Итү Юлүти шаньюй]] (85-88) # [[Түньтүхэ шаньюй]] (88-93) # [[Аньгүо шаньюй]] (93-94) # [[Шизи шаньюй]] (94-98) # [[Тань шаньюй]] (98-124) # [[Ба шаньюй]] (124-128) # [[Шюли шаньюй]] (128-142) # [[Чэнью шаньюй]] (142-143) # [[Доулоучү шаньюй]] (143-147) # [[Жюйчөр шаньюй]] (147-172) # [[Түтө Руоши Жүжю шаньюй]] (172-178) # [[Хүжөн шаньюй]] (178-179) # [[Чянчү шаньюй]] (179-188) # [[Юфүлуо шаньюй]] (188-195) # [[Хүчүчюань шаньюй]] (195-216) ==[[Сяньби|Сяньби улс]]== # [[Таньшихуай|Таньшихуай хаан]] (156-181) # [[Хэлянь]] (181-182), Таньшихуай хааны хүү. Дайнд амь үрэгдсэн. # [[Цяньмань]] (182-?), Хэлянь хааны хүү. # [[Күйтоу]] (?-210?), Таньшихуай хааны ач хүү. # [[Бүдүгэнь]] (210?-233), Куйтоугийн дүү. # [[Кэбинэн]] (210?-235), угсаа гарал нь тодорхойгүй Сяньбигийн аль нэг аймгийн удирдагч байсан. Хаан ширээг булаан авсан нэгэн. [[Цао Вэй улс|Цао Вэй улсын]] алуурчинд алуулсан. ==[[Нирун улс]]== # [[Мугулюй|Южиулюй Мугульюй]] # [[Чаругуй хан]] # [[Тунугуй хаан|Тунугуй хан]] # [[Бати хаан]] # [[Бисуюань хаан]] # [[Пихоуба хаан]] # [[Веньхети хаан]] # [[Мангэти хаан]] # [[Хэдуохан хаан]] # [[Жарун хаан]], 402-410 # [[Хулюй хаан]], 410-414 # [[Датань хаан]], 414-429 # [[Ути хаан]], 429-444 # [[Тогочин хаан]], 444-450 # [[Ижин хаан]], 450-485 # [[Түлүн хаан]], 485-492 # [[Нагай хаан]], 492-506 # [[Футу хаан]], 506-508 # [[Чуну хаан]], 508-520 # [[Амгай хаан]], 520-552 # [[Поломэн хаан]], 521-524 # [[Тибэд хаан]], 552-553 # [[Дэнжу хаан]], 553 # [[Амаржин хаан]], 553-554 # [[Дэншузи хаан]], 555 == [[Хөх Түрэгийн хаант улс|Түрэгийн хаант улс]] (552-745) == # [[Буман хаан]] (551-552) # [[Иссик хаан]] (552-554) # [[Мукан хаан]] (554-572) # [[Таспар хаан]] (572-581) # [[Амрак|Амрак хаан]] (581) # [[Ишбара хаан]] (581-587) # [[Чоллыг Ябгу Бага хаан]] (587-588) # [[Тулан хаан]] (588-599) === [[Зүүн Түрэг улс]] (599-630) === # [[Киминь хаан]] (599-603) # [[Шиби хаан]] (603-619) # [[Чуло хаан]] (619-620) # [[Сэли хаан]] (620-630) === [[Хожуу Түрэгийн хаант улс]] (682-745) === # [[Элтэрэс хаан]] (682-693) # [[Капаган хаан]] (693-716) # [[Инел хаан]] (716) # [[Билгэ хаан]] (716-734) # [[Ижань хаан]] (734-739) # [[Тэнгри хаан]] (739-741) # [[Кутлук Ябгу хаан]] (741-742) # [[Озмыш тегин]] (742-744) # [[Баймэй хаан]] (744-745) == [[Уйгур улс|Уйгурын хаант улс]] == # [[Кутлук Билгэ Күл хаан|Пэйло]] (744-747) [[Яклакар]] овгийн Хушу ноёны хүү # [[Баянчор хаан]] (747-759), Күл Билгэ хааны хоёр дахь хүү # [[Идигинь хаан]] (759-779), Баянчор хааны хоёр дахь хүү # [[Дуньмохэ хаан]] (780-789), Баянчор хааны хүү Чабыш тэгиний ууган хүү # [[Дулосы хаан]] (789-790), Дуньмохэ хааны хүү # [[Фэнчэн хаан]] (790-795), Дулосы хааны хүү # [[Алп Күтлүк хаан]] (795-805), [[Эдиз]] овгийн жанжин. # [[Күлүг Билгэ хаан]] (805-808) # [[Бао-и хаан]] (808-821) # [[Чүндэ хаан]] (821-824) # [[Жаоли хаан]] (824-832) # [[Жаншинь хаан]] (833-839) # [[Касар хаан]] (839-840) # [[Үже хаан]] (840-846) # [[Энянь хаан]] (846-848) == [[Кидан|Кидан Улс]] == # [[Амбагян|Елюй Амбагян]] (901-926), [[Кидан|Ляо улсын]] Тайзу хаан # [[Яогу|Елюй Яогу]] (926-947), Ляо улсын Тайзун хаан # [[Елюй Уюй]] (947-951), Ляо улсын Шизун хаан # [[Елюй Жин]] (951-969), Ляо улсын Мүзун хаан # [[Елюй Шянь]] (969-982), Ляо улсын Жинзун хаан # [[Елюй Вэньшүнү]] (982-1031), Ляо улсын Шэньзун хаан # [[Елюй Жыгү]] (1031-1055), Ляо улсын Шиньзун хаан # [[Елюй Чала]] (1055-1101), Ляо улсын Даозун хаан # [[Елюй Яньши]] (1101-1125), Ляо улсын Тяньзуоди хаан == [[Хэрэйд|Хэрэйдийн ханлиг]] == # [[Маркуз Буюрук хан]] # [[Сарык хан]] # [[Куржакуз буюруг хан]] # [[Тоорил хан]] (116?-1194; 1198-1203) # [[Эрх Хара]] (1194-1198) # [[Жаха Хамбу|Жаха хамбу]] (1203-1204) == [[Найман|Найманы ханлиг]] == # [[Инанча билгэ хан]] (?-1201) #[[Таян хан]] (1201-1204) # Буюруг хан (1201-1205) # [[Хүчлүг|Хүчүлүг хан]] (1204-1218) == [[Хамаг Монгол|Хамаг Монголын ханлиг]] == # '''[[Хайду (хан)|Хайду хан]] (1080?-1100?)''' # [[Тумбинай сэцэн]] (1100?-1130?) # [[Хабул хан|'''Хабул хан''']] (1130?-1148) # [[Амбагай хан|'''Амбагай хан''']] (1148-?) # [[Хутула хан|'''Хутула хан''']] (?-1160?) # [[Есүхэй баатар|'''Есүхэй баатар''']] (хан?) (1160-1171) # [[Чингис хаан|'''Тэмүжин хан''']] (1189-1206) ==[[Их Монгол Улс]]== 1. '''[[Чингис хаан]]''' ([[1206]]-1227) — 22 жил хаан суув. [[Есүхэй]]н хөвүүн. Их Монгол улсыг үндэслэгч. <br>{{nbsp|5}}[[Тулуй ноён]] (1227-1229) — түр чөлөөний 2 жил хэрэг шийтгэв. [[Чингис хаан]]ы IV хүү.<br>2. '''[[Өгэдэй хаан]]''' (1229-[[1241]]) — 12 жил хаан суув. [[Чингис хаан]]ы III хүү.<br>{{nbsp|5}}Турхан хатан (1241-[[1246]]) — түр чөлөөний 5 жил хэрэг шийтгэв. [[Өгөөдэй хаан]]ы хатан.<br>3. '''[[Гүюг хаан]]''' ([[1246]]-1248) — 3 жил хаан суув. [[Өгөөдэй хаан]]ы ууган хүү.<br>{{nbsp|5}}[[Огул Каймиш хатан]] (1248-1251) — түр чөлөөний 3 жил хэрэг шийтгэв. [[Гүюг хаан]]ы хатан.<br>4. '''[[Мөнх хаан]]''' (1251-1259) — 9 жил хаан суув. [[Тулуй]]н ууган хүү. 5. '''[[Аригбуха хаан]]''' (1260-1264) — Хубилайтай зэрэгцэн хаан болоод эцэстээ ялагдсан. [[Тулуй]]н отгон хүү. 6. [[Хубилай хаан|'''Хубилай цэцэн хаан''']] (1264-1271) - [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] 6 дахь хаан. Монголын төрийн төвийг Хятадад шилжүүлэн нүүлгэв. ===[[Юань Улс]]=== # '''[[Хубилай хаан|Сэцэн (Хубилай) хаан]]''' (1260-1294) — 34 жил хаан суув. [[Тулуй|Тулуйн]] их хатнаас төрсөн 2-р хүү. # '''[[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт (Төмөр) хаан]]''' (1294-1307) — 13 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] ач хөвгүүн. [[Чингим|Чингим тайжын]] отгон хүү. # '''[[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг (Хайсан) хаан]]''' (1307-1311) — 4 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч. # '''[[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт (Аюурбарбад) хаан]]''' (1311-1320) — 9 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч. [[Дармабала|Дармабалын]] отгон хүү, [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] төрсөн дүү. # '''[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн (Шадбал) хаан]]''' (1321-1323) — 4 жил хаан суув. [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] хүү. # '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' (1323-1328) — 5 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч, [[Гамала]] [[Жинь ван|жинь вангийн]] хүү. # '''[[Аригиба хаан]]''' (1328) — 3 сар хаан суув. Есөнтөмөрийн хааны ахмад хөвгүүн # '''[[Хүслэн хаан|Хутагт (Хүслэн) хаан]]''' (1329) — 7 сар хаан суув. [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] ахмад хүү. # '''[[Төвтөмөр хаан|Заяат (Төвтөмөр) хаан]]''' (1328-1329, 1329-1332) — 4 жил хаан суув. [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] 2-р хүү. # '''[[Ринчинбал хаан]]''' (1332) — 40 гаруй хоног хаан суув. [[Хүслэн хаан|Хүслэн хааны]] бага хүү. # '''[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант (Тогоонтөмөр) хаан]]''' (1333-1370) — 38 жил хаан суув. [[Ринчинбал хаан|Ринчинбал хааны]] ах. ==[[Алтан Орд|Зүчийн Улс]]== * [[Бат хан]] (1237-1256), Зүчийн хүү * [[Сартаг]] (1255-1256), Батын хүү * [[Улагчи]] (1257), Бат ханы хүү * [[Бэрх]] (1257-1266), Бат ханы дүү, [[Улагчи|Улагчийг]] хороосон. * [[Мөнхтөмөр]] (1266-1282), Бат ханы ач хүү. * [[Тодмөнх]] (1282—1287), Мөнхтөмөр ханы хүү. * [[Тулабуга]] (1287—1291) * [[Тохта]] (1291—1312) * [[Өзбег]] (1312-1341) * [[Тинибег]] (1341-1342), Өзбег ханы хүү. * [[Жанибег]] (1342—1357), Өзбег ханы дүү, Тинибегийг хороосон. * [[Бердибег]] (1357—1361) * [[Кульпа]] (1359-1360) * [[Наурузбег]] (1360-1361) * Хидырьбек (1361-1362) * Төмөрхожа (1362) * Абдаллах (1362-1370), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Мурид (1362-1367), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Азиз (1367-1369), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * II Жанибек (1369-1370), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Мухаммед Булак (1370-1379), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Тулунбек (1370-1373), (засаг баригч), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Айбек (1373-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Араб шах (1376-1379), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Хаанбек (1375-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Илбани (1373-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Хажи Черкесс (1375-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * [[Урус]] (1376-1378), мөн Цагаан Ордны хан байсан бөгөөд Тохтамышын авга нь байв, ийнхүү Ордуудыг нэгтгэж чаджээ. * [[Тохтамыш]] (1380-1395) * Төмөркутлуг (1396-1401), жинхэнэ захирагч нь [[Эдигу]] * Шадибек * Болд султан * Төмөр (1410-1412) * Желал Ад Дин * Керим Берди * Кебек (Алтан Орд) * Жаббар Берди * Үлүг Мухаммед (1419-1421, 1428-1433) * Давлет Берди * Борак (1422-1427) * Саид Ахмед (1433? - ?) * Хүчүг Мухаммед (1459-1465) * Ахмед (1465-1481) * [[Шейх Ахмед]] (1481-1498, 1499-1502) * Муртаза (1498-1499) [[Зураг:Zuchi.jpg|thumb|400px|Алтан Ордын Улсын хаад]] ====[[Цагаан орд]]==== * [[Орда]] (1226–1251) * [[Кун Куран]] (1251–c.1280) * [[Хүйнчи]] (c.1280–1302) * [[Баян хан]] (1302–1309) * [[Сашибуга]] (1309–1315) * [[Илбасан]] (1315–1320) * Мубарек хожа (1320–1344) * Чимтай (1344–1374) * [[Урус]] (1374–1376) * Тогтакия (1376) * Төмөрмелик (1377) * [[Тохтамыш]] (1377–1378) * Койричак (1378-1399) * Борак (1423-1428) * [[Мухаммед]] (1428-1431) * Мустафа (1431-1446) ''Тус ордыг 1446 онд Абулхаир хаан өөртөө нэгтэгсэн''. == [[Ил Хаант Улс]] == * [[Хүлэгү]] хан (1256-1265) * [[Абаха]] хан (1265-1282) * [[Тэкүдэр|Ахмед Тэкүдэр]] (1282-1284) * [[Аргун]] (1284-1291) * [[Гайхату]] (1291-1295) * [[Байду]] (1295) * [[Газан|Махмуд Газан]] (1295-1304) * [[Өлзийт]] (1304-1316) * [[Абу Саид (Ил Хан улс)|Абу Саид Бахадур]] (Абу саыд Баатар хан) (1316-1335) * [[Арпа Кэүн]] (1335-1336) Арпаг хорлосны дараа, Ил Хан улсын задралын үеэр байгуулагдсан тус бүс нутгийн улсууд өөр өөрсдийн удирдагчдыг хангаар өргөмжилжээ. [[Зураг:Il_Khaan.jpg|thumb|300px|Ил Хаадын Улс]] * [[Муса ил хан|Муса]] (1336-1336) (Багдадын Али Падшахын тоглоомын хан) * [[Мухаммед ил хаан|Мухаммад]] (1336-1338) ([[Жалайр]]ын '''Хасан Бузург''' ноёны тоглоомын хан) * [[Сати Бек ил хан]] (1338-1339) (Чобаныханы тоглоомын хан) * [[Сулейман ил хан|Сулейман]] (1339-1343) (Чобаныханы тоглоомын хан, 1341-1343 онд Сарбадарууд хүлээн зөвшөөрсөн) * [[Жахантөмөр ил хан]] (1339-1340) (Жалайрынханы тоглоомын хан) * [[Ануширван]] (1343-1356) (Чобаныханы тоглоомын хан) * [[II Газан]] (1356-1357) (зөвхөн зоосон дээр л хөрөг нь байсан) ''Зүүн Перс (Хорасан)-ээс ханд өргөмжлөгсөд:" * Тугайтөмөр (1338-1353) (1338-1349 онд Картууд; 1338-1339 ба 1340-1344 онд Жалайрууд; 1338-1341, 1344, 1353 онд Сарбадарууд тус тус хүлээн зөвшөөрсөн) * Лухман (1353-1388) (Тугайтөмөрийн хүү) ==[[Цагадайн улс]]== # [[Цагадай]] 1226-[[1242]] # [[Хара Хүлэгү]] 1242-1246 d. [[1252]] # [[Есөнмөнх]] 1246-1252 # Хархүлэгү (дахин суусан) 1252 # [[Мубарак шах]] 1252-1260 #*[[Ургана]] хатан (засаг баригч) 1252-1260 # [[Алгуй]] 1260-1266 # Мубарак шах (дахин суусан) 1266 # [[Барак (Цагадайн улс)|Барак]] 1266-1270 # [[Никпей]] 1270-1272? # [[Бөхтөмөр]] ?1272-1287 # [[Дува]] 1287-1307 # [[Кунжик]] 1306-1308 # [[Талику]] 1308-1309 # [[Кебек]] 1309 d. 1325 # [[Эсэнбөх]] 1309-?1318 # Кебек (дахин суусан) ?1318-1325 # [[Илжигдэй]] 1325-1329 # [[Дува Төмөр]] 1329-1330 # [[Тармаширин]] 1331-1334 # [[Бузан]] 1334-1335 # [[Чанши]] 1335-1338 # [[Есөнтөмөр хан|Есөнтөмөр]] 1338-?1342 # [[Али султан]] 1342, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] удам. # [[Муххамед Пулад]] 1342-1343 # [[Казань хан|Казань]] 1343-1346 # [[Данишменж]] 1346-1348, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] удам. [[Зураг:Chagadai.jpg|thumb|500px|Цагаадайн Улсын хаад]] ''Цагадайн улс нь баруун (Мавренахр), зүүн [[Могулистан]] гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдсан.'' === [[Мавереннахр]] улсын хаад === # [[Баян Кули]] (1348-1358) # [[Төмөр шах]] (1358) # [[Төглөгтөмөр|Туглугтөмөр]] (Могулистанд 1348-1363) (1358-1363) # [[Ильяс хожа]] (Могулистанд 1363-1368) (1363 -1368) # [[Адил султан]] (1363) # [[Кабул шах]] (1364-1370) # [[Сюргатмишь]] (1370-1384) # [[Махмуд султан (Цагадайн улс)]] (1384-1402) === [[Моголистан|Моголистаны]] хаад (1347-1462) === {| class="wikitable" !Цол !Нэрс !Хаанчлал |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Төглөгтөмөр|Төглөгтөмөр хаан]]<small>تغلق تیمور</small> |1348–1363 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Ильяс хожа]]<small>الیاس خوجہ</small> |1363–1368 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Камар ад-дин]]<small>قمر الدین خان دغلت</small> |1368–1392 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Хизр хожа]]<small>خضر خوجہ</small> |1389–1399 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Шамс-и-жахан]]<small>شمس جہان</small> |1399–1408 |- |''Хаан''<small>خان</small> |Муххамед хан (Моголстаны хаан) <small>محمد خان</small> |1408–1415 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Накш хаан]]<small>نقش جہان</small> |1415–1418 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Увэйс хаан]]<small>اویس خان</small> |1418–1421 ''Эхний удаа'' |- |''Хаан''<small>خان</small> |Шэр Муххамед хаан <small>شیر محمد</small> |1421–1425 |- |''Хаан''<small>خان</small> |Увэйс хаан <small>اویس خان</small> |1425–1429 ''2 дахь удаа'' |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Сатук хаан]]<small>ستوق خان</small> |1429–1434 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[II Эсэнбөх]] <small>ایشان بغا ثانی</small> |1429–1462 |} 1462 оноос тус улс нь '''[[Баруун Моголистан]]''', '''[[Уйгурстан]]''' гэж хоёр хэсэг болж задарсан. Баруун Моголстан нь 1514 оноос нэрээ сольж '''[[Яркендийн хаант улс]]''' болсон. ==== [[Баруун Моголистан Улс|Баруун Моголистаны]] хаад (1462-1514) ==== {| class="wikitable" !Баруун Моголстан !Зүүн Моголстан |- |[[Юнус хаан]] <small>یونس خان</small> 1462–1469 |[[Дост Мухаммед хаан]] <small>دوست محمد خان</small> 1462–1468 |- | |[[Кебек Султан Оглан]] <small>قبق سلطان</small> 1469 |- | colspan="4" |[[Юнус хаан]] <small>یونس خان</small> 1469–1487 |- |[[Махмуд хаан]] <small>محمود خان</small> 1487–1508 |[[Ахмед Алак]] <small>احمد الاچ</small> 1487–1503 |- | |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1503–1508 |- | colspan="4" |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1508–1514 |- |[[Султан Саид хаан]] <small>سلطان سعید خان</small> 1514–1533 |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1514–1548 |- |[[Абд ар Рашид хаан]] <small>عبد الرشید خان</small> 1533–1560 |[[Шах хаан]] <small>شاہ خان</small> 1543–1560 |- |[[Абдул Карим хан(Яркенд)]] <small>عبد الکریم خان</small> 1560–1591 [[Мухаммед султан (Могулстан)]] <small>محمد سلطان</small>1592-1609 [[Шуджа ад-дин Ахмад хаан]] <small>شجاع الدین احمد خان</small> 1609- 1618 |[[Абул Мухаммад хан (Турфан)]] <small>ابوالمحمد خان</small> 1570 [[Сүфи хаан (Турфан)]] <small>خان صُوفِيّ‎</small>1570 |} ==== Яркендийн хаант улсын хаад (1514-1677) ==== ==[[Өгэдэй|Өгэдэйн]] улс (1265-1310) == # [[Хайду|'''Хайду''']] (1265-1301) # [[Чапар]] (1301-1310) ==Умард Юань Улс== # '''[[Аюушридар хаан|Билэгт (Аюушридар) хаан]]''' (1370-1378) — 9 жил хаан суув. [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөрийн]] хүү. # '''[[Төгстөмөр хаан|Усхал (Төгстөмөр) хаан]]''' (1378-1388) — 11 жил хаан суув. [[Аюушридар хаан|Аюушридарын]] дүү. # '''[[Зоригт хаан|Зоригт (Есүдар) хаан]]''' (1389-1391) — 4 жил хаан суув. [[Аригбөх|Аригбөх хааны]] хойчис. # [[Энх хаан]] (1391-1393/94), [[Зоригт хаан|Зоригт хааны]] хүү. [[Алтан товч]] болон [[Мин улсын судар|Мин улсын түүхэнд]] нэр гардаг. # [[Элбэг нигүүлсэгч хаан]] (Нигүүлсэгч цолтой) (1393/94-1399), Аюушридар хааны хүү? # [[Гүнтөмөр хаан]] (1400-1402), [[Элбэг нигүүлсэгч хаан|Элбэг хааны]] хүү? # [[Үгч хашха хаан]] (Гүйличи), [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй]] юмуу [[Аригбөх|Аригбөхийн]] удам гэж үздэг. # [[Өлзийтөмөр хаан]] (Жинхэнэ нэр нь Буяншир) (1403-1412) # [[Дэлбэг хаан]] (1412-1415) # [[Ойрадай хаан]] (1415-1425/1417?) # [[Адай хаан]] (1425-1438), Хасарын удам юмуу Үгч хашха хааны хүү? # [[Тайсун хаан]] Тогтобух (Тогтоабух) (1434-1452), [[Элбэг нигүүлсэгч хаан|Элбэг хааны]] дүү '''Дүүрэнтөмөр Хархуцаг тайж'''ын хүү [[Ажай тайж|Ажай тайжын]] ахмад хөвгүүн. # [[Агваржин хаан]] (Жонон) (1453), [[Тайсун хаан|Тайсун хааны]] дүү эсвэл ойр төрлийн хүн. # [[Эсэн тайш|'''Эсэн хаан''']] - (Тайш) Ойрадуудын захирагч. [[Тогоон тайш|Тогоон тайшийн]] хүү. (1453-1454) # [[Махагүргис хаан]] (Үхэгт хаан цолтой) (1454-1465), Тайсун хааны хүү. # [[Молон хаан]] (1465-1466), Тайсун хааны [[Горлос|Горлосын]] '''Алтайхан''' хатнаас төрсөн. # [[Мандуул хаан]] (1475-1479), [[Ажай тайж|Ажай тайжын]] ойрад хатнаас төрсөн. # [[Батмөнх Даян хаан|'''Батмөнх Даян хаан''']] (Даян хаан цолтой) (1480-1517), [[Баянмөнх жонон|Баянмөнх жононгийн]] хүү. # [[Барсболд хаан]] (Жонон) (1517-1519) # [[Боди Алаг хаан]] (1519-1547) # [[Дарайсүн Гүдэн]] (Гүдэн хаан цолтой) (1547-1557) # [[Түмэн засагт хаан|'''Түмэн засагт хаан''']] (1557-1592) # [[Буян сэцэн хаан]] (Сэцэн хаан цолтой) (1592-1603) # [[Лигдэн хаан]] (Хутагт суут Чингис даймин сэцэн, зүгүүдийг тийн бөгөөд ялгуугч бала чакраварти, дай тайсун, тэнгэрийн тэнгэр, дэлхий дахины хурмаст, алтан хүрдэнийг орчуулагч номын хаан)<ref>"Монгол улсын түүх" УБ., 2003. Гутгаар боть. тал 58</ref> (1604-1634) ==== Хаан суусан байж болзошгүй хүмүүс ==== # [[Муулихай|Муулихай ван]] (1466-1470), Отчигины удам # [[Баянмөнх жонон]] (1470-1472), сүүлд авга өвөг [[Мандуул хаан|Мандуул хаанд]] суудлаа тавьж өгсөн гэж [[Алтан товч|Алтан товчид]] өгүүлдэг. ===Түмэд=== # [[Алтан хан|Алтан хаан]] (1542-1581) # [[Сэнгэдүүрэн хан|Сэнгэдүүрэн сэцэн хаан]] (1582-1586) # [[Намудай сэцэн хаан]] (1586-1607) # [[Бошигт сэцэн хаан]] (1607-1627) ==[[Зүүнгарын хаант улс|Зүүнгарын улс]]== * [[Эрдэнэбаатар хунтайж|'''Эрдэнэ баатар хунтайж''']] (1634-1668), Хархул догшин ноёны хүү. * [[Сэнгэ хунтайж]] (1665-1671), Эрдэнэбаатар хунтайжын хүү. * [[Галдан бошигт хаан|'''Галдан бошигт хаан''']] (1671-1697) * [[Цэвээнравдан|'''Цэвээнравдан''']] '''хаан''' (1697-1727), Сэнгэ хунтайжын хүү. * [[Галданцэрэн хаан|'''Галданцэрэн хаан''']] (1727-1745) * [[Цэвээндоржнамжил]] (1745-1750) * [[Лхамдаржаа]] (1750-1753), Галданцэрэнгийн бага хатнаас төрсөн. * [[Даваач]] (1753-1755), Их Цэрэндондовын удам. ==[[Хошууд]]ын ханлиг == * [[Гүш хаан|Гүүш хан]] '''Төрбайх''' (1642-1655), [[Хасар|Хасарын]] хойчис * '''[[Даян Очир хаан]]''' (1655-1669) * '''[[Гончиг Далай хаан]]''' (1669-1698) *'''[[Ванжил хаан]]''' (1698) * [[Лхазан хаан]] (1698-1717) ==[[Халимагийн хант улс|Халимагийн]] хант улс== * '''[[Хо өрлөг]]''' (?-1644) * [[Шүхэр Дайчин]] (Шихир Дайчин), (1644-1661) * [[Пунцаг хан]] (1661-1669) * '''[[Аюук хан]]'''(Аюук, Аюуки, Аюка), (1669-1724) * [[Цэрэндондог хан]] (1724-1735) * [[Дондог-Омбо хан]] (1735-1741) * [[Дондогдаш хан]] (1741-1761) *'''[[Убаши]] хан''' (Убаш, Уваш, Увш), (1762-1771) ==[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]== *[[Богд хаан]] (1911-1919); (1921-1924) ==Мөн үзэх== *[[Монгол Улсын төрийн тэргүүн]] *[[Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт]] *[[Монгол хаадын ургийн хэлхээ]] ==Эшлэл== <references /> [[Ангилал:Монголын хаан| ]] [[Ангилал:Монгол хан| ]] [[Ангилал:Хаан]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!]] 8e90vkdr4fbq74o1mqaykw3b13se5dz 708582 708580 2022-08-14T08:01:00Z 103.173.255.162 /* Умард Юань Улс */ wikitext text/x-wiki [[Зураг:Guyuk khan's Stamp 1246.jpg|thumb|200px|[[Их Монгол Улс]]ын төрийн тамга]] [[Зураг:Emperoryuandinastycollage.jpg|350px|thumb|[[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] 15 хааны 8-ынх нь зураг]] [[Зураг:Mongol Empire map.gif|350px|thumb|[[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] тэлэлт болон хуваагдлын зураг]] [[Зураг:Ih Mongol Uls.jpg|thumb|400px|Их Монгол Улсын хаад]] [[Зураг:Mongol Ulss.jpg|thumb|500px|Бага хаад]] {{Загвар:Монголын түүх}} Энд '''[[монгол үндэстэн|монгол]] [[хаан|хаад]]''' '''[[хан]]гуудын''' нэр, хаанчилсан он жилийг дурдав. ==[[Хүннү улс]] (МЭӨ 209-МЭ 216 он)== # [[Түмэн шаньюй]] (240-209 он) # [[Модун шаньюй|'''Модун шаньюй''']] (МЭӨ 209-174 он) # [[Лаошан шаньюй]] (МЭӨ 174-161 он) # [[Жюнчэн шаньюй]] (МЭӨ161-126 он) # [[Ичиси шаньюй]] (126-114) # [[Увэй шаньюй]] (114-104) # [[Үшилү шаньюй]] (104-102) # [[Гоулихү шаньюй]] (102-101) # [[Чедихөү шаньюй]] (101-96) # [[Хүлүгү шаньюй]] (96-85) # [[Хуяньди шаньюй]] (85-68) # [[Шюйлюйчюаньчюй шаньюй]] (68-60) # [[Уяньгюйди шаньюй]] (60-58) # [[Хуханье шаньюй]] (58-31) # [[Жижи шаньюй]] (МЭӨ 58-36 он) # [[Фүжүлэй шаньюй]] (31-20) # [[Соусе шаньюй]] (20-12) # [[Чөяа шаньюй]] (12-8) # [[Үжүлю шаньюй]] (МЭӨ 8- МЭ 13) # [[Үлэй шаньюй|Үлэй шаньюй]] (13-18) # [[Юй шаньюй]] (18-46) # [[Удадихоу шаньюй]] (46-46) === [[Умард Хүннү]] (46-93 он) === # [[Пүнү шаньюй]] (46-?) # [[Ёулю шаньюй]] (?-87), Пүнү шаньюйгийн ач хүү # [[Умардын шаньюй]] (88-91), Ёулю шаньюйгийн дүү. Нэр нь түүхэнд бичигдсэнгүй. # [[Юйчужянь шаньюй]] (91-93), Ёулю шаньюйгийн дүү === [[Өмнөд Хүннү]] (48-216) === # [[Би шаньюй]] (48-56) # [[Чюфү ёоуди шаньюй]] (56-57) # [[Ифа Юлүти шаньюй]] (57-59) # [[Шитун Шижү Хоуди шаньюй]] (59-63) # [[Чючү Жюлинди шаньюй]] (63) # [[Хүсе Шижү Хоуди шаньюй]] (63-85) # [[Итү Юлүти шаньюй]] (85-88) # [[Түньтүхэ шаньюй]] (88-93) # [[Аньгүо шаньюй]] (93-94) # [[Шизи шаньюй]] (94-98) # [[Тань шаньюй]] (98-124) # [[Ба шаньюй]] (124-128) # [[Шюли шаньюй]] (128-142) # [[Чэнью шаньюй]] (142-143) # [[Доулоучү шаньюй]] (143-147) # [[Жюйчөр шаньюй]] (147-172) # [[Түтө Руоши Жүжю шаньюй]] (172-178) # [[Хүжөн шаньюй]] (178-179) # [[Чянчү шаньюй]] (179-188) # [[Юфүлуо шаньюй]] (188-195) # [[Хүчүчюань шаньюй]] (195-216) ==[[Сяньби|Сяньби улс]]== # [[Таньшихуай|Таньшихуай хаан]] (156-181) # [[Хэлянь]] (181-182), Таньшихуай хааны хүү. Дайнд амь үрэгдсэн. # [[Цяньмань]] (182-?), Хэлянь хааны хүү. # [[Күйтоу]] (?-210?), Таньшихуай хааны ач хүү. # [[Бүдүгэнь]] (210?-233), Куйтоугийн дүү. # [[Кэбинэн]] (210?-235), угсаа гарал нь тодорхойгүй Сяньбигийн аль нэг аймгийн удирдагч байсан. Хаан ширээг булаан авсан нэгэн. [[Цао Вэй улс|Цао Вэй улсын]] алуурчинд алуулсан. ==[[Нирун улс]]== # [[Мугулюй|Южиулюй Мугульюй]] # [[Чаругуй хан]] # [[Тунугуй хаан|Тунугуй хан]] # [[Бати хаан]] # [[Бисуюань хаан]] # [[Пихоуба хаан]] # [[Веньхети хаан]] # [[Мангэти хаан]] # [[Хэдуохан хаан]] # [[Жарун хаан]], 402-410 # [[Хулюй хаан]], 410-414 # [[Датань хаан]], 414-429 # [[Ути хаан]], 429-444 # [[Тогочин хаан]], 444-450 # [[Ижин хаан]], 450-485 # [[Түлүн хаан]], 485-492 # [[Нагай хаан]], 492-506 # [[Футу хаан]], 506-508 # [[Чуну хаан]], 508-520 # [[Амгай хаан]], 520-552 # [[Поломэн хаан]], 521-524 # [[Тибэд хаан]], 552-553 # [[Дэнжу хаан]], 553 # [[Амаржин хаан]], 553-554 # [[Дэншузи хаан]], 555 == [[Хөх Түрэгийн хаант улс|Түрэгийн хаант улс]] (552-745) == # [[Буман хаан]] (551-552) # [[Иссик хаан]] (552-554) # [[Мукан хаан]] (554-572) # [[Таспар хаан]] (572-581) # [[Амрак|Амрак хаан]] (581) # [[Ишбара хаан]] (581-587) # [[Чоллыг Ябгу Бага хаан]] (587-588) # [[Тулан хаан]] (588-599) === [[Зүүн Түрэг улс]] (599-630) === # [[Киминь хаан]] (599-603) # [[Шиби хаан]] (603-619) # [[Чуло хаан]] (619-620) # [[Сэли хаан]] (620-630) === [[Хожуу Түрэгийн хаант улс]] (682-745) === # [[Элтэрэс хаан]] (682-693) # [[Капаган хаан]] (693-716) # [[Инел хаан]] (716) # [[Билгэ хаан]] (716-734) # [[Ижань хаан]] (734-739) # [[Тэнгри хаан]] (739-741) # [[Кутлук Ябгу хаан]] (741-742) # [[Озмыш тегин]] (742-744) # [[Баймэй хаан]] (744-745) == [[Уйгур улс|Уйгурын хаант улс]] == # [[Кутлук Билгэ Күл хаан|Пэйло]] (744-747) [[Яклакар]] овгийн Хушу ноёны хүү # [[Баянчор хаан]] (747-759), Күл Билгэ хааны хоёр дахь хүү # [[Идигинь хаан]] (759-779), Баянчор хааны хоёр дахь хүү # [[Дуньмохэ хаан]] (780-789), Баянчор хааны хүү Чабыш тэгиний ууган хүү # [[Дулосы хаан]] (789-790), Дуньмохэ хааны хүү # [[Фэнчэн хаан]] (790-795), Дулосы хааны хүү # [[Алп Күтлүк хаан]] (795-805), [[Эдиз]] овгийн жанжин. # [[Күлүг Билгэ хаан]] (805-808) # [[Бао-и хаан]] (808-821) # [[Чүндэ хаан]] (821-824) # [[Жаоли хаан]] (824-832) # [[Жаншинь хаан]] (833-839) # [[Касар хаан]] (839-840) # [[Үже хаан]] (840-846) # [[Энянь хаан]] (846-848) == [[Кидан|Кидан Улс]] == # [[Амбагян|Елюй Амбагян]] (901-926), [[Кидан|Ляо улсын]] Тайзу хаан # [[Яогу|Елюй Яогу]] (926-947), Ляо улсын Тайзун хаан # [[Елюй Уюй]] (947-951), Ляо улсын Шизун хаан # [[Елюй Жин]] (951-969), Ляо улсын Мүзун хаан # [[Елюй Шянь]] (969-982), Ляо улсын Жинзун хаан # [[Елюй Вэньшүнү]] (982-1031), Ляо улсын Шэньзун хаан # [[Елюй Жыгү]] (1031-1055), Ляо улсын Шиньзун хаан # [[Елюй Чала]] (1055-1101), Ляо улсын Даозун хаан # [[Елюй Яньши]] (1101-1125), Ляо улсын Тяньзуоди хаан == [[Хэрэйд|Хэрэйдийн ханлиг]] == # [[Маркуз Буюрук хан]] # [[Сарык хан]] # [[Куржакуз буюруг хан]] # [[Тоорил хан]] (116?-1194; 1198-1203) # [[Эрх Хара]] (1194-1198) # [[Жаха Хамбу|Жаха хамбу]] (1203-1204) == [[Найман|Найманы ханлиг]] == # [[Инанча билгэ хан]] (?-1201) #[[Таян хан]] (1201-1204) # Буюруг хан (1201-1205) # [[Хүчлүг|Хүчүлүг хан]] (1204-1218) == [[Хамаг Монгол|Хамаг Монголын ханлиг]] == # '''[[Хайду (хан)|Хайду хан]] (1080?-1100?)''' # [[Тумбинай сэцэн]] (1100?-1130?) # [[Хабул хан|'''Хабул хан''']] (1130?-1148) # [[Амбагай хан|'''Амбагай хан''']] (1148-?) # [[Хутула хан|'''Хутула хан''']] (?-1160?) # [[Есүхэй баатар|'''Есүхэй баатар''']] (хан?) (1160-1171) # [[Чингис хаан|'''Тэмүжин хан''']] (1189-1206) ==[[Их Монгол Улс]]== 1. '''[[Чингис хаан]]''' ([[1206]]-1227) — 22 жил хаан суув. [[Есүхэй]]н хөвүүн. Их Монгол улсыг үндэслэгч. <br>{{nbsp|5}}[[Тулуй ноён]] (1227-1229) — түр чөлөөний 2 жил хэрэг шийтгэв. [[Чингис хаан]]ы IV хүү.<br>2. '''[[Өгэдэй хаан]]''' (1229-[[1241]]) — 12 жил хаан суув. [[Чингис хаан]]ы III хүү.<br>{{nbsp|5}}Турхан хатан (1241-[[1246]]) — түр чөлөөний 5 жил хэрэг шийтгэв. [[Өгөөдэй хаан]]ы хатан.<br>3. '''[[Гүюг хаан]]''' ([[1246]]-1248) — 3 жил хаан суув. [[Өгөөдэй хаан]]ы ууган хүү.<br>{{nbsp|5}}[[Огул Каймиш хатан]] (1248-1251) — түр чөлөөний 3 жил хэрэг шийтгэв. [[Гүюг хаан]]ы хатан.<br>4. '''[[Мөнх хаан]]''' (1251-1259) — 9 жил хаан суув. [[Тулуй]]н ууган хүү. 5. '''[[Аригбуха хаан]]''' (1260-1264) — Хубилайтай зэрэгцэн хаан болоод эцэстээ ялагдсан. [[Тулуй]]н отгон хүү. 6. [[Хубилай хаан|'''Хубилай цэцэн хаан''']] (1264-1271) - [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] 6 дахь хаан. Монголын төрийн төвийг Хятадад шилжүүлэн нүүлгэв. ===[[Юань Улс]]=== # '''[[Хубилай хаан|Сэцэн (Хубилай) хаан]]''' (1260-1294) — 34 жил хаан суув. [[Тулуй|Тулуйн]] их хатнаас төрсөн 2-р хүү. # '''[[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт (Төмөр) хаан]]''' (1294-1307) — 13 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] ач хөвгүүн. [[Чингим|Чингим тайжын]] отгон хүү. # '''[[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг (Хайсан) хаан]]''' (1307-1311) — 4 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч. # '''[[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт (Аюурбарбад) хаан]]''' (1311-1320) — 9 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч. [[Дармабала|Дармабалын]] отгон хүү, [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] төрсөн дүү. # '''[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн (Шадбал) хаан]]''' (1321-1323) — 4 жил хаан суув. [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] хүү. # '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' (1323-1328) — 5 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч, [[Гамала]] [[Жинь ван|жинь вангийн]] хүү. # '''[[Аригиба хаан]]''' (1328) — 3 сар хаан суув. Есөнтөмөрийн хааны ахмад хөвгүүн # '''[[Хүслэн хаан|Хутагт (Хүслэн) хаан]]''' (1329) — 7 сар хаан суув. [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] ахмад хүү. # '''[[Төвтөмөр хаан|Заяат (Төвтөмөр) хаан]]''' (1328-1329, 1329-1332) — 4 жил хаан суув. [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] 2-р хүү. # '''[[Ринчинбал хаан]]''' (1332) — 40 гаруй хоног хаан суув. [[Хүслэн хаан|Хүслэн хааны]] бага хүү. # '''[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант (Тогоонтөмөр) хаан]]''' (1333-1370) — 38 жил хаан суув. [[Ринчинбал хаан|Ринчинбал хааны]] ах. ==[[Алтан Орд|Зүчийн Улс]]== * [[Бат хан]] (1237-1256), Зүчийн хүү * [[Сартаг]] (1255-1256), Батын хүү * [[Улагчи]] (1257), Бат ханы хүү * [[Бэрх]] (1257-1266), Бат ханы дүү, [[Улагчи|Улагчийг]] хороосон. * [[Мөнхтөмөр]] (1266-1282), Бат ханы ач хүү. * [[Тодмөнх]] (1282—1287), Мөнхтөмөр ханы хүү. * [[Тулабуга]] (1287—1291) * [[Тохта]] (1291—1312) * [[Өзбег]] (1312-1341) * [[Тинибег]] (1341-1342), Өзбег ханы хүү. * [[Жанибег]] (1342—1357), Өзбег ханы дүү, Тинибегийг хороосон. * [[Бердибег]] (1357—1361) * [[Кульпа]] (1359-1360) * [[Наурузбег]] (1360-1361) * Хидырьбек (1361-1362) * Төмөрхожа (1362) * Абдаллах (1362-1370), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Мурид (1362-1367), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Азиз (1367-1369), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * II Жанибек (1369-1370), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Мухаммед Булак (1370-1379), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Тулунбек (1370-1373), (засаг баригч), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Айбек (1373-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Араб шах (1376-1379), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Хаанбек (1375-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Илбани (1373-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Хажи Черкесс (1375-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * [[Урус]] (1376-1378), мөн Цагаан Ордны хан байсан бөгөөд Тохтамышын авга нь байв, ийнхүү Ордуудыг нэгтгэж чаджээ. * [[Тохтамыш]] (1380-1395) * Төмөркутлуг (1396-1401), жинхэнэ захирагч нь [[Эдигу]] * Шадибек * Болд султан * Төмөр (1410-1412) * Желал Ад Дин * Керим Берди * Кебек (Алтан Орд) * Жаббар Берди * Үлүг Мухаммед (1419-1421, 1428-1433) * Давлет Берди * Борак (1422-1427) * Саид Ахмед (1433? - ?) * Хүчүг Мухаммед (1459-1465) * Ахмед (1465-1481) * [[Шейх Ахмед]] (1481-1498, 1499-1502) * Муртаза (1498-1499) [[Зураг:Zuchi.jpg|thumb|400px|Алтан Ордын Улсын хаад]] ====[[Цагаан орд]]==== * [[Орда]] (1226–1251) * [[Кун Куран]] (1251–c.1280) * [[Хүйнчи]] (c.1280–1302) * [[Баян хан]] (1302–1309) * [[Сашибуга]] (1309–1315) * [[Илбасан]] (1315–1320) * Мубарек хожа (1320–1344) * Чимтай (1344–1374) * [[Урус]] (1374–1376) * Тогтакия (1376) * Төмөрмелик (1377) * [[Тохтамыш]] (1377–1378) * Койричак (1378-1399) * Борак (1423-1428) * [[Мухаммед]] (1428-1431) * Мустафа (1431-1446) ''Тус ордыг 1446 онд Абулхаир хаан өөртөө нэгтэгсэн''. == [[Ил Хаант Улс]] == * [[Хүлэгү]] хан (1256-1265) * [[Абаха]] хан (1265-1282) * [[Тэкүдэр|Ахмед Тэкүдэр]] (1282-1284) * [[Аргун]] (1284-1291) * [[Гайхату]] (1291-1295) * [[Байду]] (1295) * [[Газан|Махмуд Газан]] (1295-1304) * [[Өлзийт]] (1304-1316) * [[Абу Саид (Ил Хан улс)|Абу Саид Бахадур]] (Абу саыд Баатар хан) (1316-1335) * [[Арпа Кэүн]] (1335-1336) Арпаг хорлосны дараа, Ил Хан улсын задралын үеэр байгуулагдсан тус бүс нутгийн улсууд өөр өөрсдийн удирдагчдыг хангаар өргөмжилжээ. [[Зураг:Il_Khaan.jpg|thumb|300px|Ил Хаадын Улс]] * [[Муса ил хан|Муса]] (1336-1336) (Багдадын Али Падшахын тоглоомын хан) * [[Мухаммед ил хаан|Мухаммад]] (1336-1338) ([[Жалайр]]ын '''Хасан Бузург''' ноёны тоглоомын хан) * [[Сати Бек ил хан]] (1338-1339) (Чобаныханы тоглоомын хан) * [[Сулейман ил хан|Сулейман]] (1339-1343) (Чобаныханы тоглоомын хан, 1341-1343 онд Сарбадарууд хүлээн зөвшөөрсөн) * [[Жахантөмөр ил хан]] (1339-1340) (Жалайрынханы тоглоомын хан) * [[Ануширван]] (1343-1356) (Чобаныханы тоглоомын хан) * [[II Газан]] (1356-1357) (зөвхөн зоосон дээр л хөрөг нь байсан) ''Зүүн Перс (Хорасан)-ээс ханд өргөмжлөгсөд:" * Тугайтөмөр (1338-1353) (1338-1349 онд Картууд; 1338-1339 ба 1340-1344 онд Жалайрууд; 1338-1341, 1344, 1353 онд Сарбадарууд тус тус хүлээн зөвшөөрсөн) * Лухман (1353-1388) (Тугайтөмөрийн хүү) ==[[Цагадайн улс]]== # [[Цагадай]] 1226-[[1242]] # [[Хара Хүлэгү]] 1242-1246 d. [[1252]] # [[Есөнмөнх]] 1246-1252 # Хархүлэгү (дахин суусан) 1252 # [[Мубарак шах]] 1252-1260 #*[[Ургана]] хатан (засаг баригч) 1252-1260 # [[Алгуй]] 1260-1266 # Мубарак шах (дахин суусан) 1266 # [[Барак (Цагадайн улс)|Барак]] 1266-1270 # [[Никпей]] 1270-1272? # [[Бөхтөмөр]] ?1272-1287 # [[Дува]] 1287-1307 # [[Кунжик]] 1306-1308 # [[Талику]] 1308-1309 # [[Кебек]] 1309 d. 1325 # [[Эсэнбөх]] 1309-?1318 # Кебек (дахин суусан) ?1318-1325 # [[Илжигдэй]] 1325-1329 # [[Дува Төмөр]] 1329-1330 # [[Тармаширин]] 1331-1334 # [[Бузан]] 1334-1335 # [[Чанши]] 1335-1338 # [[Есөнтөмөр хан|Есөнтөмөр]] 1338-?1342 # [[Али султан]] 1342, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] удам. # [[Муххамед Пулад]] 1342-1343 # [[Казань хан|Казань]] 1343-1346 # [[Данишменж]] 1346-1348, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] удам. [[Зураг:Chagadai.jpg|thumb|500px|Цагаадайн Улсын хаад]] ''Цагадайн улс нь баруун (Мавренахр), зүүн [[Могулистан]] гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдсан.'' === [[Мавереннахр]] улсын хаад === # [[Баян Кули]] (1348-1358) # [[Төмөр шах]] (1358) # [[Төглөгтөмөр|Туглугтөмөр]] (Могулистанд 1348-1363) (1358-1363) # [[Ильяс хожа]] (Могулистанд 1363-1368) (1363 -1368) # [[Адил султан]] (1363) # [[Кабул шах]] (1364-1370) # [[Сюргатмишь]] (1370-1384) # [[Махмуд султан (Цагадайн улс)]] (1384-1402) === [[Моголистан|Моголистаны]] хаад (1347-1462) === {| class="wikitable" !Цол !Нэрс !Хаанчлал |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Төглөгтөмөр|Төглөгтөмөр хаан]]<small>تغلق تیمور</small> |1348–1363 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Ильяс хожа]]<small>الیاس خوجہ</small> |1363–1368 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Камар ад-дин]]<small>قمر الدین خان دغلت</small> |1368–1392 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Хизр хожа]]<small>خضر خوجہ</small> |1389–1399 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Шамс-и-жахан]]<small>شمس جہان</small> |1399–1408 |- |''Хаан''<small>خان</small> |Муххамед хан (Моголстаны хаан) <small>محمد خان</small> |1408–1415 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Накш хаан]]<small>نقش جہان</small> |1415–1418 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Увэйс хаан]]<small>اویس خان</small> |1418–1421 ''Эхний удаа'' |- |''Хаан''<small>خان</small> |Шэр Муххамед хаан <small>شیر محمد</small> |1421–1425 |- |''Хаан''<small>خان</small> |Увэйс хаан <small>اویس خان</small> |1425–1429 ''2 дахь удаа'' |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Сатук хаан]]<small>ستوق خان</small> |1429–1434 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[II Эсэнбөх]] <small>ایشان بغا ثانی</small> |1429–1462 |} 1462 оноос тус улс нь '''[[Баруун Моголистан]]''', '''[[Уйгурстан]]''' гэж хоёр хэсэг болж задарсан. Баруун Моголстан нь 1514 оноос нэрээ сольж '''[[Яркендийн хаант улс]]''' болсон. ==== [[Баруун Моголистан Улс|Баруун Моголистаны]] хаад (1462-1514) ==== {| class="wikitable" !Баруун Моголстан !Зүүн Моголстан |- |[[Юнус хаан]] <small>یونس خان</small> 1462–1469 |[[Дост Мухаммед хаан]] <small>دوست محمد خان</small> 1462–1468 |- | |[[Кебек Султан Оглан]] <small>قبق سلطان</small> 1469 |- | colspan="4" |[[Юнус хаан]] <small>یونس خان</small> 1469–1487 |- |[[Махмуд хаан]] <small>محمود خان</small> 1487–1508 |[[Ахмед Алак]] <small>احمد الاچ</small> 1487–1503 |- | |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1503–1508 |- | colspan="4" |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1508–1514 |- |[[Султан Саид хаан]] <small>سلطان سعید خان</small> 1514–1533 |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1514–1548 |- |[[Абд ар Рашид хаан]] <small>عبد الرشید خان</small> 1533–1560 |[[Шах хаан]] <small>شاہ خان</small> 1543–1560 |- |[[Абдул Карим хан(Яркенд)]] <small>عبد الکریم خان</small> 1560–1591 [[Мухаммед султан (Могулстан)]] <small>محمد سلطان</small>1592-1609 [[Шуджа ад-дин Ахмад хаан]] <small>شجاع الدین احمد خان</small> 1609- 1618 |[[Абул Мухаммад хан (Турфан)]] <small>ابوالمحمد خان</small> 1570 [[Сүфи хаан (Турфан)]] <small>خان صُوفِيّ‎</small>1570 |} ==== Яркендийн хаант улсын хаад (1514-1677) ==== ==[[Өгэдэй|Өгэдэйн]] улс (1265-1310) == # [[Хайду|'''Хайду''']] (1265-1301) # [[Чапар]] (1301-1310) ==Умард Юань Улс== <'''Хубилай хааны удам биш хаад'''>. # [[Аюушридар хаан|Билэгт (Аюушридар) хаан]] (1370-1378) — 9 жил хаан суув. [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөрийн]] хүү. # [[Төгстөмөр хаан|Усхал (Төгстөмөр) хаан]] (1378-1388) — 11 жил хаан суув. [[Аюушридар хаан|Аюушридарын]] дүү. # '''[[Зоригт хаан|Зоригт (Есүдар) хаан]]''' (1389-1391) — 4 жил хаан суув. [[Аригбөх|Аригбөх хааны]] хойчис. # '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393/94), [[Зоригт хаан|Зоригт хааны]] хүү. [[Алтан товч]] болон [[Мин улсын судар|Мин улсын түүхэнд]] нэр гардаг. # [[Элбэг нигүүлсэгч хаан]] (Нигүүлсэгч цолтой) (1393/94-1399), Аюушридар хааны хүү? # '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' (1400-1402), [[Элбэг нигүүлсэгч хаан|Элбэг хааны]] хүү? # '''[[Үгч хашха хаан]]''' (Гүйличи), [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй]] юмуу [[Аригбөх|Аригбөхийн]] удам гэж үздэг. # [[Өлзийтөмөр хаан]] (Жинхэнэ нэр нь Буяншир) (1403-1412) # '''[[Дэлбэг хаан]]''' (1412-1415) # '''[[Ойрадай хаан]]''' (1415-1425/1417?) # '''[[Адай хаан]]''' (1425-1438), Хасарын удам юмуу Үгч хашха хааны хүү? # [[Тайсун хаан]] Тогтобух (Тогтоабух) (1434-1452), [[Элбэг нигүүлсэгч хаан|Элбэг хааны]] дүү '''Дүүрэнтөмөр Хархуцаг тайж'''ын хүү [[Ажай тайж|Ажай тайжын]] ахмад хөвгүүн. # [[Агваржин хаан]] (Жонон) (1453), [[Тайсун хаан|Тайсун хааны]] дүү эсвэл ойр төрлийн хүн. # '''[[Эсэн тайш|Эсэн хаан]]''' - (Тайш) Ойрадуудын захирагч. [[Тогоон тайш|Тогоон тайшийн]] хүү. (1453-1454) # [[Махагүргис хаан]] (Үхэгт хаан цолтой) (1454-1465), Тайсун хааны хүү. # [[Молон хаан]] (1465-1466), Тайсун хааны [[Горлос|Горлосын]] '''Алтайхан''' хатнаас төрсөн. # [[Мандуул хаан]] (1475-1479), [[Ажай тайж|Ажай тайжын]] ойрад хатнаас төрсөн. # [[Батмөнх Даян хаан|'''Батмөнх Даян хаан''']] (Даян хаан цолтой) (1480-1517), [[Баянмөнх жонон|Баянмөнх жононгийн]] хүү. # [[Барсболд хаан]] (Жонон) (1517-1519) # [[Боди Алаг хаан]] (1519-1547) # [[Дарайсүн Гүдэн]] (Гүдэн хаан цолтой) (1547-1557) # [[Түмэн засагт хаан|'''Түмэн засагт хаан''']] (1557-1592) # [[Буян сэцэн хаан]] (Сэцэн хаан цолтой) (1592-1603) # [[Лигдэн хаан]] (Хутагт суут Чингис даймин сэцэн, зүгүүдийг тийн бөгөөд ялгуугч бала чакраварти, дай тайсун, тэнгэрийн тэнгэр, дэлхий дахины хурмаст, алтан хүрдэнийг орчуулагч номын хаан)<ref>"Монгол улсын түүх" УБ., 2003. Гутгаар боть. тал 58</ref> (1604-1634) ==== Хаан суусан байж болзошгүй хүмүүс ==== # [[Муулихай|Муулихай ван]] (1466-1470), Отчигины удам # [[Баянмөнх жонон]] (1470-1472), сүүлд авга өвөг [[Мандуул хаан|Мандуул хаанд]] суудлаа тавьж өгсөн гэж [[Алтан товч|Алтан товчид]] өгүүлдэг. ===Түмэд=== # [[Алтан хан|Алтан хаан]] (1542-1581) # [[Сэнгэдүүрэн хан|Сэнгэдүүрэн сэцэн хаан]] (1582-1586) # [[Намудай сэцэн хаан]] (1586-1607) # [[Бошигт сэцэн хаан]] (1607-1627) ==[[Зүүнгарын хаант улс|Зүүнгарын улс]]== * [[Эрдэнэбаатар хунтайж|'''Эрдэнэ баатар хунтайж''']] (1634-1668), Хархул догшин ноёны хүү. * [[Сэнгэ хунтайж]] (1665-1671), Эрдэнэбаатар хунтайжын хүү. * [[Галдан бошигт хаан|'''Галдан бошигт хаан''']] (1671-1697) * [[Цэвээнравдан|'''Цэвээнравдан''']] '''хаан''' (1697-1727), Сэнгэ хунтайжын хүү. * [[Галданцэрэн хаан|'''Галданцэрэн хаан''']] (1727-1745) * [[Цэвээндоржнамжил]] (1745-1750) * [[Лхамдаржаа]] (1750-1753), Галданцэрэнгийн бага хатнаас төрсөн. * [[Даваач]] (1753-1755), Их Цэрэндондовын удам. ==[[Хошууд]]ын ханлиг == * [[Гүш хаан|Гүүш хан]] '''Төрбайх''' (1642-1655), [[Хасар|Хасарын]] хойчис * '''[[Даян Очир хаан]]''' (1655-1669) * '''[[Гончиг Далай хаан]]''' (1669-1698) *'''[[Ванжил хаан]]''' (1698) * [[Лхазан хаан]] (1698-1717) ==[[Халимагийн хант улс|Халимагийн]] хант улс== * '''[[Хо өрлөг]]''' (?-1644) * [[Шүхэр Дайчин]] (Шихир Дайчин), (1644-1661) * [[Пунцаг хан]] (1661-1669) * '''[[Аюук хан]]'''(Аюук, Аюуки, Аюка), (1669-1724) * [[Цэрэндондог хан]] (1724-1735) * [[Дондог-Омбо хан]] (1735-1741) * [[Дондогдаш хан]] (1741-1761) *'''[[Убаши]] хан''' (Убаш, Уваш, Увш), (1762-1771) ==[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]== *[[Богд хаан]] (1911-1919); (1921-1924) ==Мөн үзэх== *[[Монгол Улсын төрийн тэргүүн]] *[[Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт]] *[[Монгол хаадын ургийн хэлхээ]] ==Эшлэл== <references /> [[Ангилал:Монголын хаан| ]] [[Ангилал:Монгол хан| ]] [[Ангилал:Хаан]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!]] hrif5zerjq27ptw7io39cf5ta60srrs 708583 708582 2022-08-14T08:02:31Z 103.173.255.162 /* Умард Юань Улс */ wikitext text/x-wiki [[Зураг:Guyuk khan's Stamp 1246.jpg|thumb|200px|[[Их Монгол Улс]]ын төрийн тамга]] [[Зураг:Emperoryuandinastycollage.jpg|350px|thumb|[[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] 15 хааны 8-ынх нь зураг]] [[Зураг:Mongol Empire map.gif|350px|thumb|[[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] тэлэлт болон хуваагдлын зураг]] [[Зураг:Ih Mongol Uls.jpg|thumb|400px|Их Монгол Улсын хаад]] [[Зураг:Mongol Ulss.jpg|thumb|500px|Бага хаад]] {{Загвар:Монголын түүх}} Энд '''[[монгол үндэстэн|монгол]] [[хаан|хаад]]''' '''[[хан]]гуудын''' нэр, хаанчилсан он жилийг дурдав. ==[[Хүннү улс]] (МЭӨ 209-МЭ 216 он)== # [[Түмэн шаньюй]] (240-209 он) # [[Модун шаньюй|'''Модун шаньюй''']] (МЭӨ 209-174 он) # [[Лаошан шаньюй]] (МЭӨ 174-161 он) # [[Жюнчэн шаньюй]] (МЭӨ161-126 он) # [[Ичиси шаньюй]] (126-114) # [[Увэй шаньюй]] (114-104) # [[Үшилү шаньюй]] (104-102) # [[Гоулихү шаньюй]] (102-101) # [[Чедихөү шаньюй]] (101-96) # [[Хүлүгү шаньюй]] (96-85) # [[Хуяньди шаньюй]] (85-68) # [[Шюйлюйчюаньчюй шаньюй]] (68-60) # [[Уяньгюйди шаньюй]] (60-58) # [[Хуханье шаньюй]] (58-31) # [[Жижи шаньюй]] (МЭӨ 58-36 он) # [[Фүжүлэй шаньюй]] (31-20) # [[Соусе шаньюй]] (20-12) # [[Чөяа шаньюй]] (12-8) # [[Үжүлю шаньюй]] (МЭӨ 8- МЭ 13) # [[Үлэй шаньюй|Үлэй шаньюй]] (13-18) # [[Юй шаньюй]] (18-46) # [[Удадихоу шаньюй]] (46-46) === [[Умард Хүннү]] (46-93 он) === # [[Пүнү шаньюй]] (46-?) # [[Ёулю шаньюй]] (?-87), Пүнү шаньюйгийн ач хүү # [[Умардын шаньюй]] (88-91), Ёулю шаньюйгийн дүү. Нэр нь түүхэнд бичигдсэнгүй. # [[Юйчужянь шаньюй]] (91-93), Ёулю шаньюйгийн дүү === [[Өмнөд Хүннү]] (48-216) === # [[Би шаньюй]] (48-56) # [[Чюфү ёоуди шаньюй]] (56-57) # [[Ифа Юлүти шаньюй]] (57-59) # [[Шитун Шижү Хоуди шаньюй]] (59-63) # [[Чючү Жюлинди шаньюй]] (63) # [[Хүсе Шижү Хоуди шаньюй]] (63-85) # [[Итү Юлүти шаньюй]] (85-88) # [[Түньтүхэ шаньюй]] (88-93) # [[Аньгүо шаньюй]] (93-94) # [[Шизи шаньюй]] (94-98) # [[Тань шаньюй]] (98-124) # [[Ба шаньюй]] (124-128) # [[Шюли шаньюй]] (128-142) # [[Чэнью шаньюй]] (142-143) # [[Доулоучү шаньюй]] (143-147) # [[Жюйчөр шаньюй]] (147-172) # [[Түтө Руоши Жүжю шаньюй]] (172-178) # [[Хүжөн шаньюй]] (178-179) # [[Чянчү шаньюй]] (179-188) # [[Юфүлуо шаньюй]] (188-195) # [[Хүчүчюань шаньюй]] (195-216) ==[[Сяньби|Сяньби улс]]== # [[Таньшихуай|Таньшихуай хаан]] (156-181) # [[Хэлянь]] (181-182), Таньшихуай хааны хүү. Дайнд амь үрэгдсэн. # [[Цяньмань]] (182-?), Хэлянь хааны хүү. # [[Күйтоу]] (?-210?), Таньшихуай хааны ач хүү. # [[Бүдүгэнь]] (210?-233), Куйтоугийн дүү. # [[Кэбинэн]] (210?-235), угсаа гарал нь тодорхойгүй Сяньбигийн аль нэг аймгийн удирдагч байсан. Хаан ширээг булаан авсан нэгэн. [[Цао Вэй улс|Цао Вэй улсын]] алуурчинд алуулсан. ==[[Нирун улс]]== # [[Мугулюй|Южиулюй Мугульюй]] # [[Чаругуй хан]] # [[Тунугуй хаан|Тунугуй хан]] # [[Бати хаан]] # [[Бисуюань хаан]] # [[Пихоуба хаан]] # [[Веньхети хаан]] # [[Мангэти хаан]] # [[Хэдуохан хаан]] # [[Жарун хаан]], 402-410 # [[Хулюй хаан]], 410-414 # [[Датань хаан]], 414-429 # [[Ути хаан]], 429-444 # [[Тогочин хаан]], 444-450 # [[Ижин хаан]], 450-485 # [[Түлүн хаан]], 485-492 # [[Нагай хаан]], 492-506 # [[Футу хаан]], 506-508 # [[Чуну хаан]], 508-520 # [[Амгай хаан]], 520-552 # [[Поломэн хаан]], 521-524 # [[Тибэд хаан]], 552-553 # [[Дэнжу хаан]], 553 # [[Амаржин хаан]], 553-554 # [[Дэншузи хаан]], 555 == [[Хөх Түрэгийн хаант улс|Түрэгийн хаант улс]] (552-745) == # [[Буман хаан]] (551-552) # [[Иссик хаан]] (552-554) # [[Мукан хаан]] (554-572) # [[Таспар хаан]] (572-581) # [[Амрак|Амрак хаан]] (581) # [[Ишбара хаан]] (581-587) # [[Чоллыг Ябгу Бага хаан]] (587-588) # [[Тулан хаан]] (588-599) === [[Зүүн Түрэг улс]] (599-630) === # [[Киминь хаан]] (599-603) # [[Шиби хаан]] (603-619) # [[Чуло хаан]] (619-620) # [[Сэли хаан]] (620-630) === [[Хожуу Түрэгийн хаант улс]] (682-745) === # [[Элтэрэс хаан]] (682-693) # [[Капаган хаан]] (693-716) # [[Инел хаан]] (716) # [[Билгэ хаан]] (716-734) # [[Ижань хаан]] (734-739) # [[Тэнгри хаан]] (739-741) # [[Кутлук Ябгу хаан]] (741-742) # [[Озмыш тегин]] (742-744) # [[Баймэй хаан]] (744-745) == [[Уйгур улс|Уйгурын хаант улс]] == # [[Кутлук Билгэ Күл хаан|Пэйло]] (744-747) [[Яклакар]] овгийн Хушу ноёны хүү # [[Баянчор хаан]] (747-759), Күл Билгэ хааны хоёр дахь хүү # [[Идигинь хаан]] (759-779), Баянчор хааны хоёр дахь хүү # [[Дуньмохэ хаан]] (780-789), Баянчор хааны хүү Чабыш тэгиний ууган хүү # [[Дулосы хаан]] (789-790), Дуньмохэ хааны хүү # [[Фэнчэн хаан]] (790-795), Дулосы хааны хүү # [[Алп Күтлүк хаан]] (795-805), [[Эдиз]] овгийн жанжин. # [[Күлүг Билгэ хаан]] (805-808) # [[Бао-и хаан]] (808-821) # [[Чүндэ хаан]] (821-824) # [[Жаоли хаан]] (824-832) # [[Жаншинь хаан]] (833-839) # [[Касар хаан]] (839-840) # [[Үже хаан]] (840-846) # [[Энянь хаан]] (846-848) == [[Кидан|Кидан Улс]] == # [[Амбагян|Елюй Амбагян]] (901-926), [[Кидан|Ляо улсын]] Тайзу хаан # [[Яогу|Елюй Яогу]] (926-947), Ляо улсын Тайзун хаан # [[Елюй Уюй]] (947-951), Ляо улсын Шизун хаан # [[Елюй Жин]] (951-969), Ляо улсын Мүзун хаан # [[Елюй Шянь]] (969-982), Ляо улсын Жинзун хаан # [[Елюй Вэньшүнү]] (982-1031), Ляо улсын Шэньзун хаан # [[Елюй Жыгү]] (1031-1055), Ляо улсын Шиньзун хаан # [[Елюй Чала]] (1055-1101), Ляо улсын Даозун хаан # [[Елюй Яньши]] (1101-1125), Ляо улсын Тяньзуоди хаан == [[Хэрэйд|Хэрэйдийн ханлиг]] == # [[Маркуз Буюрук хан]] # [[Сарык хан]] # [[Куржакуз буюруг хан]] # [[Тоорил хан]] (116?-1194; 1198-1203) # [[Эрх Хара]] (1194-1198) # [[Жаха Хамбу|Жаха хамбу]] (1203-1204) == [[Найман|Найманы ханлиг]] == # [[Инанча билгэ хан]] (?-1201) #[[Таян хан]] (1201-1204) # Буюруг хан (1201-1205) # [[Хүчлүг|Хүчүлүг хан]] (1204-1218) == [[Хамаг Монгол|Хамаг Монголын ханлиг]] == # '''[[Хайду (хан)|Хайду хан]] (1080?-1100?)''' # [[Тумбинай сэцэн]] (1100?-1130?) # [[Хабул хан|'''Хабул хан''']] (1130?-1148) # [[Амбагай хан|'''Амбагай хан''']] (1148-?) # [[Хутула хан|'''Хутула хан''']] (?-1160?) # [[Есүхэй баатар|'''Есүхэй баатар''']] (хан?) (1160-1171) # [[Чингис хаан|'''Тэмүжин хан''']] (1189-1206) ==[[Их Монгол Улс]]== 1. '''[[Чингис хаан]]''' ([[1206]]-1227) — 22 жил хаан суув. [[Есүхэй]]н хөвүүн. Их Монгол улсыг үндэслэгч. <br>{{nbsp|5}}[[Тулуй ноён]] (1227-1229) — түр чөлөөний 2 жил хэрэг шийтгэв. [[Чингис хаан]]ы IV хүү.<br>2. '''[[Өгэдэй хаан]]''' (1229-[[1241]]) — 12 жил хаан суув. [[Чингис хаан]]ы III хүү.<br>{{nbsp|5}}Турхан хатан (1241-[[1246]]) — түр чөлөөний 5 жил хэрэг шийтгэв. [[Өгөөдэй хаан]]ы хатан.<br>3. '''[[Гүюг хаан]]''' ([[1246]]-1248) — 3 жил хаан суув. [[Өгөөдэй хаан]]ы ууган хүү.<br>{{nbsp|5}}[[Огул Каймиш хатан]] (1248-1251) — түр чөлөөний 3 жил хэрэг шийтгэв. [[Гүюг хаан]]ы хатан.<br>4. '''[[Мөнх хаан]]''' (1251-1259) — 9 жил хаан суув. [[Тулуй]]н ууган хүү. 5. '''[[Аригбуха хаан]]''' (1260-1264) — Хубилайтай зэрэгцэн хаан болоод эцэстээ ялагдсан. [[Тулуй]]н отгон хүү. 6. [[Хубилай хаан|'''Хубилай цэцэн хаан''']] (1264-1271) - [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] 6 дахь хаан. Монголын төрийн төвийг Хятадад шилжүүлэн нүүлгэв. ===[[Юань Улс]]=== # '''[[Хубилай хаан|Сэцэн (Хубилай) хаан]]''' (1260-1294) — 34 жил хаан суув. [[Тулуй|Тулуйн]] их хатнаас төрсөн 2-р хүү. # '''[[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт (Төмөр) хаан]]''' (1294-1307) — 13 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] ач хөвгүүн. [[Чингим|Чингим тайжын]] отгон хүү. # '''[[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг (Хайсан) хаан]]''' (1307-1311) — 4 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч. # '''[[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт (Аюурбарбад) хаан]]''' (1311-1320) — 9 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч. [[Дармабала|Дармабалын]] отгон хүү, [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] төрсөн дүү. # '''[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн (Шадбал) хаан]]''' (1321-1323) — 4 жил хаан суув. [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] хүү. # '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' (1323-1328) — 5 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч, [[Гамала]] [[Жинь ван|жинь вангийн]] хүү. # '''[[Аригиба хаан]]''' (1328) — 3 сар хаан суув. Есөнтөмөрийн хааны ахмад хөвгүүн # '''[[Хүслэн хаан|Хутагт (Хүслэн) хаан]]''' (1329) — 7 сар хаан суув. [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] ахмад хүү. # '''[[Төвтөмөр хаан|Заяат (Төвтөмөр) хаан]]''' (1328-1329, 1329-1332) — 4 жил хаан суув. [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] 2-р хүү. # '''[[Ринчинбал хаан]]''' (1332) — 40 гаруй хоног хаан суув. [[Хүслэн хаан|Хүслэн хааны]] бага хүү. # '''[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант (Тогоонтөмөр) хаан]]''' (1333-1370) — 38 жил хаан суув. [[Ринчинбал хаан|Ринчинбал хааны]] ах. ==[[Алтан Орд|Зүчийн Улс]]== * [[Бат хан]] (1237-1256), Зүчийн хүү * [[Сартаг]] (1255-1256), Батын хүү * [[Улагчи]] (1257), Бат ханы хүү * [[Бэрх]] (1257-1266), Бат ханы дүү, [[Улагчи|Улагчийг]] хороосон. * [[Мөнхтөмөр]] (1266-1282), Бат ханы ач хүү. * [[Тодмөнх]] (1282—1287), Мөнхтөмөр ханы хүү. * [[Тулабуга]] (1287—1291) * [[Тохта]] (1291—1312) * [[Өзбег]] (1312-1341) * [[Тинибег]] (1341-1342), Өзбег ханы хүү. * [[Жанибег]] (1342—1357), Өзбег ханы дүү, Тинибегийг хороосон. * [[Бердибег]] (1357—1361) * [[Кульпа]] (1359-1360) * [[Наурузбег]] (1360-1361) * Хидырьбек (1361-1362) * Төмөрхожа (1362) * Абдаллах (1362-1370), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Мурид (1362-1367), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Азиз (1367-1369), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * II Жанибек (1369-1370), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Мухаммед Булак (1370-1379), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Тулунбек (1370-1373), (засаг баригч), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Айбек (1373-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Араб шах (1376-1379), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Хаанбек (1375-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Илбани (1373-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Хажи Черкесс (1375-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * [[Урус]] (1376-1378), мөн Цагаан Ордны хан байсан бөгөөд Тохтамышын авга нь байв, ийнхүү Ордуудыг нэгтгэж чаджээ. * [[Тохтамыш]] (1380-1395) * Төмөркутлуг (1396-1401), жинхэнэ захирагч нь [[Эдигу]] * Шадибек * Болд султан * Төмөр (1410-1412) * Желал Ад Дин * Керим Берди * Кебек (Алтан Орд) * Жаббар Берди * Үлүг Мухаммед (1419-1421, 1428-1433) * Давлет Берди * Борак (1422-1427) * Саид Ахмед (1433? - ?) * Хүчүг Мухаммед (1459-1465) * Ахмед (1465-1481) * [[Шейх Ахмед]] (1481-1498, 1499-1502) * Муртаза (1498-1499) [[Зураг:Zuchi.jpg|thumb|400px|Алтан Ордын Улсын хаад]] ====[[Цагаан орд]]==== * [[Орда]] (1226–1251) * [[Кун Куран]] (1251–c.1280) * [[Хүйнчи]] (c.1280–1302) * [[Баян хан]] (1302–1309) * [[Сашибуга]] (1309–1315) * [[Илбасан]] (1315–1320) * Мубарек хожа (1320–1344) * Чимтай (1344–1374) * [[Урус]] (1374–1376) * Тогтакия (1376) * Төмөрмелик (1377) * [[Тохтамыш]] (1377–1378) * Койричак (1378-1399) * Борак (1423-1428) * [[Мухаммед]] (1428-1431) * Мустафа (1431-1446) ''Тус ордыг 1446 онд Абулхаир хаан өөртөө нэгтэгсэн''. == [[Ил Хаант Улс]] == * [[Хүлэгү]] хан (1256-1265) * [[Абаха]] хан (1265-1282) * [[Тэкүдэр|Ахмед Тэкүдэр]] (1282-1284) * [[Аргун]] (1284-1291) * [[Гайхату]] (1291-1295) * [[Байду]] (1295) * [[Газан|Махмуд Газан]] (1295-1304) * [[Өлзийт]] (1304-1316) * [[Абу Саид (Ил Хан улс)|Абу Саид Бахадур]] (Абу саыд Баатар хан) (1316-1335) * [[Арпа Кэүн]] (1335-1336) Арпаг хорлосны дараа, Ил Хан улсын задралын үеэр байгуулагдсан тус бүс нутгийн улсууд өөр өөрсдийн удирдагчдыг хангаар өргөмжилжээ. [[Зураг:Il_Khaan.jpg|thumb|300px|Ил Хаадын Улс]] * [[Муса ил хан|Муса]] (1336-1336) (Багдадын Али Падшахын тоглоомын хан) * [[Мухаммед ил хаан|Мухаммад]] (1336-1338) ([[Жалайр]]ын '''Хасан Бузург''' ноёны тоглоомын хан) * [[Сати Бек ил хан]] (1338-1339) (Чобаныханы тоглоомын хан) * [[Сулейман ил хан|Сулейман]] (1339-1343) (Чобаныханы тоглоомын хан, 1341-1343 онд Сарбадарууд хүлээн зөвшөөрсөн) * [[Жахантөмөр ил хан]] (1339-1340) (Жалайрынханы тоглоомын хан) * [[Ануширван]] (1343-1356) (Чобаныханы тоглоомын хан) * [[II Газан]] (1356-1357) (зөвхөн зоосон дээр л хөрөг нь байсан) ''Зүүн Перс (Хорасан)-ээс ханд өргөмжлөгсөд:" * Тугайтөмөр (1338-1353) (1338-1349 онд Картууд; 1338-1339 ба 1340-1344 онд Жалайрууд; 1338-1341, 1344, 1353 онд Сарбадарууд тус тус хүлээн зөвшөөрсөн) * Лухман (1353-1388) (Тугайтөмөрийн хүү) ==[[Цагадайн улс]]== # [[Цагадай]] 1226-[[1242]] # [[Хара Хүлэгү]] 1242-1246 d. [[1252]] # [[Есөнмөнх]] 1246-1252 # Хархүлэгү (дахин суусан) 1252 # [[Мубарак шах]] 1252-1260 #*[[Ургана]] хатан (засаг баригч) 1252-1260 # [[Алгуй]] 1260-1266 # Мубарак шах (дахин суусан) 1266 # [[Барак (Цагадайн улс)|Барак]] 1266-1270 # [[Никпей]] 1270-1272? # [[Бөхтөмөр]] ?1272-1287 # [[Дува]] 1287-1307 # [[Кунжик]] 1306-1308 # [[Талику]] 1308-1309 # [[Кебек]] 1309 d. 1325 # [[Эсэнбөх]] 1309-?1318 # Кебек (дахин суусан) ?1318-1325 # [[Илжигдэй]] 1325-1329 # [[Дува Төмөр]] 1329-1330 # [[Тармаширин]] 1331-1334 # [[Бузан]] 1334-1335 # [[Чанши]] 1335-1338 # [[Есөнтөмөр хан|Есөнтөмөр]] 1338-?1342 # [[Али султан]] 1342, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] удам. # [[Муххамед Пулад]] 1342-1343 # [[Казань хан|Казань]] 1343-1346 # [[Данишменж]] 1346-1348, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] удам. [[Зураг:Chagadai.jpg|thumb|500px|Цагаадайн Улсын хаад]] ''Цагадайн улс нь баруун (Мавренахр), зүүн [[Могулистан]] гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдсан.'' === [[Мавереннахр]] улсын хаад === # [[Баян Кули]] (1348-1358) # [[Төмөр шах]] (1358) # [[Төглөгтөмөр|Туглугтөмөр]] (Могулистанд 1348-1363) (1358-1363) # [[Ильяс хожа]] (Могулистанд 1363-1368) (1363 -1368) # [[Адил султан]] (1363) # [[Кабул шах]] (1364-1370) # [[Сюргатмишь]] (1370-1384) # [[Махмуд султан (Цагадайн улс)]] (1384-1402) === [[Моголистан|Моголистаны]] хаад (1347-1462) === {| class="wikitable" !Цол !Нэрс !Хаанчлал |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Төглөгтөмөр|Төглөгтөмөр хаан]]<small>تغلق تیمور</small> |1348–1363 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Ильяс хожа]]<small>الیاس خوجہ</small> |1363–1368 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Камар ад-дин]]<small>قمر الدین خان دغلت</small> |1368–1392 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Хизр хожа]]<small>خضر خوجہ</small> |1389–1399 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Шамс-и-жахан]]<small>شمس جہان</small> |1399–1408 |- |''Хаан''<small>خان</small> |Муххамед хан (Моголстаны хаан) <small>محمد خان</small> |1408–1415 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Накш хаан]]<small>نقش جہان</small> |1415–1418 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Увэйс хаан]]<small>اویس خان</small> |1418–1421 ''Эхний удаа'' |- |''Хаан''<small>خان</small> |Шэр Муххамед хаан <small>شیر محمد</small> |1421–1425 |- |''Хаан''<small>خان</small> |Увэйс хаан <small>اویس خان</small> |1425–1429 ''2 дахь удаа'' |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Сатук хаан]]<small>ستوق خان</small> |1429–1434 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[II Эсэнбөх]] <small>ایشان بغا ثانی</small> |1429–1462 |} 1462 оноос тус улс нь '''[[Баруун Моголистан]]''', '''[[Уйгурстан]]''' гэж хоёр хэсэг болж задарсан. Баруун Моголстан нь 1514 оноос нэрээ сольж '''[[Яркендийн хаант улс]]''' болсон. ==== [[Баруун Моголистан Улс|Баруун Моголистаны]] хаад (1462-1514) ==== {| class="wikitable" !Баруун Моголстан !Зүүн Моголстан |- |[[Юнус хаан]] <small>یونس خان</small> 1462–1469 |[[Дост Мухаммед хаан]] <small>دوست محمد خان</small> 1462–1468 |- | |[[Кебек Султан Оглан]] <small>قبق سلطان</small> 1469 |- | colspan="4" |[[Юнус хаан]] <small>یونس خان</small> 1469–1487 |- |[[Махмуд хаан]] <small>محمود خان</small> 1487–1508 |[[Ахмед Алак]] <small>احمد الاچ</small> 1487–1503 |- | |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1503–1508 |- | colspan="4" |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1508–1514 |- |[[Султан Саид хаан]] <small>سلطان سعید خان</small> 1514–1533 |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1514–1548 |- |[[Абд ар Рашид хаан]] <small>عبد الرشید خان</small> 1533–1560 |[[Шах хаан]] <small>شاہ خان</small> 1543–1560 |- |[[Абдул Карим хан(Яркенд)]] <small>عبد الکریم خان</small> 1560–1591 [[Мухаммед султан (Могулстан)]] <small>محمد سلطان</small>1592-1609 [[Шуджа ад-дин Ахмад хаан]] <small>شجاع الدین احمد خان</small> 1609- 1618 |[[Абул Мухаммад хан (Турфан)]] <small>ابوالمحمد خان</small> 1570 [[Сүфи хаан (Турфан)]] <small>خان صُوفِيّ‎</small>1570 |} ==== Яркендийн хаант улсын хаад (1514-1677) ==== ==[[Өгэдэй|Өгэдэйн]] улс (1265-1310) == # [[Хайду|'''Хайду''']] (1265-1301) # [[Чапар]] (1301-1310) ==Умард Юань Улс== <'''Хубилай хааны удам биш хаад'''>. # [[Аюушридар хаан|Билэгт (Аюушридар) хаан]] (1370-1378) — 9 жил хаан суув. [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөрийн]] хүү. # [[Төгстөмөр хаан|Усхал (Төгстөмөр) хаан]] (1378-1388) — 11 жил хаан суув. [[Аюушридар хаан|Аюушридарын]] дүү. # '''[[Зоригт хаан|Зоригт (Есүдар) хаан]]''' (1389-1391) — 4 жил хаан суув. [[Аригбөх|Аригбөх хааны]] хойчис. # '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393/94), [[Зоригт хаан|Зоригт хааны]] хүү. [[Алтан товч]] болон [[Мин улсын судар|Мин улсын түүхэнд]] нэр гардаг. # [[Элбэг нигүүлсэгч хаан]] (Нигүүлсэгч цолтой) (1393/94-1399), Аюушридар хааны хүү? # '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' (1400-1402), [[Элбэг нигүүлсэгч хаан|Элбэг хааны]] хүү? # '''[[Үгч хашха хаан]]''' (Гүйличи), [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй]] юмуу [[Аригбөх|Аригбөхийн]] удам гэж үздэг. # [[Өлзийтөмөр хаан]] (Жинхэнэ нэр нь Буяншир) (1403-1412) # '''[[Дэлбэг хаан]]''' (1412-1415) # '''[[Ойрадай хаан]]''' (1415-1425/1417?) # '''[[Адай хаан]]''' (1425-1438), Хасарын удам юмуу Үгч хашха хааны хүү? # [[Тайсун хаан]] Тогтобух (Тогтоабух) (1434-1452), [[Элбэг нигүүлсэгч хаан|Элбэг хааны]] дүү '''Дүүрэнтөмөр Хархуцаг тайж'''ын хүү [[Ажай тайж|Ажай тайжын]] ахмад хөвгүүн. # [[Агваржин хаан]] (Жонон) (1453), [[Тайсун хаан|Тайсун хааны]] дүү эсвэл ойр төрлийн хүн. # '''[[Эсэн тайш|Эсэн хаан]]''' - (Тайш) Ойрадуудын захирагч. [[Тогоон тайш|Тогоон тайшийн]] хүү. (1453-1454) # [[Махагүргис хаан]] (Үхэгт хаан цолтой) (1454-1465), Тайсун хааны хүү. # [[Молон хаан]] (1465-1466), Тайсун хааны [[Горлос|Горлосын]] '''Алтайхан''' хатнаас төрсөн. # [[Мандуул хаан]] (1475-1479), [[Ажай тайж|Ажай тайжын]] ойрад хатнаас төрсөн. # [[Батмөнх Даян хаан]] (Даян хаан цолтой) (1480-1517), [[Баянмөнх жонон|Баянмөнх жононгийн]] хүү. # [[Барсболд хаан]] (Жонон) (1517-1519) # [[Боди Алаг хаан]] (1519-1547) # [[Дарайсүн Гүдэн]] (Гүдэн хаан цолтой) (1547-1557) # [[Түмэн засагт хаан]] (1557-1592) # [[Буян сэцэн хаан]] (Сэцэн хаан цолтой) (1592-1603) # [[Лигдэн хаан]] (Хутагт суут Чингис даймин сэцэн, зүгүүдийг тийн бөгөөд ялгуугч бала чакраварти, дай тайсун, тэнгэрийн тэнгэр, дэлхий дахины хурмаст, алтан хүрдэнийг орчуулагч номын хаан)<ref>"Монгол улсын түүх" УБ., 2003. Гутгаар боть. тал 58</ref> (1604-1634) ==== Хаан суусан байж болзошгүй хүмүүс ==== # [[Муулихай|Муулихай ван]] (1466-1470), Отчигины удам # [[Баянмөнх жонон]] (1470-1472), сүүлд авга өвөг [[Мандуул хаан|Мандуул хаанд]] суудлаа тавьж өгсөн гэж [[Алтан товч|Алтан товчид]] өгүүлдэг. ===Түмэд=== # [[Алтан хан|Алтан хаан]] (1542-1581) # [[Сэнгэдүүрэн хан|Сэнгэдүүрэн сэцэн хаан]] (1582-1586) # [[Намудай сэцэн хаан]] (1586-1607) # [[Бошигт сэцэн хаан]] (1607-1627) ==[[Зүүнгарын хаант улс|Зүүнгарын улс]]== * [[Эрдэнэбаатар хунтайж|'''Эрдэнэ баатар хунтайж''']] (1634-1668), Хархул догшин ноёны хүү. * [[Сэнгэ хунтайж]] (1665-1671), Эрдэнэбаатар хунтайжын хүү. * [[Галдан бошигт хаан|'''Галдан бошигт хаан''']] (1671-1697) * [[Цэвээнравдан|'''Цэвээнравдан''']] '''хаан''' (1697-1727), Сэнгэ хунтайжын хүү. * [[Галданцэрэн хаан|'''Галданцэрэн хаан''']] (1727-1745) * [[Цэвээндоржнамжил]] (1745-1750) * [[Лхамдаржаа]] (1750-1753), Галданцэрэнгийн бага хатнаас төрсөн. * [[Даваач]] (1753-1755), Их Цэрэндондовын удам. ==[[Хошууд]]ын ханлиг == * [[Гүш хаан|Гүүш хан]] '''Төрбайх''' (1642-1655), [[Хасар|Хасарын]] хойчис * '''[[Даян Очир хаан]]''' (1655-1669) * '''[[Гончиг Далай хаан]]''' (1669-1698) *'''[[Ванжил хаан]]''' (1698) * [[Лхазан хаан]] (1698-1717) ==[[Халимагийн хант улс|Халимагийн]] хант улс== * '''[[Хо өрлөг]]''' (?-1644) * [[Шүхэр Дайчин]] (Шихир Дайчин), (1644-1661) * [[Пунцаг хан]] (1661-1669) * '''[[Аюук хан]]'''(Аюук, Аюуки, Аюка), (1669-1724) * [[Цэрэндондог хан]] (1724-1735) * [[Дондог-Омбо хан]] (1735-1741) * [[Дондогдаш хан]] (1741-1761) *'''[[Убаши]] хан''' (Убаш, Уваш, Увш), (1762-1771) ==[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]== *[[Богд хаан]] (1911-1919); (1921-1924) ==Мөн үзэх== *[[Монгол Улсын төрийн тэргүүн]] *[[Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт]] *[[Монгол хаадын ургийн хэлхээ]] ==Эшлэл== <references /> [[Ангилал:Монголын хаан| ]] [[Ангилал:Монгол хан| ]] [[Ангилал:Хаан]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!]] hw1tx2gpeg4d1p7f7gcg7nl6qtpgll8 708584 708583 2022-08-14T08:07:39Z 103.173.255.162 /* Умард Юань Улс */ wikitext text/x-wiki [[Зураг:Guyuk khan's Stamp 1246.jpg|thumb|200px|[[Их Монгол Улс]]ын төрийн тамга]] [[Зураг:Emperoryuandinastycollage.jpg|350px|thumb|[[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] 15 хааны 8-ынх нь зураг]] [[Зураг:Mongol Empire map.gif|350px|thumb|[[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] тэлэлт болон хуваагдлын зураг]] [[Зураг:Ih Mongol Uls.jpg|thumb|400px|Их Монгол Улсын хаад]] [[Зураг:Mongol Ulss.jpg|thumb|500px|Бага хаад]] {{Загвар:Монголын түүх}} Энд '''[[монгол үндэстэн|монгол]] [[хаан|хаад]]''' '''[[хан]]гуудын''' нэр, хаанчилсан он жилийг дурдав. ==[[Хүннү улс]] (МЭӨ 209-МЭ 216 он)== # [[Түмэн шаньюй]] (240-209 он) # [[Модун шаньюй|'''Модун шаньюй''']] (МЭӨ 209-174 он) # [[Лаошан шаньюй]] (МЭӨ 174-161 он) # [[Жюнчэн шаньюй]] (МЭӨ161-126 он) # [[Ичиси шаньюй]] (126-114) # [[Увэй шаньюй]] (114-104) # [[Үшилү шаньюй]] (104-102) # [[Гоулихү шаньюй]] (102-101) # [[Чедихөү шаньюй]] (101-96) # [[Хүлүгү шаньюй]] (96-85) # [[Хуяньди шаньюй]] (85-68) # [[Шюйлюйчюаньчюй шаньюй]] (68-60) # [[Уяньгюйди шаньюй]] (60-58) # [[Хуханье шаньюй]] (58-31) # [[Жижи шаньюй]] (МЭӨ 58-36 он) # [[Фүжүлэй шаньюй]] (31-20) # [[Соусе шаньюй]] (20-12) # [[Чөяа шаньюй]] (12-8) # [[Үжүлю шаньюй]] (МЭӨ 8- МЭ 13) # [[Үлэй шаньюй|Үлэй шаньюй]] (13-18) # [[Юй шаньюй]] (18-46) # [[Удадихоу шаньюй]] (46-46) === [[Умард Хүннү]] (46-93 он) === # [[Пүнү шаньюй]] (46-?) # [[Ёулю шаньюй]] (?-87), Пүнү шаньюйгийн ач хүү # [[Умардын шаньюй]] (88-91), Ёулю шаньюйгийн дүү. Нэр нь түүхэнд бичигдсэнгүй. # [[Юйчужянь шаньюй]] (91-93), Ёулю шаньюйгийн дүү === [[Өмнөд Хүннү]] (48-216) === # [[Би шаньюй]] (48-56) # [[Чюфү ёоуди шаньюй]] (56-57) # [[Ифа Юлүти шаньюй]] (57-59) # [[Шитун Шижү Хоуди шаньюй]] (59-63) # [[Чючү Жюлинди шаньюй]] (63) # [[Хүсе Шижү Хоуди шаньюй]] (63-85) # [[Итү Юлүти шаньюй]] (85-88) # [[Түньтүхэ шаньюй]] (88-93) # [[Аньгүо шаньюй]] (93-94) # [[Шизи шаньюй]] (94-98) # [[Тань шаньюй]] (98-124) # [[Ба шаньюй]] (124-128) # [[Шюли шаньюй]] (128-142) # [[Чэнью шаньюй]] (142-143) # [[Доулоучү шаньюй]] (143-147) # [[Жюйчөр шаньюй]] (147-172) # [[Түтө Руоши Жүжю шаньюй]] (172-178) # [[Хүжөн шаньюй]] (178-179) # [[Чянчү шаньюй]] (179-188) # [[Юфүлуо шаньюй]] (188-195) # [[Хүчүчюань шаньюй]] (195-216) ==[[Сяньби|Сяньби улс]]== # [[Таньшихуай|Таньшихуай хаан]] (156-181) # [[Хэлянь]] (181-182), Таньшихуай хааны хүү. Дайнд амь үрэгдсэн. # [[Цяньмань]] (182-?), Хэлянь хааны хүү. # [[Күйтоу]] (?-210?), Таньшихуай хааны ач хүү. # [[Бүдүгэнь]] (210?-233), Куйтоугийн дүү. # [[Кэбинэн]] (210?-235), угсаа гарал нь тодорхойгүй Сяньбигийн аль нэг аймгийн удирдагч байсан. Хаан ширээг булаан авсан нэгэн. [[Цао Вэй улс|Цао Вэй улсын]] алуурчинд алуулсан. ==[[Нирун улс]]== # [[Мугулюй|Южиулюй Мугульюй]] # [[Чаругуй хан]] # [[Тунугуй хаан|Тунугуй хан]] # [[Бати хаан]] # [[Бисуюань хаан]] # [[Пихоуба хаан]] # [[Веньхети хаан]] # [[Мангэти хаан]] # [[Хэдуохан хаан]] # [[Жарун хаан]], 402-410 # [[Хулюй хаан]], 410-414 # [[Датань хаан]], 414-429 # [[Ути хаан]], 429-444 # [[Тогочин хаан]], 444-450 # [[Ижин хаан]], 450-485 # [[Түлүн хаан]], 485-492 # [[Нагай хаан]], 492-506 # [[Футу хаан]], 506-508 # [[Чуну хаан]], 508-520 # [[Амгай хаан]], 520-552 # [[Поломэн хаан]], 521-524 # [[Тибэд хаан]], 552-553 # [[Дэнжу хаан]], 553 # [[Амаржин хаан]], 553-554 # [[Дэншузи хаан]], 555 == [[Хөх Түрэгийн хаант улс|Түрэгийн хаант улс]] (552-745) == # [[Буман хаан]] (551-552) # [[Иссик хаан]] (552-554) # [[Мукан хаан]] (554-572) # [[Таспар хаан]] (572-581) # [[Амрак|Амрак хаан]] (581) # [[Ишбара хаан]] (581-587) # [[Чоллыг Ябгу Бага хаан]] (587-588) # [[Тулан хаан]] (588-599) === [[Зүүн Түрэг улс]] (599-630) === # [[Киминь хаан]] (599-603) # [[Шиби хаан]] (603-619) # [[Чуло хаан]] (619-620) # [[Сэли хаан]] (620-630) === [[Хожуу Түрэгийн хаант улс]] (682-745) === # [[Элтэрэс хаан]] (682-693) # [[Капаган хаан]] (693-716) # [[Инел хаан]] (716) # [[Билгэ хаан]] (716-734) # [[Ижань хаан]] (734-739) # [[Тэнгри хаан]] (739-741) # [[Кутлук Ябгу хаан]] (741-742) # [[Озмыш тегин]] (742-744) # [[Баймэй хаан]] (744-745) == [[Уйгур улс|Уйгурын хаант улс]] == # [[Кутлук Билгэ Күл хаан|Пэйло]] (744-747) [[Яклакар]] овгийн Хушу ноёны хүү # [[Баянчор хаан]] (747-759), Күл Билгэ хааны хоёр дахь хүү # [[Идигинь хаан]] (759-779), Баянчор хааны хоёр дахь хүү # [[Дуньмохэ хаан]] (780-789), Баянчор хааны хүү Чабыш тэгиний ууган хүү # [[Дулосы хаан]] (789-790), Дуньмохэ хааны хүү # [[Фэнчэн хаан]] (790-795), Дулосы хааны хүү # [[Алп Күтлүк хаан]] (795-805), [[Эдиз]] овгийн жанжин. # [[Күлүг Билгэ хаан]] (805-808) # [[Бао-и хаан]] (808-821) # [[Чүндэ хаан]] (821-824) # [[Жаоли хаан]] (824-832) # [[Жаншинь хаан]] (833-839) # [[Касар хаан]] (839-840) # [[Үже хаан]] (840-846) # [[Энянь хаан]] (846-848) == [[Кидан|Кидан Улс]] == # [[Амбагян|Елюй Амбагян]] (901-926), [[Кидан|Ляо улсын]] Тайзу хаан # [[Яогу|Елюй Яогу]] (926-947), Ляо улсын Тайзун хаан # [[Елюй Уюй]] (947-951), Ляо улсын Шизун хаан # [[Елюй Жин]] (951-969), Ляо улсын Мүзун хаан # [[Елюй Шянь]] (969-982), Ляо улсын Жинзун хаан # [[Елюй Вэньшүнү]] (982-1031), Ляо улсын Шэньзун хаан # [[Елюй Жыгү]] (1031-1055), Ляо улсын Шиньзун хаан # [[Елюй Чала]] (1055-1101), Ляо улсын Даозун хаан # [[Елюй Яньши]] (1101-1125), Ляо улсын Тяньзуоди хаан == [[Хэрэйд|Хэрэйдийн ханлиг]] == # [[Маркуз Буюрук хан]] # [[Сарык хан]] # [[Куржакуз буюруг хан]] # [[Тоорил хан]] (116?-1194; 1198-1203) # [[Эрх Хара]] (1194-1198) # [[Жаха Хамбу|Жаха хамбу]] (1203-1204) == [[Найман|Найманы ханлиг]] == # [[Инанча билгэ хан]] (?-1201) #[[Таян хан]] (1201-1204) # Буюруг хан (1201-1205) # [[Хүчлүг|Хүчүлүг хан]] (1204-1218) == [[Хамаг Монгол|Хамаг Монголын ханлиг]] == # '''[[Хайду (хан)|Хайду хан]] (1080?-1100?)''' # [[Тумбинай сэцэн]] (1100?-1130?) # [[Хабул хан|'''Хабул хан''']] (1130?-1148) # [[Амбагай хан|'''Амбагай хан''']] (1148-?) # [[Хутула хан|'''Хутула хан''']] (?-1160?) # [[Есүхэй баатар|'''Есүхэй баатар''']] (хан?) (1160-1171) # [[Чингис хаан|'''Тэмүжин хан''']] (1189-1206) ==[[Их Монгол Улс]]== 1. '''[[Чингис хаан]]''' ([[1206]]-1227) — 22 жил хаан суув. [[Есүхэй]]н хөвүүн. Их Монгол улсыг үндэслэгч. <br>{{nbsp|5}}[[Тулуй ноён]] (1227-1229) — түр чөлөөний 2 жил хэрэг шийтгэв. [[Чингис хаан]]ы IV хүү.<br>2. '''[[Өгэдэй хаан]]''' (1229-[[1241]]) — 12 жил хаан суув. [[Чингис хаан]]ы III хүү.<br>{{nbsp|5}}Турхан хатан (1241-[[1246]]) — түр чөлөөний 5 жил хэрэг шийтгэв. [[Өгөөдэй хаан]]ы хатан.<br>3. '''[[Гүюг хаан]]''' ([[1246]]-1248) — 3 жил хаан суув. [[Өгөөдэй хаан]]ы ууган хүү.<br>{{nbsp|5}}[[Огул Каймиш хатан]] (1248-1251) — түр чөлөөний 3 жил хэрэг шийтгэв. [[Гүюг хаан]]ы хатан.<br>4. '''[[Мөнх хаан]]''' (1251-1259) — 9 жил хаан суув. [[Тулуй]]н ууган хүү. 5. '''[[Аригбуха хаан]]''' (1260-1264) — Хубилайтай зэрэгцэн хаан болоод эцэстээ ялагдсан. [[Тулуй]]н отгон хүү. 6. [[Хубилай хаан|'''Хубилай цэцэн хаан''']] (1264-1271) - [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] 6 дахь хаан. Монголын төрийн төвийг Хятадад шилжүүлэн нүүлгэв. ===[[Юань Улс]]=== # '''[[Хубилай хаан|Сэцэн (Хубилай) хаан]]''' (1260-1294) — 34 жил хаан суув. [[Тулуй|Тулуйн]] их хатнаас төрсөн 2-р хүү. # '''[[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт (Төмөр) хаан]]''' (1294-1307) — 13 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] ач хөвгүүн. [[Чингим|Чингим тайжын]] отгон хүү. # '''[[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг (Хайсан) хаан]]''' (1307-1311) — 4 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч. # '''[[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт (Аюурбарбад) хаан]]''' (1311-1320) — 9 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч. [[Дармабала|Дармабалын]] отгон хүү, [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] төрсөн дүү. # '''[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн (Шадбал) хаан]]''' (1321-1323) — 4 жил хаан суув. [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] хүү. # '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' (1323-1328) — 5 жил хаан суув. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] гуч, [[Гамала]] [[Жинь ван|жинь вангийн]] хүү. # '''[[Аригиба хаан]]''' (1328) — 3 сар хаан суув. Есөнтөмөрийн хааны ахмад хөвгүүн # '''[[Хүслэн хаан|Хутагт (Хүслэн) хаан]]''' (1329) — 7 сар хаан суув. [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] ахмад хүү. # '''[[Төвтөмөр хаан|Заяат (Төвтөмөр) хаан]]''' (1328-1329, 1329-1332) — 4 жил хаан суув. [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] 2-р хүү. # '''[[Ринчинбал хаан]]''' (1332) — 40 гаруй хоног хаан суув. [[Хүслэн хаан|Хүслэн хааны]] бага хүү. # '''[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант (Тогоонтөмөр) хаан]]''' (1333-1370) — 38 жил хаан суув. [[Ринчинбал хаан|Ринчинбал хааны]] ах. ==[[Алтан Орд|Зүчийн Улс]]== * [[Бат хан]] (1237-1256), Зүчийн хүү * [[Сартаг]] (1255-1256), Батын хүү * [[Улагчи]] (1257), Бат ханы хүү * [[Бэрх]] (1257-1266), Бат ханы дүү, [[Улагчи|Улагчийг]] хороосон. * [[Мөнхтөмөр]] (1266-1282), Бат ханы ач хүү. * [[Тодмөнх]] (1282—1287), Мөнхтөмөр ханы хүү. * [[Тулабуга]] (1287—1291) * [[Тохта]] (1291—1312) * [[Өзбег]] (1312-1341) * [[Тинибег]] (1341-1342), Өзбег ханы хүү. * [[Жанибег]] (1342—1357), Өзбег ханы дүү, Тинибегийг хороосон. * [[Бердибег]] (1357—1361) * [[Кульпа]] (1359-1360) * [[Наурузбег]] (1360-1361) * Хидырьбек (1361-1362) * Төмөрхожа (1362) * Абдаллах (1362-1370), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Мурид (1362-1367), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Азиз (1367-1369), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * II Жанибек (1369-1370), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Мухаммед Булак (1370-1379), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Тулунбек (1370-1373), (засаг баригч), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Айбек (1373-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Араб шах (1376-1379), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Хаанбек (1375-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Илбани (1373-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * Хажи Черкесс (1375-1376), бодитоор бол [[Мамай]] захирч байв * [[Урус]] (1376-1378), мөн Цагаан Ордны хан байсан бөгөөд Тохтамышын авга нь байв, ийнхүү Ордуудыг нэгтгэж чаджээ. * [[Тохтамыш]] (1380-1395) * Төмөркутлуг (1396-1401), жинхэнэ захирагч нь [[Эдигу]] * Шадибек * Болд султан * Төмөр (1410-1412) * Желал Ад Дин * Керим Берди * Кебек (Алтан Орд) * Жаббар Берди * Үлүг Мухаммед (1419-1421, 1428-1433) * Давлет Берди * Борак (1422-1427) * Саид Ахмед (1433? - ?) * Хүчүг Мухаммед (1459-1465) * Ахмед (1465-1481) * [[Шейх Ахмед]] (1481-1498, 1499-1502) * Муртаза (1498-1499) [[Зураг:Zuchi.jpg|thumb|400px|Алтан Ордын Улсын хаад]] ====[[Цагаан орд]]==== * [[Орда]] (1226–1251) * [[Кун Куран]] (1251–c.1280) * [[Хүйнчи]] (c.1280–1302) * [[Баян хан]] (1302–1309) * [[Сашибуга]] (1309–1315) * [[Илбасан]] (1315–1320) * Мубарек хожа (1320–1344) * Чимтай (1344–1374) * [[Урус]] (1374–1376) * Тогтакия (1376) * Төмөрмелик (1377) * [[Тохтамыш]] (1377–1378) * Койричак (1378-1399) * Борак (1423-1428) * [[Мухаммед]] (1428-1431) * Мустафа (1431-1446) ''Тус ордыг 1446 онд Абулхаир хаан өөртөө нэгтэгсэн''. == [[Ил Хаант Улс]] == * [[Хүлэгү]] хан (1256-1265) * [[Абаха]] хан (1265-1282) * [[Тэкүдэр|Ахмед Тэкүдэр]] (1282-1284) * [[Аргун]] (1284-1291) * [[Гайхату]] (1291-1295) * [[Байду]] (1295) * [[Газан|Махмуд Газан]] (1295-1304) * [[Өлзийт]] (1304-1316) * [[Абу Саид (Ил Хан улс)|Абу Саид Бахадур]] (Абу саыд Баатар хан) (1316-1335) * [[Арпа Кэүн]] (1335-1336) Арпаг хорлосны дараа, Ил Хан улсын задралын үеэр байгуулагдсан тус бүс нутгийн улсууд өөр өөрсдийн удирдагчдыг хангаар өргөмжилжээ. [[Зураг:Il_Khaan.jpg|thumb|300px|Ил Хаадын Улс]] * [[Муса ил хан|Муса]] (1336-1336) (Багдадын Али Падшахын тоглоомын хан) * [[Мухаммед ил хаан|Мухаммад]] (1336-1338) ([[Жалайр]]ын '''Хасан Бузург''' ноёны тоглоомын хан) * [[Сати Бек ил хан]] (1338-1339) (Чобаныханы тоглоомын хан) * [[Сулейман ил хан|Сулейман]] (1339-1343) (Чобаныханы тоглоомын хан, 1341-1343 онд Сарбадарууд хүлээн зөвшөөрсөн) * [[Жахантөмөр ил хан]] (1339-1340) (Жалайрынханы тоглоомын хан) * [[Ануширван]] (1343-1356) (Чобаныханы тоглоомын хан) * [[II Газан]] (1356-1357) (зөвхөн зоосон дээр л хөрөг нь байсан) ''Зүүн Перс (Хорасан)-ээс ханд өргөмжлөгсөд:" * Тугайтөмөр (1338-1353) (1338-1349 онд Картууд; 1338-1339 ба 1340-1344 онд Жалайрууд; 1338-1341, 1344, 1353 онд Сарбадарууд тус тус хүлээн зөвшөөрсөн) * Лухман (1353-1388) (Тугайтөмөрийн хүү) ==[[Цагадайн улс]]== # [[Цагадай]] 1226-[[1242]] # [[Хара Хүлэгү]] 1242-1246 d. [[1252]] # [[Есөнмөнх]] 1246-1252 # Хархүлэгү (дахин суусан) 1252 # [[Мубарак шах]] 1252-1260 #*[[Ургана]] хатан (засаг баригч) 1252-1260 # [[Алгуй]] 1260-1266 # Мубарак шах (дахин суусан) 1266 # [[Барак (Цагадайн улс)|Барак]] 1266-1270 # [[Никпей]] 1270-1272? # [[Бөхтөмөр]] ?1272-1287 # [[Дува]] 1287-1307 # [[Кунжик]] 1306-1308 # [[Талику]] 1308-1309 # [[Кебек]] 1309 d. 1325 # [[Эсэнбөх]] 1309-?1318 # Кебек (дахин суусан) ?1318-1325 # [[Илжигдэй]] 1325-1329 # [[Дува Төмөр]] 1329-1330 # [[Тармаширин]] 1331-1334 # [[Бузан]] 1334-1335 # [[Чанши]] 1335-1338 # [[Есөнтөмөр хан|Есөнтөмөр]] 1338-?1342 # [[Али султан]] 1342, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] удам. # [[Муххамед Пулад]] 1342-1343 # [[Казань хан|Казань]] 1343-1346 # [[Данишменж]] 1346-1348, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] удам. [[Зураг:Chagadai.jpg|thumb|500px|Цагаадайн Улсын хаад]] ''Цагадайн улс нь баруун (Мавренахр), зүүн [[Могулистан]] гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдсан.'' === [[Мавереннахр]] улсын хаад === # [[Баян Кули]] (1348-1358) # [[Төмөр шах]] (1358) # [[Төглөгтөмөр|Туглугтөмөр]] (Могулистанд 1348-1363) (1358-1363) # [[Ильяс хожа]] (Могулистанд 1363-1368) (1363 -1368) # [[Адил султан]] (1363) # [[Кабул шах]] (1364-1370) # [[Сюргатмишь]] (1370-1384) # [[Махмуд султан (Цагадайн улс)]] (1384-1402) === [[Моголистан|Моголистаны]] хаад (1347-1462) === {| class="wikitable" !Цол !Нэрс !Хаанчлал |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Төглөгтөмөр|Төглөгтөмөр хаан]]<small>تغلق تیمور</small> |1348–1363 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Ильяс хожа]]<small>الیاس خوجہ</small> |1363–1368 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Камар ад-дин]]<small>قمر الدین خان دغلت</small> |1368–1392 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Хизр хожа]]<small>خضر خوجہ</small> |1389–1399 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Шамс-и-жахан]]<small>شمس جہان</small> |1399–1408 |- |''Хаан''<small>خان</small> |Муххамед хан (Моголстаны хаан) <small>محمد خان</small> |1408–1415 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Накш хаан]]<small>نقش جہان</small> |1415–1418 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Увэйс хаан]]<small>اویس خان</small> |1418–1421 ''Эхний удаа'' |- |''Хаан''<small>خان</small> |Шэр Муххамед хаан <small>شیر محمد</small> |1421–1425 |- |''Хаан''<small>خان</small> |Увэйс хаан <small>اویس خان</small> |1425–1429 ''2 дахь удаа'' |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[Сатук хаан]]<small>ستوق خان</small> |1429–1434 |- |''Хаан''<small>خان</small> |[[II Эсэнбөх]] <small>ایشان بغا ثانی</small> |1429–1462 |} 1462 оноос тус улс нь '''[[Баруун Моголистан]]''', '''[[Уйгурстан]]''' гэж хоёр хэсэг болж задарсан. Баруун Моголстан нь 1514 оноос нэрээ сольж '''[[Яркендийн хаант улс]]''' болсон. ==== [[Баруун Моголистан Улс|Баруун Моголистаны]] хаад (1462-1514) ==== {| class="wikitable" !Баруун Моголстан !Зүүн Моголстан |- |[[Юнус хаан]] <small>یونس خان</small> 1462–1469 |[[Дост Мухаммед хаан]] <small>دوست محمد خان</small> 1462–1468 |- | |[[Кебек Султан Оглан]] <small>قبق سلطان</small> 1469 |- | colspan="4" |[[Юнус хаан]] <small>یونس خان</small> 1469–1487 |- |[[Махмуд хаан]] <small>محمود خان</small> 1487–1508 |[[Ахмед Алак]] <small>احمد الاچ</small> 1487–1503 |- | |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1503–1508 |- | colspan="4" |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1508–1514 |- |[[Султан Саид хаан]] <small>سلطان سعید خان</small> 1514–1533 |[[Мансур хаан]] <small>منصور خان</small> 1514–1548 |- |[[Абд ар Рашид хаан]] <small>عبد الرشید خان</small> 1533–1560 |[[Шах хаан]] <small>شاہ خان</small> 1543–1560 |- |[[Абдул Карим хан(Яркенд)]] <small>عبد الکریم خان</small> 1560–1591 [[Мухаммед султан (Могулстан)]] <small>محمد سلطان</small>1592-1609 [[Шуджа ад-дин Ахмад хаан]] <small>شجاع الدین احمد خان</small> 1609- 1618 |[[Абул Мухаммад хан (Турфан)]] <small>ابوالمحمد خان</small> 1570 [[Сүфи хаан (Турфан)]] <small>خان صُوفِيّ‎</small>1570 |} ==== Яркендийн хаант улсын хаад (1514-1677) ==== ==[[Өгэдэй|Өгэдэйн]] улс (1265-1310) == # [[Хайду|'''Хайду''']] (1265-1301) # [[Чапар]] (1301-1310) ==Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс== <'''Хубилай хааны удам биш хаад'''>. # [[Аюушридар хаан|Билэгт (Аюушридар) хаан]] (1370-1378) — 9 жил хаан суув. Умард Юань Улсны [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөрийн]] хүү. # [[Төгстөмөр хаан|Усхал (Төгстөмөр) хаан]] (1378-1388) — 11 жил хаан суув. Умард Юань Улсны [[Аюушридар хаан|Аюушридарын]] дүү. # '''[[Зоригт хаан|Зоригт (Есүдар) хаан]]''' (1389-1391) — 4 жил хаан суув. [[Аригбөх|Аригбөх хааны]] хойчис. # '''[[Энх хаан]]''' (1391-1393/94), [[Зоригт хаан|Зоригт хааны]] хүү. [[Алтан товч]] болон [[Мин улсын судар|Мин улсын түүхэнд]] нэр гардаг. # [[Элбэг нигүүлсэгч хаан]] (Нигүүлсэгч цолтой) (1393/94-1399), Аюушридар хааны хүү? # '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' (1400-1402), [[Элбэг нигүүлсэгч хаан|Элбэг хааны]] хүү? # '''[[Үгч хашха хаан]]''' (Гүйличи), [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй]] юмуу [[Аригбөх|Аригбөхийн]] удам гэж үздэг. # [[Өлзийтөмөр хаан]] (Жинхэнэ нэр нь Буяншир) (1403-1412) # '''[[Дэлбэг хаан]]''' (1412-1415) # '''[[Ойрадай хаан]]''' (1415-1425/1417?) # '''[[Адай хаан]]''' (1425-1438), Хасарын удам юмуу Үгч хашха хааны хүү? # [[Тайсун хаан]] Тогтобух (Тогтоабух) (1434-1452), [[Элбэг нигүүлсэгч хаан|Элбэг хааны]] дүү '''Дүүрэнтөмөр Хархуцаг тайж'''ын хүү [[Ажай тайж|Ажай тайжын]] ахмад хөвгүүн. # [[Агваржин хаан]] (Жонон) (1453), [[Тайсун хаан|Тайсун хааны]] дүү эсвэл ойр төрлийн хүн. # '''[[Эсэн тайш|Эсэн хаан]]''' - (Тайш) Ойрадуудын захирагч. [[Тогоон тайш|Тогоон тайшийн]] хүү. (1453-1454) # [[Махагүргис хаан]] (Үхэгт хаан цолтой) (1454-1465), Тайсун хааны хүү. # [[Молон хаан]] (1465-1466), Тайсун хааны [[Горлос|Горлосын]] '''Алтайхан''' хатнаас төрсөн. # [[Мандуул хаан]] (1475-1479), [[Ажай тайж|Ажай тайжын]] ойрад хатнаас төрсөн. # [[Батмөнх Даян хаан]] (Даян хаан цолтой) (1480-1517), [[Баянмөнх жонон|Баянмөнх жононгийн]] хүү. # [[Барсболд хаан]] (Жонон) (1517-1519) # [[Боди Алаг хаан]] (1519-1547) # [[Дарайсүн Гүдэн]] (Гүдэн хаан цолтой) (1547-1557) # [[Түмэн засагт хаан]] (1557-1592) # [[Буян сэцэн хаан]] (Сэцэн хаан цолтой) (1592-1603) # [[Лигдэн хаан]] (Хутагт суут Чингис даймин сэцэн, зүгүүдийг тийн бөгөөд ялгуугч бала чакраварти, дай тайсун, тэнгэрийн тэнгэр, дэлхий дахины хурмаст, алтан хүрдэнийг орчуулагч номын хаан)<ref>"Монгол улсын түүх" УБ., 2003. Гутгаар боть. тал 58</ref> (1604-1634) ==== Хаан суусан байж болзошгүй хүмүүс ==== # [[Муулихай|Муулихай ван]] (1466-1470), Отчигины удам # [[Баянмөнх жонон]] (1470-1472), сүүлд авга өвөг [[Мандуул хаан|Мандуул хаанд]] суудлаа тавьж өгсөн гэж [[Алтан товч|Алтан товчид]] өгүүлдэг. ===Түмэд=== # [[Алтан хан|Алтан хаан]] (1542-1581) # [[Сэнгэдүүрэн хан|Сэнгэдүүрэн сэцэн хаан]] (1582-1586) # [[Намудай сэцэн хаан]] (1586-1607) # [[Бошигт сэцэн хаан]] (1607-1627) ==[[Зүүнгарын хаант улс|Зүүнгарын улс]]== * [[Эрдэнэбаатар хунтайж|'''Эрдэнэ баатар хунтайж''']] (1634-1668), Хархул догшин ноёны хүү. * [[Сэнгэ хунтайж]] (1665-1671), Эрдэнэбаатар хунтайжын хүү. * [[Галдан бошигт хаан|'''Галдан бошигт хаан''']] (1671-1697) * [[Цэвээнравдан|'''Цэвээнравдан''']] '''хаан''' (1697-1727), Сэнгэ хунтайжын хүү. * [[Галданцэрэн хаан|'''Галданцэрэн хаан''']] (1727-1745) * [[Цэвээндоржнамжил]] (1745-1750) * [[Лхамдаржаа]] (1750-1753), Галданцэрэнгийн бага хатнаас төрсөн. * [[Даваач]] (1753-1755), Их Цэрэндондовын удам. ==[[Хошууд]]ын ханлиг == * [[Гүш хаан|Гүүш хан]] '''Төрбайх''' (1642-1655), [[Хасар|Хасарын]] хойчис * '''[[Даян Очир хаан]]''' (1655-1669) * '''[[Гончиг Далай хаан]]''' (1669-1698) *'''[[Ванжил хаан]]''' (1698) * [[Лхазан хаан]] (1698-1717) ==[[Халимагийн хант улс|Халимагийн]] хант улс== * '''[[Хо өрлөг]]''' (?-1644) * [[Шүхэр Дайчин]] (Шихир Дайчин), (1644-1661) * [[Пунцаг хан]] (1661-1669) * '''[[Аюук хан]]'''(Аюук, Аюуки, Аюка), (1669-1724) * [[Цэрэндондог хан]] (1724-1735) * [[Дондог-Омбо хан]] (1735-1741) * [[Дондогдаш хан]] (1741-1761) *'''[[Убаши]] хан''' (Убаш, Уваш, Увш), (1762-1771) ==[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]== *[[Богд хаан]] (1911-1919); (1921-1924) ==Мөн үзэх== *[[Монгол Улсын төрийн тэргүүн]] *[[Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт]] *[[Монгол хаадын ургийн хэлхээ]] ==Эшлэл== <references /> [[Ангилал:Монголын хаан| ]] [[Ангилал:Монгол хан| ]] [[Ангилал:Хаан]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!]] auf6o5j0vo0qep3c8ohzm23a3a8wrpf 0 20520 708536 708497 2022-08-13T16:49:49Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name =Элбэг нигүүлсэгч хаан |title =Монголын хаан |reign =1393/1394–1399 |coronation =1393<ref name=":1" /> буюу 1394<ref>Жамба.[[Асрагч нэртийн түүх]], [[Алтан товч|Лу.Алтан товч]]</ref> |othertitles = |full name =Элбэг |predecessor= [[Энх хаан]] |successor =[[Гүнтөмөр хаан]] |queen = Хөвгүүндэй хатан<ref name=":1">Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.106</ref> |consort = [[Өлзий гоо хатан]] |issue = |royal house =[[Боржигин]] |dynasty =[[Умард Юань]] |father =Аюуширидар |mother = |date of birth =1362 |place of birth = |date of death =1399 |place of death = |date of burial = |place of burial = ||image=[[File:Элбэг нигүүлсэгч хаан 1362-1399.jpg|200px]]}} '''Элбэг нигүүлсэгч''' 1362 оны цагаагчин үхэр жил төрж 1399 оны шаргачин туулай жил таалал төгсчээ. 1393/94 оны харагчин тахиа жил хаан ор суусан. Хаан 38 насалжээ. == Намтар == === Гарал үүсэл === Тэрээр [[Энхзоригт хаан]]ы дүү бөгөөд өөрийн ахаа хөнөөж хаан ширээнд суусан гэх «[[Эрдэнийн товч]]» сурвалжид тэмдэглэгдсэн байдаг. Гэвч Монголын зарим түүхчид түүнийг [[Санскрит хэл|санскрит]] нэр нь “Майдарбал” [[Аюушридар хаан|Аюуширидар]]ын хүү гэж үздэг.<ref>[https://www.tuuh.mn/8529/ МОНГОЛЫН ХААН ШИРЭЭГ СОЛОНГОС ЦУСТАЙ]</ref><ref>Буяндэлгэр. The Lineage and Political Situation of the Northern Yuan Khans Before the Middle of the 15th Century, Volume 6, Research on Mongolian History</ref> === Улс төрийн үйл ажиллагаа === Хаан ширээнд заларсны эхний хэдэн жилдээ нигүүлсэнгүй тайван замаар төрөө удирдаж байсан. Иймээс Элбэг хааныг монголын сурвалж бичигт '''Элбэг нигүүлсэнгүй хаан''' гэж бичиж байсан. Түүнийг хаан ширээнд сууж байх үед Мин болон [[Ойрад]]ын хил дээр тулалдаан бослого их болдог байв. Тухайн үед Ойрад болон Боржигин овгийн харилцаа муу байсан. [[Саган сэцэн]]ий бичсэнээр Элбэг хаан өөрийнхөө хийсэн буруу зүйлсийнхээ хариуцлагыг өөрөө хүлээсэн. Элбэг хаан нэг өдөр ан хийж яваад цасан дээр цус тунасан туулайн цусыг хараад “Цас шиг цагаан царайтай, цус шиг улаан хацартай хүүхэн байдаг болов уу?” гэж асуухад Ойрадын Хуухай баатар: ”Хаантан минь ээ! Би тийм үзэсгэлэнтэй эмэгтэйг мэднэ ээ” гэж хэлэхэд хаан: “Тэр үзэсгэлэн гоог хэн гэдэг юм бэ?” гэж асуухад Хуухай баатар: ”Түүнийг харах таны хувьд боломжгүй, хэрэв та үнэхээр үүнийг хүсч байгаа бол би хэлье. Тэр бол таны хүү Дүүрэн Төмөр хун тайжийн эхнэр Өлзий гүнж” гэж хариулахад Элбэг нигүүлсэгч хаан “Хараагүй зүйлийг минь харахад тусалж, хүрээгүй зүйлд минь хүрэхэд туслан мөрөөдлийг минь биелүүлж яг одоо түүнийг авч ир!” гэж Хуухай баатарт зарлиг буулгав. Хуухай баатар гүнж дээр очоод ”Хаан таны үзэсгэлэн гоог харахыг хүсэж байна” гэж хэлэхэд гүнж “Тэнгэр газар хоёр зэрэг ирээ юү дээ? Хаан хүүгийнхээ эхнэрийг харахыг хүслээ гэж үү? Тэр өөрийн хүү Дүүрэн Төмөрийг алах гэж үү? Хаан ёс бус юм бодож байна” гэж хэлүүлэхэд Хаан эдгээр үгсийг үл тоон биечлэн ирж, бэр охиноо үзээд дурлаж, өөрийн хүү Хархүчүг хунтайжийг хороолгож, эхнэр Өлзийтийг нь хvчээр авчээ. Хожмын нэг өдөр Хуухай баатар хааны өргөөнд айраг уухаар ирэхэд хаан байсангүй учир тэрээр хааны гэрийн урд хүлээж байтал Өлзий хатан хүрч ирээд түүнд ”Би хаанд элч явуулсан байгаа, хоёулаа хамт хүлээе, Өргөөнд морилно уу” гэж хэлээд Хуухай баатарыг өргөөнд дагуулан орж архи хундагалаж өгөв. Тэгэхдээ Хуухай баатарын аяганд архи, өөрийнхөө аяганд ус хийж Хуухай баатарыг овжин аргаар согтоов. Хуухай баатарыг согтсон байх зуур өөрийнхөө хувцсыг урж, үс гэзгээ сэгсийлгээд, дээрээсээ цус асгаж хэвтээд, тусламж эрж хашгирчээ. Хаан болон хааны албатууд Хуухайг барьж хороов. Өлзийт хатан: "Эм хүний өшөө ийм байдаг юм, хүүгээ алсан ёсгүй хаан чи билээ" гэх зэргээр хэлсэнд Элбэг хаан буруу хардаж, Хуухайг хилсээр хөнөөснөө ойлгожээ. Тэгээд тэр [[Дөрвөн ойрдын холбоо|Дөрвөн түмнийг]] [[Хуухай даюу|Хуухайн]] хүү Батула Чинсанд мэдүүлж өөрийн охин [[Самур гүнж]]<nowiki/>ээ хатан болгон өгчээ. Дөрвөн түмэн Ойрад гэх тэр бөлгөө. Хэргийн үнэн учрыг мэдсэн [[Батула|'''Батула Чинсан''']] эцгийнхээ өсийг авахаар, [[Үгч хашха хаан|'''Үгч хашха ноён''']] намайг амьд байхад миний зарц Батулад Ойрадыг хуваан захирууллаа гээд уурлан Батулагийн хамтаар цэрэглэн ирж байлдаад, Элбэг Нигүүлсэгч хааныг хөнөөжээ. Энэ тухай Лувсанданзангийн [[Алтан товч|Алтан Товчид]]: "Элбэг хааныг Ойрадын Батула Чинсан ... хороож тэнгэр болгов. Батула чинсан ... эхлэн дөрвөн түмэн Ойрадыг аван харь дайсан болов..." гэжээ. Ийнхvv Элбэг Нигүүлсэгч хааны зүй бус авир Монголд хор болов. :Төрийн хаад суудлаа засаж чадахгүй бол :Түмэн олон гүйдлээ олж чаддагүйг :Элбэг Нигүүлсэгч хааны түүх харуулдаг билээ. '''Элбэг нигүүлсэгч хааны гэм:''' Өөрөөс дүүгийн гэргийг сонждоггүй байтал өөрийн дүүгийн гэргийг сонжсон нэг гэм. Монголчууд эрт цагаас 3 амьтан хорлохыг цээрлэдэг байжээ. Үүнд буга, чоно, туулай. Гэтэл Элбэг нигүүлсэгч хаан чандага буюу туулай алснаар нэг гэм хийсэн буюу тэнгэр нь хаясан гэж үздэг байна. {{s-start}} {{Залгамжлал | өмнө = [[Энх хаан]] | албан_тушаал = [[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] | дараа = [[Гүнтөмөр хаан]] | он = [[1393]]-[[1399]] }} {{end}} ==Эшлэл== [[Ангилал:1362 онд төрсөн]] [[Ангилал:Монголын хаан]] [[Ангилал:1399 онд өнгөрсөн]] p7t8b6p57emcdalvtubfaef47djbmdf 708537 708536 2022-08-13T16:50:07Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name =Элбэг нигүүлсэгч хаан |title =Монголын хаан |reign =1393/1394–1399 |coronation =1393<ref name=":1" /> буюу 1394<ref>Жамба.[[Асрагч нэртийн түүх]], [[Алтан товч|Лу.Алтан товч]]</ref> |othertitles = |full name =Элбэг |predecessor= [[Энх хаан]] |successor =[[Гүнтөмөр хаан]] |queen = Хөвгүүндэй хатан<ref name=":1">Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.106</ref> |consort = [[Өлзий гоо хатан]] |issue = |royal house =[[Боржигин]] |dynasty =[[Умард Юань]] |father =Аюуширидар |mother = |date of birth =1362 |place of birth = |date of death =1399 |place of death = |date of burial = |place of burial = ||image=[[File:Элбэг нигүүлсэгч хаан 1361-1399.jpg|200px]]}} '''Элбэг нигүүлсэгч''' 1362 оны цагаагчин үхэр жил төрж 1399 оны шаргачин туулай жил таалал төгсчээ. 1393/94 оны харагчин тахиа жил хаан ор суусан. Хаан 38 насалжээ. == Намтар == === Гарал үүсэл === Тэрээр [[Энхзоригт хаан]]ы дүү бөгөөд өөрийн ахаа хөнөөж хаан ширээнд суусан гэх «[[Эрдэнийн товч]]» сурвалжид тэмдэглэгдсэн байдаг. Гэвч Монголын зарим түүхчид түүнийг [[Санскрит хэл|санскрит]] нэр нь “Майдарбал” [[Аюушридар хаан|Аюуширидар]]ын хүү гэж үздэг.<ref>[https://www.tuuh.mn/8529/ МОНГОЛЫН ХААН ШИРЭЭГ СОЛОНГОС ЦУСТАЙ]</ref><ref>Буяндэлгэр. The Lineage and Political Situation of the Northern Yuan Khans Before the Middle of the 15th Century, Volume 6, Research on Mongolian History</ref> === Улс төрийн үйл ажиллагаа === Хаан ширээнд заларсны эхний хэдэн жилдээ нигүүлсэнгүй тайван замаар төрөө удирдаж байсан. Иймээс Элбэг хааныг монголын сурвалж бичигт '''Элбэг нигүүлсэнгүй хаан''' гэж бичиж байсан. Түүнийг хаан ширээнд сууж байх үед Мин болон [[Ойрад]]ын хил дээр тулалдаан бослого их болдог байв. Тухайн үед Ойрад болон Боржигин овгийн харилцаа муу байсан. [[Саган сэцэн]]ий бичсэнээр Элбэг хаан өөрийнхөө хийсэн буруу зүйлсийнхээ хариуцлагыг өөрөө хүлээсэн. Элбэг хаан нэг өдөр ан хийж яваад цасан дээр цус тунасан туулайн цусыг хараад “Цас шиг цагаан царайтай, цус шиг улаан хацартай хүүхэн байдаг болов уу?” гэж асуухад Ойрадын Хуухай баатар: ”Хаантан минь ээ! Би тийм үзэсгэлэнтэй эмэгтэйг мэднэ ээ” гэж хэлэхэд хаан: “Тэр үзэсгэлэн гоог хэн гэдэг юм бэ?” гэж асуухад Хуухай баатар: ”Түүнийг харах таны хувьд боломжгүй, хэрэв та үнэхээр үүнийг хүсч байгаа бол би хэлье. Тэр бол таны хүү Дүүрэн Төмөр хун тайжийн эхнэр Өлзий гүнж” гэж хариулахад Элбэг нигүүлсэгч хаан “Хараагүй зүйлийг минь харахад тусалж, хүрээгүй зүйлд минь хүрэхэд туслан мөрөөдлийг минь биелүүлж яг одоо түүнийг авч ир!” гэж Хуухай баатарт зарлиг буулгав. Хуухай баатар гүнж дээр очоод ”Хаан таны үзэсгэлэн гоог харахыг хүсэж байна” гэж хэлэхэд гүнж “Тэнгэр газар хоёр зэрэг ирээ юү дээ? Хаан хүүгийнхээ эхнэрийг харахыг хүслээ гэж үү? Тэр өөрийн хүү Дүүрэн Төмөрийг алах гэж үү? Хаан ёс бус юм бодож байна” гэж хэлүүлэхэд Хаан эдгээр үгсийг үл тоон биечлэн ирж, бэр охиноо үзээд дурлаж, өөрийн хүү Хархүчүг хунтайжийг хороолгож, эхнэр Өлзийтийг нь хvчээр авчээ. Хожмын нэг өдөр Хуухай баатар хааны өргөөнд айраг уухаар ирэхэд хаан байсангүй учир тэрээр хааны гэрийн урд хүлээж байтал Өлзий хатан хүрч ирээд түүнд ”Би хаанд элч явуулсан байгаа, хоёулаа хамт хүлээе, Өргөөнд морилно уу” гэж хэлээд Хуухай баатарыг өргөөнд дагуулан орж архи хундагалаж өгөв. Тэгэхдээ Хуухай баатарын аяганд архи, өөрийнхөө аяганд ус хийж Хуухай баатарыг овжин аргаар согтоов. Хуухай баатарыг согтсон байх зуур өөрийнхөө хувцсыг урж, үс гэзгээ сэгсийлгээд, дээрээсээ цус асгаж хэвтээд, тусламж эрж хашгирчээ. Хаан болон хааны албатууд Хуухайг барьж хороов. Өлзийт хатан: "Эм хүний өшөө ийм байдаг юм, хүүгээ алсан ёсгүй хаан чи билээ" гэх зэргээр хэлсэнд Элбэг хаан буруу хардаж, Хуухайг хилсээр хөнөөснөө ойлгожээ. Тэгээд тэр [[Дөрвөн ойрдын холбоо|Дөрвөн түмнийг]] [[Хуухай даюу|Хуухайн]] хүү Батула Чинсанд мэдүүлж өөрийн охин [[Самур гүнж]]<nowiki/>ээ хатан болгон өгчээ. Дөрвөн түмэн Ойрад гэх тэр бөлгөө. Хэргийн үнэн учрыг мэдсэн [[Батула|'''Батула Чинсан''']] эцгийнхээ өсийг авахаар, [[Үгч хашха хаан|'''Үгч хашха ноён''']] намайг амьд байхад миний зарц Батулад Ойрадыг хуваан захирууллаа гээд уурлан Батулагийн хамтаар цэрэглэн ирж байлдаад, Элбэг Нигүүлсэгч хааныг хөнөөжээ. Энэ тухай Лувсанданзангийн [[Алтан товч|Алтан Товчид]]: "Элбэг хааныг Ойрадын Батула Чинсан ... хороож тэнгэр болгов. Батула чинсан ... эхлэн дөрвөн түмэн Ойрадыг аван харь дайсан болов..." гэжээ. Ийнхvv Элбэг Нигүүлсэгч хааны зүй бус авир Монголд хор болов. :Төрийн хаад суудлаа засаж чадахгүй бол :Түмэн олон гүйдлээ олж чаддагүйг :Элбэг Нигүүлсэгч хааны түүх харуулдаг билээ. '''Элбэг нигүүлсэгч хааны гэм:''' Өөрөөс дүүгийн гэргийг сонждоггүй байтал өөрийн дүүгийн гэргийг сонжсон нэг гэм. Монголчууд эрт цагаас 3 амьтан хорлохыг цээрлэдэг байжээ. Үүнд буга, чоно, туулай. Гэтэл Элбэг нигүүлсэгч хаан чандага буюу туулай алснаар нэг гэм хийсэн буюу тэнгэр нь хаясан гэж үздэг байна. {{s-start}} {{Залгамжлал | өмнө = [[Энх хаан]] | албан_тушаал = [[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] | дараа = [[Гүнтөмөр хаан]] | он = [[1393]]-[[1399]] }} {{end}} ==Эшлэл== [[Ангилал:1362 онд төрсөн]] [[Ангилал:Монголын хаан]] [[Ангилал:1399 онд өнгөрсөн]] gwulr4nn2vz5q3owi0nrw3h58gfkcqp 0 20522 708574 697803 2022-08-14T06:48:35Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name =Адай хаан |title =Монголын хаан |image =[[File:Адай хаан 1400-1438.jpg|200px]] |caption = |reign =1425–1438 |coronation =1425 |othertitles = |full name =Адай |predecessor =[[Дэлбэг хаан]] |successor =[[Тайсун хаан]] |queen = |consort = |issue = |royal house =[[Боржигин]] |dynasty =[[Умард Юань]] |father = |mother = |date of birth =1376 он эсвэл 1390 он |place of birth = |date of death =1438 |place of death = |date of burial = |place of burial = |}} '''Адай хаан''' 1376 он эсвэл 1390 онд төрж, 1438 оны шар морин жил таалал төгсчээ. 1426 оны улаан морин жил хаан ор суусан. Хаан 38 насалжээ. Тэрээр [[Хасар|Хасарын]] угсааны хүн байжээ. Бусад нь түүнийг [[Үгч хашха хаан|Ёлтөмөр хаан]]ы хүү гэж үздэг ба [[Эрдэнийн товч]]ооны тэмдэглэл буруу байна. Түүнийг Монголын түүхийн сурвалжуудад [[Хархуцаг дүүрэнтөмөр хунтайж|Хархуцаг дүүрэнтөмөр хунтайжын]] хөвгүүн [[Ажай тайж]]тай их андуурдаг нь хоёр өөр хүнийг нэг хүн гэж ойлгоход хүрсэн. == Намтар == Адай хаан нь тухайн үед Монголын хамгийн хүчирхэг эрх мэдэлтэн байсан Асуд аймгийн Аругтай тайшийн дэмжлэгтэйгээр 1426 онд Монголын хаан ширээнд суусан. Адай хаан ширээнд суусныхаа дараа Ойрадыг довтлон ялж, толгойлогч нарыг нь хөнөөгөөд, Ойрадын [[Батула|Батула чинсангийн]] эхнэр Самур гүнжийг эхнэрээ болгож, Батулагийн хүү [[Тогоон тайш|Багмуг]] тогоон дор хөмөрч “Тогоон” хэмээх нэр өгөөд зарцлах болжээ. Гэвч Адай хаан Тогооныг эхийн нь хүсэлтээр суллаж, Ойрад руу буцаажээ. Адайг хаан сууж байх хугацаанд төрийн хэргийг үнэн хэрэгтээ Аругтай тайш мэдэж байв. Адай хаан Чингис хааны алтан ургийн бус, түүний дүү Хасарын угсааны хүн байсан нь түүний байр суурийг ийнхүү сул байхад ихээхэн нөлөө үзүүлжээ. Баруун Монголчууд Адай хааныг хаанаа гэж бүрэн дүүрэн хүлээн авсангүй. Адайгийн зарлигаар олзноос мултран Ойрадад буцан ирсэн Багму (Тогоон) Хубилайн угсааны Ажай тайжийн Тогтобух, Агбаржин, Мандуул 3 хөвгүүнийг өөртөө татаж ашиглахыг зорьсон нь амжилттай болжээ. Тэгээд Тогоон 1438 онд Адай хааныг довтолсонд ямар ч сэжиггүй байсан Адай хаан, Аругтай тайш нар ордноосоо зугтаж, улмаар цэргээ цуглуулан эсэргүүцэн байлдсан боловч ялагджээ. Тогооны хүү Эсэн шилдэг цэргээр Аругтайг хөөж тулалдсаар Мон уулын Цагаан нуурын орчим Аругтайг устгажээ. Тогоон, Эсэн, Тогтобух нар Адай хаан, Доржбай жанжин нарын цэргийг бүслэн цохиж эхэлсэн ажээ. Мин улс, Монголын эрх баригч нарын хямрал тэмцлийг ашиглан Адай хаан, Доржбай жанжин нарт хэргэм зэрэг амлаж, Мин улсын гадаад түшмэл болгох гэсэн боловч Адай хаан хүлээж аваагүй. Тэгэхэд Мин улс цэрэг хөдөлгөн Адай, Доржбай нарыг цохиулав. Ойрад, Мин улсын хамтарсан хүчинд цохигдож Доржбай жанжин амь үрэгдсэн. Адай хаан, Тогоонд баригдаад, урьд нь Тогооныг суллан Ойрад руу буцаасан ачийг минь санагтун гэсэн хэдий ч, Тогоон эцгийгээ хөнөөлгөсний өсийг дурдаж, 1438 онд Адайг өчиггүй цаазалжээ. <ref>Ц.Цэрэндорж. Түшээт хан аймаг. МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙН ТАЙЛБАР ТОЛЬ. https://mongoltoli.mn/history/h/323</ref>{{s-start}} {{Залгамжлал | өмнө = [[Ойрадай хаан]] | албан_тушаал = [[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] | дараа = [[Тайсун хаан]] | он = [[1425]]-[[1438]] }} {{end}} == Эшлэл == [[Ангилал:15-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Монголын бага хаан]] [[Ангилал:Умард Юанийн ноёрхогч]] [[Ангилал:14-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1438 онд өнгөрсөн]] dmlnze6189bbnoi3w29tzdd20yoc7qd 708575 708574 2022-08-14T06:50:24Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name =Адай хаан |title =Монголын хаан |image =[[File:Адай хаан 1400-1438.jpg|200px]] |caption = |reign =1425–1438 |coronation =1425 |othertitles = |full name =Адай |predecessor =[[Дэлбэг хаан]] |successor =[[Тайсун хаан]] |queen = |consort = |issue = |royal house =[[Боржигин]] |dynasty =[[Умард Юань]] |father =Ёлтөмөр? |mother = |date of birth =1376 он эсвэл 1390 он |place of birth = |date of death =1438 |place of death = |date of burial = |place of burial = |}} '''Адай хаан''' 1376 он эсвэл 1390 онд төрж, 1438 оны шар морин жил таалал төгсчээ. 1426 оны улаан морин жил хаан ор суусан. Хаан 38 насалжээ. Тэрээр [[Хасар|Хасарын]] угсааны хүн байжээ. Бусад нь түүнийг [[Үгч хашха хаан|Ёлтөмөр хаан]]ы хүү гэж үздэг ба [[Эрдэнийн товч]]ооны тэмдэглэл буруу байна.<ref>東京外国語大学. アジア・アフリカ言語文化研究所-アジア・アフリカ言語文化研究, Issues 27–30, p. 152.</ref><ref>[http://sitemaker.umich.edu/mladjov/files/mongolian_rulers.pdf Mongolian rulers]{{Dead link|date=May 2019 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Түүнийг Монголын түүхийн сурвалжуудад [[Хархуцаг дүүрэнтөмөр хунтайж|Хархуцаг дүүрэнтөмөр хунтайжын]] хөвгүүн [[Ажай тайж]]тай их андуурдаг нь хоёр өөр хүнийг нэг хүн гэж ойлгоход хүрсэн. == Намтар == Адай хаан нь тухайн үед Монголын хамгийн хүчирхэг эрх мэдэлтэн байсан Асуд аймгийн Аругтай тайшийн дэмжлэгтэйгээр 1426 онд Монголын хаан ширээнд суусан. Адай хаан ширээнд суусныхаа дараа Ойрадыг довтлон ялж, толгойлогч нарыг нь хөнөөгөөд, Ойрадын [[Батула|Батула чинсангийн]] эхнэр Самур гүнжийг эхнэрээ болгож, Батулагийн хүү [[Тогоон тайш|Багмуг]] тогоон дор хөмөрч “Тогоон” хэмээх нэр өгөөд зарцлах болжээ. Гэвч Адай хаан Тогооныг эхийн нь хүсэлтээр суллаж, Ойрад руу буцаажээ. Адайг хаан сууж байх хугацаанд төрийн хэргийг үнэн хэрэгтээ Аругтай тайш мэдэж байв. Адай хаан Чингис хааны алтан ургийн бус, түүний дүү Хасарын угсааны хүн байсан нь түүний байр суурийг ийнхүү сул байхад ихээхэн нөлөө үзүүлжээ. Баруун Монголчууд Адай хааныг хаанаа гэж бүрэн дүүрэн хүлээн авсангүй. Адайгийн зарлигаар олзноос мултран Ойрадад буцан ирсэн Багму (Тогоон) Хубилайн угсааны Ажай тайжийн Тогтобух, Агбаржин, Мандуул 3 хөвгүүнийг өөртөө татаж ашиглахыг зорьсон нь амжилттай болжээ. Тэгээд Тогоон 1438 онд Адай хааныг довтолсонд ямар ч сэжиггүй байсан Адай хаан, Аругтай тайш нар ордноосоо зугтаж, улмаар цэргээ цуглуулан эсэргүүцэн байлдсан боловч ялагджээ. Тогооны хүү Эсэн шилдэг цэргээр Аругтайг хөөж тулалдсаар Мон уулын Цагаан нуурын орчим Аругтайг устгажээ. Тогоон, Эсэн, Тогтобух нар Адай хаан, Доржбай жанжин нарын цэргийг бүслэн цохиж эхэлсэн ажээ. Мин улс, Монголын эрх баригч нарын хямрал тэмцлийг ашиглан Адай хаан, Доржбай жанжин нарт хэргэм зэрэг амлаж, Мин улсын гадаад түшмэл болгох гэсэн боловч Адай хаан хүлээж аваагүй. Тэгэхэд Мин улс цэрэг хөдөлгөн Адай, Доржбай нарыг цохиулав. Ойрад, Мин улсын хамтарсан хүчинд цохигдож Доржбай жанжин амь үрэгдсэн. Адай хаан, Тогоонд баригдаад, урьд нь Тогооныг суллан Ойрад руу буцаасан ачийг минь санагтун гэсэн хэдий ч, Тогоон эцгийгээ хөнөөлгөсний өсийг дурдаж, 1438 онд Адайг өчиггүй цаазалжээ. <ref>Ц.Цэрэндорж. Түшээт хан аймаг. МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙН ТАЙЛБАР ТОЛЬ. https://mongoltoli.mn/history/h/323</ref>{{s-start}} {{Залгамжлал | өмнө = [[Ойрадай хаан]] | албан_тушаал = [[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] | дараа = [[Тайсун хаан]] | он = [[1425]]-[[1438]] }} {{end}} == Эшлэл == [[Ангилал:15-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Монголын бага хаан]] [[Ангилал:Умард Юанийн ноёрхогч]] [[Ангилал:14-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1438 онд өнгөрсөн]] 5k25kwzbpnflbl1bog7pz7xop15wo8b 708576 708575 2022-08-14T06:51:27Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name =Адай хаан |title =Монголын хаан |image =[[File:Адай хаан 1400-1438.jpg|200px]] |caption = |reign =1425–1438 |coronation =1425 |othertitles = |full name =Адай |predecessor =[[Дэлбэг хаан]] |successor =[[Тайсун хаан]] |queen = |consort = |issue = |royal house =[[Боржигин]] |dynasty =[[Умард Юань]] |father =Ёлтөмөр? |mother = |date of birth =1376 он эсвэл 1390 он |place of birth = |date of death =1438 |place of death = |date of burial = |place of burial = |}} '''Адай хаан''' 1376 он эсвэл 1390 онд төрж, 1438 оны шар морин жил таалал төгсчээ. 1426 оны улаан морин жил хаан ор суусан. Хаан 38 насалжээ. Тэрээр [[Хасар|Хасарын]] угсааны хүн байжээ. Бусад нь түүнийг [[Үгч хашха хаан|Ёлтөмөр хаан]]ы хүү гэж үздэг ба [[Эрдэнийн товч]]ооны тэмдэглэл буруу байна.<ref>東京外国語大学. アジア・アフリカ言語文化研究所-アジア・アフリカ言語文化研究, Issues 27–30, p. 152.</ref><ref>[http://sitemaker.umich.edu/mladjov/files/mongolian_rulers.pdf Mongolian rulers]{{Dead link|date=May 2019 |bot=InternetArchiveBot}}</ref> Түүнийг Монголын түүхийн сурвалжуудад [[Хархуцаг дүүрэнтөмөр хунтайж|Хархуцаг дүүрэнтөмөр хунтайжын]] хөвгүүн [[Ажай тайж]]тай их андуурдаг нь хоёр өөр хүнийг нэг хүн гэж ойлгоход хүрсэн. == Намтар == Адай хаан нь тухайн үед Монголын хамгийн хүчирхэг эрх мэдэлтэн байсан Асуд аймгийн Аругтай тайшийн дэмжлэгтэйгээр 1426 онд Монголын хаан ширээнд суусан. Адай хаан ширээнд суусныхаа дараа Ойрадыг довтлон ялж, толгойлогч нарыг нь хөнөөгөөд, Ойрадын [[Батула|Батула чинсангийн]] эхнэр Самур гүнжийг эхнэрээ болгож, Батулагийн хүү [[Тогоон тайш|Багмуг]] тогоон дор хөмөрч “Тогоон” хэмээх нэр өгөөд зарцлах болжээ. Гэвч Адай хаан Тогооныг эхийн нь хүсэлтээр суллаж, Ойрад руу буцаажээ. Адайг хаан сууж байх хугацаанд төрийн хэргийг үнэн хэрэгтээ Аругтай тайш мэдэж байв. Адай хаан Чингис хааны алтан ургийн бус, түүний дүү Хасарын угсааны хүн байсан нь түүний байр суурийг ийнхүү сул байхад ихээхэн нөлөө үзүүлжээ. Баруун Монголчууд Адай хааныг хаанаа гэж бүрэн дүүрэн хүлээн авсангүй. Адайгийн зарлигаар олзноос мултран Ойрадад буцан ирсэн Багму (Тогоон) Хубилайн угсааны Ажай тайжийн Тогтобух, Агбаржин, Мандуул 3 хөвгүүнийг өөртөө татаж ашиглахыг зорьсон нь амжилттай болжээ. Тэгээд Тогоон 1438 онд Адай хааныг довтолсонд ямар ч сэжиггүй байсан Адай хаан, Аругтай тайш нар ордноосоо зугтаж, улмаар цэргээ цуглуулан эсэргүүцэн байлдсан боловч ялагджээ. Тогооны хүү Эсэн шилдэг цэргээр Аругтайг хөөж тулалдсаар Мон уулын Цагаан нуурын орчим Аругтайг устгажээ. Тогоон, Эсэн, Тогтобух нар Адай хаан, Доржбай жанжин нарын цэргийг бүслэн цохиж эхэлсэн ажээ. Мин улс, Монголын эрх баригч нарын хямрал тэмцлийг ашиглан Адай хаан, Доржбай жанжин нарт хэргэм зэрэг амлаж, Мин улсын гадаад түшмэл болгох гэсэн боловч Адай хаан хүлээж аваагүй. Тэгэхэд Мин улс цэрэг хөдөлгөн Адай, Доржбай нарыг цохиулав. Ойрад, Мин улсын хамтарсан хүчинд цохигдож Доржбай жанжин амь үрэгдсэн. Адай хаан, Тогоонд баригдаад, урьд нь Тогооныг суллан Ойрад руу буцаасан ачийг минь санагтун гэсэн хэдий ч, Тогоон эцгийгээ хөнөөлгөсний өсийг дурдаж, 1438 онд Адайг өчиггүй цаазалжээ. <ref>Ц.Цэрэндорж. Түшээт хан аймаг. МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙН ТАЙЛБАР ТОЛЬ. https://mongoltoli.mn/history/h/323</ref>{{s-start}} {{Залгамжлал | өмнө = [[Ойрадай хаан]] | албан_тушаал = [[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] | дараа = [[Тайсун хаан]] | он = [[1425]]-[[1438]] }} {{end}} == Эшлэл == [[Ангилал:15-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Монголын бага хаан]] [[Ангилал:Умард Юанийн ноёрхогч]] [[Ангилал:14-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1438 онд өнгөрсөн]] 31yzbj9at316lmpezw2t2h13f3w70ag 0 20525 708577 702491 2022-08-14T07:04:45Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name =Дэлбэг хаан |title =Монголын хаан |image =[[File:Дэлбэг хаан 1395-1415.jpg|200px]] |caption = |reign =1412-1415 |coronation =1415 |othertitles = |full name =Дэлбэг |predecessor = [[Өлзийтөмөр хаан]] |successor = [[Адай хаан]] |queen = |consort = |issue = |royal house =[[Боржигин]] |dynasty =[[Умард Юань Улс]] |father =[[Өлзийтөмөр хаан]] |mother = |date of birth =1395 |place of birth = |date of death =1415 |place of death = |date of burial = |place of burial = |}} '''Дэлбэг хаан''' нь 1395 оны хөхөгчин гахай жил төрж, 1415 оны цагаан туулай жил таалал төгсчээ. 1412 оны шар хулгана жил хаан ор суусан. Дэлбэг Хаан 20 насалсан. «Эрдэнийн товч»-ын материалаас үзвэл [[Өлзийтөмөр хаан]]ын хүү. == Намтар == Ойрадууд 1412 онд Дэлбэгийг хаан ширээнд суулгахаар өргөмжилсөн боловч дорнод Монголын ихэнх овог аймаг түүнийг хүлээн зөвшөөрсөнгүй. Ийнхүү тэрээр Монголын нутаг дэвсгэрийн баруун хэсгийг захирсан [[Батула|Батула чинсангын]] '''тоглоомын хаан''' байв. Харин төв болон зүүн хэсэг Аругтайн удирдлага дор байдаг байсан. Хоёр тал 2-3 жил хоорондоо тулалдсаны эцэст 1414 онд Аругтайг Хэрлэн гол хүртэл шахан оруулав. 1415 онд Мин улсын цэрэг Дэлбэг болон Батула нарын цэргийг бут цохин, [[Туул гол]] хүртэл цөмрөн орсон хэдий ч хоёр тал адилхан хохирол амсав. Эцэст нь Дэлбэг хаан 1415 онд нас барав. {{s-start}} {{Залгамжлал | өмнө = [[Өлзийтөмөр хаан]] | албан_тушаал = [[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] | дараа = [[Ойрадай хаан]] | он = [[1412]]-[[1415]] }} {{end}} [[Ангилал:Монголын бага хаан]] [[Ангилал:Умард Юанийн ноёрхогч]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:1395 онд төрсөн]] [[Ангилал:1415 онд өнгөрсөн]] ryyacbbr45p4w19861ezrbwu1303mhc 708581 708577 2022-08-14T07:44:44Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name =Дэлбэг хаан |title =Монголын хаан |image =[[File:Дэлбэг хаан 1395-1415.jpg|200px]] |caption = |reign =1412-1415 |coronation =1415 |othertitles = |full name =Дэлбэг |predecessor = [[Өлзийтөмөр хаан]] |successor = [[Адай хаан]] |queen = |consort = |issue = |royal house =[[Боржигин]] |dynasty =[[Умард Юань Улс]] |father =[[Өлзийтөмөр хаан]]? |mother = |date of birth =1395 |place of birth = |date of death =1415 |place of death = |date of burial = |place of burial = |}} '''Дэлбэг хаан''' нь 1395 оны хөхөгчин гахай жил төрж, 1415 оны цагаан туулай жил таалал төгсчээ. 1412 оны шар хулгана жил хаан ор суусан. Дэлбэг Хаан 20 насалсан. «Эрдэнийн товч»-ын материалаас үзвэл [[Өлзийтөмөр хаан]]ын хүү. [[Перс хэл|Перс]]ийн түүхийн номд «Хабиб ал-сияр» (агуу намтар) түүнийг [[Аригбөх]]ийн үр удам гэж бичжээ. == Намтар == Ойрадууд 1412 онд Дэлбэгийг хаан ширээнд суулгахаар өргөмжилсөн боловч дорнод Монголын ихэнх овог аймаг түүнийг хүлээн зөвшөөрсөнгүй. Ийнхүү тэрээр Монголын нутаг дэвсгэрийн баруун хэсгийг захирсан [[Батула|Батула чинсангын]] '''тоглоомын хаан''' байв. Харин төв болон зүүн хэсэг Аругтайн удирдлага дор байдаг байсан. Хоёр тал 2-3 жил хоорондоо тулалдсаны эцэст 1414 онд Аругтайг Хэрлэн гол хүртэл шахан оруулав. 1415 онд Мин улсын цэрэг Дэлбэг болон Батула нарын цэргийг бут цохин, [[Туул гол]] хүртэл цөмрөн орсон хэдий ч хоёр тал адилхан хохирол амсав. Эцэст нь Дэлбэг хаан 1415 онд нас барав. {{s-start}} {{Залгамжлал | өмнө = [[Өлзийтөмөр хаан]] | албан_тушаал = [[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] | дараа = [[Ойрадай хаан]] | он = [[1412]]-[[1415]] }} {{end}} [[Ангилал:Монголын бага хаан]] [[Ангилал:Умард Юанийн ноёрхогч]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:1395 онд төрсөн]] [[Ангилал:1415 онд өнгөрсөн]] qg5nowfdmcq8xku8s44ez0txc6eq8xo 0 23508 708591 708256 2022-08-14T10:22:42Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Хаан|name=Зоригт хаан |title=[[Умард Юань|Монгол Улсын]] [[хаан]] |image= |caption= |reign=1388–1391 |coronation=1388 |given name=Есүдэр? |othertitles = Зоригт Хаан |predecessor=[[Төгстөмөр хаан]] |successor=[[Энх хаан]] |Posthumous name = | heir = | queen = | consort = | spouse 1 = | spouse 2 = | spouse 3 = | spouse 4 = | spouse 5 = | spouse 6 = |royal house=[[Боржигин]] |dynasty=[[Умард Юань]] | royal anthem = |father= |mother= |birth_date=1358 |death_date=1391 |death_place= |place of burial= |}} '''Зоригт хаан''' (1358-1391) бол [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] бутралын дараах [[Монгол хаад|монгол хаан]] байв. Зоригт хааны хэн болох тухай эргэлзээтэй асуудлууд байдаг. 1389-1393 оны орчимд монгол болоод хятадын Мин улсын түүхэн шастирд ''Зоригт хаан, Энх хаан'' гэсэн 2 өөр хүний нэр дурддаг. Мин улсын сударт 1388-1391 онд '''Зоригт хаан Есүдэр''', 1391-1393 он хүртэл түүний хүү '''Энх''' нь хаан суусан гэж бичсэн байдаг. Харин Монголын түүхэн сурвалж бичгүүдэд '''Энхзоригт хаан''' гэж нэгтгэж бичсэн байх бөгөөд түүнийг [[Төгстөмөр хаан|Усхал хааны]] хүү гэж бичсэн нь харагдаж байдаг. Үүнээс үүдээд зарим эрдэмтэд Зоригтыг [[Аригбөх]]ийн үр удам болох [[Есүдэр]] ноён гэж үздэг. Бас нөгөө хэсэг хятадын судлаачид Энх хаан нь Есүдэрийг залгамжилсан хүү нь юм гэдэг бол нөгөө хэсэг хятад судлаач эрдэмтэд '''Энх хаан''', '''Зоригт хаан''' нарыг өөр өөр цолтой нэг хүн буюу Есүдэр байх магадгүй гэж үздэг. Бас өөрөөр Төгстөмөр хааны хүү хэмээн үзэх явдал байна. Үүнийг баримтлагчид нь Энхзоригт хаан ч гэх нь бий. == Цаг төрийн үйл явдал == [[Төгстөмөр хаан|Төгстөмөр Усгал хаан]] Есүдэрт хорлогдсоны дараа Монгол улс маш түргэн бутарсан. [[Цагадай]] хааны удмын Гунашири [[Хамил тойрог|Хамид]] өөрийн жижиг улс [[Хар Дэлийн Хант Улс|Хар Дэлийг]] байгуулав. Усхал хааны ханхүү Дибаону, сайд Нэцэлай, чинсан Ширмэн нарын 70000 гаруй хүн, олон зуун мянган тооны мал хуй олзлогдожээ. 1389 онд Мин улс одоогийн Өвөр Монголын нутаг [[Тайнин харуул|Тайнинд]] түүгээр удирдуулсан монгол харуулыг байгуулсан. (Урианхайн гурван харуулын нэг харуул юм) Хэдий тийм ч Есүдэртэй нэгдсэн Ширмэн чинсан Нэчэлайг хороожээ. Ляодунгийн хуучин ван, Гурван харуулын удирдагчдын нэг [[Ляо ван Ажашир]] 1389 оноос хойш Есүдэртэй холбоо тогтоож харилцах болсон. 1391 онд '''Чжоу Син''' жанжинаар удирдуулсан Мингийн их цэргийн хүч, Монголд халдаж, олон тооны хүн малыг олзолоод буцжээ. 1391 юмуу 1393 онд Зоригт хаан таалал төгсчээ. {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] |он=1388-1391 |өмнө=[[Төгстөмөр хаан|Усхал хаан]] |дараа=[[Энх хаан]] }} {{end}} [[Ангилал:Монголын бага хаан]] [[Ангилал:1358 онд төрсөн]] [[Ангилал:1391 онд өнгөрсөн]] sa66na9ne79bmrenhl9xt6pslfu5e2o 0 23622 708587 706200 2022-08-14T08:39:49Z 202.9.40.44 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн | нэр = Оспан Исламулы <br> {{lang-kk|Оспан баатар Исламұлы}} | зураг =[[Файл:Osman batur.jpg|300px|right]] | зургийн_тайлбар = Осман وسپان باتىر | төрсөн_он_сар_өдөр = 1899 | нас барсан_он_сар_өдөр= 1951оны 04 дүгээр сарын 29. | оршуулсан_газар_нэр = [[БНХАУ]], {{Өрөмч}} | төрсөн_газар = [[Манж Чин улс]], [[Шинжаан]], [[Алтай (тойрог)|Алтайн тойрог]], Хөхтэйн район, үндэстэн - Хасаг . | нас барсан_газар = [[БНХАУ]], [[Өрөмч|Өрөмч]] | алдаршсан_нэр = Оспан дээрэмчин Осман дээрэмчин | бүтэн_нэр = Оспан Исламулы | эх_орон = [Файл:Flag of the Second East Turkestan Republic.svg|border|<nowiki>22px]] </nowiki>[[Дорнод Туркестаны хувьсгалт улс]]<br>[[Файл:Flag of the Republic of China.svg|border|22px]] [[БНХУ]] | салбар = | албан_он_жилүүд = [[Файл:Flag of the Second East Turkestan Republic.svg|border|22px]] [[1943]] — [[1946]]<br>[[Файл:Flag of the Republic of China.svg|border|22px]] [[1946]] — [[1949]]<br>[[Файл:Flag of the Second East Turkestan Republic.svg|border|22px]] [[1949]] — [[1951]] | цол_хэргэм = | ажиллагааны_тоо = | нэгж = | албан_тушаал = | тулалдаанууд = Илийн бослого, [[Баруун хилийн мөргөлдөөнүүд]], [[Хятадын иргэний дайн]] | тулалдааны_нэр = [[Байтаг Богдын хилийн тулгаралт]] | шагналууд = | харилцаа = | бусад_үйл = }} '''Оспа́н Исла́мулы''' ([[Монгол хэл|Мон:]]Осман дээрэмчин; {{МонголЮникод|ᠣᠰᠮᠠᠨ <br>ᠳᠡᢉᠡᠷᠡᠮᠴᠢᠨ|style=middle|size=1em|lang=mn}} {{lang-kk|Оспан батыр}}, ''Ospan batır'', وسپان باتىر; {{zh|烏斯滿·巴圖爾}}; зарим тохиолдолд Осман баатар гэж дууддаг)<ref>{{cite book|accessdate=2011-12-27|url=https://books.google.com/books?id=rsLQdBUgyMUC&pg=PA95 |title=Modern China's ethnic frontiers: a journey to the west|author=Hsiao-ting Lin|editor=|year=2010|publisher=Taylor & Francis|edition=illustrated|location=|volume=Volume 67 of Routledge studies in the modern history of Asia|page=126|quote=Osman Bator 烏斯滿|isbn=0-415-58264-4|pages=}}</ref>[[1899]] —[[1951]])Зүүнгарын Умар Шинжаан дах түргийн үндэсний чөлөөлөх хөдөлгөөний нэг толгойлогч, БНМАУ-ын баруун хилийн орчимд зэвсэгт дээрмийн үйл ажиллагааг зохион байгуулагч, хилийн бүсэд Гоминдааны тагнуулын үйл ажиллагаа болон зэвсэгт мөргөлдөөнд оролцогч нэгэн юм. 1940-1950 оны хооронд [[Монгол]], [[Орос]], [[Хятад]] түүгээр ч барахгүй [[Америк]] улсуудын хооронд Шинжааны газар нутгийн төлөөх тэмцэл өрнөх болов. [[Шинжаан]] дахь Хятадын засгийн газраас ард иргэдийн буу зэвсэг, эд хөрөнгийг хурааж эхэлснээс [[Алтай]]н [[хасагууд|хасгууд]] [[бослого]] тэмцэл өрнүүлэх болжээ. тэр үед Чойбалсан [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгар]]ыг Монголд нэгтгэхээр төлөвлөж байсан ба Орос, Америк, Шинжаанд нөлөөгөө тогтоохыг эрмэлзэж байв. ==Намтар== Оспан нь Ислам хэмээх хасаг малчин ардын гэрт 1899 онд айлын ууган хүү болон мэндэлжээ. Тэрээр 40 нас хүртлээ мал маллах, жин тээх, худалдаа наймаа хийх зэргээр амьдарч байжээ. Түүний улс төрийн тэмцэл нь 40 насандаа, 1940 оноос эхэлсэн байна. Оспан хятадуудыг Шинжааны нутгаас хөөн гаргаж, хасаг үндэстний улсыг байгуулах санааг өвөртлөн байв. 1941 онд Шинжааны Засгийн Газраас босогчдод хандан “Байлдахгүйгээр бууж өг. Та нарын шаардаж байгаа зүйлд бүрэн арга хэмжээ авна. Бууж өгсөн хүмүүсийг суллана” хэмээн ухуулга хийхэд Калт нарын хүмүүс бууж өгчээ. Гэвч Шинжааны Засгийн Газар хэлсэн үгэндээ хүрэлгүй бууж өгсөн хүмүүсийг баривчилжээ. Ийнхүү элдэв зүйлээс болж Шинжааныг чөлөөлөх санааг гүйцэлдүүлэхэд хасгуудын хүч дутаж байв. Монголын Засгийн Газраас түүнд буу, зэвсгийн туслалцаа үзүүлж, И.Оспанаар хятадуудыг хөөлгөх, Шинжаан дахь монголчуудтай холбоо тогтоон Хятадын эсрэг хамтран ажиллах бодлого явуулж байв. Энэхүү бодлогыг хэрэгжүүлэхийн тулд Монголын удирдагч Х.[[Чойбалсан]]д [[Сталин]]ы зөвшөөрөл, дэмжлэг хэрэгтэй байв. Х.Чойбалсан Баруун хилийн талаар [[ЗХУ]]-ын [[Гадаад хэргийн ардын комиссар]] В.[[Молотов]]т уламжилсан байна. Харин В.Молотов Х.Чойбалсанг Оросын [[элчин сайд]] [[Иванов]]ын хамт [[Москва]]д яаралтай ир хэмээжээ. Х.Чойбалсан 1944 оны 01 сарын 15-нд Сталинтай уулзаж ярилцахдаа баруун хилийн тухай хэлсэнд, Сталин “Оспанд туслах хэрэгтэй юм байна. Харин та нар яагаад туслахгүй байгаа юм бэ? Буу сум байдаггүй юм уу?” гэж ихэд гайхсан шинжтэй асуусан байна. Тухайн үед Оросын элчин сайд Иванов И.Оспаны талаарх Монголын бодлогыг мэдсэн байв. Түүгээр ч барахгүй Сталинд баруун хилийн талаар Х.Чойбалсангаас удаа дараа явуулсан мэдээллүүдийг хав дарсан нь илэрчээ. Сталин Х.Чойбалсантай уулзаад [[армийн генерал]] А.[[Антонов]], [[Байгалийн чанад]] дахь тойргийн командлагч М.[[Ковалов]] нарыг дуудаж, И.Оспанаар удирдуулсан босогчдод Монголоор дамжуулан 400 [[винтов]], 200 ширхэг “ППШ” [[автомат]], [[пулемёт]] 6, гар пулемёт 30, [[гранат]] 2000, винтовын [[сум]] 400000, дуран 5 ширхгийг шилжүүлэн өгөхийг даалгасан байна. Үүнээс өмнө Монголын Засгийн газар [[баруун хил]]ийн талаар тодорхой арга хэмжээг аваад эхэлсэн байна. Энэхүү арга хэмжээ нь нэг талаар [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]<nowiki/>ад ярих зүйлтэй байх, нөгөөтэйгүүр өөрийн зорилгодоо нэг алхам дөхсөн хэрэг байв. 1943 оны 06 сарын 30-нд маршал Х.Чойбалсан ба ДЯЯ-ны сайд Шагдаржав нар И.Оспантай холбоо тогтоохоор Б.[[Дүйнхоржав]], Пахомов нарыг баруун хилд томилжээ. Уул тушаалын дагуу 1943 оны 08 сараас 9 сарын 01-ний өдөр хүртэл И.Оспаны байрлалыг тогтоох, холбоо бариулахаар хэд хэдэн групп явуулсан байна. 1943 оны 09 сарын 15-ны өдөр тусгай группийнхэн И.Оспаны төлөөлөгчидтэй уулзжээ. ==Монголчууд ба Оспаны уулзалт== [[Файл:Choibalsan and Ospan1.jpg|300px|right|Чойбалсан, Оплан хоёр ярьж байна]] И.Оспантай уулзах саналыг Монголын талаас хэд хэдэн удаа тавьснаар 1944 оны 10 сарын 05-ны өдөр Монголын хилийн нэгэн [[застав]]т уулзжээ. Энэхүү газар нь [[Ховд]] аймгийн [[Булган сум]]ын нутагт байдаг. И.Оспан уулзалтаас татгалзаж байсны шалтгаан нь 1940 онд И.Оспаны босогчид Хятадтай байлдан ухарч Монголын хил Булган голд очиход Монголын хилчид босогчдын эсрэг буудаж Хятадын цэргийн гарт өгсөн явдал ба Монгол улсын хилийг зэвсэглэн халдаж дээрэм тонуул хийж байсантай холбоотой байв. И.Оспантай хийсэн хэлэлцээрээр зөвшөөрөгдсөн асуудал нь: 1. Манай хил хамгаалагч нар ба хасгийн босогчдын хоорондын эв найрамдалтай байх 2.Хэрэв хэрэгтэй цаг тохиолдвоос хасгийн босогчдын гэр бүлийг ба өөрсдийг нь Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр багтаан суулгахыг зөвшөөрсөн 3.Бослогын байгууллагад буу зэвсэг, бараа таваараар хангаж туслах тухай байв. Уг хэлэлцээр дээр бослогын байгууллагад бэлэг болгон винтов буу 27, мөн сум 2600, И.Оспанд өөрт нь Англи автомат буу 1-ийг 1000 сумтай хамт, 10 маузер бууг тус тус өгчээ. Уул хэлэлцээрийн дараа И.Оспаны босогчид Алтайгаас Хятадыг бүрмөсөн хөөнө хэмээж байв. И.Оспан нь Монголд сайнаар хандаж байсан нь тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрнө хэмээх халхавчийн цаадах хавхыг олж хараагүй явдал байв. Гэвч Монгол, Оросын бодлогыг эцэстээ мэдсэн нь дамжиггүй. Монгол, Оросын зүгээс Оспаны бослогыг Алтай дахь бослого хөдөлгөөн хэмээж цэрэг хөдөлгөх болжээ. 1944 оны 06 сарын 16-ны өдөр Х.Чойбалсангаас генерал моёор Дорж, генерал моёор Попов нарт өгсөн үүрэгт: Монголын ба Хятадын талаас эзэлж авсан нутаг дээр Хятадтай тэмцэх зорилгын доор 6-аас 7 мянга, чадваас түүнээс дээш цэргийг шинээр байгуулсугай хэмээсэн байна. Мөн [[Монгол Улс]]аас Алтай дахь бослого хөдөлгөөн хэмээх арга хэмжээг өргөжүүлэх үүднээс [[Булган гол]]д радио станц байгуулжээ. Оросын талаас 1946 оны 06 сарын 30-ны өдөр [[зүүн Туркестан Улс]]ын Засгийн толгойлогч [[маршал]] [[Илхан]]ы зөвшөөрлөөр 20 машин бүхий 160 хүнийг Оспаны нутаг болох Хөхтохойд буй алт, мөнгө ба ган чулуу элдэв зүйлүүдийг малтаж ашиглуулахаар оруулсан байна. Оспаны зүгээс “Алт, баялгийг ашиглуулахгүй, одоо буцах хэрэгтэй, үгүй бол та нарт буу зэвсгийн хүчээр байлдаж гаргана.” хэмээн өдөр бүр бие хүнийг явуулж байв. Улмаар өөрийн дэргэд 100 тооны цэргийг байлгаж, 15 зэвсэг бүхий цэргүүдээр инженерүүдийг мануулжээ. И.Оспан Оросын энэхүү бодлогыг няцаах үүднээс Хятадын талаас тусламж гуйлгахаар Хөхтохойн хошууны дотоодыг хамгаалахын дарга Конудбай, Жинтай нарыг 1946 оны 08 сарын 02-ны өдөр Хятадын Өрөмч хотноо төлөөлөгчөөр томилж, Шинжаан мужийн их ерөнхийлөгч ноён У Жу Ши лугаа уулзуулсан байна. Мөн Хятадаас бараа таваар татаж авах, түүнийг аюулгүй тээвэрлүүлэхийн тулд Цэнгэл хошуунаас 300 цэрэг гаргахыг шаарджээ. Энэ үед Шинжаанд Америкийн дэд консул байсан Маккираны тагнуулын ажил И.Оспаны бослоготой холбоотой хэмээх мэдээг Синьхуа агентлагаас цацжээ. ==Монголын хилийн байдал хурцадсан нь== Улмаар энэхүү И.Оспаны олон талт бодлого нь Монгол улсын хилийн амгалан тайван байдлыг алдагдуулж, [[хасагийн дээрэмчид|хасгийн дээрэмчид]] Монголын хилийг зөрчин дээрэм тонуул, аллага хийх үйлдэл нь олон давтагдах болжээ. Иймээс Монгол улсын зүгээс И.Оспан болон [[хасагийн дээрэмчид|хасгийн дээрэмчид]]ийг устгах, баруун хилд тайван байдлыг тогтоох арга хэмжээ авахад хүргэсэн юм. Түүнийг устгуулахаар 1949 онд Л.[[Дандар]] баатрыг шоронгоос түр гаргаж тусгай групп байгуулан хэд хэдэн удаа явуулсан байна. Л.Дандар баатар И.Оспаны нутаглан буй газрыг олж, түүний гэр рүү хөнгөн пулемётоор шүршээд хүн гарч зугтахгүй болохоор нь үхсэн хэмээн үзэж 1949 оны 04-02-нд Монголдоо ирсэн байна. Гэвч энэ үед Оспан Хятадын эсрэг тэмцлээ өрнүүлэн гэртээ орох завгүй явжээ. Л.Дандар баатар гурван удаа групп толгойлон И.Оспаныг устгахаар яваад цаг үеийн байдлаас шалтгаалан үүргээ биелүүлээгүй буцсан байна. Оспан өөрөө улс байгуулж удирдагч нь болох хүсэлтэй байсан нь [[Зүүн Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс]]ын уйгарууд давамгайлсан ЗГ-тай зөрчилдөхөд хүргэж улмаар 1946 оноос гоминданы [[Хятад]]ын талд оржээ. Тэрээр гоминдаанаас авсан даалгаврын дагуу [[БНМАУ]]-ын хилийн байнга зөрчин [[зэвсэгт халдлага]] хийж байв. 1946-1950 онуудад Оспанаар толгойлуулсан [[хасагийн дээрэмчид|хасгийн дээрэмчид]] дангаараа болон гоминданыхантай хавсран хил зөрчин зэвсэгт халдлага үйлдсэнээс олон хилийн мөргөлдөөн үүсэж байсан ба үүнээс томоохон нь [[Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн]], [[Бага хавтагийн хилийн тулгаралт]], [[Мэргэн уулын байлдаан]] юм. [[Файл:Osman_batur11.jpg|300px|left|Оспаныг цаазалж байгаа нь]] 1949 оноос түүний нөхцөл ихэд муудаж, түүнийг устгах үйлдэл Орос, Монгол, Хятадын зүгээс байнга явагдаж байв. 1949 оны 9 сард Шинжааны засгийн газар Хятадын Коммунист Нам, [[ХАЧА]]-д бууж өгөхөө албан ёсоор зарлав. Энэ үеэс эхлэн Шинжаан, [[Ганьсу]] мужид гоминдаан, америкийн даалгавраар ажиллаж байсан бүлэглэлүүд Шинжааны төв, Урүмчид сууж байсан америкийн дэд консул Дуглас Маккараны заавраар Оспаныг тойрон нэгдсэн байна. Дараахан нь Маккаран ч өөрөө Оспан дээр хасгийн нөлөө бүхий том эздийн хамт ирж нийлжээ. Д.Маккаран тэнд 1 сар гаруй хугацаанд байж байгаад Түвдээр дамжин Энэтхэг явсан байна. Оспаныхан 1950 оны 4 сараас эхлэн ХАЧА, Дорнод Туркистаны цэргийн ангиудын цохилтод хэд хэдэн удаа өртөж сарнин бутрав. Оспан 1951 оны 2 сарын сүүлчээр Энэтхэг рүү оргон гарах гэж яваад Хөх нуурын орчим Хайцай гэдэг газар ХАЧА-ийн ангид баригдаж, [[Өрөмч]] хотод цаазлагджээ. ==Урлагийн бүтээлүүд== *[[Босго тотго]] олон ангит уран сайхны түүхэн кино. МНВ телевизийн бүтээл.2013 он *[[Хил дээр]] Монголын уран сайхны кино. *Ц.Уламбаяр. Дархан хилийн манаа. тууж *фантастик продкшны хамтын бүтээл болох маш нууц 2《Байтагбогд》 ==Мөн үзэх== *[[Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн]] *[[Мэргэн уулын байлдаан]] *[[Бага хавтагийн хилийн тулгаралт]] ==Эшлэл== <references/> [[Ангилал:Монголын хилийн цэрэг]] [[Ангилал:Хятадын зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:Хятадын ислам]] [[Ангилал:Цаазлагдсан хүн]] [[Ангилал:Хасагууд]] [[Ангилал:1899 онд төрсөн]] [[Ангилал:1951 онд өнгөрсөн]] 2lesmkzoh6948g9fi8us44pwdxn7ywn 0 24267 708567 708298 2022-08-14T06:10:05Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki '''1.[[Бөртэ Чино]]'''————————————[[Гуа Марал]] '''2.Батцагаан'''' '''3.Тамача''' '''4.Хоричар мэргэн''' '''5.Хужим буурал''' '''6.Саль хачау''' '''7.Их нүдэн''' '''8.Шинэсочи''' '''9.Хариу''' '''10.Боржигидай мэргэн'''————————————Монголжин-гуа '''11.Торголжин баян'''————————————Борогчин-гуа _____↓__________ ↓ ↓ '''12.[[Дува сохор]]''' [[Добу мэргэн]]—————————————[[Алун Гуа]] _______________↓_________________________________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Бэлгүнүтэй Бүгүнүтэй Буха хатаги Бухату салжи '''13.[[Бодончар|Бодончар мунхаг]]'''(Боржигин овогтон) _______________________________| ↓ '''14.Барим ширату Хабич баатар''' ↓ '''15.Мэнэнтудун''' ______________________________↓______________________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Хачин Хачау Хачула Харалдай Хачиун Начинбаатар | | ↓ '''16.Хачи хүлэг'''——————————Намулун |_____________________________________ ↓ '''17.[[Хайду (хан)|Хайду]]''' __________________↓___________________________________ ↓ ↓ ↓ '''18.Байшин хор догшин''' Цирхай лянхуа Цаужин ортогай ↓ ↓ '''19.Тубинай сэцэн''' Сэнгүн бүлгэ ______↓___________ | ↓ ↓ | '''20.[[Хабул хаан]]''' Сэмсэчүлэ | | ↓ | | Бүлтэчү баатар ↓ | '''21.[[Амбагай хаан]]''' _____________________↓______________________________________________________ ↓ ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ [[Охинбархаг]] [[Бартан баатар]] Хутагт монхор | Хулан Хадаан Тодойн отчингин ↓ | ↓ | ↓ Хутагт жүрхи | Бүри бөх | Их цэрэн _____↓_____ | |___________________ ↓ ↓ | ↓ '''22.Сача бэхи''' Тайчу | [[Хутула хаан]] | _______↓__________________ ______________↓______________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | Зочи Хирмау Алтан Мэнгэтү Нэгүүн [[Даридай отчигин]] | хиан тайш | ↓ Өүлэн————————————'''23.[[Есүхэй баатар]]'''——————————————————Сочигил ______________________↓____________________________ _____↓____ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ | [[Хасар]] Хачиун [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Тэмүлэн Бэгтэр [[Бэлгүтэй]] |_____________________________________________ ↓ '''24.[[Чингис хаан]] Тэмүжин'''————[[Бөртэ үжин]] (1162-1189-1227) ___________________________________↓____________________________________ ↓ ↓ | ↓ '''[[Зүчи]](1183-1227)''' '''[[Цагаадай]](1185-1242)''' | '''[[Тулуй]](1193-1232)''' ↓ ↓ | | - [[Бат хан]] - Мэнгэтү | | - [[Бэрх]] - Бүри | | - Тангуда - Мочи | | - Цобай - [[Есөнмөнх]] | | - Хонх-Очир - Баядар | | - Бэрх-Очир - Шимүнэ ↓ | '''[[Өгэдэй хаан]](1186-1229-1241)''' | _____________________________________↓______ | ↓ ↓ ↓ ↓ | '''[[Гүюг хаан]]''' Годун Хүдэн Хүчү | (1206-1246-1248) |____________________________________________ ________________________↓__________________________________ ↓ ↓ | ↓ ↓ '''[[Мөнх хаан]]''' [[Хүлэгү]] хан | Муха [[Аригбөх]] (1208-1251-1258) | | ↓ | '''[[Юань улс|Монголын Их Юан]] Гүрний хаан''' '''[[Хубилай хаан]]'''(1216-1260-1294) | ______________________↓________________________ | ↓ ↓ ↓ ↓ | Дорж хунтайж [[Номуган|Номхон]] [[Чингим]] [[Мангала]] ______________________↓________________ | ↓ ↓ ↓ | [[Гамала]] [[Дармабала|Дармaбала]] '''[[Өлзийт Төмөр хаан]]''' | (1265-1294-1307) | | __________↓________________ | | ↓ | | | '''[[Хайсан хүлэг хаан]]''' | | (1281-1307-1311) ↓ | | | '''[[Аюурбарбад буянт хаан]]''' | | | (1285-1312-1320) | | ↓ | | | '''[[Шадбал гэгээн хаан]]''' | ↓ | (1303-1321-1324) | '''[[Есөнтөмөр хаан]]''' | (1293-1324-1328) | | ↓ | | '''[[Аригиба хаан]]'''(1328) | | | ____________↓____________ | ↓ | | '''[[Хүслэн хаан]]''' | (1328-1329) ↓ | | '''[[Төвтөмөр хаан]]''' | | (1303-1328-1332) _____________↓__________________________ | ↓ | | '''[[Ринчинбал хаан]]''' ↓ | (1325-1332-1сар болоод алагдсан) '''[[Тогоонтөмөр хаан]]''' (1320-1333-1370) | _______________↓__________ | ↓ | '''[[Аюушридар хаан]]''' ↓ | (1370-1378) '''[[Төгстөмөр хаан]]''' | (1378-1388) | | | | ↓ '''[[Зоригт хаан]]''' | (1359-1389-1391) ↓ | '''[[Энх хаан]]''' (1391-1394) | ↓ '''[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]''' (1362-1394-1399) | '''[[Гүнтөмөр хаан]]''' | (1377-1400-1402) | | '''[[Үгч хашха хаан]]''' ___________|__ (1402-1408) | ↓ | '''[[Өлзийтөмөр хаан]]''' | (1378-1408-1411) [[Хархуцаг дүүрэн]] ↓ | '''[[Дэлбэг хаан]]''' | (1395-1411-1415) [[Ажай тайж]] | '''[[Ойрадай хаан]]''' | (1415-1425) | | '''[[Адай хаан]]''' | (1400-1425-1438) |_____________________________________________ ↓ | | '''[[Тайсун хаан]]''' ↓ | (1424-1439-1452) '''[[Агваржин хаан]]''' | | (1452-1453) ↓ | | '''[[Мандуул хаан]]''' '''[[Эсэн тайш]]''' | | (1438-1475-1479) (1453-1454) | | __________↓________ | | ↓ | ↓ '''[[Махагүргис хаан]]''' | '''[[Молон хаан]]''' (1446-1455-1456) | (1437-1456-1462) ↓ [[Хархуцаг|Хар хуцаг хун тайж]] ↓ [[Баянмөнх жонон]]—————————————[[Шихэр тайху]] ↓ '''[[Батмөнх Даян хаан]]''' (1464-1470-1517) _______________________________________________________↓_________________________ | ↓ ↓ | ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ [[Төрболд]] [[Улсболд]] ↓ [[Арсболд]] [[Очирболд]] [[Алчуболд]] Убсанж Ариболд Гэр-од Гэр-Болд [[Гэрсэнз]] | '''[[Барсболд хаан]] жонон''' - Ашихай | (1488-1517-1519) - Ноёнтой | ↓ - [[Онохуй үйзэн|Онохуй]] | - Гүнбилэг жонон - Амин дураль | - Мэргэн жонон - Дарь | - [[Алтан хан]] - Далдан | - Лабу тайж - Саму ↓__________________________________ ↓ '''[[Боди Алаг хаан]]'''(1498-1520-1547) __________________________↓__________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Умаду Гүнг '''[[Дарайсүн Гүдэн]]''' Хөхөчи Отгон (1520-1548-1557) ________________________↓_________________________ ↓ ↓ ↓ ↓ '''[[Түмэн засагт хаан]]''' Хожту Үйзэн Тайзун (1539-1558-1592) |_________________________________________ ↓ '''[[Буян сэцэн хаан]]'''(1555-1593-1603) _____________↓___________ ↓ ↓ Мангас тайж Мэргэн тайж ↓ '''[[Лигдэн хаан]]'''(1588-1603-1634) [[Ангилал:Монголын хаан]] dub24v5igsj3xhjdzxiyaxamcjw2gss 0 24322 708549 708406 2022-08-14T02:57:19Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name=Гүнтөмөр хаан |title=Монгол улсын хаан |image=[[File:Guntumur.jpg|200px]] |caption= |reign= 1400-1402 |coronation= |given name=Гүнтөмөр хаан |predecessor=[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]] |successor=[[Үгч хашха хаан]] |royal house=[[Боржигин]] |father=[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]] |mother= |date of birth=1377 |date of death=1402 |place of death= |}} '''Гүнтөмөр'''ийн гарал үүслийн тухайд «[[Эрдэнийн товч]]» зэрэг Монгол шастируудад түүнийг өмнөх Элбэг хааны хүү хэмээн тодорхойлсон бөгөөд [[Төмөрийн улс]]ад эмхэтгэсэн [[Перс хэл|Перс]]ийн түүхийн материалд түүнийг [[Аригбөх]] овогт байсан гэж тэмдэглэсэн байдаг. Гэвч Гүнтөмөрийн «Эрдэнийн товч»-д мэдээлсэнээс өмнөх болон дараачийн удмын бичиг үнэмшилгүй тул. Олон эрдэмтэд Гүнтөмөрийг Аригбөхгийн удмын хүн гэж үздэг.<ref>Буяндэлгэр. The Lineage and Political Situation of the Northern Yuan Khans Before the Middle of the 15th Century, Volume 6, Research on Mongolian History</ref> [[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]ы их хөвгүүн Гүнтөмөр хаан 1377 оны улаагчин могой жил дор төрсөн бөгөөд 1400 оны цагаан луу жил дор хаан ширээнд суужээ. «[[Алтан товч]]»-д өмнөх хаан Элбэгийг туулай жил (1399) алсны дараа хаан ширээнд суусан гэж тэмдэглэжээ. Энэ хааны үед түүний эцгийн үеэс эхэлсэн баруун Монголын Ойрд ба зүүн Монголын хагарал гүнзгийрэв. 1402 оны хар морин жил насан өөд болжээ. {{s-start}} {{залгамжлал |өмнө=[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]] |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] |он=1400-1402 |дараа=[[Үгч хашха хаан]] }} {{end}} ==Эшлэл== [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын бага хаан]] [[Ангилал:Умард Юанийн ноёрхогч]] [[Ангилал:1377 онд төрсөн]] [[Ангилал:1402 онд өнгөрсөн]] 5f3jfi4g1zpx7ush7nivd4ng7x74m13 708552 708549 2022-08-14T03:08:05Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name=Гүнтөмөр хаан |title=Монгол улсын хаан |image=[[File:Guntumur.jpg|200px]] |caption= |reign= 1400-1402 |coronation= |given name=Гүнтөмөр хаан |predecessor=[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]] |successor=[[Үгч хашха хаан]] |royal house=[[Боржигин]] |father=[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]] |mother= |date of birth=1377 |date of death=1402 |place of death= |}} '''Гүнтөмөр'''ийн гарал үүслийн тухайд «[[Эрдэнийн товч]]» зэрэг Монгол шастируудад түүнийг өмнөх Элбэг хааны хүү хэмээн тодорхойлсон бөгөөд [[Төмөрийн улс]]ад эмхэтгэсэн [[Перс хэл|Перс]]ийн түүхийн материалд түүнийг [[Аригбөх]]ийн үр удам болох. Гэвч Гүнтөмөрийн «Эрдэнийн товч»-д мэдээлсэнээс өмнөх болон дараачийн удмын бичиг үнэмшилгүй тул. Олон эрдэмтэд Гүнтөмөрийг Аригбөхгийн удмын хүн гэж үздэг.<ref>Буяндэлгэр. The Lineage and Political Situation of the Northern Yuan Khans Before the Middle of the 15th Century, Volume 6, Research on Mongolian History</ref> [[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]ы их хөвгүүн Гүнтөмөр хаан 1377 оны улаагчин могой жил дор төрсөн бөгөөд 1400 оны цагаан луу жил дор хаан ширээнд суужээ. «[[Алтан товч]]»-д өмнөх хаан Элбэгийг туулай жил (1399) алсны дараа хаан ширээнд суусан гэж тэмдэглэжээ. Энэ хааны үед түүний эцгийн үеэс эхэлсэн баруун Монголын Ойрд ба зүүн Монголын хагарал гүнзгийрэв. 1402 оны хар морин жил насан өөд болжээ. {{s-start}} {{залгамжлал |өмнө=[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]] |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] |он=1400-1402 |дараа=[[Үгч хашха хаан]] }} {{end}} ==Эшлэл== [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын бага хаан]] [[Ангилал:Умард Юанийн ноёрхогч]] [[Ангилал:1377 онд төрсөн]] [[Ангилал:1402 онд өнгөрсөн]] iruibi2ui7qdq8eue9k6uk878ran4j6 708560 708552 2022-08-14T04:12:43Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name=Тогоон хаан |title=Монгол улсын хаан |image=[[File:Guntumur.jpg|200px]] |caption= |reign= 1400-1402 |coronation= |given name=Гүнтөмөр |othertitles =Тогоон хаан<ref>[https://www.tuuh.mn/8529/ МОНГОЛЫН ХААН ШИРЭЭГ СОЛОНГОС ЦУСТАЙ]</ref> |predecessor=[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]] |successor=[[Үгч хашха хаан]] |royal house=[[Боржигин]] |father=[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]] |mother= |date of birth=1377 |date of death=1402 |place of death= |}} '''Гүнтөмөр'''ийн гарал үүслийн тухайд «[[Эрдэнийн товч]]» зэрэг Монгол шастируудад түүнийг өмнөх Элбэг хааны хүү хэмээн тодорхойлсон бөгөөд [[Төмөрийн улс]]ад эмхэтгэсэн [[Перс хэл|Перс]]ийн түүхийн материалд түүнийг [[Аригбөх]]ийн үр удам болох. Гэвч Гүнтөмөрийн «Эрдэнийн товч»-д мэдээлсэнээс өмнөх болон дараачийн удмын бичиг үнэмшилгүй тул. Олон эрдэмтэд Гүнтөмөрийг Аригбөхгийн удмын хүн гэж үздэг.<ref>Буяндэлгэр. The Lineage and Political Situation of the Northern Yuan Khans Before the Middle of the 15th Century, Volume 6, Research on Mongolian History</ref> [[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]ы их хөвгүүн Гүнтөмөр хаан 1377 оны улаагчин могой жил дор төрсөн бөгөөд 1400 оны цагаан луу жил дор хаан ширээнд суужээ. «[[Алтан товч]]»-д өмнөх хаан Элбэгийг туулай жил (1399) алсны дараа хаан ширээнд суусан гэж тэмдэглэжээ. Энэ хааны үед түүний эцгийн үеэс эхэлсэн баруун Монголын Ойрд ба зүүн Монголын хагарал гүнзгийрэв. 1402 оны хар морин жил насан өөд болжээ. {{s-start}} {{залгамжлал |өмнө=[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]] |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] |он=1400-1402 |дараа=[[Үгч хашха хаан]] }} {{end}} ==Эшлэл== [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын бага хаан]] [[Ангилал:Умард Юанийн ноёрхогч]] [[Ангилал:1377 онд төрсөн]] [[Ангилал:1402 онд өнгөрсөн]] id83141ncf5yss3epfaspfwi5qa3ylj 708578 708560 2022-08-14T07:10:38Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name=Тогоон хаан |title=Монгол улсын хаан |image=[[File:Guntumur.jpg|200px]] |caption= |reign= 1400-1402 |coronation= |given name=Гүнтөмөр |othertitles =Тогоон хаан<ref>[https://www.tuuh.mn/8529/ МОНГОЛЫН ХААН ШИРЭЭГ СОЛОНГОС ЦУСТАЙ]</ref> |predecessor=[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]] |successor=[[Үгч хашха хаан]] |royal house=[[Боржигин]] |father=[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]? |mother= |date of birth=1377 |date of death=1402 |place of death= |}} '''Гүнтөмөр'''ийн гарал үүслийн тухайд «[[Эрдэнийн товч]]» зэрэг Монгол шастируудад түүнийг өмнөх Элбэг хааны хүү хэмээн тодорхойлсон бөгөөд [[Төмөрийн улс]]ад эмхэтгэсэн [[Перс хэл|Перс]]ийн түүхийн материалд түүнийг [[Аригбөх]]ийн үр удам болох. Гэвч Гүнтөмөрийн «Эрдэнийн товч»-д мэдээлсэнээс өмнөх болон дараачийн удмын бичиг үнэмшилгүй тул. Олон эрдэмтэд Гүнтөмөрийг Аригбөхгийн удмын хүн гэж үздэг.<ref>Буяндэлгэр. The Lineage and Political Situation of the Northern Yuan Khans Before the Middle of the 15th Century, Volume 6, Research on Mongolian History</ref> [[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]ы их хөвгүүн Гүнтөмөр хаан 1377 оны улаагчин могой жил дор төрсөн бөгөөд 1400 оны цагаан луу жил дор хаан ширээнд суужээ. «[[Алтан товч]]»-д өмнөх хаан Элбэгийг туулай жил (1399) алсны дараа хаан ширээнд суусан гэж тэмдэглэжээ. Энэ хааны үед түүний эцгийн үеэс эхэлсэн баруун Монголын Ойрд ба зүүн Монголын хагарал гүнзгийрэв. 1402 оны хар морин жил насан өөд болжээ. {{s-start}} {{залгамжлал |өмнө=[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]] |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] |он=1400-1402 |дараа=[[Үгч хашха хаан]] }} {{end}} ==Эшлэл== [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын бага хаан]] [[Ангилал:Умард Юанийн ноёрхогч]] [[Ангилал:1377 онд төрсөн]] [[Ангилал:1402 онд өнгөрсөн]] m08dxwwfapyrk7mjdquol6t7b8sfrg8 0 24324 708535 708471 2022-08-13T16:40:10Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name=Үгч хашха хаан |title=Монгол улсын хаан |image=[[File:オルク・テムル・ハーン.jpg|200px]] |caption= |reign= 1402-1408 |coronation= |given name= Үгч<br>Гүйличи<ref>[[Мин улсын судар]]т бичигдсэн '''Гүйличи''' хоч гэдэг нь "гуйлгачин" гэсэн утгатай.</ref> |predecessor=[[Гүнтөмөр хаан]] |successor=[[Өлзийтөмөр хаан]] |royal house=[[Боржигин]] эсвэл [[Торгууд]] угсааных |father= тодорхойгүй |mother= |date of birth= |date of death=1408 |place of death= |}} '''Үгч хашха''' нь 1403 оны харагчин хонин жил хаан ширээг булаан авч 1408 оны хар хулгана жил алагджээ. Үгч хашха нь [[XIV-XVII зууны Монгол орон|15-р зууны эхэн үед Монгол улс]]ыг түр саатуулсан удирдагч юм. "Хашха" гэдэг нь [[Тунгус хэл]] дээрх хунтайж гэсэн утгатай үг юм. [[Төмөрийн улс]]ад эмхэтгэсэн янз бүрийн түүхийн материалаас үзэхэд, Гүнтөмөрийн дараа хаан ширээнд суусан нь [[Өгэдэй]] овгийн '''Ёлтөмөр хаан''' байжээ.<ref> Монгол улсын түүх, гутгаар боть, УБ., 2003</ref> Үгч хашха хаан нь Өгэдэйн удмынх байж болох бөгөөд Хасар, Тэмүгэгийн удам байх ч магадлалтай учир түүний гарал үүсэл тодорхойгүй байна. [[Гүнтөмөр хаан]] (1400-1402) өөрийн эцэг [[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]<nowiki/>ийг алсаны дараа Дөрвөн Ойрадын захирагчаар [[Батула]]<nowiki/>г томилов. Энэ шийдвэрт Үгч хашха сэтгэл дундуур байв.Үгч хашха Гүнтөмөрийг буулгах төлөвлөгөө боловсруулж 1402 онд шинэ хаан болж Юань гүрэн гэх нэрийг өөрчлөв. Чинсан ноён [[Аругтай тайш]] нарын хоорондын маргалдааны дараа 1408 онд алагджээ. Түүний хүү [[Эсэхү хаан]] удалгүй 1415 онд төр барьж 1425 онд нас барсан байна. {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] |он=1402-1408 |өмнө=[[Гүнтөмөр хаан]] |дараа=[[Өлзийтөмөр хаан]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:14-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1408 онд өнгөрсөн]] 441lvis8n8ln0x4ivga2ugqkvrth3kn 708553 708535 2022-08-14T03:15:02Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name=Үгч хашха хаан |title=Монгол улсын хаан |image=[[File:オルク・テムル・ハーン.jpg|200px]] |caption= |reign= 1402-1408 |coronation= |given name= Үгч<br>Гүйличи<ref>[[Мин улсын судар]]т бичигдсэн '''Гүйличи''' хоч гэдэг нь "гуйлгачин" гэсэн утгатай.</ref> |predecessor=[[Гүнтөмөр хаан]] |successor=[[Өлзийтөмөр хаан]] |royal house=[[Боржигин]] эсвэл [[Торгууд]] угсааных |father= тодорхойгүй |mother= |date of birth= |date of death=1408 |place of death= |}} '''Үгч хашха''' нь 1403 оны харагчин хонин жил хаан ширээг булаан авч 1408 оны хар хулгана жил алагджээ. Үгч хашха нь [[XIV-XVII зууны Монгол орон|15-р зууны эхэн үед Монгол улс]]ыг түр саатуулсан удирдагч юм. "Хашха" гэдэг нь [[Тунгус хэл]] дээрх хунтайж гэсэн утгатай үг юм. [[Төмөрийн улс]]ад эмхэтгэсэн янз бүрийн түүхийн материалаас үзэхэд, Гүнтөмөрийн дараа хаан ширээнд суусан нь [[Өгэдэй]] хааны гэр бүлийн '''Ёлтөмөр хаан''' байжээ.<ref> Монгол улсын түүх, гутгаар боть, УБ., 2003</ref> Үгч хашха хаан нь Өгэдэйн удмынх байж болох бөгөөд Хасар, Тэмүгэгийн удам байх ч магадлалтай учир түүний гарал үүсэл тодорхойгүй байна. [[Гүнтөмөр хаан]] (1400-1402) өөрийн эцэг [[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]<nowiki/>ийг алсаны дараа Дөрвөн Ойрадын захирагчаар [[Батула]]<nowiki/>г томилов. Энэ шийдвэрт Үгч хашха сэтгэл дундуур байв.Үгч хашха Гүнтөмөрийг буулгах төлөвлөгөө боловсруулж 1402 онд шинэ хаан болж Юань гүрэн гэх нэрийг өөрчлөв. Чинсан ноён [[Аругтай тайш]] нарын хоорондын маргалдааны дараа 1408 онд алагджээ. Түүний хүү [[Эсэхү хаан]] удалгүй 1415 онд төр барьж 1425 онд нас барсан байна. {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] |он=1402-1408 |өмнө=[[Гүнтөмөр хаан]] |дараа=[[Өлзийтөмөр хаан]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:14-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1408 онд өнгөрсөн]] b33gxpqc9z2i3sl0utgzynrk9dguej4 708563 708553 2022-08-14T04:20:53Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name=Үгч хашха хаан |title=Монгол улсын хаан |image=[[File:オルク・テムル・ハーン.jpg|200px]] |caption= |reign= 1402-1408 |coronation= |given name= Ёлтөмөр<br>Гүйличи<ref>[[Мин улсын судар]]т бичигдсэн '''Гүйличи''' хоч гэдэг нь "гуйлгачин" гэсэн утгатай.</ref> |predecessor=[[Гүнтөмөр хаан]] |successor=[[Өлзийтөмөр хаан]] |royal house=[[Боржигин]] эсвэл [[Торгууд]] угсааных |father= тодорхойгүй |mother= |date of birth= |date of death=1408 |place of death= |}} '''Үгч хашха''' нь 1403 оны харагчин хонин жил хаан ширээг булаан авч 1408 оны хар хулгана жил алагджээ. Үгч хашха нь [[XIV-XVII зууны Монгол орон|15-р зууны эхэн үед Монгол улс]]ыг түр саатуулсан удирдагч юм. "Хашха" гэдэг нь [[Тунгус хэл]] дээрх хунтайж гэсэн утгатай үг юм. [[Төмөрийн улс]]ад эмхэтгэсэн янз бүрийн түүхийн материалаас үзэхэд, Гүнтөмөрийн дараа хаан ширээнд суусан нь [[Өгэдэй]] хааны гэр бүлийн '''Ёлтөмөр хаан''' байжээ.<ref> Монгол улсын түүх, гутгаар боть, УБ., 2003</ref> Үгч хашха хаан нь Өгэдэйн удмынх байж болох бөгөөд Хасар, Тэмүгэгийн удам байх ч магадлалтай учир түүний гарал үүсэл тодорхойгүй байна. [[Гүнтөмөр хаан]] (1400-1402) өөрийн эцэг [[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]<nowiki/>ийг алсаны дараа Дөрвөн Ойрадын захирагчаар [[Батула]]<nowiki/>г томилов. Энэ шийдвэрт Үгч хашха сэтгэл дундуур байв.Үгч хашха Гүнтөмөрийг буулгах төлөвлөгөө боловсруулж 1402 онд шинэ хаан болж Юань гүрэн гэх нэрийг өөрчлөв. Чинсан ноён [[Аругтай тайш]] нарын хоорондын маргалдааны дараа 1408 онд алагджээ. Түүний хүү [[Эсэхү хаан]] удалгүй 1415 онд төр барьж 1425 онд нас барсан байна. {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] |он=1402-1408 |өмнө=[[Гүнтөмөр хаан]] |дараа=[[Өлзийтөмөр хаан]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:14-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1408 онд өнгөрсөн]] b69bsqx66aw0lrkwgdxtep7dfvohtok 708586 708563 2022-08-14T08:32:08Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name=Үгч хашха хаан |title=Монгол улсын хаан |image=[[File:オルク・テムル・ハーン.jpg|200px]] |caption= |reign= 1402-1408 |coronation= |given name= Ёлтөмөр<br>Гүйличи<ref>[[Мин улсын судар]]т бичигдсэн '''Гүйличи''' хоч гэдэг нь "гуйлгачин" гэсэн утгатай.</ref> |predecessor=[[Гүнтөмөр хаан]] |successor=[[Өлзийтөмөр хаан]] |royal house=[[Боржигин]] эсвэл [[Торгууд]] угсааных |father= тодорхойгүй |mother= |date of birth= |date of death=1408 |place of death= |}} '''Үгч хашха''' нь 1403 оны харагчин хонин жил хаан ширээг булаан авч 1408 оны хар хулгана жил алагджээ. Үгч хашха нь [[XIV-XVII зууны Монгол орон|15-р зууны эхэн үед Монгол улс]]ыг түр саатуулсан удирдагч юм. "Хашха" гэдэг нь [[Тунгус хэл]] дээрх хунтайж гэсэн утгатай үг юм. [[Төмөрийн улс]]ад эмхэтгэсэн янз бүрийн түүхийн материалаас үзэхэд, Гүнтөмөрийн дараа хаан ширээнд суусан нь [[Өгэдэй]] хааны гэр бүлийн '''Ёлтөмөр хаан''' байжээ.<ref> Монгол улсын түүх, гутгаар боть, УБ., 2003</ref> Үгч хашха хаан нь Өгэдэйн удмынх байж болох бөгөөд Хасар, Тэмүгэгийн удам байх ч магадлалтай учир түүний гарал үүсэл тодорхойгүй байна. [[Гүнтөмөр хаан]] (1400-1402) өөрийн эцэг [[Элбэг нигүүлсэгч хаан]]<nowiki/>ийг алсаны дараа Дөрвөн Ойрадын захирагчаар [[Батула]]<nowiki/>г томилов. Энэ шийдвэрт Үгч хашха сэтгэл дундуур байв.Үгч хашха Гүнтөмөрийг буулгах төлөвлөгөө боловсруулж 1402 онд шинэ хаан болж Юань гүрэн гэх нэрийг өөрчлөв. Чинсан ноён [[Аругтай тайш]] нарын хоорондын маргалдааны дараа 1408 онд алагджээ. {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] |он=1402-1408 |өмнө=[[Гүнтөмөр хаан]] |дараа=[[Өлзийтөмөр хаан]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:14-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1408 онд өнгөрсөн]] 6usa3d8fuolghsdpmltxlqtp78onows 0 24637 708585 706572 2022-08-14T08:29:41Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki '''Миний сургаал умраас умарт уламжлан дэлгэрнэ''' хэмээх бурхан багшийн өөрөө айлдсан гэдэг. Умар зүгийн дэлгэрэлт нь дундад азийн орнууд, [[Балба]], [[Төвд]], [[Монгол]], [[Буриад]] монгол, [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Япон]] гэсэн орнуудыг хамарч байжээ. Лалар Ийнхүү Их хөлгөний сургаал дунд,төв, зүүн, зүүнхойд Азийг хамарсан өргөн уудам нутагт дэлгэрсэн. Харин Энэтхэг орноо эрт үеийн нэгэн уламжлалт шүтлэг болох хиндү шашин газар аван нийтэд дэлгэрч, түүний хажуугаар ислам шашин зарим газар нөлөөлснөөр бурхны шашин эх нутагтаа 1600 гаруй жил түгэн хөгжсөний эцэст XI –XII зууны үед үндсэндээ шахагдан арилжээ. Бурханы шашин түүний дотор Их хөлгөний сургаалийн онол эрдэм, соёлын их өв санг өвлөн хадгалж, хөгжүүлэх талаар үлэмжийн их үүрэг гүйцэтгэсэн орон бол Төвд Монгол хоёр юм. Ер буддизм нь дан гагц шашин бус, Энэтхэг болон Азийн янз бүрийн улс орны соёлын өв сан, мэдлэг ухааны үнэт зүйлийг буддизм гэдэг нэгэн нэрний дор нэгтгэж байсан бөгөөд [[Ганжуур Данжуур]] үүний нэг нотолгоо болно. Монгол оронд бурханы шашин дэлгэрсэн түүхийг тоймлон өгүүлсэн бүтээлийг Хорчойнжүн буюу Дээдийн ном Монгол орноо дэлгэрч гарсан ёс хэмээдэг. Энэ талаар Сүмбэ хамба Ишбалжир, [[Цахар гэвш Лувсанчүлтэм]], [[Зава Дамдин]] гавж зэрэг олон мэргэд бүтээлээ туурвиж байжээ. Үүнд, Дамдин гавшийн “Умар зүгийн их Монгол улс орны домгийн их шастир ухааныг баясгагч гайхамшигт Алтан дэвтэр”, Сүмбэ хамба Ишбалжирын “Энэтхэг, Хятад, Төвд, Монгол орноо дээдийн ном ямар мэт дэлгэрсэн ёс Галбарвас модон”, Дармадала гүүшийн “Их Монголын оронд дээдийн ном ямар мэт дэлгэрсэн ёсыг тодорхой өгүүлэгч Цагаан лянхуан эрхис” зэрэг Монгол орноо бурханы шашин дэлгэрсэн түүхийн тухай зохиолыг нэрлэж болох юм. Тэд Монгол оронд бурханы шашин гурван удаа дэлгэрсэн хэмээн өгүүлддэг. Ийнхүү Монгол оронд бурхны шашин дэлгэрсэн түүх нь: #[[Хүннү гүрэн|Хүннү гүрнээс]] [[Уйгур улс]] хүртлэх үед Энэтхэгээс шууд болон Дундад Азиар дамжин Бага, Их хөлгөний урсгалууд дэлгэрсэн үе буюу аргын тооллын өмнөх II зуунаас аргын тооллын XI зууныг хамрах бурхны шашны түрүү дэлгэрлийн үе #[[Чингис хаан]]аас [[Тогоонтөмөр хаан]] хүртлэх их хаадын үед Төвдийн сажава хийгээд гармавагийн чиглэлүүд дэлгэрсэн буюу XIII-XIV зууны үеийн хамрах бурханы шашны дунд үеийн дэлгэрэлт #[[Төвд]]өөс Богд [[Зонхов]]ын шашин дэлгэрч, хөгжсөн буюу XVI-XX зууны үеийг хамрах бурхны шашин дэргэрсэн гуравдугаар үе гэсэн өөр хоорондоо залгамж холбоо бүхий гурван үеийг хамардаг Энэ гурван үе тус бүр тухайн үеийнхээ нийгэм, соёл, эдийн засаг, оюун санааны байдалтай холбоотойгоор өөр өөрийн өнгө төрхтэй. Гэхдээ аль ч үед нь бурхны шашны ном сургаал, соёл, мэдлэг ухааны мөн чанар, сонгодог уламжлал агуулагдсаар ирсэн байна. Түүний зэрэгцээ нэгэн онцлог нь энэхүү түүхэн үйл явц дунд Монгол онцлог бүхий Буддизм бүрэлдэн тогтсон билээ. == Төвөдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого == 1642 он гэхэд Хошуудын Гүүш хаан Төвөдийг бүрэн илбэн тохинуулж, захиргаандаа оруулснаар хаан ширээнд нь заларчээ. Улмаар түүхэн дэх хамгийн авьяаслаг Далай лам гэгдэх V Далай лам Лувсанжамцыг (1617-1682) Төвөдийн шашны тэргүүнд өргөмжилснөөр Төвөд болон Монгол оронд шарын шашин хэмээх Төвөдийн буддизмын нэгэн урсгал бүрэн ноёрхож эхлэв. Гэвч Гүүш хаан буюу Төрбайх хашир хүний хувьд Төвөдийн зарим том хийдийн лам нарыг Богд цолоор өргөмжлөн Далай ламыг “хэмжээнд нь барих” арга хэмжээ авч байсан байна. Тэд дотоод асуудлаа шийдсэн болохоор гадаад асуудалдаа зав гаргав. Тэр үед мандан хүчирхэгжиж байсан Манж дай чин гүрэнд уулаасаа хүчтэнийг дагадаг уламжлал ёсоороо сээтэн хаяж, мөн өглөгийн эзэн болсон Монгол оронд төвөдүүд “хараа” тавьж байлаа. Учир нь шарын шашныхны бичдэгээр өглөг буяны эзэн болсон монголчууд нь тэдний орлогын хамгийн том эх булаг, цэрэг улс төрийн хамгаалалт нь байсан билээ. Баяжиж хүчирхэгжсэн шарын шашин 1645 оноос алдарт Потала ордон мэтийн том төслүүдийг хэрэгжүүлж V Далай ламыг нас барснаас арваад жилийн хойно дуусгажээ. Ер нь Төвөдийн буддизм баяжиж хүчирхэгжсэн нь монголчууд энэ шашинд орсонтой салшгүй холбоотой. Харин Монгол орноос өргөл барьц нэртэй асар их баялаг гадагшаа урсаж эхэлснээр монголчуудын ядуурал, доройтлын гол эх үүсвэрүүдийн нэг болсон юм. === Өвөр Монголд шажин дэлгэрсэн нь === Монгол орны гадаад байдал нэн хүндэрсэн энэ үед Далай лам тэргүүтэй шарын шашныхан шинээр гарч ирж буй хүчирхэг энэхүү улсад тал засан улмаар 1642 онд Манжийн хааныг Манзшури бурханы хувилгаан гэж өргөмжилсөн нь Монголын тусгаар тогтнол эрх чөлөөний тэмцэлд оюун санааны маш том цохилт өгсөн юм. Ер нь Алтан хааныг нас бармагц тэд өөр нэг хүчтэн Мин гүрэнтэй холбоо тогтоохыг эрмэлзэж байсан байна.Тийм учраас Далай лам болон түүний дагалдан баясагч нарыг номхотгон ариутгахыг Лигдэн хаан нь зорьсон боловч харамсалтайгаар замдаа таалал төгсжээ. Шашны түүхчид Монголын сүүлчийн албан ёсны их хаан Лигдэнийг шашны дайсан гэж бичдэг авч Лигдэн хаан нь шашныг алагчилж үздэггүй байв. Мөн Монголчуудыг оюун санааны хувьд нэгдэх замын хааж Монголын том аймаг, улс болгонд шашны тэргүүнүүдийг залжээ. Жишээ татваас: Эзэл, хуваа буюу хуваа, эзэл гэсэн бодлого баримтлан Халхад Жавзундамба, Ойрадад Галдан (1643-1697), өвөр Монголд Жанжаа хутагтуудыг шашны тэргүүнүүд болгон тусад нь өргөмжилсөн нь монгол орны бутралыг оюун санааныхан хүрээнд бататгав. Манжийн хаад Жанжаа хутагтыг эрхэмлэж байсан бол, Түвдүүд Ойрадыг илүүд үзэж байсан байна. Баримт дурдвал Манжийн түүхэнд ганцхан удаа л улсын багш хэмээх хүндэтгэлийг Далай ламд ч, Банчин богдод ч өгч байгаагүй мөртлөө Энх-Амгалан хааны үед Жанжаа хутагт өгч байж. Түвдүүд болохоор Галданг илт дэмжиж, түүнийг дайтахаар сахилаа өгч шар шувтлахад нь зөвшөөрч, хожим амьтаны амийг нигүүлсэн тэвчигч бурханы номт Далай ламын хүсэлтээр Зүүн Туркестаны лалын шашны тэмцэлдэгч нэг талыг дэмжиж дайтахыг хүсэж бичиг илгээж байлаа. Мөн Зүүнгарынхан Халх руу түрэмгийлэн довтлох нэг шалтагаа болгон Өндөр гэгээнийг Далай ламын элч төлөөлөгчөөс өндөр суудалд заларсан хэмээн яллаж байв. Хэдий тиймч Буддын шашин хүчтэй дэлгэрснээр дэвшилтэд үзэгдэл гарч соёл иргэншлийн тулгуур хот, суурин үүсэх бодит хөрс болсон. Жишээ нь: Богдын Хүрээ -Улаанбаатар, Хошуудын Авлай хийд- Казахстаны Семиплатиск, Цорсын гулзын (угалзын) хийд – Шинжааны Кульж, Өвөр Монголын Хөх хот зэрэг Монголын нутаг асан дээрхи эдгээр олон хотууд шарын шашны суурин хийдүүдээс үүсэлтэй. === Халхад шажин дэлгэрсэн нь === Алтанг шашны нөлөөгөөр нэр сүр олж байгааг дуулсан Монголын барьцамхай том ноёдууд юунд зүгээр сууж тэсэхэв. Түмэн засагт хаан болон Халхын толгой феодал Автай (1554-1588) зэрэг эрхэмүүд шашин дэлгэрүүлэхээр хөөцөлдөж эхлэв. Нэн ялангуяа хожмийн Монголын хамгийн том үндэстэн болсон өнөөгийн тусгаар Монгол улсын гол түшэг тулгуур, ноён багана Халхад Гэрсэнз хунтайжийн III хүү Онохуй үйзэний хүү Автай ноёны явуулсан шашны үйл явдалууд их анхаарал татах нь зайлшгүй билээ. Автай сайн ноён Халхад шашин залсан тухай олон домог байдаг бөгөөд хоорондоо зөрөөтэй байдаг юм. Ямар ч байсан Түмдийн Алтан хаан шашинд орон нэр сүр нь нилээн бадарч байгааг сонссон Автай ноён бусдын жишгээр лам залахаар шийджээ. Эсвэл Автай нь тодорхой хэмжээнд тэр үеийн бүс нутгийн хамгийн хүчирхэг хүн Алтангаас хараат байсан учраас түүний улс төрийн бодлогыг дагахаас өөр замгүй байсан байж магадгүй. Халхын түүхчид Автайг Түвдэд очиж шашин залсан гэдэг боловч үнэн хэрэгтээ Түмдийн Хөх хотод очин Далай ламтай уулзаж шашин залсан бололтой. Энэ үед Далай лам түүнд Очирваний хувилгаан, Очир сайн хан цол өгснөөр Халхад анхны хан цолтой хүн буй болжээ. Ирээдүйд өөртэй нь өрсөлдөж магадгүй хан цолтой хүн бий болоход Далай лам Содномжамцыг ивээлдээ авсан Алтан хаан дуртай байхгүй нь ойлгомжтой. Гэхдээ түүний ивээлд орсон Далай лам халхын ноёнд энэ цолыг өгөхөөс өөр аргагүй байсныг бодоход Халх Монгол тэр үес тун хүчирхэг болж Монголын түүхийн тавцанд ноёлох аймаг болох замаа тавьжээ гэдгийг гэрчилдэг. Тэгэхлээр Далай ламтай Автай ноён нь Алтан хааныг өнгөрсөнөөс хойш 1587 онд очиж уулзсан гэдэг нь үнэн болов уу? Ийнхүү Халхад хан цолтой хүн бий болж Буддын шашин залснаар Автай сайн хааны нэр сүр алдаршиж Халхыг нэг үе бараг ганцаараа мэдэх шахаж Түшээт хааны өвөг дээдэс болжээ. Уламжлал ёсоор Хувилай хааны үеэс ирсэн шашныг хамгаалагч догшин дүртэй Махагал бурхан Монголын буддын шашны гол шүтээн болсон. Халхад Автай хаан нь түүний нэг хувилбар Гомбогүр бурханыг залав. Бас зарим мэдээгээр бол Очирвань бурханыг хамт залжээ. Монголын хамгийн хатуу ширүүн, уур амьсгал бүхий бүс нутаг говь цөл ихтэй Халхаас ирсэн тул хамгийн хэрэгтэй зүйл нь болох ертөнцийг үүсгэгч хоёр дахь бурхан, бороо, хур үүл, аянга цахилгааныг эзэмшигч Очирваань бурханыг бэлэгдэж өгсөн байх. Эхэн үедээ Монгол оронд улаан болон шарын шашны урсгал нь падлийгүй байлаа. Жишээлбэл: Түмэн засагт хаанаас авахуулаад Лигдэн хаан хүртэл улааны лам нарыг шүтэж байсан. Автай сайн хаан Эрдэнэ зууг байгуулахдаа улааны лам Лодойнямбуугаар аравнайлуулж [18, 27х] байснаас шалтгаалан Халхын Богдууд Эрдэнэ зуугаас дайжин Их хүрээгээ нүүлгэж байсан бололтой. Гэтэл дорно зүгт Зүрчидийн Нурхайч (1575-1626) хэмээхээр толгойлуулсан Умард Алтан улс гэгч бий болон зальхай арга хэрэглэн, Монгол аймгуудын хагарал дээр тоглож эхэлсэн нь улаан шараар талцаж Монголчууд хядалцахад нөлөө үзүүлсэн нь дамжиггүй. Цахарын Лигдэн хаан (1592-1634) нь бүх Монголын хаан нэртэйгээс цаашгүй болж бусад аймгууд нь хэзээнээс Монголын албат байсан Зүрчидийн овд автан тэдний холбоотон болж эхлэв. Монгол хэл дээр Буддын ном судруудыг орчуулуулж байсан. Ганжуур судрыг хүртэл бүрэн орчуулуулжээ. Хэдий Монголын сүүлчийн албан ёсны хаан Лигдэн таалал төгссөн боловч сүүлд түүний үр, ач хүү Бүрнээ ван Монголын их хааны угсаа гэдгээ нотлон хэзээ ч мартахгүй байж эгзэгтэй цаг үед Манжийн эсрэг бослого гарган байлдаж байгаад ах дүү нарынхаа хамт алуулжээ. Ингэж Монголын хаан ширээг албан ёсоор залгамжлагч нарыг Манж нар устгасан байна. Хэдий монголын олон ноёдууд харийнханы арга мэхэнд автан тэдний талд зүтгэх, эсвэл энэ хүнд үед идэвхгүй байр суурь баримталж байсан авч Халхын томоохон ноён, соён гэгээрүүлэгч Цогт тайж (1580-1637) Лигдэн хааны бодлогыг илт дэмжин Монгол хэл дээр ном судар орчуулуулах төдийгүй улс төрийн амьдралд идэвхитэй оролцон түүнийг дэмжихээр Хөх нуур руу хөдөлсөн. Шашны түүхчдийн үздэгээр бол нутаг орондоо хавчигдан нүүсэн ч гэлцдэг. Дашрамд өгүүлэхэд хожмийн нэрт эрдэмтэн, соён гэгээрүүлэгч, эх оронч, үндэсний үзэлтэн Бямбын Ренчин гуай эхийн талаасаа Цогт хун тайжийн дайн, тулааны хөл үймээнээр Орост дүрвэж гарсан үр садынх нь удам билээ. Цогт тайж Хөх нуурт ирэх үед Лигдэн хаан нас барж хүү Эжээ хонгор нь эхийн хамт Манжид олзлогдсон хүнд үе байлаа. Цогт хунтайж уулаасаа ухаалаг шийдэмгий хүний хувьд Хөх нуурт ноёрхож байсан Түмдийн Хулачи ноёныг эрхэндээ оруулан улмаар Түвдийн улааны шашныхан болон хаад, ноёдыг өөртөө татан хүч хуримтлуулан шарын шашныг дарахаар шийджээ. Шашны талаас улааны шашныхан нь шарын шашин нь Монголчуудын цэргийн болон эдийн засгийн дэмжлэгээр (өргөл барьцаар) хүчирхэгжиж ноёрхож байгаад, Түвдийн хаад, ноёдууд нь болохоор шарын шашныхан улс төрийн эрх мэдлийн булаалцалдах болсонд дургүйцэн тэдний эсрэг тэмцэх болсноор Хөх нуурын Цогт хаан хэмээн алдаршиж эхэлсэн түүнийг дагах болжээ. Ингээд Ахмад рүү Арслан тайжид 10,000 цэрэг өгөн Түвд рүү “энхийг сахиулахаар” Түвдийн хаад, ноёд, улааны урсгалын хүсэлтээр илгээжээ. Далай лам тэргүүтэй шарын шашныхан Монгол цэргийн сэтгэл, санаа, оюун ухааныг мохоох элдэв шашны дэг ёслолуудыг үйлдсэн боловч цогтой, золбоотой Халх Монголын дайчин цэргүүдээс мянган бурхадаараа хүрээлүүлээд ч хувь тавилангаасаа зайлах аргагүйг ойлгон тэр үеийн Монголын бас нэгэн хүчирхэг аймаг асан Дөрвөн Ойрадын холбооноос тусламж эрэлхийлсэн байна. Монголын нэг том ноён Халхын Автай сайн ханы дүү Түмэнхэн ноён (хожмийн сайн ноён хан аймгийн өвөг) Монгол Далай ламаа өмгөөлөн Түвдэд цэрэглэн орсон боловч үймээн дарагдан, Далай лам үхсэн байсан тул түүний шарилын ажилд 10,000 лан мөнгө өргөн буцсанаас харахад Потала ордноос авахуулаад өдий төдий Түвдийн сүм хийдүүд тэр цаг үед баригдсан нь тохиолдол биш аж. Эндээс Монгол орны буян, заяаны хүчээр энэ ордон, сүм хийдүүд босжээ гээд хэлэхэд хилсдэхгүй. Харин өглөгийн эзэн болсон өгөөмөр сэтгэлтэй Монгол орон нь ядууран буурсаар хорьдугаар зууны эхээр шавар, гуулин бурханы цуглуулгатай, Монгол бичиг үсгээ гадарладаг хүн ховор мөртлөө энгийн хүн байтугай лам нар нь ч өөрсдөө ойлгодоггүй Түвд тарнийг хэн хүнгүй сайн цээжилсэн үндэстэн болж хувиржээ. Халхын улс төр, угсаатны нэгдлийг хадгалах гэж Махасамади Цэцэн хан Шолой нь Түшээт ханыд зориуд очиж шашны тэргүүн тодруулах ажлыг зохион байгуулсан гэх. Тэр хоёр ч удаа Түшээт ханыд зорин очиж түүний жирэмсэн хатнаас хүү төрвөл Халхын шашны тэргүүн болгохыг зөвлөсөн байна. Тиймээс өөрийнхөө “гэгээн” цолыг Занабазарт өгсөн гэдэг. Цэцэн хан Шолойн нь тэр үед нүүрлэж байсан харийн түрэмгийлэл заналхийллээс болгоомжлон энэхүү үйлдлийг хийсэн юм. Монгол орныхоо тусгаар тогтнолд ихэд санаа зовж байсан нь илэрхий. Тухайлбал: Лигдэн хутагт хааны хатан болон хүү Эжээ хонгорыг Манжуудад олзлогдохоос аврах гэж Халхад ирүүлэх гэсэн боловч бүтэлгүйтжээ. Өвөр Монголын Сөнид, Авга зэрэг аймгуудыг өөртөө дагаар оруулан тэр үеийн Манжийн хааны цолтой адилхан Гэгээн цэцэн хан гэж өргөмжлүүлснээрээ Манжийн эсрэг ямар нэгэн байдлаар сөрж байв. Сөнид аймгийг хатган Манжийн эсрэг босгон улмаар Халхын хангуудтайгаа хамтран Манжийн эсрэг Сөнидийн Тэнгис ванг өмгөөлөн байлдсан байна. Чухам иймээс өрсөлдөгч феодал Түшээт ханд буулт хийн түүнийг дэмжин Халхын улс төрийн нэгдлийг хадгалахыг илүүд үзсэн аж. Тэр үед Засагт ханыхан аль хэдийнээ Халхад хамгийн анхны хувилгаан Жалханзыг 1634 онд тодруулчихсан байлаа. Мөн тэд өөрсдийгөө Гэрсэнз хунтайжийн ахмад хөвгүүний удмын хувьд Халхыг захирах ёстой гэсэн үзэлтэй байсныг сөрж төв Халхын Түшээт ханыг дэмжсэнээрээ Шолой сэцэн хан алсыг харсан ажээ. Тэд өөр зуураа үйл ажиллагаагаа нэгтгээд зогсоогүй Ойрадуудтай холбоо тогтоон 1640 онд Ойрадын нутагт Халх, Зүүнгар, Халимаг ноёдуудын чуулган зохион байгуулав. Петр хааны шинэчлэлээр Орос оронд барууныхныг ашиглан хөгжиж байсны дагуу 1719 онд Хятадад элчээр нь очиж байсан Европын тэргүүн гүрний иргэн Скот угсаатай Жон Белл (1691-1780) Монгол орноор дайран Бээжин орох замдаа “ … Эдгээр хүмүүс эрх чөлөөнд их дуртай… “[20, 22 х] хэмээн өөрийн хэвлүүлсэн тэмдэглэлдээ онцолж байсан бол ХХ зууны эхээр Монгол орноор заншилан тэнүүчилж байсан Европын хамгийн хоцрогдмол гүрэн Оросын тагнуул, туршуулуудын аль ч бүтээлд мохож, мөхөж байгаа ноомой хүлцэнгүй Монголын ард түмнийг дүрслэн, эзгүй шахуу болж байгаа ар Монголын газар нутагт санаархах Оросын империализмийн сувдаг шунал тачаалыг өдөөж байсан түүхтэй. Хэдийгээр Түвдийн буддизм Монгол оронд хүчтэй нэвтэрч эхэлсэн авч их гүрнээсээ өвлөсөн соёлын том тогооны шавхруу болж үлдсэн шашны нэр томьёогоо хэрэглэж, Түвд нэр томьёог тэр болгон хэрэглэлгүй, Самгард хэлээс авсан үгнүүдээрээ ашиглан хуучны орчуулгынхаа уламжлалыг хадгалж байсан байна. == Манжийн шашны Монгол дахь бодлого == Манжууд нь 1635 он хүртэл Зүрчидүүд хэмээгдэн улсаа Хожуу Жин (Алтан гэсэн үг) гэж нэрлэж байсан ажээ. Харин Нурхачийг залгамжилсан дунд хүү Хун тайж нь 1635 оноос өөрийн ард түмний нэрийг Манж гэж улсаа Дай (их) Чин (ариун) гэж нэршүүлжээ. Манж гэдэг нэрийн талаар янз бүрийн таамаг байдаг бөгөөд одоо хүртэл яагаад Манж гэж өөрсдийгөө нэрлэх болсон тухай яг нарийн тодорхой батлагдсан баримт байдаггүй байна. Жин улс нь Монголчуудыг өөрсдийн харьяалалдаа авч холбоотон болгож эхэлснээр Монголчуудын дайсан байгаад эцэстээ эзлэгдэж албат нь болсон Зүрчидийн Алтан улс гэж нэрлэгдэх нь тохиромжгүй байсан байх. Манж нар нь Зүрчидийн шууд удам бус түүний төрөл нь байсан бөгөөд бүрэлдэхүүндээ Монгол, Хятад угсаатныг шууд болон хошуу цэргийн зохион байгуулалтай нэгтгэснээр үнэндээ шинэ үндэстэн угсаатан болсон Монгол ноёд, хатадын байр суурь эхэн үед нь их хүчтэй нөлөөтэй байсан тул Буддын шашны нөлөөгөөр цэцэн мэргэний бэлэгдэл Манзушири бурханы нэрнээс Манж гэдэг үгээ авсан бололтой. Тухайлбал: Нурхачи өөрийгөө Манжшури бурханы хуваилгаан гэж байв. Хун тайжийн хаан цол нь Сэцэн/дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. === Манж болон Түвд эв санааны нэгдэл === Манж болон Түвдүүдийн эв санааны нэгдэл нь Монголчуудын хагарч бутарсныг бэхжүүлэхэд илэрч байлаа. Тэд Чингис хааны цааз, засаг хууль ёсоор хэн дуртай хүн нь өөрийн дураар хаан цол зүүж явахыг хориглосон, зөвхөн түүний алтан ургийн хүн Монголчуудын Их Хуралдайгаар (одоогийн парламентийн хуралдаан маягаар) сонгогдон хаан болж улс гүрнээ нэгдсэн жолоодлогоор явах зарчмийг өөрчилжээ.Жишээ нь: # Түмдийн Алтан ханд Далай ламаас Хувилай хааны бүх цолыг хэрэглэхийг зөвшөөрөн түүний үйл хэргийг залгамжлагч, хойд дүр нь гэж өргөмжилснөөр Монгол улсад хоёр их хааны засаглалыг бий болгож Монгол улс дээд зэргээр бутрах нөхцөлийн үндсийг тавьсан. # Халхын Автайд хан цол өгснөөр Монголын хамгийн том аймгийг бүрэн тусгаар тогтнуулахад оюун санааы дэмжлэг болов. # Далай лам бас л Автайн дүү Түмэнхэнд сайн ноён цол өгч халхын гурван хантай энэ зэрэгцүүлснээс улбаалаад Манжийн хаад халхын дотоод хэрэгт орох далим өгчээ. Дараахи нь Манжийн хаан зарлиг гарган Түмэнхэний ач Данзан ламыг халх хангуудтай энэ зэрэгцүүлэн өргөмжлүүлж, Халх долоон хошууг найм болгосон. Сонирхууштай нь цэргийн тоо, галт зэвсгээр давуу Галдангийн довтолгоог Түшээт хааны цэрэг гурван өдөр, гурван шөнө няцааж байлдахад Данзан ламын үр Шамба эрх дайчингийн цэрэг Халхын цэргийн дэгийг эвдэн зугтааснаар Түшээт хааны цэрэг бүслэгдэн ихэнхи нь эцсээ хүртэл байлдсаар арваны нэг хүрэхгүй хувь нь Түшээт хааныхаа хамт бүслэлтийг сэтлэн мултарсан түүхтэй. Гэтэл эдний удам Цэрэн эфү (Манжийн хааны хүргэн), хүү Цэнгүнжав нар нь Монголчуудынхаа эсрэг гарамгай байлдаж Манж хаанд гавьяа байгуулснаар шагналд нь Сайн ноён аймаг үүсгэж Халх Монголыг дөрвөн аймаг болгож дахин задалсан. Бүр хожим эдний удам Наянт ван хэмээгч 1911 оны Монголын эрх чөлөөний тэмцлийг эсэргүүцэн тэмцэж байв. # Хасарын угсааны хошуудын ноёдод хан цол олгож Ойрадын ноёлогч Цорос аймгийнхантай нь тэмцэлдэх үндэс тавьсан. # Далай лам бас л Чингисийн угсааны бус Галданд бошгот хаан цол олгож Халхын хангуудтай мөчөөрхөн тэмцэлдүүлэх үзэл сурталын үндэсийн өгсөн. Мөн Монголчуудыг оюун санааны хувьд нэгдэх замын хааж Монголын том аймаг, улс болгонд шашны тэргүүнүүдийг залжээ. Жишээ татваас: Эзэл, хуваа буюу хуваа, эзэл гэсэн бодлого баримтлан Халхад Жавзундамба, Ойрадад Галдан (1643-1697), өвөр Монголд Жанжаа хутагтуудыг шашны тэргүүнүүд болгон тусад нь өргөмжилсөн нь монгол орны бутралыг оюун санааныхан хүрээнд бататгав. Манжийн хаад Жанжаа хутагтыг эрхэмлэж байсан бол, Түвдүүд Ойрадыг илүүд үзэж байсан байна. Баримт дурдвал Манжийн түүхэнд ганцхан удаа л улсын багш хэмээх хүндэтгэлийг Далай ламд ч, Банчин богдод ч өгч байгаагүй мөртлөө Энх-Амгалан хааны үед Жанжаа хутагт өгч байж. Түвдүүд болохоор Галданг илт дэмжиж, түүнийг дайтахаар сахилаа өгч шар шувтлахад нь зөвшөөрч, хожим амьтаны амийг нигүүлсэн тэвчигч бурханы номт Далай ламын хүсэлтээр Зүүн Туркестаны лалын шашны тэмцэлдэгч нэг талыг дэмжиж дайтахыг хүсэж бичиг илгээж байлаа. [21, 647x] Мөн Зүүнгарынхан Халх руу түрэмгийлэн довтлох нэг шалтагаа болгон Өндөр гэгээнийг Далай ламын элч төлөөлөгчөөс өндөр суудалд заларсан хэмээн яллаж байв. [16, 240х] Хэдий тиймч Буддын шашин хүчтэй дэлгэрснээр дэвшилтэд үзэгдэл гарч соёл иргэншлийн тулгуур хот, суурин үүсэх бодит хөрс болсон. Жишээ нь: Богдын Хүрээ -Улаанбаатар, Хошуудын Авлай хийд- Казахстаны Семиплатиск, Цорсын гулзын (угалзын) хийд – Шинжааны Кульж, Өвөр Монголын Хөх хот зэрэг Монголын нутаг асан дээрхи эдгээр олон хотууд шарын шашны суурин хийдүүдээс үүсэлтэй. 1642 онд Түвдийн Далай ламаас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол Цахарууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог Халхууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ Хорчин зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” [18, 92x] гэж байжээ. Учир нь тэдэнд Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв. Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. Тэдэнд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин Амарбаясгалант гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон. === Түвдэд гурван эрийн нэг нь лам байхад === Иймд үйлдвэрлэх хүчин хөгжүүлэх байтугай хүн амын тоон буурч, хүрээ, хийд тойрсон ганц бие эмэгтэйчүүдийн гэр лүү зурайх хамбын, цоржийн гэх мэт нэрэмжит жимүүд балархааргүй болжээ. Нөгөө талаас нь харахад эмэгтэйчүүдийн талаас илүү хувь нь нөхөргүй байсан гэж бодоход л дээрхи зүйлүүдийг нотлох шаардлагагүй ээ. Хамгийн ноцтой нь аль эрдэм ном сурах чадвартай сийрэг толгойнууд нь лам болж үр удмаа тасалснаар генетикийн хувьд ном сурах чадваргүйчүүд нь нь үр удмаа үлдээх сонголт (selection) явагдаж Монгол хүмүүсийн оюуны дундаж чадвар үе, үеэрээ муудаж байсан нь илэрхий. Ер нь Манжийн эхэн үеийн бодлогууд нь тун айхавтар байсан нь Монголын хошуу, аймаг, угсаатны бүлэг болон улс төрийн нэгдэл болгонд тус тусад нь өөрөөр хандаж бодлого явуулж байснаас харагддаг бөгөөд харин Монголын түүхчид түүнийг үл харгалзан нэг бол Монголчуудтай холбоотон байсан бүр ах дүүгийн холбоотой ойр байсан, Хятадад уусахаас хамгаалж байсан эсвэл заналт дайсан байж Монголчуудыг устгаж байсан гэсэн хэт нэг талыг барьсан дүгнэлтүүд нь учир дутагдалтайг дээрхи ялгавартай бодлогоос харж болно. === Халхад хоёр эр хүн тумын нэг нь лам байв === Манжуудад ч, Түвдүүдэд ч, Оросуудад ч Халх Монголчууд нь хамгийн найдваргүй, үл итгэж болох Монголчуудын бүлэг байсаар ирсэн түүхтэй. Уг шалтгаан нь Халхууд:Монгол орныхоо төв хэсэгт оршин гадны нөлөөнд бага автагдсан Монгол төрийн уламжлалдаа оюун санааны хувьд үнэнч байсанд оршдог. Иймд Манжууд Өвөр Монголыг дотночилон холбоотны ёсоор үздэг ахул Түвдүүд Хошууд тэргүүтэй Ойрадуудад илүү дотносож, хожим Оросууд Дөрвөд тэргүүтэй Увсын Ойрадуудаар Монгол орны удирдлагыг зонхилуулж байсан нь тохиолдол биш ээ.Хэдий тийм ч оюун санааы тусгаар байдлын ач холбогдлыг ухааран 1718 онд Ойрадын цэрэг Түвд болон Хөх нуурыг хяналтандаа оруулав. Зүүнгарын нэрт жанжин Их Цэрэндондов нь Түвдийн асар өндөр уулсуудыг даван гэнэдүүлэн довтлож цэргийн урлагт дахин давтагдаагүй үзүүлбрээр Түвдийн хаан ширээнд заларч байсан Хошуудын хааныг нийт Монголын эрх ашигтай зөрчилдөж эхэлсний улмаас түлхэн унагажээ. Оюун санааы удирдлагаа хяналтандаа оруулж авахыг эрмэлзсэн Монголчуудын аюулыг олж харсан Манж гүрэн яаралтай арга хэмжээ аван цэргийн хүч явуулсан ч эхний удаадаа Зүүнгарынханы ялалтаар төгссөн. Харамсалтай нь Түвдүүдийн эсэргүүцэл, тэдний ар талд нь явуулсан элч төлөөлөгчдийн алах, зам харилцааг нь хорлон сүйтгэх террорист ажиллагааны улмаас Ойрадын цэрэг Зүүнгар нутагтайгаа холбоо тасарч хангалт болон сэтгэл санааны дэмжлэгээ алдан голдуу Монгол цэрэг дээр суурилсан дайсны хүчинд автан Түвдийг хяналтаасаа алдав. Ингэснээр Манжууд Түвдэд хяналтаа тогтоон Далай лам, Банчин Богдуудын дахин төрөх явцыг хянадаг болсон юм. Нэг жишээ дурдвал: Түвдийн (хошуудын) хааны өргөмжилсөн Далай ламыг хуурамч гэж зарлан Манж Чин улс VII Далай ламыг тавьсан байна.Халхын шарын шашин Манж, Түвдийн Монгол дахь шарын шашны гол тоглоом нь Халхын богдууд нь байлаа. Халхуудын Монгол угсаатны дундах байр суурь нь товойх тусам тэдний оюун санааны удирдагч Богдынх нь нэр нөлөө автоматаар өсөн өнгөрсөн зууны эхэн гэхэд нийт Монголын улс төрийн жүжгийн хамгийн гол дүрд хувирчээ. ==Эх сурвалж== * «Буддын уламжлалт мэдлэг ухааны үндэс» номноос [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Эртний Монголын түүх]] [[Ангилал:Монгол угсаатны түүх]] [[Ангилал:Монгол угсаатан улсуудын түүх| ]] [[Ангилал:Монголд оршин тогтнож байсан улсууд]] 2g1cydy1nawlkc1md3x9p41r8ko9lpo 0 26411 708557 708412 2022-08-14T03:56:28Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" |- !rowspan="2"| Хааны зураг !!rowspan="2"| Хааны цол !!rowspan="2"|Хааны нэр !! colspan="2"|Төр барьсны эхлэл !!rowspan="2"| Хааны оны цол !!rowspan="2"| Хэдэн жил <br/> төр барьсан !!colspan="2"| Төр барьсны төгсгөл |- | Билгийн жил || Аргын он || Билгийн жил || Аргын он |- !colspan="9"|Их Монгол улс''' |- | [[File:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|100px]] || [[Чингис хаан|'''Чингис хаан''']] ||[[Тэмүүжин |'''Тэмүүжин''']]||Улаан бар||1206 || Тайзу||21 || Улаагчин гахай | 1227 |- |[[File:YuanEmperorAlbumOgedeiPortrait.jpg|100px]] || '''Далай хаан''' |[[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']]||Шарагчин үхэр||1229||Тайзун||12 || Цагаагчин үхэр | 1241 |- | [[File:Guyuk.jpg|100px]] ||'''Далай хаан'''||[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']]||Улаан морь||1246||Динзун ||3 ||Шар бич|| 1248 |- | [[File:Mongke.jpg|100px]] ||'''Далай хаан'''||[[Мөнх хаан|'''Мөнх хаан''']]||Цагаагчин гахай||1251||Суанзун |9 ||Шарагчин хонь|| 1259 |- !colspan="9"|Их Юань''' |- | [[File:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|100px]]||'''Сэцэн'''<br>Шизү||[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']]|| Цагаан бич||1260|| Жунтун, Жыюань||35 ||Хөх морь|| 1294 |- | [[file:YuanEmperorAlbumTemurOljeituPortrait.jpg|100px]]||'''Өлзийт'''<br>Чэнзун||[[Өлзийт Төмөр хаан|'''Төмөр хаан''']]||Хөхөгчин хонь||1294||[[Юаньжэнь]], [[Дадө]]||7 ||Улаагчин хонь|| 1307 |- |[[File:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|100px]] ||'''Хүлэг'''<br>Үзун||[[Хайсан хүлэг хаан|'''Хайсан''']]||Улаагчин хонь||1308||[[Жыда]]||4 ||Цагаагчин гахай|| 1311 |- | [[File:YuanEmperorAlbumAyurbarvadaBuyantuPortrait.jpg|100px]]||'''Буянт'''<br>Рэньзун ||'''[[Аюурбарбад]]'''||Цагаагчин гахай||1311||[[Хуанцин]], [[Яньёу]]||10 ||Цагаан бич|| 1320 |- | [[File:Gegeen.jpg|100px]] ||'''Гэгээн'''<br>Инзун||[[Шадбал |'''Шадбал''']]||Цагаагчин тахиа||1321||[[Жыжы (Гэгээн хаан)|Жыжы]]||3 ||Харагчин гахай|| 1323 |- | [[File:Yesun.jpg|100px]] ||||[[Есөнтөмөр |'''Есөнтөмөр''']]||Харагчин гахай||1323|| Тай Дин Ди<br />[[Тайдин]], [[Жыхө]]||6 ||Шар луу|| 1328 |- | [[File:Ragibagh.jpg|100px]] ||||[[Аригиба хаан|'''Аригиба хаан''']]||Шар луу||1328|| Тянь Шүнь Ди <br />[[Тяньшүнь (1328 он)|Тяньшүнь]]||1 ||Шар луу|| 1328 |- | [[File:Kusala.jpg|100px]] ||'''Хутагт'''<br>Минзун||[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хаан''']]||Шарагчин могой||1329||[[Тяньли]]||1 ||Шарагчин могой|| 1329 |- | [[File:YuanEmperorAlbumTughTemurPortrait.jpg|100px]]||'''Заяат'''<br>Вэньзун||[[Төвтөмөр |'''Төвтөмөр''']]||Шар луу; Шарагчин могой||1328; 1329||[[Тяньли]], [[Жышүнь]]||3 ||Шарагчин могой; хар бич|| 1329; 1332 |- | [[File:YuanEmperorAlbumIrinchinbalPortrait.jpg|100px]] ||'''Эрдэнэцогт'''<br>Нинзун |[[Ринчинбал |'''Ринчинбал''']]||Хар бич||1332||[[Жышүнь]]||1 ||Хар бич|| 1332 |- | [[File:Toghon.jpg|100px]] ||'''Ухаант'''<br>Хуйзун||[[Тогоонтөмөр хаан|'''Тогоонтөмөр хаан''']]||Харагчин тахиа||1333||[[Юаньтун]], [[Жыюань]], [[Жыжөн]]||<br /> 3 <br /> 6 <br /> 30 || Цагаан нохой || 1370 |- | [[File:Ayushirdari.jpg|100px]] ||'''Билигт'''<br>Заозун||[[Аюушридар| '''Аюушридар''']] || Цагаагчин гахай|| 1371 || [[Сюаньгуан]]|| 8 || Шар морь || 1378 |- | [[File:Togus.jpg|100px]] ||'''Усхал'''||'''[[Төгстөмөр]]'''|| Шар морь|| 1378 || [[Тяньюань]]|| 10 || Шар луу || 1388 |- !colspan="9"|Улс төрийн бутралын үеийн Монгол''' |- | ||'''Зоригт хаан'''|| [[Зоригт хаан|'''Есүдэр''']]|| Шарагчин могой|| 1389 || || 4 || Хар бич || 1391 |- ||| || [[Энх хаан|'''Энх хаан''']] || || 1391 || || 3 || || 1393 |- | [[File:Элбэг нигүүлсэгч хаан 1361-1399.jpg|100px]] ||'''Нигүүлсэгч'''||[[Элбэг нигүүлсэгч хаан|'''Элбэг нигүүлсэгч хаан''']]|| Харагчин тахиа|| 1393 || || 7 || Шарагчин туулай || 1399 |- | [[File:Guntumur khan.jpg|100px]] || || [[Гүнтөмөр хаан|'''Гүнтөмөр хаан''']] || Цагаан луу|| 1400 || || 3 || Хар морь || 1402 |- |||'''Ёлтөмөр хаан'''||[[Үгч хашха|'''Үгч хашха''']]<br>Гүйличи || Харагчин хонь|| 1403 || || 6 || Шар хулгана || 1408 |- |||'''Өлзийтөмөр хаан'''||[[Өлзийтөмөр хаан|'''Буяншир хаан''']] || Шар хулгана|| 1408 || || 3 || Цагаан бар || 1410 |- ||| ||[[Дэлбэг хаан|'''Дэлбэг хаан''']]|| Цагаагчин туулай|| 1411 || || 5 || Хөхөгчин хонь || 1415 |- | || ||'''[[Ойрадай хаан]]'''|| Хөхөгчин хонь|| 1415|| || 11 || Хөхөгчин нохой || 1425 |- ||| ||[[Адай хаан|'''Адай хаан''']]|| Улаан морь|| 1426|| || 13 || Шар морь || 1438 |- | [[File:Taisan.jpg|100px]] || '''Тайсун'''||'''[[Тайсун хаан]]<br>Тогтобух|| Шарагчин хонь|| 1439|| || 13 || Хар бич || 1452 |- | [[File:Agvarjin Jonon khan.jpg|100px]] || ||[[Агваржин хаан|'''Агваржин хаан''']]|| Хар бич|| 1452|| || 1 || || 1453 |- ||| '''Дайюань<br /> тянь шэн'''||[[Эсэн тайш|'''Эсэн тайш''']]|| Хар бич|| 1452|| Тяньюань || 2 || Хөх нохой || 1454 |- ||| ||'''[[Махагүргис хаан]]<br />/Магагүргис'''|| Хөх нохой|| 1454|| || 12 || Хөхөгчин тахиа || 1465 |- | [[Файл:Molon_khan.jpg|100px|]] || ||[[Молон хаан|'''Молон хаан''']]|| Хөхөгчин тахиа|| 1465|| || 2|| Улаан нохой || 1466 |- | || ||[[Муулихай| '''Муулихай''']]|| Улаагчин гахай|| 1467|| || 6 || Хар луу || 1472 |- | [[Файл:Manduul khan.jpg|100px|]] || ||[[Мандуул хаан|'''Мандуул хаан''']]|| Хар луу|| 1472|| || 8 || Шарагчин гахай || 1479 |- |||'''Даян сэцэн'''||[[Батмөнх Даян хаан|'''Батмөнх Даян хаан''']]|| Цагаан хулгана|| 1480|| || 38 || Улаагчин үхэр || 1517 |- ||| '''Сайн-алаг'''||[[Барсболд хаан|'''Барсболд хаан''']]|| Улаагчин үхэр|| 1517|| || 3 || Шарагчин туулай || 1519 |- |||'''Алаг'''||[[Боди Алаг хаан|'''Боди Алаг хаан''']]||Цагаан луу|| 1520|| || 27 || Улаагчин хонь || 1547 |- |||'''Гүдэн'''||[[Дарайсүн Гүдэн|'''Дарайсүн Гүдэн хаан''']]|| Шар бич|| 1548|| || 10 || Улаагчин могой || 1557 |- ||| '''Засагт'''||[[Түмэн засагт хаан|'''Түмэн засагт хаан''']]|| Шар морь|| 1558|| || 35|| Хар луу || 1592 |- |||'''Сэцэн'''||[[Буян сэцэн хаан|'''Буян сэцэн хаан''']]|| Харагчин могой|| 1593|| || 11|| Харагчин туулай || 1603 |- | [[Файл:Ligden hutagt khaan.jpg|100px|]] ||'''Хутагт'''||[[Лигдэн хаан|'''Лигдэн хаан''']]|| Хөх луу|| 1604|| || 31|| Хөх нохой || 1634 |- !colspan="9"|Олноо өргөгдсөн Монгол улс''' |- | [[File:Sharav bogd khan.jpg|100px ]] ||'''Түмэн наст''' '''Наран гэрэлт <br /> богд хаан''' |[[Богд хаан|'''Богд хаан''']]|| Цагаан гахай|| 1911|| [[Олноо өргөгдсөн|Олноо <br /> өргөгдсөний]]|| 14|| Хөх хулгана || 1924 |} [[Ангилал:Монголын хаан|!Жагсаалт]] [[Ангилал:Монгол хан|!Жагсаалт]] [[Ангилал:Түүхийн жагсаалт]] kafcmlfgn4xpg48bsjiiw10dgpzmpq9 708561 708557 2022-08-14T04:15:13Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" |- !rowspan="2"| Хааны зураг !!rowspan="2"| Хааны цол !!rowspan="2"|Хааны нэр !! colspan="2"|Төр барьсны эхлэл !!rowspan="2"| Хааны оны цол !!rowspan="2"| Хэдэн жил <br/> төр барьсан !!colspan="2"| Төр барьсны төгсгөл |- | Билгийн жил || Аргын он || Билгийн жил || Аргын он |- !colspan="9"|Их Монгол улс''' |- | [[File:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|100px]] || [[Чингис хаан|'''Чингис хаан''']] ||[[Тэмүүжин |'''Тэмүүжин''']]||Улаан бар||1206 || Тайзу||21 || Улаагчин гахай | 1227 |- |[[File:YuanEmperorAlbumOgedeiPortrait.jpg|100px]] || '''Далай хаан''' |[[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']]||Шарагчин үхэр||1229||Тайзун||12 || Цагаагчин үхэр | 1241 |- | [[File:Guyuk.jpg|100px]] ||'''Далай хаан'''||[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']]||Улаан морь||1246||Динзун ||3 ||Шар бич|| 1248 |- | [[File:Mongke.jpg|100px]] ||'''Далай хаан'''||[[Мөнх хаан|'''Мөнх хаан''']]||Цагаагчин гахай||1251||Суанзун |9 ||Шарагчин хонь|| 1259 |- !colspan="9"|Их Юань''' |- | [[File:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|100px]]||'''Сэцэн'''<br>Шизү||[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']]|| Цагаан бич||1260|| Жунтун, Жыюань||35 ||Хөх морь|| 1294 |- | [[file:YuanEmperorAlbumTemurOljeituPortrait.jpg|100px]]||'''Өлзийт'''<br>Чэнзун||[[Өлзийт Төмөр хаан|'''Төмөр хаан''']]||Хөхөгчин хонь||1294||[[Юаньжэнь]], [[Дадө]]||7 ||Улаагчин хонь|| 1307 |- |[[File:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|100px]] ||'''Хүлэг'''<br>Үзун||[[Хайсан хүлэг хаан|'''Хайсан''']]||Улаагчин хонь||1308||[[Жыда]]||4 ||Цагаагчин гахай|| 1311 |- | [[File:YuanEmperorAlbumAyurbarvadaBuyantuPortrait.jpg|100px]]||'''Буянт'''<br>Рэньзун ||'''[[Аюурбарбад]]'''||Цагаагчин гахай||1311||[[Хуанцин]], [[Яньёу]]||10 ||Цагаан бич|| 1320 |- | [[File:Gegeen.jpg|100px]] ||'''Гэгээн'''<br>Инзун||[[Шадбал |'''Шадбал''']]||Цагаагчин тахиа||1321||[[Жыжы (Гэгээн хаан)|Жыжы]]||3 ||Харагчин гахай|| 1323 |- | [[File:Yesun.jpg|100px]] ||||[[Есөнтөмөр |'''Есөнтөмөр''']]||Харагчин гахай||1323|| Тай Дин Ди<br />[[Тайдин]], [[Жыхө]]||6 ||Шар луу|| 1328 |- | [[File:Ragibagh.jpg|100px]] ||||[[Аригиба хаан|'''Аригиба хаан''']]||Шар луу||1328|| Тянь Шүнь Ди <br />[[Тяньшүнь (1328 он)|Тяньшүнь]]||1 ||Шар луу|| 1328 |- | [[File:Kusala.jpg|100px]] ||'''Хутагт'''<br>Минзун||[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хаан''']]||Шарагчин могой||1329||[[Тяньли]]||1 ||Шарагчин могой|| 1329 |- | [[File:YuanEmperorAlbumTughTemurPortrait.jpg|100px]]||'''Заяат'''<br>Вэньзун||[[Төвтөмөр |'''Төвтөмөр''']]||Шар луу; Шарагчин могой||1328; 1329||[[Тяньли]], [[Жышүнь]]||3 ||Шарагчин могой; хар бич|| 1329; 1332 |- | [[File:YuanEmperorAlbumIrinchinbalPortrait.jpg|100px]] ||'''Эрдэнэцогт'''<br>Нинзун |[[Ринчинбал |'''Ринчинбал''']]||Хар бич||1332||[[Жышүнь]]||1 ||Хар бич|| 1332 |- | [[File:Toghon.jpg|100px]] ||'''Ухаант'''<br>Хуйзун||[[Тогоонтөмөр хаан|'''Тогоонтөмөр хаан''']]||Харагчин тахиа||1333||[[Юаньтун]], [[Жыюань]], [[Жыжөн]]||<br /> 3 <br /> 6 <br /> 30 || Цагаан нохой || 1370 |- | [[File:Ayushirdari.jpg|100px]] ||'''Билигт'''<br>Заозун||[[Аюушридар| '''Аюушридар''']] || Цагаагчин гахай|| 1371 || [[Сюаньгуан]]|| 8 || Шар морь || 1378 |- | [[File:Togus.jpg|100px]] ||'''Усхал'''||'''[[Төгстөмөр]]'''|| Шар морь|| 1378 || [[Тяньюань]]|| 10 || Шар луу || 1388 |- !colspan="9"|Улс төрийн бутралын үеийн Монгол''' |- | ||'''Зоригт хаан'''|| [[Зоригт хаан|'''Есүдэр''']]|| Шарагчин могой|| 1389 || || 4 || Хар бич || 1391 |- ||| || [[Энх хаан|'''Энх хаан''']] || || 1391 || || 3 || || 1393 |- | [[File:Элбэг нигүүлсэгч хаан 1361-1399.jpg|100px]] ||'''Нигүүлсэгч'''||[[Элбэг нигүүлсэгч хаан|'''Элбэг нигүүлсэгч хаан''']]|| Харагчин тахиа|| 1393 || || 7 || Шарагчин туулай || 1399 |- | [[File:Guntumur khan.jpg|100px]] || Тогоон хаан || [[Гүнтөмөр хаан|'''Гүнтөмөр хаан''']] || Цагаан луу|| 1400 || || 3 || Хар морь || 1402 |- |||'''Ёлтөмөр хаан'''||[[Үгч хашха|'''Үгч хашха''']]<br>Гүйличи || Харагчин хонь|| 1403 || || 6 || Шар хулгана || 1408 |- |||'''Өлзийтөмөр хаан'''||[[Өлзийтөмөр хаан|'''Буяншир хаан''']] || Шар хулгана|| 1408 || || 3 || Цагаан бар || 1410 |- ||| ||[[Дэлбэг хаан|'''Дэлбэг хаан''']]|| Цагаагчин туулай|| 1411 || || 5 || Хөхөгчин хонь || 1415 |- | || ||'''[[Ойрадай хаан]]'''|| Хөхөгчин хонь|| 1415|| || 11 || Хөхөгчин нохой || 1425 |- ||| ||[[Адай хаан|'''Адай хаан''']]|| Улаан морь|| 1426|| || 13 || Шар морь || 1438 |- | [[File:Taisan.jpg|100px]] || '''Тайсун'''||'''[[Тайсун хаан]]<br>Тогтобух|| Шарагчин хонь|| 1439|| || 13 || Хар бич || 1452 |- | [[File:Agvarjin Jonon khan.jpg|100px]] || ||[[Агваржин хаан|'''Агваржин хаан''']]|| Хар бич|| 1452|| || 1 || || 1453 |- ||| '''Дайюань<br /> тянь шэн'''||[[Эсэн тайш|'''Эсэн тайш''']]|| Хар бич|| 1452|| Тяньюань || 2 || Хөх нохой || 1454 |- ||| ||'''[[Махагүргис хаан]]<br />/Магагүргис'''|| Хөх нохой|| 1454|| || 12 || Хөхөгчин тахиа || 1465 |- | [[Файл:Molon_khan.jpg|100px|]] || ||[[Молон хаан|'''Молон хаан''']]|| Хөхөгчин тахиа|| 1465|| || 2|| Улаан нохой || 1466 |- | || ||[[Муулихай| '''Муулихай''']]|| Улаагчин гахай|| 1467|| || 6 || Хар луу || 1472 |- | [[Файл:Manduul khan.jpg|100px|]] || ||[[Мандуул хаан|'''Мандуул хаан''']]|| Хар луу|| 1472|| || 8 || Шарагчин гахай || 1479 |- |||'''Даян сэцэн'''||[[Батмөнх Даян хаан|'''Батмөнх Даян хаан''']]|| Цагаан хулгана|| 1480|| || 38 || Улаагчин үхэр || 1517 |- ||| '''Сайн-алаг'''||[[Барсболд хаан|'''Барсболд хаан''']]|| Улаагчин үхэр|| 1517|| || 3 || Шарагчин туулай || 1519 |- |||'''Алаг'''||[[Боди Алаг хаан|'''Боди Алаг хаан''']]||Цагаан луу|| 1520|| || 27 || Улаагчин хонь || 1547 |- |||'''Гүдэн'''||[[Дарайсүн Гүдэн|'''Дарайсүн Гүдэн хаан''']]|| Шар бич|| 1548|| || 10 || Улаагчин могой || 1557 |- ||| '''Засагт'''||[[Түмэн засагт хаан|'''Түмэн засагт хаан''']]|| Шар морь|| 1558|| || 35|| Хар луу || 1592 |- |||'''Сэцэн'''||[[Буян сэцэн хаан|'''Буян сэцэн хаан''']]|| Харагчин могой|| 1593|| || 11|| Харагчин туулай || 1603 |- | [[Файл:Ligden hutagt khaan.jpg|100px|]] ||'''Хутагт'''||[[Лигдэн хаан|'''Лигдэн хаан''']]|| Хөх луу|| 1604|| || 31|| Хөх нохой || 1634 |- !colspan="9"|Олноо өргөгдсөн Монгол улс''' |- | [[File:Sharav bogd khan.jpg|100px ]] ||'''Түмэн наст''' '''Наран гэрэлт <br /> богд хаан''' |[[Богд хаан|'''Богд хаан''']]|| Цагаан гахай|| 1911|| [[Олноо өргөгдсөн|Олноо <br /> өргөгдсөний]]|| 14|| Хөх хулгана || 1924 |} [[Ангилал:Монголын хаан|!Жагсаалт]] [[Ангилал:Монгол хан|!Жагсаалт]] [[Ангилал:Түүхийн жагсаалт]] snlge18ps2hk1h6vyhhpaerp0pt5wil 708562 708561 2022-08-14T04:16:33Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" |- !rowspan="2"| Хааны зураг !!rowspan="2"| Хааны цол !!rowspan="2"|Хааны нэр !! colspan="2"|Төр барьсны эхлэл !!rowspan="2"| Хааны оны цол !!rowspan="2"| Хэдэн жил <br/> төр барьсан !!colspan="2"| Төр барьсны төгсгөл |- | Билгийн жил || Аргын он || Билгийн жил || Аргын он |- !colspan="9"|Их Монгол улс''' |- | [[File:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|100px]] || [[Чингис хаан|'''Чингис хаан''']] ||[[Тэмүүжин |'''Тэмүүжин''']]||Улаан бар||1206 || Тайзу||21 || Улаагчин гахай | 1227 |- |[[File:YuanEmperorAlbumOgedeiPortrait.jpg|100px]] || '''Далай хаан''' |[[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']]||Шарагчин үхэр||1229||Тайзун||12 || Цагаагчин үхэр | 1241 |- | [[File:Guyuk.jpg|100px]] ||'''Далай хаан'''||[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']]||Улаан морь||1246||Динзун ||3 ||Шар бич|| 1248 |- | [[File:Mongke.jpg|100px]] ||'''Далай хаан'''||[[Мөнх хаан|'''Мөнх хаан''']]||Цагаагчин гахай||1251||Суанзун |9 ||Шарагчин хонь|| 1259 |- !colspan="9"|Их Юань''' |- | [[File:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|100px]]||'''Сэцэн'''<br>Шизү||[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']]|| Цагаан бич||1260|| Жунтун, Жыюань||35 ||Хөх морь|| 1294 |- | [[file:YuanEmperorAlbumTemurOljeituPortrait.jpg|100px]]||'''Өлзийт'''<br>Чэнзун||[[Өлзийт Төмөр хаан|'''Төмөр хаан''']]||Хөхөгчин хонь||1294||[[Юаньжэнь]], [[Дадө]]||7 ||Улаагчин хонь|| 1307 |- |[[File:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|100px]] ||'''Хүлэг'''<br>Үзун||[[Хайсан хүлэг хаан|'''Хайсан''']]||Улаагчин хонь||1308||[[Жыда]]||4 ||Цагаагчин гахай|| 1311 |- | [[File:YuanEmperorAlbumAyurbarvadaBuyantuPortrait.jpg|100px]]||'''Буянт'''<br>Рэньзун ||'''[[Аюурбарбад]]'''||Цагаагчин гахай||1311||[[Хуанцин]], [[Яньёу]]||10 ||Цагаан бич|| 1320 |- | [[File:Gegeen.jpg|100px]] ||'''Гэгээн'''<br>Инзун||[[Шадбал |'''Шадбал''']]||Цагаагчин тахиа||1321||[[Жыжы (Гэгээн хаан)|Жыжы]]||3 ||Харагчин гахай|| 1323 |- | [[File:Yesun.jpg|100px]] ||||[[Есөнтөмөр |'''Есөнтөмөр''']]||Харагчин гахай||1323|| Тай Дин Ди<br />[[Тайдин]], [[Жыхө]]||6 ||Шар луу|| 1328 |- | [[File:Ragibagh.jpg|100px]] ||||[[Аригиба хаан|'''Аригиба хаан''']]||Шар луу||1328|| Тянь Шүнь Ди <br />[[Тяньшүнь (1328 он)|Тяньшүнь]]||1 ||Шар луу|| 1328 |- | [[File:Kusala.jpg|100px]] ||'''Хутагт'''<br>Минзун||[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хаан''']]||Шарагчин могой||1329||[[Тяньли]]||1 ||Шарагчин могой|| 1329 |- | [[File:YuanEmperorAlbumTughTemurPortrait.jpg|100px]]||'''Заяат'''<br>Вэньзун||[[Төвтөмөр |'''Төвтөмөр''']]||Шар луу; Шарагчин могой||1328; 1329||[[Тяньли]], [[Жышүнь]]||3 ||Шарагчин могой; хар бич|| 1329; 1332 |- | [[File:YuanEmperorAlbumIrinchinbalPortrait.jpg|100px]] ||'''Эрдэнэцогт'''<br>Нинзун |[[Ринчинбал |'''Ринчинбал''']]||Хар бич||1332||[[Жышүнь]]||1 ||Хар бич|| 1332 |- | [[File:Toghon.jpg|100px]] ||'''Ухаант'''<br>Хуйзун||[[Тогоонтөмөр хаан|'''Тогоонтөмөр хаан''']]||Харагчин тахиа||1333||[[Юаньтун]], [[Жыюань]], [[Жыжөн]]||<br /> 3 <br /> 6 <br /> 30 || Цагаан нохой || 1370 |- | [[File:Ayushirdari.jpg|100px]] ||'''Билигт'''<br>Заозун||[[Аюушридар| '''Аюушридар''']] || Цагаагчин гахай|| 1371 || [[Сюаньгуан]]|| 8 || Шар морь || 1378 |- | [[File:Togus.jpg|100px]] ||'''Усхал'''||'''[[Төгстөмөр]]'''|| Шар морь|| 1378 || [[Тяньюань]]|| 10 || Шар луу || 1388 |- !colspan="9"|Улс төрийн бутралын үеийн Монгол''' |- | ||'''Зоригт хаан'''|| [[Зоригт хаан|'''Есүдэр''']]|| Шарагчин могой|| 1389 || || 4 || Хар бич || 1391 |- ||| || [[Энх хаан|'''Энх хаан''']] || || 1391 || || 3 || || 1393 |- | [[File:Элбэг нигүүлсэгч хаан 1361-1399.jpg|100px]] ||'''Нигүүлсэгч'''||[[Элбэг нигүүлсэгч хаан|'''Элбэг нигүүлсэгч хаан''']]|| Харагчин тахиа|| 1393 || || 7 || Шарагчин туулай || 1399 |- | [[File:Guntumur khan.jpg|100px]] ||'''Тогоон хаан'''|| [[Гүнтөмөр хаан|'''Гүнтөмөр хаан''']] || Цагаан луу|| 1400 || || 3 || Хар морь || 1402 |- |||'''Ёлтөмөр хаан'''||[[Үгч хашха|'''Үгч хашха''']]<br>Гүйличи || Харагчин хонь|| 1403 || || 6 || Шар хулгана || 1408 |- |||'''Өлзийтөмөр хаан'''||[[Өлзийтөмөр хаан|'''Буяншир хаан''']] || Шар хулгана|| 1408 || || 3 || Цагаан бар || 1410 |- ||| ||[[Дэлбэг хаан|'''Дэлбэг хаан''']]|| Цагаагчин туулай|| 1411 || || 5 || Хөхөгчин хонь || 1415 |- | || ||'''[[Ойрадай хаан]]'''|| Хөхөгчин хонь|| 1415|| || 11 || Хөхөгчин нохой || 1425 |- ||| ||[[Адай хаан|'''Адай хаан''']]|| Улаан морь|| 1426|| || 13 || Шар морь || 1438 |- | [[File:Taisan.jpg|100px]] || '''Тайсун'''||'''[[Тайсун хаан]]<br>Тогтобух|| Шарагчин хонь|| 1439|| || 13 || Хар бич || 1452 |- | [[File:Agvarjin Jonon khan.jpg|100px]] || ||[[Агваржин хаан|'''Агваржин хаан''']]|| Хар бич|| 1452|| || 1 || || 1453 |- ||| '''Дайюань<br /> тянь шэн'''||[[Эсэн тайш|'''Эсэн тайш''']]|| Хар бич|| 1452|| Тяньюань || 2 || Хөх нохой || 1454 |- ||| ||'''[[Махагүргис хаан]]<br />/Магагүргис'''|| Хөх нохой|| 1454|| || 12 || Хөхөгчин тахиа || 1465 |- | [[Файл:Molon_khan.jpg|100px|]] || ||[[Молон хаан|'''Молон хаан''']]|| Хөхөгчин тахиа|| 1465|| || 2|| Улаан нохой || 1466 |- | || ||[[Муулихай| '''Муулихай''']]|| Улаагчин гахай|| 1467|| || 6 || Хар луу || 1472 |- | [[Файл:Manduul khan.jpg|100px|]] || ||[[Мандуул хаан|'''Мандуул хаан''']]|| Хар луу|| 1472|| || 8 || Шарагчин гахай || 1479 |- |||'''Даян сэцэн'''||[[Батмөнх Даян хаан|'''Батмөнх Даян хаан''']]|| Цагаан хулгана|| 1480|| || 38 || Улаагчин үхэр || 1517 |- ||| '''Сайн-алаг'''||[[Барсболд хаан|'''Барсболд хаан''']]|| Улаагчин үхэр|| 1517|| || 3 || Шарагчин туулай || 1519 |- |||'''Алаг'''||[[Боди Алаг хаан|'''Боди Алаг хаан''']]||Цагаан луу|| 1520|| || 27 || Улаагчин хонь || 1547 |- |||'''Гүдэн'''||[[Дарайсүн Гүдэн|'''Дарайсүн Гүдэн хаан''']]|| Шар бич|| 1548|| || 10 || Улаагчин могой || 1557 |- ||| '''Засагт'''||[[Түмэн засагт хаан|'''Түмэн засагт хаан''']]|| Шар морь|| 1558|| || 35|| Хар луу || 1592 |- |||'''Сэцэн'''||[[Буян сэцэн хаан|'''Буян сэцэн хаан''']]|| Харагчин могой|| 1593|| || 11|| Харагчин туулай || 1603 |- | [[Файл:Ligden hutagt khaan.jpg|100px|]] ||'''Хутагт'''||[[Лигдэн хаан|'''Лигдэн хаан''']]|| Хөх луу|| 1604|| || 31|| Хөх нохой || 1634 |- !colspan="9"|Олноо өргөгдсөн Монгол улс''' |- | [[File:Sharav bogd khan.jpg|100px ]] ||'''Түмэн наст''' '''Наран гэрэлт <br /> богд хаан''' |[[Богд хаан|'''Богд хаан''']]|| Цагаан гахай|| 1911|| [[Олноо өргөгдсөн|Олноо <br /> өргөгдсөний]]|| 14|| Хөх хулгана || 1924 |} [[Ангилал:Монголын хаан|!Жагсаалт]] [[Ангилал:Монгол хан|!Жагсаалт]] [[Ангилал:Түүхийн жагсаалт]] 3rrsc18al9962utvku3viuz1h3mw2jv 0 26747 708566 697740 2022-08-14T05:02:58Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Үндэстэн |group = Хазара<br><big>هزاره</big> |image = <div style= "white-space:nowrap;"><!--If you swap out an image, change the "x##px" entry for EACH image in the row so that the width of the row lines up with the others-->[[File:Sarwar Danish in 2011-cropped.jpg|130px]] [[File:Karim Khalili in December 2010-cropped.jpg|130px]]<br/>[[File:Sima Samar of Afghanistan in 2011.jpg|130px]] [[File:Habiba Sarabi in April 2011-cropped.jpg|130px]]<br/>[[File:Sayed Anwar Rahmati of Afghanistan in June 2010-cropped.jpg|130px]] [[File:Abdul Haq Shafaq in 2012-cropped.jpg|130px]] |caption= <small>[[Сарвар Даниш]]{{·}}[[Карим Халили]]<br/>[[Сима Самар]]{{·}}[[Хабиба Сараби]]<br/>[[Саед Анвар Рахмати]]{{·}}[[Абдул Хак Шафак]]</br> |pop = ойролцоогоор 5 сая<ref>http://www.aljazeera.com/indepth/features/2016/06/afghanistan-hazaras-160623093601127.html</ref> |region1 = {{flagcountry|Afghanistan}} |pop1 = 3,500,000 (2016) |ref1 = {{lower|<ref name="CIA-af">{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html |title=Afghanistan: 31,822,848 (July 2014 est.) @ 9% (2014) |accessdate=July 17, 2015 |work=[[The World Factbook]]| publisher=[[Central Intelligence Agency]]}}</ref>}} |region3 = {{flagcountry|Pakistan}} |pop3 = 956000 (2012) |ref3 = {{lower|<ref name=Ethnologue/><ref name="UNHCR">[http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/home/opendoc.pdf?tbl=SUBSITES&page=SUBSITES&id=434fdc702 Census of Afghans in Pakistan], ''[[United Nations High Commissioner for Refugees|UNHCR]] Statistical Summary Report'' (retrieved December 27, 2007)</ref>}} |region4 = {{flagcountry|Iran}} |pop4 = 1,567,000 (1993) |ref4 = {{lower|<ref name=Ethnologue>Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), 2005. [[Ethnologue|Ethnologue: Languages of the World]], Fifteenth edition. Dallas, Tex.: [[SIL International]]. Online version: http://www.ethnologue.com/.</ref>}} |region5 = {{flagcountry|Australia}} |pop5 = 90,000 (2013) |ref5 = {{Citation needed|date=November 2014}} |region6 = {{flagcountry|Canada}} |pop6 = 36,376 |ref6 = {{lower|<ref>The population of people with descent from Afghanistan in Canada is 48,090. Hazara make up an estimated 20% of the population of Afghanistan depending to the source. The Hazara population in Canada is estimated from these two figures. [http://www12.statcan.ca/english/census06/data/highlights/ethnic/pages/Page.cfm?Lang=E&Geo=PR&Code=01&Data=Count&Table=2&StartRec=1&Sort=3&Display=All&CSDFilter=5000 Ethnic origins, 2006 counts, for Canada]</ref> }} |region7 = {{flagcountry|Turkey}} |ref7 = {{lower|<ref>http://www.aljazeera.com/indepth/features/2014/03/afghan-hazaras-new-life-indonesia-201436121639956520.html</ref> }} |languages = [[Перс хэл]]ний Хазара, Дари аялгуу |religions = Ихэнх нь Шиа Ислам, цөөнх нь суннит ислам, Христийн шашин |related = [[Аймак]] }} '''Хазаарчууд, Хэзаарчууд''' <ref>Монгол хэлнээ урьд нь "Хазаар" гэж нэвтэрхий толины хуудасны бичигдэж байсан түүх байна. Хүүхэд-залуучуудын нэвтэрхий толь III ботийн 56-р талын Афганистан улсын тухай өгүүлэлд Афганистанд 20 гаруй үндэстэн ястан суудгаас хүн амын 55 хувь нь афган буюу пүштүн, бусад нь тажик, узбек, хазаар, могол зэрэг үндэстэн болно гэж бичжээ.</ref> ({{lang-fa|هزاره}}, «[[мянган|мянга]]», орос. Хазарейцы, англ. Hazaras) гэх [[ард түмэн|ястан]] [[Афганистан]]ы төв хэсэг (Хазараджат) оршин суудаг нүүдэлчин ард. Перс хэлнээс хазаар гэдэг үг нь "Мянга" гэсэн үг. Нийт дэлхий дээр 5 -10 сая орчим хүн өөрсдийгөө хазаарчууд гэх бөгөөд үүнээс Афганистанд 7 500 000 орчим, Пакистанд 3,956,000, Австралид 90,000, Их Британд 54,230, Канадад 36,376, Түркэд 33,320 хүн тус тус амьдарж байна. Хазаруудын олонхи нь исламын шийт зарим нь суннит урсгалын шашинтай, цөөн тооны христийн шашинтай.<ref>{{Cite web|url=https://www.christianitytoday.com/news/2021/august/afghanistan-christians-taliban-sat-7-farsi-dari.html|title=Dari TV Host: Afghanistan Will Now See ‘Pure Christianity’|first=Jayson|last=Casper|website=News & Reporting}}</ref><ref name="auto">{{Cite web|url=https://www.sat7uk.org/afghan-christians-among-those-at-risk-as-taliban-advance/|title=Afghan Christians among those at risk as Taliban advance » SAT-7 UK|date=August 2, 2021}}</ref><ref name="auto1">{{Cite web|url=https://www.missionfrontiers.org/issue/article/global-peoples-profiles|title=Global Peoples Profiles:: Hazara of Afghanistan and Deccanis of India|first=V. David|last=Garrison|website=www.missionfrontiers.org}}</ref> Орчин үеийн хазаарчууд [[Дари хэл|дари]] (перс гарлын хэл) хэлээр ярих бөгөөд мөн түүний нэг хэлбэр болох хазараги аялгуугаар ярьдаг. Тэдний үндсэн шашин шүтлэг нь лалын шашний шийт урсгал юм. == 10,11,12 зуунд Хазарчуудын тухай дурдсан нь: == 1016 оны 1-р сар - Крымд хазар гаралтай Херсоны стратегич Георгий Цулогийн бослогыг Византи, Орос хоёр хамтран дарсан. 1024 онд Лиственийн тулалдаанд хазарчууд оролцсон. 1037 онд Аль-Бируни Итил балгас, Огузуудын нүүдэлчдийн хуарангууд Хазарийн суурин дээр байрладаг гэж дурджээ. 1064 он - Хазарын 3 мянган гэр бүл Дербентээс цааш Кахтан хот руу нүүжээ. 1071 - Византийн армийн бүрэлдэхүүнд хазарууд Манзикертийн тулалдаанд оролцов. 1079 он - Тмутараканы хотын хазарчууд оросын Ван Олег Святославичийг барьж, Византид шилжүүлэн өгсөн. 1083 - Олег Святославич Крымд буцаж ирээд хазарчуудыг хөнөөсөн. XI зуун - Константинополь дахь Перагийн хороолол дахь Хазар-еврейчүүдийн тухай дурссан нь (Зотик Константин Акрополитын амьдрал). 1117 он - Беловеж дахь хазарчуудыг Орос руу нүүлгэн шилжүүлэв. 1160-аад он - Абрахам ибн Дауд Толедод хазар еврейчүүдийн үр удамтай уулзав. 13-р зууны 1/3 — Ургенч (Хорезм) хотын христийн шашинтнуудын дунд хазарууд дурдагддаг. 1247 он - Плано Карпини Монголчуудын байлдан дагуулсан ард түмнүүдийн дунд Хазаруудыг дурджээ. == Цахим холбоос == {{Commonscat|Hazara people|Хазара}} *[http://www.wahdatnews.com/archives/973 A BRIEF INTRODUCTION OF HAZARA MONGOL] *[http://www.durlal.mn/forum/viewtopic.php?f=85&t=5123&sid=21d477099d68e5dc247d6078172cd572] *[http://tribune.com.pk/story/267225/who-are-the-hazara/ Who are the Hazara?] *[http://www.anusha.com/hazaras.htm What about the Hazara of Central Afghanistan?] *[http://www.iranicaonline.org/articles/hazara-1 Hazara] *[http://www.shiachat.com/forum/topic/235031373-hazaras/] *[https://books.google.mn/books?id=3E_0H6dEvfQC&pg=PA308&lpg=PA308&dq=Hazara+from+Pakistan+and+Uyghur+from+Xinjiang&source=bl&ots=trf3a3TWdt&sig=bSEAFX6pM98fnkOgvh7VyAn7zQQ&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false "Genetics: Analysis of Genes and Genomes" Daniel L. Hartl, Elizabeth W. Jones] *[http://www.encyclopedia.com/searchresults.aspx?q=hazara] *[https://answers.yahoo.com/search/search_result?p=hazara&fr=uh3_answers_web_gs] ==Эх сурвалж== {{Reflist}} [[Ангилал:Хазара| ]] [[Ангилал:Ази дахь угсаатан]] [[Ангилал:Афганистан дахь угсаатан]] [[Ангилал:Иран хэлт угсаатан]] iwukucosl7buy4p5xdvnxa0vrwrrcuu 0 53541 708545 687174 2022-08-14T02:32:15Z GiraffetheAda 75422 wikitext text/x-wiki == Хэл зүйн нэршил: == * Хар үхэл-дундад зууны үед тарваган тахалыг нэрлэдэг байсан нэршил. * Хүн төрөлхтөн өөрийн хүч чадал бололцооноос давж гарсан сүйтгэгч хүчтэй аливаа нэгэн зүйлийг ингэж нэрлэдэг байна. Ж: Дэлхийн хоёрдугааар дайны үед ЗХУ-ын дайрагч ИЛ-2 онгоцыг герман цэргүүд "шварцтодт" буюу "хар үзэл" гэж нэрлэдэг байжээ. == Хар тахал == [[Файл:Black death XV.jpg|thumb|362x362px|Хар тахлыг дүрсэлсэн 15-р зууны зураг]] Хар үхэл (Black Death, The Great Mortality) гэдэг нь 1346-1353 онуудын хооронд [[Афро-Еврази]]<nowiki/>йг хамран тархсан хөнөөлт [[Тарваган тахал|тахал]] юм. Уг тахал нь [[Еврази]] болон [[Умард Африк]]<nowiki/>т нийт 75–200 сая хүний аминд хүрсэн бөгөөд энэ нь хүн төрөлхтний түүхэнд бүртгэгдсэн хамгийн их тохиолдол юм. Хар үхэл нь тарваган тахлын нэг төрөл бөгөөд мэрэгч (ихэвчилэн харх) амьтадын бөөс, [[Бүүрэг|бүүрг]]<nowiki/>ээр дамждаг Yersinia pestis нянгаар үүсгэгддэг байна. Гэвч уг тахлын хувьд дамжих хэлбэр нь хоёрдогч буюу [[аэрозол]]<nowiki/>оор (агаар дуслын замаар) дамжин хүнээс хүнд халдварлаж септик буюу уушгины хатгалгааг үүсгэж үхэлд хүрэгдэг байна. Хар үхэл нь Европийн Шашин, нийгэм, эдийн засагт гүн гүнзгий нөлөө үзүүлсэн түүхийг өөрчилсөн үйл явдал хэмээн тооцогддог. == Тахлын үүдэл ба тархалт == Тахал хаанаас эхлэлтэй болох нь одоог хүртэл маргаантай байдаг. Хэдийгээр судлаачид үүнийг Төв эсвэл Зүүн Азиас гаралтай хэмээн үздэг ч хамгийн анхны тохиолдол баримт нь Кримын хойгт 1347 онд бүртгэгдсэн байдаг. Улмаар хойгоос хөдөлсөн худалдааны хөлгүүд Хар тэнгисээр дамжин Сицилийн арлын Мессина боомтод хүрснээр тахал баруун Европд ирсэн хэмээн түүхчид үздэг. Хөлгүүдийг хүлээн авахаар цугларсан иргэд хөлгийн тавцан дээр гарах үед ихэнх далайчид нь амиа алдаж, амьд үлдсэн цөөн гишүүд нь биеэрээ дүүрэн хар өнгийн шархлаатай олдсон хэмээн тэмдэглэгджээ. 4zvjbo7pn7uv4rhml8rdx7cfj7o53ny 708546 708545 2022-08-14T02:44:05Z GiraffetheAda 75422 wikitext text/x-wiki === Хар тахал === [[Файл:Black death XV.jpg|thumb|362x362px|Хар тахлыг дүрсэлсэн 15-р зууны зураг]] Хар үхэл (Black Death, The Great Mortality) гэдэг нь 1346-1353 онуудын хооронд [[Афро-Еврази]]<nowiki/>йг хамран тархсан хөнөөлт [[Тарваган тахал|тахал]] юм. Уг тахал нь [[Еврази]] болон [[Умард Африк]]<nowiki/>т нийт 75–200 сая хүний аминд хүрсэн бөгөөд энэ нь хүн төрөлхтний түүхэнд бүртгэгдсэн хамгийн их тохиолдол юм. Хар үхэл нь тарваган тахлын нэг төрөл бөгөөд мэрэгч (ихэвчилэн харх) амьтадын бөөс, [[Бүүрэг|бүүрг]]<nowiki/>ээр дамждаг Yersinia pestis нянгаар үүсгэгддэг байна. Гэвч уг тахлын хувьд дамжих хэлбэр нь хоёрдогч буюу [[аэрозол]]<nowiki/>оор (агаар дуслын замаар) дамжин хүнээс хүнд халдварлаж септик буюу уушгины хатгалгааг үүсгэж үхэлд хүрэгдэг байна. Хар үхэл нь Европийн Шашин, нийгэм, эдийн засагт гүн гүнзгий нөлөө үзүүлсэн түүхийг өөрчилсөн үйл явдал хэмээн тооцогддог. == Тахлын үүдэл ба тархалт == Тахал хаанаас эхлэлтэй болох нь одоог хүртэл маргаантай байдаг. Хэдийгээр судлаачид үүнийг Төв эсвэл Зүүн Азиас гаралтай хэмээн үздэг ч хамгийн анхны тохиолдол баримт нь Кримын хойгт 1347 онд бүртгэгдсэн байдаг. Улмаар хойгоос хөдөлсөн худалдааны хөлгүүд Хар тэнгисээр дамжин Сицилийн арлын Мессина боомтод хүрснээр тахал баруун Европд ирсэн хэмээн түүхчид үздэг. Хөлгүүдийг хүлээн авахаар цугларсан иргэд хөлгийн тавцан дээр гарах үед ихэнх далайчид нь амиа алдаж, амьд үлдсэн цөөн гишүүд нь биеэрээ дүүрэн хар өнгийн шархлаатай олдсон хэмээн тэмдэглэгджээ. == Хэл зүйн нэршил: == *Хар үхэл-дундад зууны үед тарваган тахалыг нэрлэдэг байсан нэршил. * Хүн төрөлхтөн өөрийн хүч чадал бололцооноос давж гарсан сүйтгэгч хүчтэй аливаа нэгэн зүйлийг ингэж нэрлэдэг байна. Ж: Дэлхийн хоёрдугааар дайны үед ЗХУ-ын дайрагч ИЛ-2 онгоцыг герман цэргүүд "шварцтодт" буюу "хар үзэл" гэж нэрлэдэг байжээ. == Хар тахал == t9w1us10dg4q3wgsq528picohyz2ilb 708547 708546 2022-08-14T02:44:31Z GiraffetheAda 75422 /* Хар тахал */ wikitext text/x-wiki === Хар тахал === [[Файл:Black death XV.jpg|thumb|362x362px|Хар тахлыг дүрсэлсэн 15-р зууны зураг]] Хар үхэл (Black Death, The Great Mortality) гэдэг нь 1346-1353 онуудын хооронд [[Афро-Еврази]]<nowiki/>йг хамран тархсан хөнөөлт [[Тарваган тахал|тахал]] юм. Уг тахал нь [[Еврази]] болон [[Умард Африк]]<nowiki/>т нийт 75–200 сая хүний аминд хүрсэн бөгөөд энэ нь хүн төрөлхтний түүхэнд бүртгэгдсэн хамгийн их тохиолдол юм. Хар үхэл нь тарваган тахлын нэг төрөл бөгөөд мэрэгч (ихэвчилэн харх) амьтадын бөөс, [[Бүүрэг|бүүрг]]<nowiki/>ээр дамждаг Yersinia pestis нянгаар үүсгэгддэг байна. Гэвч уг тахлын хувьд дамжих хэлбэр нь хоёрдогч буюу [[аэрозол]]<nowiki/>оор (агаар дуслын замаар) дамжин хүнээс хүнд халдварлаж септик буюу уушгины хатгалгааг үүсгэж үхэлд хүрэгдэг байна. Хар үхэл нь Европийн Шашин, нийгэм, эдийн засагт гүн гүнзгий нөлөө үзүүлсэн түүхийг өөрчилсөн үйл явдал хэмээн тооцогддог. == Тахлын үүдэл ба тархалт == Тахал хаанаас эхлэлтэй болох нь одоог хүртэл маргаантай байдаг. Хэдийгээр судлаачид үүнийг Төв эсвэл Зүүн Азиас гаралтай хэмээн үздэг ч хамгийн анхны тохиолдол баримт нь Кримын хойгт 1347 онд бүртгэгдсэн байдаг. Улмаар хойгоос хөдөлсөн худалдааны хөлгүүд Хар тэнгисээр дамжин Сицилийн арлын Мессина боомтод хүрснээр тахал баруун Европд ирсэн хэмээн түүхчид үздэг. Хөлгүүдийг хүлээн авахаар цугларсан иргэд хөлгийн тавцан дээр гарах үед ихэнх далайчид нь амиа алдаж, амьд үлдсэн цөөн гишүүд нь биеэрээ дүүрэн хар өнгийн шархлаатай олдсон хэмээн тэмдэглэгджээ. == Хэл зүйн нэршил: == *Хар үхэл-дундад зууны үед тарваган тахалыг нэрлэдэг байсан нэршил. * Хүн төрөлхтөн өөрийн хүч чадал бололцооноос давж гарсан сүйтгэгч хүчтэй аливаа нэгэн зүйлийг ингэж нэрлэдэг байна. Ж: Дэлхийн хоёрдугааар дайны үед ЗХУ-ын дайрагч ИЛ-2 онгоцыг герман цэргүүд "шварцтодт" буюу "хар үзэл" гэж нэрлэдэг байжээ. 1gj50ut2vvpbxn9xuvp25vopuqnra4h 0 58254 708588 689895 2022-08-14T08:49:02Z 66.181.160.37 /* Цахим холбоос */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цахим хуудас |name = YouTube |logo = [[File:YouTube Logo 2017.svg|120px]] |company_type = [[Subsidiary]] |foundation = {{Start date and age|2002|2|14}} |founder = {{Unbulleted list|[[Steve Chen]]|[[Chad Hurley]]|[[Jawed Karim]]}} |location_city = 901 Cherry Avenue, [[San Bruno, California]] |location_country = United States |area_served = [[World]]wide (except [[Censorship of YouTube|blocked countries]]) |parent = Independent (2005–2006)<br />[[Google]] (2006–present) |key_people = [[Susan Wojcicki]] ([[Chief executive officer|CEO]])<br />[[Chad Hurley]] ([[Adviser]]) |company_slogan = Broadcast Yourself (2002–present) |industry = [[Internet]]<br />[[Video hosting service]] |ipv6 = |advertising = Google [[AdSense]] |launch_date = {{Start date and age|2002|2|14}} |caption = Screenshot of YouTube's homepage | url = {{URL|https://www.youtube.com/|YouTube.com}} | content_license = YouTube, [[Хязгаарлагдмал Хариуцлагатай Компани|ХХК]]<br><small>[[Google]]-ийн охин компани</small> | type = [[Видео портал]] | programming_language = [[Java]],<ref>{{cite web|url=http://googlecode.blogspot.com/2009/05/guice-deuce.html|title=Guice Deuce|first=Jesse|last=Wilson|date=May 19, 2009|accessdate=December 2, 2015|archiveurl=https://archive.is/xbvCJ|archivedate=December 2, 2015}}</ref> [[Python]]<ref>{{cite web|url=http://www.gooli.org/blog/youtube-runs-on-python/|title=YouTube runs on Python|first=Vincent|last=Lextrait|date=July 2010|accessdate=September 5, 2010 |archiveurl=http://archive.is/20120530/http://www.lextrait.com/Vincent/implementations.html |archivedate=May 30, 2012}}</ref> болон өмчлөлийн [[JavaScript]] | registration = Google хаягаар (бусдаар: оруулах, сэтгэгдэл бичих, үнэлэх) | current_status = идэвхтэй }} '''YouTube''' (хэллэг: ''[{{IPA|ˈjuːtuːb}}]'') [[Калифорни|Калифорни мужийн]] [[Сан Бруно]]д төвтэй [[АНУ|АНУ - ын]] бичлэг хуваалцах зорилготой вебсайт бөгөөд 2005 оноос хойш [[Google]] ХК-нийн охин компаниар үйл ажиллагаагаа явуулж байна. 2004 онд YouTube нь нийт 4 тэрбум [[америк доллар]]ын эргэлтийн хөрөнгө хийсэн байна.<ref name=wsj>[http://www.wsj.com/articles/viewers-dont-add-up-to-profit-for-youtube-142489796 Rolfe Winkler, YouTube: 1 Billion Viewers, No Profit], Wall Street Journal 2015-02-25</ref> YouTube дээр бүх төрлийн видео бичлэг байхын дотор кино, телевизийн бичлэг, хөгжмийн бичлэг, кино танилцуулга болон өөрийн бэлдсэн бичлэгүүд ч байна. Тиймээс энд зөвхөн мэргэжлийн мэдээлэл болон бичлэгээс гадна техникийн хувьд бүрэн боловсруулаагүй бичлэгүүд, инээдмийн, гунигтай, хичээлийн заавар, суртал ухуулга, гүн ухааны бодол, хийсвэр хүчирхийллийн тухай эсвэл бодит хүчирхийллийн тухай баримтат нэвтрүүлгүүд ч байдаг.Gn == Ном, сурах бичиг == * Jean Burgess, Joshua Green: ''YouTube: online video and participatory culture.'' Polity Press, Cambridge 2009, ISBN 978-0-7456-4479-0. * Joachim Gerloff: ''Erfolgreich auf YouTube. Social-Media-Marketing mit Online-Videos.'' mitp, Heidelberg 2014, ISBN 978-3-8266-8192-9. * Pelle Snickars: ''The YouTube reader.'' National Library of Sweden, Stockholm 2009, ISBN 978-91-88468-11-6. == Цахим холбоос == * youtube.com == Зүүлт тайлбар == <references /> [[Ангилал:Видео портал]] [[Ангилал:YouTube| ]] [[Ангилал:Сан Бруногийн аж ахуйн нэгж]] [[Ангилал:Нийгмийн сүлжээ]] [[Ангилал:Гүүглийн онлайн үйлчилгээ]] n5sqxusm042om1zpcpyvvjmz633bwcd 708590 708588 2022-08-14T09:55:35Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цахим хуудас |name = YouTube |logo = [[File:YouTube Logo 2017.svg|120px]] |company_type = [[Subsidiary]] |foundation = {{Start date and age|2002|2|14}} |founder = {{Unbulleted list|[[Steve Chen]]|[[Chad Hurley]]|[[Jawed Karim]]}} |location_city = 901 Cherry Avenue, [[San Bruno, California]] |location_country = United States |area_served = [[World]]wide (except [[Censorship of YouTube|blocked countries]]) |parent = Independent (2005–2006)<br />[[Google]] (2006–present) |key_people = [[Susan Wojcicki]] ([[Chief executive officer|CEO]])<br />[[Chad Hurley]] ([[Adviser]]) |company_slogan = Broadcast Yourself (2002–present) |industry = [[Internet]]<br />[[Video hosting service]] |ipv6 = |advertising = Google [[AdSense]] |launch_date = {{Start date and age|2002|2|14}} |caption = Screenshot of YouTube's homepage | url = {{URL|https://www.youtube.com/|YouTube.com}} | content_license = YouTube, [[Хязгаарлагдмал Хариуцлагатай Компани|ХХК]]<br><small>[[Google]]-ийн охин компани</small> | type = [[Видео портал]] | programming_language = [[Java]],<ref>{{cite web|url=http://googlecode.blogspot.com/2009/05/guice-deuce.html|title=Guice Deuce|first=Jesse|last=Wilson|date=May 19, 2009|accessdate=December 2, 2015|archiveurl=https://archive.is/xbvCJ|archivedate=December 2, 2015}}</ref> [[Python]]<ref>{{cite web|url=http://www.gooli.org/blog/youtube-runs-on-python/|title=YouTube runs on Python|first=Vincent|last=Lextrait|date=July 2010|accessdate=September 5, 2010 |archiveurl=http://archive.is/20120530/http://www.lextrait.com/Vincent/implementations.html |archivedate=May 30, 2012}}</ref> болон өмчлөлийн [[JavaScript]] | registration = Google хаягаар (бусдаар: оруулах, сэтгэгдэл бичих, үнэлэх) | current_status = идэвхтэй }} '''YouTube''' (хэллэг: ''[{{IPA|ˈjuːtuːb}}]'') [[Калифорни|Калифорни мужийн]] [[Сан Бруно]]д төвтэй [[АНУ|АНУ - ын]] дүрс бичлэг хуваалцах зорилготой вебсайт бөгөөд 2005 оны 2-р сараас хойш [[Google]] ХК-нийн охин компани болон үйл ажиллагаагаа явуулж байна. 2004 онд YouTube нь нийт 4 тэрбум [[америк доллар]]ын эргэлтийн хөрөнгө хийсэн байна.<ref name=wsj>[http://www.wsj.com/articles/viewers-dont-add-up-to-profit-for-youtube-142489796 Rolfe Winkler, YouTube: 1 Billion Viewers, No Profit], Wall Street Journal 2015-02-25</ref> PayPal компанид ажиллаж байсан [[Стив Чен]], [[Чад Хёрдли]], [[Жавед Карим]] нар байгуулсан байна. YouTube дээр бүх төрлийн дүрс бичлэг байхын дотор кино, телевизийн бичлэг, хөгжмийн бичлэг, кино танилцуулга болон хувь хүний бэлдсэн бичлэгүүд ч байна. Тиймээс энд зөвхөн мэргэжлийн мэдээлэл болон бичлэгээс гадна техникийн хувьд бүрэн боловсруулаагүй бичлэгүүд, инээдмийн, гунигтай, хичээлийн заавар, суртал ухуулга, гүн ухааны бодол, хийсвэр хүчирхийллийн тухай эсвэл бодит хүчирхийллийн тухай баримтат нэвтрүүлгүүд ч байдаг. Анхны дүрс бичлэг нь Жавед Каримын 19 секундын Сан-Диего дахь амьтны хүрээлэнд хийсэн сонирхогчийн бичлэг юм. Үүнийг YouTube-д 2005 оны 4-р сарын 23-нд орон нутгийн 20:27 цагт байршуулсан байна. === Үйлчилгээний сүлжээнүүд === * YouTube Premium * YouTube TV * YouTube Go * YouTube Music * YouTube Kids * YouTube Studio == Ном, сурах бичиг == * Jean Burgess, Joshua Green: ''YouTube: online video and participatory culture.'' Polity Press, Cambridge 2009, ISBN 978-0-7456-4479-0. * Joachim Gerloff: ''Erfolgreich auf YouTube. Social-Media-Marketing mit Online-Videos.'' mitp, Heidelberg 2014, ISBN 978-3-8266-8192-9. * Pelle Snickars: ''The YouTube reader.'' National Library of Sweden, Stockholm 2009, ISBN 978-91-88468-11-6. == Цахим холбоос == * youtube.com == Зүүлт тайлбар == <references /> [[Ангилал:Видео портал]] [[Ангилал:YouTube| ]] [[Ангилал:Сан Бруногийн аж ахуйн нэгж]] [[Ангилал:Нийгмийн сүлжээ]] [[Ангилал:Гүүглийн онлайн үйлчилгээ]] 5nsce9nbju1j55a4qsjdirwg9phskrc 0 63048 708594 700313 2022-08-14T10:44:33Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |албан_ёсны_нэр = Хар Дэл |богино_нэр = |далбааны_зураг = Ming Turpan conflict.png |газрын_зураг = |нийслэл_хот = [[Хамил тойрог|Хами]] |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл =[[Цагадайн хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = Монгол, [[Уйгур]] |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = |оршин_тогтнолын_утга = 1389-1513 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хами [[Умард Юань Улс]]аас салав |үйл_явдалын_огноо1 = 1389 |тогтносон_үйл_явдал2 = [[Моголистан]]ы бүрэлдэхүүнд орсон |үйл_явдалын_огноо2 = 1513 |тогтносон_үйл_явдал3 = |үйл_явдалын_огноо3 = |удирдагчийн_цол1 = |удирдагчийн_нэр1 = |удирдагчийн_цол2 = |удирдагчийн_нэр2 = |хууль_тогтоогч = |дээд_танхим = |доод_танхим = |газар_нутаг_км2 = |хүн_амын_тооцоо = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |тэмдэглэл = }} {{Монголчуудын түүх}} '''Хар Дэлийн Хант Улс''' нь [[Юань улс]] мөхсөний дараа Хами хотоор төвлөрсөн [[Монгол үндэстэн|Монголын]] хаант улс байсан. Энэхүү улсыг Цагаадайн угсааны Гунашири 1389 онд үүсгэн байгуулж, 1463 он хүртэл түүний удмынхан захирсан. 1472 онд Мин улсын цэргийн хүч ирж суурших болсон үеэс дахин Мин улсын вассал улс болж, 1513 онд Могулстаны Мансур хааны цэрэгт эзлэгдэн мөхжээ.   == Түүхэн товчоон == 1388 онд Юань улсын сүүлчийн угсаа залгамжлагч Төгстөмөр хаан Аригбөх хааны угсааны Есүдэр ноёнд хороогдсон. Ингэснээр Монголын нэгдмэл байдал бүрэн алдагдаж, монгол хаадын мэдэлд байсан олон аймаг биеэ даах эсвэл [[Мин улс]]<nowiki/>ад дагаар оржээ. Тэдний нэг, буддын шашинт Гунашири ван 1389 онд Хами хотод Хар Дэлийн хант улсыг байгуулжээ.   1404 онд Хар Дэл улсын Энхтөмөр хан, Мин улсын зүгээс үзүүлэх болсон шахалтад хүч мөхөсдөөд, [[вассал]] улс болж, Жун шүнь ван (утга нь '''Хүлцэнгүй ван''') цол хүртсэн юм. Энэ үед Монгол нутагт олон хаан солигдож, дайн самуунтай, их хаадын хүч суларч, тэдний оронд Ойрадын хүчирхэг ноёд төр барьж эхэлсэн үеэс хямрал гүнзгийрчээ. 1420-иод оны үеэс Ойрадын Тогоон тайш тус улсад элч илгээж худ ураг барилдаж, өмнөх үеийн харилцаагаа сэргээх үндэс болжээ. 1439 оноос тус улс нь Монголын хаан, тайш нартай дотно харилцаатай болж, Мин улсаас хөндийрөх болсон нь Мин улстай зөрчил үүсгэсэн.  1463 оноос улсын хан суудлын төлөөх зөрчил нь хурцадсан тул 1467 онд Мин улс эзлэн авч, Гунашири ханы угсаа залгамжлал төгсгөл болсон хэдий ч, 1513 онд Моголстаны Мансур хаанд эзлэгдэх хүртэл оршин тогтносон юм. Энэ үеэс Дорнод Туркестаны зүүн хэсэг бүхэлдээ исламжсан. == Хар Дэл улсын хангууд == * [[Гунашири]] (兀納失里) (1380-1393) * '''Энхтөмөр'''(安克帖木兒) (1393-1405) (1404 оны 6 сараас Мин улсын вассал болсон) * '''Тогтох''' (脫脫 (哈密國) (1405-1411) (Мин улсын вассал байсан) * '''Төртөмөр''' (兔力帖木兒) (1411-1425)  * '''Будшир'''(卜答失里) (1425-1439) (Тэр анхандаа [[Мин улс]]<nowiki/>ын вассал байсан ч, сүүлдээ [[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монгол улс]]<nowiki/>ын вассал болжээ. ).  * '''Хар султан''' (哈力锁鲁檀) (1439-1457) (Тэр эхэндээ Монголын вассал байсан ч, [[Эсэн тайш]] үхсэнээр дахин [[Мин улс]]<nowiki/>ын вассал болсон) * '''Бурига''' (卜列革) (1457-1460) * '''Нугандашир''' (努溫答失里) (1460-1472)<br> <span class="cx-segment" data-segmentid="608"><br> * '''Батмөр''' (Баттөмөр?) (把塔木儿) (1466-1472)<br> </span> * '''Хань Шэнь''' (罕慎) (1472-1488) * '''Энхбор'''(奄克孛剌) (1488-1492), (1493-1497) * '''Шанба''' (陕巴) (1492-1493), (1497-1505) * '''Бай Яжи''' (拜牙即) (1505-1513) == Холбоотой мэдээлэл == * [[Хочогийн хан улс]] * [[Мин-Турфаны харилцаа]] * [[Мин улс]] [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Шинжааны түүх]] kostosnvnpryx0w2p7tw4lb43d7zbvk 708595 708594 2022-08-14T10:49:19Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |албан_ёсны_нэр = Хар Дэл |богино_нэр = |далбааны_зураг =Ming Turpan conflict.png |газрын_зураг = |нийслэл_хот = [[Хамил тойрог|Хами]] |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл =[[Цагадайн хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = Монгол, [[Уйгур]] |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = |оршин_тогтнолын_утга = 1389-1513 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хами [[Умард Юань Улс]]аас салав |үйл_явдалын_огноо1 = 1389 |тогтносон_үйл_явдал2 = [[Моголистан]]ы бүрэлдэхүүнд орсон |үйл_явдалын_огноо2 = 1513 |тогтносон_үйл_явдал3 = |үйл_явдалын_огноо3 = |удирдагчийн_цол1 = |удирдагчийн_нэр1 = |удирдагчийн_цол2 = |удирдагчийн_нэр2 = |хууль_тогтоогч = |дээд_танхим = |доод_танхим = |газар_нутаг_км2 = |хүн_амын_тооцоо = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |тэмдэглэл = }} {{Монголчуудын түүх}} '''Хар Дэлийн Хант Улс''' нь [[Юань улс]] мөхсөний дараа Хами хотоор төвлөрсөн [[Монгол үндэстэн|Монголын]] хаант улс байсан. Энэхүү улсыг Цагаадайн угсааны Гунашири 1389 онд үүсгэн байгуулж, 1463 он хүртэл түүний удмынхан захирсан. 1472 онд Мин улсын цэргийн хүч ирж суурших болсон үеэс дахин Мин улсын вассал улс болж, 1513 онд Могулстаны Мансур хааны цэрэгт эзлэгдэн мөхжээ.   == Түүхэн товчоон == 1388 онд Юань улсын сүүлчийн угсаа залгамжлагч Төгстөмөр хаан Аригбөх хааны угсааны Есүдэр ноёнд хороогдсон. Ингэснээр Монголын нэгдмэл байдал бүрэн алдагдаж, монгол хаадын мэдэлд байсан олон аймаг биеэ даах эсвэл [[Мин улс]]<nowiki/>ад дагаар оржээ. Тэдний нэг, буддын шашинт Гунашири ван 1389 онд Хами хотод Хар Дэлийн хант улсыг байгуулжээ.   1404 онд Хар Дэл улсын Энхтөмөр хан, Мин улсын зүгээс үзүүлэх болсон шахалтад хүч мөхөсдөөд, [[вассал]] улс болж, Жун шүнь ван (утга нь '''Хүлцэнгүй ван''') цол хүртсэн юм. Энэ үед Монгол нутагт олон хаан солигдож, дайн самуунтай, их хаадын хүч суларч, тэдний оронд Ойрадын хүчирхэг ноёд төр барьж эхэлсэн үеэс хямрал гүнзгийрчээ. 1420-иод оны үеэс Ойрадын Тогоон тайш тус улсад элч илгээж худ ураг барилдаж, өмнөх үеийн харилцаагаа сэргээх үндэс болжээ. 1439 оноос тус улс нь Монголын хаан, тайш нартай дотно харилцаатай болж, Мин улсаас хөндийрөх болсон нь Мин улстай зөрчил үүсгэсэн.  1463 оноос улсын хан суудлын төлөөх зөрчил нь хурцадсан тул 1467 онд Мин улс эзлэн авч, Гунашири ханы угсаа залгамжлал төгсгөл болсон хэдий ч, 1513 онд Моголстаны Мансур хаанд эзлэгдэх хүртэл оршин тогтносон юм. Энэ үеэс Дорнод Туркестаны зүүн хэсэг бүхэлдээ исламжсан. == Хар Дэл улсын хангууд == * [[Гунашири]] (兀納失里) (1380-1393) * '''Энхтөмөр'''(安克帖木兒) (1393-1405) (1404 оны 6 сараас Мин улсын вассал болсон) * '''Тогтох''' (脫脫 (哈密國) (1405-1411) (Мин улсын вассал байсан) * '''Төртөмөр''' (兔力帖木兒) (1411-1425)  * '''Будшир'''(卜答失里) (1425-1439) (Тэр анхандаа [[Мин улс]]<nowiki/>ын вассал байсан ч, сүүлдээ [[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монгол улс]]<nowiki/>ын вассал болжээ. ).  * '''Хар султан''' (哈力锁鲁檀) (1439-1457) (Тэр эхэндээ Монголын вассал байсан ч, [[Эсэн тайш]] үхсэнээр дахин [[Мин улс]]<nowiki/>ын вассал болсон) * '''Бурига''' (卜列革) (1457-1460) * '''Нугандашир''' (努溫答失里) (1460-1472)<br> <span class="cx-segment" data-segmentid="608"><br> * '''Батмөр''' (Баттөмөр?) (把塔木儿) (1466-1472)<br> </span> * '''Хань Шэнь''' (罕慎) (1472-1488) * '''Энхбор'''(奄克孛剌) (1488-1492), (1493-1497) * '''Шанба''' (陕巴) (1492-1493), (1497-1505) * '''Бай Яжи''' (拜牙即) (1505-1513) == Холбоотой мэдээлэл == * [[Хочогийн хан улс]] * [[Мин-Турфаны харилцаа]] * [[Мин улс]] [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Шинжааны түүх]] j5jtmy56k8olsnfs45ig19l4guiff1g 708596 708595 2022-08-14T10:50:45Z 103.173.255.162 /* Түүхэн товчоон */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |албан_ёсны_нэр = Хар Дэл |богино_нэр = |далбааны_зураг =Ming Turpan conflict.png |газрын_зураг = |нийслэл_хот = [[Хамил тойрог|Хами]] |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл =[[Цагадайн хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = Монгол, [[Уйгур]] |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = |оршин_тогтнолын_утга = 1389-1513 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хами [[Умард Юань Улс]]аас салав |үйл_явдалын_огноо1 = 1389 |тогтносон_үйл_явдал2 = [[Моголистан]]ы бүрэлдэхүүнд орсон |үйл_явдалын_огноо2 = 1513 |тогтносон_үйл_явдал3 = |үйл_явдалын_огноо3 = |удирдагчийн_цол1 = |удирдагчийн_нэр1 = |удирдагчийн_цол2 = |удирдагчийн_нэр2 = |хууль_тогтоогч = |дээд_танхим = |доод_танхим = |газар_нутаг_км2 = |хүн_амын_тооцоо = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |тэмдэглэл = }} {{Монголчуудын түүх}} '''Хар Дэлийн Хант Улс''' нь [[Юань улс]] мөхсөний дараа Хами хотоор төвлөрсөн [[Монгол үндэстэн|Монголын]] хаант улс байсан. Энэхүү улсыг Цагаадайн угсааны Гунашири 1389 онд үүсгэн байгуулж, 1463 он хүртэл түүний удмынхан захирсан. 1472 онд Мин улсын цэргийн хүч ирж суурших болсон үеэс дахин Мин улсын вассал улс болж, 1513 онд Могулстаны Мансур хааны цэрэгт эзлэгдэн мөхжээ.   == Түүхэн товчоон == 1388 онд Умард Юань улсын сүүлчийн угсаа залгамжлагч [[Төгстөмөр хаан]] Аригбөх хааны угсааны [[Есүдэр]] ноёнд хороогдсон. Ингэснээр Монголын нэгдмэл байдал бүрэн алдагдаж, монгол хаадын мэдэлд байсан олон аймаг биеэ даах эсвэл [[Мин улс]]<nowiki/>ад дагаар оржээ. Тэдний нэг, буддын шашинт Гунашири ван 1389 онд Хами хотод Хар Дэлийн хант улсыг байгуулжээ.   1404 онд Хар Дэл улсын Энхтөмөр хан, Мин улсын зүгээс үзүүлэх болсон шахалтад хүч мөхөсдөөд, [[вассал]] улс болж, Жун шүнь ван (утга нь '''Хүлцэнгүй ван''') цол хүртсэн юм. Энэ үед Монгол нутагт олон хаан солигдож, дайн самуунтай, их хаадын хүч суларч, тэдний оронд Ойрадын хүчирхэг ноёд төр барьж эхэлсэн үеэс хямрал гүнзгийрчээ. 1420-иод оны үеэс Ойрадын Тогоон тайш тус улсад элч илгээж худ ураг барилдаж, өмнөх үеийн харилцаагаа сэргээх үндэс болжээ. 1439 оноос тус улс нь Монголын хаан, тайш нартай дотно харилцаатай болж, Мин улсаас хөндийрөх болсон нь Мин улстай зөрчил үүсгэсэн.  1463 оноос улсын хан суудлын төлөөх зөрчил нь хурцадсан тул 1467 онд Мин улс эзлэн авч, Гунашири ханы угсаа залгамжлал төгсгөл болсон хэдий ч, 1513 онд Моголстаны Мансур хаанд эзлэгдэх хүртэл оршин тогтносон юм. Энэ үеэс Дорнод Туркестаны зүүн хэсэг бүхэлдээ исламжсан. == Хар Дэл улсын хангууд == * [[Гунашири]] (兀納失里) (1380-1393) * '''Энхтөмөр'''(安克帖木兒) (1393-1405) (1404 оны 6 сараас Мин улсын вассал болсон) * '''Тогтох''' (脫脫 (哈密國) (1405-1411) (Мин улсын вассал байсан) * '''Төртөмөр''' (兔力帖木兒) (1411-1425)  * '''Будшир'''(卜答失里) (1425-1439) (Тэр анхандаа [[Мин улс]]<nowiki/>ын вассал байсан ч, сүүлдээ [[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монгол улс]]<nowiki/>ын вассал болжээ. ).  * '''Хар султан''' (哈力锁鲁檀) (1439-1457) (Тэр эхэндээ Монголын вассал байсан ч, [[Эсэн тайш]] үхсэнээр дахин [[Мин улс]]<nowiki/>ын вассал болсон) * '''Бурига''' (卜列革) (1457-1460) * '''Нугандашир''' (努溫答失里) (1460-1472)<br> <span class="cx-segment" data-segmentid="608"><br> * '''Батмөр''' (Баттөмөр?) (把塔木儿) (1466-1472)<br> </span> * '''Хань Шэнь''' (罕慎) (1472-1488) * '''Энхбор'''(奄克孛剌) (1488-1492), (1493-1497) * '''Шанба''' (陕巴) (1492-1493), (1497-1505) * '''Бай Яжи''' (拜牙即) (1505-1513) == Холбоотой мэдээлэл == * [[Хочогийн хан улс]] * [[Мин-Турфаны харилцаа]] * [[Мин улс]] [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Шинжааны түүх]] ra496grmz9swuqp8non2my9acv1esq7 708597 708596 2022-08-14T11:13:00Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |албан_ёсны_нэр = Хар Дэл |богино_нэр = |далбааны_зураг =Ming Turpan conflict.png |газрын_зураг = |нийслэл_хот = [[Хамил тойрог|Хами]] |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл =[[Монгол хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = Монгол, [[Уйгур]] |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = |оршин_тогтнолын_утга = 1389-1513 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хами [[Умард Юань Улс]]аас салав |үйл_явдалын_огноо1 = 1389 |тогтносон_үйл_явдал2 = [[Моголистан]]ы бүрэлдэхүүнд орсон |үйл_явдалын_огноо2 = 1513 |тогтносон_үйл_явдал3 = |үйл_явдалын_огноо3 = |удирдагчийн_цол1 = |удирдагчийн_нэр1 = |удирдагчийн_цол2 = |удирдагчийн_нэр2 = |хууль_тогтоогч = |дээд_танхим = |доод_танхим = |газар_нутаг_км2 = |хүн_амын_тооцоо = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |тэмдэглэл = }} {{Монголчуудын түүх}} '''Хар Дэлийн Хант Улс''' нь [[Юань улс]] мөхсөний дараа Хами хотоор төвлөрсөн [[Монгол үндэстэн|Монголын]] хаант улс байсан. Энэхүү улсыг Цагаадайн угсааны Гунашири 1389 онд үүсгэн байгуулж, 1463 он хүртэл түүний удмынхан захирсан. 1472 онд Мин улсын цэргийн хүч ирж суурших болсон үеэс дахин Мин улсын вассал улс болж, 1513 онд Могулстаны Мансур хааны цэрэгт эзлэгдэн мөхжээ.   == Түүхэн товчоон == 1388 онд Умард Юань улсын сүүлчийн угсаа залгамжлагч [[Төгстөмөр хаан]] Аригбөх хааны угсааны [[Есүдэр]] ноёнд хороогдсон. Ингэснээр Монголын нэгдмэл байдал бүрэн алдагдаж, монгол хаадын мэдэлд байсан олон аймаг биеэ даах эсвэл [[Мин улс]]<nowiki/>ад дагаар оржээ. Тэдний нэг, буддын шашинт Гунашири ван 1389 онд Хами хотод Хар Дэлийн хант улсыг байгуулжээ.   1404 онд Хар Дэл улсын Энхтөмөр хан, Мин улсын зүгээс үзүүлэх болсон шахалтад хүч мөхөсдөөд, [[вассал]] улс болж, Жун шүнь ван (утга нь '''Хүлцэнгүй ван''') цол хүртсэн юм. Энэ үед Монгол нутагт олон хаан солигдож, дайн самуунтай, их хаадын хүч суларч, тэдний оронд Ойрадын хүчирхэг ноёд төр барьж эхэлсэн үеэс хямрал гүнзгийрчээ. 1420-иод оны үеэс Ойрадын Тогоон тайш тус улсад элч илгээж худ ураг барилдаж, өмнөх үеийн харилцаагаа сэргээх үндэс болжээ. 1439 оноос тус улс нь Монголын хаан, тайш нартай дотно харилцаатай болж, Мин улсаас хөндийрөх болсон нь Мин улстай зөрчил үүсгэсэн.  1463 оноос улсын хан суудлын төлөөх зөрчил нь хурцадсан тул 1467 онд Мин улс эзлэн авч, Гунашири ханы угсаа залгамжлал төгсгөл болсон хэдий ч, 1513 онд Моголстаны Мансур хаанд эзлэгдэх хүртэл оршин тогтносон юм. Энэ үеэс Дорнод Туркестаны зүүн хэсэг бүхэлдээ исламжсан. == Хар Дэл улсын хангууд == * [[Гунашири]] (兀納失里) (1380-1393) * '''Энхтөмөр'''(安克帖木兒) (1393-1405) (1404 оны 6 сараас Мин улсын вассал болсон) * '''Тогтох''' (脫脫 (哈密國) (1405-1411) (Мин улсын вассал байсан) * '''Төртөмөр''' (兔力帖木兒) (1411-1425)  * '''Будшир'''(卜答失里) (1425-1439) (Тэр анхандаа [[Мин улс]]<nowiki/>ын вассал байсан ч, сүүлдээ [[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монгол улс]]<nowiki/>ын вассал болжээ. ).  * '''Хар султан''' (哈力锁鲁檀) (1439-1457) (Тэр эхэндээ Монголын вассал байсан ч, [[Эсэн тайш]] үхсэнээр дахин [[Мин улс]]<nowiki/>ын вассал болсон) * '''Бурига''' (卜列革) (1457-1460) * '''Нугандашир''' (努溫答失里) (1460-1472)<br> <span class="cx-segment" data-segmentid="608"><br> * '''Батмөр''' (Баттөмөр?) (把塔木儿) (1466-1472)<br> </span> * '''Хань Шэнь''' (罕慎) (1472-1488) * '''Энхбор'''(奄克孛剌) (1488-1492), (1493-1497) * '''Шанба''' (陕巴) (1492-1493), (1497-1505) * '''Бай Яжи''' (拜牙即) (1505-1513) == Холбоотой мэдээлэл == * [[Хочогийн хан улс]] * [[Мин-Турфаны харилцаа]] * [[Мин улс]] [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Шинжааны түүх]] 8rm3y3pri06zrofkv2vnafuensk5xhf 708598 708597 2022-08-14T11:17:05Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |албан_ёсны_нэр = Хар Дэл |богино_нэр = |далбааны_зураг = |газрын_зураг = Ming Turpan conflict.png |нийслэл_хот = [[Хамил тойрог|Хами]] |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл =[[Монгол хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = Монгол, [[Уйгур]] |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = |оршин_тогтнолын_утга = 1389-1513 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хами [[Умард Юань Улс]]аас салав |үйл_явдалын_огноо1 = 1389 |тогтносон_үйл_явдал2 = [[Моголистан]]ы бүрэлдэхүүнд орсон |үйл_явдалын_огноо2 = 1513 |тогтносон_үйл_явдал3 = |үйл_явдалын_огноо3 = |удирдагчийн_цол1 = |удирдагчийн_нэр1 = |удирдагчийн_цол2 = |удирдагчийн_нэр2 = |хууль_тогтоогч = |дээд_танхим = |доод_танхим = |газар_нутаг_км2 = |хүн_амын_тооцоо = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |тэмдэглэл = }} {{Монголчуудын түүх}} '''Хар Дэлийн Хант Улс''' нь [[Юань улс]] мөхсөний дараа Хами хотоор төвлөрсөн [[Монгол үндэстэн|Монголын]] хаант улс байсан. Энэхүү улсыг Цагаадайн угсааны Гунашири 1389 онд үүсгэн байгуулж, 1463 он хүртэл түүний удмынхан захирсан. 1472 онд Мин улсын цэргийн хүч ирж суурших болсон үеэс дахин Мин улсын вассал улс болж, 1513 онд Могулстаны Мансур хааны цэрэгт эзлэгдэн мөхжээ.   == Түүхэн товчоон == 1388 онд Умард Юань улсын сүүлчийн угсаа залгамжлагч [[Төгстөмөр хаан]] Аригбөх хааны угсааны [[Есүдэр]] ноёнд хороогдсон. Ингэснээр Монголын нэгдмэл байдал бүрэн алдагдаж, монгол хаадын мэдэлд байсан олон аймаг биеэ даах эсвэл [[Мин улс]]<nowiki/>ад дагаар оржээ. Тэдний нэг, буддын шашинт Гунашири ван 1389 онд Хами хотод Хар Дэлийн хант улсыг байгуулжээ.   1404 онд Хар Дэл улсын Энхтөмөр хан, Мин улсын зүгээс үзүүлэх болсон шахалтад хүч мөхөсдөөд, [[вассал]] улс болж, Жун шүнь ван (утга нь '''Хүлцэнгүй ван''') цол хүртсэн юм. Энэ үед Монгол нутагт олон хаан солигдож, дайн самуунтай, их хаадын хүч суларч, тэдний оронд Ойрадын хүчирхэг ноёд төр барьж эхэлсэн үеэс хямрал гүнзгийрчээ. 1420-иод оны үеэс Ойрадын Тогоон тайш тус улсад элч илгээж худ ураг барилдаж, өмнөх үеийн харилцаагаа сэргээх үндэс болжээ. 1439 оноос тус улс нь Монголын хаан, тайш нартай дотно харилцаатай болж, Мин улсаас хөндийрөх болсон нь Мин улстай зөрчил үүсгэсэн.  1463 оноос улсын хан суудлын төлөөх зөрчил нь хурцадсан тул 1467 онд Мин улс эзлэн авч, Гунашири ханы угсаа залгамжлал төгсгөл болсон хэдий ч, 1513 онд Моголстаны Мансур хаанд эзлэгдэх хүртэл оршин тогтносон юм. Энэ үеэс Дорнод Туркестаны зүүн хэсэг бүхэлдээ исламжсан. == Хар Дэл улсын хангууд == * [[Гунашири]] (兀納失里) (1380-1393) * '''Энхтөмөр'''(安克帖木兒) (1393-1405) (1404 оны 6 сараас Мин улсын вассал болсон) * '''Тогтох''' (脫脫 (哈密國) (1405-1411) (Мин улсын вассал байсан) * '''Төртөмөр''' (兔力帖木兒) (1411-1425)  * '''Будшир'''(卜答失里) (1425-1439) (Тэр анхандаа [[Мин улс]]<nowiki/>ын вассал байсан ч, сүүлдээ [[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монгол улс]]<nowiki/>ын вассал болжээ. ).  * '''Хар султан''' (哈力锁鲁檀) (1439-1457) (Тэр эхэндээ Монголын вассал байсан ч, [[Эсэн тайш]] үхсэнээр дахин [[Мин улс]]<nowiki/>ын вассал болсон) * '''Бурига''' (卜列革) (1457-1460) * '''Нугандашир''' (努溫答失里) (1460-1472)<br> <span class="cx-segment" data-segmentid="608"><br> * '''Батмөр''' (Баттөмөр?) (把塔木儿) (1466-1472)<br> </span> * '''Хань Шэнь''' (罕慎) (1472-1488) * '''Энхбор'''(奄克孛剌) (1488-1492), (1493-1497) * '''Шанба''' (陕巴) (1492-1493), (1497-1505) * '''Бай Яжи''' (拜牙即) (1505-1513) == Холбоотой мэдээлэл == * [[Дөрвөн Ойрадын холбоо]] * [[Мин-Турфаны харилцаа]] * [[Мин улс]] [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Шинжааны түүх]] oivpfia6gmimfnikv3cabze0w3j6ue8 0 72698 708538 708220 2022-08-13T16:51:04Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki {{Хаан|name=Энх хаан|title=Монголын хаан|coronation=1394|full name=Энх|other titles=|royal house=[[Боржигин]]|dynasty=Монгол Улс|father=[[Зоригт хаан|Есүдэр]]|mother=?|date of death=1393 |date of birth=?|successor=[[Элбэг хаан]]|image=}} '''Энх хаан'''<ref>[http://ftp.budaedu.org/ebooks/pdf/MO036.pdf HOГOOH ДЭВТЭР]</ref> нь 1394-1393 онд Монголыг ([[XIV-XVII зууны Монгол орон|Хойд Юань улс]]) хаанчилж байжээ. Энх хааны тухай мэдээлэл түүхэнд маш ховор байдаг бөгөөд Мин улсын түүхэнд дурдагдсан байдаг учраас одоо хүртэл түүхч судлаачдын дунд [[Монгол хаад|Монголын хаан]] байсан эсэх талаар маргаантай байна. Монголын түүхийн энэ зурвас үеийн талаар судлаач нар дараах 2 саналтай байна. # “[[Мин улсын судар|Мин улсын судар]]”, [[Төмөрийн улс]]ад эмхэтгэсэн “Зафарнаама” (''Ялалтын ном''), “[[Алтан товч|Лу.Алтан товч]]” зэргийг баримтлагсад нь [[Зоригт хаан]] нь Есүдэр мөн бөгөөд Энх хааны эцэг. 1394 онд Есүдэрийн хаан ширээг залгамжилсан хэмээн үздэг. # “[[Эрдэнийн товч]]” зэрэг Монгол сурвалжийг баримтлагсад нь Энхзоригт хэмээгч нь Есүдэр бус [[Төгстөмөр хаан|Төгстөмөр хааны]] аль нэг хүү нь бөгөөд Зоригт цолтойгоор хаан суусан. Энх гэдэг нь өөрийнх нь нэр нь гэж үздэг. ==Холбоотой мэдээлэл== * [[Монгол хаад]] * [[Зоригт хаан]] == Зүүлт == {{лавлах холбоос|2}} {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] |он=1394-1393 |өмнө=[[Зоригт хаан]] |дараа=[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]] }} {{end}} [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын хаан]] [[Ангилал:Умард Юанийн ноёрхогч]] [[Ангилал:14-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1393 онд өнгөрсөн]] cfyt8hn0qgb7raycektq306zdv5prae 708539 708538 2022-08-13T16:52:03Z 45.58.38.153 wikitext text/x-wiki {{Хаан|name=Энх хаан|title=Монголын хаан|coronation=1391|full name=Энх|other titles=|royal house=[[Боржигин]]|dynasty=Монгол Улс|father=[[Зоригт хаан|Есүдэр]]|mother=?|date of death=1394 |date of birth=?|successor=[[Элбэг хаан]]|image=}} '''Энх хаан'''<ref>[http://ftp.budaedu.org/ebooks/pdf/MO036.pdf HOГOOH ДЭВТЭР]</ref> нь 1391-1394 онд Монголыг ([[XIV-XVII зууны Монгол орон|Хойд Юань улс]]) хаанчилж байжээ. Энх хааны тухай мэдээлэл түүхэнд маш ховор байдаг бөгөөд Мин улсын түүхэнд дурдагдсан байдаг учраас одоо хүртэл түүхч судлаачдын дунд [[Монгол хаад|Монголын хаан]] байсан эсэх талаар маргаантай байна. Монголын түүхийн энэ зурвас үеийн талаар судлаач нар дараах 2 саналтай байна. # “[[Мин улсын судар|Мин улсын судар]]”, [[Төмөрийн улс]]ад эмхэтгэсэн “Зафарнаама” (''Ялалтын ном''), “[[Алтан товч|Лу.Алтан товч]]” зэргийг баримтлагсад нь [[Зоригт хаан]] нь Есүдэр мөн бөгөөд Энх хааны эцэг. 1391 онд Есүдэрийн хаан ширээг залгамжилсан хэмээн үздэг. # “[[Эрдэнийн товч]]” зэрэг Монгол сурвалжийг баримтлагсад нь Энхзоригт хэмээгч нь Есүдэр бус [[Төгстөмөр хаан|Төгстөмөр хааны]] аль нэг хүү нь бөгөөд Зоригт цолтойгоор хаан суусан. Энх гэдэг нь өөрийнх нь нэр нь гэж үздэг. ==Холбоотой мэдээлэл== * [[Монгол хаад]] * [[Зоригт хаан]] == Зүүлт == {{лавлах холбоос|2}} {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] |он=1391-1394 |өмнө=[[Зоригт хаан]] |дараа=[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]] }} {{end}} [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын хаан]] [[Ангилал:Умард Юанийн ноёрхогч]] [[Ангилал:14-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1394 онд өнгөрсөн]] rlgjy1qh4m4wikqfqi9ufun479ctc1t 708564 708539 2022-08-14T04:39:34Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Хаан|name=Энх хаан|title=Монголын хаан|coronation=1391|full name=Энх|other titles=|royal house=[[Боржигин]]|dynasty=Монгол Улс|father=[[Зоригт хаан|Есүдэр]]|mother=?|date of death=1394 |date of birth=?|successor=[[Элбэг хаан]]|image=}} '''Энх хаан'''<ref>[http://ftp.budaedu.org/ebooks/pdf/MO036.pdf HOГOOH ДЭВТЭР]</ref> нь 1391-1394 онд Монголыг ([[XIV-XVII зууны Монгол орон|Хойд Юань улс]]) хаанчилж байжээ. Энх хааны тухай мэдээлэл түүхэнд маш ховор байдаг бөгөөд Мин улсын түүхэнд дурдагдсан байдаг учраас одоо хүртэл түүхч судлаачдын дунд [[Монгол хаад|Монголын хаан]] байсан эсэх талаар маргаантай байна. Монголын түүхийн энэ зурвас үеийн талаар судлаач нар дараах 2 саналтай байна. # “[[Мин улсын судар|Мин улсын судар]]”, [[Төмөрийн улс]]ад эмхэтгэсэн “Зафарнаама” (''Ялалтын ном''), “[[Алтан товч|Лу.Алтан товч]]”, “Жамба.[[Асрагч нэртийн түүх]]” зэргийг баримтлагсад нь [[Зоригт хаан]] нь Есүдэр мөн бөгөөд Энх хааны эцэг. 1391 онд Есүдэрийн хаан ширээг залгамжилсан хэмээн үздэг. # “[[Эрдэнийн товч]]” зэрэг Монгол сурвалжийг баримтлагсад нь Энхзоригт хэмээгч нь Есүдэр бус [[Төгстөмөр хаан|Төгстөмөр хааны]] аль нэг хүү нь бөгөөд Зоригт цолтойгоор хаан суусан. Энх гэдэг нь өөрийнх нь нэр нь гэж үздэг. ==Холбоотой мэдээлэл== * [[Монгол хаад]] * [[Зоригт хаан]] == Зүүлт == {{лавлах холбоос|2}} {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] |он=1391-1394 |өмнө=[[Зоригт хаан]] |дараа=[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]] }} {{end}} [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын хаан]] [[Ангилал:Умард Юанийн ноёрхогч]] [[Ангилал:14-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1394 онд өнгөрсөн]] me1kmrhvstdas1knkn12qfmhewqkbtz 708565 708564 2022-08-14T04:41:08Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Хаан|name=Энх хаан|title=Монголын хаан|coronation=1391|full name=Энх|other titles=|royal house=[[Боржигин]]|dynasty=Монгол Улс|father=[[Зоригт хаан|Есүдэр]]|mother=?|date of death=1394 |date of birth=?|successor=[[Элбэг хаан]]|image=}} '''Энх хаан'''<ref>[http://ftp.budaedu.org/ebooks/pdf/MO036.pdf HOГOOH ДЭВТЭР]</ref> нь 1391-1394 онд [[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монголыг]] хаанчилж байжээ. Энх хааны тухай мэдээлэл түүхэнд маш ховор байдаг бөгөөд Мин улсын түүхэнд дурдагдсан байдаг учраас одоо хүртэл түүхч судлаачдын дунд [[Монгол хаад|Монголын хаан]] байсан эсэх талаар маргаантай байна. Монголын түүхийн энэ зурвас үеийн талаар судлаач нар дараах 2 саналтай байна. # “[[Мин улсын судар|Мин улсын судар]]”, [[Төмөрийн улс]]ад эмхэтгэсэн “Зафарнаама” (''Ялалтын ном''), “[[Алтан товч|Лу.Алтан товч]]”, “Жамба.[[Асрагч нэртийн түүх]]” зэргийг баримтлагсад нь [[Зоригт хаан]] нь Есүдэр мөн бөгөөд Энх хааны эцэг. 1391 онд Есүдэрийн хаан ширээг залгамжилсан хэмээн үздэг. # “[[Эрдэнийн товч]]” зэрэг Монгол сурвалжийг баримтлагсад нь Энхзоригт хэмээгч нь Есүдэр бус [[Төгстөмөр хаан|Төгстөмөр хааны]] аль нэг хүү нь бөгөөд Зоригт цолтойгоор хаан суусан. Энх гэдэг нь өөрийнх нь нэр нь гэж үздэг. ==Холбоотой мэдээлэл== * [[Монгол хаад]] * [[Зоригт хаан]] == Зүүлт == {{лавлах холбоос|2}} {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] |он=1391-1394 |өмнө=[[Зоригт хаан]] |дараа=[[Элбэг нигүүлсэгч хаан]] }} {{end}} [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын хаан]] [[Ангилал:Умард Юанийн ноёрхогч]] [[Ангилал:14-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1394 онд өнгөрсөн]] b1cegnvjfm5adaw2v1jrm9s879fr6he 0 77170 708512 708511 2022-08-13T12:13:45Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki Эсэхү ({{lang-zh|太平}}) бол [[Ойрад]]ын Хойдын ноён [[Үгэчи хашиха]]гийн хүү. «Эрдэнийн товч»-д бас [[Ойрадай хаан]] гэж нэрлэж байжээ. Гэвч эрдэмтдийн судалгаагаар энэ нь буруу бөгөөд «[[Шар тууж]]» түүнийг хаан болсон гэж тэмдэглээгүй. Түүнийг [[Юнлө]] хаан Ка-й-ван ({{lang-zh|賢義王}}, Амгалан тайш) хэмээн нэрлэсэн бөгөөд тэрээр [[Торгууд]] овгийн өвөг юм.<ref>Буяндэлгэр. The Lineage and Political Situation of the Northern Yuan Khans Before the Middle of the 15th Century, Volume 6, Research on Mongolian History</ref> Түүний хаанчлалын жилүүдэд болсон гол үйл явдал нь Монгол-Ойрадын дайн тулалдаан байлаа. Зүүн Монголын ноёд 1416 онд Хами-гийн зүүн тал дахь Зэлмэн ханы ойролцоо орших Бор нохойн зоо гэдэг газар Ойрадтай тулалджээ. Удаа дараагийн тулалдаанд Ойрадын цэрэг дараалан ялагдаж, Батула чинсангийн хүү Багму ([[Тогоон тайш]]) олзлогджээ. 1421 онд түүний цэрэг [[Моголистан]] руу довтлов. Монгол сурвалжид “Батула чинсангийн Самур гүнжийг аван Эсэхү хэмээн алдаршаад, Өлзийт хун гоо бэйж, Ажай тайж эх хөвгүүн хоёр ба Асудын Аругтай тайши гурвуулыг Эсэхү гэртээ зарж явбай. Тэр Эсэхү хөхөгчин хонин жилээс арван нэгэн од болоод гучин еснөө хөхөгчин могой (1424 он) жилээ егүүтгэвэй” гэснээс өөр Эсэхү-гийн үйл ажиллагааны талаар дорвитой мэдээ үгүй. =Гэр бүл= * Эцэг: [[Үгэчи хашиха]] * Эх: Тодорхойгүй * Хатан: Боржигин овгийн[[Самур гүнж]] * Хөвгүүн: Нерину ==Эшлэл== [[Ангилал:14-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1424 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Ойрад]] jo37zpewyk1itw59bk0zv3reiiu8562 708514 708512 2022-08-13T12:29:49Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki Эсэхү ({{lang-zh|太平}}) бол [[Ойрад]]ын Хойдын ноён [[Үгэчи хашиха]]гийн хүү. «Эрдэнийн товч»-д бас [[Ойрадай хаан]] гэж нэрлэж байжээ. Гэвч эрдэмтдийн судалгаагаар энэ нь буруу бөгөөд «[[Шар тууж]]» түүнийг хаан болсон гэж тэмдэглээгүй. Түүнийг [[Юнлө]] хаан Ка-й-ван ({{lang-zh|賢義王}}, Амгалан тайш) хэмээн нэрлэсэн бөгөөд тэрээр [[Торгууд]] овгийн өвөг юм.<ref>Буяндэлгэр. The Lineage and Political Situation of the Northern Yuan Khans Before the Middle of the 15th Century, Volume 6, Research on Mongolian History</ref> Түүний хаанчлалын жилүүдэд болсон гол үйл явдал нь Монгол-Ойрадын дайн тулалдаан байлаа. Зүүн Монголын ноёд 1416 онд Хами-гийн зүүн тал дахь Зэлмэн ханы ойролцоо орших Бор нохойн зоо гэдэг газар Ойрадтай тулалджээ. Удаа дараагийн тулалдаанд Ойрадын цэрэг дараалан ялагдаж, Батула чинсангийн хүү Багму ([[Тогоон тайш]]) олзлогджээ. Монгол сурвалжид “Батула чинсангийн Самур гүнжийг аван Эсэхү хэмээн алдаршаад, Өлзийт хун гоо бэйж, Ажай тайж эх хөвгүүн хоёр ба Асудын Аругтай тайши гурвуулыг Эсэхү гэртээ зарж явбай. 1421 онд түүний цэрэг [[Моголистан]] руу довтлов. Тэрээр 1424 онд Тогоонд алагджээ. =Гэр бүл= * Эцэг: [[Үгэчи хашиха]] * Эх: Тодорхойгүй * Хатан: Боржигин овгийн[[Самур гүнж]] * Хөвгүүн: Нерину ==Эшлэл== [[Ангилал:14-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1424 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Ойрад]] 0o7zh9kn8rbz3wophiugm9ujbxj4q28 708515 708514 2022-08-13T12:33:25Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki Эсэхү ({{lang-zh|太平}}) бол [[Ойрад]]ын Хойдын ноён [[Үгэчи хашиха]]гийн хүү. «Эрдэнийн товч»-д бас [[Ойрадай хаан]] гэж нэрлэж байжээ. Гэвч эрдэмтдийн судалгаагаар энэ нь буруу бөгөөд «[[Шар тууж]]» түүнийг хаан болсон гэж тэмдэглээгүй. Түүнийг [[Юнлө]] хаан Ка-й-ван ({{lang-zh|賢義王}}, Амгалан тайш) хэмээн нэрлэсэн бөгөөд тэрээр [[Торгууд]] овгийн өвөг юм.<ref>Буяндэлгэр. The Lineage and Political Situation of the Northern Yuan Khans Before the Middle of the 15th Century, Volume 6, Research on Mongolian History</ref> Түүний хаанчлалын жилүүдэд болсон гол үйл явдал нь Монгол-Ойрадын дайн тулалдаан байлаа. Зүүн Монголын ноёд 1416 онд Хами-гийн зүүн тал дахь Зэлмэн ханы ойролцоо орших Бор нохойн зоо гэдэг газар Ойрадтай тулалджээ. Удаа дараагийн тулалдаанд Ойрадын цэрэг дараалан ялагдаж, Батула чинсангийн хүү Багму ([[Тогоон тайш]]) олзлогджээ. Монгол сурвалжид “Батула чинсангийн Самур гүнжийг аван Эсэхү хэмээн алдаршаад, Өлзийт хун гоо бэйж, Ажай тайж эх хөвгүүн хоёр ба Асудын Аругтай тайши гурвуулыг Эсэхү гэртээ зарж явбай. 1421 онд түүний цэрэг [[Моголистан]] руу довтлов. Тогоон түүнийг 1424 онд алжээ. =Гэр бүл= * Эцэг: [[Үгэчи хашиха]] * Эх: Тодорхойгүй * Хатан: Боржигин овгийн[[Самур гүнж]] * Хөвгүүн: Нерину ==Эшлэл== [[Ангилал:14-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1424 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Ойрад]] 4fr5w155ufaqaafdqewe0ex8z40t499 708516 708515 2022-08-13T12:49:44Z Бмхүн 59031 Бмхүн moved page [[Эсэхү хаан]] to [[Эсэхү]] wikitext text/x-wiki Эсэхү ({{lang-zh|太平}}) бол [[Ойрад]]ын Хойдын ноён [[Үгэчи хашиха]]гийн хүү. «Эрдэнийн товч»-д бас [[Ойрадай хаан]] гэж нэрлэж байжээ. Гэвч эрдэмтдийн судалгаагаар энэ нь буруу бөгөөд «[[Шар тууж]]» түүнийг хаан болсон гэж тэмдэглээгүй. Түүнийг [[Юнлө]] хаан Ка-й-ван ({{lang-zh|賢義王}}, Амгалан тайш) хэмээн нэрлэсэн бөгөөд тэрээр [[Торгууд]] овгийн өвөг юм.<ref>Буяндэлгэр. The Lineage and Political Situation of the Northern Yuan Khans Before the Middle of the 15th Century, Volume 6, Research on Mongolian History</ref> Түүний хаанчлалын жилүүдэд болсон гол үйл явдал нь Монгол-Ойрадын дайн тулалдаан байлаа. Зүүн Монголын ноёд 1416 онд Хами-гийн зүүн тал дахь Зэлмэн ханы ойролцоо орших Бор нохойн зоо гэдэг газар Ойрадтай тулалджээ. Удаа дараагийн тулалдаанд Ойрадын цэрэг дараалан ялагдаж, Батула чинсангийн хүү Багму ([[Тогоон тайш]]) олзлогджээ. Монгол сурвалжид “Батула чинсангийн Самур гүнжийг аван Эсэхү хэмээн алдаршаад, Өлзийт хун гоо бэйж, Ажай тайж эх хөвгүүн хоёр ба Асудын Аругтай тайши гурвуулыг Эсэхү гэртээ зарж явбай. 1421 онд түүний цэрэг [[Моголистан]] руу довтлов. Тогоон түүнийг 1424 онд алжээ. =Гэр бүл= * Эцэг: [[Үгэчи хашиха]] * Эх: Тодорхойгүй * Хатан: Боржигин овгийн[[Самур гүнж]] * Хөвгүүн: Нерину ==Эшлэл== [[Ангилал:14-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1424 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Ойрад]] 4fr5w155ufaqaafdqewe0ex8z40t499 708518 708516 2022-08-13T12:58:04Z Бмхүн 59031 wikitext text/x-wiki Эсэхү ({{lang-zh|太平}}) бол [[Ойрад]]ын Хойдын ноён [[Үгэчи хашиха]]гийн хүү. «Эрдэнийн товч»-д бас [[Ойрадай хаан]] гэж нэрлэж байжээ. Гэвч эрдэмтдийн судалгаагаар энэ нь буруу бөгөөд «[[Шар тууж]]» түүнийг хаан болсон гэж тэмдэглээгүй. Түүнийг [[Юнлө]] хаан Ка-й-ван ({{lang-zh|賢義王}}, Амгалан тайш) хэмээн нэрлэсэн бөгөөд тэрээр [[Торгууд]] овгийн өвөг юм.<ref>Буяндэлгэр. The Lineage and Political Situation of the Northern Yuan Khans Before the Middle of the 15th Century, Volume 6, Research on Mongolian History</ref> Түүний хаанчлалын жилүүдэд болсон гол үйл явдал нь Монгол-Ойрадын дайн тулалдаан байлаа. Зүүн Монголын ноёд 1416 онд Хами-гийн зүүн тал дахь Зэлмэн ханы ойролцоо орших Бор нохойн зоо гэдэг газар Ойрадтай тулалджээ. Удаа дараагийн тулалдаанд Ойрадын цэрэг дараалан ялагдаж, Батула чинсангийн хүү Багму ([[Тогоон тайш]]) олзлогджээ. Монгол сурвалжид “Батула чинсангийн Самур гүнжийг аван Эсэхү хэмээн алдаршаад, Өлзийт хун гоо бэйж, Ажай тайж эх хөвгүүн хоёр ба Асудын Аругтай тайши гурвуулыг Эсэхү гэртээ зарж явбай. 1421 онд түүний цэрэг [[Моголистан]] руу довтлов. Тогоон тайш түүнийг 1424 онд алжээ. =Гэр бүл= * Эцэг: [[Үгэчи хашиха]] * Эх: Тодорхойгүй * Хатан: Боржигин овгийн[[Самур гүнж]] * Хөвгүүн: Нерину ==Эшлэл== [[Ангилал:14-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1424 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Ойрад]] j89n35m5ld24ywlgzxiop25j09b2dfz 0 77173 708559 708473 2022-08-14T04:02:24Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki Үгэчи хашиха (Үхэрчин, Мөнх Төмөр) бол Дөчин дөрвөн хоёрын Монгол улсын үеийн [[Ойрад]]ын толгойлогч. [[Элбэг нигүүлсэгч хаан]] бэрийнхээ гоо үзэсгэлэнд татагдаж, дүү Харгуцаг дүүрэн хунтайжийг хороож түүний гэргий Өлзийт хун гоо бэйжийг гэргий болгон авчээ. Гэвч Өлзийт хун гоо бэйж нөхрийнхөө өсийг авахын тулд энэ хэрэгт оролцсон Ойрадын Хуухай даюу гэгчийг Элбэг хаанд гүтгэж хилсээр хороолгов. Үүндээ гэмшсэн Элбэг хаан Хуухай даюу-гийн хүү Батула-д Ойрадын эзэн Үгэчи хашихагийн хамтаар Ойрадыг захирах эрх олгож, өөрийн охин Самур гэгчийг түүнд гэргий болгон өгчээ. Өөрийн нь эрх мэдлийг хассан явдалд Үгэчи хашиха ихэд дургүйцэн хилэгнэж, Элбэг хааныг хороогоод, Өлзийт хун гоо бэйжийг авч асарчээ. Өлзийт хун гоо бэйж түүнд очихдоо жирэмсэн байсан агаад түүнээс төрсөн хүүг Ажай гэж нэрлэжээ. Ийнхүү Үгэчи хашиха Монгол улсын ихэнхийг мэдэлдээ оруулсан боловч хаан ширээнд суугаагүй ажээ. Гэсэн хэдий ч Үгэчи хашиха нэлээд эрх мэдэлтэй байсан бололтой. Тэрээр 1415 онд Ойрадын нэгэн толгойлогч Батула чинсанг хороосон гэж монгол сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. Гэвч удалгүй Үгэчи хашиха нас барж, түүний хүү [[Эсэхү|Эсэхү хан]] суужээ. [[Ангилал:14-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:Ойрад]] 9i2gyiwqdyjzpd40aeyieyuftcylp46 0 77734 708540 706196 2022-08-13T18:38:43Z 192.82.73.175 wikitext text/x-wiki {{Хүчитбөх | зураг = Орхонбаяр арслан.jpg|thumb|alt=Orkhonbayar Bayarsaikhan|Монгол улсын арслан Б.Орхонбаяр янханы үр сад |бүтэннэр = Баярсайханы Орхонбаяр гичийшдээ |төрсөнон = {{birth date and age|mf=yes|1998|7|1}} |төрсөнгазар = [[Монгол улс|Монгол]] улсын [[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ]]<br>аймгийн [[Цагааннуур сум|Цагааннуур]] сум |бөхийнцол = '''[[Улсын арслан чаавсдаа гичий гэж үзүүрлэн арслан болсог]]''' |дуурьсгал = Дууддаг нутаг |дуурьсгасан = [[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ]] аймгийн<br>[[Цагааннуур сум|Цагааннуур]] сум |цолахисанон = байна |цол1 = Улсын арслан үнэн шаа2 |цолон1 = 2022 |цол2 = Улсын харцага |цолон2 = 2021 |цол3 = Улсын начин |цолон3 = 2019 |цол4 = Аймгийн арслан |цолон4 = 2018 |үзүүрлэсэн = '''1''' ([[2022 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2022]]) |шөвгөрсөн = '''3''' ([[2019 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2019]], [[2020 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2020]], [[2022 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2022]]) |үнэнөдөр = Улсын наадмын барилдааны амжилтыг [https://www.devjee.mn/w/-KiYk5VeDPhT2vMoLFSY devjee.mn] цахим хаягийн 2022-7-13-ны өдрийн |жинөндөр=105 кг 182 см|төрсөнөдөр=}} '''Баярсайханы Орхонбаяр''' (1998 оны 7-р сарын 1-нд Сэлэнгэ аймгийн Цагааннуур суманд төрсөн) үндэсний бөхийн [[Улсын арслан]] цолтой бөх. 105 кг жинтэй, 182 см өндөр. Боохой хэмээх улсын арслан Д.Данзангийн өлгий нутгийн хүчтэн тэрбээр “Таван хан” дэвжээ, “Хос түрүү” компанийн бөх, "Аварга” БТДС-ийн оюутан. Б.Орхонбаяр 2019 онд Төрийн наадамд 21 насандаа анх удаа барилдахдаа улсын начин цол хүртэн, монгол түмнээ баярлуулсан. Түүний амжилтыг өмнө нь дархан аварга Д.Дамдин, Х.Баянмөнх, Б.Бат-Эрдэнэ, улсын арслан Ө.Эрдэнэ-Очир, улсын гарьд Ж.Бат-Эрдэнэ тэргүүтэй наймхан бөх давтсан юм. Б.Орхонбаяр 2019 онд улсын начин болсон хамгийн залуу хүчтэн. Улмаар тухайн жил начин болсон хамгийн залуу бөхөд олгодог дааганы эзэн болов. Тэрбээр 2020 оны улсын наадамд барилдахдаа зургаагийн даваанд шинээр улсын харцага болсон Б.Бат-Оршиход өвдөг шороодсон. Улмаар Б.Бат-Оршихоос допинг илэрсэн тул 2021 онд түүнд улсын харцага цол нөхөж олгосон юм. Тэрбээр 2022 оны Улсын Их баяр наадмаар Ц.Содномдорж арслангаар 7 давж Улсын заан, [[Улсын заан]] Б.Бат-Өлзийгөөр 8 давж Улсын гарьд, [[Улсын даян аварга]] Н.Батсууриар 9 давж [[Улсын арслан]] цол хүртсэн. == Амжилт == ==== Улсын наадмын дэвжээнд ==== {| class="wikitable" !Он !Амжилт !Бөхийн тоо |- !2019 |АХ-ын 98 жилийн ойн баяр наадамд улсын өсөх идэр начин Ч.Хөхчирэнгэрээр дөрөв, аймгийн арслан Ц.Сандагдоржтой тунан тав давж "Монгол улсын начин" цолыг хүртсэн. !512 |- !2020 |АХ-ын 99 жилийн ойн баяр наадамд улсын начин Б.Цэдэнсодномоор дөрөв, аймгийн арслан Д.Тогтохжаргалаар тав даван шөвгөрч начин цолоо батлан "Өсөх идэр" чимэг нэмсэн. !512 |- !2021 |2020 онд аймгийн арслан Б.Бат-Орших сэргээш хэрэглэсэн байсан тул давааг нь нөхөн олгож "Монгол улсын харцага" цолыг хүртсэн. !13 |- !2022 |АХ-ын 100,101 жилийн ойн баяр наадамд аймгийн арслан Д.Алтанцоожоор дөрөв, аймгийн арслан Д.Бадамгараваар тав, аймгийн арслан О.Цэцэнцэнгэлээр зургаа, улсын арслан Ц.Содномдоржоор долоо, улсын харцага Б.Бат-Өлзийгөөр найм, даян аварга Н.Батсууриар ес даван үзүүрлэж "Монгол улсын арслан" цол хүртсэн. !1024 |} ==== Аймгийн наадмын дэвжээнд ==== {| class="wikitable" !Он !Амжилт !Бөхийн тоо |- !2018 |Сэлэнгэ аймгийн баяр наадамд аймгийн харцага Н.Энхжаргалаар найм даван түрүүлж "Аймгийн арслан" цол хүртсэн. !256 |- !2019 |Сэлэнгэ аймгийн баяр наадамд аймгийн арслан Н.Баярбаатараар найм даван түрүүлж "Аймгийн арслан" цолоо баталж "Хурц" чимэг нэмсэн. !256 |} {{DEFAULTSORT:Орхонбаяр, Баярсайханы}} [[Ангилал:Улсын арслан]] [[Ангилал:Цагааннуурын хүн]] [[Ангилал:1998 онд төрсөн]] fvasmpl70k4ixu432t5qgu2hj52kvop 708541 708540 2022-08-13T18:41:32Z 192.82.73.175 wikitext text/x-wiki {{Хүчитбөх | зураг = Орхонбаяр арслан ллрын янхан.jpg|thumb|alt=Orkhonbayar Bayarsaikhan|Монгол улсын арслан Б.Орхонбаяр янханы үр сад |бүтэннэр = Баярсайханы Орхонбаяр гичийшдээ |төрсөнон = {{birth date and age|mf=yes|1998|7|1}} |төрсөнгазар = [[Монгол улс|Монгол]] улсын [[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ]]<br>аймгийн [[Цагааннуур сум|Цагааннуур]] сум |бөхийнцол = '''[[Улсын арслан чаавсдаа гичий гэж үзүүрлэж арслан болсон]]''' |дуурьсгал = Дууддаг нутаг |дуурьсгасан = [[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ]] аймгийн<br>[[Цагааннуур сум|Цагааннуур]] сум |цолахисанон = байна |цол1 = Улсын арслан үнэн шаа2 |цолон1 = 2022 |цол2 = Улсын харцага |цолон2 = 2021 |цол3 = Улсын начин |цолон3 = 2019 |цол4 = Аймгийн арслан |цолон4 = 2018 |үзүүрлэсэн = '''1''' ([[2022 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2022]]) |шөвгөрсөн = '''3''' ([[2019 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2019]], [[2020 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2020]], [[2022 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2022]]) |үнэнөдөр = Улсын наадмын барилдааны амжилтыг [https://www.devjee.mn/w/-KiYk5VeDPhT2vMoLFSY devjee.mn] цахим хаягийн 2022-7-13-ны өдрийн |жинөндөр=105 кг 182 см|төрсөнөдөр=}} '''Баярсайханы Орхонбаяр''' (1998 оны 7-р сарын 1-нд Сэлэнгэ аймгийн Цагааннуур суманд төрсөн) үндэсний бөхийн [[Улсын арслан]] цолтой бөх. 105 кг жинтэй, 182 см өндөр. Азтай гичийлдээ ахиж хэзээ ч үзүүр түрүүнд үлдкү. Энэ лалар үнэн шаахгүэ Боохой хэмээх улсын арслан Д.Данзангийн өлгий нутгийн хүчтэн тэрбээр “Таван хан” дэвжээ, “Хос түрүү” компанийн бөх, "Аварга” БТДС-ийн оюутан. Б.Орхонбаяр 2019 онд Төрийн наадамд 21 насандаа анх удаа барилдахдаа улсын начин цол хүртэн, монгол түмнээ баярлуулсан. Түүний амжилтыг өмнө нь дархан аварга Д.Дамдин, Х.Баянмөнх, Б.Бат-Эрдэнэ, улсын арслан Ө.Эрдэнэ-Очир, улсын гарьд Ж.Бат-Эрдэнэ тэргүүтэй наймхан бөх давтсан юм. Б.Орхонбаяр 2019 онд улсын начин болсон хамгийн залуу хүчтэн. Улмаар тухайн жил начин болсон хамгийн залуу бөхөд олгодог дааганы эзэн болов. Тэрбээр 2020 оны улсын наадамд барилдахдаа зургаагийн даваанд шинээр улсын харцага болсон Б.Бат-Оршиход өвдөг шороодсон. Улмаар Б.Бат-Оршихоос допинг илэрсэн тул 2021 онд түүнд улсын харцага цол нөхөж олгосон юм. Тэрбээр 2022 оны Улсын Их баяр наадмаар Ц.Содномдорж арслангаар 7 давж Улсын заан, [[Улсын заан]] Б.Бат-Өлзийгөөр 8 давж Улсын гарьд, [[Улсын даян аварга]] Н.Батсууриар 9 давж [[Улсын арслан]] цол хүртсэн. == Амжилт == ==== Улсын наадмын дэвжээнд ==== {| class="wikitable" !Он !Амжилт !Бөхийн тоо |- !2019 |АХ-ын 98 жилийн ойн баяр наадамд улсын өсөх идэр начин Ч.Хөхчирэнгэрээр дөрөв, аймгийн арслан Ц.Сандагдоржтой тунан тав давж "Монгол улсын начин" цолыг хүртсэн. !512 |- !2020 |АХ-ын 99 жилийн ойн баяр наадамд улсын начин Б.Цэдэнсодномоор дөрөв, аймгийн арслан Д.Тогтохжаргалаар тав даван шөвгөрч начин цолоо батлан "Өсөх идэр" чимэг нэмсэн. !512 |- !2021 |2020 онд аймгийн арслан Б.Бат-Орших сэргээш хэрэглэсэн байсан тул давааг нь нөхөн олгож "Монгол улсын харцага" цолыг хүртсэн. !13 |- !2022 |АХ-ын 100,101 жилийн ойн баяр наадамд аймгийн арслан Д.Алтанцоожоор дөрөв, аймгийн арслан Д.Бадамгараваар тав, аймгийн арслан О.Цэцэнцэнгэлээр зургаа, улсын арслан Ц.Содномдоржоор долоо, улсын харцага Б.Бат-Өлзийгөөр найм, даян аварга Н.Батсууриар ес даван үзүүрлэж "Монгол улсын арслан" цол хүртсэн. !1024 |} ==== Аймгийн наадмын дэвжээнд ==== {| class="wikitable" !Он !Амжилт !Бөхийн тоо |- !2018 |Сэлэнгэ аймгийн баяр наадамд аймгийн харцага Н.Энхжаргалаар найм даван түрүүлж "Аймгийн арслан" цол хүртсэн. !256 |- !2019 |Сэлэнгэ аймгийн баяр наадамд аймгийн арслан Н.Баярбаатараар найм даван түрүүлж "Аймгийн арслан" цолоо баталж "Хурц" чимэг нэмсэн. !256 |} {{DEFAULTSORT:Орхонбаяр, Баярсайханы}} [[Ангилал:Улсын арслан]] [[Ангилал:Цагааннуурын хүн]] [[Ангилал:1998 онд төрсөн]] ihgsjg3lbkif1482xab76tyjabzppma 0 83714 708592 681246 2022-08-14T10:34:03Z 202.126.88.81 wikitext text/x-wiki {{Цэвэрлэгээ}} МОНГОЛ УЛСЫН МЭРГЭН БАДАМ-ОЧИРЫН ПУНСАЛДУЛАМ Бадам-Очир овогтой Пунсалдулам нь 1992.01.11-ний өдөр Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл суманд төрсөн. 1999 оны Нарийнтээл сумын ЕБС-д элсэн орж 2003 оноос анх тус сургуулийн биеийн тамирын багш С.Ууганзаяагийн удирдлаган доор үндэсний сурын спортоор хичээллэж эхэлсэн. Хичээллэсэн жилдээ Өвөрхангай аймгийн баяр наадмын үндэсний сурын хүүхдийн харваанд түрүүлснээр амжилтын буйхаа эхэлсэн. Мөн Өвөрхангай аймгийн баяр наадмын үндэсний сурын харваанд 1 удаа түрүүлэн аймгийн мэргэн цол хүртсэн. 2009 оноос аймгийн мэргэн, спортын мастер Б.Жалбаа багшын удирдлаган доор үндэсний сурын харваагаар үргэлжлүүлэн хичээллэж улсын чанартай тэмцээнүүдэд тогтмол оролцож эхэлсэн. 2016 онд Ардын хувьсгалын 95 жилийн ой, үндэсний их баяр наадмаар 1 дүгээр байранд орж Монгол улсын мэргэн цол хүртсэн. Тухайн жилдээ Хүрээ цам даншигт түрүүлж Даншигийн мэргэн, 2020 онд буриад сурын мэргэн, 2022 онд Ардын хувьсгалын 100,101 жилийн ойд түрүүлэн Монгол улсын даян мэргэн цол тус тус хүртсэн. http://mnts.ub.gov.mn/mn/2018/11/27/%D1%8D%D1%80%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D0%B3%D1%83%D1%80%D0%B2%D0%B0%D0%BD-%D0%BD%D0%B0%D0%B0%D0%B4%D0%BC%D1%8B%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BC%D0%B3%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D0%B7%D0%B0%D0%BB%D1%83%D1%83-%D1%86%D0%BE/ gq4zzl76d52dned777u1i00ncz28e1l 708593 708592 2022-08-14T10:34:34Z 202.126.88.81 wikitext text/x-wiki {{Цэвэрлэгээ}} МОНГОЛ УЛСЫН МЭРГЭН БАДАМ-ОЧИРЫН ПУНСАЛДУЛАМ Бадам-Очир овогтой Пунсалдулам нь Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл суманд төрсөн. 1999 оны Нарийнтээл сумын ЕБС-д элсэн орж 2003 оноос анх тус сургуулийн биеийн тамирын багш С.Ууганзаяагийн удирдлаган доор үндэсний сурын спортоор хичээллэж эхэлсэн. Хичээллэсэн жилдээ Өвөрхангай аймгийн баяр наадмын үндэсний сурын хүүхдийн харваанд түрүүлснээр амжилтын буйхаа эхэлсэн. Мөн Өвөрхангай аймгийн баяр наадмын үндэсний сурын харваанд 1 удаа түрүүлэн аймгийн мэргэн цол хүртсэн. 2009 оноос аймгийн мэргэн, спортын мастер Б.Жалбаа багшын удирдлаган доор үндэсний сурын харваагаар үргэлжлүүлэн хичээллэж улсын чанартай тэмцээнүүдэд тогтмол оролцож эхэлсэн. 2016 онд Ардын хувьсгалын 95 жилийн ой, үндэсний их баяр наадмаар 1 дүгээр байранд орж Монгол улсын мэргэн цол хүртсэн. Тухайн жилдээ Хүрээ цам даншигт түрүүлж Даншигийн мэргэн, 2020 онд буриад сурын мэргэн, 2022 онд Ардын хувьсгалын 100,101 жилийн ойд түрүүлэн Монгол улсын даян мэргэн цол тус тус хүртсэн. http://mnts.ub.gov.mn/mn/2018/11/27/%D1%8D%D1%80%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D0%B3%D1%83%D1%80%D0%B2%D0%B0%D0%BD-%D0%BD%D0%B0%D0%B0%D0%B4%D0%BC%D1%8B%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BC%D0%B3%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D0%B7%D0%B0%D0%BB%D1%83%D1%83-%D1%86%D0%BE/ 908yq8tvub3dukn6zsi5jbi3mo6xnz6 0 97678 708550 668726 2022-08-14T03:05:18Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Төрийн зүтгэлтэн|нэр=Алексей Самбуевич Цыденов|зураг=Aleksey_Tsydenov_(2017-02-07)_2.jpg|тайлбар=Бүгд Найрамдах Буриад Улсын Тэргүүн|намэвсэл=Нэгдсэн Орос нам|төрсөногноо=1976 оны 3 сарын 16|сургууль=Алс Дорнодын Холбооны Их Сургууль|гэрбүл=Эхнэр, 4 хүүхэдтэй.|төрсөнгазар=Петровск-Забайкальский, Чит муж, ЗСБНХУ}} '''Алексей Самбуевич Цыденов''' (1976 оны 3 сарын 16-нд [[ЗСБНХУ|ЗСБНХУ-ын]] Чит мужийн Петровск-Забайкальский хотод төрсөн) нь Буриад гаралтай Оросын улс төрч бөгөөд 2017 оны 2 сарын 7-нд [[Владимир Путин|Владимир Путиний]] зарлигаар [[Буриад орон|Бүгд Найрамдах Буриад Улсын]] тэргүүнээр томилогдсон. "Нэгдсэн Орос" намын гишүүн бөгөөд тус намын Дээд зөвлөлийн гишүүн. == Намтар == Алексей Цыденовын эцэг нь Самбуу Цыденович [[Буриад ястан|буриад]], эх нь Любовь Цыденова /гэрлэхээс өмнө Шутюк/ [[орос үндэстэн]] юм. Хоёр дүүтэй. 1993 онд Чит хотод дунд сургууль дүүрэгсэн. Сурагч байхдаа Жүдо, чөлөөт бөхөөр хичээллэж Чит мужийн аварга болж байсан гэдэг. 1998 онд Алексей Хабаровск хотын Алс Дорнодын Зам тээврийн Холбооны Их Сургуулийг төгссөн. 1998-2001 оны хооронд Алс Дорнодын төмөр замд нягтлан бодогч, секторын эрхлэгч, хэлтсийн даргын албан тушаал тус тус хашсан. 2002-2004 онд "Дальнефтетранс" компанийн ерөнхий захирлаар ажилласан. 2004-2006 онд Алс Дорнодын Тээврийн Группийн ерөнхий захиралаар томилогдон ажилласан. 2006-2009 онд [[Оросын Холбооны Улс|Оросын Холбооны Улсын]] Зам тээврийн яамны Төмөр замын бодлого төлөвлөлтийн хэлтэст орлогч захирал, 2009-2012 онд Аж үйлдвэр, дэд бүтцийн хэлтсийн орлогч захирлын алба хашсан. 2011 онд ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх Оросын ардын аж ахуй, төрийн удирдлагын Академид давтан сургалтад хамрагдсан. 2011 оны 12-р сараас 2012 оны 5-р сар хүртэл Холбооны төмөр замын тээврийн агентлагын даргаар ажилласан. 2012 оны 6 дугаар сарын 18-наас 2017 оны 2 дугаар сарын 7 хүртэл ОХУ-ын Тээврийн яамны орлогч сайдаар томилогдон ажилласан. 2016 оноос "Оросын төмөр замууд" НХН-ийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн гишүүнээр сонгогдсон. 2017 оны 9 дүгээр сарын 10-ны сонгуульд 87,43 % санал авч ялалт байгуулаад 2017 оны 9 дүгээр сарын 22-нд албан ёсоор ажилдаа орсон. Өмнө 2017 оны 2 дугаар сард ОХУ-ын Ерөнхийлөгч [[Владимир Путин|Владимир Путиний]] зарлигаар [[Буриад орон|Бүгд Найрамдах Буриад Улсын]] тэргүүний үүрэг гүйцэтгэгчээр түр томилогдоод байсан. == Гэр бүл == 1997 онд Ирина Викторовна Цыденоватай (орос) гэрэлсэн. Тэд Илья, Георгий, Лев гэдэг 3 хүү, Кира гэж 1 охинтой. А.Цыденов дуу дуулах, гитар тоглох сонирхолтой. {{DEFAULTSORT:Цыденов, Алексей Самбуевич}} [[Ангилал:Оросын холбооны муж улсын төрийн тэргүүн]] [[Ангилал:Нэгдсэн Орос Намын гишүүн]] [[Ангилал:Найрамдлын одон шагналтан]] [[Ангилал:Оросын хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1976 онд төрсөн]] o5rfwmmke9s5p4l68ddjftb8lrxgj8s 708551 708550 2022-08-14T03:07:36Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Төрийн зүтгэлтэн|нэр=Алексей Самбуевич Цыденов|зураг=Aleksey_Tsydenov_(2017-02-07)_2.jpg|тайлбар=Бүгд Найрамдах Буриад Улсын Тэргүүн|намэвсэл=Нэгдсэн Орос нам|төрсөногноо=1976 оны 3 сарын 16|сургууль=Алс Дорнодын Холбооны Их Сургууль|гэрбүл=Эхнэр, 4 хүүхэдтэй.|төрсөнгазар=Петровск-Забайкальский, Чит муж, ЗСБНХУ}} '''Алексей Самбуевич Цыденов''' (1976 оны 3 сарын 16-нд [[ЗСБНХУ|ЗСБНХУ-ын]] Чит мужийн Петровск-Забайкальский хотод төрсөн) нь Буриад гаралтай Оросын улс төрч бөгөөд 2017 оны 2 сарын 7-нд [[Владимир Путин|Владимир Путиний]] зарлигаар [[Буриад орон|Бүгд Найрамдах Буриад Улсын]] тэргүүнээр томилогдсон. "[[Нэгдсэн Орос]]" намын гишүүн бөгөөд тус намын Дээд зөвлөлийн гишүүн. == Намтар == Алексей Цыденовын эцэг нь Самбуу Цыденович [[Буриад ястан|буриад]], эх нь Любовь Цыденова /гэрлэхээс өмнө Шутюк/ [[орос үндэстэн]] юм. Хоёр дүүтэй. 1993 онд [[Чита|Чит]] хотод дунд сургууль дүүрэгсэн. Сурагч байхдаа Жүдо, чөлөөт бөхөөр хичээллэж Чит мужийн аварга болж байсан гэдэг. 1998 онд Алексей Хабаровск хотын Алс Дорнодын Зам тээврийн Холбооны Их Сургуулийг төгссөн. 1998-2001 оны хооронд Алс Дорнодын төмөр замд нягтлан бодогч, секторын эрхлэгч, хэлтсийн даргын албан тушаал тус тус хашсан. 2002-2004 онд "Дальнефтетранс" компанийн ерөнхий захирлаар ажилласан. 2004-2006 онд Алс Дорнодын Тээврийн Группийн ерөнхий захиралаар томилогдон ажилласан. 2006-2009 онд [[Оросын Холбооны Улс|Оросын Холбооны Улсын]] Зам тээврийн яамны Төмөр замын бодлого төлөвлөлтийн хэлтэст орлогч захирал, 2009-2012 онд Аж үйлдвэр, дэд бүтцийн хэлтсийн орлогч захирлын алба хашсан. 2011 онд ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх Оросын ардын аж ахуй, төрийн удирдлагын Академид давтан сургалтад хамрагдсан. 2011 оны 12-р сараас 2012 оны 5-р сар хүртэл Холбооны төмөр замын тээврийн агентлагын даргаар ажилласан. 2012 оны 6 дугаар сарын 18-наас 2017 оны 2 дугаар сарын 7 хүртэл ОХУ-ын Тээврийн яамны орлогч сайдаар томилогдон ажилласан. 2016 оноос "Оросын төмөр замууд" НХН-ийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн гишүүнээр сонгогдсон. 2017 оны 9 дүгээр сарын 10-ны Буриадын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд 87,43 % санал авч ялалт байгуулаад 2017 оны 9 дүгээр сарын 22-нд албан ёсоор ажилдаа орсон. Өмнө 2017 оны 2 дугаар сард ОХУ-ын Ерөнхийлөгч [[Владимир Путин|Владимир Путиний]] зарлигаар [[Буриад орон|Бүгд Найрамдах Буриад Улсын]] тэргүүний үүрэг гүйцэтгэгчээр түр томилогдоод байсан. == Гэр бүл == 1997 онд Ирина Викторовна Цыденоватай (орос) гэрэлсэн. Тэд Илья (Москва хотод дээд сургууль төгссөн), Георгий, Лев гэдэг 3 хүү, Кира гэж 1 охинтой. А.Цыденов дуу дуулах, гитар тоглох сонирхолтой. {{DEFAULTSORT:Цыденов, Алексей Самбуевич}} [[Ангилал:Оросын холбооны муж улсын төрийн тэргүүн]] [[Ангилал:Нэгдсэн Орос Намын гишүүн]] [[Ангилал:Найрамдлын одон шагналтан]] [[Ангилал:Оросын хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1976 онд төрсөн]] cmvhwo2r72jmt37tfr63bmt97rij8ps 0 106733 708526 660218 2022-08-13T14:13:42Z 192.82.70.181 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Петах-Тиква | native_name = {{Lang|he|{{Script/Hebrew|פֶּתַח תִּקְוָה}}|rtl=yes}} | settlement_type = [[Израилын хотын жагсаалт|Хот]] (1937 оноос) | image_skyline = [[File:Petachtikvacolleage.png|300px]] | image_caption = | image_blank_emblem = Coat of arms of Petah-Tiqua.svg | blank_emblem_type = Сүлд | pushpin_map_alt = | pushpin_map = Israel center ta | pushpin_mapsize = 250 | pushpin_label_position = bottom | pushpin_map_caption = | coordinates = {{coord|32|05|20|N|34|53|11|E|region:IL|format=dms|display=inline,title}} | subdivision_type = [[Дэлхийн улс орны нэрс|Улс]] | subdivision_name = {{flag|Израил}} | subdivision_type1 = | subdivision_name1 = | subdivision_type2 = [[Израилын дүүргүүд|Дүүрэг]] | subdivision_name2 = [[Израилын төв дүүрэг|Төв]] | established_title = Байгуулагдсан | established_date = {{Start date and age|1878}} | leader_title = Хотын дарга | leader_name = [[Рами Гринберг]] {{small|([[Ликуд]])}} | total_type = Нийт | area_footnotes = | area_total_km2 = 35868 | population_footnotes = {{Israel populations|reference}} | population_total = {{Israel populations|Petah Tiqwa}} | population_as_of = {{Israel populations|Year}} | population_density_km2 = 6,900 | blank_name_sec1 = Нэрийн утга | blank_info_sec1 = Итгэл найдварын нээлт | website = {{url|http://www.petah-tikva.muni.il/}} }} '''Петах-Тиква''' ([[Еврей хэл|еврей.]] ‏פֶּתַח תִּקְוָה‏‎, ''«Итгэл найдварын хаалга»'') нь [[Израил|Израилд]] томд тооцогддог [[Тел-Авив|Тел-Авиваас]] зүүн тийш 10 км-т байрладаг хот. Засаг захиргааны хувьд [[Израилын төв дүүрэг|төв дүүрэгт]] байрладаг. == Цахим холбоос == {{Commons|Petah Tikva|Петах-Тиква}} {{Wikivoyage|Petah Tikva|Петах-Тиква}} {{Израилын хот}} {{Израилын төв дүүрэг}} [[Ангилал:Петах-Тиква| ]] [[Ангилал:Израилын Төв дүүргийн хот]] [[Ангилал:Израилын Төв дүүрэг]] [[Ангилал:1878 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Петах-Тиква| ]] 4oaf50sw0gxreph6fbx5snekwnsyo5o 0 106734 708525 704973 2022-08-13T13:42:00Z 192.82.70.181 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Бней-Брак | native_name = {{Lang|he|{{Script/Hebrew|בְּנֵי בְּרַק}}|rtl=yes}} | settlement_type = [[Израилын хотын жагсаалт|Хот]] | image_skyline = Bnei Brak IMG 5863.JPG | image_flag = Flag of Bnei Brak.svg | image_blank_emblem = Coat of arms of Bnei-Brak.svg | blank_emblem_type = Сүлд | pushpin_map_alt = | pushpin_map = Israel center ta | pushpin_mapsize = | pushpin_label_position = bottom | pushpin_map_caption = | coordinates = {{coord|32|05|N|34|50|E|region:IL|format=dms|display=inline,title}} | subdivision_type = [[Дэлхийн улс орны нэрс|Улс]] | subdivision_name = {{flag|Израил}} | subdivision_type1 = | subdivision_name1 = | subdivision_type2 = [[Израилын дүүргүүд|Дүүрэг]] | subdivision_name2 = {{flag|Tel Aviv District|name=Тел-Авив}} | established_title = Байгуулагдсан | established_date = 1924 | leader_title = Хотын дарга | leader_name = Аврахам Рубинштейн | total_type = Нийт | area_footnotes = | area_total_km2 = 7088 | population_footnotes = {{Israel populations|reference}} | population_total = {{Israel populations|Bene Beraq}} | population_as_of = {{Israel populations|Year}} | population_density_km2 = 29,000 | website = [http://www.bnei-brak.muni.il/ www.bnei-brak.muni.il] }} '''Бней-Брак''' ([[Еврей хэл|еврей]]. ‏בְּנֵי בְּרַק‏‎) нь [[Израил]] улсад [[Тел-Авив]] хотын зүүн талд залгаа байрладаг хот. Засаг захиргааны хувьд Тел-Авивын тойрогт хамаарагддаг. Энэ хот нь 7.088 км² газар нутгийг хамардаг бөгөөд [[2019 он|2019 онд]] тус хотод 204,639 хүн амьдарч байна. Энэ хот нь [[Израил|Израилын]] хамгийн ядуу бөгөөд хамгийн шигүү суурьшсан хотуудын нэг юм. [[1924 он|1924 онд]] байгуулагдсан, [[1949 он|1949 онд]] хотын статустай болсон. Хүн амын ихэнх нь шашин шүтлэгтэй еврейчүүд байдаг. Аж үйлдвэрийн томоохон төв. {{Израилын хот}} [[Ангилал:Израилын хот]] [[Ангилал:Тел-Авив дүүргийн суурин]] [[Ангилал:1924 онд байгуулагдсан]] 7ib1doxt62eep8faxvrcxn974zqj6tb 0 106815 708523 672839 2022-08-13T13:37:16Z 192.82.70.181 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Ашдод | native_name = {{Hlist | {{Lang|he|{{Script/Hebrew|אַשְׁדּוֹד}}|rtl=yes}} | }} | settlement_type = [[Израилын хотын жагсаалт|Хот]] (1968 оноос) | image_skyline = | imagesize = 280px | image_flag = Flag of Ashdod.svg | image_blank_emblem = | blank_emblem_type = Сүлд | pushpin_map_alt = | pushpin_map = Israel ashkelon | pushpin_mapsize = | pushpin_label_position = left | pushpin_map_caption = | coordinates = {{coord|31|48|0|N|34|39|0|E|region:IL|format=dms|display=inline,title}} | subdivision_type = [[Дэлхийн улс орны нэрс|Улс]] | subdivision_name = {{flag|Израил}} | subdivision_type1 = | subdivision_name1 = | subdivision_type2 = [[Израилын дүүргүүд|Дүүрэг]] | subdivision_name2 = [[Израилын өмнөд дүүрэг|Өмнөд]] | established_title = Байгуулагдсан | established_date = МЭӨ 1700<small> (Канааны суурин)</small><br>МЭӨ 1300<small> (Филистины засаглал)</small><br>МЭӨ 147<small> (Хасмонейн засаглал)</small><br> МЭ 7-р зуун <small>(Лалын хот)</small><br>1956 <small> (Израилын хот)</small> | leader_title = Хотын дарга | leader_name = [[Йехиэль Ласри]] | total_type = Нийт | area_footnotes = | area_total_km2 = 47242 | population_footnotes = {{Israel populations|reference}} | population_total = 226,044 | population_as_of = 2021 | population_density_km2 = 4,800 | website = [https://web.archive.org/web/20060407053527/http://www.ashdod.muni.il/ www.ashdod.muni.il] }} '''Ашдод''' ([[Еврей хэл|еврей.]] ‏אַשְׁדּוֹד‏‎) нь [[Израил|Израилд]] хэмжээгээрээ 6-д ордог Өмнөд тойрогт оршдог хот юм. Энэ хот нь [[Газар дундын тэнгис|газар дундын тэнгисийн]] эрэг дээр [[Тел-Авив]] хотоос өмнө зүг 30 км зайд байрладаг. Ашдод нь бүс нутгийн чухал аж үйлдвэрийн төв юм. Ашдодын боомт нь [[Израил|Израил улсын]] хамгийн том боомт бөгөөд улсын [[Импорт|импортын]] 60% нь дамжин өнгөрдөг. Мөн Ашдод хотод Израилын тэнгисийн цэргийн гурван базын нэг нь байрладаг. Орчин үеийн Ашдодын газар дээрхи анхны суурин нь 17-р зууны үед үүссэн. Энэ нь дэлхийн хамгийн эртний хотуудын нэг юм. Ашдодын тухай [[Библи|Библид]] арван гурван удаа дурдсан байдаг. Өөр өөр цаг үед энэ хотод [[филистинчүүд]], [[Еврей|еврейчүүд]], [[Византи|византчууд]], загалмайтнууд, [[Арабчууд|арабууд]] амьдардаг байв. Орчин үеийн Ашдод нь [[1956 он|1956 онд]] эртний хотын ойролцоо элсэрхэг толгод дээр байгуулагдсан. Хотын статусыг [[1968 он|1968 онд]] олгожээ.{{Израилын хот}} 8v3xleptr4cqt84au12lbd5wplsxuxp 0 106897 708522 655506 2022-08-13T13:33:04Z 192.82.70.181 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Беэр-Шева | native_name = {{Hlist | {{Lang|he|{{Script/Hebrew|בְּאֵר שֶׁבַע}}|rtl=yes}} | {{Lang|ar|{{lang|ar|بئر السبع}}|rtl=yes}} }} | settlement_type = [[Израилын хотын жагсаалт|Хот]] | image_skyline = {{center|{{Photomontage |photo1a = Beersheba City Hall 6.jpg |photo1b = BSNU.jpg |photo2a = בית המושל באר שבע.jpg |photo2b = PikiWiki Israel 36687 Beersheba birds eye view.JPG |photo3e = Kikar Hamitnadvim, Beersheba.jpg |photo4e = Be'er Sheva at night.jpg |size = 280 |color = transparent |border = 0 }}}} | image_caption = '''Дээд зүүн талаас:''' Беэр-Шева хотын захиргаа, [[Бен-Гурионы нэрэмжит Негевийн Их Сургууль]], [[Негевийн Урлагийн Музей]], хотын төв, Сайн дурынхны талбай, шөнийн Беэр-Шевагийн үзэмж | image_blank_emblem = [[File:Coat of arms of Beersheba.svg|60px]] | pushpin_map_alt = | pushpin_map = Israel north negev | pushpin_mapsize = 250 | pushpin_label_position = | pushpin_map_caption = | coordinates = {{coord|31|15|32|N|34|47|59|E|region:IL|format=dms|display=inline,title}} | subdivision_type = [[Дэлхийн улс орны нэрс|Улс]] | subdivision_name = {{flag|Израил}} | subdivision_type1 = | subdivision_name1 = | subdivision_type2 = [[Израилын дүүргүүд|Дүүрэг]] | subdivision_name2 = [[Израилын өмнөд дүүрэг|Өмнөд]] | established_title = Байгуулагдсан | established_date = МЭӨ 4000 <small>([[Тел-Беэр-Шева]])</small><br />1900 (Шинэ хот) | leader_title = Хотын дарга | leader_name = [[Рувик Данилович]] | total_type = Нийт | area_footnotes = | area_total_km2 = 117500 | population_footnotes = {{Israel populations|reference}} | population_total = {{Israel populations|Be'er Sheva}} | population_as_of = {{Israel populations|Year}} | population_density_km2 = 1,800 | elevation_m = 260 | blank_name_sec1 = Нэрийн утга | blank_info_sec1 = Тангарагийн худаг^{([[#Этимологи|мөн үзэх]])} | website = {{url|http://www.beer-sheva.muni.il/|beer-sheva.muni.il}} }} '''Беэр-Шева''' ([[Еврей хэл|еврей.]] ‏בְּאֵר שֶׁבַע; [[Араб хэл|араб.]] بئر السبع «Бир-эс-Саба») нь Негев цөлд оршдог өмнөд [[Израил|Израилын]] том хот. Ихэнх үед "Негевийн нийслэл" гэж нэрлэгддэг. 209,687 хүн амьдардаг [[Израил|Израилд]] хүн амын хэмжээгээрээ 8-д, [[Иерусалим|Иерусалимын]] дараа газар нутгаараа хоёрт ордог. {{Израилын өмнөд дүүрэг}}{{Израилын хот}} kvure4hx1nxv5y722gfhr4c366odr0a 0 107131 708520 660157 2022-08-13T13:17:46Z 192.82.70.181 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Хадера | native_name = {{Hlist | {{Lang|he|{{Script/Hebrew|חֲדֵרָה}}|rtl=yes}} }} | settlement_type = [[Израилын хотын жагсаалт|Хот]] (1952 оноос) | image_skyline = File:הרברט סמואל 2.jpg | image_blank_emblem = Hadera_COA.png | pushpin_map_alt = | pushpin_map = Israel haifa | pushpin_mapsize = 250 | pushpin_label_position = | pushpin_map_caption = | coordinates = {{coord|32|27|N|34|55|E|region:IL|format=dms|display=inline,title}} | subdivision_type = [[Дэлхийн улс орны нэрс|Улс]] | subdivision_name = {{flag|Израил}} | subdivision_type1 = | subdivision_name1 = | subdivision_type2 = [[Израилын дүүргүүд|Дүүрэг]] | subdivision_name2 = {{flag|Haifa District|name=Хайфа}} | established_title = Байгуулагдсан | established_date = {{Start date and age|1891}} | leader_title = Хотын дарга | leader_name = [[Цви Гендельман|Цвика Гендельман]] | total_type = Нийт | area_footnotes = | area_total_km2 = 53000 | population_footnotes = {{Israel populations|reference}} | population_total = {{Israel populations|Hadera}} | population_as_of = {{Israel populations|Year}} | population_density_km2 = 1,800 | website = https://www.hadera.muni.il/ }} '''Хадера''' ([[Еврей хэл|еврей.]] חֲדֵרָה) нь [[Израил|Израилын]] хойд Хайфа тойрогт, [[Тел-Авив]] болон [[Хайфа]] хотуудаас 45 км зайд оршдог хот. Энэ хот нь Израилын Газар дундын тэнгисийн эрэг дагуу байрладаг. Хотын хүн амын ихэнх хувийг [[1990 он|1990 оноос]] хойш [[Этиоп]] болон хуучин [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Холбоот Улсаас]] ирсэн цагаачид эзэлдэг. [[2019 он|2019 оны]] байдлаар Хадера хотод 97,335 хүн амьдарч байна. {{Израилын хот}} {{Хайфа дүүрэг}} [[Ангилал:Хадера| ]] [[Ангилал:Хайфа дүүргийн хот]] [[Ангилал:Хайфа дүүрэг]] [[Ангилал:1890 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Израилын хот]] 47iz4r7m5nqdd2rq32gqh34l5mgs8kb 10 113298 708531 661463 2022-08-13T14:31:21Z 192.82.70.181 wikitext text/x-wiki {{#ifeq:{{Str left|{{uc:{{{1}}}}}|6}}|FORMER |Former&#32; }}{{#switch:{{uc:{{{1}}}}} <!------------Global designations---------------------> |WORLD HERITAGE SITE|WHS|FORMERWHS = [[Дэлхийн өв|ЮНЕСКО-ийн Дэлхийн Өв]] |IUCN CATEGORY IA|IUCN IA|CATEGORY IA|NATURE RESERVE = [[IUCN]] Category Ia ([[Nature reserve|Strict Nature Reserve]]) |IUCN CATEGORY IB|IUCN IB|CATEGORY IB|WILDERNESS AREA = [[IUCN]] Category Ib ([[Wilderness area|Wilderness Area]]) |IUCN CATEGORY II|IUCN II|CATEGORY II|NATIONAL PARK = [[IUCN]] Category II ([[national park|National Park]]) |IUCN CATEGORY III|IUCN III|CATEGORY III|NATURAL MONUMENT = [[IUCN]] Category III ([[Natural Monument]]) |IUCN CATEGORY IV|IUCN IV|CATEGORY IV|HABITAT MANAGEMENT |SPECIES MANAGEMENT = [[IUCN]] Category IV (Habitat/Species Management Area) |IUCN CATEGORY V|IUCN V|CATEGORY V|PROTECTED LANDSCAPE |PROTECTED SEASCAPE = [[IUCN]] Category V (Protected Landscape/Seascape) |IUCN CATEGORY VI|IUCN VI|CATEGORY VI|MANAGED RESOURCE PROTECTED AREA = [[IUCN]] Category VI (Managed Resource Protected Area) |RAMSAR WETLAND|RAMSAR|RAMSAR WETLAND OF INTERNATIONAL IMPORTANCE = [[Ramsar Convention|Ramsar Wetland]] |HISTORIC CIVIL ENGINEERING LANDMARK|CIVIL ENGINEERING LANDMARK |HCEL|ASCE = [[List of Historic Civil Engineering Landmarks|Historic Civil Engineering Landmark]] |HISTORIC MECHANICAL ENGINEERING LANDMARK|MECHANICAL ENGINEERING LANDMARK |HMEL|ASME = [[List of Historic Mechanical Engineering Landmarks|Historic Mechanical Engineering Landmark]] <!------------National/Regional designations----------> |CULTURAL MONUMENT OF ALBANIA|ALBANIAN CULTURAL MONUMENT|ALBANIA |MONUMENT KULTURE = [[Cultural Monument of Albania]] |NATIONAL HISTORIC MONUMENT OF ARGENTINA|ARGENTINA HISTORIC MONUMENT |ARGENTINA|NHMA = [[National Historic Monument of Argentina]] |AUSTRALIAN NATIONAL HERITAGE LIST|AUSTRALIA|ANHL = [[Australian National Heritage List]] |COMMONWEALTH HERITAGE LIST|AUSTRALIAN COMMONWEALTH HERITAGE LIST |COMMONWEALTH|CWLTHL = [[Commonwealth Heritage List]] |REGISTER NATIONAL ESTATE|REGISTER OF THE NATIONAL ESTATE |AUSTRALIAN REGISTER OF THE NATIONAL ESTATE|RNE = [[Register of the National Estate]] |NATIONAL HISTORIC HERITAGE OF BRAZIL|BRAZILIAN HISTORIC HERITAGE |IPHAN|BRAZIL|NHHB = [[National Historic Heritage of Brazil]] |NATIONAL HISTORIC SITE OF CANADA|CANADIAN NATIONAL HISTORIC SITE |CANADA|NHSC = [[National Historic Sites of Canada|National Historic Site of Canada]] |HERITAGE RAILWAY STATION OF CANADA|CANADIAN HERITAGE RAILWAY STATION |HRSC = [[Heritage Railway Stations Protection Act|Heritage Railway Station (Canada)]] |PROTECTED NATURAL VALUE OF CROATIA|CROATIAN PROTECTED NATURAL VALUE |PROTECTED AREA OF CROATIA|CROATIAN PROTECTED AREA|CROATIA NATURAL |SPOMENIK PRIRODE = [[Register of Protected Natural Values of Croatia|Protected Natural Value of Croatia]] |CULTURAL GOOD OF CROATIA|CROATIAN CULTURAL GOOD|CROATIA CULTURAL |SPOMENIK KULTURE = [[Register of Cultural Goods of Croatia|Cultural Good of Croatia]] |NATIONAL REGISTER OF HISTORIC PARKS AND GARDENS|ENGLAND HISTORIC PARK |ENGLAND HISTORIC GARDEN|ENGLISH HISTORIC PARK|ENGLISH HISTORIC GARDEN |REGISTER OF HISTORIC PARKS AND GARDENS|HISTORIC PARKS AND GARDENS = [[National Register of Historic Parks and Gardens]] |MONUMENT HISTORIQUE|FRANCE|FRENCH = [[Monument historique]] |IRISH NATIONAL MONUMENT|NATIONAL MONUMENT OF IRELAND|IRELAND|IRISH |IRELAND MONUMENT IN STATE CARE|IRISH MONUMENT IN STATE CARE = [[National Monument (Ireland)|National Monument of Ireland]] |NATIONAL TREASURE OF JAPAN|JAPANESE NATIONAL TREASURE|JAPAN = [[National Treasures of Japan|National Treasure of Japan]] |MONUMENTO NACIONAL DE CHILE|NATIONAL MONUMENT OF CHILE|CHILE = [[National Monuments of Chile|National Monument of Chile]] |RIJKSMONUMENT|DUTCH NATIONAL MONUMENT|NETHERLANDS NATIONAL MONUMENT |NATIONAL MONUMENT OF THE NETHERLANDS|NETHERLANDS|DUTCH = [[Rijksmonument]] |HERITAGE NEW ZEALAND CATEGORY I|NEW ZEALAND CATEGORY I |NZ CATEGORY I = [[Heritage New Zealand|Heritage New Zealand – Category&nbsp;I]] |HERITAGE NEW ZEALAND CATEGORY II|NEW ZEALAND CATEGORY II |NZ CATEGORY II = [[Heritage New Zealand|Heritage New Zealand – Category&nbsp;II]] |NORTHERN IRELAND HISTORIC PARK | NORTHERN IRELAND HISTORIC GARDEN |REGISTER OF PARKS GARDENS AND DEMESNES OF SPECIAL HISTORIC INTEREST |REGISTER OF PARKS, GARDENS AND DEMESNES|PARKS, GARDENS AND DEMESNES = [[Register of Parks, Gardens and Demesnes of Special Historic Interest]] |PHILIPPINES CULTURAL TREASURES|PHILIPPINES TREASURES|PNCT = [[List of National Cultural Treasures in the Philippines|National Cultural Treasures]] |PHILIPPINES NATIONAL HISTORICAL LANDMARKS|PHILIPPINES LANDMARKS|PNHL = National Historical Landmarks |NATIONAL MONUMENT OF PORTUGAL|PORTUGUESE NATIONAL MONUMENT|PORTUGAL |MONUMENTO NACIONAL DO PORTUGAL|IPPAR = [[Monuments of Portugal|Portuguese National Monument]] |NATIONAL REGISTER OF HISTORIC MONUMENTS IN ROMANIA|MONUMENT ISTORIC |ROMANIA|ROMANIAN = [[Monument istoric]] |SERBIAN CULTURAL PROPERTY OF GREAT IMPORTANCE|SERBIA|SERBIAN |CULTURAL PROPERTY OF GREAT IMPORTANCES|CULTURAL HERITAGE OF SERBIA = [[Cultural Heritage of Serbia]] |NATIONAL MONUMENT OF SINGAPORE|SINGAPORE NATIONAL MONUMENT|SINGAPORE = [[National monuments of Singapore|National monument of Singapore]] |INVENTORY OF GARDENS AND DESIGNED LANDSCAPES IN SCOTLAND |GARDENS AND DESIGNED LANDSCAPES IN SCOTLAND |INVENTORY OF GARDENS AND DESIGNED LANDSCAPES = [[Inventory of Gardens and Designed Landscapes in Scotland]] |SPANISH PROPERTY OF CULTURAL INTEREST|BIEN DE INTERES CULTURAL |SPANISH|SPAIN = [[Bien de Interés Cultural|Spanish Property of Cultural Interest]] |SWISS CULTURAL PROPERTY OF NATIONAL SIGNIFICANCE|SWISS|SWITZERLAND |SWISS CULTURAL PROPERTY = [[Swiss Inventory of Cultural Property of National and Regional Significance|Swiss Cultural Property of National Significance]] |LISTED BUILDING|UNITED KINGDOM LISTED BUILDING|UK LISTED BUILDING = [[Listed Building]] |CATEGORY A LISTED BUILDING|CATEGORY A|SCOTLAND CATEGORY A = [[Listed building#Scotland|Listed Building]] – Category A |GRADE A LISTED BUILDING|GRADE A|NORTHERN IRELAND GRADE A = [[Listed building#Northern Ireland|Listed Building]] – Grade A |GRADE I LISTED BUILDING|GRADE I|UNITED KINGDOM GRADE I|UK GRADE I = [[Listed building#England and Wales|Listed Building]] – Grade I |CATEGORY B LISTED BUILDING|CATEGORY B|SCOTLAND CATEGORY B = [[Listed building#Scotland|Listed Building]] – Category B |GRADE B+ LISTED BUILDING|GRADE B+|NORTHERN IRELAND GRADE B+ = [[Listed building#Northern Ireland|Listed Building]] – Grade B+ |GRADE II LISTED BUILDING|GRADE II|UNITED KINGDOM GRADE II|UK GRADE II = [[Listed building#England and Wales|Listed Building]] – Grade II |CATEGORY C LISTED BUILDING|CATEGORY C|SCOTLAND CATEGORY C = [[Listed building#Scotland|Listed Building]] – Category C(S) |GRADE B1 LISTED BUILDING|GRADE B1|NORTHERN IRELAND GRADE B1 = [[Listed building#Northern Ireland|Listed Building]] – Grade B1 |GRADE II* LISTED BUILDING|GRADE II*|UNITED KINGDOM GRADE II* |UK GRADE II* = [[Listed building#England and Wales|Listed Building]] – Grade II* |GRADE B2 LISTED BUILDING|GRADE B2|NORTHERN IRELAND GRADE B2 = [[Listed building#Northern Ireland|Listed Building]] – Grade B2 |SCHEDULED MONUMENT|SCHEDULED ANCIENT MONUMENT|ANCIENT MONUMENT |UK SCHEDULED MONUMENT|UK ANCIENT MONUMENT|SCHEDULED HISTORIC MONUMENT |MONUMENT IN STATE CARE|UK SCHEDULED ANCIENT MONUMENT |UK SCHEDULED HISTORIC MONUMENT = [[Scheduled monument]] |NHLE BATTLEFIELDS|UK REGISTERED BATTLEFIELDS = [[Registered Battlefields (UK)|Registered battlefield]] |HISTORIC GARDEN|REGISTER OF HISTORIC PARKS AND GARDENS |HISTORIC PARKS AND GARDENS|ENGLAND REGISTERED PARKS AND GARDENS = [[National Register of Historic Parks and Gardens]] |UK PROTECTED WRECK|UK MARITIME MILITARY GRAVE|UK HISTORIC WRECK |NHLE WRECK = [[UK Protected Wreck]] |ENGLAND CONSERVATION AREA|ENGLISH CONSERVATION AREA = [[Conservation Area (United Kingdom)|UK Conservation Area]] |UK LOCALLY LISTED|LOCAL LISTED SITE UK|LOCALLY LISTED BUILDING = [[Locally Listed Building]] |NHLE|NHLE LIST|NHLE REGISTER|NATIONAL HERITAGE LIST FOR ENGLAND = [[National Heritage List for England]] |NATIONAL REGISTER OF HISTORIC PLACES|NRHP = [[National Register of Historic Places|U.S. National Register of Historic Places]] |UNITED STATES HISTORIC DISTRICT|U.S. HISTORIC DISTRICT|NRHP-HD|HD |FORMERHD|US HISTORIC DISTRICT|HISTORIC DISTRICT = [[Historic districts in the United States|U.S. Historic district]] |UNITED STATES CONTRIBUTING PROPERTY|US CONTRIBUTING PROPERTY |CONTRIBUTING PROPERTY|NRHP-CP|CP|INDCP|U.S. CONTRIBUTING PROPERTY = [[Historic districts in the United States|U.S. Historic district]]<br/>[[Contributing property]] |UNITED STATES NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT CONTRIBUTING PROPERTY |US NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT CONTRIBUTING PROPERTY |NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT CONTRIBUTING PROPERTY|NRHP-NHLDCP |NHLDCP|U.S. NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT CONTRIBUTING PROPERTY = [[National Historic Landmark|U.S. National Historic Landmark District]]<br />[[Contributing Property]] |U.S. NATIONAL BATTLEFIELD|US NATIONAL BATTLEFIELD |NATIONAL BATTLEFIELD|NRHP-NB|NB|FORMERNB = [[List of areas in the United States National Park System#National battlefields|U.S. National Battlefield]] |U.S. NATIONAL BATTLEFIELD PARK|US NATIONAL BATTLEFIELD PARK |NATIONAL BATTLEFIELD PARK|NRHP-NBP|NBP|FORMERNBP = [[List of areas in the United States National Park System#National battlefield parks|U.S. National Battlefield Park]] |U.S. NATIONAL BATTLEFIELD SITE|US NATIONAL BATTLEFIELD SITE |NATIONAL BATTLEFIELD SITE|NRHP-NBS|NBS|FORMERNBS = [[List of areas in the United States National Park System#National battlefield site|U.S. National Battlefield Site]] |U.S. NATIONAL HISTORIC LANDMARK|US NATIONAL HISTORIC LANDMARK |NATIONAL HISTORIC LANDMARK|NRHP-NHL|NHL|FORMERNHL = [[National Historic Landmark|U.S. National Historic Landmark]] |U.S. NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT |US NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT |NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT|NRHP-NHLD|NHLD|FORMERNHLD = [[National Historic Landmark|U.S. National Historic Landmark District]] |U.S. NATIONAL HISTORICAL PARK|US NATIONAL HISTORICAL PARK |NATIONAL HISTORICAL PARK|NRHP-NHP|NHP|FORMERNHP = [[National Historic Sites (United States)#National Historical Parks|U.S. National Historical Park]] |U.S. NATIONAL HISTORIC RESERVE|US NATIONAL HISTORIC RESERVE |NATIONAL HISTORIC RESERVE|NRHP-NHR|NHR|FORMERNHR = [[List of areas in the United States National Park System#National reserves|U.S. National Historic Reserve]] |U.S. NATIONAL HISTORIC SITE|US NATIONAL HISTORIC SITE |NATIONAL HISTORIC SITE|NRHP-NHS|NHS|FORMERNHS = [[National Historic Sites (United States)|U.S. National Historic Site]] |U.S. NATIONAL MEMORIAL|US NATIONAL MEMORIAL|NATIONAL MEMORIAL |NRHP-NMEM|NMEM|FORMERNMEM = [[List of National Memorials of the United States|U.S. National Memorial]] |U.S. NATIONAL MONUMENT|US NATIONAL MONUMENT|NATIONAL MONUMENT |NRHP-NMON|NMON|FORMERNMON = [[National monument (United States)|U.S. National Monument]] |U.S. NATIONAL MILITARY PARK|US NATIONAL MILITARY PARK |NATIONAL MILITARY PARK|NRHP-NMP|NMP|FORMERNMP = [[National Military Park|U.S. National Military Park]] |U.S. NATIONAL NATURAL LANDMARK|US NATIONAL NATURAL LANDMARK |NATIONAL NATURAL LANDMARK|NNL = [[National Natural Landmark|U.S. National Natural Landmark]] |NATIONAL WILD AND SCENIC RIVERS SYSTEM|NWSRS = [[National Wild and Scenic Rivers System]] |NATIONAL WILD AND SCENIC RIVER|NWSR = [[National Wild and Scenic Rivers System|National Wild and Scenic River]] |IHS|FORMERIHS = [[List of areas in the United States National Park System#International historic site|International Historic Site]] |WALES HISTORIC PARK | WELSH HISTORIC PARK |REGISTER OF PARKS AND GARDENS OF SPECIAL HISTORIC INTEREST IN WALES |REGISTER OF PARKS AND GARDENS IN WALES|WALES HISTORIC GARDEN = [[Cadw/ICOMOS Register of Parks and Gardens of Special Historic Interest in Wales]] |NATIONAL MONUMENT OF ZAMBIA|ZAMBIAN NATIONAL MONUMENT|ZAMBIA = [[Monuments and Historic Sites of Zambia|National Monument of Zambia]] |NATIONAL MONUMENT OF TAIWAN|TAIWAN NATIONAL|TAIWAN|TWN = [[List of national monuments of Taiwan|National monument of Taiwan]] <!------------State/Provincial designations-----------> |ALBERTA|ALBERTA HISTORIC RESOURCES ACT|AHRA = [[Provincial historic sites of Alberta|Alberta Historic Resources Act]] |NEW BRUNSWICK|NEW BRUNSWICK HERITAGE CONSERVATION ACT|NBHCA = [[Heritage Conservation Act (New Brunswick)|New Brunswick Heritage Conservation Act]] |NOVA SCOTIA|NOVA SCOTIA HERITAGE PROPERTY ACT|NSHPA = [[Heritage Property Act (Nova Scotia)|Nova Scotia Heritage Property Act]] |ONTARIO HERITAGE ACT|ONTARIO = [[Ontario Heritage Act]] |PRINCE EDWARD ISLAND|PEI|HERITAGE PLACES PROTECTION ACT = [[Heritage Places Protection Act|Prince Edward Island Heritage Place]] |REPERTOIRE DU PATRIMOINE CULTUREL DU QUEBEC|QUEBEC |CULTURAL HERITAGE REGISTER OF QUEBEC = [[Répertoire du patrimoine culturel du Québec|Patrimoine culturel du Québec]] |SASKATCHEWAN|SASKATCHEWAN HERITAGE PROPERTY ACT|SHPA = [[Heritage Property Act (Saskatchewan)|Saskatchewan Heritage Property Act]] |DECLARED MONUMENT OF HONG KONG|HONG KONG DECLARED MONUMENT |HK DECLARED MONUMENT = [[Declared monuments of Hong Kong|Declared Monument of Hong Kong]] |HONG KONG GRADED BUILDING|HK GRADED BUILDING|GRADED BUILDING = [[Heritage conservation in Hong Kong|Hong Kong Graded Building]] |HONG KONG GRADE I HISTORIC BUILDING|HONG KONG GRADE I|HK GRADE I = [[Heritage conservation in Hong Kong|Hong Kong Graded Building]] – [[List of Grade I historic buildings in Hong Kong|Grade I]] |HONG KONG GRADE II HISTORIC BUILDING|HONG KONG GRADE II|HK GRADE II = [[Heritage conservation in Hong Kong|Hong Kong Graded Building]] – [[List of Grade II historic buildings in Hong Kong|Grade II]] |HONG KONG GRADE III HISTORIC BUILDING|HONG KONG GRADE III|HK GRADE III= [[Heritage conservation in Hong Kong|Hong Kong Graded Building]] – [[List of Grade III historic buildings in Hong Kong|Grade III]] |ALABAMA REGISTER|ALABAMA LANDMARK|ALABAMA|USAL|ARLH = [[Alabama Register of Landmarks and Heritage]] |CALIFORNIA HISTORICAL LANDMARK|CALIFORNIA|CHISL = [[California Historical Landmark]] |COLORADO STATE REGISTER OF HISTORIC PROPERTIES|COLORADO|CSRHP|USCO = [[Colorado State Register of Historic Properties]] |DISTRICT OF COLUMBIA INVENTORY OF HISTORIC SITES |D.C. INVENTORY OF HISTORIC SITES|DCIHS = [[District of Columbia Inventory of Historic Sites|D.C. Inventory of Historic Sites]] |INDIANA REGISTER OF HISTORIC SITES AND STRUCTURES|INDIANA|IRHSS|USIN = [[Indiana Register of Historic Sites and Structures|Indiana Register of Historic Sites]] |MICHIGAN STATE HISTORIC SITE|MICHIGAN|MSHS = [[Michigan State Historic Preservation Office|Michigan State Historic Site]] |MISSISSIPPI LANDMARK|MISSISSIPPI|USMS = [[Mississippi Landmark]] |NEW HAMPSHIRE STATE REGISTER OF HISTORIC PLACES |NEW HAMPSHIRE STATE REGISTER|NEW HAMPSHIRE|NHSR|NHSRHP|USNH = [[New Hampshire State Register of Historic Places|N.H. State Register of Historic Places]] |NEW JERSEY REGISTER OF HISTORIC PLACES|NEW JERSEY|NJRHP|USNJ = [[New Jersey Register of Historic Places]] |N.M. STATE REGISTER OF CULTURAL PROPERTIES|NEW MEXICO STATE REGISTER |NEW MEXICO|NMSRCP|NMSR|USNM = [[New Mexico State Register of Cultural Properties|N.M. State Register of Cultural Properties]] |NEVADA HISTORICAL MARKER|NEVADA MARKER|NEVADA|USNV = [[Nevada Historical Marker]] |PENNSYLVANIA|PENNSYLVANIA HISTORICAL MARKER|PENNSYLVANIA MARKER |PA MARKER = [[List of Pennsylvania state historical markers|Pennsylvania Historical Marker]] |RECORDED TEXAS HISTORIC LANDMARK|TEXAS|RTHL|USTX = [[Recorded Texas Historic Landmark|Recorded Texas Historic Landmark]] |TEXAS STATE ANTIQUITIES LANDMARK|TEXAS|TSAL|USTX = [[Texas State Antiquities Landmark|Texas State Antiquities Landmark]] |TEXAS STATE HISTORIC SITE|TEXAS|TSHS|USTX = [[List of Texas state historic sites|Texas State Historic Site]] |VIRGINIA LANDMARKS REGISTER|VIRGINIA|VLR|USVA = [[Virginia Landmarks Register]] |QUEENSLAND HERITAGE REGISTER|QHR = [[Queensland Heritage Register]] |NEW SOUTH WALES STATE HERITAGE REGISTER|NSW STATE HERITAGE REGISTER |NEW SOUTH WALES HERITAGE REGISTER|NSW HERITAGE REGISTER|NSW|NSW SHR = [[New South Wales State Heritage Register|New South Wales Heritage Register]] |NEW SOUTH WALES HERITAGE DATABASE|NSW HERITAGE DATABASE|NSWHD|NSW HD = [[New South Wales Heritage Database]]<br/>(Local Government Register) |SOUTH AUSTRALIAN HERITAGE REGISTER|SA HERITAGE REGISTER |SOUTH AUSTRALIA|SAHR = [[South Australian Heritage Register]] |TASMANIAN HERITAGE REGISTER|TASMANIA|TASHR = [[Tasmanian Heritage Register]] |VICTORIAN HERITAGE REGISTER|VICTORIA (AUSTRALIA)|VICHR = [[Victorian Heritage Register]] |WESTERN AUSTRALIA STATE REGISTER OF HERITAGE PLACES |WA STATE REGISTER OF HERITAGE PLACES |STATE REGISTER OF HERITAGE PLACES|WASRHP|WESTERN AUSTRALIA|SRHP = [[State Register of Heritage Places|Western Australia Heritage Register]] <!------------Local designations----------------------> |YANGON CITY HERITAGE LIST|YANGON LANDMARK|YANGON CITY LANDMARK |YANGON CITY|YANGON = [[Yangon City Heritage List|Yangon City Landmark]] |ALBUQUERQUE HISTORIC LANDMARK|ALBUQUERQUE|ALBHL = [[List of historic landmarks in Albuquerque|Albuquerque Historic Landmark]] |BERKELEY LANDMARK|BERKELEY|BERKL = [[List of Berkeley Landmarks, Structures of Merit, and Historic Districts|Berkeley Landmark]] |CHICAGO LANDMARK|CHICAGO|CHICL = [[Chicago Landmark]] |DALLAS LANDMARK|DALLAS = [[List of Dallas Landmarks|Dallas Landmark]] |DAVENPORT REGISTER OF HISTORIC PROPERTIES|DAVENPORT|DRHP = [[Davenport Register of Historic Properties]] |LONG BEACH HISTORIC LANDMARK|LONG BEACH|LBHL = [[List of City of Long Beach historic landmarks|Long Beach Historic Landmark]] |LOS ANGELES HISTORIC-CULTURAL MONUMENT |LOS ANGELES HISTORIC CULTURAL MONUMENT|LOS ANGELES|LAHCM = [[Los Angeles Historic-Cultural Monument]] |NEW YORK CITY LANDMARK|NYC LANDMARK|NEW YORK CITY|NYC|NYCL = [[New York City Landmark]] |OAKLAND|OAKLAND DESIGNATED|ODL = [[List of Oakland Designated Landmarks|Oakland Designated Landmark]] |OMAHA LANDMARK|OMAHA = [[List of Omaha landmarks|Omaha Landmark]] |OYSTER BAY LANDMARK|OYSTER BAY, NEW YORK|OYSTER BAY, NY|OYSTER BAY = [[Oyster Bay Landmark]] |PHILADELPHIA REGISTER OF HISTORIC PLACES|PHILADELPHIA|PRHP = [[Philadelphia Register of Historic Places]] |PITTSBURGH HISTORIC LANDMARK|PITTSBURGH LANDMARK|PITTSBURGH = [[List of Pittsburgh Landmarks|Pittsburgh Landmark]] |PHLF = [[List of Pittsburgh History and Landmarks Foundation Historic Landmarks|Pittsburgh Landmark – PHLF]] |PGHL|CITY OF PITTSBURGH|PITTSBURGH HISTORIC DESIGNATION|CPHD = [[List of City of Pittsburgh historic designations|Pittsburgh Historic Designation]] |RIVERSIDE LANDMARK|RIVERSIDE|RIVL = [[List of landmarks in Riverside, California|Riverside Landmark]] |ST. LOUIS LANDMARK|ST LOUIS LANDMARK|ST. LOUIS|ST LOUIS = [[Landmarks of St. Louis, Missouri|St. Louis Landmark]] |SAN DIEGO HISTORIC LANDMARK|SAN DIEGO|SDHL = [[List of San Diego Historic Landmarks|San Diego Historic Landmark]] |SAN FRANCISCO LANDMARK|SAN FRANCISCO DESIGNATED LANDMARK |SAN FRANCISCO|SFDL = [[List of San Francisco Designated Landmarks|San Francisco Designated Landmark]] |SANTA MONICA HISTORIC LANDMARK|SANTA MONICA|SMHL = [[List of City of Santa Monica Designated Historic Landmarks|Santa Monica Historic Landmark]] |SEATTLE LANDMARK|SEATTLE = [[List of Seattle landmarks|Seattle Landmark]] |BRISBANE HERITAGE REGISTER|BRISBANE (AUSTRALIA)|BHR = [[Brisbane Heritage Register]] |CINCINNATI LOCAL HISTORIC LANDMARK|CINCINNATI LANDMARK|CINCINNATI|CLHL = [[List of Cincinnati Local Historic Landmarks|Cincinnati Local Historic Landmark]] |COLUMBUS REGISTER OF HISTORIC PROPERTIES|COLUMBUS REGISTER|COLUMBUS|CRHP = [[Columbus Register of Historic Properties]] <!------------Invalid designation---------------------> |#default = Invalid designation }}<noinclude> {{documentation}} </noinclude> 6ui1y5p4o3qa3yvg2j383m0ys6bgxoy 0 114021 708568 685712 2022-08-14T06:13:47Z 180.149.96.179 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = Доктор | name = Дангаасүрэнгийн Энхбао | honorific_suffix = | image = B58I6623.jpg <!-- filename only, no "File:" or "Image:" prefix, and no enclosing [[brackets]] --> | image_upright = | landscape = <!-- yes, if wide image, otherwise leave blank --> | alt = <!-- descriptive text for use by speech synthesis (text-to-speech) software --> | caption = | native_name = | native_name_lang = | pronunciation = | birth_name = <!-- only use if different from name --> | birth_date = {{bda|1959|1|19}} | birth_place = Улаанбаатар хот | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{Disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = <!-- {{Death date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (enter DEATH date then BIRTH date (e.g., ...|1967|8|31|1908|2|28}} use both this parameter and |birth_date to display the person's date of birth, date of death, and age at death) --> | death_place = | death_cause = <!--should only be included when the cause of death has significance for the subject's notability--> | body_discovered = | resting_place = | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | burial_place = <!-- may be used instead of resting_place and resting_place_coordinates (displays "Burial place" as label) --> | burial_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = | nationality = | other_names = | siglum = | citizenship = | education = Техникийн ухааны доктор, системийн инженер | alma_mater = | occupation = | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = <!-- Discouraged in most cases, specifically when promotional, and requiring a reliable source --> | known_for = Форумын Энхбат, Монголд Интернэт нэвтрүүлсэн | notable_works = <!-- produces label "Notable work"; may be overridden by |credits=, which produces label "Notable credit(s)"; or by |works=, which produces label "Works"; or by |label_name=, which produces label "Label(s)" --> | style = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = <!-- Formal/awarded/job title. The parameter |office=may be used as an alternative when the label is better rendered as "Office" (e.g. public office or appointments) --> | term = | predecessor = | successor = | party = Нам бус | movement = | opponents = | boards = | criminal_charges = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse = <!-- Use article title or common name --> | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = 2 хүү, 1 охин | parents = <!-- overrides mother and father parameters --> | mother = <!-- may be used (optionally with father parameter) in place of parents parameter (displays "Parent(s)" as label) --> | father = <!-- may be used (optionally with mother parameter) in place of parents parameter (displays "Parent(s)" as label) --> | relatives = | family = | callsign = | awards = | website = http://elect.enkhbat.mn/ | module = http://elect.enkhbat.mn/ | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature = | signature_size = | signature_alt = | footnotes = }} '''Дангаасүрэнгийн Энхбат''' (1959 оны 1 дүгээр сарын 19-нд төрсөн) нь техникийн ухааны доктор, системийн инженер, нийтлэлч, илтгэгч, зөвлөх, төр нийгмийн зүтгэлтэн юм. Тэрбээр социалист нийгмийн үед статистик, судалгаа, төлөвлөлтийн байгууллагуудад ажиллаж байв. Мөн түүнчлэн хөгжлийн зорилтот төслүүдийн стратеги төлөвлөлт, математик загварчлал, оптимал шийдэл олох хүн-машины буюу программын систем, интернэт, сансрын холбоо, программ хангамж, системийн судалгаа хөгжүүлэлт дээр зонхилон ажиллаж байна. 2021 оны Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд "ХҮН" намаас нэр дэвшиж залуучуудын саналын олонхыг авсан. == Товч намтар == === Боловсрол === * 1965-1975 онд Нийслэлийн 23, 24-р дунд сургууль, * 1975-1980 онд [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]]-ын [[Свердловск]] хотын [[:ru:Уральский_государственный_технический_университет|Уралын Политехникийн дээд сургуульд]] суралцаж системийн инженер мэргэжлээр төгссөн. * 1984-1988 онд ЗХУ-ын Москвагийн Шинжлэх Ухаан Технологийн Үндэсний Их Сургуулийн Ган хайлшийн Институтэд техникийн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Систем судлалаар дэд эрдэмтэн цолтой. *Орос, англи хэлтэй. === Ажил, албан тушаал === * 1980-1981 онд Статистикийн төв газрын тооцоолох төвд оператор, *1981-1984 онд Статистикийн төв газрын тооцоолох төвд программист, *1988-1990 онд УАСЭШ-ний Институтын салбар лабораторид эрдэм шинжилгээний ажилтан, * 1990.04-1990.10 БНМАУ-ын Техникийн дэвшил, стандартчиллын улсын хорооны орлогч дарга, Технологийн Микропроцессийн Олон Улсын Лабораторийн захирал, * 1990-1992 онд Үндэсний хөгжлийн яаманд дэд сайд, * 1992-1993 онд "Монголын Мэдээллийн Харилцаа" ХХК-ийн ерөнхий захирал, * 1994-2008 онд [[Датаком ХХК]]-ийн үүсгэн байгуулагч, ерөнхий захирал, *2008-2012 онд Улсын Их Хурлын гишүүн *2017 онд Бизнес 2.0 академи, 2018 онд [https://academy.karakorum.digital/ Каракорум Дижитал Академи], [https://www.business.mn/ Бизнес Медиа ХХК]-г үүсгэн байгуулж, гүйцэтгэх захирлаар тус тус ажиллаж байна. === Олон нийтийн ажил === * 1996-2001 онд Монгол дахь [https://www.forum.mn/ "Нээлттэй нийгэм" хүрээлэнгийн] удирдах зөвлөлийн гишүүн, * 2001-2004 онд Монголын мэдээллийн хөгжлийн холбоо (MIDAS)-ны удирдах зөвлөлийн дарга * 2004-2006 онд "Форум" хөтөлбөрийн захирал, хөтлөгч, * 2012-2018 онд "[https://learn.one.mn/ Нээлттэй мэдлэг боловсролын сан]"-гийн үүсгэн байгуулагч ТУЗ-ийн дарга ===Улс төрийн карьер=== * 2007-2008 онд Монголын иргэний холбооны ерөнхийлөгч * 2007-2010 онд [[Монголын Ногоон Нам]]ын дарга, * 2010-2012 онд [[Иргэний Зориг Ногоон Нам]]ын дарга, * 2008-2012 онд Улсын Их Хурлын гишүүн * 2021 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд [https://zuvhunelectorat.mn/ "Зөв Хүн Электорат"] эвслээс нэр дэвшигч === Гэр бүл === 1982 онд Д.Оюунцэцэгтэй гэрлэсэн. Гэргий нь ойн инженер, эдийн засагч мэргэжилтэй. Хоёр хүү, нэг охинтой. == Өвөө, аавын тухай == Д.Энхбатын өвөө Д.Найдан нь 10 засгийн начин цолтой бөх хүн байжээ. Хувьсгалаас өмнө Манлай ван Дамдинсүрэнгийн цэрэгт элсэж ах Д.Сэрээтэрийн хамт өмнө зүгт Таван замын дайнд явж Цагаан хэрэм хүртэл явсан байна. Д.Сэрээтэр нь Богд хаанаас баатар цол шагнуулсан зургаан хүний нэг, Сүхбаатартай хамт баатар болж байсан нэгэн. Д.Найдан эрийн цээнд хүрсний дараа тайжийн царайлаг охиныг оргуулан гэрлэжээ. Язгууртны охинтой сууснаас болж нутагдаа ад үзэгдэж магадгүй тул хошуу алгасан амьдарч явсаар одоогийн Төв аймгийн Батсүмбэрийн орчим нутаглажээ. Харин хувьсгал ялсны дараа нутагтаа очиж сумын агент хийдэг болжээ. Найдангийн ах Д.Сэрээтэр нь Д.Сүхбаатар жанжинтай нөхөрлөж байсан учир жанжныг нас барсны дараа Янжмаа гуайтай ярьж хөөрдөг байхдаа дүүгийнхээ хүү Н.Дангаасүрэнг нийслэлд авчран эрдэм номд сургаж, ажилд оруулсан байна. 1940 онд 10 нас ч хүрээгүй байхдаа морзчин болсон Н.Дангаасүрэнг Янжмаа гуай маршал [[Хорлоогийн Чойбалсан|Х.Чойбалсантай]] танилцуулснаар богино хугацаанд авьяас, ур чадвараар онцгойрч алба ажил дээшилжээ. [[Файл:1951. Аав Н.Дангаасүрэн.jpg|left|thumb|Аав Н.Дангаасүрэн. 1951 он.]] Д.Энхбатын аав Н.Дангаасүрэн нь 1943-1959 оны хооронд Хувьсгалт залуучуудын Эвлэлийн Төв хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн даргаар 10 орчим жил ажилласан байна. Эвлэлийн Төв хороо бол дайны үеийн залуучуудын хамгийн том, нийгэмд нөлөөтэй байгууллага байсан. Х.Чойбалсантай ойр ажиллаж байсан тэрээр Монголд төдийгүй олон улсын оюутан, залуучуудын байгууллагуудын үйл ажиллагаанд идэвхитэй оролцдог байв. Н.Дангаасүрэн залуучуудыг барууны орнуудад сургах, хөгжингүй орнуудтай нягт хамтран ажиллах зэрэг хөгжлийн асуудлаар хурал, цуглаан дээр үг хэлж, илтгэл тавьдаг байж. Нэгэн удаа Намын төв Хорооноос “Сэхээтнүүдийн үгийг сонсож хэрэгжүүлэх” хурал гээчийг зохион байгуулжээ<ref>Монгол Улсын Соёлын Гавьяат зүтгэлтэн, олон улсын сэтгүүлч Галсангийн Жамъянгийн дурсамжаас</ref>. Н.Дангаасүрэнгийн үзэл санааг дэмждэг хэсэг сэхээтэн, багш нар “Монгол Улсын хөгжил удаашралтай байна”, “Зөвхөн Оростой биш, гадаад олон оронтой худалдаа наймаа хийе” гэх мэтээр баахан илтгэл тавьж, Улс төрийн товчоонд хүртэл саналаа бичгээр хүргүүлжээ. Гэвч энэ бүхэн нь тэднийг занганд оруулах уран мэх байсан бөгөөд дараа нь “Сэхээтний төөрөгдөл”-д<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/746 Монголын түүхийн тайлбар толь]</ref> орсон хэмээн буруутгаж, цаазлахыг нь цаазалж, цөлөхийг нь цөлжээ. Ийнхүү Н.Дангаасүрэнг Монгол Ардын Намын түүхэнд “Сэхээтний төөрөгдлийн удирдагч” хэмээн бичиж үлдээсэн байдаг. Хожим тэр [[Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны Академи|ШУА]]-д ажиллан эрдэм шинжилгээний ажил хийж, дэд эрдэмтэн, доктор профессор болжээ. Түүний судалгаанд Монгол Улсын хөгжлийн үзэл баримтлалын асуудал том байр суурь эзэлдэг. <blockquote>''Д.Энхбат заримдаа “Та [[Африк|Африкийн]] тухай бичээд байх юм. Ямар хэрэгтэй юм бэ?” гэж ааваасаа асуухад “Мозамбик гэдэг үгийн оронд Монгол гээд, Америкийн импералист гэдгийн оронд Орос гээд уншчих. Тэгвэл чи колончлолын зарчим, буурай орнуудын байгалийн баялгийг хэрхэн дээрэмддэгийг ойлгоно” гэж хэлдэг байжээ''<ref name=":0">Д.Энхбаттай хийсэн ярилцлагаас</ref>''.''</blockquote> ==Сурагч, оюутан нас (1980 он хүртэл)== Д.Энхбат зургаан настайдаа сургуульд орж, 1965-1975 онд Нийслэлийн 23, 24-р дунд сургуулийг төгсчээ. Түүний хүүхэд насны дурсамж аавын ярьж өгдөг байсан гадаад орнуудын тухай сонин сайхнаар дүүрэн. Аав нь хэлмэгдэж, ажлаас халагдсаны дараа тэдний гэр бүлийн амьдрал нэг хэсэгтээ хүндхэн байв. Гэрийнх нь бараг бүх эд хогшлыг улс эргүүлэн авчээ. Ээж Д.Солонго уран хүн байсан учраас хүмүүст хувцас оёж олсон мөнгөөрөө гэр бүлээ тэжээх үе байв<ref name=":0" />. Шинжлэх ухааны Академийн Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан [[Базарын Ширэндэв|Б.Ширэндэв]] Н.Дангаасүрэнд тусалж ажилтай болгосноор байдал дээрдэж, Д.Энхбатыг Зөвлөлт рүү оюутан болоод явах үед тэднийх боломжийн амьдралтай болсон байв. Д.Энхбат дунд сургуульд байхдаа “Квант” гэдэг математикийн сэтгүүл уншдаг байсан бөгөөд Москвагийн их сургуульд математикч мэргэжлээр сурахыг мөрөөддөг байв. Энэ мөрөөдөл биелээгүй ч Монголд маш олон инженер бэлдэж өгсөн ЗХУ-ын [[Свердловск]] хотын Уралын Политехникийн дээд сургуулийг системийн инженер хэмээх мэргэжлээр сурч төгсчээ. Уг сургууль хатуу дэг журамтай, маш ачаалалтай хичээллэдэг байв. Эндээс тэр цаастай уйгагүй ноцолдож, нухацтай сурах дадал эзэмшсэн байна. == Программистын карьер (1980-1990 он) == 1980 онд их сургуулиа төгсөж ирсний дараа Статистикийн төв газрын тооцоолох төвд ажиллаж эхэлжээ.Тэнд ажиллаж байхад нь хүн амын бүртгэлийн ажилд хэрэглэх компьютер иржээ. Тэр үедээ биеийн тамирын заалтай дүйцэхүйц, диск унших төхөөрөмж нь дангаараа бичгийн ширээ шиг том хэмжээтэй байжээ. Тэр үед Монгол Улс тэргүүлэх таван чиглэлийн дотор шинжлэх ухаан технологийг багтааж мэргэжилтнүүдийг тусгайлан бэлдэж байсны нэг нь Д.Энхбат юм. 1984-1988 онд ЗХУ-ын Москвагийн Шинжлэх Ухаан Технологийн Үндэсний Их Сургуулийн Ган хайлшийн Институтэд "Эдийн засгийн удирдлагын математик загварчлал" гэсэн чиглэлээр техникийн ухааны докторын зэрэг хамгаалжээ. Эрдмийн зэрэг хамгаалсны дараа Удирдлагын автоматжуулсан системийн эрдэм шинжилгээний Хүрээлэнгийн салбар лабораторид эрдэм шинжилгээний ажилтан болж, хожим нь Ерөнхий сайд болсон [[Дашийн Бямбасүрэн|Д.Бямбасүрэнгийн]] удирдлагад ажиллав. Ингэснээр Д.Энхбат өнөөдөр моодонд ороод байгаа хиймэл оюун ухааны чиглэлд ажиллаж байв. == Ардчилсан хувьсгалын үе (1990-1994) == 1990 онд программ хангамжийн чиглэлээр Энэтхэгт гурван сарын хугацаатай сурч байх хооронд Монголд ардчилсан хувьсгал гарсан тухай мэдээ иржээ. Буцаж ирээд хэдийнэ Ерөнхий сайд болсон Д.Бямбасүрэнгийн өрөөнд ороод гарахдаа Шинжлэх ухаан техникийн улсын хорооны дэд дарга болоод гарч иржээ. Хүрээлэнгийнхээ ажлыг өгөхөөр иртэл тэр нь хувьсгалын штаб болчихсон, компьютерыг нь ухуулах хуудас хэвлэхэд ашиглаж байжээ. Шинэ ажилд томилогдсоны дараа Оросын цэргийн ангиудын орхиж гарсан бүх барилга байгууламж, объектыг бүртгэн хүлээж авах ажлыг бүтэн жил хариуцаж хийжээ. Жилийн дараа Улсын төлөвлөгөөний комиссыг татан буулгаж, Шинжлэх ухаан техникийн улсын хороог Үндэсний хөгжлийн яамтай нэгтгэхэд Д.Энхбатыг дэд сайдаар томилов. Дэд сайд болсны дараа Эдийн засгийн харилцан туслалцах Зөвлөл ба социалист орнуудаас Монголын нутагт хайгуул судалгааны ажлыг нь хийж гүйцэтгэсэн, ашиглалтын ТЭЗҮ-ийг боловсруулж бэлэн болгосон бүх ашигт малтмалын ордуудын баримт бичгийг хүлээн авах болжээ. Нийтдээ судлагдсан 600 гаруй орд байсан гэдэг. == Датаком ХХК-ийн үүсгэн байгуулагч == 1994 онд дэд сайдын ажлаа өгөхөд ажиллаж байсан хүрээлэн нь хэдийнэ татан буугдаж, улс орны төсөв технологи манатай болсон байлаа. Угаас эрдмийн хүн учир ганзагын наймаанд явахын оронд компьютерын чиглэлээр ажиллаж байсан хүмүүстэй хамтарч компани байгуулахаар шийджээ. 16 хүн нийлж 4000 ам.доллар гаргаж, тэрийг нь Д.Энхбат халааслаад Москваг зорьжээ. Тэнд очиход Оросын шинжлэх ухааны хүрээлэнгүүд цалингаа тавьж чадахгүй хэмжээнд байсан бөгөөд тэдний зарим технологийн патентыг нь Д.Энхбат боломжийн үнээр худалдан авсан байна. Ийнхүү Монголд интернэт сүлжээний эхлэлийг тавьсан [[Датаком ХХК|Датаком]] компанийн суурь тавигджээ. Монголын Интернэтийн анхдагч компани болох Датакoм ХХК нь 1994 онд "Мэдээллийн Харилцаа ББХК" нэртэйгээр байгуулагдсан. Улмаар 1996 оны нэгдүгээр сард Монгол улсын нийслэл [[Улаанбаатар]] хот болон [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-ын [[Калифорни]] мужийн хооронд 128 Kbps сансрын сувгаар дамжуулан [[Интернэт]] холболтыг хийж, Монголын улсын хэмжээнд анхны 24 цагийн Интернэтийн үйлчилгээ үзүүлэгч (ISP) болсон юм. Ингэснээр Монгол улс Интернэтэд холбогдсон Азийн 10 орны нэг болсон түүхтэй. Нээлтэн дээр Ерөнхийлөгч [[Пунсалмаагийн Очирбат|П.Очирбат]] зарим сайдтайгаа, [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], Америкийн Элчин сайдууд иржээ. 1996 оны тавдугаар сард “Мэдээллийн харилцаа ББХК” нь нэрээ сольж одоогийн Датаком ХХК болж өргөжжээ. Эхэндээ банкны мэдээллийн сүлжээ байдлаар ажиллаж байгаад аяндаа интернэт сүлжээ рүү шилжсэн байна. Анхны электрон захидал /и-мэйл/ туршиж, анхны и-мэйл хэрэглэгчээ урьж авчрахад нөгөөх нь “Би тэгээд хэн рүү бичих юм бэ?” гэж асууж байв. Түүнээс гадна и-мэйлтэй хүмүүсийн уулзалтыг тусгайлан зохион байгуулж байжээ. Тухайн үед сансрын холбоо нь маш үнэтэй, нэг минут Америк руу ярихад 5 ам.долларын үнэтэй байлаа. Гэтэл Датакомынхон сансрын сүлжээнд бүтэн 24 цагаар шугам ашигладаг байжээ. [[Файл:1996. Монголын Интернэтийн нээлт.jpg|left|thumb|Монголын интернэтийн нээлт. 1996 он]] 1994 оны өвөл компанийн жижүүр нь “Тантай нэг гадаад хүн уулзах гээд доор ирчихсэн байна” гэхэд нь Д.Энхбат цонхоороо хартал Америкийн далбаатай элчингийн машин зогсож байв. Тэр өдрөөс хойш АНУ-ын Элчин сайд Доналд Жонсон, Д.Энхбат хоёрын ажил хэргийн нөхөрлөл эхэлжээ. Хүү нь Америктаа интернэтийн чиглэлд ажилладаг байсан учир Датаком компанийнхны хийж буй ажлын ач холбогдлыг сайтар ойлгож, эцэстээ байн байн компани дээр нь ирж ажлыг нь сонирхдог болжээ. Тэр үед АНУ нь Монголын маслын хомсдолыг багасгах зорилгоор хүнсний масло нийлүүлж, бий болсон орлогыг тусгай сангийн хэлбэрээр банканд байршуулдаг байв. Д.Энхбат компанидаа зээл авах барьцаа хөрөнгө байхгүй учраас Элчин сайд Д.Жонсон түүнд туслан дээрх сангийн мөнгийг барьцаалан батлан даалт гаргаж Хотош банкнаас зээл гаргуулсан байна. Ингээд 50 000 ам.долларын зээлийг сарын 4.8 хувь, жилд 60 орчим хувийн хүүтэй, дээд тал нь зургаан сарын хугацаатай ам.доллароор авчээ. Огт мэдэхгүй зүйлээ тийм өндөр зардалтайгаар, өөрсдөө бүх программаа бичээд, Америк Монголыг холбосон үйлчилгээ эрхлэх нь санхүү талаасаа маш зоригтой ч тун эрсдэлтэй алхам байлаа.Тиймээс Д.Энхбатын хувьд маш хурдтай ажиллахаас өөр сонголт байсангүй. Ийнхүү Датаком ХХК байгуулагдсанаасаа хойш эхний таван жилдээ бараг мөнгө хийгээгүй гэж ярьдаг. Санхүүгээс гадна техникийн хувьд цөөнгүй бэрхшээл байв. Тухайлбал, 1996 онд тун хүйтэн өвөл болж, шөнөдөө газрын антенн хөлдөж интернэт тасрах тохиолдол ч гарна. Интернэтээ тасалчихгүйн тулд Их дэлгүүрт байсан бүх үсний сэнсийг антеннаа тойруулан байрлуулж тогонд залгаад гадуур нь шуудайгаар боож хөлдөхөөс хамгаалах байдлаар өвлийг давсан удаа бий. Түүнчлэн тэр үед хүмүүс Интернэт гэж юу болохыг мэддэггүй байсан учраас хөгтэй явдлууд цөөнгүй гардаг байв. Жишээ нь, Монголд интернэт нэвтрүүлснээ зарлахаар яарч байх цагт тэр үеийн Засгийн газар Д.Энхбатыг төрийн зөвшөөрөлгүйгээр барууны технологи нэвтрүүлсэн, түүндээ Монголын аюулаас хамгаалах байгууллагад ч байхгүй сүүлийн үеийн сансрын холбоо ашиглаж, Монголын нууцыг гадагшаа задлах гэж байна гэсэн үндэслэлээр шүүхэд өгч байсан удаатай. Шүүхийн асуудал хаашаа ч эргэж магадгүй байсан учир Д.Энхбат Ерөнхийлөгчийн тамгын газрынханд хандаж, П.Очирбат Ерөнхийлөгчийг сайд нарынх нь хамт нээлтэндээ урьснаар эрх баригчид өргөдлөө буцаан авчээ. Бас нэг өдөр шар сонинд “Д.Энхбат Италийн мафийн сүлжээг Монголд оруулж иржээ” гэсэн нийтлэл тавигдаж, түүнийгээ дэлхийг ороож шамшийлгасан наймаалжны зургаар чимж, өөрийнх нь зургийг зэрэгцүүлэн тавьсан байв. Д.Энхбат гайхаад сонины эрхлэгч рүү нь залгахад нийтлэлийг бичсэн сэтгүүлчтэй нь уулзуулжээ. Тухайн үед зурагтаар гардаг байсан “Наймаалж” Италийн олон ангит киног тэр сэтгүүлч үздэг, комиссар Каттани мафийнхантай тэмцэж байгааг шимтэн хардаг байсан болохоор Д.Энхбатыг “Манай компани бол дэлхийг хэрсэн харилцаа холбооны сүлжээ” гэж рекламдахад нь мафийн сүлжээ юм байна гэж ойлгосон байна.<blockquote>''Эдүгээ бидний амьдралыг интернэтгүйгээр төсөөлөхийн аргагүй. Д.Энхбат интернэтийг нэвтрүүлсэн тухайгаа ярихдаа “Цагаан Хэрэм, Сибирь хоёрын дунд мартагдах аюултай, далайд гарцгүй Монгол Улсаа дэлхийд гарцтай болгохын тулд үүнийг хийсэн” гэж ярьдаг.''</blockquote>Датаком компаниас таван жилийн дараа л "Монголын цахилгаан холбоо" компани интернэт үйлчилгээнд хөл тавьсан байна. == "Форум"-ын Д.Энхбат == Оросуудын нэрлэдэгээр "Соросын сан" буюу "Нээлттэй нийгмийн хүрээлэн” Монголд байгуулагдахад Ерөнхий сайд Д.Бямбасүрэн болон Д.Энхбат нар Удирдах зөвлөлд нь оржээ. Тэрээр Удирдах зөвлөлийн даргаар нь таван жил ажиллажээ. Энэ үед Д.Энхбатад "Форум" нэвтрүүлгийн санаа төрж түүнээ бичгээр цааш нь өгчээ. Бизнесийн ажилдаа цаг зарцуулах шаардлагатай байсан учраас УЗ-ийн даргын ажлаа өгөв. Гэтэл 2005 онд гэнэтхэн нэвтрүүлгийн төсөв батлагдав. Гэвч нэвтрүүлгийг хөтлөх тохиромжтой хүн олдоогүй учраас Д.Энхбат санаачилсан нэвтрүүлгээ өөрөө хөтлөхөөр болсон байна. Улмаар 60 гаруй дугаарыг амжилттай хийсэн юм. Уг нэвтрүүлэг нь сэтгүүл зүйн салбарт тэсрэлт болж, телевизийн нэвтрүүлгийн шинэ хэв маягийг бий болгосон. Нэвтрүүлгийн үеэр олны анхаарлын төвд байдаг асуудлыг хурцаар гарган тавьдаг байв. Тухайлбал, Роберт Фрийдланд гэгч нөхөр Оюу толгой асар их нөөцтэй тухай, ашиглалтанд хяналт тавих иргэний хөдөлгөөн байхгүй тухай, өөрийн эзэмшилд Калифорни мужаас ч том газартай болсон тухай хөрөнгө оруулагчдад гайхуулан ярьж байсан илтгэлийг англи хувилбараар олж авч орчуулаад “Форум” нэвтрүүлэг дээр хэлэлцэж, тэр нь олон нийт, хэвлэл мэдээллийн анхааралд орж байлаа. == Улс төрийн карьер == 2006 онд "Форум" нэвтрүүлэг хаагдсаны дараа Д.Энхбат хэсэг хүмүүсийн хамт "Шинэ бодлого" хүрээлэнг байгуулж тэргүүнээр нь ажиллажээ. Зорилго нь улс төр, эдийн засгийн шинэ гарц, бодлогыг боловсруулахад нийгмийн оюунлаг хэсгийг дайчлах байв. Үндсэн хуулийн эцэг гэгддэг. [[Бяраагийн Чимид|Б.Чимэд]] анхны лекцүүдийн нэгийг уншиж байжээ<ref name=":1" />. Гэвч тус хүрээлэнг үүсгэн байгуулсан таван хүний хоёр нь өөр зам сонгож, Д.Энхбат нь хоёр нөхрийн хамт "Иргэний холбоо"-г байгуулжээ. Ерөнхийлөгчөөр нь тэр сонгогдов. “Иргэний холбоо” нь иргэний нийгмийн төлөө ажилладаг хөдөлгөөнүүдийг нэгтгэж [[Дамдины Сүхбаатар|Д.Сүхбаатарын]] талбайд жагсаал зохион байгуулж байлаа. Гэвч 2006 оны дөрөвдүгээр сард тэмцэл зохион байгуулалтгүй болов. Зарим судлаачид үүнийг эрх баригчдаас шургуулсан хутган үймүүлэгчдийн явуулга байсан<ref name=":1">А.Баатархуяг. Ногоон аяганы түүх буюу "Форум"-ын Д.Энхбат. 2008 он.</ref> гэж үздэг. Иргэний хөдөлгөөний тэмцэл мухардалд орсны дараа "Иргэний эвсэл" халааг нь авч Д.Энхбат тэмцлээ үргэлжлүүлэв. Тус эвсэл “Монгол хүн бүр өөрийнхөө амьдралд, улс орондоо эзэн байх ёстой” гэсэн уриатайгаар олон мянган хүнтэй жагсаал цуглаан зохион байгуулж, эрх баригчдад шаардлага тавьж байв. 2006 оны 10-11 дүгээр сард "Бүх ард түмний Хуралдай" зарласан ч иргэний хөдөлгөөнүүд нэгдэж чадаагүйгээс амжилт олсонгүй. Д.Энхбат "Сонгуулийн хувьсгал" хэмээх нэр томъёог гаргаж, иргэний хөдөлгөөнүүдийг сонгуульд оролцуулах зорилготой байв. Гэвч эрх баригчид сонгуулийн хуулинд өөрчлөлт оруулж, зөвхөн нам, намуудын эвсэл сонгуульд нэр дэвших боломжтой гэж хуульчлав. Д.Энхбат 2007 онд Монголын Ногоон Намын даргаар сонгогдов. Улмаар 2008 онд "Иргэний зориг - Ногоон нам" эвслээс УИХ-ын сонгуульд Улаанбаатар хотын Баянгол дүүргээс нэр дэвшиж УИХ-ын гишүүнээр сонгогджээ.<blockquote>''Намын шугамаар улс төрд орох болсон шийдвэрээ хожим дүгнэхдээ "Сонгуульд оролцохын тулд иргэний хөдөлгөөнөө улс төрийн нам болгон хувиргаж, улс төрийн тоглоомонд орчихсон нь нэг том алдаа байсан''<ref>"Уухай" clubhouse уулзалтын 4 дэх дугаар</ref>''" гэж ярьдаг.''</blockquote>2008 оны 7 сарын 1-ний жагсаал дээр Д.Энхбат очиж үг хэлж байв. Түүнийг тус жагсаалыг зохион байгуулагчдын нэг гэсэн цуу яриа бий. Харин тэр яагаад тэнд очсоноо дараах байдлаар тайлбарладаг: <blockquote>''"Уг нь улс төрийн хүчний удирдагчид эхлүүлсэн юмнаасаа зугтаж талбарыг орхих ёсгүй байсан. Ямар ч муу зүйл болж байсан тэндээ зогсож байх ёстой байсан гэж би үзсэн. Тэд олны өмнө гараад “Бидэнд тэд хоногийн хугацаа өгчих. Асуудлыг судлая, зохицуулъя” гэж хэлсэн бол нэг өөр хэрэг. Гэтэл хүмүүс мэдээлгүй, мухардалд орчихсон, бужигначихсан байхад нөгөө удирдлагчид нь алга болчихсон. Тийм учраас дахиад тийм жагсаал болсон ч очно. Яагаад гэвэл нэгэнт л тоглоомыг эхлүүлсэн бол хамгийн хэцүү цагт нь байж байх ёстой. Тийм хямрал болоход маш олон хүн зугтаачихдаг юм байна лээ. Миний хувьд зугтаахыг хүсээгүй''<ref>Д.Энхбатын фэйсбүүк хуудаснаас</ref>''".'' </blockquote> == Боловсрол, бизнесийн салбарт == 2012 онд Д.Энхбат улс төрөөс гарч боловсрол, мэдээллийн технологийн салбарт соён гэгээрүүлэх ажил хийж эхлэв. Тэр жилдээ "Нээлттэй мэдлэг боловсролын сан"-г байгуулж, "One Mongolia" боловсролын төслийг хэрэгжүүлжээ. Тэрээр интернэтийг хүмүүс насан туршдаа сурч байдаг орчин, соёл болгох алсын хараатай байв. Төсөл нь нийт Нэг оюутан, Нэг ном, Нэг Эрдмийн бүтээл, Нэг академи, Нэг хэл, Монголпедиа гэсэн хэсгээс бүрдэж байв. Төслийн хүрээнд хийгдсэн нэг томоохон ажил нь Америкийн [[Академия Хана|Хан Академийн]] 500 видео хичээлийг монгол багш, сурагчдад зориулан эх хэлнээ орчуулжээ. Түүнчлэн монгол онлайн цахим толь бичиг болох http://www.wikitoli.mn/ платформыг байгуулж байв. 2018 оноос тэр Монголын бизнесийн салбарт мэдээллийн технологийн давуу талыг ашиглах чиглэлд идэвхитэй ажиллах болов. Тэрээр "Бизнес 2.0 Академи"-ийг байгуулж албан байгууллага, ажил хэрэгч хүмүүст зориулан мэдээллийн технологи ашиглан ажил хэргээ зохион байгуулах талаар төрөл бүрийн захиалгат сургалт хийх, онлайн хичээл бэлтгэн явуулах технологийн шийдэл санал болгон ажиллаж байна. Түүнчлэн 2018 онд "Хархорум дижитал академи" болон Бизнес Медиа ХКК-ийг үүсгэн байгуулж бизнес эрхлэгчдэд хэвлэл мэдээлэл, онлайн сургалтын төслүүд хэрэгжүүлж байна. Түүний санаачилж, хамтран байгуулсан [https://business.mn/ Business.mn сэтгүүл] нь цаасан сэтгүүл, вэб сайт, бизнесийнхэнд зориулсан онлайн сургалтууд, подкаст зэргээс бүрддэг, контент маркетингийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг платформ хэлбэрээр хөгжиж байна. ==2021 оны Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгууль== 2021 оны эхээр Хөдөлмөрийн Үндэсний Нам, Зөв хүн-Электорат эвслээс "Ерөнхийлөгчөө захиалъя" нэртэй аяныг олон нийтийн дунд зохион байгуулж 20 орчим мянган хүн оролцсоноос нийт 140 хүнийг санал болгожээ. Тэдэн дундаас хамгийн их санал авсан нь Д.Энхбат болов. Тус эвслээс түүнийг 2021 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших саналыг албан ёсоор тавьж, 2021 оны тавдугаар сарын 2-ны өдөр саналыг хүлээн авчээ. Ийнхүү хэдхэн хоногийн өмнө улс төрд орох талаар огтхон ч бодож байгаагүй Д.Энхбат 2021 оны Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд "Зөв Хүн Электорат" эвслээс нэр дэвшин өрсөлдөөд сонгогчдын 24 гаруй хувийн санал авчээ. ==Цахим холбоос== *{{Facebook|EnkhbatDangaasuren}} *{{Twitter|enkhbat}} *https://elect.enkhbat.mn/ *Нийтлэл: https://enkhbat.medium.com/ *Clubhouse: https://www.joinclubhouse.com/@enkhbat_d *https://business.mn/blog/author/enkhbat/ == Нийтэд өгсөн ярилцлагууд == *[https://www.youtube.com/watch?v=Bqma6yb7_8k Ideree's podcast 38] *[https://www.unread.today/c/456 Unread, "Би хэрхэн ажилладаг вэ?"] *[https://jargaldefacto.com/article/dangaasurengiin-enkhbat-enkhbat-dangaasuren-2sh15-on JargalDeFacto ярилцлага, 2015 он.] *[https://www.jargaldefacto.com/article/dangaasurengiin-enkhbat-enkhbat-dangaasuren-2sh2sh-on JargalDeFacto ярилцлага, 2020 он] *[https://www.youtube.com/playlist?list=PLQKxlIas8_LpWbltyXxxoB0eS8tOEBYEd СЭЗИС,Хөгжлийн семинар цувралууд] *[https://www.youtube.com/watch?v=4THzTUL2fJ0&list=PLQKxlIas8_LpWbltyXxxoB0eS8tOEBYEd&index=8 TedXUlaanbaatar] ==Эшлэл== {{Reflist}} {{DEFAULTSORT:Энхбат, Дангаасүрэнгийн}} [[Ангилал:1959 онд төрсөн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:Улаанбаатарын хүн]] [[Ангилал:Монголын улс төрч]] [[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]] [[Ангилал:Монголын эрдэмтэн]] [[Ангилал:Монголын инженер]] [[Ангилал:Монголын бизнесмен]] mam8qtyv8fwcfvx900657zngcoyyj35 708569 708568 2022-08-14T06:14:25Z 180.149.96.179 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = Доктор | name = Дангаасүрэнгийн Энхбат | honorific_suffix = | image = B58I6623.jpg <!-- filename only, no "File:" or "Image:" prefix, and no enclosing [[brackets]] --> | image_upright = | landscape = <!-- yes, if wide image, otherwise leave blank --> | alt = <!-- descriptive text for use by speech synthesis (text-to-speech) software --> | caption = | native_name = | native_name_lang = | pronunciation = | birth_name = <!-- only use if different from name --> | birth_date = {{bda|1959|1|19}} | birth_place = Улаанбаатар хот | baptised = <!-- will not display if birth_date is entered --> | disappeared_date = <!-- {{Disappeared date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (disappeared date then birth date) --> | disappeared_place = | disappeared_status = | death_date = <!-- {{Death date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (enter DEATH date then BIRTH date (e.g., ...|1967|8|31|1908|2|28}} use both this parameter and |birth_date to display the person's date of birth, date of death, and age at death) --> | death_place = | death_cause = <!--should only be included when the cause of death has significance for the subject's notability--> | body_discovered = | resting_place = | resting_place_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | burial_place = <!-- may be used instead of resting_place and resting_place_coordinates (displays "Burial place" as label) --> | burial_coordinates = <!-- {{coord|LAT|LONG|type:landmark|display=inline}} --> | monuments = | nationality = | other_names = | siglum = | citizenship = | education = Техникийн ухааны доктор, системийн инженер | alma_mater = | occupation = | years_active = | era = | employer = | organization = | agent = <!-- Discouraged in most cases, specifically when promotional, and requiring a reliable source --> | known_for = Форумын Энхбат, Монголд Интернэт нэвтрүүлсэн | notable_works = <!-- produces label "Notable work"; may be overridden by |credits=, which produces label "Notable credit(s)"; or by |works=, which produces label "Works"; or by |label_name=, which produces label "Label(s)" --> | style = | net_worth = <!-- Net worth should be supported with a citation from a reliable source --> | height = <!-- "X cm", "X m" or "X ft Y in" plus optional reference (conversions are automatic) --> | television = | title = <!-- Formal/awarded/job title. The parameter |office=may be used as an alternative when the label is better rendered as "Office" (e.g. public office or appointments) --> | term = | predecessor = | successor = | party = Нам бус | movement = | opponents = | boards = | criminal_charges = <!-- Criminality parameters should be supported with citations from reliable sources --> | criminal_penalty = | criminal_status = | spouse = <!-- Use article title or common name --> | partner = <!-- (unmarried long-term partner) --> | children = 2 хүү, 1 охин | parents = <!-- overrides mother and father parameters --> | mother = <!-- may be used (optionally with father parameter) in place of parents parameter (displays "Parent(s)" as label) --> | father = <!-- may be used (optionally with mother parameter) in place of parents parameter (displays "Parent(s)" as label) --> | relatives = | family = | callsign = | awards = | website = http://elect.enkhbat.mn/ | module = http://elect.enkhbat.mn/ | module2 = | module3 = | module4 = | module5 = | module6 = | signature = | signature_size = | signature_alt = | footnotes = }} '''Дангаасүрэнгийн Энхбат''' (1959 оны 1 дүгээр сарын 19-нд төрсөн) нь техникийн ухааны доктор, системийн инженер, нийтлэлч, илтгэгч, зөвлөх, төр нийгмийн зүтгэлтэн юм. Тэрбээр социалист нийгмийн үед статистик, судалгаа, төлөвлөлтийн байгууллагуудад ажиллаж байв. Мөн түүнчлэн хөгжлийн зорилтот төслүүдийн стратеги төлөвлөлт, математик загварчлал, оптимал шийдэл олох хүн-машины буюу программын систем, интернэт, сансрын холбоо, программ хангамж, системийн судалгаа хөгжүүлэлт дээр зонхилон ажиллаж байна. 2021 оны Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд "ХҮН" намаас нэр дэвшиж залуучуудын саналын олонхыг авсан. == Товч намтар == === Боловсрол === * 1965-1975 онд Нийслэлийн 23, 24-р дунд сургууль, * 1975-1980 онд [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]]-ын [[Свердловск]] хотын [[:ru:Уральский_государственный_технический_университет|Уралын Политехникийн дээд сургуульд]] суралцаж системийн инженер мэргэжлээр төгссөн. * 1984-1988 онд ЗХУ-ын Москвагийн Шинжлэх Ухаан Технологийн Үндэсний Их Сургуулийн Ган хайлшийн Институтэд техникийн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Систем судлалаар дэд эрдэмтэн цолтой. *Орос, англи хэлтэй. === Ажил, албан тушаал === * 1980-1981 онд Статистикийн төв газрын тооцоолох төвд оператор, *1981-1984 онд Статистикийн төв газрын тооцоолох төвд программист, *1988-1990 онд УАСЭШ-ний Институтын салбар лабораторид эрдэм шинжилгээний ажилтан, * 1990.04-1990.10 БНМАУ-ын Техникийн дэвшил, стандартчиллын улсын хорооны орлогч дарга, Технологийн Микропроцессийн Олон Улсын Лабораторийн захирал, * 1990-1992 онд Үндэсний хөгжлийн яаманд дэд сайд, * 1992-1993 онд "Монголын Мэдээллийн Харилцаа" ХХК-ийн ерөнхий захирал, * 1994-2008 онд [[Датаком ХХК]]-ийн үүсгэн байгуулагч, ерөнхий захирал, *2008-2012 онд Улсын Их Хурлын гишүүн *2017 онд Бизнес 2.0 академи, 2018 онд [https://academy.karakorum.digital/ Каракорум Дижитал Академи], [https://www.business.mn/ Бизнес Медиа ХХК]-г үүсгэн байгуулж, гүйцэтгэх захирлаар тус тус ажиллаж байна. === Олон нийтийн ажил === * 1996-2001 онд Монгол дахь [https://www.forum.mn/ "Нээлттэй нийгэм" хүрээлэнгийн] удирдах зөвлөлийн гишүүн, * 2001-2004 онд Монголын мэдээллийн хөгжлийн холбоо (MIDAS)-ны удирдах зөвлөлийн дарга * 2004-2006 онд "Форум" хөтөлбөрийн захирал, хөтлөгч, * 2012-2018 онд "[https://learn.one.mn/ Нээлттэй мэдлэг боловсролын сан]"-гийн үүсгэн байгуулагч ТУЗ-ийн дарга ===Улс төрийн карьер=== * 2007-2008 онд Монголын иргэний холбооны ерөнхийлөгч * 2007-2010 онд [[Монголын Ногоон Нам]]ын дарга, * 2010-2012 онд [[Иргэний Зориг Ногоон Нам]]ын дарга, * 2008-2012 онд Улсын Их Хурлын гишүүн * 2021 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд [https://zuvhunelectorat.mn/ "Зөв Хүн Электорат"] эвслээс нэр дэвшигч === Гэр бүл === 1982 онд Д.Оюунцэцэгтэй гэрлэсэн. Гэргий нь ойн инженер, эдийн засагч мэргэжилтэй. Хоёр хүү, нэг охинтой. == Өвөө, аавын тухай == Д.Энхбатын өвөө Д.Найдан нь 10 засгийн начин цолтой бөх хүн байжээ. Хувьсгалаас өмнө Манлай ван Дамдинсүрэнгийн цэрэгт элсэж ах Д.Сэрээтэрийн хамт өмнө зүгт Таван замын дайнд явж Цагаан хэрэм хүртэл явсан байна. Д.Сэрээтэр нь Богд хаанаас баатар цол шагнуулсан зургаан хүний нэг, Сүхбаатартай хамт баатар болж байсан нэгэн. Д.Найдан эрийн цээнд хүрсний дараа тайжийн царайлаг охиныг оргуулан гэрлэжээ. Язгууртны охинтой сууснаас болж нутагдаа ад үзэгдэж магадгүй тул хошуу алгасан амьдарч явсаар одоогийн Төв аймгийн Батсүмбэрийн орчим нутаглажээ. Харин хувьсгал ялсны дараа нутагтаа очиж сумын агент хийдэг болжээ. Найдангийн ах Д.Сэрээтэр нь Д.Сүхбаатар жанжинтай нөхөрлөж байсан учир жанжныг нас барсны дараа Янжмаа гуайтай ярьж хөөрдөг байхдаа дүүгийнхээ хүү Н.Дангаасүрэнг нийслэлд авчран эрдэм номд сургаж, ажилд оруулсан байна. 1940 онд 10 нас ч хүрээгүй байхдаа морзчин болсон Н.Дангаасүрэнг Янжмаа гуай маршал [[Хорлоогийн Чойбалсан|Х.Чойбалсантай]] танилцуулснаар богино хугацаанд авьяас, ур чадвараар онцгойрч алба ажил дээшилжээ. [[Файл:1951. Аав Н.Дангаасүрэн.jpg|left|thumb|Аав Н.Дангаасүрэн. 1951 он.]] Д.Энхбатын аав Н.Дангаасүрэн нь 1943-1959 оны хооронд Хувьсгалт залуучуудын Эвлэлийн Төв хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн даргаар 10 орчим жил ажилласан байна. Эвлэлийн Төв хороо бол дайны үеийн залуучуудын хамгийн том, нийгэмд нөлөөтэй байгууллага байсан. Х.Чойбалсантай ойр ажиллаж байсан тэрээр Монголд төдийгүй олон улсын оюутан, залуучуудын байгууллагуудын үйл ажиллагаанд идэвхитэй оролцдог байв. Н.Дангаасүрэн залуучуудыг барууны орнуудад сургах, хөгжингүй орнуудтай нягт хамтран ажиллах зэрэг хөгжлийн асуудлаар хурал, цуглаан дээр үг хэлж, илтгэл тавьдаг байж. Нэгэн удаа Намын төв Хорооноос “Сэхээтнүүдийн үгийг сонсож хэрэгжүүлэх” хурал гээчийг зохион байгуулжээ<ref>Монгол Улсын Соёлын Гавьяат зүтгэлтэн, олон улсын сэтгүүлч Галсангийн Жамъянгийн дурсамжаас</ref>. Н.Дангаасүрэнгийн үзэл санааг дэмждэг хэсэг сэхээтэн, багш нар “Монгол Улсын хөгжил удаашралтай байна”, “Зөвхөн Оростой биш, гадаад олон оронтой худалдаа наймаа хийе” гэх мэтээр баахан илтгэл тавьж, Улс төрийн товчоонд хүртэл саналаа бичгээр хүргүүлжээ. Гэвч энэ бүхэн нь тэднийг занганд оруулах уран мэх байсан бөгөөд дараа нь “Сэхээтний төөрөгдөл”-д<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/746 Монголын түүхийн тайлбар толь]</ref> орсон хэмээн буруутгаж, цаазлахыг нь цаазалж, цөлөхийг нь цөлжээ. Ийнхүү Н.Дангаасүрэнг Монгол Ардын Намын түүхэнд “Сэхээтний төөрөгдлийн удирдагч” хэмээн бичиж үлдээсэн байдаг. Хожим тэр [[Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны Академи|ШУА]]-д ажиллан эрдэм шинжилгээний ажил хийж, дэд эрдэмтэн, доктор профессор болжээ. Түүний судалгаанд Монгол Улсын хөгжлийн үзэл баримтлалын асуудал том байр суурь эзэлдэг. <blockquote>''Д.Энхбат заримдаа “Та [[Африк|Африкийн]] тухай бичээд байх юм. Ямар хэрэгтэй юм бэ?” гэж ааваасаа асуухад “Мозамбик гэдэг үгийн оронд Монгол гээд, Америкийн импералист гэдгийн оронд Орос гээд уншчих. Тэгвэл чи колончлолын зарчим, буурай орнуудын байгалийн баялгийг хэрхэн дээрэмддэгийг ойлгоно” гэж хэлдэг байжээ''<ref name=":0">Д.Энхбаттай хийсэн ярилцлагаас</ref>''.''</blockquote> ==Сурагч, оюутан нас (1980 он хүртэл)== Д.Энхбат зургаан настайдаа сургуульд орж, 1965-1975 онд Нийслэлийн 23, 24-р дунд сургуулийг төгсчээ. Түүний хүүхэд насны дурсамж аавын ярьж өгдөг байсан гадаад орнуудын тухай сонин сайхнаар дүүрэн. Аав нь хэлмэгдэж, ажлаас халагдсаны дараа тэдний гэр бүлийн амьдрал нэг хэсэгтээ хүндхэн байв. Гэрийнх нь бараг бүх эд хогшлыг улс эргүүлэн авчээ. Ээж Д.Солонго уран хүн байсан учраас хүмүүст хувцас оёж олсон мөнгөөрөө гэр бүлээ тэжээх үе байв<ref name=":0" />. Шинжлэх ухааны Академийн Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан [[Базарын Ширэндэв|Б.Ширэндэв]] Н.Дангаасүрэнд тусалж ажилтай болгосноор байдал дээрдэж, Д.Энхбатыг Зөвлөлт рүү оюутан болоод явах үед тэднийх боломжийн амьдралтай болсон байв. Д.Энхбат дунд сургуульд байхдаа “Квант” гэдэг математикийн сэтгүүл уншдаг байсан бөгөөд Москвагийн их сургуульд математикч мэргэжлээр сурахыг мөрөөддөг байв. Энэ мөрөөдөл биелээгүй ч Монголд маш олон инженер бэлдэж өгсөн ЗХУ-ын [[Свердловск]] хотын Уралын Политехникийн дээд сургуулийг системийн инженер хэмээх мэргэжлээр сурч төгсчээ. Уг сургууль хатуу дэг журамтай, маш ачаалалтай хичээллэдэг байв. Эндээс тэр цаастай уйгагүй ноцолдож, нухацтай сурах дадал эзэмшсэн байна. == Программистын карьер (1980-1990 он) == 1980 онд их сургуулиа төгсөж ирсний дараа Статистикийн төв газрын тооцоолох төвд ажиллаж эхэлжээ.Тэнд ажиллаж байхад нь хүн амын бүртгэлийн ажилд хэрэглэх компьютер иржээ. Тэр үедээ биеийн тамирын заалтай дүйцэхүйц, диск унших төхөөрөмж нь дангаараа бичгийн ширээ шиг том хэмжээтэй байжээ. Тэр үед Монгол Улс тэргүүлэх таван чиглэлийн дотор шинжлэх ухаан технологийг багтааж мэргэжилтнүүдийг тусгайлан бэлдэж байсны нэг нь Д.Энхбат юм. 1984-1988 онд ЗХУ-ын Москвагийн Шинжлэх Ухаан Технологийн Үндэсний Их Сургуулийн Ган хайлшийн Институтэд "Эдийн засгийн удирдлагын математик загварчлал" гэсэн чиглэлээр техникийн ухааны докторын зэрэг хамгаалжээ. Эрдмийн зэрэг хамгаалсны дараа Удирдлагын автоматжуулсан системийн эрдэм шинжилгээний Хүрээлэнгийн салбар лабораторид эрдэм шинжилгээний ажилтан болж, хожим нь Ерөнхий сайд болсон [[Дашийн Бямбасүрэн|Д.Бямбасүрэнгийн]] удирдлагад ажиллав. Ингэснээр Д.Энхбат өнөөдөр моодонд ороод байгаа хиймэл оюун ухааны чиглэлд ажиллаж байв. == Ардчилсан хувьсгалын үе (1990-1994) == 1990 онд программ хангамжийн чиглэлээр Энэтхэгт гурван сарын хугацаатай сурч байх хооронд Монголд ардчилсан хувьсгал гарсан тухай мэдээ иржээ. Буцаж ирээд хэдийнэ Ерөнхий сайд болсон Д.Бямбасүрэнгийн өрөөнд ороод гарахдаа Шинжлэх ухаан техникийн улсын хорооны дэд дарга болоод гарч иржээ. Хүрээлэнгийнхээ ажлыг өгөхөөр иртэл тэр нь хувьсгалын штаб болчихсон, компьютерыг нь ухуулах хуудас хэвлэхэд ашиглаж байжээ. Шинэ ажилд томилогдсоны дараа Оросын цэргийн ангиудын орхиж гарсан бүх барилга байгууламж, объектыг бүртгэн хүлээж авах ажлыг бүтэн жил хариуцаж хийжээ. Жилийн дараа Улсын төлөвлөгөөний комиссыг татан буулгаж, Шинжлэх ухаан техникийн улсын хороог Үндэсний хөгжлийн яамтай нэгтгэхэд Д.Энхбатыг дэд сайдаар томилов. Дэд сайд болсны дараа Эдийн засгийн харилцан туслалцах Зөвлөл ба социалист орнуудаас Монголын нутагт хайгуул судалгааны ажлыг нь хийж гүйцэтгэсэн, ашиглалтын ТЭЗҮ-ийг боловсруулж бэлэн болгосон бүх ашигт малтмалын ордуудын баримт бичгийг хүлээн авах болжээ. Нийтдээ судлагдсан 600 гаруй орд байсан гэдэг. == Датаком ХХК-ийн үүсгэн байгуулагч == 1994 онд дэд сайдын ажлаа өгөхөд ажиллаж байсан хүрээлэн нь хэдийнэ татан буугдаж, улс орны төсөв технологи манатай болсон байлаа. Угаас эрдмийн хүн учир ганзагын наймаанд явахын оронд компьютерын чиглэлээр ажиллаж байсан хүмүүстэй хамтарч компани байгуулахаар шийджээ. 16 хүн нийлж 4000 ам.доллар гаргаж, тэрийг нь Д.Энхбат халааслаад Москваг зорьжээ. Тэнд очиход Оросын шинжлэх ухааны хүрээлэнгүүд цалингаа тавьж чадахгүй хэмжээнд байсан бөгөөд тэдний зарим технологийн патентыг нь Д.Энхбат боломжийн үнээр худалдан авсан байна. Ийнхүү Монголд интернэт сүлжээний эхлэлийг тавьсан [[Датаком ХХК|Датаком]] компанийн суурь тавигджээ. Монголын Интернэтийн анхдагч компани болох Датакoм ХХК нь 1994 онд "Мэдээллийн Харилцаа ББХК" нэртэйгээр байгуулагдсан. Улмаар 1996 оны нэгдүгээр сард Монгол улсын нийслэл [[Улаанбаатар]] хот болон [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-ын [[Калифорни]] мужийн хооронд 128 Kbps сансрын сувгаар дамжуулан [[Интернэт]] холболтыг хийж, Монголын улсын хэмжээнд анхны 24 цагийн Интернэтийн үйлчилгээ үзүүлэгч (ISP) болсон юм. Ингэснээр Монгол улс Интернэтэд холбогдсон Азийн 10 орны нэг болсон түүхтэй. Нээлтэн дээр Ерөнхийлөгч [[Пунсалмаагийн Очирбат|П.Очирбат]] зарим сайдтайгаа, [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], Америкийн Элчин сайдууд иржээ. 1996 оны тавдугаар сард “Мэдээллийн харилцаа ББХК” нь нэрээ сольж одоогийн Датаком ХХК болж өргөжжээ. Эхэндээ банкны мэдээллийн сүлжээ байдлаар ажиллаж байгаад аяндаа интернэт сүлжээ рүү шилжсэн байна. Анхны электрон захидал /и-мэйл/ туршиж, анхны и-мэйл хэрэглэгчээ урьж авчрахад нөгөөх нь “Би тэгээд хэн рүү бичих юм бэ?” гэж асууж байв. Түүнээс гадна и-мэйлтэй хүмүүсийн уулзалтыг тусгайлан зохион байгуулж байжээ. Тухайн үед сансрын холбоо нь маш үнэтэй, нэг минут Америк руу ярихад 5 ам.долларын үнэтэй байлаа. Гэтэл Датакомынхон сансрын сүлжээнд бүтэн 24 цагаар шугам ашигладаг байжээ. [[Файл:1996. Монголын Интернэтийн нээлт.jpg|left|thumb|Монголын интернэтийн нээлт. 1996 он]] 1994 оны өвөл компанийн жижүүр нь “Тантай нэг гадаад хүн уулзах гээд доор ирчихсэн байна” гэхэд нь Д.Энхбат цонхоороо хартал Америкийн далбаатай элчингийн машин зогсож байв. Тэр өдрөөс хойш АНУ-ын Элчин сайд Доналд Жонсон, Д.Энхбат хоёрын ажил хэргийн нөхөрлөл эхэлжээ. Хүү нь Америктаа интернэтийн чиглэлд ажилладаг байсан учир Датаком компанийнхны хийж буй ажлын ач холбогдлыг сайтар ойлгож, эцэстээ байн байн компани дээр нь ирж ажлыг нь сонирхдог болжээ. Тэр үед АНУ нь Монголын маслын хомсдолыг багасгах зорилгоор хүнсний масло нийлүүлж, бий болсон орлогыг тусгай сангийн хэлбэрээр банканд байршуулдаг байв. Д.Энхбат компанидаа зээл авах барьцаа хөрөнгө байхгүй учраас Элчин сайд Д.Жонсон түүнд туслан дээрх сангийн мөнгийг барьцаалан батлан даалт гаргаж Хотош банкнаас зээл гаргуулсан байна. Ингээд 50 000 ам.долларын зээлийг сарын 4.8 хувь, жилд 60 орчим хувийн хүүтэй, дээд тал нь зургаан сарын хугацаатай ам.доллароор авчээ. Огт мэдэхгүй зүйлээ тийм өндөр зардалтайгаар, өөрсдөө бүх программаа бичээд, Америк Монголыг холбосон үйлчилгээ эрхлэх нь санхүү талаасаа маш зоригтой ч тун эрсдэлтэй алхам байлаа.Тиймээс Д.Энхбатын хувьд маш хурдтай ажиллахаас өөр сонголт байсангүй. Ийнхүү Датаком ХХК байгуулагдсанаасаа хойш эхний таван жилдээ бараг мөнгө хийгээгүй гэж ярьдаг. Санхүүгээс гадна техникийн хувьд цөөнгүй бэрхшээл байв. Тухайлбал, 1996 онд тун хүйтэн өвөл болж, шөнөдөө газрын антенн хөлдөж интернэт тасрах тохиолдол ч гарна. Интернэтээ тасалчихгүйн тулд Их дэлгүүрт байсан бүх үсний сэнсийг антеннаа тойруулан байрлуулж тогонд залгаад гадуур нь шуудайгаар боож хөлдөхөөс хамгаалах байдлаар өвлийг давсан удаа бий. Түүнчлэн тэр үед хүмүүс Интернэт гэж юу болохыг мэддэггүй байсан учраас хөгтэй явдлууд цөөнгүй гардаг байв. Жишээ нь, Монголд интернэт нэвтрүүлснээ зарлахаар яарч байх цагт тэр үеийн Засгийн газар Д.Энхбатыг төрийн зөвшөөрөлгүйгээр барууны технологи нэвтрүүлсэн, түүндээ Монголын аюулаас хамгаалах байгууллагад ч байхгүй сүүлийн үеийн сансрын холбоо ашиглаж, Монголын нууцыг гадагшаа задлах гэж байна гэсэн үндэслэлээр шүүхэд өгч байсан удаатай. Шүүхийн асуудал хаашаа ч эргэж магадгүй байсан учир Д.Энхбат Ерөнхийлөгчийн тамгын газрынханд хандаж, П.Очирбат Ерөнхийлөгчийг сайд нарынх нь хамт нээлтэндээ урьснаар эрх баригчид өргөдлөө буцаан авчээ. Бас нэг өдөр шар сонинд “Д.Энхбат Италийн мафийн сүлжээг Монголд оруулж иржээ” гэсэн нийтлэл тавигдаж, түүнийгээ дэлхийг ороож шамшийлгасан наймаалжны зургаар чимж, өөрийнх нь зургийг зэрэгцүүлэн тавьсан байв. Д.Энхбат гайхаад сонины эрхлэгч рүү нь залгахад нийтлэлийг бичсэн сэтгүүлчтэй нь уулзуулжээ. Тухайн үед зурагтаар гардаг байсан “Наймаалж” Италийн олон ангит киног тэр сэтгүүлч үздэг, комиссар Каттани мафийнхантай тэмцэж байгааг шимтэн хардаг байсан болохоор Д.Энхбатыг “Манай компани бол дэлхийг хэрсэн харилцаа холбооны сүлжээ” гэж рекламдахад нь мафийн сүлжээ юм байна гэж ойлгосон байна.<blockquote>''Эдүгээ бидний амьдралыг интернэтгүйгээр төсөөлөхийн аргагүй. Д.Энхбат интернэтийг нэвтрүүлсэн тухайгаа ярихдаа “Цагаан Хэрэм, Сибирь хоёрын дунд мартагдах аюултай, далайд гарцгүй Монгол Улсаа дэлхийд гарцтай болгохын тулд үүнийг хийсэн” гэж ярьдаг.''</blockquote>Датаком компаниас таван жилийн дараа л "Монголын цахилгаан холбоо" компани интернэт үйлчилгээнд хөл тавьсан байна. == "Форум"-ын Д.Энхбат == Оросуудын нэрлэдэгээр "Соросын сан" буюу "Нээлттэй нийгмийн хүрээлэн” Монголд байгуулагдахад Ерөнхий сайд Д.Бямбасүрэн болон Д.Энхбат нар Удирдах зөвлөлд нь оржээ. Тэрээр Удирдах зөвлөлийн даргаар нь таван жил ажиллажээ. Энэ үед Д.Энхбатад "Форум" нэвтрүүлгийн санаа төрж түүнээ бичгээр цааш нь өгчээ. Бизнесийн ажилдаа цаг зарцуулах шаардлагатай байсан учраас УЗ-ийн даргын ажлаа өгөв. Гэтэл 2005 онд гэнэтхэн нэвтрүүлгийн төсөв батлагдав. Гэвч нэвтрүүлгийг хөтлөх тохиромжтой хүн олдоогүй учраас Д.Энхбат санаачилсан нэвтрүүлгээ өөрөө хөтлөхөөр болсон байна. Улмаар 60 гаруй дугаарыг амжилттай хийсэн юм. Уг нэвтрүүлэг нь сэтгүүл зүйн салбарт тэсрэлт болж, телевизийн нэвтрүүлгийн шинэ хэв маягийг бий болгосон. Нэвтрүүлгийн үеэр олны анхаарлын төвд байдаг асуудлыг хурцаар гарган тавьдаг байв. Тухайлбал, Роберт Фрийдланд гэгч нөхөр Оюу толгой асар их нөөцтэй тухай, ашиглалтанд хяналт тавих иргэний хөдөлгөөн байхгүй тухай, өөрийн эзэмшилд Калифорни мужаас ч том газартай болсон тухай хөрөнгө оруулагчдад гайхуулан ярьж байсан илтгэлийг англи хувилбараар олж авч орчуулаад “Форум” нэвтрүүлэг дээр хэлэлцэж, тэр нь олон нийт, хэвлэл мэдээллийн анхааралд орж байлаа. == Улс төрийн карьер == 2006 онд "Форум" нэвтрүүлэг хаагдсаны дараа Д.Энхбат хэсэг хүмүүсийн хамт "Шинэ бодлого" хүрээлэнг байгуулж тэргүүнээр нь ажиллажээ. Зорилго нь улс төр, эдийн засгийн шинэ гарц, бодлогыг боловсруулахад нийгмийн оюунлаг хэсгийг дайчлах байв. Үндсэн хуулийн эцэг гэгддэг. [[Бяраагийн Чимид|Б.Чимэд]] анхны лекцүүдийн нэгийг уншиж байжээ<ref name=":1" />. Гэвч тус хүрээлэнг үүсгэн байгуулсан таван хүний хоёр нь өөр зам сонгож, Д.Энхбат нь хоёр нөхрийн хамт "Иргэний холбоо"-г байгуулжээ. Ерөнхийлөгчөөр нь тэр сонгогдов. “Иргэний холбоо” нь иргэний нийгмийн төлөө ажилладаг хөдөлгөөнүүдийг нэгтгэж [[Дамдины Сүхбаатар|Д.Сүхбаатарын]] талбайд жагсаал зохион байгуулж байлаа. Гэвч 2006 оны дөрөвдүгээр сард тэмцэл зохион байгуулалтгүй болов. Зарим судлаачид үүнийг эрх баригчдаас шургуулсан хутган үймүүлэгчдийн явуулга байсан<ref name=":1">А.Баатархуяг. Ногоон аяганы түүх буюу "Форум"-ын Д.Энхбат. 2008 он.</ref> гэж үздэг. Иргэний хөдөлгөөний тэмцэл мухардалд орсны дараа "Иргэний эвсэл" халааг нь авч Д.Энхбат тэмцлээ үргэлжлүүлэв. Тус эвсэл “Монгол хүн бүр өөрийнхөө амьдралд, улс орондоо эзэн байх ёстой” гэсэн уриатайгаар олон мянган хүнтэй жагсаал цуглаан зохион байгуулж, эрх баригчдад шаардлага тавьж байв. 2006 оны 10-11 дүгээр сард "Бүх ард түмний Хуралдай" зарласан ч иргэний хөдөлгөөнүүд нэгдэж чадаагүйгээс амжилт олсонгүй. Д.Энхбат "Сонгуулийн хувьсгал" хэмээх нэр томъёог гаргаж, иргэний хөдөлгөөнүүдийг сонгуульд оролцуулах зорилготой байв. Гэвч эрх баригчид сонгуулийн хуулинд өөрчлөлт оруулж, зөвхөн нам, намуудын эвсэл сонгуульд нэр дэвших боломжтой гэж хуульчлав. Д.Энхбат 2007 онд Монголын Ногоон Намын даргаар сонгогдов. Улмаар 2008 онд "Иргэний зориг - Ногоон нам" эвслээс УИХ-ын сонгуульд Улаанбаатар хотын Баянгол дүүргээс нэр дэвшиж УИХ-ын гишүүнээр сонгогджээ.<blockquote>''Намын шугамаар улс төрд орох болсон шийдвэрээ хожим дүгнэхдээ "Сонгуульд оролцохын тулд иргэний хөдөлгөөнөө улс төрийн нам болгон хувиргаж, улс төрийн тоглоомонд орчихсон нь нэг том алдаа байсан''<ref>"Уухай" clubhouse уулзалтын 4 дэх дугаар</ref>''" гэж ярьдаг.''</blockquote>2008 оны 7 сарын 1-ний жагсаал дээр Д.Энхбат очиж үг хэлж байв. Түүнийг тус жагсаалыг зохион байгуулагчдын нэг гэсэн цуу яриа бий. Харин тэр яагаад тэнд очсоноо дараах байдлаар тайлбарладаг: <blockquote>''"Уг нь улс төрийн хүчний удирдагчид эхлүүлсэн юмнаасаа зугтаж талбарыг орхих ёсгүй байсан. Ямар ч муу зүйл болж байсан тэндээ зогсож байх ёстой байсан гэж би үзсэн. Тэд олны өмнө гараад “Бидэнд тэд хоногийн хугацаа өгчих. Асуудлыг судлая, зохицуулъя” гэж хэлсэн бол нэг өөр хэрэг. Гэтэл хүмүүс мэдээлгүй, мухардалд орчихсон, бужигначихсан байхад нөгөө удирдлагчид нь алга болчихсон. Тийм учраас дахиад тийм жагсаал болсон ч очно. Яагаад гэвэл нэгэнт л тоглоомыг эхлүүлсэн бол хамгийн хэцүү цагт нь байж байх ёстой. Тийм хямрал болоход маш олон хүн зугтаачихдаг юм байна лээ. Миний хувьд зугтаахыг хүсээгүй''<ref>Д.Энхбатын фэйсбүүк хуудаснаас</ref>''".'' </blockquote> == Боловсрол, бизнесийн салбарт == 2012 онд Д.Энхбат улс төрөөс гарч боловсрол, мэдээллийн технологийн салбарт соён гэгээрүүлэх ажил хийж эхлэв. Тэр жилдээ "Нээлттэй мэдлэг боловсролын сан"-г байгуулж, "One Mongolia" боловсролын төслийг хэрэгжүүлжээ. Тэрээр интернэтийг хүмүүс насан туршдаа сурч байдаг орчин, соёл болгох алсын хараатай байв. Төсөл нь нийт Нэг оюутан, Нэг ном, Нэг Эрдмийн бүтээл, Нэг академи, Нэг хэл, Монголпедиа гэсэн хэсгээс бүрдэж байв. Төслийн хүрээнд хийгдсэн нэг томоохон ажил нь Америкийн [[Академия Хана|Хан Академийн]] 500 видео хичээлийг монгол багш, сурагчдад зориулан эх хэлнээ орчуулжээ. Түүнчлэн монгол онлайн цахим толь бичиг болох http://www.wikitoli.mn/ платформыг байгуулж байв. 2018 оноос тэр Монголын бизнесийн салбарт мэдээллийн технологийн давуу талыг ашиглах чиглэлд идэвхитэй ажиллах болов. Тэрээр "Бизнес 2.0 Академи"-ийг байгуулж албан байгууллага, ажил хэрэгч хүмүүст зориулан мэдээллийн технологи ашиглан ажил хэргээ зохион байгуулах талаар төрөл бүрийн захиалгат сургалт хийх, онлайн хичээл бэлтгэн явуулах технологийн шийдэл санал болгон ажиллаж байна. Түүнчлэн 2018 онд "Хархорум дижитал академи" болон Бизнес Медиа ХКК-ийг үүсгэн байгуулж бизнес эрхлэгчдэд хэвлэл мэдээлэл, онлайн сургалтын төслүүд хэрэгжүүлж байна. Түүний санаачилж, хамтран байгуулсан [https://business.mn/ Business.mn сэтгүүл] нь цаасан сэтгүүл, вэб сайт, бизнесийнхэнд зориулсан онлайн сургалтууд, подкаст зэргээс бүрддэг, контент маркетингийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг платформ хэлбэрээр хөгжиж байна. ==2021 оны Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгууль== 2021 оны эхээр Хөдөлмөрийн Үндэсний Нам, Зөв хүн-Электорат эвслээс "Ерөнхийлөгчөө захиалъя" нэртэй аяныг олон нийтийн дунд зохион байгуулж 20 орчим мянган хүн оролцсоноос нийт 140 хүнийг санал болгожээ. Тэдэн дундаас хамгийн их санал авсан нь Д.Энхбат болов. Тус эвслээс түүнийг 2021 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших саналыг албан ёсоор тавьж, 2021 оны тавдугаар сарын 2-ны өдөр саналыг хүлээн авчээ. Ийнхүү хэдхэн хоногийн өмнө улс төрд орох талаар огтхон ч бодож байгаагүй Д.Энхбат 2021 оны Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд "Зөв Хүн Электорат" эвслээс нэр дэвшин өрсөлдөөд сонгогчдын 24 гаруй хувийн санал авчээ. ==Цахим холбоос== *{{Facebook|EnkhbatDangaasuren}} *{{Twitter|enkhbat}} *https://elect.enkhbat.mn/ *Нийтлэл: https://enkhbat.medium.com/ *Clubhouse: https://www.joinclubhouse.com/@enkhbat_d *https://business.mn/blog/author/enkhbat/ == Нийтэд өгсөн ярилцлагууд == *[https://www.youtube.com/watch?v=Bqma6yb7_8k Ideree's podcast 38] *[https://www.unread.today/c/456 Unread, "Би хэрхэн ажилладаг вэ?"] *[https://jargaldefacto.com/article/dangaasurengiin-enkhbat-enkhbat-dangaasuren-2sh15-on JargalDeFacto ярилцлага, 2015 он.] *[https://www.jargaldefacto.com/article/dangaasurengiin-enkhbat-enkhbat-dangaasuren-2sh2sh-on JargalDeFacto ярилцлага, 2020 он] *[https://www.youtube.com/playlist?list=PLQKxlIas8_LpWbltyXxxoB0eS8tOEBYEd СЭЗИС,Хөгжлийн семинар цувралууд] *[https://www.youtube.com/watch?v=4THzTUL2fJ0&list=PLQKxlIas8_LpWbltyXxxoB0eS8tOEBYEd&index=8 TedXUlaanbaatar] ==Эшлэл== {{Reflist}} {{DEFAULTSORT:Энхбат, Дангаасүрэнгийн}} [[Ангилал:1959 онд төрсөн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:Улаанбаатарын хүн]] [[Ангилал:Монголын улс төрч]] [[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]] [[Ангилал:Монголын эрдэмтэн]] [[Ангилал:Монголын инженер]] [[Ангилал:Монголын бизнесмен]] iouguqfllb6lkua0ck79z9ku63eflbl 0 115960 708542 684685 2022-08-13T23:57:21Z Taro2968332 78462 wikitext text/x-wiki [[Файл:Yoshihide Suga 2012.jpg|thumb|Сүга Ёшихидэ]] '''Сүга Ёшихидэ''' ({{lang-en|菅 義偉}}, 1948 оны 12 дугаар сарын 6-нд Японы [[Акита]] аймгийн Огати тойргийн Акиномия тосгонд төрсөн) - [[Япон]]ы улс төрийн зүтгэлтэн. 2020 оны 9 дүгээр сарын 14-нөөс Японы Либерал Ардчилсан Намын дарга, 2020 оны 9 дүгээр сарын 16-ны өдрөөс Японы Ерөнхий сайд. == Намтар == Сүгагийн эцэг нь гүзээлзгэнэ тариалагч, эх нь сургуулийн багш байжээ. Тэрбээр бакалаврын зэргээ 1973 онд Токио дахь Хоосэй их сургуулийн хуулийн ангийг дүүргэж авчээ. 1975 оноос 11 жилийн турш тэрбээр парламентын гишүүний туслахаар, дараа нь 1984 онд Гадаад худалдаа, аж үйлдвэрийн яаманд ажиллаж, дараа нь 1987 онд [[Ёкохама]] хотын зөвлөлийн гишүүнээр ажиллажээ. Анх 1996 онд Либерал Ардчилсан Намын нэрсийн жагсаалтаар Японы парламентад сонгогдсон. Уг нь Ерөнхий сайд Обүчи Кэйзогийн фракцын гишүүн байсан бөгөөд Хашимото Рюүтарог огцорсны дараа Обүчиг 1998 онд намын даргын сонгуульд нэр дэвшүүлэхийг дэмжихээс татгалзаж фракцаас гарсан юм. 2001 оноос Либерал Ардчилсан Намын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын орлогчоор, 2007 оноос тус намын даргын орлогчоор ажилласан байна. [[Абэ Шинзоо]]гийн анхны танхимд 2006 оны 9 дүгээр сараас 2007 оны 8 дугаар сар хүртэл Дотоод хэрэг, харилцаа холбооны сайдаар ажиллаж байв. Японы Сайд нарын Танхимын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга (2012-2020) байсан. == Гэр бүл, хувийн амьдрал == Түүний эхнэр Марико, тэд гурван хүүтэй ажээ. Тэрбээр фитнэсс болон каратэгаар хичээлдэг бөгөөд хар бүс 3 дугаар дантай. Сүга архи, тамхи хэрэглэдэггүй аж. {{Японы ерөнхий сайд нар}} [[Ангилал:Японы ерөнхий сайд]] [[Ангилал:Одооны засгийн газрын тэргүүн]] [[Ангилал:Японы дотоод хэргийн сайд]] [[Ангилал:Японы харилцааны сайд]] [[Ангилал:Японы Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга]] [[Ангилал:Японы Төлөөлөгчдийн Танхимын гишүүн]] [[Ангилал:Японы Либерал Ардчилсан Намын гишүүн]] [[Ангилал:Японы Либерал Ардчилсан Намын дарга]] [[Ангилал:Япончууд]] [[Ангилал:1948 онд төрсөн]] keus9rm9aiqbrvgen9alciakeyrfvat 708543 708542 2022-08-14T02:13:57Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Файл:Yoshihide Suga 2012.jpg|thumb|Сүга Ёшихидэ]] '''Сүга Ёшихидэ''' ({{lang-en|菅 義偉}}, 1948 оны 12 дугаар сарын 6-нд Японы [[Акита]] аймгийн Огати тойргийн Акиномия тосгонд төрсөн) - [[Япон]]ы улс төрийн зүтгэлтэн. 2020 оны 9 дүгээр сарын 14-нөөс Японы Либерал Ардчилсан Намын дарга, 2020 оны 9 дүгээр сарын 16-ны өдрөөс 2021 оны 9-р сарын хооронд Японы Ерөнхий сайд. == Намтар == Сүгагийн эцэг нь гүзээлзгэнэ тариалагч, эх нь сургуулийн багш байжээ. Тэрбээр бакалаврын зэргээ 1973 онд Токио дахь Хоосэй их сургуулийн хуулийн ангийг дүүргэж авчээ. 1975 оноос 11 жилийн турш тэрбээр парламентын гишүүний туслахаар, дараа нь 1984 оноос Гадаад худалдаа, аж үйлдвэрийн яаманд ажиллаж байгаад 1987 онд [[Ёкохама]] хотын зөвлөлийн гишүүнээр сонгогдон ажиллажээ. Анх 1996 онд [[Либерал Ардчилсан Нам (Япон)|Либерал Ардчилсан Нам]]<nowiki/>ын нэрсийн жагсаалтаар Японы парламентад сонгогдсон. Уг нь Ерөнхий сайд [[Обүчи Кэйзо]]<nowiki/>гийн фракцын гишүүн байсан бөгөөд [[Хашимото Рюүтаро]]<nowiki/>г огцорсны дараа Обүчиг 1998 онд намын даргын сонгуульд нэр дэвшүүлэхийг дэмжихээс татгалзаж фракцаас гарсан юм. 2001 оноос Либерал Ардчилсан Намын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын орлогчоор, 2007 оноос тус намын даргын орлогчоор ажилласан байна. [[Абэ Шинзоо]]гийн анхны танхимд 2006 оны 9 дүгээр сараас 2007 оны 8 дугаар сар хүртэл Дотоод хэрэг, харилцаа холбооны сайдаар ажиллаж байв. Японы Сайд нарын Танхимын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга (2012-2020) байсан. 2020 оны 9 дүгээр сарын 16-ны өдрөөс 2021 оны 9-р сар хүртэл Японы Ерөнхий сайдаар ажилласан. == Гэр бүл, хувийн амьдрал == Түүний эхнэр Марико, тэд гурван хүүтэй ажээ. Тэрбээр фитнэсс болон каратэгаар хичээлдэг бөгөөд хар бүс 3 дугаар дантай. Сүга архи, тамхи хэрэглэдэггүй аж. {{Японы ерөнхий сайд нар}} [[Ангилал:Японы ерөнхий сайд]] [[Ангилал:Одооны засгийн газрын тэргүүн]] [[Ангилал:Японы дотоод хэргийн сайд]] [[Ангилал:Японы харилцааны сайд]] [[Ангилал:Японы Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга]] [[Ангилал:Японы Төлөөлөгчдийн Танхимын гишүүн]] [[Ангилал:Японы Либерал Ардчилсан Намын гишүүн]] [[Ангилал:Японы Либерал Ардчилсан Намын дарга]] [[Ангилал:Япончууд]] [[Ангилал:1948 онд төрсөн]] 368r0xj32d146annhu5cxmaq3sq28mw 0 116678 708544 705846 2022-08-14T02:22:12Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Файл:Fumio Kishida October 2017 Portrait2.jpg|thumb|Кишида Фүмио, 2017 он.]] '''Кишида Фүмио''' ({{lang-ja|岸田 文雄}}, 1957 оны 7 дугаар срын 29-нд [[Япон]]ы [[Токио]] хотод төрсөн) - Японы улс төрийн зүтгэлтэн. 2021 оны 9 дүгээр сарын 29-нөөс [[Японы Либерал Ардчилсан Нам]]ын дарга. 2021 оны 10 дугаар сарын 4-нд Японы 100 дахь Ерөнхий сайдаар томилогдсон. Японы Гадаад хэргийн сайдаар 2012 оны 12 дугаар сарны 26-наас 2017 оны 8 дугаар сарын 3-ны хооронд томилогдон ажилласан. == Намтар == Кишида 1957 оны 7 дугаар сарын 29-нд Токио хотын Шибүя дүүрэгт, улс төрчийн гэр бүлд төрсөн. Түүний эцэг Кишида Фүмитакэ болон өвөг эцэг Кишида Масаки нар Парламентын доод танхимын гишүүд байсан бөгөөд Ерөнхий сайд асан [[Миязава Киичи]] (1991-1993) түүний холын хамаатан юм. Аав нь [[Нью-Йорк хот]]од томилогдон ажиллаж байсан тул тэрбээр тус хотын Куинс дүүрэгт бага сургуульд сурч байжээ. Кишида Японы алдарт [[Васэда Их Сургууль|Васэда их сургууль]]<nowiki/>д хуулийн чиглэлээр суралцаж 1982 онд төгссөн. Тэнд ирээдүйн улс төрч Иваяа Такэшитай найзууд болж байжээ. == Ажилласан байдал == Тэрбээр их сургуулиа төгсөөд Японы урт хугацааны кредитийн банк (одоогийн Шинсэй банк)-анд ажиллаж байгаад Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүний (аавынхаа) туслахаар ажиллаж байсан. Кишида анх 1993 оны долдугаар сард Японы парламентад "Төлөөлөгчдийн танхим"-ын гишүүнээр сонгогдсон. Кишида [[Фукуда Ясүо]]<nowiki/>гийн танхимд Окинава ба Хойд нутаг дэвсгэр (маргаантай [[Курилийн арлууд]]), шинжлэх ухаан, технологийн бодлого, амьдралын чанар, засгийн газрын шинэчлэлийн асуудал хариуцсан Төрийн сайдаар ажиллаж байсан. Кишида Фүмио бол Либерал Ардчилсан Намаас сонгогдсон Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүн юм. 2012 оны 12 дугаар сарын 26-нд Ерөнхий сайд [[Абэ Шинзоо]]гийн танхимд Гадаад хэргийн сайдаар томилогдсон. Кишида дайнаас хойших үеийн Японд Гадаад хэргийн сайдын албыг хамгийн удаан хугацаанд хашсан хүн. 2017 оны 8 дугаар сарын 3-ны өдөр Абэ Шинзогийн Засгийн газрын бүрэлдэхүүнд өөрчлөлт ороход тэрбээр Гадаад хэргийн сайдын албан тушаалаасаа огцорч, Либерал Ардчилсан намын улс төрийн зөвлөлийн тэргүүн болжээ. 2021 оны 9 дүгээр сарын 29-нд Японы Либерал Ардчилсан намын даргааар сонгогдоод өмнөх намын дарга [[Сүга Ёшихидэ]]-гээс ажлыг нь авч 2021 оны 10 дугаар сарын 4-нд Японы Ерөнхий сайд нэр дэвшиж Төлөөлөгчдийн Танхимын 458 гишүүдийн 311 саналаар баталсан. == Үзэл бодол == [[Тайвань]], [[Хонконг]] дахь Хятадын нөлөөний талаар Кишида хэлэхдээ, "Хятад улс Хонконгийг дарсны дараа" [[Тайванийн хоолой]] нь "дараагийн томоохон дипломат асуудал" болж магадгүй бөгөөд Япон Тайваньтай илүү нягт хамтран ажиллахыг эрэлхийлэх ёстой гэжээ. АНУ-тай стратегийн түншлэл, Японы Батлан хамгаалах салбарын бэхжүүлэхийн төлөө байр суурьтай. Мөн тэрбээр 2021 оны Либерал Ардчилсан Намын даргын сонгуулийн үеэр неолиберализм ба зохицуулалтаас ангижрах нь нийгэмд дэх эдийн засгийн (баян ядуугийн) ялгааг улам нэмэгдүүлсэн гэж үзэж, орлогын тэгш бус байдлыг бууруулахын тулд капитализмын шинэ хэлбэрийг эрэлхийлэхийг уриалсан улс төрч юм. Үүнээс гадна тэрбээр Японы гэрлэсэн хосууд аль нэгийнхээ нэг овгийг сонгох албагүй буюу гэрлэсний дараа өөр өөрийн овгийг үлдээхийг мөн дэмжиж буйгаа илэрхийлжээ. == Гэр бүл == Гэргий, гурван хүүхэдтэй. {{Японы ерөнхий сайд нар}} [[Ангилал:Японы ерөнхий сайд]] [[Ангилал:Одооны засгийн газрын тэргүүн]] [[Ангилал:Японы гадаад хэргийн сайд]] [[Ангилал:Японы Либерал Ардчилсан Намын дарга]] [[Ангилал:Японы сайд]] [[Ангилал:Японы Төлөөлөгчдийн Танхимын гишүүн]] [[Ангилал:Орани-Нассау одон шагналтан (их загалмай)]] [[Ангилал:Васэда Их Сургуулийн төгсөгч]] [[Ангилал:Хирошимагийн хүн]] [[Ангилал:Япончууд]] [[Ангилал:1957 онд төрсөн]] f839nof73a63zidraaindy256fec65i 0 119682 708533 708475 2022-08-13T15:26:08Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Файл:T-54A in Prague.jpg|thumb|406x406px|Прагийн хавар, Т-54 А танк.]] '''Прагийн хавар''' ({{lang-cs|Pražské jaro}}, {{lang-sk|Pražská jar}}) - [[Чехословак|Бүгд Найрамдах Социалист Чехословак Улсад]] [[1968 он]]ы нэгдүгээр сарын 5-наас наймдугаар сарын 21-ний өдөр хүртэл Чехословакийн Коммунист Намын Төв Хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн даргаар [[Александер Дубчек]] сонгогдож нийгмийг [[Либерализм|либеральчилж]] иргэний эрх, эрх чөлөөг өргөтгөх, төрийн эрх мэдлийн төвлөрлийг багасгахад чиглэсэн үеийг хэлдэг юм. "[[Хүний дүр төрхтэй социализм]]" (чех. Socialismus s lidskou tváří) байгуулна гэж А. Дубчекийн тунхагласан шинэчлэл нь иргэдэд илүү ардчилсан эрх олгох оролдлого байжээ. Үүнд: үг хэлэх, чөлөөтэй зорчих, төрийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд тавих хяналтыг сулруулах зэрэг юм. Улс төр, соёлын амьдрал дахь өөрчлөлт, гүйцэтгэх засаглалын шинэчлэлийг [[Зөвлөлт Холбоот Улс]] дэмжээгүй тул Чехословакт өрнөсөн жагсаал, цуглааныг дарах зорилгоор [[Варшавын гэрээ]]ний цэргүүдийг 1968 оны наймдугаар сарын 20-нд Чехословакт оруулж "Дунай" цэргийн ажиллагаа эхэлсэн юм. Энэ үйл явдал нь цагаачлалын давалгааг үүсгэсэн байна. == Түүх == 1967 оны арванхоёрдугаар сарын 24-нд Чехословакийн Коммунист Намын нэгдүгээр нарийн бичгийн даргаар словак үндэстэй Зөвлөлтөд намын сургуульд сурсан '''Александр Дубчек''', Чехословакийн ерөнхийлөгчөөр генерал '''Людвиг Свобода''' сонгогдов. Намын дотоод тэмцлийн үр дүнд 1968 оны 1-р сарын 4-нд "шинэчлэлийн жигүүр" '''Антонин Иозеф Новотный'''-г Чехословакийн Коммунист Намын Төв Хорооны 1-р нарийн бичгийн даргын албан тушаалаас чөлөөлсөн боловч Чехословакийн ерөнхийлөгчийн албан тушаалыг хэвээр үлдээв. Намын жолоо Александр Дубчекийн гарт төвлөрсөн байна. Тэрээр консерватив үзэлтэн, "шинэчлэлийн дайсан" хэмээн ерөнхийлөгч болон хуучин ерөнхий нарийн бичгийн дарга нарын эсрэг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр эхлүүлсэн кампанит ажилд хөндлөнгөөс оролцолгүй байсаар 1968 оны 3-р сарын 28-нд Новотный ерөнхийлөгчийн болон Төв хорооны гишүүнээс огцрохоо мэдэгдэв. ЗХУ-ын удирдлага Новотныйд мөн итгэдэггүй тул Чехословак улсад засгийн эрх солигдоход саад болоогүй байна. Александер Дубчек эрх мэдэлтэй болоод ардчилал эхлүүлж "социализмын эсрэг үзэл бодол" болон хэвлэл, радио, телевизээр цацагдаж иргэдийн талархалыг хүлээж байв. 1968 оны гуравдугаар сарын 23-нд Бүгд Найрамдах Ардчилсан Герман Улсын [[Дресден]] хотод болсон зургаан коммунист намын (ЗХУ, Польш, Зүүн Герман, Болгар, Унгар, Чехословак) хурал дээр Чехословак дахь шинэчлэлийг шүүмжилж, Чехословакт болж буй үйл явдлыг "хөгжлийн эсрэг хувьсгал" гэж Польшийн Гомулька, Зүүн Германы Ульбрихт нар (коммунист намын удирдагчдыг ) шүүмжилж байжээ. Чехословакийн Коммунист Намын Төв Хорооны 4-р (1968) Бүгд хурлын дараа А.Дубчек шинэчлэгчдийг дээд удирдлагын албан тушаалд томилжээ: 4-р сарын 8-нд "сэхээтнүүдийн тэрс үзэлтнүүдтэй" холбоотой гэж сэжиглэгдэж байсан Олдрич Черник Чехословакийн Засгийн газрыг тэргүүлж, Ота Шик ерөнхий сайдын орлогчоор томилогдсон байна. 4-р сарын 18-нд БНСЧУ-ын Үндэсний хурлын даргаар Йозеф Смрковский сонгогдож, дотоод хэргийн сайдаар 1950-иад оны эхээр улс төрийн хэлмэгдэлд өртсөн Йозеф Павел мөн томилогдсон байна. "Прагийн хавар"-аас өмнө нь хэлмэгдсэн хүмүүс, түүний дотор Иосиф Павел, Мария Швермова нар түүнийг урам зоригтой дэмжиж байв. Гэхдээ цагаатгал нь зөвхөн Чехословакийн Коммунист Намын хэлмэгдсэн гишүүдэд хамаатай болохоос коммунизмын эсрэг тэмцэлд оролцогчдод хамаарахгүй байжээ. ЗХУ-ын удирдагч [[Леонид Брежнев|Л.Брежнев]] 5-р сарын 4-нд Москвад Дубчек тэргүүтэй Чехословакийн төлөөлөгчдийг хүлээн авч уулзан, тус улсад өрнөж буй байдлыг эрс шүүмжилж далд утгаар сүрдүүлсэн байна. Улмаар 5 дугаар сарын 8-нд ЗХУ-ын Чехословак руу довтолох хувилбар боловсорч гүйцсэн боловч Унгарын коммунистуудын удирдагч [[Янош Кадар]] өмнөх 1956 оны Унгарын хувилбарын дагуу үйл явдал өрнөж болзошгүй гэж анхааруулж байжээ. 1968 оны 6 дугаар сарын 27-нд Прагийн ''«Literární listy»'' сонинд зохиолч Людвик Вакулик "Ажилчид, тариачид, ажилчид, эрдэмтэд, уран бүтээлчид болон бусад бүх хүмүүст хандсан хоёр мянган үг" хэмээх тунхаг бичгийг нийтэлсэн бөгөөд үүнд олон алдартай нийгмийн зүтгэлтнүүд болох коммунист Иржи Ханзелка нар гарын үсэг зуржээ. Энэхүү уриалга нь "ардчиллын үйл явц", чехийн коммунистуудын "дэвшилтэт жигүүр" болон үг хэлэх эрх чөлөөг сайшааж, намын хүнд суртал, "хуучин хүчин" болон "гадаадын хүчний" хөндлөнгийн оролцоог буруушаав. Давхар хууль сахиулах нэгжүүд байгуулж, ардын фронтыг сэргээхийг уриалжээ. Энэхүү баримт бичгийг ЗХУ-ын удирдлага ихэд сөргөөр хүлээж авсан байна. А. Дубчек болон түүний хамтрагчдын (Ота Шик, Жири Пеликан, Зденек Млинаш болон бусад) улс төрийн шинэчлэл нь "''хүний дүр төрхтэй социализм''"-ийг бий болгохыг эрмэлзэж байсан боловч 1956 онд Унгарын үйл явдал шиг улс төрийн шугамаас бүрмөсөн салахыг илэрхийлээгүй байсан юм. Гэвч ЗХУ болон зарим социалист (Зүүн Герман, Польш, Болгар) орнууд ЗХУ болон Зүүн ба Төв Европын орнуудын нам-захиргааны систем, түүнчлэн "Зөвлөлтийн блок"-ын бүрэн бүтэн байдал, аюулгүй байдалд заналхийлж байна гэж үзэж байжээ. 8-р сарын 17-нд Унгарын удирдагч [[Янош Кадар]] А.Дубчектай уулзаж түүнд сүүлийн удаа анхаарулж байсан боловч тэрээр саналыг хүлээж аваагүй байна. Ингээд 8-р сарын 18-нд социалист орнуудын удирдагчид Чехословак руу хийх цэргийн довтолгны төлөвлөгөөгөө эцэслэн тохиролцсон байна. == "Дунай" цэргийн ажиллагаа == 1968 оны 8-р сарын 20-оос 21-нд шилжих шөнө (иймээс янз бүрийн эх сурвалжид хоёр огноо олдсон) Зөвлөлт Холбоот улс тэргүүтэй Варшавын гэрээний орнуудын 300 мянга гаруй цэрэг, офицер, 7 мянга орчим танк тус улсад орж ирснээр Чехословак дахь улс төрийн либерализмын үе дууссан юм. Цэргээ оруулахын өмнөхөн ЗХУ-ын маршал '''Андрей Гречко''' Чехословакийн Батлан хамгаалахын сайд '''Мартин Дзур'''т удахгүй болох арга хэмжээний талаар мэдээлж, Чехословакийн зэвсэгт хүчний эсэргүүцэл үзүүлэхгүй байхыг сэрэмжлүүлсэн байна. Зөвлөлт-Польшийн цэргийн ангиудыг Польшийн нутгаас: Яблонец, Острава, Оломоуц, Жилина чиглэлд оров. БНАГУ-ын нутгаас зөвлөлтийн цэрэг Прага, Чомутов, Пилсен, Карловы Вары зэрэг чиглэлд оржээ. Унгараас Зөвлөлт-Унгар-Болгарын бүлэглэл Братислава, Тренчин, Банска Бистрица болон бусад чиглэлд орсон бөгөөд хамгийн том цэргийн бүрэлдэхүүнийг ЗХУ-аас оруулсан байна. 1958 оны 8-р сарын 21-ний 02:00 цагт Агаарын десантын 7 дугаар Дивизийн эхний ангиуд Прага дахь Рузине нисэх онгоцны буудалд газардсан. Тэд Зөвлөлтийн Ан-12 онгоцууд цэрэг, цэргийн техниктэй газардаж нисэх онгоцны буудлын гол объектуудыг хааж хяналтандаа авчээ. Халдлагын тухай мэдээг сонсоод Чехословакийн Коммунист намын тэргүүлэгчид А.Дубчекийн өрөөнд Чехословакийн Коммунист Намын Төв Хорооны байранд яаралтай хуралдав. Олонх буюу долоогоос дөрөв нь түрэмгийллийг буруушаасан тэргүүлэгчдийн мэдэгдлийг дэмжсэн байна. 8-р сарын 21-ний үүрийн 04:30 цагт Төв хорооны байрыг Зөвлөлтийн цэргүүд, хуягт техникээр бүсэлж, байрыг Зөвлөлтийн десантын цэрэг эзэлж, тэнд байсан хүмүүсийг баривчилжээ. Дубчек болон Төв Хорооны бусад гишүүд десантын цэргүүдийн хяналтад хэдэн цагийг өнгөрөөж 10:00 цагт нисэх онгоцны буудал руу явж улмаар Москва хүргэгдсэн байна. Өдрийн эцэс гэхэд [[Варшавын гэрээ]]ний орнуудын 24 дивиз Чехословакийн нутаг дэвсгэр дээрх гол объектуудыг эзэлжээ. Чехословакийн ерөнхийлөгч, Чехословакийн зэвсэгт хүчний дээд командлагч Людвик Свободагийн тушаалыг биелүүлж, Чехословакийн арми эсэргүүцээл үзүүлээгүй байна. Эдгээр үйл ажиллагааны үр дүнд Зөвлөлтийн 11 цэргийн албан хаагч (нэг офицер) амь үрэгдэж, 87 хүн шархадсан (үүний дотор 19 офицер) байна. Харилцаа холбоо, тээврийн хэрэгслийг ажиллагаагүй болгосон. Сүүлд өнөө үед мэдээлж буйгаар түрэмгийллийн эхний өдөр Чехословакийн 58 иргэн, нийт 108 Чехословак иргэн амиа алдаж, 500 гаруй хүн шархадсан гэдэг. 8-р сарын 23-нд Свобода Ерөнхий сайдын орлогч [[Густав Гусак]]<nowiki/>ийн хамт Москва руу нисч 8-р сарын 25-нд Дубчек болон түүний нөхдүүдтэй хэлэлцээ эхэлж, 8-р сарын 26-нд ерөнхийдөө Зөвлөлтийн нөхцлөөр 15 зүйл бүхий Москвагийн Протокол ("Хямралын байдлаас гарах хөтөлбөр")-д гарын үсэг зурснаар цэргийн ажиллагаа өндөрлөв. == Дурсгал == Бүгд Найрамдах Чех Улсад наймдугаар сарын 21-ний өдрийг "Варшавын гэрээний орнуудын цэргүүд Чехословак руу довтолсны улмаас амь үрэгдсэн хүмүүсийн дурсгалыг хүндэтгэх өдөр" болгон зарласан. [[Ангилал:Прагийн хавар| ]] [[Ангилал:Чехословакийн Коммунист Нам]] [[Ангилал:1968 оны зөрчилдөөн]] [[Ангилал:1968 оны улс төр]] [[Ангилал:1968 оны эсэргүүцлийн хөдөлгөөн]] [[Ангилал:20-р зууны хувьсгал]] [[Ангилал:Варшавын гэрээ]] [[Ангилал:Марксизм-Ленинизм]] [[Ангилал:Хүйтэн дайны нэр томьёо]] [[Ангилал:Шинэтгэл]] i0exkknyjjionj99ax8ga8trsbu17yf 708534 708533 2022-08-13T15:29:27Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Файл:T-54A in Prague.jpg|thumb|406x406px|Прагийн хавар, Т-54 А танк.]] '''Прагийн хавар''' ({{lang-cs|Pražské jaro}}, {{lang-sk|Pražská jar}}) - [[Чехословак|Бүгд Найрамдах Социалист Чехословак Улсад]] [[1968 он]]ы нэгдүгээр сарын 5-наас наймдугаар сарын 21-ний өдөр хүртэл Чехословакийн Коммунист Намын Төв Хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн даргаар [[Александер Дубчек]] сонгогдож нийгмийг [[Либерализм|либеральчилж]] иргэний эрх, эрх чөлөөг өргөтгөх, төрийн эрх мэдлийн төвлөрлийг багасгахад чиглэсэн үеийг хэлдэг юм. "[[Хүний дүр төрхтэй социализм]]" (чех. Socialismus s lidskou tváří) байгуулна гэж [[Александр Дубчек]]<nowiki/>ийн тунхагласан шинэчлэл нь иргэдэд илүү ардчилсан эрх олгох оролдлого байжээ. Үүнд: үг хэлэх, чөлөөтэй зорчих, төрийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд тавих хяналтыг сулруулах зэрэг юм. Улс төр, соёлын амьдрал дахь өөрчлөлт, гүйцэтгэх засаглалын шинэчлэлийг [[Зөвлөлт Холбоот Улс]] дэмжээгүй тул Чехословакт өрнөсөн жагсаал, цуглааныг дарах зорилгоор [[Варшавын гэрээ]]ний цэргүүдийг 1968 оны наймдугаар сарын 20-нд Чехословакт оруулж "Дунай" цэргийн ажиллагаа эхэлсэн юм. Энэ үйл явдал нь цагаачлалын давалгааг үүсгэсэн байна. == Түүх == 1967 оны арванхоёрдугаар сарын 24-нд Чехословакийн Коммунист Намын нэгдүгээр нарийн бичгийн даргаар словак үндэстэй Зөвлөлтөд намын сургуульд сурсан '''Александр Дубчек''', Чехословакийн ерөнхийлөгчөөр генерал '''Людвиг Свобода''' сонгогдов. Намын дотоод тэмцлийн үр дүнд 1968 оны 1-р сарын 4-нд "шинэчлэлийн жигүүр" '''Антонин Иозеф Новотный'''-г Чехословакийн Коммунист Намын Төв Хорооны 1-р нарийн бичгийн даргын албан тушаалаас чөлөөлсөн боловч Чехословакийн ерөнхийлөгчийн албан тушаалыг хэвээр үлдээв. Намын жолоо Александр Дубчекийн гарт төвлөрсөн байна. Тэрээр консерватив үзэлтэн, "шинэчлэлийн дайсан" хэмээн ерөнхийлөгч болон хуучин ерөнхий нарийн бичгийн дарга нарын эсрэг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр эхлүүлсэн кампанит ажилд хөндлөнгөөс оролцолгүй байсаар 1968 оны 3-р сарын 28-нд Новотный ерөнхийлөгчийн болон Төв хорооны гишүүнээс огцрохоо мэдэгдэв. ЗХУ-ын удирдлага Новотныйд мөн итгэдэггүй тул Чехословак улсад засгийн эрх солигдоход саад болоогүй байна. Александер Дубчек эрх мэдэлтэй болоод ардчилал эхлүүлж "социализмын эсрэг үзэл бодол" болон хэвлэл, радио, телевизээр цацагдаж иргэдийн талархалыг хүлээж байв. 1968 оны гуравдугаар сарын 23-нд Бүгд Найрамдах Ардчилсан Герман Улсын [[Дресден]] хотод болсон зургаан коммунист намын (ЗХУ, Польш, Зүүн Герман, Болгар, Унгар, Чехословак) хурал дээр Чехословак дахь шинэчлэлийг шүүмжилж, Чехословакт болж буй үйл явдлыг "хөгжлийн эсрэг хувьсгал" гэж Польшийн Гомулька, Зүүн Германы Ульбрихт нар (коммунист намын удирдагчдыг ) шүүмжилж байжээ. Чехословакийн Коммунист Намын Төв Хорооны 4-р (1968) Бүгд хурлын дараа А.Дубчек шинэчлэгчдийг дээд удирдлагын албан тушаалд томилжээ: 4-р сарын 8-нд "сэхээтнүүдийн тэрс үзэлтнүүдтэй" холбоотой гэж сэжиглэгдэж байсан Олдрич Черник Чехословакийн Засгийн газрыг тэргүүлж, Ота Шик ерөнхий сайдын орлогчоор томилогдсон байна. 4-р сарын 18-нд БНСЧУ-ын Үндэсний хурлын даргаар Йозеф Смрковский сонгогдож, дотоод хэргийн сайдаар 1950-иад оны эхээр улс төрийн хэлмэгдэлд өртсөн Йозеф Павел мөн томилогдсон байна. "Прагийн хавар"-аас өмнө нь хэлмэгдсэн хүмүүс, түүний дотор Иосиф Павел, Мария Швермова нар түүнийг урам зоригтой дэмжиж байв. Гэхдээ цагаатгал нь зөвхөн Чехословакийн Коммунист Намын хэлмэгдсэн гишүүдэд хамаатай болохоос коммунизмын эсрэг тэмцэлд оролцогчдод хамаарахгүй байжээ. ЗХУ-ын удирдагч [[Леонид Брежнев|Л.Брежнев]] 5-р сарын 4-нд Москвад Дубчек тэргүүтэй Чехословакийн төлөөлөгчдийг хүлээн авч уулзан, тус улсад өрнөж буй байдлыг эрс шүүмжилж далд утгаар сүрдүүлсэн байна. Улмаар 5 дугаар сарын 8-нд ЗХУ-ын Чехословак руу довтолох хувилбар боловсорч гүйцсэн боловч Унгарын коммунистуудын удирдагч [[Янош Кадар]] өмнөх 1956 оны Унгарын хувилбарын дагуу үйл явдал өрнөж болзошгүй гэж анхааруулж байжээ. 1968 оны 6 дугаар сарын 27-нд Прагийн ''«Literární listy»'' сонинд зохиолч Людвик Вакулик "Ажилчид, тариачид, ажилчид, эрдэмтэд, уран бүтээлчид болон бусад бүх хүмүүст хандсан хоёр мянган үг" хэмээх тунхаг бичгийг нийтэлсэн бөгөөд үүнд олон алдартай нийгмийн зүтгэлтнүүд болох коммунист Иржи Ханзелка нар гарын үсэг зуржээ. Энэхүү уриалга нь "ардчиллын үйл явц", чехийн коммунистуудын "дэвшилтэт жигүүр" болон үг хэлэх эрх чөлөөг сайшааж, намын хүнд суртал, "хуучин хүчин" болон "гадаадын хүчний" хөндлөнгийн оролцоог буруушаав. Давхар хууль сахиулах нэгжүүд байгуулж, ардын фронтыг сэргээхийг уриалжээ. Энэхүү баримт бичгийг ЗХУ-ын удирдлага ихэд сөргөөр хүлээж авсан байна. А. Дубчек болон түүний хамтрагчдын (Ота Шик, Жири Пеликан, Зденек Млинаш болон бусад) улс төрийн шинэчлэл нь "''хүний дүр төрхтэй социализм''"-ийг бий болгохыг эрмэлзэж байсан боловч 1956 онд Унгарын үйл явдал шиг улс төрийн шугамаас бүрмөсөн салахыг илэрхийлээгүй байсан юм. Гэвч ЗХУ болон зарим социалист (Зүүн Герман, Польш, Болгар) орнууд ЗХУ болон Зүүн ба Төв Европын орнуудын нам-захиргааны систем, түүнчлэн "Зөвлөлтийн блок"-ын бүрэн бүтэн байдал, аюулгүй байдалд заналхийлж байна гэж үзэж байжээ. 8-р сарын 17-нд Унгарын удирдагч [[Янош Кадар]] А.Дубчектай уулзаж түүнд сүүлийн удаа анхаарулж байсан боловч тэрээр саналыг хүлээж аваагүй байна. Ингээд 8-р сарын 18-нд социалист орнуудын удирдагчид Чехословак руу хийх цэргийн довтолгны төлөвлөгөөгөө эцэслэн тохиролцсон байна. == "Дунай" цэргийн ажиллагаа == 1968 оны 8-р сарын 20-оос 21-нд шилжих шөнө (иймээс янз бүрийн эх сурвалжид хоёр огноо олдсон) Зөвлөлт Холбоот улс тэргүүтэй Варшавын гэрээний орнуудын 300 мянга гаруй цэрэг, офицер, 7 мянга орчим танк тус улсад орж ирснээр Чехословак дахь улс төрийн либерализмын үе дууссан юм. Цэргээ оруулахын өмнөхөн ЗХУ-ын маршал '''Андрей Гречко''' Чехословакийн Батлан хамгаалахын сайд '''Мартин Дзур'''т удахгүй болох арга хэмжээний талаар мэдээлж, Чехословакийн зэвсэгт хүчний эсэргүүцэл үзүүлэхгүй байхыг сэрэмжлүүлсэн байна. Зөвлөлт-Польшийн цэргийн ангиудыг Польшийн нутгаас: Яблонец, Острава, Оломоуц, Жилина чиглэлд оров. БНАГУ-ын нутгаас зөвлөлтийн цэрэг Прага, Чомутов, Пилсен, Карловы Вары зэрэг чиглэлд оржээ. Унгараас Зөвлөлт-Унгар-Болгарын бүлэглэл Братислава, Тренчин, Банска Бистрица болон бусад чиглэлд орсон бөгөөд хамгийн том цэргийн бүрэлдэхүүнийг ЗХУ-аас оруулсан байна. 1958 оны 8-р сарын 21-ний 02:00 цагт Агаарын десантын 7 дугаар Дивизийн эхний ангиуд Прага дахь Рузине нисэх онгоцны буудалд газардсан. Тэд Зөвлөлтийн Ан-12 онгоцууд цэрэг, цэргийн техниктэй газардаж нисэх онгоцны буудлын гол объектуудыг хааж хяналтандаа авчээ. Халдлагын тухай мэдээг сонсоод Чехословакийн Коммунист намын тэргүүлэгчид А.Дубчекийн өрөөнд Чехословакийн Коммунист Намын Төв Хорооны байранд яаралтай хуралдав. Олонх буюу долоогоос дөрөв нь түрэмгийллийг буруушаасан тэргүүлэгчдийн мэдэгдлийг дэмжсэн байна. 8-р сарын 21-ний үүрийн 04:30 цагт Төв хорооны байрыг Зөвлөлтийн цэргүүд, хуягт техникээр бүсэлж, байрыг Зөвлөлтийн десантын цэрэг эзэлж, тэнд байсан хүмүүсийг баривчилжээ. Дубчек болон Төв Хорооны бусад гишүүд десантын цэргүүдийн хяналтад хэдэн цагийг өнгөрөөж 10:00 цагт нисэх онгоцны буудал руу явж улмаар Москва хүргэгдсэн байна. Өдрийн эцэс гэхэд [[Варшавын гэрээ]]ний орнуудын 24 дивиз Чехословакийн нутаг дэвсгэр дээрх гол объектуудыг эзэлжээ. Чехословакийн ерөнхийлөгч, Чехословакийн зэвсэгт хүчний дээд командлагч Людвик Свободагийн тушаалыг биелүүлж, Чехословакийн арми эсэргүүцээл үзүүлээгүй байна. Эдгээр үйл ажиллагааны үр дүнд Зөвлөлтийн 11 цэргийн албан хаагч (нэг офицер) амь үрэгдэж, 87 хүн шархадсан (үүний дотор 19 офицер) байна. Харилцаа холбоо, тээврийн хэрэгслийг ажиллагаагүй болгосон. Сүүлд өнөө үед мэдээлж буйгаар түрэмгийллийн эхний өдөр Чехословакийн 58 иргэн, нийт 108 Чехословак иргэн амиа алдаж, 500 гаруй хүн шархадсан гэдэг. 8-р сарын 23-нд Свобода Ерөнхий сайдын орлогч [[Густав Гусак]]<nowiki/>ийн хамт Москва руу нисч 8-р сарын 25-нд Дубчек болон түүний нөхдүүдтэй хэлэлцээ эхэлж, 8-р сарын 26-нд ерөнхийдөө Зөвлөлтийн нөхцлөөр 15 зүйл бүхий Москвагийн Протокол ("Хямралын байдлаас гарах хөтөлбөр")-д гарын үсэг зурснаар цэргийн ажиллагаа өндөрлөв. == Дурсгал == Бүгд Найрамдах Чех Улсад наймдугаар сарын 21-ний өдрийг "Варшавын гэрээний орнуудын цэргүүд Чехословак руу довтолсны улмаас амь үрэгдсэн хүмүүсийн дурсгалыг хүндэтгэх өдөр" болгон зарласан. [[Ангилал:Прагийн хавар| ]] [[Ангилал:Чехословакийн Коммунист Нам]] [[Ангилал:1968 оны зөрчилдөөн]] [[Ангилал:1968 оны улс төр]] [[Ангилал:1968 оны эсэргүүцлийн хөдөлгөөн]] [[Ангилал:20-р зууны хувьсгал]] [[Ангилал:Варшавын гэрээ]] [[Ангилал:Марксизм-Ленинизм]] [[Ангилал:Хүйтэн дайны нэр томьёо]] [[Ангилал:Шинэтгэл]] p3m0obav5xczdl17oagv75kvvwx3qbz 0 121810 708554 699277 2022-08-14T03:20:37Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki '''Бату Сергеевич Хасиков''' (1980 оны 6-р сарын 28-нд [[Москва]] хотод төрсөн) -Орос, халимагийн улс төрийн зүтгэлтэн. 2019 оны 9-р сарын 21-нээс ОХУ-ын Бүгд Найрамдах Халимаг Улсын Ерөнхийлөгч. 2022 оны 3-р сарын 22-ноос "[[Нэгдсэн Орос]]" намын Халимагийн салбар бүсийн нарийн бичгийн дарга. [[Файл:Batu Khasikov (27-03-2021).jpg|thumb|300x300px|Бату Хасиков. 2021 он]] Мэргэжлийн [[Кикбокс]]<nowiki/>ын тамирчин, дэлхийн олон удаагийн аварга. == Намтар == Бату Сергеевич Хасиков 1980 онд ЗХУ-ын нийслэл Москва хотод төрж Халимагийн Каспийск хотод (өнөөгийн Лагань) өссөн байна. Эцэг- Хасиков Сергей Санжигоряевич, халимаг хүн, инженер-технолог, 1952 оны 9-р сарын 7-нд [[Красноярскийн хязгаар|Красноярск хязгаар]]<nowiki/>ын Манск дүүргийн Сорокино тосгонд төрсөн. Эх- Хасикова Фирюза Шарифуллаевна, татар үндэстэн, дунд сургуулийн гадаад хэлний багш. Бату Хасиков Лагань хотын 3-р дунд сургуулийг төгссөн. 1997-2003 -[[Москвагийн Улсын Багшийн Их Сургууль|Москвагийн Улсын Багшийн Их Сургуулийн]] Биеийн тамирын ангид сурч дүүргэсэн байна. Тэрээр ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх ОХУ-ын Ардын аж ахуй, төрийн удирдлагын Академийн аспирантурт үргэлжлүүлэн суралцаж, 2011 онд "Биеийн тамир, спорт: төлөвшлийн асуудал ба хэрэгжилт” сэдвээр дэд эрдэмтний цол хамгаалсан. 2016 оны 2-р сард эрдмийн ажлаа хуулбарласан байна гэж үзээд эрдэмтний Зөвлөл түүний эрдмийн цолыг буцааж хураасан байна. 2003-2008 он - Цагдаагийн цэргийн алба хаасан. Тэрээр цагдаагийн ахлах дэслэгч цолтой. 2008 оны гуравдугаар сард ОХУ-ын [[Бүгд Найрамдах Халимаг Улс]]<nowiki/>ын Ардын Хурлын депутатаар сонгогдсон. Залуучууд, спортын байнгын хорооны гишүүн байсан. 2012 оны 11-р сараас 2014 оны 9-р сар хүртэл тэрээр Бүгд Найрамдах Халимаг Улсын төрийн гүйцэтгэх байгууллагаас ОХУ-ын Холбооны Хурлын Холбооны Зөвлөлийн төлөөлөгчөөр ажиллаж байсан. Тэрээр Холбооны Зөвлөлийн Шинжлэх ухаан, боловсрол, соёлын хорооны гишүүн байсан. 2013 оны есдүгээр сарын 8-нд [[Халимагийн Ардын хурал|Халимагийн Ардын хурл]]<nowiki/>ын сонгуульд "[[Нэгдсэн Орос]]" намаас нэр дэвшиж, сонгуулийн дараа мандатаасаа татгалзсан. Тэрээр 2018 онд ОХУ-д болсон Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр нэр дэвшигч [[Владимир Путин]]<nowiki/>ы бие төлөөлөгчөөр ажилласан юм. == Халмагийн Ерөнхийлөгч == 2019 оны гуравдугаар сарын 20-нд ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Путин түүнийг Бүгд Найрамдах Халимаг Улсын тэргүүний үүрэг гүйцэтгэгчээр томилох Зарилга гаргасан. 2019 оны есдүгээр сарын 8-ны өдрийн Бүх Оросын нэгдсэн санал хураалтаар Бүгд Найрамдах Халимаг Улсын тэргүүний сонгуулийн эхний шатанд 82.57 хувийн санал авч ялалт байгуулсан. Бүрэн эрхийн хугацаа 2024 онд дуусна. 2019 оны есдүгээр сарын 21-нд Бүгд Найрамдах Халимаг Улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон Бату Хасиковын Тангараг өргөх ёслол болсон. == Гэр бүл == Эхнэр Елена Хасикова, (өмнө нь Щур овогтой байсан) хувцас зохион бүтээгч.2009 онд Уфа хотын Их сургуулийн "зочид буудлын анги" төгссөн. Тэд нар охин, хүү хоёртой. ch95d28h2ht3xjuit0j5u017hvllrrk 0 123424 708513 2022-08-13T12:26:57Z Megzer 20491 Хуудас үүсгэв: "'''Жонду дурал ноён''' бол [[Монгол|Монголын]] [[Хаан|их хаан]] [[Дарайсүн Гүдэн|Дарайсүн гүдэн хааны]] хоёрдугаар хөвгүүн. [[Хиад]] яст [[боржигин]] овогтон. Цол нь '''Дурал ноён'''. Дарайсүн гүдэн хаан түүнд [[Цахар|Цахарын]] [[Хуучид]] аймгийг өмч болгожээ. Түүний эзэм..." wikitext text/x-wiki '''Жонду дурал ноён''' бол [[Монгол|Монголын]] [[Хаан|их хаан]] [[Дарайсүн Гүдэн|Дарайсүн гүдэн хааны]] хоёрдугаар хөвгүүн. [[Хиад]] яст [[боржигин]] овогтон. Цол нь '''Дурал ноён'''. Дарайсүн гүдэн хаан түүнд [[Цахар|Цахарын]] [[Хуучид]] аймгийг өмч болгожээ. Түүний эзэмшил нутаг нь [[Хянганы нуруу|Хянганы нурууны]] зүүн хэсэгт, [[Тайнин харуул]], [[Фуюй харуул|Фуюй харуулын]] нутагт байв. Жонду дурал ноён өөрийн ах Түмэн засагт хаан болон бусад ноёдын хамтаар [[Мин улс|Мин улсын]] [[Ляодун хойг|Ляодун]], Хэбэй мужийн хотууд руу олон удаа довтлон дээрэм тонуул хийж байв. 1579 онд [[Түмэн засагт хаан|Түмэн Засагт хаан]], [[Буян сэцэн хаан|Буян сэцэн тайж]], [[Хөхэчүдэй]] мэргэн тайжийн хамтаар 12 түмэн цэргээр Мин улсын Ляодуны хязгаарыг довтлов. 1580 онд [[Түмэн засагт хаан|Түмэн хааны]] хамтаар [[Шанхайгуань]] руу довтлов. 1584 онд Буян сэцэн тайж, [[Багабаатар]] тайж нарын хамтаар [[Шэньян]] хот руу довтлов. 1587 онд [[Гуаннин]], [[Жинжоу]], [[Ижоу]] зэрэг хот балгад руу 10 түмэн цэргээр довтлов. == Үр хойчис == Тэрбээр '''Дэгэлэй эрдэнэ''' хэмээх хөвгүүнтэй. Дэгэлэй эрдэнэ ноён '''Заан дүүрэн ноён''', '''Болд эрдэнэ жүн ван''', '''Бабун түшээт ноён''' хэмээх гурван хөвгүүнтэй. '''Заан дүүрэн ноён''' Гармаа хэмээх ганц хөвгүүнтэй. Гармаа ноён 1653 онд [[Чин гүрэн|Чин гүрэнд]] дагаар орж, засаг төрийн жүн ван болж, Хуучид баруун хошууны засаг ноён болов. '''Болд''' '''эрдэнэ жүн ван''' 1646 онд Чин гүрэнд дагаар ороход, засаг ноён төрийн бэйл цол соёрхож, Хуучид зүүн хошууны засаг ноён болов. 1650 онд засаг төрийн эрдэнэ жүн ван хэргэм соёрхож, үе улирах болгов. == Эшлэл == [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монгол ноён]] 18et9y684wm8giswqy9qunmaz31l5mg 0 123425 708517 2022-08-13T12:49:44Z Бмхүн 59031 Бмхүн moved page [[Эсэхү хаан]] to [[Эсэхү]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[Эсэхү]] re2e6e2d2dcjfx5sqpuip3bygql1h1p 828 123426 708521 2022-08-13T13:32:46Z 192.82.70.181 Хуудас үүсгэв: "return { name = 'Northern Negev region of Israel', top = 31.5420, bottom = 30.8650, left = 33.8390, right = 35.4740, image = 'Israel outline north negev.png' }" Scribunto text/plain return { name = 'Northern Negev region of Israel', top = 31.5420, bottom = 30.8650, left = 33.8390, right = 35.4740, image = 'Israel outline north negev.png' } hb0k6gbxczi8m5doglxnmzfq3oo5wqj 828 123427 708524 2022-08-13T13:37:47Z 192.82.70.181 Хуудас үүсгэв: "return { name = 'Ashkelon region of Israel', top = 31.9166, bottom = 31.3718, left = 34.0036, right = 35.0333, image = 'Israel outline ashkelon.png' }" Scribunto text/plain return { name = 'Ashkelon region of Israel', top = 31.9166, bottom = 31.3718, left = 34.0036, right = 35.0333, image = 'Israel outline ashkelon.png' } nd7se8rkpg51sdfsbbmq0l0am5e9fxi 10 123428 708527 2022-08-13T14:20:17Z 192.82.70.181 Хуудас үүсгэв: "{{#if:{{{1<includeonly>|</includeonly>}}}| {{!}} colspan=2 align=center style="border:4px solid {{#if:{{{delisted|}}} |&#35;ddd |{{Designation/colour|{{{1}}}}} }};"{{!}}'''{{#if:{{{delisted|}}} |Former&nbsp; }}{{Designation/text|{{{1}}}}}''' }}<noinclude>{{documentation}}</noinclude>" wikitext text/x-wiki {{#if:{{{1<includeonly>|</includeonly>}}}| {{!}} colspan=2 align=center style="border:4px solid {{#if:{{{delisted|}}} |&#35;ddd |{{Designation/colour|{{{1}}}}} }};"{{!}}'''{{#if:{{{delisted|}}} |Former&nbsp; }}{{Designation/text|{{{1}}}}}''' }}<noinclude>{{documentation}}</noinclude> 2wi7uedmtuzq2mx7mhwwxgjaox9wmry 10 123429 708528 2022-08-13T14:20:42Z 192.82.70.181 Хуудас үүсгэв: "{{#tag:nowiki|{{#switch:{{uc:{{{1}}}}} <!------------Global designations---------------------> |WORLD HERITAGE SITE|WHS = #FFE978 |IUCN CATEGORY IA|IUCN IA|CATEGORY IA|NATURE RESERVE = #E7BFAD |IUCN CATEGORY IB|IUCN IB|CATEGORY IB|WILDERNESS AREA = #DACAA5 |IUCN CATEGORY II|IUCN II|CATEGORY II|NATIONAL PARK = #CDE5B2 |IUCN CATEGORY III|IUCN III|CATEGORY III|NATURA..." wikitext text/x-wiki {{#tag:nowiki|{{#switch:{{uc:{{{1}}}}} <!------------Global designations---------------------> |WORLD HERITAGE SITE|WHS = #FFE978 |IUCN CATEGORY IA|IUCN IA|CATEGORY IA|NATURE RESERVE = #E7BFAD |IUCN CATEGORY IB|IUCN IB|CATEGORY IB|WILDERNESS AREA = #DACAA5 |IUCN CATEGORY II|IUCN II|CATEGORY II|NATIONAL PARK = #CDE5B2 |IUCN CATEGORY III|IUCN III|CATEGORY III|NATURAL MONUMENT = #BFFFBF |IUCN CATEGORY IV|IUCN IV|CATEGORY IV|HABITAT MANAGEMENT |SPECIES MANAGEMENT = #B2E5CD |IUCN CATEGORY V|IUCN V|CATEGORY V|PROTECTED LANDSCAPE |PROTECTED SEASCAPE = #A5CADA |IUCN CATEGORY VI|IUCN VI|CATEGORY VI|MANAGED RESOURCE PROTECTED AREA = #A8BDEC |RAMSAR WETLAND|RAMSAR|RAMSAR WETLAND OF INTERNATIONAL IMPORTANCE = #8DE3D2 <!------------National/Regional designations----------> |CULTURAL MONUMENT OF ALBANIA|ALBANIAN CULTURAL MONUMENT|ALBANIA |MONUMENT KULTURE = #B2E5CD |NATIONAL HISTORIC MONUMENT OF ARGENTINA|ARGENTINA HISTORIC MONUMENT |ARGENTINA|NHMA = #A5CADA |NATIONAL HISTORIC HERITAGE OF BRAZIL|BRAZILIAN HISTORIC HERITAGE |IPHAN|BRAZIL|NHHB = #CDE5B2 |NATIONAL HISTORIC SITE OF CANADA|CANADIAN NATIONAL HISTORIC SITE |CANADA|NHSC = #FFC0CB |PROTECTED NATURAL VALUE OF CROATIA|CROATIAN PROTECTED NATURAL VALUE |PROTECTED AREA OF CROATIA|CROATIAN PROTECTED AREA|CROATIA NATURAL |SPOMENIK PRIRODE = #FFE978 |CULTURAL GOOD OF CROATIA|CROATIAN CULTURAL GOOD|CROATIA CULTURAL |SPOMENIK KULTURE = #DACAA5 |NATIONAL CULTURAL MONUMENT OF THE CZECH REPUBLIC |CZECH NATIONAL CULTURAL MONUMENT = #A8BDEC |NATIONAL REGISTER OF HISTORIC PARKS AND GARDENS|ENGLAND HISTORIC PARK |ENGLAND HISTORIC GARDEN|ENGLISH HISTORIC PARK|ENGLISH HISTORIC GARDEN |REGISTER OF HISTORIC PARKS AND GARDENS|HISTORIC PARKS AND GARDENS = #A5CADA |MONUMENT HISTORIQUE|FRANCE|FRENCH = #A8BDEC |CULTURAL HERITAGE MONUMENT OF GEORGIA|კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლი=#A5CADA |IMMOVABLE CULTURAL MONUMENT OF NATIONAL SIGNIFICANCE OF GEORGIA|ეროვნული მნიშვნელობის კატეგორიის კულტურის უძრავი ძეგლი=#A5CADA |IRISH NATIONAL MONUMENT|NATIONAL MONUMENT OF IRELAND|IRELAND|IRISH |IRELAND MONUMENT IN STATE CARE|IRISH MONUMENT IN STATE CARE = #BFFFBF |NATIONAL TREASURE OF JAPAN|JAPANESE NATIONAL TREASURE|JAPAN = #FFC0CB |MONUMENTO NACIONAL DE CHILE|NATIONAL MONUMENT OF CHILE|CHILE = #B2E5CD |RIJKSMONUMENT|DUTCH NATIONAL MONUMENT|NETHERLANDS NATIONAL MONUMENT |NATIONAL MONUMENT OF THE NETHERLANDS|NETHERLANDS|DUTCH = #A5CADA |NEW ZEALAND HISTORIC PLACES TRUST CATEGORY I|NEW ZEALAND CATEGORY I |NZ CATEGORY I |NEW ZEALAND HISTORIC PLACES TRUST CATEGORY II|NEW ZEALAND CATEGORY II |NZ CATEGORY II = #CDE5B2 |NORTHERN IRELAND HISTORIC PARK | NORTHERN IRELAND HISTORIC GARDEN |REGISTER OF PARKS GARDENS AND DEMESNES OF SPECIAL HISTORIC INTEREST| |REGISTER OF PARKS, GARDENS AND DEMESNES|PARKS, GARDENS AND DEMESNES = #DACAA5 |OLD DHAKA HERITAGE SITES|OLD DHAKA = #BFFFBF |PHILIPPINES CULTURAL TREASURES|PHILIPPINES TREASURES|PNCT = #B2E5CD |PHILIPPINES NATIONAL HISTORICAL LANDMARKS|PHILIPPINES LANDMARKS|PNHL = #FFE978 |NATIONAL MONUMENT OF PORTUGAL|PORTUGUESE NATIONAL MONUMENT|PORTUGAL |MONUMENTO NACIONAL DO PORTUGAL|IPPAR = #FFE978 |NATIONAL REGISTER OF HISTORIC MONUMENTS IN ROMANIA|MONUMENT ISTORIC |ROMANIA|ROMANIAN = #BFFFBF |SERBIAN CULTURAL PROPERTY OF GREAT IMPORTANCE|SERBIA|SERBIAN |CULTURAL PROPERTY OF GREAT IMPORTANCE|CULTURAL HERITAGE OF SERBIA = #B2E5CD |NATIONAL MONUMENT OF SINGAPORE|SINGAPORE NATIONAL MONUMENT|SINGAPORE = #FFE978 |HISTORIC SITES OF SOUTH KOREA|HISTORIC SITES OF THE REPUBLIC OF KOREA = #A8BDEC |NATIONAL TREASURES OF SOUTH KOREA |NATIONAL TREASURES OF THE REPUBLIC OF KOREA = #A8BDEC |INVENTORY OF GARDENS AND DESIGNED LANDSCAPES IN SCOTLAND |GARDENS AND DESIGNED LANDSCAPES IN SCOTLAND |INVENTORY OF GARDENS AND DESIGNED LANDSCAPES = #CDE5B2 |SPANISH PROPERTY OF CULTURAL INTEREST|BIEN DE INTERES CULTURAL |SPANISH|SPAIN = #FFE978 |SWISS CULTURAL PROPERTY OF NATIONAL SIGNIFICANCE|SWISS|SWITZERLAND |SWISS CULTURAL PROPERTY = #FFC0CB |NATIONAL HISTORIC SITE OF TANZANIA = #CDE5B2 |LISTED BUILDING|UNITED KINGDOM LISTED BUILDING|UK LISTED BUILDING = #F0DC82 |CATEGORY A LISTED BUILDING|CATEGORY A|SCOTLAND CATEGORY A |GRADE A LISTED BUILDING|GRADE A|NORTHERN IRELAND GRADE A |GRADE I LISTED BUILDING|GRADE I|UNITED KINGDOM GRADE I|UK GRADE I = #FFC0CB |CATEGORY B LISTED BUILDING|CATEGORY B|SCOTLAND CATEGORY B |GRADE B+ LISTED BUILDING|GRADE B+|NORTHERN IRELAND GRADE B+ |GRADE II* LISTED BUILDING|GRADE II*|UNITED KINGDOM GRADE II* |UK GRADE II* = #87CEEB |CATEGORY C LISTED BUILDING|CATEGORY C|SCOTLAND CATEGORY C |GRADE B1 LISTED BUILDING|GRADE B1|NORTHERN IRELAND GRADE B1 |GRADE II LISTED BUILDING|GRADE II|UNITED KINGDOM GRADE II|UK GRADE II = #ACE1AF |GRADE B2 LISTED BUILDING|GRADE B2|NORTHERN IRELAND GRADE B2 = #DACAA5 |SCHEDULED MONUMENT|SCHEDULED ANCIENT MONUMENT|ANCIENT MONUMENT |UK SCHEDULED MONUMENT|UK ANCIENT MONUMENT|SCHEDULED HISTORIC MONUMENT |UK MONUMENT IN STATE CARE|UK SCHEDULED ANCIENT MONUMENT |UK SCHEDULED HISTORIC MONUMENT = #A5CADA |NHLE BATTLEFIELDS|UK REGISTERED BATTLEFIELDS = #A5CADA |NATIONAL REGISTER OF HISTORIC PLACES|NRHP = #A8EDEF |UK PROTECTED WRECK|UK MARITIME MILITARY GRAVE|UK HISTORIC WRECK |NHLE WRECK = #A5CADA |ENGLAND CONSERVATION AREA|ENGLISH CONSERVATION AREA = #A5CADA |UK LOCALLY LISTED|LOCAL LISTED SITE UK|LOCALLY LISTED BUILDING = #FFE153 |NHLE|NHLE LIST|NHLE REGISTER|NATIONAL HERITAGE LIST FOR ENGLAND = #A8EDEF |HISTORIC GARDEN|REGISTER OF HISTORIC PARKS AND GARDENS |HISTORIC PARKS AND GARDENS|ENGLAND REGISTERED PARKS AND GARDENS = #A8EDEF |UNITED STATES HISTORIC DISTRICT|U.S. HISTORIC DISTRICT|NRHP-HD|HD |US HISTORIC DISTRICT|HISTORIC DISTRICT = #E6E6FA |UNITED STATES CONTRIBUTING PROPERTY|US CONTRIBUTING PROPERTY|INDCP |CONTRIBUTING PROPERTY|NRHP-CP|CP|U.S. CONTRIBUTING PROPERTY|NRHP-INDCP= #CCFFCC |UNITED STATES NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT CONTRIBUTING PROPERTY |US NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT CONTRIBUTING PROPERTY |NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT CONTRIBUTING PROPERTY|NRHP-NHLDCP |NHLDCP|U.S. NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT CONTRIBUTING PROPERTY = #CCFFCC |U.S. NATIONAL BATTLEFIELD|US NATIONAL BATTLEFIELD |NATIONAL BATTLEFIELD|NRHP-NB|NB = #A8EDEF |U.S. NATIONAL BATTLEFIELD PARK|US NATIONAL BATTLEFIELD PARK |NATIONAL BATTLEFIELD PARK|NRHP-NBP|NBP = #A8EDEF |U.S. NATIONAL BATTLEFIELD SITE|US NATIONAL BATTLEFIELD SITE |NATIONAL BATTLEFIELD SITE|NRHP-NBS|NBS = #A8EDEF |U.S. NATIONAL HISTORIC LANDMARK|US NATIONAL HISTORIC LANDMARK |NATIONAL HISTORIC LANDMARK|NRHP-NHL|NHL = #87CEEB |U.S. NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT |US NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT |NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT|NRHP-NHLD|NHLD = #87CEEB |U.S. NATIONAL HISTORICAL PARK|US NATIONAL HISTORICAL PARK |NATIONAL HISTORICAL PARK|NRHP-NHP|NHP = #A8EDEF |U.S. NATIONAL HISTORIC RESERVE|US NATIONAL HISTORIC RESERVE |NATIONAL HISTORIC RESERVE|NRHP-NHR|NHR = #A8EDEF |U.S. NATIONAL HISTORIC SITE|US NATIONAL HISTORIC SITE |NATIONAL HISTORIC SITE|NRHP-NHS|NHS = #A8EDEF |U.S. NATIONAL MEMORIAL|US NATIONAL MEMORIAL|NATIONAL MEMORIAL |NRHP-NMEM|NMEM = #A8EDEF |U.S. NATIONAL MONUMENT|US NATIONAL MONUMENT|NATIONAL MONUMENT |NRHP-NMON|NMON = #A8EDEF |U.S. NATIONAL MILITARY PARK|US NATIONAL MILITARY PARK |NATIONAL MILITARY PARK|NRHP-NMP|NMP = #A8EDEF |NATIONAL WILD AND SCENIC RIVERS SYSTEM|NWSRS |NATIONAL WILD AND SCENIC RIVER|NWSR = #90B8F1 |WALES HISTORIC PARK | WELSH HISTORIC PARK |REGISTER OF PARKS AND GARDENS OF SPECIAL HISTORIC INTEREST IN WALES |REGISTER OF PARKS AND GARDENS IN WALES |WALES HISTORIC GARDEN = #A8EDEF |NATIONAL MONUMENT OF ZAMBIA|ZAMBIAN NATIONAL MONUMENT|ZAMBIA = #A8EDEF |NATIONAL NATURAL LANDMARK|NNL = #ACE1AF |NATIONAL MONUMENT OF TAIWAN|TAIWAN NATIONAL|TAIWAN|TWN = #FFC7C7 <!------------State/Provincial designations-----------> |ONTARIO HERITAGE ACT|ONTARIO = #90EE90 |REPERTOIRE DU PATRIMOINE CULTUREL DU QUEBEC|QUEBEC |CULTURAL HERITAGE REGISTER OF QUEBEC = #A8BDEC |DECLARED MONUMENT OF HONG KONG|HONG KONG DECLARED MONUMENT |HK DECLARED MONUMENT = #A8EDEF |HONG KONG GRADED BUILDING|HK GRADED BUILDING|GRADED BUILDING = #F0DC82 |HONG KONG GRADE I HISTORIC BUILDING|HONG KONG GRADE I|HK GRADE I = #FFC0CB |HONG KONG GRADE II HISTORIC BUILDING|HONG KONG GRADE II|HK GRADE II = #ACE1AF |HONG KONG GRADE III HISTORIC BUILDING|HONG KONG GRADE III|HK GRADE III= #87CEEB |ALABAMA REGISTER|ALABAMA LANDMARK|ALABAMA|USAL|ARLH = #CDE5B2 |CALIFORNIA HISTORICAL LANDMARK|CALIFORNIA|CHISL = #FFC94B |COLORADO STATE REGISTER OF HISTORIC PROPERTIES|COLORADO|CSRHP|USCO = #AECF6B |DISTRICT OF COLUMBIA INVENTORY OF HISTORIC SITES |D.C. INVENTORY OF HISTORIC SITES|DCIHS = #ACE1AF |HAWAIʻI REGISTER OF HISTORIC PLACES |HAWAII REGISTER OF HISTORIC PLACES|HAWAIʻI|HAWAII|USHI = #FAEA39 |INDIANA REGISTER OF HISTORIC SITES AND STRUCTURES|INDIANA|IRHSS|USIN = #DEB887 |MICHIGAN STATE HISTORIC SITE|MICHIGAN|MSHS = #DACAA5 |MISSISSIPPI LANDMARK|MISSISSIPPI|USMS = #A8BDEC |NEW HAMPSHIRE STATE REGISTER OF HISTORIC PLACES |NEW HAMPSHIRE STATE REGISTER|NEW HAMPSHIRE|NHSRHP|NHSR|USNH = #A8BDEC |NEW JERSEY REGISTER OF HISTORIC PLACES|NEW JERSEY|NJRHP|USNJ = #FFC94B |N.M. STATE REGISTER OF CULTURAL PROPERTIES|NEW MEXICO STATE REGISTER |NEW MEXICO|NMSRCP|NMSR|USNM = #FAF284 |NEVADA HISTORICAL MARKER|NEVADA MARKER|NEVADA|USNV = #FFE978 |PENNSYLVANIA|PENNSYLVANIA HISTORICAL MARKER|PENNSYLVANIA MARKER |PA MARKER = #FFC94B |QUEENSLAND HERITAGE REGISTER|QHR = #FBB917 |RECORDED TEXAS HISTORIC LANDMARK|TEXAS STATE ANTIQUITIES LANDMARK |TEXAS|RTHL|TSAL|USTX = #DACAA5 |VIRGINIA LANDMARKS REGISTER|VIRGINIA|VLR|USVA = #C1D1AE |AUSTRALIAN NATIONAL HERITAGE LIST|AUSTRALIA|ANHL = #CDE5B2 |COMMONWEALTH HERITAGE LIST|AUSTRALIAN COMMONWEALTH HERITAGE LIST |COMMONWEALTH|CWLTHL = #FFE978 |REGISTER NATIONAL ESTATE|REGISTER OF THE NATIONAL ESTATE |AUSTRALIAN REGISTER OF THE NATIONAL ESTATE|RNE = #FFC0CB |NEW SOUTH WALES STATE HERITAGE REGISTER|NSW STATE HERITAGE REGISTER |NEW SOUTH WALES HERITAGE REGISTER|NSW HERITAGE REGISTER|NSW|NSW SHR = #A8BDEC |NEW SOUTH WALES HERITAGE DATABASE|NSW HERITAGE DATABASE|NSWHD|NSW HD = #FFFFFF |SOUTH AUSTRALIAN HERITAGE REGISTER|SA HERITAGE REGISTER |SOUTH AUSTRALIA|SAHR = #A8BDEC |TASMANIAN HERITAGE REGISTER|TASMANIA|TASHR = #B2E5CD |VICTORIAN HERITAGE REGISTER|VICTORIA (AUSTRALIA)|VICHR = #BFFFBF WESTERN AUSTRALIA STATE REGISTER OF HERITAGE PLACES |WA STATE REGISTER OF HERITAGE PLACES |STATE REGISTER OF HERITAGE PLACES|WASRHP|WESTERN AUSTRALIA|SRHP = #DACAA5<!------------Local designations----------------------> |YANGON CITY HERITAGE LIST|YANGON LANDMARK|YANGON CITY LANDMARK |YANGON CITY|YANGON = #A8EDEF |ALBUQUERQUE HISTORIC LANDMARK|ALBUQUERQUE|ALBHL = #FF99FF |BALTIMORE CITY LANDMARK|BCL|BALTIMORE = #ecaf18 |BERKELEY LANDMARK|BERKELEY|BERKL = #FFE4B5 |CHICAGO LANDMARK|CHICAGO|CHICL = #AACCFF |DALLAS LANDMARK|DALLAS = #F5DEB3 |DAVENPORT REGISTER OF HISTORIC PROPERTIES|DAVENPORT|DRHP = #EEE8AA |LONG BEACH HISTORIC LANDMARK|LONG BEACH|LBHL = #FFD4E1 |LOS ANGELES HISTORIC-CULTURAL MONUMENT |LOS ANGELES HISTORIC CULTURAL MONUMENT|LOS ANGELES|LAHCM = #FFE978 |NEW YORK CITY LANDMARK|NYC LANDMARK|NEW YORK CITY|NYC|NYCL = #FFE978 |OMAHA LANDMARK|OMAHA = #EEE8AA |OAKLAND|OAKLAND DESIGNATED|ODL = #F5DC0F |OYSTER BAY LANDMARK|OYSTER BAY, NEW YORK|OYSTER BAY, NY|OYSTER BAY = #D0F0C0 |PHILADELPHIA REGISTER OF HISTORIC PLACES|PHILADELPHIA|PRHP = #A8BDEC |PITTSBURGH HISTORIC LANDMARK|PITTSBURGH LANDMARK|PITTSBURGH|PHLF = gold |PGHL|CITY OF PITTSBURGH|PITTSBURGH HISTORIC DESIGNATION|CPHD = #FFF89F |RIVERSIDE LANDMARK|RIVERSIDE|RIVL = #A8BDEC |SAN DIEGO HISTORIC LANDMARK|SAN DIEGO|SDHL = #FFE978 |SANTA MONICA HISTORIC LANDMARK|SANTA MONICA|SMHL = #D8AFE2 |SAN FRANCISCO LANDMARK|SAN FRANCISCO DESIGNATED LANDMARK |SAN FRANCISCO|SFDL = #FFE978 |ST. LOUIS LANDMARK|ST LOUIS LANDMARK|ST. LOUIS|ST LOUIS = #BFFFBF |SEATTLE LANDMARK|SEATTLE = #D8DBDF |BRISBANE HERITAGE REGISTER|BRISBANE (AUSTRALIA)|BHR = #BFFFBF |CINCINNATI LOCAL HISTORIC LANDMARK|CINCINNATI LANDMARK|CINCINNATI|CLHL = #F5ABB6 |COLUMBUS REGISTER OF HISTORIC PROPERTIES|COLUMBUS REGISTER|COLUMBUS|CRHP = #78a2f5 |DENVER LANDMARKS|DENVER|DENVL = #a0bef8 <!------------Delisted--------------------------------> |FORMERNHLD|FORMERHD|FORMERNMON|FORMERNHS|FORMERNMEM|FORMERNHP|FORMERNB |FORMERNMP|FORMERNBP|FORMERNBS|FORMERNHR|FORMERIHS|FORMERNHL|FORMERWHS = #DDDDDD <!------------Invalid designation---------------------> |EXAMPLE = #FFC0CB |#default = #A8EDEF }}}}<noinclude> {{documentation}} </noinclude> 17pe1yfzj2lcs5vwvk9xej5gdbv5rb8 10 123430 708529 2022-08-13T14:23:44Z 192.82.70.181 Хуудас үүсгэв: "{{#tag:nowiki|{{#switch:{{uc:{{{1}}}}} <!------------Global designations---------------------> |WORLD HERITAGE SITE|WHS = #FFE153 |IUCN CATEGORY IA|IUCN IA|CATEGORY IA|NATURE RESERVE = #E7AF97 |IUCN CATEGORY IB|IUCN IB|CATEGORY IB|WILDERNESS AREA = #DACAA5 |IUCN CATEGORY II|IUCN II|CATEGORY II|NATIONAL PARK = #CDE5B2 |IUCN CATEGORY III|IUCN III|CATEGORY III|NATURA..." wikitext text/x-wiki {{#tag:nowiki|{{#switch:{{uc:{{{1}}}}} <!------------Global designations---------------------> |WORLD HERITAGE SITE|WHS = #FFE153 |IUCN CATEGORY IA|IUCN IA|CATEGORY IA|NATURE RESERVE = #E7AF97 |IUCN CATEGORY IB|IUCN IB|CATEGORY IB|WILDERNESS AREA = #DACAA5 |IUCN CATEGORY II|IUCN II|CATEGORY II|NATIONAL PARK = #CDE5B2 |IUCN CATEGORY III|IUCN III|CATEGORY III|NATURAL MONUMENT = #BFFFBF |IUCN CATEGORY IV|IUCN IV|CATEGORY IV|HABITAT MANAGEMENT |SPECIES MANAGEMENT = #B2E5CD |IUCN CATEGORY V|IUCN V|CATEGORY V|PROTECTED LANDSCAPE |PROTECTED SEASCAPE = #A5CADA |IUCN CATEGORY VI|IUCN VI|CATEGORY VI|MANAGED RESOURCE PROTECTED AREA = #A8BDEC |RAMSAR WETLAND|RAMSAR|RAMSAR WETLAND OF INTERNATIONAL IMPORTANCE = #8DE3D2 |HISTORICAL CIVIL ENGINEERING LANDMARK|CIVIL ENGINEERING LANDMARK |HCEL|ASCE = #AAAAAA |HISTORICAL MECHANICAL ENGINEERING LANDMARK|MECHANICAL ENGINEERING LANDMARK |HMEL|ASME = #AAAAAA <!------------National/Regional designations----------> |CULTURAL MONUMENT OF ALBANIA|ALBANIAN CULTURAL MONUMENT|ALBANIA |MONUMENT KULTURE = #CC3333 |NATIONAL HISTORIC MONUMENT OF ARGENTINA|ARGENTINA HISTORIC MONUMENT |ARGENTINA|NHMA = #75AADB |NATIONAL HISTORIC HERITAGE OF BRAZIL|BRAZILIAN HISTORIC HERITAGE |IPHAN|BRAZIL|NHHB = #00A859 |NATIONAL HISTORIC SITE OF CANADA|CANADIAN NATIONAL HISTORIC SITE |CANADA|NHSC = #FF0000 |HERITAGE RAILWAY STATION OF CANADA|CANADIAN HERITAGE RAILWAY STATION |HRSC = #FF3333 |PROTECTED NATURAL VALUE OF CROATIA|CROATIAN PROTECTED NATURAL VALUE |PROTECTED AREA OF CROATIA|CROATIAN PROTECTED AREA|CROATIA NATURAL |SPOMENIK PRIRODE = #00247D |CULTURAL GOOD OF CROATIA|CROATIAN CULTURAL GOOD|CROATIA CULTURAL |SPOMENIK KULTURE = #CC3333 |NATIONAL CULTURAL MONUMENT OF THE CZECH REPUBLIC |CZECH NATIONAL CULTURAL MONUMENT = #D7141A |NATIONAL REGISTER OF HISTORIC PARKS AND GARDENS|ENGLAND HISTORIC PARK |ENGLAND HISTORIC GARDEN|ENGLISH HISTORIC PARK|ENGLISH HISTORIC GARDEN |REGISTER OF HISTORIC PARKS AND GARDENS|HISTORIC PARKS AND GARDENS = #1E8C00 |MONUMENT HISTORIQUE|FRANCE|FRENCH = #0055A4 |CULTURAL HERITAGE MONUMENT OF GEORGIA|კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლი=#FF0000 |IMMOVABLE CULTURAL MONUMENT OF NATIONAL SIGNIFICANCE OF GEORGIA|ეროვნული მნიშვნელობის კატეგორიის კულტურის უძრავი ძეგლი=#FF0000 |IRISH NATIONAL MONUMENT|NATIONAL MONUMENT OF IRELAND|IRELAND|IRISH |IRELAND MONUMENT IN STATE CARE|IRISH MONUMENT IN STATE CARE = #FF7900 |NATIONAL TREASURE OF JAPAN|JAPANESE NATIONAL TREASURE|JAPAN = red |MONUMENTO NACIONAL DE CHILE|NATIONAL MONUMENT OF CHILE|CHILE = red |RIJKSMONUMENT|DUTCH NATIONAL MONUMENT|NETHERLANDS NATIONAL MONUMENT |NATIONAL MONUMENT OF THE NETHERLANDS|NETHERLANDS|DUTCH = #FF7900 |NEW ZEALAND HISTORIC PLACES TRUST CATEGORY I|NEW ZEALAND CATEGORY I |NZ CATEGORY I |NEW ZEALAND HISTORIC PLACES TRUST CATEGORY II|NEW ZEALAND CATEGORY II |NZ CATEGORY II = #00247D |NORTHERN IRELAND HISTORIC PARK | NORTHERN IRELAND HISTORIC GARDEN |REGISTER OF PARKS GARDENS AND DEMESNES OF SPECIAL HISTORIC INTEREST| |REGISTER OF PARKS, GARDENS AND DEMESNES|PARKS, GARDENS AND DEMESNES = #1E8C00 |OLD DHAKA HERITAGE SITES|OLD DHAKA = #803355 |PHILIPPINES CULTURAL TREASURES|PHILIPPINES TREASURES|PNCT = #B2E5CD |PHILIPPINES NATIONAL HISTORICAL LANDMARKS|PHILIPPINES LANDMARKS|PNHL = #FFE978 |NATIONAL MONUMENT OF PORTUGAL|PORTUGUESE NATIONAL MONUMENT|PORTUGAL |MONUMENTO NACIONAL DO PORTUGAL|IPPAR = #006600 |NATIONAL REGISTER OF HISTORIC MONUMENTS IN ROMANIA|MONUMENT ISTORIC |ROMANIA|ROMANIAN = #800000 |SERBIAN CULTURAL PROPERTY OF GREAT IMPORTANCE|SERBIA|SERBIAN |CULTURAL PROPERTY OF GREAT IMPORTANCE|CULTURAL HERITAGE OF SERBIA = blue |NATIONAL MONUMENT OF SINGAPORE|SINGAPORE NATIONAL MONUMENT|SINGAPORE = red |HISTORIC SITES OF SOUTH KOREA|HISTORIC SITES OF THE REPUBLIC OF KOREA = #CD313A |NATIONAL TREASURES OF SOUTH KOREA |NATIONAL TREASURES OF THE REPUBLIC OF KOREA = #CD313A |NATIONAL HISTORIC SITE OF TANZANIA = #DACAA5 |INVENTORY OF GARDENS AND DESIGNED LANDSCAPES IN SCOTLAND |GARDENS AND DESIGNED LANDSCAPES IN SCOTLAND |INVENTORY OF GARDENS AND DESIGNED LANDSCAPES = #1E8C00 |SPANISH PROPERTY OF CULTURAL INTEREST|BIEN DE INTERES CULTURAL |SPANISH|SPAIN = #AA151B |SWISS CULTURAL PROPERTY OF NATIONAL SIGNIFICANCE|SWISS|SWITZERLAND |SWISS CULTURAL PROPERTY = red |LISTED BUILDING|UNITED KINGDOM LISTED BUILDING|UK LISTED BUILDING = #F0DC82 |CATEGORY A LISTED BUILDING|CATEGORY A|SCOTLAND CATEGORY A |GRADE A LISTED BUILDING|GRADE A|NORTHERN IRELAND GRADE A |GRADE I LISTED BUILDING|GRADE I|UNITED KINGDOM GRADE I|UK GRADE I = #FFC0CB |CATEGORY B LISTED BUILDING|CATEGORY B|SCOTLAND CATEGORY B |GRADE B+ LISTED BUILDING|GRADE B+|NORTHERN IRELAND GRADE B+ |GRADE II* LISTED BUILDING|GRADE II*|UNITED KINGDOM GRADE II* |UK GRADE II* = #87CEEB |CATEGORY C LISTED BUILDING|CATEGORY C|SCOTLAND CATEGORY C |GRADE B1 LISTED BUILDING|GRADE B1|NORTHERN IRELAND GRADE B1 |GRADE II LISTED BUILDING|GRADE II|UNITED KINGDOM GRADE II|UK GRADE II = #ACE1AF |GRADE B2 LISTED BUILDING|GRADE B2|NORTHERN IRELAND GRADE B2 = #BDB76B |SCHEDULED MONUMENT|SCHEDULED ANCIENT MONUMENT|ANCIENT MONUMENT |UK SCHEDULED MONUMENT|UK ANCIENT MONUMENT|SCHEDULED HISTORIC MONUMENT |UK MONUMENT IN STATE CARE|UK SCHEDULED ANCIENT MONUMENT |UK SCHEDULED HISTORIC MONUMENT = #00247D |NHLE BATTLEFIELDS|UK REGISTERED BATTLEFIELDS = #00247D |UK PROTECTED WRECK|UK MARITIME MILITARY GRAVE|UK HISTORIC WRECK |NHLE WRECK = #A5CADA |ENGLAND CONSERVATION AREA|ENGLISH CONSERVATION AREA = #A5CADA |UK LOCALLY LISTED|LOCAL LISTED SITE UK|LOCALLY LISTED BUILDING = #FFE153 |NHLE|NHLE LIST|NHLE REGISTER|NATIONAL HERITAGE LIST FOR ENGLAND = #A8EDEF |HISTORIC GARDEN|REGISTER OF HISTORIC PARKS AND GARDENS |HISTORIC PARKS AND GARDENS|ENGLAND REGISTERED PARKS AND GARDENS = #A8EDEF |NATIONAL REGISTER OF HISTORIC PLACES|NRHP = #A8EDEF |UNITED STATES HISTORIC DISTRICT|U.S. HISTORIC DISTRICT|NRHP-HD|HD |US HISTORIC DISTRICT|HISTORIC DISTRICT = #E6E6FA |UNITED STATES CONTRIBUTING PROPERTY|US CONTRIBUTING PROPERTY|INDCP |CONTRIBUTING PROPERTY|NRHP-CP|CP|U.S. CONTRIBUTING PROPERTY|NRHP-INDCP= #CCFFCC |UNITED STATES NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT CONTRIBUTING PROPERTY |US NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT CONTRIBUTING PROPERTY |NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT CONTRIBUTING PROPERTY|NRHP-NHLDCP |NHLDCP|U.S. NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT CONTRIBUTING PROPERTY = #CCFFCC |U.S. NATIONAL BATTLEFIELD|US NATIONAL BATTLEFIELD |NATIONAL BATTLEFIELD|NRHP-NB|NB = #FFE6B0 |U.S. NATIONAL BATTLEFIELD PARK|US NATIONAL BATTLEFIELD PARK |NATIONAL BATTLEFIELD PARK|NRHP-NBP|NBP = #E6E6AA |U.S. NATIONAL BATTLEFIELD SITE|US NATIONAL BATTLEFIELD SITE |NATIONAL BATTLEFIELD SITE|NRHP-NBS|NBS = #FFE8E8 |U.S. NATIONAL HISTORIC LANDMARK|US NATIONAL HISTORIC LANDMARK |NATIONAL HISTORIC LANDMARK|NRHP-NHL|NHL = #87CEEB |U.S. NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT |US NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT |NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT|NRHP-NHLD|NHLD = #00CED1 |U.S. NATIONAL HISTORICAL PARK|US NATIONAL HISTORICAL PARK |NATIONAL HISTORICAL PARK|NRHP-NHP|NHP = #CCCCFF |U.S. NATIONAL HISTORIC RESERVE|US NATIONAL HISTORIC RESERVE |NATIONAL HISTORIC RESERVE|NRHP-NHR|NHR = #E9967A |U.S. NATIONAL HISTORIC SITE|US NATIONAL HISTORIC SITE |NATIONAL HISTORIC SITE|NRHP-NHS|NHS = #5F9EA0 |U.S. NATIONAL MEMORIAL|US NATIONAL MEMORIAL|NATIONAL MEMORIAL |NRHP-NMEM|NMEM = #CCCCCC |U.S. NATIONAL MONUMENT|US NATIONAL MONUMENT|NATIONAL MONUMENT |NRHP-NMON|NMON = #FFEFD5 |U.S. NATIONAL MILITARY PARK|US NATIONAL MILITARY PARK |NATIONAL MILITARY PARK|NRHP-NMP|NMP = #EED8D2 |U.S. NATIONAL NATURAL LANDMARK|US NATIONAL NATURAL LANDMARK |NATIONAL NATURAL LANDMARK|NNL = #ACE1AF |NATIONAL WILD AND SCENIC RIVERS SYSTEM|NWSRS |NATIONAL WILD AND SCENIC RIVER|NWSR = #90B8F1 |WALES HISTORIC PARK | WELSH HISTORIC PARK |REGISTER OF PARKS AND GARDENS OF SPECIAL HISTORIC INTEREST IN WALES |REGISTER OF PARKS AND GARDENS IN WALES |WALES HISTORIC GARDEN = #1E8C00 |NATIONAL MONUMENT OF ZAMBIA|ZAMBIAN NATIONAL MONUMENT|ZAMBIA = #44944A |NATIONAL MONUMENT OF TAIWAN|TAIWAN NATIONAL|TAIWAN|TWN = #B00000 <!------------State/Provincial designations-----------> |ALBERTA|ALBERTA HISTORIC RESOURCES ACT|AHRA = #2B60DE |NEW BRUNSWICK|NEW BRUNSWICK HERITAGE CONSERVATION ACT|NBHCA = #FBB917 |NOVA SCOTIA|NSHPA|NOVA SCOTIA HERITAGE PROPERTY ACT = #2B60DE |ONTARIO HERITAGE ACT|ONTARIO = #347C2C |PRINCE EDWARD ISLAND|PEI|HERITAGE PLACES PROTECTION ACT = #339999 |REPERTOIRE DU PATRIMOINE CULTUREL DU QUEBEC|QUEBEC |CULTURAL HERITAGE REGISTER OF QUEBEC = #0033CC |SASKATCHEWAN HERITAGE PROPERTY ACT|SASKATCHEWAN|SHPA = #339900 |DECLARED MONUMENT OF HONG KONG|HONG KONG DECLARED MONUMENT |HK DECLARED MONUMENT = red |HONG KONG GRADED BUILDING|HK GRADED BUILDING|GRADED BUILDING = #F0DC82 |HONG KONG GRADE I HISTORIC BUILDING|HONG KONG GRADE I|HK GRADE I = #FFC0CB |HONG KONG GRADE II HISTORIC BUILDING|HONG KONG GRADE II|HK GRADE II = #ACE1AF |HONG KONG GRADE III HISTORIC BUILDING|HONG KONG GRADE III|HK GRADE III= #87CEEB |ALABAMA REGISTER|ALABAMA LANDMARK|ALABAMA|USAL|ARLH = #83A06B |CALIFORNIA HISTORICAL LANDMARK|CALIFORNIA|CHISL = #FFC94B |COLORADO STATE REGISTER OF HISTORIC PROPERTIES|COLORADO|CSRHP|USCO = #AECF6B |DISTRICT OF COLUMBIA INVENTORY OF HISTORIC SITES |D.C. INVENTORY OF HISTORIC SITES|DCIHS = #ACE1AF |HAWAIʻI REGISTER OF HISTORIC PLACES |HAWAII REGISTER OF HISTORIC PLACES|HAWAIʻI|HAWAII|USHI = #001B69 |INDIANA REGISTER OF HISTORIC SITES AND STRUCTURES|INDIANA|IRHSS|USIN = #DEB887 |MICHIGAN STATE HISTORIC SITE|MICHIGAN|MSHS = #DACAA5 |MISSISSIPPI LANDMARK|MISSISSIPPI|USMS = #B3A1D7 |NEW HAMPSHIRE STATE REGISTER OF HISTORIC PLACES |NEW HAMPSHIRE STATE REGISTER|NEW HAMPSHIRE|NHSR|NHSRHP|USNH = #A8BDEC |NEW JERSEY REGISTER OF HISTORIC PLACES|NEW JERSEY|NJRHP|USNJ = #FFC94B |N.M. STATE REGISTER OF CULTURAL PROPERTIES|NEW MEXICO STATE REGISTER |NEW MEXICO|NMSRCP|NMSR|USNM = #FAF284 |NEVADA HISTORICAL MARKER|NEVADA MARKER|NEVADA|USNV = #FFC94B |PENNSYLVANIA|PENNSYLVANIA HISTORICAL MARKER|PENNSYLVANIA MARKER |PA MARKER = navy |QUEENSLAND HERITAGE REGISTER|QHR = #FBB917 |RECORDED TEXAS HISTORIC LANDMARK|TEXAS STATE ANTIQUITIES LANDMARK |TEXAS|RTHL|TSAL|USTX = #D6BC98 |TEXAS STATE HISTORIC SITE|TEXAS|TSHS|USTX = #CDE5B2 |VIRGINIA LANDMARKS REGISTER|VIRGINIA|VLR|USVA = #C1D1AE |AUSTRALIAN NATIONAL HERITAGE LIST|AUSTRALIA|ANHL = #CDE5B2 |COMMONWEALTH HERITAGE LIST|AUSTRALIAN COMMONWEALTH HERITAGE LIST |COMMONWEALTH|CWLTHL = #FFE978 |REGISTER NATIONAL ESTATE|REGISTER OF THE NATIONAL ESTATE |AUSTRALIAN REGISTER OF THE NATIONAL ESTATE|RNE = #FF0000 |NEW SOUTH WALES STATE HERITAGE REGISTER|NSW STATE HERITAGE REGISTER |NEW SOUTH WALES HERITAGE REGISTER|NSW HERITAGE REGISTER|NSW|NSW SHR = #BBB2FF |NEW SOUTH WALES HERITAGE DATABASE|NSW HERITAGE DATABASE|NSWHD|NSW HD = #A8BDEC |SOUTH AUSTRALIAN HERITAGE REGISTER|SA HERITAGE REGISTER |SOUTH AUSTRALIA|SAHR = #BBB2FF |TASMANIAN HERITAGE REGISTER|TASMANIA|TASHR = #B2E5CD |VICTORIAN HERITAGE REGISTER|VICTORIA (AUSTRALIA)|VICHR = #AAAAAA WESTERN AUSTRALIA STATE REGISTER OF HERITAGE PLACES |WA STATE REGISTER OF HERITAGE PLACES |STATE REGISTER OF HERITAGE PLACES|WASRHP|WESTERN AUSTRALIA|SRHP = #DACAA5<!------------Local designations----------------------> |YANGON CITY HERITAGE LIST|YANGON LANDMARK|YANGON CITY LANDMARK |YANGON CITY|YANGON = #2E8B57 |ALBUQUERQUE HISTORIC LANDMARK|ALBUQUERQUE|ALBHL = #FF99FF |BALTIMORE CITY LANDMARK|BCL|BALTIMORE = #ecaf18 |BERKELEY LANDMARK|BERKELEY|BERKL = #FFE4B5 |CHICAGO LANDMARK|CHICAGO|CHICL = #AACCFF |DALLAS LANDMARK|DALLAS = #F5DEB3 |DAVENPORT REGISTER OF HISTORIC PROPERTIES|DAVENPORT|DRHP = #EEE8AA |LONG BEACH HISTORIC LANDMARK|LONG BEACH|LBHL = #FFD4E1 |LOS ANGELES HISTORIC-CULTURAL MONUMENT |LOS ANGELES HISTORIC CULTURAL MONUMENT|LOS ANGELES|LAHCM = #FFC94B |NEW YORK CITY LANDMARK|NYC LANDMARK|NEW YORK CITY|NYC|NYCL = #FFE978 |OMAHA LANDMARK|OMAHA = #EEE8AA |OYSTER BAY LANDMARK|OYSTER BAY, NEW YORK|OYSTER BAY, NY|OYSTER BAY = #D0F0C0 |PHILADELPHIA REGISTER OF HISTORIC PLACES|PHILADELPHIA|PRHP = #A8BDEC |PITTSBURGH HISTORIC LANDMARK|PITTSBURGH LANDMARK|PITTSBURGH|PHLF = gold |PGHL|CITY OF PITTSBURGH|PITTSBURGH HISTORIC DESIGNATION|CPHD = black |RIVERSIDE LANDMARK|RIVERSIDE|RIVL = #BBB2FF |ST. LOUIS LANDMARK|ST LOUIS LANDMARK|ST. LOUIS|ST LOUIS = #AAAAAA |SAN DIEGO HISTORIC LANDMARK|SAN DIEGO|SDHL = #FFE978 |SAN FRANCISCO LANDMARK|SAN FRANCISCO DESIGNATED LANDMARK |SAN FRANCISCO|SFDL = #FFC94B |SANTA MONICA HISTORIC LANDMARK|SANTA MONICA|SMHL = #DDA0DD |SEATTLE LANDMARK|SEATTLE = #D8DBDF |BRISBANE HERITAGE REGISTER|BRISBANE (AUSTRALIA)|BHR = #BFFFBF |CINCINNATI LOCAL HISTORIC LANDMARK|CINCINNATI LANDMARK|CINCINNATI|CLHL = #C4122C |COLUMBUS REGISTER OF HISTORIC PROPERTIES|COLUMBUS REGISTER|COLUMBUS|CRHP = #2C4891 |DENVER LANDMARKS|DENVER|DENVL = #2C4891 <!------------Delisted--------------------------------> |FORMERNHLD|FORMERHD|FORMERNMON|FORMERNHS|FORMERNMEM|FORMERNHP|FORMERNB |FORMERNMP|FORMERNBP|FORMERNBS|FORMERNHR|FORMERIHS|FORMERNHL|FORMERWHS = #DDD <!------------Invalid designation---------------------> |EXAMPLE = #FFC0CB |#default = #A8EDEF }}}}<noinclude> {{documentation}} </noinclude> 0pnincbh6enh82kojgaqx7ki2z3u6lg 708530 708529 2022-08-13T14:28:33Z 192.82.70.181 wikitext text/x-wiki {{#tag:nowiki|{{#switch:{{uc:{{{1}}}}} <!------------Global designations---------------------> |ДЭЛХИЙН СОЁЛЫН ӨВ|WHS = #FFE153 |IUCN CATEGORY IA|IUCN IA|CATEGORY IA|NATURE RESERVE = #E7AF97 |IUCN CATEGORY IB|IUCN IB|CATEGORY IB|WILDERNESS AREA = #DACAA5 |IUCN CATEGORY II|IUCN II|CATEGORY II|NATIONAL PARK = #CDE5B2 |IUCN CATEGORY III|IUCN III|CATEGORY III|NATURAL MONUMENT = #BFFFBF |IUCN CATEGORY IV|IUCN IV|CATEGORY IV|HABITAT MANAGEMENT |SPECIES MANAGEMENT = #B2E5CD |IUCN CATEGORY V|IUCN V|CATEGORY V|PROTECTED LANDSCAPE |PROTECTED SEASCAPE = #A5CADA |IUCN CATEGORY VI|IUCN VI|CATEGORY VI|MANAGED RESOURCE PROTECTED AREA = #A8BDEC |RAMSAR WETLAND|RAMSAR|RAMSAR WETLAND OF INTERNATIONAL IMPORTANCE = #8DE3D2 |HISTORICAL CIVIL ENGINEERING LANDMARK|CIVIL ENGINEERING LANDMARK |HCEL|ASCE = #AAAAAA |HISTORICAL MECHANICAL ENGINEERING LANDMARK|MECHANICAL ENGINEERING LANDMARK |HMEL|ASME = #AAAAAA <!------------National/Regional designations----------> |CULTURAL MONUMENT OF ALBANIA|ALBANIAN CULTURAL MONUMENT|ALBANIA |MONUMENT KULTURE = #CC3333 |NATIONAL HISTORIC MONUMENT OF ARGENTINA|ARGENTINA HISTORIC MONUMENT |ARGENTINA|NHMA = #75AADB |NATIONAL HISTORIC HERITAGE OF BRAZIL|BRAZILIAN HISTORIC HERITAGE |IPHAN|BRAZIL|NHHB = #00A859 |NATIONAL HISTORIC SITE OF CANADA|CANADIAN NATIONAL HISTORIC SITE |CANADA|NHSC = #FF0000 |HERITAGE RAILWAY STATION OF CANADA|CANADIAN HERITAGE RAILWAY STATION |HRSC = #FF3333 |PROTECTED NATURAL VALUE OF CROATIA|CROATIAN PROTECTED NATURAL VALUE |PROTECTED AREA OF CROATIA|CROATIAN PROTECTED AREA|CROATIA NATURAL |SPOMENIK PRIRODE = #00247D |CULTURAL GOOD OF CROATIA|CROATIAN CULTURAL GOOD|CROATIA CULTURAL |SPOMENIK KULTURE = #CC3333 |NATIONAL CULTURAL MONUMENT OF THE CZECH REPUBLIC |CZECH NATIONAL CULTURAL MONUMENT = #D7141A |NATIONAL REGISTER OF HISTORIC PARKS AND GARDENS|ENGLAND HISTORIC PARK |ENGLAND HISTORIC GARDEN|ENGLISH HISTORIC PARK|ENGLISH HISTORIC GARDEN |REGISTER OF HISTORIC PARKS AND GARDENS|HISTORIC PARKS AND GARDENS = #1E8C00 |MONUMENT HISTORIQUE|FRANCE|FRENCH = #0055A4 |CULTURAL HERITAGE MONUMENT OF GEORGIA|კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლი=#FF0000 |IMMOVABLE CULTURAL MONUMENT OF NATIONAL SIGNIFICANCE OF GEORGIA|ეროვნული მნიშვნელობის კატეგორიის კულტურის უძრავი ძეგლი=#FF0000 |IRISH NATIONAL MONUMENT|NATIONAL MONUMENT OF IRELAND|IRELAND|IRISH |IRELAND MONUMENT IN STATE CARE|IRISH MONUMENT IN STATE CARE = #FF7900 |NATIONAL TREASURE OF JAPAN|JAPANESE NATIONAL TREASURE|JAPAN = red |MONUMENTO NACIONAL DE CHILE|NATIONAL MONUMENT OF CHILE|CHILE = red |RIJKSMONUMENT|DUTCH NATIONAL MONUMENT|NETHERLANDS NATIONAL MONUMENT |NATIONAL MONUMENT OF THE NETHERLANDS|NETHERLANDS|DUTCH = #FF7900 |NEW ZEALAND HISTORIC PLACES TRUST CATEGORY I|NEW ZEALAND CATEGORY I |NZ CATEGORY I |NEW ZEALAND HISTORIC PLACES TRUST CATEGORY II|NEW ZEALAND CATEGORY II |NZ CATEGORY II = #00247D |NORTHERN IRELAND HISTORIC PARK | NORTHERN IRELAND HISTORIC GARDEN |REGISTER OF PARKS GARDENS AND DEMESNES OF SPECIAL HISTORIC INTEREST| |REGISTER OF PARKS, GARDENS AND DEMESNES|PARKS, GARDENS AND DEMESNES = #1E8C00 |OLD DHAKA HERITAGE SITES|OLD DHAKA = #803355 |PHILIPPINES CULTURAL TREASURES|PHILIPPINES TREASURES|PNCT = #B2E5CD |PHILIPPINES NATIONAL HISTORICAL LANDMARKS|PHILIPPINES LANDMARKS|PNHL = #FFE978 |NATIONAL MONUMENT OF PORTUGAL|PORTUGUESE NATIONAL MONUMENT|PORTUGAL |MONUMENTO NACIONAL DO PORTUGAL|IPPAR = #006600 |NATIONAL REGISTER OF HISTORIC MONUMENTS IN ROMANIA|MONUMENT ISTORIC |ROMANIA|ROMANIAN = #800000 |SERBIAN CULTURAL PROPERTY OF GREAT IMPORTANCE|SERBIA|SERBIAN |CULTURAL PROPERTY OF GREAT IMPORTANCE|CULTURAL HERITAGE OF SERBIA = blue |NATIONAL MONUMENT OF SINGAPORE|SINGAPORE NATIONAL MONUMENT|SINGAPORE = red |HISTORIC SITES OF SOUTH KOREA|HISTORIC SITES OF THE REPUBLIC OF KOREA = #CD313A |NATIONAL TREASURES OF SOUTH KOREA |NATIONAL TREASURES OF THE REPUBLIC OF KOREA = #CD313A |NATIONAL HISTORIC SITE OF TANZANIA = #DACAA5 |INVENTORY OF GARDENS AND DESIGNED LANDSCAPES IN SCOTLAND |GARDENS AND DESIGNED LANDSCAPES IN SCOTLAND |INVENTORY OF GARDENS AND DESIGNED LANDSCAPES = #1E8C00 |SPANISH PROPERTY OF CULTURAL INTEREST|BIEN DE INTERES CULTURAL |SPANISH|SPAIN = #AA151B |SWISS CULTURAL PROPERTY OF NATIONAL SIGNIFICANCE|SWISS|SWITZERLAND |SWISS CULTURAL PROPERTY = red |LISTED BUILDING|UNITED KINGDOM LISTED BUILDING|UK LISTED BUILDING = #F0DC82 |CATEGORY A LISTED BUILDING|CATEGORY A|SCOTLAND CATEGORY A |GRADE A LISTED BUILDING|GRADE A|NORTHERN IRELAND GRADE A |GRADE I LISTED BUILDING|GRADE I|UNITED KINGDOM GRADE I|UK GRADE I = #FFC0CB |CATEGORY B LISTED BUILDING|CATEGORY B|SCOTLAND CATEGORY B |GRADE B+ LISTED BUILDING|GRADE B+|NORTHERN IRELAND GRADE B+ |GRADE II* LISTED BUILDING|GRADE II*|UNITED KINGDOM GRADE II* |UK GRADE II* = #87CEEB |CATEGORY C LISTED BUILDING|CATEGORY C|SCOTLAND CATEGORY C |GRADE B1 LISTED BUILDING|GRADE B1|NORTHERN IRELAND GRADE B1 |GRADE II LISTED BUILDING|GRADE II|UNITED KINGDOM GRADE II|UK GRADE II = #ACE1AF |GRADE B2 LISTED BUILDING|GRADE B2|NORTHERN IRELAND GRADE B2 = #BDB76B |SCHEDULED MONUMENT|SCHEDULED ANCIENT MONUMENT|ANCIENT MONUMENT |UK SCHEDULED MONUMENT|UK ANCIENT MONUMENT|SCHEDULED HISTORIC MONUMENT |UK MONUMENT IN STATE CARE|UK SCHEDULED ANCIENT MONUMENT |UK SCHEDULED HISTORIC MONUMENT = #00247D |NHLE BATTLEFIELDS|UK REGISTERED BATTLEFIELDS = #00247D |UK PROTECTED WRECK|UK MARITIME MILITARY GRAVE|UK HISTORIC WRECK |NHLE WRECK = #A5CADA |ENGLAND CONSERVATION AREA|ENGLISH CONSERVATION AREA = #A5CADA |UK LOCALLY LISTED|LOCAL LISTED SITE UK|LOCALLY LISTED BUILDING = #FFE153 |NHLE|NHLE LIST|NHLE REGISTER|NATIONAL HERITAGE LIST FOR ENGLAND = #A8EDEF |HISTORIC GARDEN|REGISTER OF HISTORIC PARKS AND GARDENS |HISTORIC PARKS AND GARDENS|ENGLAND REGISTERED PARKS AND GARDENS = #A8EDEF |NATIONAL REGISTER OF HISTORIC PLACES|NRHP = #A8EDEF |UNITED STATES HISTORIC DISTRICT|U.S. HISTORIC DISTRICT|NRHP-HD|HD |US HISTORIC DISTRICT|HISTORIC DISTRICT = #E6E6FA |UNITED STATES CONTRIBUTING PROPERTY|US CONTRIBUTING PROPERTY|INDCP |CONTRIBUTING PROPERTY|NRHP-CP|CP|U.S. CONTRIBUTING PROPERTY|NRHP-INDCP= #CCFFCC |UNITED STATES NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT CONTRIBUTING PROPERTY |US NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT CONTRIBUTING PROPERTY |NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT CONTRIBUTING PROPERTY|NRHP-NHLDCP |NHLDCP|U.S. NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT CONTRIBUTING PROPERTY = #CCFFCC |U.S. NATIONAL BATTLEFIELD|US NATIONAL BATTLEFIELD |NATIONAL BATTLEFIELD|NRHP-NB|NB = #FFE6B0 |U.S. NATIONAL BATTLEFIELD PARK|US NATIONAL BATTLEFIELD PARK |NATIONAL BATTLEFIELD PARK|NRHP-NBP|NBP = #E6E6AA |U.S. NATIONAL BATTLEFIELD SITE|US NATIONAL BATTLEFIELD SITE |NATIONAL BATTLEFIELD SITE|NRHP-NBS|NBS = #FFE8E8 |U.S. NATIONAL HISTORIC LANDMARK|US NATIONAL HISTORIC LANDMARK |NATIONAL HISTORIC LANDMARK|NRHP-NHL|NHL = #87CEEB |U.S. NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT |US NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT |NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT|NRHP-NHLD|NHLD = #00CED1 |U.S. NATIONAL HISTORICAL PARK|US NATIONAL HISTORICAL PARK |NATIONAL HISTORICAL PARK|NRHP-NHP|NHP = #CCCCFF |U.S. NATIONAL HISTORIC RESERVE|US NATIONAL HISTORIC RESERVE |NATIONAL HISTORIC RESERVE|NRHP-NHR|NHR = #E9967A |U.S. NATIONAL HISTORIC SITE|US NATIONAL HISTORIC SITE |NATIONAL HISTORIC SITE|NRHP-NHS|NHS = #5F9EA0 |U.S. NATIONAL MEMORIAL|US NATIONAL MEMORIAL|NATIONAL MEMORIAL |NRHP-NMEM|NMEM = #CCCCCC |U.S. NATIONAL MONUMENT|US NATIONAL MONUMENT|NATIONAL MONUMENT |NRHP-NMON|NMON = #FFEFD5 |U.S. NATIONAL MILITARY PARK|US NATIONAL MILITARY PARK |NATIONAL MILITARY PARK|NRHP-NMP|NMP = #EED8D2 |U.S. NATIONAL NATURAL LANDMARK|US NATIONAL NATURAL LANDMARK |NATIONAL NATURAL LANDMARK|NNL = #ACE1AF |NATIONAL WILD AND SCENIC RIVERS SYSTEM|NWSRS |NATIONAL WILD AND SCENIC RIVER|NWSR = #90B8F1 |WALES HISTORIC PARK | WELSH HISTORIC PARK |REGISTER OF PARKS AND GARDENS OF SPECIAL HISTORIC INTEREST IN WALES |REGISTER OF PARKS AND GARDENS IN WALES |WALES HISTORIC GARDEN = #1E8C00 |NATIONAL MONUMENT OF ZAMBIA|ZAMBIAN NATIONAL MONUMENT|ZAMBIA = #44944A |NATIONAL MONUMENT OF TAIWAN|TAIWAN NATIONAL|TAIWAN|TWN = #B00000 <!------------State/Provincial designations-----------> |ALBERTA|ALBERTA HISTORIC RESOURCES ACT|AHRA = #2B60DE |NEW BRUNSWICK|NEW BRUNSWICK HERITAGE CONSERVATION ACT|NBHCA = #FBB917 |NOVA SCOTIA|NSHPA|NOVA SCOTIA HERITAGE PROPERTY ACT = #2B60DE |ONTARIO HERITAGE ACT|ONTARIO = #347C2C |PRINCE EDWARD ISLAND|PEI|HERITAGE PLACES PROTECTION ACT = #339999 |REPERTOIRE DU PATRIMOINE CULTUREL DU QUEBEC|QUEBEC |CULTURAL HERITAGE REGISTER OF QUEBEC = #0033CC |SASKATCHEWAN HERITAGE PROPERTY ACT|SASKATCHEWAN|SHPA = #339900 |DECLARED MONUMENT OF HONG KONG|HONG KONG DECLARED MONUMENT |HK DECLARED MONUMENT = red |HONG KONG GRADED BUILDING|HK GRADED BUILDING|GRADED BUILDING = #F0DC82 |HONG KONG GRADE I HISTORIC BUILDING|HONG KONG GRADE I|HK GRADE I = #FFC0CB |HONG KONG GRADE II HISTORIC BUILDING|HONG KONG GRADE II|HK GRADE II = #ACE1AF |HONG KONG GRADE III HISTORIC BUILDING|HONG KONG GRADE III|HK GRADE III= #87CEEB |ALABAMA REGISTER|ALABAMA LANDMARK|ALABAMA|USAL|ARLH = #83A06B |CALIFORNIA HISTORICAL LANDMARK|CALIFORNIA|CHISL = #FFC94B |COLORADO STATE REGISTER OF HISTORIC PROPERTIES|COLORADO|CSRHP|USCO = #AECF6B |DISTRICT OF COLUMBIA INVENTORY OF HISTORIC SITES |D.C. INVENTORY OF HISTORIC SITES|DCIHS = #ACE1AF |HAWAIʻI REGISTER OF HISTORIC PLACES |HAWAII REGISTER OF HISTORIC PLACES|HAWAIʻI|HAWAII|USHI = #001B69 |INDIANA REGISTER OF HISTORIC SITES AND STRUCTURES|INDIANA|IRHSS|USIN = #DEB887 |MICHIGAN STATE HISTORIC SITE|MICHIGAN|MSHS = #DACAA5 |MISSISSIPPI LANDMARK|MISSISSIPPI|USMS = #B3A1D7 |NEW HAMPSHIRE STATE REGISTER OF HISTORIC PLACES |NEW HAMPSHIRE STATE REGISTER|NEW HAMPSHIRE|NHSR|NHSRHP|USNH = #A8BDEC |NEW JERSEY REGISTER OF HISTORIC PLACES|NEW JERSEY|NJRHP|USNJ = #FFC94B |N.M. STATE REGISTER OF CULTURAL PROPERTIES|NEW MEXICO STATE REGISTER |NEW MEXICO|NMSRCP|NMSR|USNM = #FAF284 |NEVADA HISTORICAL MARKER|NEVADA MARKER|NEVADA|USNV = #FFC94B |PENNSYLVANIA|PENNSYLVANIA HISTORICAL MARKER|PENNSYLVANIA MARKER |PA MARKER = navy |QUEENSLAND HERITAGE REGISTER|QHR = #FBB917 |RECORDED TEXAS HISTORIC LANDMARK|TEXAS STATE ANTIQUITIES LANDMARK |TEXAS|RTHL|TSAL|USTX = #D6BC98 |TEXAS STATE HISTORIC SITE|TEXAS|TSHS|USTX = #CDE5B2 |VIRGINIA LANDMARKS REGISTER|VIRGINIA|VLR|USVA = #C1D1AE |AUSTRALIAN NATIONAL HERITAGE LIST|AUSTRALIA|ANHL = #CDE5B2 |COMMONWEALTH HERITAGE LIST|AUSTRALIAN COMMONWEALTH HERITAGE LIST |COMMONWEALTH|CWLTHL = #FFE978 |REGISTER NATIONAL ESTATE|REGISTER OF THE NATIONAL ESTATE |AUSTRALIAN REGISTER OF THE NATIONAL ESTATE|RNE = #FF0000 |NEW SOUTH WALES STATE HERITAGE REGISTER|NSW STATE HERITAGE REGISTER |NEW SOUTH WALES HERITAGE REGISTER|NSW HERITAGE REGISTER|NSW|NSW SHR = #BBB2FF |NEW SOUTH WALES HERITAGE DATABASE|NSW HERITAGE DATABASE|NSWHD|NSW HD = #A8BDEC |SOUTH AUSTRALIAN HERITAGE REGISTER|SA HERITAGE REGISTER |SOUTH AUSTRALIA|SAHR = #BBB2FF |TASMANIAN HERITAGE REGISTER|TASMANIA|TASHR = #B2E5CD |VICTORIAN HERITAGE REGISTER|VICTORIA (AUSTRALIA)|VICHR = #AAAAAA WESTERN AUSTRALIA STATE REGISTER OF HERITAGE PLACES |WA STATE REGISTER OF HERITAGE PLACES |STATE REGISTER OF HERITAGE PLACES|WASRHP|WESTERN AUSTRALIA|SRHP = #DACAA5<!------------Local designations----------------------> |YANGON CITY HERITAGE LIST|YANGON LANDMARK|YANGON CITY LANDMARK |YANGON CITY|YANGON = #2E8B57 |ALBUQUERQUE HISTORIC LANDMARK|ALBUQUERQUE|ALBHL = #FF99FF |BALTIMORE CITY LANDMARK|BCL|BALTIMORE = #ecaf18 |BERKELEY LANDMARK|BERKELEY|BERKL = #FFE4B5 |CHICAGO LANDMARK|CHICAGO|CHICL = #AACCFF |DALLAS LANDMARK|DALLAS = #F5DEB3 |DAVENPORT REGISTER OF HISTORIC PROPERTIES|DAVENPORT|DRHP = #EEE8AA |LONG BEACH HISTORIC LANDMARK|LONG BEACH|LBHL = #FFD4E1 |LOS ANGELES HISTORIC-CULTURAL MONUMENT |LOS ANGELES HISTORIC CULTURAL MONUMENT|LOS ANGELES|LAHCM = #FFC94B |NEW YORK CITY LANDMARK|NYC LANDMARK|NEW YORK CITY|NYC|NYCL = #FFE978 |OMAHA LANDMARK|OMAHA = #EEE8AA |OYSTER BAY LANDMARK|OYSTER BAY, NEW YORK|OYSTER BAY, NY|OYSTER BAY = #D0F0C0 |PHILADELPHIA REGISTER OF HISTORIC PLACES|PHILADELPHIA|PRHP = #A8BDEC |PITTSBURGH HISTORIC LANDMARK|PITTSBURGH LANDMARK|PITTSBURGH|PHLF = gold |PGHL|CITY OF PITTSBURGH|PITTSBURGH HISTORIC DESIGNATION|CPHD = black |RIVERSIDE LANDMARK|RIVERSIDE|RIVL = #BBB2FF |ST. LOUIS LANDMARK|ST LOUIS LANDMARK|ST. LOUIS|ST LOUIS = #AAAAAA |SAN DIEGO HISTORIC LANDMARK|SAN DIEGO|SDHL = #FFE978 |SAN FRANCISCO LANDMARK|SAN FRANCISCO DESIGNATED LANDMARK |SAN FRANCISCO|SFDL = #FFC94B |SANTA MONICA HISTORIC LANDMARK|SANTA MONICA|SMHL = #DDA0DD |SEATTLE LANDMARK|SEATTLE = #D8DBDF |BRISBANE HERITAGE REGISTER|BRISBANE (AUSTRALIA)|BHR = #BFFFBF |CINCINNATI LOCAL HISTORIC LANDMARK|CINCINNATI LANDMARK|CINCINNATI|CLHL = #C4122C |COLUMBUS REGISTER OF HISTORIC PROPERTIES|COLUMBUS REGISTER|COLUMBUS|CRHP = #2C4891 |DENVER LANDMARKS|DENVER|DENVL = #2C4891 <!------------Delisted--------------------------------> |FORMERNHLD|FORMERHD|FORMERNMON|FORMERNHS|FORMERNMEM|FORMERNHP|FORMERNB |FORMERNMP|FORMERNBP|FORMERNBS|FORMERNHR|FORMERIHS|FORMERNHL|FORMERWHS = #DDD <!------------Invalid designation---------------------> |EXAMPLE = #FFC0CB |#default = #A8EDEF }}}}<noinclude> {{documentation}} </noinclude> j9pqc2bxk7aznbuvvpvivfiuz4941w6 708532 708530 2022-08-13T14:31:51Z 192.82.70.181 [[Special:Contributions/192.82.70.181|192.82.70.181]] ([[User talk:192.82.70.181|Яриа]]) хэрэглэгчийн 708530 засварыг цуцлах wikitext text/x-wiki {{#tag:nowiki|{{#switch:{{uc:{{{1}}}}} <!------------Global designations---------------------> |WORLD HERITAGE SITE|WHS = #FFE153 |IUCN CATEGORY IA|IUCN IA|CATEGORY IA|NATURE RESERVE = #E7AF97 |IUCN CATEGORY IB|IUCN IB|CATEGORY IB|WILDERNESS AREA = #DACAA5 |IUCN CATEGORY II|IUCN II|CATEGORY II|NATIONAL PARK = #CDE5B2 |IUCN CATEGORY III|IUCN III|CATEGORY III|NATURAL MONUMENT = #BFFFBF |IUCN CATEGORY IV|IUCN IV|CATEGORY IV|HABITAT MANAGEMENT |SPECIES MANAGEMENT = #B2E5CD |IUCN CATEGORY V|IUCN V|CATEGORY V|PROTECTED LANDSCAPE |PROTECTED SEASCAPE = #A5CADA |IUCN CATEGORY VI|IUCN VI|CATEGORY VI|MANAGED RESOURCE PROTECTED AREA = #A8BDEC |RAMSAR WETLAND|RAMSAR|RAMSAR WETLAND OF INTERNATIONAL IMPORTANCE = #8DE3D2 |HISTORICAL CIVIL ENGINEERING LANDMARK|CIVIL ENGINEERING LANDMARK |HCEL|ASCE = #AAAAAA |HISTORICAL MECHANICAL ENGINEERING LANDMARK|MECHANICAL ENGINEERING LANDMARK |HMEL|ASME = #AAAAAA <!------------National/Regional designations----------> |CULTURAL MONUMENT OF ALBANIA|ALBANIAN CULTURAL MONUMENT|ALBANIA |MONUMENT KULTURE = #CC3333 |NATIONAL HISTORIC MONUMENT OF ARGENTINA|ARGENTINA HISTORIC MONUMENT |ARGENTINA|NHMA = #75AADB |NATIONAL HISTORIC HERITAGE OF BRAZIL|BRAZILIAN HISTORIC HERITAGE |IPHAN|BRAZIL|NHHB = #00A859 |NATIONAL HISTORIC SITE OF CANADA|CANADIAN NATIONAL HISTORIC SITE |CANADA|NHSC = #FF0000 |HERITAGE RAILWAY STATION OF CANADA|CANADIAN HERITAGE RAILWAY STATION |HRSC = #FF3333 |PROTECTED NATURAL VALUE OF CROATIA|CROATIAN PROTECTED NATURAL VALUE |PROTECTED AREA OF CROATIA|CROATIAN PROTECTED AREA|CROATIA NATURAL |SPOMENIK PRIRODE = #00247D |CULTURAL GOOD OF CROATIA|CROATIAN CULTURAL GOOD|CROATIA CULTURAL |SPOMENIK KULTURE = #CC3333 |NATIONAL CULTURAL MONUMENT OF THE CZECH REPUBLIC |CZECH NATIONAL CULTURAL MONUMENT = #D7141A |NATIONAL REGISTER OF HISTORIC PARKS AND GARDENS|ENGLAND HISTORIC PARK |ENGLAND HISTORIC GARDEN|ENGLISH HISTORIC PARK|ENGLISH HISTORIC GARDEN |REGISTER OF HISTORIC PARKS AND GARDENS|HISTORIC PARKS AND GARDENS = #1E8C00 |MONUMENT HISTORIQUE|FRANCE|FRENCH = #0055A4 |CULTURAL HERITAGE MONUMENT OF GEORGIA|კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლი=#FF0000 |IMMOVABLE CULTURAL MONUMENT OF NATIONAL SIGNIFICANCE OF GEORGIA|ეროვნული მნიშვნელობის კატეგორიის კულტურის უძრავი ძეგლი=#FF0000 |IRISH NATIONAL MONUMENT|NATIONAL MONUMENT OF IRELAND|IRELAND|IRISH |IRELAND MONUMENT IN STATE CARE|IRISH MONUMENT IN STATE CARE = #FF7900 |NATIONAL TREASURE OF JAPAN|JAPANESE NATIONAL TREASURE|JAPAN = red |MONUMENTO NACIONAL DE CHILE|NATIONAL MONUMENT OF CHILE|CHILE = red |RIJKSMONUMENT|DUTCH NATIONAL MONUMENT|NETHERLANDS NATIONAL MONUMENT |NATIONAL MONUMENT OF THE NETHERLANDS|NETHERLANDS|DUTCH = #FF7900 |NEW ZEALAND HISTORIC PLACES TRUST CATEGORY I|NEW ZEALAND CATEGORY I |NZ CATEGORY I |NEW ZEALAND HISTORIC PLACES TRUST CATEGORY II|NEW ZEALAND CATEGORY II |NZ CATEGORY II = #00247D |NORTHERN IRELAND HISTORIC PARK | NORTHERN IRELAND HISTORIC GARDEN |REGISTER OF PARKS GARDENS AND DEMESNES OF SPECIAL HISTORIC INTEREST| |REGISTER OF PARKS, GARDENS AND DEMESNES|PARKS, GARDENS AND DEMESNES = #1E8C00 |OLD DHAKA HERITAGE SITES|OLD DHAKA = #803355 |PHILIPPINES CULTURAL TREASURES|PHILIPPINES TREASURES|PNCT = #B2E5CD |PHILIPPINES NATIONAL HISTORICAL LANDMARKS|PHILIPPINES LANDMARKS|PNHL = #FFE978 |NATIONAL MONUMENT OF PORTUGAL|PORTUGUESE NATIONAL MONUMENT|PORTUGAL |MONUMENTO NACIONAL DO PORTUGAL|IPPAR = #006600 |NATIONAL REGISTER OF HISTORIC MONUMENTS IN ROMANIA|MONUMENT ISTORIC |ROMANIA|ROMANIAN = #800000 |SERBIAN CULTURAL PROPERTY OF GREAT IMPORTANCE|SERBIA|SERBIAN |CULTURAL PROPERTY OF GREAT IMPORTANCE|CULTURAL HERITAGE OF SERBIA = blue |NATIONAL MONUMENT OF SINGAPORE|SINGAPORE NATIONAL MONUMENT|SINGAPORE = red |HISTORIC SITES OF SOUTH KOREA|HISTORIC SITES OF THE REPUBLIC OF KOREA = #CD313A |NATIONAL TREASURES OF SOUTH KOREA |NATIONAL TREASURES OF THE REPUBLIC OF KOREA = #CD313A |NATIONAL HISTORIC SITE OF TANZANIA = #DACAA5 |INVENTORY OF GARDENS AND DESIGNED LANDSCAPES IN SCOTLAND |GARDENS AND DESIGNED LANDSCAPES IN SCOTLAND |INVENTORY OF GARDENS AND DESIGNED LANDSCAPES = #1E8C00 |SPANISH PROPERTY OF CULTURAL INTEREST|BIEN DE INTERES CULTURAL |SPANISH|SPAIN = #AA151B |SWISS CULTURAL PROPERTY OF NATIONAL SIGNIFICANCE|SWISS|SWITZERLAND |SWISS CULTURAL PROPERTY = red |LISTED BUILDING|UNITED KINGDOM LISTED BUILDING|UK LISTED BUILDING = #F0DC82 |CATEGORY A LISTED BUILDING|CATEGORY A|SCOTLAND CATEGORY A |GRADE A LISTED BUILDING|GRADE A|NORTHERN IRELAND GRADE A |GRADE I LISTED BUILDING|GRADE I|UNITED KINGDOM GRADE I|UK GRADE I = #FFC0CB |CATEGORY B LISTED BUILDING|CATEGORY B|SCOTLAND CATEGORY B |GRADE B+ LISTED BUILDING|GRADE B+|NORTHERN IRELAND GRADE B+ |GRADE II* LISTED BUILDING|GRADE II*|UNITED KINGDOM GRADE II* |UK GRADE II* = #87CEEB |CATEGORY C LISTED BUILDING|CATEGORY C|SCOTLAND CATEGORY C |GRADE B1 LISTED BUILDING|GRADE B1|NORTHERN IRELAND GRADE B1 |GRADE II LISTED BUILDING|GRADE II|UNITED KINGDOM GRADE II|UK GRADE II = #ACE1AF |GRADE B2 LISTED BUILDING|GRADE B2|NORTHERN IRELAND GRADE B2 = #BDB76B |SCHEDULED MONUMENT|SCHEDULED ANCIENT MONUMENT|ANCIENT MONUMENT |UK SCHEDULED MONUMENT|UK ANCIENT MONUMENT|SCHEDULED HISTORIC MONUMENT |UK MONUMENT IN STATE CARE|UK SCHEDULED ANCIENT MONUMENT |UK SCHEDULED HISTORIC MONUMENT = #00247D |NHLE BATTLEFIELDS|UK REGISTERED BATTLEFIELDS = #00247D |UK PROTECTED WRECK|UK MARITIME MILITARY GRAVE|UK HISTORIC WRECK |NHLE WRECK = #A5CADA |ENGLAND CONSERVATION AREA|ENGLISH CONSERVATION AREA = #A5CADA |UK LOCALLY LISTED|LOCAL LISTED SITE UK|LOCALLY LISTED BUILDING = #FFE153 |NHLE|NHLE LIST|NHLE REGISTER|NATIONAL HERITAGE LIST FOR ENGLAND = #A8EDEF |HISTORIC GARDEN|REGISTER OF HISTORIC PARKS AND GARDENS |HISTORIC PARKS AND GARDENS|ENGLAND REGISTERED PARKS AND GARDENS = #A8EDEF |NATIONAL REGISTER OF HISTORIC PLACES|NRHP = #A8EDEF |UNITED STATES HISTORIC DISTRICT|U.S. HISTORIC DISTRICT|NRHP-HD|HD |US HISTORIC DISTRICT|HISTORIC DISTRICT = #E6E6FA |UNITED STATES CONTRIBUTING PROPERTY|US CONTRIBUTING PROPERTY|INDCP |CONTRIBUTING PROPERTY|NRHP-CP|CP|U.S. CONTRIBUTING PROPERTY|NRHP-INDCP= #CCFFCC |UNITED STATES NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT CONTRIBUTING PROPERTY |US NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT CONTRIBUTING PROPERTY |NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT CONTRIBUTING PROPERTY|NRHP-NHLDCP |NHLDCP|U.S. NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT CONTRIBUTING PROPERTY = #CCFFCC |U.S. NATIONAL BATTLEFIELD|US NATIONAL BATTLEFIELD |NATIONAL BATTLEFIELD|NRHP-NB|NB = #FFE6B0 |U.S. NATIONAL BATTLEFIELD PARK|US NATIONAL BATTLEFIELD PARK |NATIONAL BATTLEFIELD PARK|NRHP-NBP|NBP = #E6E6AA |U.S. NATIONAL BATTLEFIELD SITE|US NATIONAL BATTLEFIELD SITE |NATIONAL BATTLEFIELD SITE|NRHP-NBS|NBS = #FFE8E8 |U.S. NATIONAL HISTORIC LANDMARK|US NATIONAL HISTORIC LANDMARK |NATIONAL HISTORIC LANDMARK|NRHP-NHL|NHL = #87CEEB |U.S. NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT |US NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT |NATIONAL HISTORIC LANDMARK DISTRICT|NRHP-NHLD|NHLD = #00CED1 |U.S. NATIONAL HISTORICAL PARK|US NATIONAL HISTORICAL PARK |NATIONAL HISTORICAL PARK|NRHP-NHP|NHP = #CCCCFF |U.S. NATIONAL HISTORIC RESERVE|US NATIONAL HISTORIC RESERVE |NATIONAL HISTORIC RESERVE|NRHP-NHR|NHR = #E9967A |U.S. NATIONAL HISTORIC SITE|US NATIONAL HISTORIC SITE |NATIONAL HISTORIC SITE|NRHP-NHS|NHS = #5F9EA0 |U.S. NATIONAL MEMORIAL|US NATIONAL MEMORIAL|NATIONAL MEMORIAL |NRHP-NMEM|NMEM = #CCCCCC |U.S. NATIONAL MONUMENT|US NATIONAL MONUMENT|NATIONAL MONUMENT |NRHP-NMON|NMON = #FFEFD5 |U.S. NATIONAL MILITARY PARK|US NATIONAL MILITARY PARK |NATIONAL MILITARY PARK|NRHP-NMP|NMP = #EED8D2 |U.S. NATIONAL NATURAL LANDMARK|US NATIONAL NATURAL LANDMARK |NATIONAL NATURAL LANDMARK|NNL = #ACE1AF |NATIONAL WILD AND SCENIC RIVERS SYSTEM|NWSRS |NATIONAL WILD AND SCENIC RIVER|NWSR = #90B8F1 |WALES HISTORIC PARK | WELSH HISTORIC PARK |REGISTER OF PARKS AND GARDENS OF SPECIAL HISTORIC INTEREST IN WALES |REGISTER OF PARKS AND GARDENS IN WALES |WALES HISTORIC GARDEN = #1E8C00 |NATIONAL MONUMENT OF ZAMBIA|ZAMBIAN NATIONAL MONUMENT|ZAMBIA = #44944A |NATIONAL MONUMENT OF TAIWAN|TAIWAN NATIONAL|TAIWAN|TWN = #B00000 <!------------State/Provincial designations-----------> |ALBERTA|ALBERTA HISTORIC RESOURCES ACT|AHRA = #2B60DE |NEW BRUNSWICK|NEW BRUNSWICK HERITAGE CONSERVATION ACT|NBHCA = #FBB917 |NOVA SCOTIA|NSHPA|NOVA SCOTIA HERITAGE PROPERTY ACT = #2B60DE |ONTARIO HERITAGE ACT|ONTARIO = #347C2C |PRINCE EDWARD ISLAND|PEI|HERITAGE PLACES PROTECTION ACT = #339999 |REPERTOIRE DU PATRIMOINE CULTUREL DU QUEBEC|QUEBEC |CULTURAL HERITAGE REGISTER OF QUEBEC = #0033CC |SASKATCHEWAN HERITAGE PROPERTY ACT|SASKATCHEWAN|SHPA = #339900 |DECLARED MONUMENT OF HONG KONG|HONG KONG DECLARED MONUMENT |HK DECLARED MONUMENT = red |HONG KONG GRADED BUILDING|HK GRADED BUILDING|GRADED BUILDING = #F0DC82 |HONG KONG GRADE I HISTORIC BUILDING|HONG KONG GRADE I|HK GRADE I = #FFC0CB |HONG KONG GRADE II HISTORIC BUILDING|HONG KONG GRADE II|HK GRADE II = #ACE1AF |HONG KONG GRADE III HISTORIC BUILDING|HONG KONG GRADE III|HK GRADE III= #87CEEB |ALABAMA REGISTER|ALABAMA LANDMARK|ALABAMA|USAL|ARLH = #83A06B |CALIFORNIA HISTORICAL LANDMARK|CALIFORNIA|CHISL = #FFC94B |COLORADO STATE REGISTER OF HISTORIC PROPERTIES|COLORADO|CSRHP|USCO = #AECF6B |DISTRICT OF COLUMBIA INVENTORY OF HISTORIC SITES |D.C. INVENTORY OF HISTORIC SITES|DCIHS = #ACE1AF |HAWAIʻI REGISTER OF HISTORIC PLACES |HAWAII REGISTER OF HISTORIC PLACES|HAWAIʻI|HAWAII|USHI = #001B69 |INDIANA REGISTER OF HISTORIC SITES AND STRUCTURES|INDIANA|IRHSS|USIN = #DEB887 |MICHIGAN STATE HISTORIC SITE|MICHIGAN|MSHS = #DACAA5 |MISSISSIPPI LANDMARK|MISSISSIPPI|USMS = #B3A1D7 |NEW HAMPSHIRE STATE REGISTER OF HISTORIC PLACES |NEW HAMPSHIRE STATE REGISTER|NEW HAMPSHIRE|NHSR|NHSRHP|USNH = #A8BDEC |NEW JERSEY REGISTER OF HISTORIC PLACES|NEW JERSEY|NJRHP|USNJ = #FFC94B |N.M. STATE REGISTER OF CULTURAL PROPERTIES|NEW MEXICO STATE REGISTER |NEW MEXICO|NMSRCP|NMSR|USNM = #FAF284 |NEVADA HISTORICAL MARKER|NEVADA MARKER|NEVADA|USNV = #FFC94B |PENNSYLVANIA|PENNSYLVANIA HISTORICAL MARKER|PENNSYLVANIA MARKER |PA MARKER = navy |QUEENSLAND HERITAGE REGISTER|QHR = #FBB917 |RECORDED TEXAS HISTORIC LANDMARK|TEXAS STATE ANTIQUITIES LANDMARK |TEXAS|RTHL|TSAL|USTX = #D6BC98 |TEXAS STATE HISTORIC SITE|TEXAS|TSHS|USTX = #CDE5B2 |VIRGINIA LANDMARKS REGISTER|VIRGINIA|VLR|USVA = #C1D1AE |AUSTRALIAN NATIONAL HERITAGE LIST|AUSTRALIA|ANHL = #CDE5B2 |COMMONWEALTH HERITAGE LIST|AUSTRALIAN COMMONWEALTH HERITAGE LIST |COMMONWEALTH|CWLTHL = #FFE978 |REGISTER NATIONAL ESTATE|REGISTER OF THE NATIONAL ESTATE |AUSTRALIAN REGISTER OF THE NATIONAL ESTATE|RNE = #FF0000 |NEW SOUTH WALES STATE HERITAGE REGISTER|NSW STATE HERITAGE REGISTER |NEW SOUTH WALES HERITAGE REGISTER|NSW HERITAGE REGISTER|NSW|NSW SHR = #BBB2FF |NEW SOUTH WALES HERITAGE DATABASE|NSW HERITAGE DATABASE|NSWHD|NSW HD = #A8BDEC |SOUTH AUSTRALIAN HERITAGE REGISTER|SA HERITAGE REGISTER |SOUTH AUSTRALIA|SAHR = #BBB2FF |TASMANIAN HERITAGE REGISTER|TASMANIA|TASHR = #B2E5CD |VICTORIAN HERITAGE REGISTER|VICTORIA (AUSTRALIA)|VICHR = #AAAAAA WESTERN AUSTRALIA STATE REGISTER OF HERITAGE PLACES |WA STATE REGISTER OF HERITAGE PLACES |STATE REGISTER OF HERITAGE PLACES|WASRHP|WESTERN AUSTRALIA|SRHP = #DACAA5<!------------Local designations----------------------> |YANGON CITY HERITAGE LIST|YANGON LANDMARK|YANGON CITY LANDMARK |YANGON CITY|YANGON = #2E8B57 |ALBUQUERQUE HISTORIC LANDMARK|ALBUQUERQUE|ALBHL = #FF99FF |BALTIMORE CITY LANDMARK|BCL|BALTIMORE = #ecaf18 |BERKELEY LANDMARK|BERKELEY|BERKL = #FFE4B5 |CHICAGO LANDMARK|CHICAGO|CHICL = #AACCFF |DALLAS LANDMARK|DALLAS = #F5DEB3 |DAVENPORT REGISTER OF HISTORIC PROPERTIES|DAVENPORT|DRHP = #EEE8AA |LONG BEACH HISTORIC LANDMARK|LONG BEACH|LBHL = #FFD4E1 |LOS ANGELES HISTORIC-CULTURAL MONUMENT |LOS ANGELES HISTORIC CULTURAL MONUMENT|LOS ANGELES|LAHCM = #FFC94B |NEW YORK CITY LANDMARK|NYC LANDMARK|NEW YORK CITY|NYC|NYCL = #FFE978 |OMAHA LANDMARK|OMAHA = #EEE8AA |OYSTER BAY LANDMARK|OYSTER BAY, NEW YORK|OYSTER BAY, NY|OYSTER BAY = #D0F0C0 |PHILADELPHIA REGISTER OF HISTORIC PLACES|PHILADELPHIA|PRHP = #A8BDEC |PITTSBURGH HISTORIC LANDMARK|PITTSBURGH LANDMARK|PITTSBURGH|PHLF = gold |PGHL|CITY OF PITTSBURGH|PITTSBURGH HISTORIC DESIGNATION|CPHD = black |RIVERSIDE LANDMARK|RIVERSIDE|RIVL = #BBB2FF |ST. LOUIS LANDMARK|ST LOUIS LANDMARK|ST. LOUIS|ST LOUIS = #AAAAAA |SAN DIEGO HISTORIC LANDMARK|SAN DIEGO|SDHL = #FFE978 |SAN FRANCISCO LANDMARK|SAN FRANCISCO DESIGNATED LANDMARK |SAN FRANCISCO|SFDL = #FFC94B |SANTA MONICA HISTORIC LANDMARK|SANTA MONICA|SMHL = #DDA0DD |SEATTLE LANDMARK|SEATTLE = #D8DBDF |BRISBANE HERITAGE REGISTER|BRISBANE (AUSTRALIA)|BHR = #BFFFBF |CINCINNATI LOCAL HISTORIC LANDMARK|CINCINNATI LANDMARK|CINCINNATI|CLHL = #C4122C |COLUMBUS REGISTER OF HISTORIC PROPERTIES|COLUMBUS REGISTER|COLUMBUS|CRHP = #2C4891 |DENVER LANDMARKS|DENVER|DENVL = #2C4891 <!------------Delisted--------------------------------> |FORMERNHLD|FORMERHD|FORMERNMON|FORMERNHS|FORMERNMEM|FORMERNHP|FORMERNB |FORMERNMP|FORMERNBP|FORMERNBS|FORMERNHR|FORMERIHS|FORMERNHL|FORMERWHS = #DDD <!------------Invalid designation---------------------> |EXAMPLE = #FFC0CB |#default = #A8EDEF }}}}<noinclude> {{documentation}} </noinclude> 0pnincbh6enh82kojgaqx7ki2z3u6lg 0 123431 708548 2022-08-14T02:54:43Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "[[Файл:Ховалыг В. Т.jpg|thumb|Владислав Ховалыг]] '''Владислав Товарищтайович Ховалыг''' ([[Тува хэл|тува]]. Владислав Товарищтай оглу Ховалыг; 1967 оны 12-р сарын 24-д ЗХУ-ын Автономит Зөвлөлт Тува улсын Тээли суманд төрсөн) -орос, тувагийн төрийн зүтгэлтэн. 2021 оны 9-р са..." wikitext text/x-wiki [[Файл:Ховалыг В. Т.jpg|thumb|Владислав Ховалыг]] '''Владислав Товарищтайович Ховалыг''' ([[Тува хэл|тува]]. Владислав Товарищтай оглу Ховалыг; 1967 оны 12-р сарын 24-д ЗХУ-ын Автономит Зөвлөлт Тува улсын Тээли суманд төрсөн) -орос, тувагийн төрийн зүтгэлтэн. 2021 оны 9-р сарын 28-наас [[Бүгд Найрамдах Тува Улс]]<nowiki/>ын тэргүүн (2021 оны 4-р сарын 7-ноос түр орлон гүйцэтгэгч байсан) . «[[Нэгдсэн Орос]]<nowiki/>» улс төрийн намын гишүүн. 2007-2008 онд [[ОХУ|ОХУ-]]<nowiki/>ын Бүгд Найрамдах [[Тува]] Улсын Газар болон өмчийн харилцааны сайд, 2008-2018 онд Тувагийн нийслэл [[Кызыл]] хотын дарга байсан. == Намтар == 1967 оны арванхоёрдугаар сарын 24-нд Тувагийн Автономит Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Улсын Тээли тосгонд төрсөн. 1986-1988 онд ЗХУ-ын Зэвсэгт хүчинд цэргийн алба хаасан. 1988 онд Шагонар дүүргийн аж үйлдвэрийн комбинатад ажилчнаар ажлын гараагаа эхлүүлсэн. 1992 онд [[Красноярскийн Улсын их сургууль|Красноярскийн Улсын их сургуулийг]] хуульч мэргэжлээр төгссөн. 2006 он - ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх Оросын Төрийн удирдлагын Академийг "Хямралын эсрэг менежмент" мэргэжлээр суралцаж төгссөн. Их сургуулиа төгсөөд төрийн байгууллагуудад ажиллаж, Бүгд Найрамдах Тува Улсын Төрийн өмчийн хорооны хуулийн ахлах мэргэжилтэн болжээ. Дараа нь 1994-2004 онд тэрээр ОХУ-ын Холбооны албаны Санхүүгийн нөхөн сэргээлт, дампуурлын асуудлаар Тува дахь нутаг дэвсгэрийн байгууллагыг удирдаж байжээ. Дараа нь тэрээр Бүгд Найрамдах Тува Улсын Сангийн яаманд шилжин ажиллаж, хэлтсийн дарга, газрын даргын албыг дараалан хашсан байна. 2007 оны 4-р сараас 2008 оны 7-р сар хүртэл - Бүгд Найрамдах Тува Улсын Газар болон өмчийн харилцааны сайд. 2008 оны 7-р сарын 30-нд Кызыл хотын даргаар ажилласан. Энэ албан тушаалд хоёр хугацаагаар 2018 он хүртэл ажилласан. 2018 оны 11-р сараас 2021 оны 4-р сарын 7-ны өдөр хүртэл «Тываэнергосбыт» компаний ерөнхий захиралаар ажилласан байна. 2021 оны дөрөвдүгээр сарын 7-нд ОХУ-ын Ерөнхийлөгч [[Владимир Путин]] өргөдлөө өгч өөрийн хүсэлтээр огцорсон [[Шолбан Кара-оол]]<nowiki/>ын оронд Владислав Ховалыг Бүгд Найрамдах Тува Улсын тэргүүнээр түр томилох Зарлиг гаргасан байна. 2021 оны 6-р сарын 20-нд "Нэгдсэн Орос" намын бүс нутгийн салбараас 9-р сарын 19-нд болох Бүгд найрамдах улсын тэргүүнийг сонгох сонгуульд Ховалыг нэр дэвшүүлсэн байна. Тангараг өргөх ёслолын ажиллагаа есдүгээр сарын 28-нд болж Владислав Ховалыг тэр өдрөө Бүгд Найрамдах Тува Улсын тэргүүн болжээ гэж Тувагийн Их хурлын дарга [[Кан-оол Даваа]] зарласан байна. Тэрээр эхнэр, гурван хүүхэдтэй. 0yx8d93m2ca8fxvm77pbndug9f8y4rq 0 123433 708556 2022-08-14T03:53:54Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "[[Файл:USMC-050716-M-1837P-001.jpg|thumb|Кикбоксын тэмцээн]] '''Кикбокс''' (англи. Kickboxing) нь хөлөөрөө өшиглөх, гараараа цохих тулаан дээр суурилсан боксын нэг төрөл юм. Тулаан нь боксын рингэн дээр явагддаг бөгөөд ихэвчлэн боксын бээлий, амны хамгаалагч, шорт, хөл нүцгэн цох..." wikitext text/x-wiki [[Файл:USMC-050716-M-1837P-001.jpg|thumb|Кикбоксын тэмцээн]] '''Кикбокс''' (англи. Kickboxing) нь хөлөөрөө өшиглөх, гараараа цохих тулаан дээр суурилсан боксын нэг төрөл юм. Тулаан нь боксын рингэн дээр явагддаг бөгөөд ихэвчлэн боксын бээлий, амны хамгаалагч, шорт, хөл нүцгэн цохилтыг ашигладаг. Кикбоксоор өөрийгөө хамгаалах, бие бялдрын чийрэгжүүлэх, эсвэл тэмцээнд оролцох зорилгоор хичээллэдэг. Кикбоксын зарим хэв маягууд: Японы кикбокс, Савате, Санда, Муай Тай зэрэг ордог байна. Хэдийгээр хүн төрөлхтөн үүссэн цагаас хойш хүмүүс гардан тулалдаанд тулалдаж ирсэн боловч спорт хэлбэрийн тулаанд өшиглөж, цохих аргыг хэрэглэсэн анхны сурвалж бичигт эртний Грек, эртний Энэтхэгээс гаралтай. Гэсэн хэдий ч кикбокс гэдэг нэр томьёо 1960-аад онд Японд үүсч, 1950-иад оны сүүлчээс бокстой холилдсон каратэгээс үүссэн бөгөөд үүнээс хойш таеквондо, муай тай, саватэ зэрэг спортууд нөлөөлсөн бөгөөд үүнээс хойш тэмцээн зохиогддог болжээ. Америкийн кикбокс нь 1970-аад онд үүссэн бөгөөд 1974 оны 9-р сард Мэргэжлийн каратэгийн холбоо ( Professional Karate Association) анх удаа дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнийг зохион байгуулснаар олны танил болсон юм. Түүхэн хөгжлийн хувьд кикбоксыг янз бүрийн уламжлалт хэв маягийн элементүүдийн хослолоос үүссэн тулааны урлаг гэж үзэж болно. Энэ арга нь 1970-аад оноос хойш улам бүр түгээмэл болж, 1990-ээд оноос кикбокс нь Бразилийн жиу-жицү, ардын бөх, газар дээр тулалдах арга техникийг цаашид холилдох замаар холимог тулааны урлагийг бий болгоход хувь нэмэр оруулсан юм. Олон улсын нэг удирдах байгууллага өнөөдөр байдаггүй. Олон улсын удирдах байгууллагуудад Дэлхийн кикбоксын байгууллагуудын холбоо (World Association of Kickboxing Organizations буюу WAKO гэгддэг), Дэлхийн кикбоксын холбоо, Олон улсын спорт каратэгийн холбоо, Олон улсын кикбоксын холбоо (World Kickboxing Association, International Sport Karate Association, International Kickboxing Federation) гэх мэт олон тус тусдаа байгууллагууд байдаг. Иймээс кикбоксын дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн байдаггүй бөгөөд аваргын цолыг Glory, K-1 болон ONE Championship гэх мэт тус тусдаа олгодог. Төрөл бүрийн удирдах байгууллагуудын дор зохион байгуулагддаг барилдаанууд нь өвдөг сөгдөх, шахах гэх мэт өөр өөр дүрмийг баримталдаг. Ерөнхий утгаараа кикбокс гэж нэрлэгддэг урлагт дараахь зүйл хэлбэрүүд орно. Үүнд: * Японы кикбокс бол Японд бий болсон тулааны хэв маяг бөгөөд "кикбокс" гэсэн нэр томъёоны гарал үүсэл юм. * Америкийн кикбокс бол АНУ-аас гаралтай төрөл юм. * Голландын кикбокс - муай тай, бокс, каратэгийн киокушингийн хэв маягийг багтаасан. * Бүрэн контакт каратэгийн ямар ч хэв маяг * Санда (Хятадын кикбокс) — Үшү/кунг-фугийн холбогдох бүрэлдэхүүн хэсэг бөгөөд шидэлт, шидэлт нь өрсөлдөөнд хууль ёсны бөгөөд бусад бүх төрлийн цохилт (гар, хөл ашиглах). * Шүүтбокс — Сандатай адил зогсож байхдаа шидэх, бууж өгөх боломжийг олгодог Японы кикбоксын төрөл. * Энэтхэгийн Musti yuddha (мөн Муки бокс гэж нэрлэдэг) ба Адитхада нь Өмнөд Калипайяттуд өвдөг, тохой, духаар цохидог кикбоксын нэг төрөл юм. * Францын Савате бол 19-р зуунд үүссэн түүхэн спорт юм. Энэ нь ихэвчлэн хөлөөр өшиглөх техникээрээ алдартай. * Украины Combat Hopak нь ихэвчлэн цохилт, өшиглөх техник дээр суурилдаг. fd8ys82wiw57p0nfuk4v6hi3lb5noxh