Википедиа mnwiki https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81 MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter Медиа Тусгай Хэлэлцүүлэг Хэрэглэгч Хэрэглэгчийн яриа Wikipedia Wikipedia-н хэлэлцүүлэг Файл Файлын хэлэлцүүлэг МедиаВики МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг Загвар Загварын хэлэлцүүлэг Тусламж Тусламжийн хэлэлцүүлэг Ангилал Ангиллын хэлэлцүүлэг TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 2511 708860 707495 2022-08-18T14:14:19Z 202.131.246.158 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин |name = Дархан |native_name = {{lower|0.2em|{{MongolUnicode|ᠳᠠᠷᠬᠠᠨ}}}} |native_name_lang = mn |settlement_type = [[Монгол Улсын сумд|Сум]] |official_name = Дархан сум<br />{{lower|0.2em|{{MongolUnicode|ᠳᠠᠷᠬᠠᠨ}}{{MongolUnicode|ᠰᠤᠮᠤ}}}} |nickname = |motto = |image_skyline = Darkhan Buddha.jpg |imagesize = |image_caption = Буддын Хөшөөний цогцолбор |image_seal = |seal_size = |image_shield = Mn coa of darkhan aymag.svg |shield_size = |image_blank_emblem = |blank_emblem_size = |image_map = |mapsize = |map_caption = |image_map1 = |mapsize1 = |map_caption1 = |subdivision_type = [[Дэлхийн улс орны нэрс|Улс]] |subdivision_name = [[Монгол]] |subdivision_type1 = [[Монгол Улсын аймгууд|Аймаг]] |subdivision_name1 = [[Дархан-Уул аймаг]] |subdivision_type2 = |subdivision_name2 = |seat_type = |seat = |government_type = |leader_title = |leader_name = |leader_title1 = <!-- for places with, say, both a mayor and a city manager --> |leader_name1 = |established_title = Байгуулагдсан |established_date = 1961 оны 10 сар |area_magnitude = |area_footnotes = |area_total_km2 = 103 |area_land_km2 = |area_water_km2 = |area_total_sq_mi = |area_land_sq_mi = |area_water_sq_mi = |area_water_percent = |area_urban_km2 = |area_urban_sq_mi = |area_metro_km2 = |area_metro_sq_mi = |population_as_of = 2017 |population_footnotes = |population_note = |population_total = 83883 |population_density_km2 = auto |population_density_sq_mi = |population_metro = |population_density_metro_km2 = |population_density_metro_sq_mi = |population_urban = |population_density_urban_km2 = |population_density_urban_mi2 = |timezone = UTC + 8 |utc_offset = +8 |pushpin_map = Mongolia |pushpin_label_position = |pushpin_map_alt = |pushpin_map_caption = |coordinates = {{coord|49|28|08|N|105|57|27|E|display=inline,title}} |elevation_footnotes = <!--for references: use <ref> </ref> tags--> |elevation_m = 665 |elevation_ft = |postal_code_type = Шуудангийн код |postal_code = 213800 |area_code = +976 (0)137 |registration_plate = ДАx (x нь хувирамтгай) |blank_name = [[Кёппений уур амьсгалын ангилал|Уур амьсгал]] |blank_info = [[Эх газрын чийглэг уур амьсгал|Dwb]] |website = http://www.darkhan.mn/ |footnotes = }} '''Дархан''' ''(«[[дархан (ажил мэргэжил)|дархан]]» гэдэг утгаас нэрлэгдсэн)'' — [[Дархан-Уул]] аймгийн засаг захиргааны төв болсон [[хот]]. Засаг захиргааны хуваарь ёсоор адил нэртэй сум болдог. 2018 оны тооцоогоор 105,923 оршин суугчтай бол метрополи газар нутагт 180,000 оршин суугчтай байна. <ref>[http://www.legendtour.ru/rus/mongolia/regions/darkhan.shtml Дархан ({{lang-ru|}})]</ref> Үүнээс үзвэл нийслэл [[Улаанбаатар]] хотын дараах Монгол улсын хоёр дахь том [[хот]] болох юм. Дархан хотод ойрын үед олон сайхан барилга байгууламж баригдсан. Эдгээр нь Морин хуур цогцолбор, Бурхантай уул, мөн хүүхэд залуучуудын чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх паркийг шинэчилж сайжруулсан. Дархан хотод тээврийн үйлчилгээний таксиний үйлчилгээг 10 компани, нийтийн тээврийн том оврын автобусаар үйлчилдэг нэг компани хангадаг. Дархан хот Улаанбаатар, Эрдэнэт хотуудыг бодвол амьдрах болон зорчих зарлага багатай, ажлын байр олдоц ихтэй, цэвэр агаар сайтай, сургууль цэцэрлэгийн хүрэлцээ хангалттай, харилцаа холбоо, төмөр зам, автозам зэрэг дэд бүтэц сайтай Монголын 2 дахь нийслэл хэмээгддэг хот юм, Тус хотод эхлээд 1970 оноос ЗХУ-ын дараа нь 1991 оноос ОХУ-ын Ерөнхий консулын газар үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа. == Түүх == Дархан хотын анхны суурийн чулууг "Бурхантын хөндий"-д 1961 оны 10-р сарын 17- ны өдөр тавьсан бөгөөд тус хотыг хуучин социалист орнууд болох Зөвлөлт Холбоот Улс, Болгар, Польш, Унгар, Чехословак, Герман зэрэг улсуудын техник, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны тусламжтайгаар байгуулан хөгжүүлсэн юм. Мөн Япон улсын техник, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны тусламжтай Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр байгуулагдсан. == Засаг захиргааны хуваарь == Улсын Их Хурлын 1994 оны 32 тоот тогтоолоор Дархан хотыг Дархан-Уул аймаг болгон зохион байгуулсан ба Засаг захиргааны нэгжийн хувьд 4 сум (Дархан, Хонгор, Шарын гол, Орхон), 24 багтай. Дархан-Уул аймаг нь Сэлэнгэ аймгийн сумуудтай хил залгаа оршдог. Дархан хотыг шинэ Дархан, хуучин Дархан гэж 2 хэсэгт хуваадаг. == Бэлгэ тэмдэг == ===Сүлд дуу=== Ая Д.Лувсаншарав (МУ-ын Хөдөлмөрийн баатар, Төрийн соёрхолт, Ардын жүжигчин) Үг Д.Пүрэвдорж (МУ-ын Хөдөлмөрийн баатар, Ардын уран зохиолч, Төрийн шагналт) [[Файл:Darkhan city.jpg|250px|thumb|[[Морин хуур]]]] {{цитата|'''Хамгийн сайхан хот'''<br> Үүлэн хээ шиг цэнхэр хөндийд<br> Үүрийн цагаан цолмон гялбааж<br> Үйлдвэр уурхайн яндан хүжлэх<br> Үлгэрийн сайхан хот байдаг юм.<br> Орд харш нь өдөржин ургаж<br> Одод гадаа нь шөнөжин хотолж<br> Өргөн саруул хаяа нь тэлсэн<br> Өглөөн сайхан хот байдаг юм.<br> Ханийн сайн найрсан цуглаж<br> Хамтран бүтээж амьдран суусан<br> Хаврын нуур шиг жаргал дэлгэр<br> Хамгийн сайхан хот байдаг юм.<br> Ахан дүүсийн өлзийт гараар<br> Анхны чулууг нь өргөн тавьсан<br> Нарлаг Монголын энэ хотыг<br> Найрамдлын Дархан гэдэг юм.<br>}} === Сүлд тэмдэг === Эмблем түүнийг хэрэглэх журмыг анх Хотын АДХ-ын Гүйцэтгэх Захиргааны гишүүдийн 1974 оны 95-р тогтоолоор баталсан бөгөөд "Хаан бугуйвч" бол Дархан хотын эрхэмлэн дээдэлдэг бэлгэ тэмдэг юм. "Хаан бугуйвч" нь найрамдан эвлэлдэхийн утгыг бэлэгдсэн ардын хээний дурсгалт зүйл болно. == Газар зүй == Дархан хот нь Орхон-Сэлэнгийн сав газрын бүсэд багтдаг. Хараа голын эрэг Бурхантын хөндийд оршдог бөгөөд далайн түвшнээс дээш 700 м-ийн өндөрт байрласан ба 327.5 мянган га газар нутагтай, эрс тэс уур амьсгалтай. === Уур амьсгал === {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = aktiviert | DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/119/c01148.htm WMO] | Überschrift = | Ort = Дархан <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = −16.4 | hmfeb = −9.6 | hmmär = 1.1 | hmapr = 12.1 | hmmai = 20.4 | hmjun = 24.6 | hmjul = 26.0 | hmaug = 24.1 | hmsep = 17.8 | hmokt = 9.6 | hmnov = −3.3 | hmdez = −12.2 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = −30.8 | lmfeb = −26.5 | lmmär = −14.5 | lmapr = −4.8 | lmmai = 2.4 | lmjun = 8.8 | lmjul = 12.6 | lmaug = 10.5 | lmsep = 2.5 | lmokt = −5.8 | lmnov = −17.4 | lmdez = −25.8 <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 4.3 | nbfeb = 2.8 | nbmär = 3.2 | nbapr = 8.9 | nbmai = 19.9 | nbjun = 57.0 | nbjul = 86.6 | nbaug = 82.0 | nbsep = 40.8 | nbokt = 14.4 | nbnov = 5.6 | nbdez = 5.2 <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 6 | rdfeb = 5 | rdmär = 4 | rdapr = 6 | rdmai = 8 | rdjun = 14 | rdjul = 16 | rdaug = 14 | rdsep = 10 | rdokt = 7 | rdnov = 7 | rddez = 8 }} == Хүн ам == Дархан хот нь 2018 оны байдлаар 105,923 мянган хүн амтай. Нийт хүн амын 64.5 хувийг 35 хүртэлх насны залуус эзэлдэг ба нийт өрхийн 67.5 хувь нь орон сууцанд амьдардаг. Анх 1960-аад оны эхээр тус хотыг байгуулахад улс орны өнцөг булан бүрээс залуучуудыг илгээлтээр илгээж хүн амыг бүрэлдүүлсэн байна. == Түүх, соёлын дурсгалт газрууд == === Төмөртэй хүннү булш === [[Файл:Darkhan outskirts.jpg|thumb|left|120px|Дархан хот]] Дархан хотын Төмөртэй уулын шувтрах үзүүрт Хүннү нарын булш байсныг 1946 онд эрдэмтэн судлаач А.П.Окладников анх илрүүлсэн. Дараа нь 1969 онд Х.Пэрлээ, Ю.С.Гришин нар судалж 6 булшийг малтан шинжилж, үр дүнг нь нийтэлсэн. Булшнаас гарсан эд зүйлс хүний яс, үйсэн савны үлдэгдэл, төмөр эдлэлийн хэлтэрхий, малын яс, цүлхэм бөөртэй ваар савнууд, даавуу болон эсгийний өөдөс, сурны тасархай. Судлаачид эдгээр булшийг Нийтийн Тооллын Өмнөх 21-р зууны үед хамааруулж үзсэн. === Шарын голын зосон зураг === Дархан хотоос хойш 25 км-т орших Цагаан нуураас зүүн тийш хясаалан тогтсон толигор хаданд 3 хэсэг газар улаан зосоор зураг зурсныг 1980 онд эрдэмтэн судлаач А.П.Окладников Д.Дорж нарын удирдсан Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан экспедици анх олж илрүүлсэн<ref>Д.Цэвээндорж, Ю.С.Худяков (Шарын голын хадны зураг ШУА. 1984. ¹4 76-78-р тал</ref>. Бат-Амгалан === Бичигт хошууны Хүйтэний голын бичээс === Энэ нь монгол, дөрвөлжин 2 бичгийн дурсгал бөгөөд Дархан хотоос зүүн хойт зүгт 70км-т Хүйтэний голын бичигт хошуу хэмээх газар байдаг. Бичээсүүдийг анх 1981 онд Н.Сэр-Оджав, Д.Цэвээндорж, А.Очир нар илрүүлсэн. Монгол бичээс нь нэлээд баларсан боловч ерөнхий тоймыг нь гаргаж тайлсан, бичгийн хэлбэр нь 12-14-р зуунд холбогдоно гэж үзсэн. Дөрвөлжин бичиг нь бүрэн тайлагдаагүй боловч 17-р зуунаас хойших үеийн шашин мөргөлийн утгатай хэмээн үзсэн бөгөөд Монгол нутгийн хаднаас анх удаа илэрсэн ховор дурсгалд тооцжээ. === Бусад === *Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн улсын комиссын " Орон нутгийн хамгийн сайн санаачлага"-аар өргөмжлөгдсөн " Морин хуур" цогцолбор * Бурхантай уул * Төмөр замчдын хөшөө * Аавын гутал Аавын гутал хэмээх 5 настай хүүгийн энэхүү хөшөө нь Дарханчуудын үр удмаас улсдаа төдийгүй дэлхийн тавцанд эх орныхоо нэрийг мандуулсан суут эрдэмтэн мэргэд, спорт урлагийн алдартнууд олон арваараа төрөн гарахыг бэлэгддэг бөгөөд хөшөөг 2006 онд хот байгуулагдсан өдөр буюу 10 сарын 17-ны өдөр хүлээн авсан байна. * Монгол гутал хөшөө * Миний Монгол цэцэрлэгт хүрээлэн * Найрамдлын Дархан тэмдэг хөшөө * Дүүжин гүүр * Мөн Дархан хотод улсдаа хэмжээгээ 3т орох /1т Улсын их дэлгүүр, 2т Улаанбаатар их дэлгүүр/ Дархан их дэлгүүр бий. ** Дархан Улаанбаатарын чиглэлийг засмал зам дагуу Дарханаас 20 км * Дархан хаалт ** Дархан Сэлэнгийн засмал зам дагуу Дарханаас 10 км == Aх дүү хотууд == * {{Flagicon|Болгар}} [[Димитровград]]<ref>[http://www.dimitrovgrad.bg/article1103.aspx?c=24Димитровград]</ref> *{{flagicon|АНУ}} [[Ирвинг (Техас)|Ирвинг]] *{{flagicon|Орос}} [[Улаан-Үд]] *{{flagicon|Унгар}} [[Капошвар]] ==Зүүлт== {{reflist}} {{Хөтлөгч мөр Дархан-Уул}} {{Хөтлөгч мөр Монголын томоохон хот суурин}} {{Хөтлөгч мөр Засаг захиргааны хуваарь}} [[Ангилал:Дархан| ]] [[Ангилал:Дархан-Уул аймгийн суурин]] [[Ангилал:Дархан-Уул аймгийн сум|!]] [[Ангилал:Монголын аймгийн төв]] [[Ангилал:Монголын их сургуулийн хот]] [[Ангилал:Монголын суурин]] [[Ангилал:Монголын хот]] [[Ангилал:1961 онд байгуулагдсан]] f17ezz0u31bocs8neftq4yckoq4i4fb 0 2967 708887 708767 2022-08-19T02:50:58Z 103.173.255.162 /* Моголистан */ wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Шинжаан - Уйгурын өөртөө засах орон |ямар_янзын_нутаг = [[өөртөө засах орон]] |анхаарах_нэр = {{ug|شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى|''Шинҗаң Уйғур аптоном райони''}}<br>{{хэл-хят1|新疆维吾尔自治区}} — ''Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū'' |image_skyline = |image_caption = |image_map = Xinjiang in China (de-facto).svg |map_caption = |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]]) |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Орны төв |нутгийн_төв = [[Өрөмч]] |газар_нутаг = 1 664 897.17<ref name="新疆">[http://www.gov.cn/test/2013-04/07/content_2371589.htm '''新疆''' — 中国政府网 (Xinjiang — Chinese Government Network)]</ref> km² |газрын_байц = |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 21,813,334 |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = |ард_түмэн = |цугаараа = |даргыг_юу_гэх = |даргын_нэр = |даргыг_юу_гэх1 = |даргын_нэр1 = |түүхэн_он = |түүхэн_үйл = |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = [[НЗНЦ+8]] |utc_offset = |утасны_томъёо = |шуудангийн_томъёо = |автомашин_дугаар = |website = |тэмдэглэл = }} [[Файл:Шиньжаан засаг захиргааны нэгж.jpg|thumb]] '''Шинжаан''' (албан ёсоор '''''Шинжаан Уйгурын өөртөө засах бүс нутаг''''') гэдэг нь албан ёсоор 1949 онд [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын бүрэлдхүүнд багтсан бөгөөд тус улсын баруун хойд талыг эзлэн оршдог том [[өөртөө засах орон]] юм. Газар нутаг-1,6 сая км кв, х ам 19,630 мян, 2005 оны байдлаар Шинжаан-Уйгурт 21 сая хүн амьдарч байна. Хятад улсад нийт 56 үндэстэн, ястан байдгаас 34 нь Шинжаан-Уйгурт амьдарч байна. Хүн амын эзлэх тоогоороо хятад, [[уйгур]], [[хасагууд]] эхний гуравт орно. Мөн энд [[Хотон (үндэстэн)|хотон]], монгол, [[киргиз]], шибэ, [[тажикууд‎|тажик]], [[Узбекчүүд|узбек]], [[манж]], [[дагуур]], [[Татарууд|татар]], [[Оросууд|орос]], [[дунсян]], [[салар]] зэрэг үндэстэн бий. Нийслэл [[Өрөмч]] хот. Баруун хойд, хойд, зүүн хойд талаараа [[Киргиз]], [[Казахстан]], [[Афганистан]], [[Энэтхэг]]ийн ба [[Пакистан]]ы хяналтын [[Ладакх]] муж ([[Кашмир]] нутаг), [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]], [[Монгол]] улстай, дотооддоо [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]], [[Ганьсу]], [[Хөхнуур]] мужтай хиллэнэ. Шинжаан-Уйгурын автономит нутаг засаг захиргааны төв хот нь Өрөмч юм. Өрөмч гэдэг нь [[Тэнгэр уул]]ын мөнх цаст уулнаас эх аван урсдаг голын Монгол нэр юм. Хятадууд хотын нэрийг У-лу-му-чи гэх өөрийн дуудлагад нийцүүлэн өөрчилж англи үсгээр “Urumqi” гэж галиглах болжээ. Харин манайхан түүнийг нь дуурайж Үрүмчи гэж бичдэгээс нэрийн нь утгыг ойлгохоо больсон байна. Өрөмч гэдэг үгийг ойрдоор "үзэсгэлэнтэй бэлчээр" гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. Өрөмч хот нь Шинжаан-Уйгарын нийслэл төдийгүй, нийт Шинжааны улс төр, эдийн засаг, соёл, мэдээлэл, технологийн төв юм. Энэ хот нь шинжааны зам харилцааны гол зангилаа хот бөгөөд мөн Евроазийн эх газрын гүүр болж, хятад улсын баруун талыг гадаадад нээх үүд юм. Өрөмч хот нь [[Еврази]]йн эх газрын хэвлийд орших Тэнгэр уулын хойд бэл, Зүүнгарын хотгорын өмнөд захад оршдог. Далай түвшнээс дээш 680-920 м, эх газрын дундаж дулаан, хагас хуурай уур амьсгалтай, жилийн дундаж дулааны хэм 7.3С, унах хур тунадасны жилийн дундаж нь 236 мм, жилийн дундаж нартай өдөр 2775 цаг, шүүдэр буухгүй хоногийн тоо жилд дундажаар 105-168 хоног, хавар, намрын улирал харьцангуй богино, өвөл зуны улирал харьцангуй урт, дэлхий дээрх далайгаас хамгийн их алслагдсан хот ажээ. Тус хот одоогоор 7 дүүрэг,1 сумтай. Тяньшань (Тэнгэр уул), Шайбик, Шинэши /шинэ хот/, Шуймогоү, Тоүдунхэ, Дуншань, Наньшанькуан. Сумын нэр нь Өрөмч. Мөн улсын зэрэглэлийн 2 нээлттэй бүс байдаг. [[File:ColourfulBeach.jpg|thumb|[[Эрчис]] мөрний цутгалан]] [[File:Xinjiang Space View.jpg|thumb|Сансраас авсан зураг]] Томоохон голууд — [[Тарим]], [[Или мөрөн|Или гол]], [[Эрчис мөрөн]] (эхэн хэсгийг нь буюу Монголоос эх авч Хятадаар дайран урсч Казахстан дахь Зайсан нуурт цутгадаг хэсгийг нь [[Хар Эрчис]] гэж нэрлэдэг). Томоохон нуур — [[Лоб нуур]], [[Бост нуур]], [[Эв нуур]]. == Түүх == [[File:Tarimbecken 3. Jahrhundert.png|thumb|Таримийн сав газар МЭӨ 3-р зуун]] [[File:BezeklikSogdianMerchants.jpg|thumb|Буддын шашинт Согд-Перс лам нар ба сүсэгтнүүд Зүүн Таримийн хотгор 8-р зуун]] Төв Азийн соёл уламжлал, үндэстнүүдийн түүхэнд гүнзгий мөр үлдээсэн 4000 жилийн түүхтэй эртний маш гайхамшигт соёл иргэншлтэй энэ ард түмний археологийн дурсгалууд [[Берлин]], [[Лондон]], [[Парис]], [[Токио]], [[Санкт-Петербург]], [[Шинэ Дели]] хотуудын музейд халгалагдан байна. 19-р зууны сүүл 20-р зууны эхээр шинжилгээний экспедици Шинжааны торгоны замын бүс нутагт археологийн судалгаа явуулж Европ, Америк, Японы судлаачдын гайхаш шагшралыг төрүүлсэн агуйн сүм хийдүүд, сүмийн үлдэгдэл, ханын чимэг зураг, ном бичгийн дурсгал олж олны хүртээл болгожээ. Эдгээр олдвор болон гар урлалын зүйлс бичиг баримт нь энэ бүс нутагт маш өндөр соёл иргэншил байсныг илтгэж байгаа юм. Энд археологийн судалгаагаар 77 агуйн сүм хийдийг илрүүлсэн ба тэдгээр нь ихэнхи нь тэгш өнцөгт хэлбэртэй бөмбөгөр оройтой ихэвчлэн 4 тасалгаатай, тасалгаа бүр нь бурханы хөрөг зурган чимэглэлтэй ханатай, тааз нь зуу зуун бурханы зурагтай зарим хана нь Будда болон түүнийг хүрээлсэн байгаль, амьтан, эд зүйлс болон Энэтхэг, Перс, Европ архадын зурагтай (зургийн зарим нь энгийн зарим нь үнэхээр шүтээн урлагийн сод бүтээлүүд) байсан байна. Эмнэлэг анагаах ухаан өргөн цар хүрээтэй сайн хөгжсөн байлаа. Сүн улсын сурвалжаас үзвэл хятадын анагаах ухаанаас илүү өндөр хөгжсөн, тэдний маш олон төрлийн эм, эмийн ургамлыг хятадууд мэддэггүй байжээ. <!--Харамсалтай нь гадаадын түүх судлаач тэр дундаа энэ хэсгийн бусад хэл дээрхи материалуудад ташаа зүйл оруулсан нь маш их ажиглагдаж байгааг уншигч та анхаарч өөрийн мэддэг хэл дээрхи хуудсанд залруулга хийж энэхүү хуудсыг өргөжүүлж тусална уу?--> 18-р зуунд Зүүнгар унаснаар Шинжаан манжийн захиргаанд орсон бөгөөд одоо Хятад улс Манж улсын харъяаны бүх нутгийг өөрийн газар хэмээн үзэж байна. Уг шалтгаан нь Хятадын эртний Күнзийн үзэл баримтлалаар хятад хүний (аянчид, элч төлөөлөгч, худалдаачид, цэрэг г.м) хөл хүрсэн газар бүхэн Хятад улсынх байх ёстой гэсэн үзлээс үүдэлтэй юм. 1989 оны 5 дугаар сарын 16-нд ЗХУ-ын Ерөнхийлөгч Михаил Сергеевич Горбачев БНХАУ-д айлчлахад Дэн Сояпин Хаант Оросын үеэс эхлэлтэй 1.5 сая км.кв газар нутгийн маргааны асуудал байгаа талаар дурьдсан бөгөөд ОХУ-ын Амар мөрний сав, Даманийн хойг, мөн хамгийн гол нь Балхаш нуурын дорнод этгээдийн томоохон газар нутгийн талаар дурдсан юм. Энэ бол Чин гүрний төгсгөл үед оросууд Хятадаас хүчээр булаасан нутаг гэж үздэг ажээ. Өнөөдөр энэ нутаг Казахстаны нутаг болжээ. Зарим ард түмний зүйр үгэнд хэдийн урилгагүй зочидийг тэр дундаа ирчихээрээ буцахаа мэддэгүй гийчин хэмээн хятадуудыг егөөддөг болсон байна. === Эрт үе === Эрт дээр цагт энэ нутгаар их торгоны замын чиглэл дайран өнгөрдөг байлаа. 1970-аад оны сүүлчээр Хятадын археологичид дэлхий дахинд Турфаны соёл гэж алдаршсан соёлын асар үнэт олдвор, хэдэн зууны турш хурааж хуримтлуулсан номын санг Таримын саваас нээсэн билээ.Хятадын баруун этгээдийн захын боомт [[Ланжоу]]гаас гараад өмнөх зам нь Уйгарын [[Хотан]], [[Яркенд]]аар дайрч Тэнгэр уулын даваагаар дамжиж өрнө зүгт лалын худалдааны хотуудад хүрдэг. Хойд зам нь Ланжоугаас хойд зүгт эргэж [[Куньлун]]ы хойд сугаар ороож Таримын саваар дайрч гардаг юм. Шинжааны хойд хэсэгт нь [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгарын тал]], өмнөд хэсэгт нь Кашгарын тал, төв хэсэгт нь [[Такла-Макан]]ы элсэн цөл бий. Эдгээр тал газрыг 7000 метрийн өндөр Тэнгэр уул заагладаг. Ил, Эрчис мөрний сав, [[Тарвагатай]]н тал нутгийн сахлаг өвст бэлчээр бол Ойрад, Зүүнгарын хаант улсын гол цөм билээ. ===Тохарын улсууд=== {{гол|Тохар}} ===Хүннү гүрэн (МЭӨ III-МЭ I зуун)=== {{гол|Хүннү улс}} === Сүмбэ улс === {{гол|Сүмбэ улс}} === Нирун улс (330-555)=== {{гол|Нирун улс}} Хүн гүрэн задарсны хойно хэсэг тусгаар оршин байсан тэднийг Нирун улс эрхшээлдээ оруулжээ. Нирун улсын хүч доройтсон үед Тэлэ аймгийн холбоо Монголын тал нутагт ноёрхохын төлөө Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэлдэн 555 онд хийсэн амжилтгүй тулалдаанд дийлдэн захирагджээ ===Эфталит буюу Цагаан хүннү нар=== {{гол|Цагаан хүннү}} ===Бусад улсууд === === Түрэг улс МЭ 555 он === {{гол|Түрэг улс}} [[Түрэг улс|Түрэгийн]] 2-р хаант улс сэргэн мандсанаар [[Тан улс|Тан]] гүрний баруун жигүүрийг тас цохисон билээ. МЭ ҮII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад 745 онд [[Уйгурын хаант улс]]ыг байгуулжээ. Монголын тал нутаг дахь бусад гүрнүүдийг бодвол уйгурууд гадагшаа харьцангуй бага дайн тулаан хийсэн ба хөгжингүй соёлтой, олон хот суурин байгуулсан нүүдэлчин үндэстэн байсан юм. === Тан улс === {{гол|Тан улс}} [[File:Emperor Taizong's campaign against Xiyu states.svg|thumb|Тан улсын Шинжаан дахь улсуудын эсрэг хийсэн дайн]] === Уйгурын хаант улс МЭ 740-840 он === {{гол|Уйгурын хаант улс}} === Харханы улс, уйгуруудын нүүдэл, тохарчууд түрэгжин ууссан нь=== {{гол|Хар ханы улс|Найман|Уйгур|Хар Хидан}} ===Их Монгол Улс, Цагадайн улс, Монгол Улс, Дөрвөн Ойрад (XIII-XVII зуун)=== {{гол|Их Монгол Улс|Цагадайн улс|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрад}} [[Файл:Chagatai Khan.JPG|thumb|left|Цагадай хан]] 1208 онд Монголчуудад цохиулсан Найманы үлдэгдэл Хүчлүг хунтайжийн хамтаар Хар Киданд орогнон байгаад 1211 онд хүчлүг Киданы хааныг алж улсыг нь булааж, Хар Киданыг унагасан авч 1218 онд Монголчууд Хүчлүгийг нэхэн ирж устгаснаар Хараханид Чингис хааны захиргаанд оров. Уйгаруудын байгуулсан эдгээр улсууд урьдын Уйгарын идэрхэг хүчирхэг байсны хэмжээнд хүрээгүй боловч Төв Азийн урлаг, шинжлэх ухаан, худалдаа арилжааг амжилттай хөгжүүлж тод мөрөө үлдээсэн юм. Чингис хааны үеэс Монголчууд энэ нутгийг бусдад алдаагүй юм. Хубилайтай тэрсэлдсэн Өгөдэйн угсааны Хайду, Наян нар чухам энэ нутагт түшиглэн 70 гаруй жил тулалдсан юм. Өгэдэйн угсааныхан Толуйн угсааныхантай тэмцсэн 100 гаруй жилд энэ нутагт Ойрад хэмээх хүчирхэг Монгол аймгийн холбоо бий болж, яваандаа үндэстний шинжийг олсон юм. Хожим Оросын түүхчдийн дэглэсэн Монголын түүхийг уншихад Ойрадууд, Монголчууд огт өөр улс болоод, хоорондоо дайтаж байсан мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг ч үнэндээ Чингис хааны угсааныхны хаан ширээний төлөөх дотоодын тэмцэл байсан юм. тэр ч байтугай Тогоонтөмөрийг Бээжингээс зугтсаны дараа Хорчины заримыг Ойрадууд талдаа татаж, сайн дайчидтай болохыг зорьсноор Хошууд хэмээх аймаг бий болж байлаа.XIҮ зууны үед Цагаадайн улсаас [[Моголистан]] улс тусгаарлаж гарсан байна. Могул гэдэг үг нь “монгол” гэсэн үгнээс гаралтай. [[Моголистан]] улсын хүн амын ихэнх нь түрэг хэлээр ярьдаг уйгарчууд байлаа. Өөрөөр хэлбэл хангууд нь монгол, ард түмэн нь уйгур голдуу байжээ. Энэ улсын нийслэл нь [[Бешбалык]] хот байлаа. Бешбалык хот нь өмнө нь Уйгурын Идигүдийн улсын нийслэл байсан билээ. XҮ зуунд Моголистан [[Дөрвөн Ойрад]], [[Хасагууд|казах]]т шахагдан улсынх нь төв нь Шинжааны өмнөд хэсгийн баянбүрдүүд рүү шахагджээ. ===Моголистан=== {{гол|Моголистан|Яркендын хант улс}} === Зүүнгарын хаант улс === {{гол|Зүүнгарын хаант улс}} Ойрадууд 1449 оноос эхлэн буюу Эсэн тайш хааны үед Тарвагатай болон Эрчис мөрний сав дагуу нутаглаж байсан бөгөөд эл нутаг ньамьдарч байсан бөгөөд Цагадайн удмын Моголистантай харилцаж байсан тэдний харилцаа үе үе зөрчилдөж байсан торгоны замыг хяналтандаа авахын төлөө байсан Ойрадын [[Эрдэнэбаатар хунтайж]] [[Зүүнгарын хаант улс]]ыг байгуулаад, эдийн засгийн сонирхлоор Уйгурыг түшмэг болгохыг эрмэлзэж байв. Төвдтэй харилцах замд байдаг Уйгарууд Зүүнгарыг сөрөх чадалгүй тул ая эвийг хичээж байлаа. Дотоодын зөрчилдөөнөө шийдвэрлэхийн тулд Далай ламаар уламжлуулан [[Галдан бошигт хаан]]аас дэмжлэг авснаар түшмэг улс болжээ. XҮI зуунд Уйгарчууд Мамлакат ба Могул (Могол улс) гэдэг нэртэй Яркенд хотод нийслэлтэй улс байгуулжээ. === Манжийн үе === {{гол|Чин улс}} [[File:Veselovski-1898-Yakub-Bek.jpg|thumb|150px|Цагаан малгайтны Якуб бек.]] Халх Зүүнгар даяар гарсан бослого эмгэнэлтэйгээр дарагдсаны үр дүнд [[Хулж хот|Илий]]н хязгаарын [[Жанжин]]ы газар хэмээн нэг хэсэг нэрлэгдэж байсан ажээ. Энэ нь одоогийн Шинжааны өмнөд хэсгийг захирч байсан уйгарын захирагч асаны ач нар болох цагаан уулын бүлгийн шашны мяндагтан Аппак Хожа ба ах дүү Бурханнэдин, Хожа Жихан нар болон тэдний өрсөлдөгч хар уулын бүлгийн Яхи Хожа нарын тэмцлийн талбар болон хувирчээ. Манжийн цэрэг Ойрадуудыг хядан устгахад тэдэнд багагүй тусламж үзүүлж хядлагад идэвхтэй оролцож түүний төлөө эрх дураараа амьдарна хэмээн тэдний горьдсоноор байдал дээрдсэнгүй. Харин ойрадын харъяанд байснаас дордов. Аппак юу хийснээ ойлгосон боловч хэдийн оройтсон байлаа. 1758 онд Аппак Хожа өөрийгөө Уйгарын дээд захирагч Баатар хаан хэмээн өргөмжлөв. Хэдийгээр нилээд эрх мэдэл олж авсан боловч түүний боловч түүний өрсөлдөгч нар нилээдгүй уйгарууд манж нарын талд ороод амжжээ. Манж нар өмнө зүг шуурхайлан хөдөлж Куча, Сайр хэмээх гол гол хотуудыг ээлж дараалан эзлэн авсаар Аксу, Турфан хотуудын өрсөлдөгч мяндагтан нараа Манжийн жанжин Жаоху-д ах дүү Бурханнэдин, Хож Жихан нар барьж өгөв. тэгээд дарээ жил нь эцсийн түшиц газар Яркенд, Кашгар хотууд унажээ. “Иймэрхүү" гавъяа хүчин чармайлтын шанд ах дүүс бусад удирдагчид, ард түмний нүүрийг харах аргагүй болж Уйгар орноо манжаас тусгаарлах горьдлого нь талаар болжээ. Үр дагавар нь Манж чин улс Туркестаны зүүн бүс нутгийг бүрмөсөн эзлэн авч цэрэг захиргааны” төвшитгөн тохинуулж, элбэн дагуулсан Шинэ Хязгаар буюу Шинжаан" хэмээн [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийг тэтгэсний]] 20 дугаар онд Дайчин гүрний эзэн хааны соёрхсон зарлигаар нэрлэжээ. 1862-1877 онд Манж Чин улсын Шэньси, Ганьсу, [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгар]], [[Кашгар]]ыг хамарсан “цагаан малгайтны бослого” дэгдэж, босогчид үе үе Монголд нэвтрэн. === Дундад иргэн улс === [[Дундад Иргэн Улс]]ын үед Шинжаан урт хугацааны мөргөлдөөнтэй байсан. [[Уйгурууд]] [[Зүүн Туркестан]] улсыг хоёр удаа байгуулсан боловч [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт]]ийн нөлөөн дор алга болжээ. === Орчин үе === 1949 онд БНХАУ байгуулагдахад Хятадын бүрэлдэхүүнд багтаж, цөөнх үндэстний өөртөө засах эрхтэй засаг захиргааны бүс болжээ. == Цөмийн туршилт== Хятад улс 1964 оноос Шинжааны [[Лоб нуур]]ын орчимд өөрийнхөө цөмийн туршилтаа хийх болсон. == Байгаль-цаг уур, газарзүй == [[Файл:Jiaozuo Guozigou.png|thumb|[[Тэнгэр Уул]]]] Ази тивийн хэвлийд орших Шинжаан нутгийн хойноос урагш Алтайн нуруу, Тэнгэр уул, Куньлун нуруу үргэлжилж, төв хэсэгт нь Зунгарын хотгор, Таримын хотгор байдаг. Куньлун гэж Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага гэдэг. Хөхнуур, Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой Куньлун нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд Шинжааны газар зүй, уур амьсгалд багагүй нөлөө үзүүлдэг. Хөх нуур, Хатан голын чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадаг учир Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаанд Хятадын хамгийн том дотоод урсгалт Таримын гол, Или гол, Эрчис мөрөн зэрэг томоохон гол мөрөн, Хятадын хамгийн том цэнгэг устай Бестен нуур, Лоб, Баграшкүль, Эв, Ханас зэрэг том нууртай. Тэнгэр уулаас өмнөх нутгийг “Наньжян” буюу Өмнөд хязгаар, хойших нутгийг “Бэйжян” буюу Хойд хязгаар, Хами, Турфаны хотгор хавийг “Дүнжян” буюу Зүүн хязгаар хэмээн нэрлэнэ. Шинжаан бол бүхэлдээ хөхрөн ногоорч, хоёр их хотгорыг нь дагасан том жижиг олон баян бүрд хэлхсэн сувд шиг гэрэлтсэн, ер бусын үзэсгэлэнт нутаг юм. [[Файл:Bostenlake 20121004 02.jpg|thumb|left|[[Бост нуур]]]] Шинжаан эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай, халуун хүйтний зөрөө маш их. Хятад орон даяар хамгийн хүйтэн болсон нь Шинжааны Алтайн бүсэд, урт хугацааны турш хамгийн халуун болсон тохиолдол Турфанд бүртгэгдсэн юм. Хятадын нийт элсэн цөлийн гуравны хоёр нь Шинжаанд бий. Такалмаканы элсэн цөл 330 мянган ам дөрвөлжин км, хэмжээгээрээ Хятадад хамгийн том, дэлхийд хоёрт ордог элсэн цөл юм. Зунгарын хотгорын Гурвантүнгэдийн цөл 48 мянган ам дөрвөлжин км буюу Хятадад хэмжээгээр хоёрт орно. Шинжааны цөл газрын тос, ашигт малтмал, байгалийн хийгээр баялаг. == Хүн ам зүйн бүтэц == Энд цэвэр манж үндэстэн 50 гаруй мянган хүн байдаг. === Эдийн засаг, аж-ахуй, зам тээвэр === [[Файл:Map of language areas of Xinjiang.png|thumb|Угсаатны бүрэлдэхүүн]] Шинжаан дахь Хятадын армийнхан бүтээн байгуулалтын ажил эрхэлж зам гүүр тавьж, олон зуун мянган га талбайд усан үзмийн тариалан эрхэлж, цөл дундуур 4500 км урт нефьтийн хоолой татаж, өндөр байшингуудыг барьж байна. Бүр мексикийн зах зээлд ихээхэн нэрд гарч, хятадын төрийн өндөрлөгүүд хүртэх дуртай болсон “Sunshine” хэмээх сайхан дарс нэрж экспортлоод эхэлсэн ба Хятадын цэргийнхэн дарсны компаниа иргэний компани болгон хөрөнгийн биржид бүртгүүлсэнд хувьцаа их өсөж байсан түүхтэй.Шинжаан Эв нуур, Лоб нуур, Баграшкүль гэсэн 3 том нууртай. Уур амьсгал нь эх газрын хуурай, эрс тэс юм. Газар зүйн бас нэгэн чухал хүчин зүйлийг байнга мартдаг нь Куньлуний нуруу юм. Энэ нь Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага. Хөх нуур ба Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой энэ нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд мужийн газар зүй, уур амьсгалд маш их нөлөөтэй. Хөх нуур, Хатан голын /шар мөрөн/ чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадгаас Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаан-Уйгарын нутаг бол эртний соёл иргэншлийн өлгий бөгөөд ялангуяа Таримын сав бол эртний соёлын онцгой голомт, өрнө дорнын соёлын солилцооны нэвшилт явагдаж байсан нутаг билээ. Энд мөн дэлхийн хамгийн урт газар доорх суваг бий. Эртний ард түмнүүд зундаа +40С градусаас буудаггүй халуунд тариалан услахын тулд 5500 киломерт урт суваг газар дор байгуулжээ. Тэнгэр уулын мөс хавар хайлахад цөлийн хатсан сайр усаар дүүрч цөлийг ундлаад ууршдаг. Харин энэ чандмань эрдэнийг ууршуулж алдахгүйн тулд усыг газар доорх сувагт шургуулж авдаг байна. Тиймээс Шинжааны хүн ам оршин суудаг баян бүрд, үржил шимт голын сав дагуу олон мянган жилийн түүхтэй асар урт суваг бий болжээ. Эдгээрийг түшиглэн Шинжаан-Уйгарт аялал жуучлалын хэд хэдэн бүс байгуулжээ. == Холбоотой утга == {{commons category|Xinjiang}} * [[Зүүнгар нутаг]] * [[Зүүн Туркестан]] ==Зураг== <gallery> Файл:Karakorum-kirguiz-d01.jpg[[Каракорум]] уулын өндөр уулын зам File:Karakorum-carretera-d08.jpg|Каракорумын хөндий File:Westerner on a camel.jpg|VI-VII зууны үед хамаарах тэмээ унасан Бактри хүний баримал File:BuddhaTumshuqXinjiang5thcentury.jpg|Буддагийн баримал. МЭ V зуун File:Central Asian Buddhist Monks.jpeg|Шиньжааны буддын лам нарын хөрөг (агуйн хадны зураг) зүүн гар талаас хүрэн үс, цэнхэр нүдтэй Индо-ари эсвэл Энэтхэг-Иран Дундад азийн Тохар, баруун гар талаас Азийн Монголжуу төрхийн Төвд эсвэл Хятад байж болох ламын зураг 9-10 дугаар зуун <ref>[http://discovermagazine.com/1994/apr/themummiesofxinj359 The Mummies of Xinjiang] ''DISCOVER Magazine''. April 1, 1994.</ref> Файл:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png|Шинжааны хүн ам 2000 онд Файл:Xinjiang.jpg|Засаг захиргааны нэгж Файл:Hyatad.jpg Файл:Хятадын физик газарзүй.gif|Хятадын физик газарзүй Файл:Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь.jpg|Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь Файл:Хятад-атлас.jpg Файл:Хятадын атлас-орос хэлээр.jpg|Хятадын атлас-орос хэлээр Файл:Xinjiang1.jpg|Шиньжааны зам тээврийн сүлжээ Файл:Urumqi-d02.jpg|[[Өрөмч хот]] Файл:Urumqi.jpg Файл:UrumqiSouthSta.jpg File:Wind farm xinjiang.jpg|Шинжааны салхины эрчим хүчний үүсгүүр </gallery> ==Эшлэл== {{reflist}} {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Шинжаан| ]] [[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]] [[Ангилал:Ойрад]] [[Ангилал:Уйгурууд]] 5kfhyx6o7rq13ogszmxp96rfuvgmuuu 0 3429 708859 706900 2022-08-18T13:58:55Z Uga doljin 10860 wikitext text/x-wiki {{Төрийн зүтгэлтэн | овогнэр = Миеэгомбын Энхболд | зураг = Miyeegombyn Enkhbold July 2016.jpg | тайлбар = | алба1 = {{MNG|#}} Газрын наймаачин | ээлж1 = 2016.07.05 — 2019.01.29 | өмнөх1 = [[Зандаахүүгийн Энхболд]] | дараах1 = [[Гомбожавын Занданшатар]] | алба2 = {{MNG|Ziel=Монгол Улсын Ерөнхий Сайд}} | ээлж2 = 2006.01.25 — 2007.11.22 (2 жил) | өмнөх2 = [[Цахиагийн Элбэгдорж]] | дараах2 = [[Санжаагийн Баяр]] | алба3 = {{MNG|Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын гишүүн}} | ээлж3 = 2005 он—өнөөдөр (+10 жил) | алба4 = [[Улаанбаатар|Нийслэлийн засаг дарга]] | ээлж4 = 1999—2005 он (6 жил) | өмнөх4 = [[Жанлавын Наранцацралт]] | дараах4 = [[Цогтын Батбаяр]] | алба5 = [[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Намын дарга]] | ээлж5 = 2005—2007 он (2 жил) | өмнөх5 = [[Намбарын Энхбаяр]] | дараах5 = [[Санжаагийн Баяр]] | алба6 = [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Намын дарга]] | ээлж6 = 2013—2017 он | өмнөх6 = [[Өлзийсайханы Энхтүвшин]] | дараах6 = [[Ухнаагийн Хүрэлсүх]] | төрсөногноо = {{birth date and age|1964|7|19}} | төрсөнгазар = [[Монгол Улс]], [[Улаанбаатар]] | улсорон = {{MNG}} | намэвсэл = [[Монгол Ардын Нам]] | сургууль = [[Монгол Улсын Их Сургууль]] | гэрбүл = эцэг [[Гомбын Миеэгомбо]] | ажилүйл = улс төрч, эдийн засагч | алдарцол = }} '''Миеэгомбын Энхболд''' авилга болон газрын наймааны загалмайлсан эцэг гэдгээр Монголчуудын эчнээ танил.([[1964 он]]ы [[7 сарын 19|долоодугаар сарын 19]]-нд [[Улаанбаатар]] хотод төрсөн) нь [[Монгол Улс|Монголын]] [[улс төр]]ч юм. Тэрээр 2006 оноос 2007 хүртэл [[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайдаар]] ажилласан бөгөөд 2007 оны 12-р сараас 2012 оны 8-р сар хүртэл [[Шадар Сайд]]аар ажиллажээ. 2005 оноос 2007 онд [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]ын даргаар, 2008 оноос Улсын Их Хурлын гишүүн, дэд даргаар ажиллаж байв. Тэрээр 2013 оноос хойш [[Монгол Ардын Нам|МАН]]-ыг тэргүүлж 2016 оны Улсын Их Хурлын сонгуульд намаа удирдан ялалт байгуулж, улмаар Улсын Их Хурлын даргаар ажиллаж байсан ч нам доторх зөрчилдөөний улмаас 2017 онд намын дарга, 2019 онд Улсын Их Хурлын даргын албан тушаалаасаа буусан. 2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд намаасаа нэр дэвшин өрсөлдсөн ч Ардчилсан намын нэр дэвшигч [[Халтмаагийн Баттулга]]д ялагдсан. == Намтар == === Бага нас === Тэрээр [[1964]] онд [[Улаанбаатар]] хотод төрсөн. 1982 онд Нийслэлийн 10 жилийн [[1 дүгээр сургууль|1 дүгээр дунд сургууль]], 1987 онд [[Монгол Улсын Их Сургууль|Монгол Улсын Их Сургуулийг]] төлөвлөгч-эдийн засагч мэргэжлээр төгссөн. [[Эдийн засаг|Эдийн засгийн]] ухааны магистр. === Ажил === 1987-1989 онд Улаанбаатар хотын АДХГЗ-ны харьяа Аж Ахуй Үйлчилгээний Удирдах Газарт [[эдийн засаг]]ч, 1989-1991 онд Нийтийн аж ахуйн үйлчилгээний яаманд мэргэжилтэн, 1991-1992 онд Улаанбаатар хотын АДХГЗ-ны Ахуйн үйлчилгээний хэлтсийн дарга, 1992-1996 онд [[Чингэлтэй дүүрэг|Чингэлтэй дүүргийн]] Засаг даргын орлогч, 1996-1998 онд тус дүүргийн ИТХ-ын Тэргүүлэгчдийн дарга, 1999-2006 онд [[Засаг дарга|Нийслэлийн Засаг дарга]] бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч, 2006-2007 онд Монгол Улсын [[Ерөнхий сайд]], 2007-2012 онд Монгол Улсын шадар сайд, [[Улсын Онцгой Комисс|Улсын Онцгой Комиссын дарга]], 2012-2016 онд Монгол Улсын Их Хурлын дэд даргаар тус тус ажиллаж байв. Мөн эдгээр үндсэн үүрэгт ажлуудтай хавсран хэд хэдэн сонгуульт ажлуудыг гүйцэтгэж байв. 1999-2005, 2008-2012 онд [[Үндэсний их баяр наадмын зохион байгуулах хороо]]ны даргаар 11 жил ажилласан. Энэ хугацаанд хурдан морины уралдаан нь Яармагийн дэнжид болдог байсныг болиулж, монгол даншиг наадам болдог байсан түүхт Хүй мандлын дэнжид шилжүүлж авто замыг өргөтгөн сайжруулах, шинээр зам, талбай засах, хурдан морины гарааны шинэ төхөөрөмж нэвтрүүлэх, уралдааны морьд, унаач хүүхдүүдийг даатгалд хамруулах, хамгаалалтын хувцас хэрэгслээр хангуулах, наадамчин олны тав тухыг хангах, наадамд амжилт үзүүлсэн бөхчүүд, харваачид, уяачид, унаач хүүхдүүдийн бай шагналыг тэдний хөдөлмөр зүтгэлтэй уялдуулан нэмэгдүүлэх, цолны шинэчлэл хийх зэрэг арга хэмжээ авч хэрэгжүүлсэн. [[Монголын Үндэсний Олимпын Хороо|Үндэсний Олимпын Хорооны]] гишүүнээр ажиллаж байх хугацаандаа 2008, 2012 оны [[Олимп]]ын их наадамд оролцох Монгол Улсын шигшээ багийн санхүүжилтийн асуудлыг шийдвэрлэх, тамирчдын ахуй хангамж, бэлтгэл хангах нөхцөл байдлыг сайжруулах тал дээр онцгой анхааран, олимпын багийг ахлаж ажилласанаар эдгээр хоёр олимпын их наадамд манай улсын баг тамирчид маш амжилттай оролцсон. 2010 оноос Монголын морин спорт, уяачдын холбооны [[Монголын Морин Спорт Уяачдын Холбоо]] (ММСУХ) ерөнхийлөгчөөр сонгогдон ажиллаж байна. Энэ хугацаанд ММСУХ-г [[Азийн морин уралдааны холбоо]]нд гишүүнээр элсүүлэх ажлыг зохион байгуулж гадаад харилцааг сайжруулах тал дээр онцгой анхааран ажилласан. Мөн уяачдыг үнэмлэхжүүлж тэмдэгтэй болгох, тэдний хөдөлмөр зүтгэлийг төр засгаар үнэлүүлэх Тод манлай уяач Д. Даваахүү уяачдаас анхлан 2013 онд Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар цол хүртсэн, унаач хүүхдүүдийг спортын зэрэг цолооор шагнах 2010 онд 8 унаач хүүхдэд анх удаа спортын дэд мастер цол олгосон, салбар хороодын ажлыг идэвхжүүлэх улс, бүсийн чанартай томоохон уралдаануудыг Засгийн газрын тогтоолоор зохион байгуулдаг болж цэгцэлсэн, хүүхэдгүй морийг тав ухрааж барих, монгол морь, эрлийз морьдыг тусад нь уралдуулах зэрэг ажлуудыг санаачлан зохион байгуулсан. 2013 оны 8-р сарын 9, 10-нд Хүй мандлын дэнжид МОНГОЛ МОРЬ-3000 хурдан морины уралдаан, Түмэн морьтны жагсаалыг амжилттай зохион байгуулж 4249 хурдан морь уралдаж, 11125 морьтон жагссан [[Гиннесийн дээд амжилтын ном]]д бүртгүүлсэн. === Улаанбаатар хотын засаг дарга === М.Энхболд нь нийслэлийн Засаг дарга байх үед хууль бусаар олгогдсон газар болон барилгын зөвшөөрлүүд олширсон. === Монгол Ардын Хувьсгалт Намын дарга === 2005 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Монгол Ардын Хувьсгалт Намаас нэр дэвшин өрсөлдсөн [[Намбарын Энхбаяр|Н. Энхбаяр]] ялсан тул намаасаа түдгэлзсэн байна. Сонгуулийн дараа 2005 оны 6-р сард МАХН-ын 24-р Их хурал хуралдаж намын шинэ даргыг сонгох болоход түүний нэрийг Н.Энхбаяр санал болгон дэвшүүллээ. Мөн [[Цэндийн Нямдорж|Ц. Нямдорж]], [[Чүлтэмийн Улаан|Ч. Улаан]], [[Санжаагийн Баяр|С. Баяр]] нарыг хуралд оролцогчид дотроос нэр дэвшүүлсэн боловч Ц.Нямдорж, Ч.Улаан нар нэрээ татаж авснаар намын даргын төлөөх өрсөлдөөнд С.Баяр, М.Энхболд тунаж үлдсэн юм. Өрсөлдөөн тун ширүүн болж М. Энхболд 50,25 хувиар буюу 29 хүний саналаар ялалт байгуулан Монгол Ардын Хувьсгалт Намын даргаар сонгогджээ <ref>{{cite web | url=http://www.mongolnews.mn/unuudur.php?n=802 | title=АХ намын дvнсгэр мөрөнд цөн тvрлээ | accessdate=2005-06-20}}</ref>. Тэрээр намын даргаар 2 жил орчим хугацаанд ажилласан бөгөөд энэ хугацаанд тус намд олон жигүүр хөдөлгөөн, шинэчлэгч бүлгүүд бий болж, намын шинэчлэл, дотоод ардчиллын тухай ярих болжээ. Эдгээр хөдөлгөөнүүдийн шахалт шаардлагаар намын ээлжит бус их хурлыг хуралдуулахаар болсон юм. Ингээд МАХН-ын 25-р их хурал 2007 оны 10-р сарын 22-30-ны хооронд болж, намын даргын төлөө С. Баяр, М. Энхболд нар дахин өрсөлдөн энэ удаа С. Баяр 56,6 хувийн саналаар ялжээ. Ийнхүү Монголын ууган улстөрийн хүчин, улс төрийн хамгийн том нам болох Монгол Ардын Хувьсгалт Намын дотор шинэчлэл өөрчлөлтийн уур амььсгал орж, нэг хүнийг дээдлэн хуучин захиргааны аргаар удирддаг арга барилыг өөрчлөхөөр зориглон оролдсон төвөгтэй хэцүү ажил нь тухайн үеийн улс төрийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан М.Энхболдыг өөрийг нь намын дарга улмаар Ерөнхий сайдын үүрэгт ажлаас огцроход хүргэсэн юм. === УИХ-ын гишүүн === 2005 оны намар УИХ-ын сонгуулийн 65-р тойрогт нөхөн [[сонгууль]] хийх боллоо. Шалтгаан нь мөн л урьд сонгогдсон гишүүн нь Монгол улсын ерөнхийлөгч болсон явдал байв. Энэ сонгуульд [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]аас шинэ дарга нь, [[Монголын Ардчилсан Нам|Ардчилсан Намаас]] тухайн үеийн ерөнхий сайд [[Цахиагийн Элбэгдорж|Ц. Элбэгдорж]] нар нэрээ дэвшүүлэв. Гэвч Монгол Ардын Хувьсгалт Намын зүгээс АН-ын нэр дэвшигч Ц. Элбэгдорж нэрээ татахгүй бол засгийн газрыг нь огцруулна хэмээн ил далдаар шахалт үзүүлэх болов. Ингээд Ц. Элбэгдоржийн нэрийг нөхөн сонгуулиас татуулж, үүнийхээ хариуд Их Эвслийн Засгийн газрыг [[Улсын Их Хурал|УИХ-ын]] ээлжит сонгууль хүртэл МАХН-Эх Орон Ардчилал эвслийн хооронд байгуулсан гэрээний дагуу ажиллуулах нөхцөлтэй гэрээ байгуулав. Ийнхүү М.Энхболд УИХ-ын гишүүнээр сонгогдов. 2008, 2012, 2016 оны УИХ-ын сонгуульд М. Энхболд [[Төв аймаг]]т УИХ-ын 14-р тойрогт нэр дэвшин дахин сонгогдсон. === Монгол Улсын Ерөнхий Сайд === Хэдий Ардчилсан нам гэрээний дагуу өөрийн нэр дэвшигчийн нэрийг нөхөн сонгуулиас татуулсан боловч 2006 оны 1 сард МАХН, УИХ дахь Ардчилсан намын [[Мэндсайханы Энхсайхан]] тэргүүтэй цөөн гишүүд, [[Эх Орон Нам]], [[Бүгд Найрамдах Нам (Монгол)|Бүгд Найрамдах Нам]], [[Ард Түмний Нам|Ард Түмний Намд]] Засгийн газарт суудал амлаж байж Ц. Элбэгдоржийн тэргүүлсэн Засгийн газрыг огцруулж, М. Энхболдыг Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар сонгож, "Үндэсний эв нэгдлийн" хэмээх тодотголтой шинэ Засгийн газраа бүрдүүлсэн юм. МАХН-ын 25-р их хурлаар түүнийг намын дарга болон ерөнхий сайдаас огцруулах шийдвэр гарчээ. Тэрээр өөрийг нь залгамжилсан [[Санжаагийн Баяр]], мөн дараагийн [[Сүхбаатарын Батболд]]ын Засгийн газарт Шадар сайдаар ажиллаж байв. ===2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгууль=== Баттулгатай өрсөлдөн ялагдсан. == Шагналууд == : 1999 онд "[[Алтан гадас одон|Алтангадас]]" одон : 2002 онд Монголын Залуучуудын Холбооны “Next stop” наадмын Оны шилдэг залуу, : 2002 онд МАСЗХ-ны “Алтан сарнай” шагнал, : 2004 онд "[[Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон]]" : 2005 онд МАН-ын "Эх орны төлөө" одон, : 2005 онд Сөүл хотын Хүндэт иргэн, : 2005 онд Улаанбаатар хотын Хүндэт иргэн, : 2006 онд Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн хүндэт медаль, : 2008 онд Төв аймгийн Хүндэт иргэн, : 2011 онд МАН-ын Тусгаар тогтнолын одон, : 2014 онд Монгол Улсын “Манлай уяач” цол : 2014 онд "[[Сүхбаатарын одон]]"-гоор тус тус шагнуулжээ. == Зүүлт == <references/> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө =[[Цахиагийн Элбэгдорж]] |албан_тушаал =[[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]] |он =2006 оны 1 сарын 25 - 2007 оны 11 сарын 22 |дараа =[[Санжаагийн Баяр]] }} {{Залгамжлал |өмнө =[[Зандаахүүгийн Энхболд]] |албан_тушаал =[[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурлын дарга]] |он =2016 оны 7 сарын 5 - 2019 оны 1 сарын 29 |дараа =[[Гомбожавын Занданшатар]] }} {{end}} {{NaviBlock |Монгол Улсын Ерөнхий Сайд |Хөтлөгч мөр Улсын Их Хурлын дарга |2012-2016 оны УИХ-ын гишүүд |Хөтлөгч мөр Монгол Ардын Намын дарга }} {{DEFAULTSORT:Энхболд, Миеэгомбын}} [[Ангилал:Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]] [[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]] [[Ангилал:УИХ-ын дарга]] [[Ангилал:Монгол Ардын Намын дарга]] [[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]] [[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]] [[Ангилал:Сүхбаатарын одон шагналтан]] [[Ангилал:Улаанбаатарын засаг дарга]] [[Ангилал:Улаанбаатарын хүндэт иргэн]] [[Ангилал:Сөүлийн хүндэт иргэн]] [[Ангилал:Төв аймгийн хүндэт иргэн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1964 онд төрсөн]] hp12xyhxqiszn864rjvanx9usdg6cu8 0 4401 708891 682369 2022-08-19T03:35:02Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = Нирун улс |албан_ёсны_нэр = '''Их Нирун улс''' |богино_нэр = |далбааны_зураг = |сүлдний_зураг = |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = |газрын_зураг =Nirun, Tuyuhun, Yueban, Tuoba Wei.jpg |нийслэл_хот = |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Өвөг Монгол хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = Монгол |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = Хаант засаг |удирдагчийн_цол1 = 330 |удирдагчийн_нэр1 = [[Мугулюй]] |удирдагчийн_цол2 = 522-552 |удирдагчийн_нэр2 = [[Анагуй]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 330-555 |тогтносон_үйл_явдал1 = Нирун улс байгуулагдав |үйл_явдалын_огноо1 = 330 он |тогтносон_үйл_явдал2 = [[Жарун хаан]] Нирун улсын хаан болов |үйл_явдалын_огноо2 = 402 он |тогтносон_үйл_явдал3 = Нирун улс мөхөв |үйл_явдалын_огноо3 = 555 он |газар_нутаг_эрэмбэ = |газар_нутаг_км2 = |нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс= |усны_эзлэх_хувь = |газар_нутаг_бусад = |газар_нутаг_бусад_нэр = |хүн_амын_тооцоо = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |хүн_ам_бусад_нэр = |хүн_ам_бусад = |хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2 = |хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс = |ДНБ_ХАЧ = |ДНБ_ХАЧ_он = |ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ = |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд = |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ = |ДНБ_нэрлэсэн = |ДНБ_нэрлэсэн_он = |ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ = |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд = |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ = |ХТББИ = |Илтгэлцүүр_он = |Илтгэлцүүр_ангилал = |Илтгэлцүүр_эрэмбэ = |ХХИ = |ХХИ_он = |ХХИ_ангилал = |ХХИ_эрэмбэ = |Мөнгөн_тэмдэгт = |Мөнгөн_тэмдэгт_код = |Цагийн_бүс = |цагийн_бүс_зун = |огноо_хэв = |жолоочийн_тал = |Интернет ДТД = |утасны_код = |тэмдэглэл = }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[Зураг:Nirun.jpg|thumb|right|150px|Нирун]] [[Зураг:Nirun- Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|right|150px|Нирун]] [[File:Rouran500.png|thumb|right|500 он]] [[Зураг:Asia_500ad.jpg|thumb|right|500 он]] '''Нирун улс''' (хятадаар:Жужан улс) нь [[Хүннү]], [[Сүмбэ]] нарын шууд залгамж болсон, [[330]]-аад оны орчим анх эмхлэгдсэн гэж үздэг улс юм. Язгуур монголчуудын шууд өвөг, нирунчуудыг зарим түүхэнд хүннүгээс, зарим сурвалжид дунхугаас (сяньбигаас) гаралтай гэж бичжээ. ==Нэр == Түүхч Гүнжийн Сүхбаатар хятад хэл дээр тэмдэглэгдсэн нэрийг нь "нирун" гэж буулгасан байна. <ref>Г.Сүхбаатар, "Их Нирун Улс"</ref> Сяньбийн угсааны [[Тоба]] улс Хятадыг эзлэн авсаныхаа дараа аажимаар хятаджиж эхэлсэн тул хятад заншлаар хөрш улс үндэстнүүдийнхээ нэрийг гуйвуулан өөрчилдөг байв. Иймээс тэд говиос хойших монголчуудыг "роуран" гэж нэрлэсэн байна. ==Түүх == [[Файл:Colored terracotta figurine of a Gokturk male found in a Kurgan, Kazakhstan, 5th-6th c.jpg|thumb|left|Монгол Улс, [[Булган аймаг]] дахь булшнаас авсан хамгаалагч дайчин баримал, 5-6-р зуун]] Сяньби-табгач аймгийн Ливэй хааны (220-277 он) сүүлээр, Табгачийн хилийн харуул нэгэн хүүг олзолсон нь [[Мугулюй]] (Монгол) болой. [[Сяньби]]-табгачийн Илу хааны үед (304-316 он) цэрэг дайчлалын төвөөс хожимдсон Мугулюй зугтаж, өөрийн харьяат ард иргэдтэй болж эхлэв. Мугулюйн хүү Чэлухуй (Чаругуй) эрэлхэг дайчин тул аймаг, олонтой болж өөрсдийгөө нирун (жоужань/жужан) гэж нэрлэж, өвөл болохоор говиос урагш гарч, зун болохоор говиос хойш гарч нутаглах болжээ.Чэлухуйн 6-р үеийн ач [[Жарун]] 394 онд говиос хойш гарч, Жолошуй голын эрэгт орд өргөөгөө босгож, цааз тунхаглаж, аажмаар хүчирхэгжиж эхэлсэн ба 402 онд, уламжлалаа дагаж Хаан цол хэрэглэжээ. [[Жарун]] Нирун улсыг байгуулж урад нүүдэлчдийн хэрэглэсээр ирсэн аравтын тогтолцоонд улсаа оруулж, цэрэг захиргааны шинжтэй хуулиудыг тогтоосон. Нирун нар нь соёлын хөгжлөөрөө өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү хөгжингүй байсан ба өөрсдийн тогтсон ёс заншилтай ба түүнийгээ баримтлан дагадаг байжээ. Нируны соёлын бас нэг онцлог нь гэвэл хожим нь бурхны шашин дэлгэрч бүр төрийн шашины хэмжээнд хүрч байсан байна. [[Tатар хаан]] их хүчирхэг байсан тул зарим хөрш улсууд Нирун улсыг датань (татар) гэж нэрлэх болжээ. Нируны өмнөд хөрш Тоба Вэй улс 391 оноос 522 он хүртэлх 131 жилийн дотор сар, жилээр тусгайлан бэлтгэж байгаад Нирун улсыг их цэргийн хүчээр 22 удаа довтолж байснаас 424-425, 429, 449 оны дайн Нирун улсад их хохирол учруулжээ. Харин Нирун улсаас Вэй улсыг 402-523 он хүртэлх 121 жилийн дотор их бага, тооны цэргээр 27 удаа довтолж байснаас 424, 479, 504 оны дайнд их цэрэг хөдөлгөжээ. Энэ улс нь [[402]] онд [[Жарун хаан]] ширээнд сууснаас хойш хүчирхэгжсэн. Жарун хаан улсынхаа цэргийн хүчийг шинэтгэж, эрэмгий дайчин байлдан дагууллыг явуулж нутаг дэвсгэрээ өргөтгөхийн хамт төрийн байгууламждаа нүүдэлчдийн уламжлалт загварыг тууштай нэвтрүүлэв. Ер нь Жарун шиг ийм богино хугацаанд (8 жил) төр ба цэргийн хүчээ эмхэлж чадсан хаад нүүдэлчдийн түүхэнд тийм ч олон байхгүй юм. Олон арван жилээр мартагдан саармагжсан төрт ёс Жаруны хүчээр [[Орхоны хөндий|Орхоны хөндийгөөс]] эхлэн дөрвөн зүг найман зовхист сэргэн манджээ. Түүнийг даган Нирун улсын аж ахуй, соёл асар хурдацтай хөгжив. Энэтхэгийн номч мэргэд Нирун улсад айлчлан, хааны багшийн зэрэгт ажиллах болсон нь сонирхолтой бөгөөд манай төрт ёсонд анхны үзэгдэл болжээ.Жаруны үеэс нүүдэлчдийн уламжлалт "Чэн-юй" цолыг "хаган" цолоор сольсон байдаг.Жужаны хаад хан ширээг үе улиран залгамжилдаг ба гол төлөв хүү нь залгадаг тогтсон ёстой байв. Жужан улс оршин тогтносон 200 орчим жилийн хугацаанд Мугулюйн удмын нийтдээ 23 хаан 330 оны орчмоос 555 оныг хүртэл Жоужаний хаан ширээнд сууснаас хамгийн алдартай нь [[Жарун]], [[Татар хаан|Татар]], [[Нагай]] (492-501 он), [[Чуну]] (508-520 он), [[Анагуй]] (520, 522-552 он) нар бөлгөө.Жарун хаан [[410]] онд ач дүү нарынхаа ордны эргэлтэд эрх мэдлээ алдан баруун зүг нүүсэн бөгөөд түүнийг Нирунчуудын олон хүчирхэг бүлэг дагалдан эх нутгаасаа цойлон гарсан нь [[6-р зуун|6-р зууны]] үед [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] хөндийд хүрээд [[Авар улс|Авар]] хэмээн нэршсэн монгол язгуурын хаант улс байгуулсан юм.Аварчууд улам цаашлан, хуучин [[Аттила]] хааны [[Хүннү]] улсын замаар [[Дунай мөрөн]]д суурьшсан бөгөөд [[Австри]] хүртэл өргөн их нутгийг эрхшээлдээ оруулж [[9-р зуун|9-р зууны]] сүүлч хүртэл монгол нүүдэлчдийн нэр сүрийг дахин өрнө дахинд зарлан тунхагласан билээ. [[Жарун|Жаруныг]] залгамжилсан [[Xулюй]] хааны (410-414 он) үеэл Булужэнь хов хутгаж сайд Шули, Удиянь нараар Хулюйг баривчлуулан охинтой нь хамт [[Умард Янь]] улсын [[Хэлун]] хот руу цөлжээ. Гэвч Булужэнь удалгүй өөрөө алуулж, улмаар 414 онд Шэлунь хааны өвөө, [[Дисуюань]]-ий хүү [[Пухун]]ий хүү [[Татар хаан|Татар]] хаан суужээ. 460 онд Турфаныг довтолж, ашина овгийн 500 өрх төмөрчдийг олзлон авч, Алтайд суулгаж төмрөөр алба авах болсон нь хожим 552 оноос бусад Түрэг аймгуудыг нэгтгэн манлайлан Жоужань улсыг эсэргүүцэн босч улмаар Нирун улсыг [[555]] онд унаган [[Түрэг улс|Түрэгийн хаант улсыг]] байгуулав. Түрэгийн довтолгоонд цохигдсон нирунчууд нутгаа орхин нүүсэн ба зарим нь одоогийн Монголын зүүн аймгуудад үлджээ. Энэ тухай хятад сурвалжид жужаньчууд үл мэдэгдэх зүгт нүүн алга болов гэж тэмдэглэжээ. [[Унгар]]аас нирунчуудын бүсний арал олдсон байдаг. Мөн зарим нь баруун зүг нүүж, [[570]]-аад онд Крымын хойг болон умард Кавказад суурьшин иргэншсэн түүхтэй. Энэ үед Европт зүүн зүгээс нүүн ирсэн Аварын гарлыг эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарладаг ба зарим нь нирунчуудтай холбодог бол зарим нь түрэг гэж үздэг. Нирун улс унасанаар Монгол овогтон урьд хүрсэн ахуй, соёл, ШУ-ны ололт амжилтаа 907 онд Кидан гүрэн мандах хүртэл алджээ. ==Нийгэм== Жужанчууд мал аж ахуй эрхлэн бэлчээр усны аясыг даган нүүдэллэж, аж төрдөг эртний нүүдэлчин аймгийн нэг билээ. Мал аж ахуйгаас гадна булга суусар зэрэг үслэг ан агнадаг байв. ==Эдийн засаг, аж ахуй, соёл== 1992 оны "Монголын түүхийн дээж бичиг"т нирунчууд дундад зууны монголчуудтай олон талаараа төстэй байсан тухай дурьджээ: -Эсгий гэрт амьдардаг, гэрийн үүдээ зүүн зүгт харуулан барьдаг. -үсээ сүлжин гэзэг тавьдаг г.м Монголоос Сяньби, Нирунд хамаарагдах археологийн дурсгал төдийлөн олдоогүй ба хүннү, сяньби, нирунчууд уулаасаа гарал нэгтэй, соёлын хувьд ижил байдагаас археологийн дурсгалууд нь төдийлөн ялгагдаггүй. Тиймээс Монголд байгаа хүннүгийн хэдэн мянган булшны зарим нь тэдэнтэй нэгэн цаг үед амьдарч байсан сяньбичуудынх байж болох юм. Оросын [[Өвөр Байгалийн хязгаар]]т судалгаа хийдэг эрдэмтэд Сяньбийн соёл гэсэн бие даасан соёл Өвөр Байгалийн хязгаарт тархсан гэдгийг археологийн судалгаагаар тогтоожээ. Аливаа улс өөрийн нийслэлийг харь угсааны хүн амын дунд байгуулдаггүй бөгөөд Хүннү, Сяньби, Нирун улсуудын нийслэл нь бүгд Орхон голын хөндий, Хангайн нуруунд байсан нь одоогийн Монголын нутагт монголчууд эртнээс нааш төвлөрөн суурьшиж байсаныг нотолдог. ==Засаг захиргаа, төрийн бүтэц== Монголын эрдэмтэн Г.Сүхбаатар Нирун улсын бүрэлдэхүүнд монгол угсааны Монгол, Татар, Жужан (Нирун) болон Өндөр тэрэгтэн аймгууд багтаж байсан гэж үзсэн. Нирун улс Төв Ази төдийгүй хөрш бүс нутгуудад нөлөөтэй хүчирхэг улс байсан юм. V зуунд тэдний довтолгоонд [[Дорнод Туркестан]], [[Дундад Ази]]йн Хами, Гаочан, Жимса зэрэг хот улсууд, Юэбань, Усунь, Их Юэчжи, Согд зэрэг олон аймаг, улс өртөж байлаа. Нирунчууд эртнээс Хөх нуурын Тугухунь (IV-VII зууны үеийн монгол угсааны улс ), Дундад Азийн Эфталит (V-VI зууны үеийн энэтхэг-европ угсааны улс) болон өмнөд хятадын төр улсуудтай найрсаг харилцаа тогтоож чаджээ. III зууны сүүл IV зууны эхэнд Төв Ази, Монгол орныг бүхэлд захирсан нэгдсэн улс байгаагүй.<ref>[Сүхбаатар Г. Монгол Нирун улс (330 орчим - 555 он). УБ., 1992]</ref> ==Эшлэл== {{reflist}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Сяньби]] |он=330-555 |албан_тушаал= Их Нирун улс |дараа=[[Түрэг улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Аварууд]] [[Ангилал:Монгол угсаатан]] [[Ангилал:Нирун| ]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] 0pxd3zgo3kmbtrnuglvsxwcwu1zbrex 708892 708891 2022-08-19T03:35:31Z 103.173.255.162 /* Засаг захиргаа, төрийн бүтэц */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = Нирун улс |албан_ёсны_нэр = '''Их Нирун улс''' |богино_нэр = |далбааны_зураг = |сүлдний_зураг = |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = |газрын_зураг =Nirun, Tuyuhun, Yueban, Tuoba Wei.jpg |нийслэл_хот = |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Өвөг Монгол хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = Монгол |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = Хаант засаг |удирдагчийн_цол1 = 330 |удирдагчийн_нэр1 = [[Мугулюй]] |удирдагчийн_цол2 = 522-552 |удирдагчийн_нэр2 = [[Анагуй]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 330-555 |тогтносон_үйл_явдал1 = Нирун улс байгуулагдав |үйл_явдалын_огноо1 = 330 он |тогтносон_үйл_явдал2 = [[Жарун хаан]] Нирун улсын хаан болов |үйл_явдалын_огноо2 = 402 он |тогтносон_үйл_явдал3 = Нирун улс мөхөв |үйл_явдалын_огноо3 = 555 он |газар_нутаг_эрэмбэ = |газар_нутаг_км2 = |нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс= |усны_эзлэх_хувь = |газар_нутаг_бусад = |газар_нутаг_бусад_нэр = |хүн_амын_тооцоо = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |хүн_ам_бусад_нэр = |хүн_ам_бусад = |хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2 = |хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс = |ДНБ_ХАЧ = |ДНБ_ХАЧ_он = |ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ = |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд = |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ = |ДНБ_нэрлэсэн = |ДНБ_нэрлэсэн_он = |ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ = |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд = |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ = |ХТББИ = |Илтгэлцүүр_он = |Илтгэлцүүр_ангилал = |Илтгэлцүүр_эрэмбэ = |ХХИ = |ХХИ_он = |ХХИ_ангилал = |ХХИ_эрэмбэ = |Мөнгөн_тэмдэгт = |Мөнгөн_тэмдэгт_код = |Цагийн_бүс = |цагийн_бүс_зун = |огноо_хэв = |жолоочийн_тал = |Интернет ДТД = |утасны_код = |тэмдэглэл = }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[Зураг:Nirun.jpg|thumb|right|150px|Нирун]] [[Зураг:Nirun- Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|right|150px|Нирун]] [[File:Rouran500.png|thumb|right|500 он]] [[Зураг:Asia_500ad.jpg|thumb|right|500 он]] '''Нирун улс''' (хятадаар:Жужан улс) нь [[Хүннү]], [[Сүмбэ]] нарын шууд залгамж болсон, [[330]]-аад оны орчим анх эмхлэгдсэн гэж үздэг улс юм. Язгуур монголчуудын шууд өвөг, нирунчуудыг зарим түүхэнд хүннүгээс, зарим сурвалжид дунхугаас (сяньбигаас) гаралтай гэж бичжээ. ==Нэр == Түүхч Гүнжийн Сүхбаатар хятад хэл дээр тэмдэглэгдсэн нэрийг нь "нирун" гэж буулгасан байна. <ref>Г.Сүхбаатар, "Их Нирун Улс"</ref> Сяньбийн угсааны [[Тоба]] улс Хятадыг эзлэн авсаныхаа дараа аажимаар хятаджиж эхэлсэн тул хятад заншлаар хөрш улс үндэстнүүдийнхээ нэрийг гуйвуулан өөрчилдөг байв. Иймээс тэд говиос хойших монголчуудыг "роуран" гэж нэрлэсэн байна. ==Түүх == [[Файл:Colored terracotta figurine of a Gokturk male found in a Kurgan, Kazakhstan, 5th-6th c.jpg|thumb|left|Монгол Улс, [[Булган аймаг]] дахь булшнаас авсан хамгаалагч дайчин баримал, 5-6-р зуун]] Сяньби-табгач аймгийн Ливэй хааны (220-277 он) сүүлээр, Табгачийн хилийн харуул нэгэн хүүг олзолсон нь [[Мугулюй]] (Монгол) болой. [[Сяньби]]-табгачийн Илу хааны үед (304-316 он) цэрэг дайчлалын төвөөс хожимдсон Мугулюй зугтаж, өөрийн харьяат ард иргэдтэй болж эхлэв. Мугулюйн хүү Чэлухуй (Чаругуй) эрэлхэг дайчин тул аймаг, олонтой болж өөрсдийгөө нирун (жоужань/жужан) гэж нэрлэж, өвөл болохоор говиос урагш гарч, зун болохоор говиос хойш гарч нутаглах болжээ.Чэлухуйн 6-р үеийн ач [[Жарун]] 394 онд говиос хойш гарч, Жолошуй голын эрэгт орд өргөөгөө босгож, цааз тунхаглаж, аажмаар хүчирхэгжиж эхэлсэн ба 402 онд, уламжлалаа дагаж Хаан цол хэрэглэжээ. [[Жарун]] Нирун улсыг байгуулж урад нүүдэлчдийн хэрэглэсээр ирсэн аравтын тогтолцоонд улсаа оруулж, цэрэг захиргааны шинжтэй хуулиудыг тогтоосон. Нирун нар нь соёлын хөгжлөөрөө өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү хөгжингүй байсан ба өөрсдийн тогтсон ёс заншилтай ба түүнийгээ баримтлан дагадаг байжээ. Нируны соёлын бас нэг онцлог нь гэвэл хожим нь бурхны шашин дэлгэрч бүр төрийн шашины хэмжээнд хүрч байсан байна. [[Tатар хаан]] их хүчирхэг байсан тул зарим хөрш улсууд Нирун улсыг датань (татар) гэж нэрлэх болжээ. Нируны өмнөд хөрш Тоба Вэй улс 391 оноос 522 он хүртэлх 131 жилийн дотор сар, жилээр тусгайлан бэлтгэж байгаад Нирун улсыг их цэргийн хүчээр 22 удаа довтолж байснаас 424-425, 429, 449 оны дайн Нирун улсад их хохирол учруулжээ. Харин Нирун улсаас Вэй улсыг 402-523 он хүртэлх 121 жилийн дотор их бага, тооны цэргээр 27 удаа довтолж байснаас 424, 479, 504 оны дайнд их цэрэг хөдөлгөжээ. Энэ улс нь [[402]] онд [[Жарун хаан]] ширээнд сууснаас хойш хүчирхэгжсэн. Жарун хаан улсынхаа цэргийн хүчийг шинэтгэж, эрэмгий дайчин байлдан дагууллыг явуулж нутаг дэвсгэрээ өргөтгөхийн хамт төрийн байгууламждаа нүүдэлчдийн уламжлалт загварыг тууштай нэвтрүүлэв. Ер нь Жарун шиг ийм богино хугацаанд (8 жил) төр ба цэргийн хүчээ эмхэлж чадсан хаад нүүдэлчдийн түүхэнд тийм ч олон байхгүй юм. Олон арван жилээр мартагдан саармагжсан төрт ёс Жаруны хүчээр [[Орхоны хөндий|Орхоны хөндийгөөс]] эхлэн дөрвөн зүг найман зовхист сэргэн манджээ. Түүнийг даган Нирун улсын аж ахуй, соёл асар хурдацтай хөгжив. Энэтхэгийн номч мэргэд Нирун улсад айлчлан, хааны багшийн зэрэгт ажиллах болсон нь сонирхолтой бөгөөд манай төрт ёсонд анхны үзэгдэл болжээ.Жаруны үеэс нүүдэлчдийн уламжлалт "Чэн-юй" цолыг "хаган" цолоор сольсон байдаг.Жужаны хаад хан ширээг үе улиран залгамжилдаг ба гол төлөв хүү нь залгадаг тогтсон ёстой байв. Жужан улс оршин тогтносон 200 орчим жилийн хугацаанд Мугулюйн удмын нийтдээ 23 хаан 330 оны орчмоос 555 оныг хүртэл Жоужаний хаан ширээнд сууснаас хамгийн алдартай нь [[Жарун]], [[Татар хаан|Татар]], [[Нагай]] (492-501 он), [[Чуну]] (508-520 он), [[Анагуй]] (520, 522-552 он) нар бөлгөө.Жарун хаан [[410]] онд ач дүү нарынхаа ордны эргэлтэд эрх мэдлээ алдан баруун зүг нүүсэн бөгөөд түүнийг Нирунчуудын олон хүчирхэг бүлэг дагалдан эх нутгаасаа цойлон гарсан нь [[6-р зуун|6-р зууны]] үед [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] хөндийд хүрээд [[Авар улс|Авар]] хэмээн нэршсэн монгол язгуурын хаант улс байгуулсан юм.Аварчууд улам цаашлан, хуучин [[Аттила]] хааны [[Хүннү]] улсын замаар [[Дунай мөрөн]]д суурьшсан бөгөөд [[Австри]] хүртэл өргөн их нутгийг эрхшээлдээ оруулж [[9-р зуун|9-р зууны]] сүүлч хүртэл монгол нүүдэлчдийн нэр сүрийг дахин өрнө дахинд зарлан тунхагласан билээ. [[Жарун|Жаруныг]] залгамжилсан [[Xулюй]] хааны (410-414 он) үеэл Булужэнь хов хутгаж сайд Шули, Удиянь нараар Хулюйг баривчлуулан охинтой нь хамт [[Умард Янь]] улсын [[Хэлун]] хот руу цөлжээ. Гэвч Булужэнь удалгүй өөрөө алуулж, улмаар 414 онд Шэлунь хааны өвөө, [[Дисуюань]]-ий хүү [[Пухун]]ий хүү [[Татар хаан|Татар]] хаан суужээ. 460 онд Турфаныг довтолж, ашина овгийн 500 өрх төмөрчдийг олзлон авч, Алтайд суулгаж төмрөөр алба авах болсон нь хожим 552 оноос бусад Түрэг аймгуудыг нэгтгэн манлайлан Жоужань улсыг эсэргүүцэн босч улмаар Нирун улсыг [[555]] онд унаган [[Түрэг улс|Түрэгийн хаант улсыг]] байгуулав. Түрэгийн довтолгоонд цохигдсон нирунчууд нутгаа орхин нүүсэн ба зарим нь одоогийн Монголын зүүн аймгуудад үлджээ. Энэ тухай хятад сурвалжид жужаньчууд үл мэдэгдэх зүгт нүүн алга болов гэж тэмдэглэжээ. [[Унгар]]аас нирунчуудын бүсний арал олдсон байдаг. Мөн зарим нь баруун зүг нүүж, [[570]]-аад онд Крымын хойг болон умард Кавказад суурьшин иргэншсэн түүхтэй. Энэ үед Европт зүүн зүгээс нүүн ирсэн Аварын гарлыг эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарладаг ба зарим нь нирунчуудтай холбодог бол зарим нь түрэг гэж үздэг. Нирун улс унасанаар Монгол овогтон урьд хүрсэн ахуй, соёл, ШУ-ны ололт амжилтаа 907 онд Кидан гүрэн мандах хүртэл алджээ. ==Нийгэм== Жужанчууд мал аж ахуй эрхлэн бэлчээр усны аясыг даган нүүдэллэж, аж төрдөг эртний нүүдэлчин аймгийн нэг билээ. Мал аж ахуйгаас гадна булга суусар зэрэг үслэг ан агнадаг байв. ==Эдийн засаг, аж ахуй, соёл== 1992 оны "Монголын түүхийн дээж бичиг"т нирунчууд дундад зууны монголчуудтай олон талаараа төстэй байсан тухай дурьджээ: -Эсгий гэрт амьдардаг, гэрийн үүдээ зүүн зүгт харуулан барьдаг. -үсээ сүлжин гэзэг тавьдаг г.м Монголоос Сяньби, Нирунд хамаарагдах археологийн дурсгал төдийлөн олдоогүй ба хүннү, сяньби, нирунчууд уулаасаа гарал нэгтэй, соёлын хувьд ижил байдагаас археологийн дурсгалууд нь төдийлөн ялгагдаггүй. Тиймээс Монголд байгаа хүннүгийн хэдэн мянган булшны зарим нь тэдэнтэй нэгэн цаг үед амьдарч байсан сяньбичуудынх байж болох юм. Оросын [[Өвөр Байгалийн хязгаар]]т судалгаа хийдэг эрдэмтэд Сяньбийн соёл гэсэн бие даасан соёл Өвөр Байгалийн хязгаарт тархсан гэдгийг археологийн судалгаагаар тогтоожээ. Аливаа улс өөрийн нийслэлийг харь угсааны хүн амын дунд байгуулдаггүй бөгөөд Хүннү, Сяньби, Нирун улсуудын нийслэл нь бүгд Орхон голын хөндий, Хангайн нуруунд байсан нь одоогийн Монголын нутагт монголчууд эртнээс нааш төвлөрөн суурьшиж байсаныг нотолдог. ==Засаг захиргаа, төрийн бүтэц== Монголын эрдэмтэн Г.Сүхбаатар Нирун улсын бүрэлдэхүүнд монгол угсааны Монгол, Татар, Жужан (Нирун) болон Өндөр тэрэгтэн аймгууд багтаж байсан гэж үзсэн. Нирун улс Төв Ази төдийгүй хөрш бүс нутгуудад нөлөөтэй хүчирхэг улс байсан юм. V зуунд тэдний довтолгоонд [[Дорнод Туркестан]], [[Дундад Ази]]йн Хами, Гаочан, Жимса зэрэг хот улсууд, Юэбань, Усунь, Их Юэчжи, Согд зэрэг олон аймаг, улс өртөж байлаа. Нирунчууд эртнээс Хөх нуурын Тугухунь (IV-VII зууны үеийн монгол угсааны улс ), Дундад Азийн Эфталит (V-VI зууны үеийн энэтхэг-европ угсааны улс) болон өмнөд хятадын төр улсуудтай найрсаг харилцаа тогтоож чаджээ. III зууны сүүл IV зууны эхэнд Төв Ази, Монгол орныг бүхэлд захирсан нэгдсэн улс байгаагүй.<ref>Сүхбаатар Г. Монгол Нирун улс (330 орчим - 555 он). УБ., 1992</ref> ==Эшлэл== {{reflist}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Сяньби]] |он=330-555 |албан_тушаал= Их Нирун улс |дараа=[[Түрэг улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Аварууд]] [[Ангилал:Монгол угсаатан]] [[Ангилал:Нирун| ]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] brsjtrcj1twsfyimb6vj7xni3b827zl 708893 708892 2022-08-19T03:36:06Z 103.173.255.162 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = Нирун улс |албан_ёсны_нэр = '''Их Нирун улс''' |богино_нэр = |далбааны_зураг = |сүлдний_зураг = |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = |газрын_зураг =Nirun, Tuyuhun, Yueban, Tuoba Wei.jpg |нийслэл_хот = |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Өвөг Монгол хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = Монгол |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = Хаант засаг |удирдагчийн_цол1 = 330 |удирдагчийн_нэр1 = [[Мугулюй]] |удирдагчийн_цол2 = 522-552 |удирдагчийн_нэр2 = [[Анагуй]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 330-555 |тогтносон_үйл_явдал1 = Нирун улс байгуулагдав |үйл_явдалын_огноо1 = 330 он |тогтносон_үйл_явдал2 = [[Жарун хаан]] Нирун улсын хаан болов |үйл_явдалын_огноо2 = 402 он |тогтносон_үйл_явдал3 = Нирун улс мөхөв |үйл_явдалын_огноо3 = 555 он |газар_нутаг_эрэмбэ = |газар_нутаг_км2 = |нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс= |усны_эзлэх_хувь = |газар_нутаг_бусад = |газар_нутаг_бусад_нэр = |хүн_амын_тооцоо = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |хүн_ам_бусад_нэр = |хүн_ам_бусад = |хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2 = |хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс = |ДНБ_ХАЧ = |ДНБ_ХАЧ_он = |ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ = |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд = |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ = |ДНБ_нэрлэсэн = |ДНБ_нэрлэсэн_он = |ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ = |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд = |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ = |ХТББИ = |Илтгэлцүүр_он = |Илтгэлцүүр_ангилал = |Илтгэлцүүр_эрэмбэ = |ХХИ = |ХХИ_он = |ХХИ_ангилал = |ХХИ_эрэмбэ = |Мөнгөн_тэмдэгт = |Мөнгөн_тэмдэгт_код = |Цагийн_бүс = |цагийн_бүс_зун = |огноо_хэв = |жолоочийн_тал = |Интернет ДТД = |утасны_код = |тэмдэглэл = }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[Зураг:Nirun.jpg|thumb|right|150px|Нирун]] [[Зураг:Nirun- Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|right|150px|Нирун]] [[File:Rouran500.png|thumb|right|500 он]] [[Зураг:Asia_500ad.jpg|thumb|right|500 он]] '''Нирун улс''' (хятадаар:Жужан улс) нь [[Хүннү]], [[Сүмбэ]] нарын шууд залгамж болсон, [[330]]-аад оны орчим анх эмхлэгдсэн гэж үздэг улс юм. Язгуур монголчуудын шууд өвөг, нирунчуудыг зарим түүхэнд хүннүгээс, зарим сурвалжид дунхугаас (сяньбигаас) гаралтай гэж бичжээ. ==Нэр == Түүхч Гүнжийн Сүхбаатар хятад хэл дээр тэмдэглэгдсэн нэрийг нь "нирун" гэж буулгасан байна. <ref>Г.Сүхбаатар, "Их Нирун Улс"</ref> Сяньбийн угсааны [[Тоба]] улс Хятадыг эзлэн авсаныхаа дараа аажимаар хятаджиж эхэлсэн тул хятад заншлаар хөрш улс үндэстнүүдийнхээ нэрийг гуйвуулан өөрчилдөг байв. Иймээс тэд говиос хойших монголчуудыг "роуран" гэж нэрлэсэн байна. ==Түүх == [[Файл:Colored terracotta figurine of a Gokturk male found in a Kurgan, Kazakhstan, 5th-6th c.jpg|230px|thumb|left|Монгол Улс, [[Булган аймаг]] дахь булшнаас авсан хамгаалагч дайчин баримал, 5-6-р зуун]] Сяньби-табгач аймгийн Ливэй хааны (220-277 он) сүүлээр, Табгачийн хилийн харуул нэгэн хүүг олзолсон нь [[Мугулюй]] (Монгол) болой. [[Сяньби]]-табгачийн Илу хааны үед (304-316 он) цэрэг дайчлалын төвөөс хожимдсон Мугулюй зугтаж, өөрийн харьяат ард иргэдтэй болж эхлэв. Мугулюйн хүү Чэлухуй (Чаругуй) эрэлхэг дайчин тул аймаг, олонтой болж өөрсдийгөө нирун (жоужань/жужан) гэж нэрлэж, өвөл болохоор говиос урагш гарч, зун болохоор говиос хойш гарч нутаглах болжээ.Чэлухуйн 6-р үеийн ач [[Жарун]] 394 онд говиос хойш гарч, Жолошуй голын эрэгт орд өргөөгөө босгож, цааз тунхаглаж, аажмаар хүчирхэгжиж эхэлсэн ба 402 онд, уламжлалаа дагаж Хаан цол хэрэглэжээ. [[Жарун]] Нирун улсыг байгуулж урад нүүдэлчдийн хэрэглэсээр ирсэн аравтын тогтолцоонд улсаа оруулж, цэрэг захиргааны шинжтэй хуулиудыг тогтоосон. Нирун нар нь соёлын хөгжлөөрөө өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү хөгжингүй байсан ба өөрсдийн тогтсон ёс заншилтай ба түүнийгээ баримтлан дагадаг байжээ. Нируны соёлын бас нэг онцлог нь гэвэл хожим нь бурхны шашин дэлгэрч бүр төрийн шашины хэмжээнд хүрч байсан байна. [[Tатар хаан]] их хүчирхэг байсан тул зарим хөрш улсууд Нирун улсыг датань (татар) гэж нэрлэх болжээ. Нируны өмнөд хөрш Тоба Вэй улс 391 оноос 522 он хүртэлх 131 жилийн дотор сар, жилээр тусгайлан бэлтгэж байгаад Нирун улсыг их цэргийн хүчээр 22 удаа довтолж байснаас 424-425, 429, 449 оны дайн Нирун улсад их хохирол учруулжээ. Харин Нирун улсаас Вэй улсыг 402-523 он хүртэлх 121 жилийн дотор их бага, тооны цэргээр 27 удаа довтолж байснаас 424, 479, 504 оны дайнд их цэрэг хөдөлгөжээ. Энэ улс нь [[402]] онд [[Жарун хаан]] ширээнд сууснаас хойш хүчирхэгжсэн. Жарун хаан улсынхаа цэргийн хүчийг шинэтгэж, эрэмгий дайчин байлдан дагууллыг явуулж нутаг дэвсгэрээ өргөтгөхийн хамт төрийн байгууламждаа нүүдэлчдийн уламжлалт загварыг тууштай нэвтрүүлэв. Ер нь Жарун шиг ийм богино хугацаанд (8 жил) төр ба цэргийн хүчээ эмхэлж чадсан хаад нүүдэлчдийн түүхэнд тийм ч олон байхгүй юм. Олон арван жилээр мартагдан саармагжсан төрт ёс Жаруны хүчээр [[Орхоны хөндий|Орхоны хөндийгөөс]] эхлэн дөрвөн зүг найман зовхист сэргэн манджээ. Түүнийг даган Нирун улсын аж ахуй, соёл асар хурдацтай хөгжив. Энэтхэгийн номч мэргэд Нирун улсад айлчлан, хааны багшийн зэрэгт ажиллах болсон нь сонирхолтой бөгөөд манай төрт ёсонд анхны үзэгдэл болжээ.Жаруны үеэс нүүдэлчдийн уламжлалт "Чэн-юй" цолыг "хаган" цолоор сольсон байдаг.Жужаны хаад хан ширээг үе улиран залгамжилдаг ба гол төлөв хүү нь залгадаг тогтсон ёстой байв. Жужан улс оршин тогтносон 200 орчим жилийн хугацаанд Мугулюйн удмын нийтдээ 23 хаан 330 оны орчмоос 555 оныг хүртэл Жоужаний хаан ширээнд сууснаас хамгийн алдартай нь [[Жарун]], [[Татар хаан|Татар]], [[Нагай]] (492-501 он), [[Чуну]] (508-520 он), [[Анагуй]] (520, 522-552 он) нар бөлгөө.Жарун хаан [[410]] онд ач дүү нарынхаа ордны эргэлтэд эрх мэдлээ алдан баруун зүг нүүсэн бөгөөд түүнийг Нирунчуудын олон хүчирхэг бүлэг дагалдан эх нутгаасаа цойлон гарсан нь [[6-р зуун|6-р зууны]] үед [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] хөндийд хүрээд [[Авар улс|Авар]] хэмээн нэршсэн монгол язгуурын хаант улс байгуулсан юм.Аварчууд улам цаашлан, хуучин [[Аттила]] хааны [[Хүннү]] улсын замаар [[Дунай мөрөн]]д суурьшсан бөгөөд [[Австри]] хүртэл өргөн их нутгийг эрхшээлдээ оруулж [[9-р зуун|9-р зууны]] сүүлч хүртэл монгол нүүдэлчдийн нэр сүрийг дахин өрнө дахинд зарлан тунхагласан билээ. [[Жарун|Жаруныг]] залгамжилсан [[Xулюй]] хааны (410-414 он) үеэл Булужэнь хов хутгаж сайд Шули, Удиянь нараар Хулюйг баривчлуулан охинтой нь хамт [[Умард Янь]] улсын [[Хэлун]] хот руу цөлжээ. Гэвч Булужэнь удалгүй өөрөө алуулж, улмаар 414 онд Шэлунь хааны өвөө, [[Дисуюань]]-ий хүү [[Пухун]]ий хүү [[Татар хаан|Татар]] хаан суужээ. 460 онд Турфаныг довтолж, ашина овгийн 500 өрх төмөрчдийг олзлон авч, Алтайд суулгаж төмрөөр алба авах болсон нь хожим 552 оноос бусад Түрэг аймгуудыг нэгтгэн манлайлан Жоужань улсыг эсэргүүцэн босч улмаар Нирун улсыг [[555]] онд унаган [[Түрэг улс|Түрэгийн хаант улсыг]] байгуулав. Түрэгийн довтолгоонд цохигдсон нирунчууд нутгаа орхин нүүсэн ба зарим нь одоогийн Монголын зүүн аймгуудад үлджээ. Энэ тухай хятад сурвалжид жужаньчууд үл мэдэгдэх зүгт нүүн алга болов гэж тэмдэглэжээ. [[Унгар]]аас нирунчуудын бүсний арал олдсон байдаг. Мөн зарим нь баруун зүг нүүж, [[570]]-аад онд Крымын хойг болон умард Кавказад суурьшин иргэншсэн түүхтэй. Энэ үед Европт зүүн зүгээс нүүн ирсэн Аварын гарлыг эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарладаг ба зарим нь нирунчуудтай холбодог бол зарим нь түрэг гэж үздэг. Нирун улс унасанаар Монгол овогтон урьд хүрсэн ахуй, соёл, ШУ-ны ололт амжилтаа 907 онд Кидан гүрэн мандах хүртэл алджээ. ==Нийгэм== Жужанчууд мал аж ахуй эрхлэн бэлчээр усны аясыг даган нүүдэллэж, аж төрдөг эртний нүүдэлчин аймгийн нэг билээ. Мал аж ахуйгаас гадна булга суусар зэрэг үслэг ан агнадаг байв. ==Эдийн засаг, аж ахуй, соёл== 1992 оны "Монголын түүхийн дээж бичиг"т нирунчууд дундад зууны монголчуудтай олон талаараа төстэй байсан тухай дурьджээ: -Эсгий гэрт амьдардаг, гэрийн үүдээ зүүн зүгт харуулан барьдаг. -үсээ сүлжин гэзэг тавьдаг г.м Монголоос Сяньби, Нирунд хамаарагдах археологийн дурсгал төдийлөн олдоогүй ба хүннү, сяньби, нирунчууд уулаасаа гарал нэгтэй, соёлын хувьд ижил байдагаас археологийн дурсгалууд нь төдийлөн ялгагдаггүй. Тиймээс Монголд байгаа хүннүгийн хэдэн мянган булшны зарим нь тэдэнтэй нэгэн цаг үед амьдарч байсан сяньбичуудынх байж болох юм. Оросын [[Өвөр Байгалийн хязгаар]]т судалгаа хийдэг эрдэмтэд Сяньбийн соёл гэсэн бие даасан соёл Өвөр Байгалийн хязгаарт тархсан гэдгийг археологийн судалгаагаар тогтоожээ. Аливаа улс өөрийн нийслэлийг харь угсааны хүн амын дунд байгуулдаггүй бөгөөд Хүннү, Сяньби, Нирун улсуудын нийслэл нь бүгд Орхон голын хөндий, Хангайн нуруунд байсан нь одоогийн Монголын нутагт монголчууд эртнээс нааш төвлөрөн суурьшиж байсаныг нотолдог. ==Засаг захиргаа, төрийн бүтэц== Монголын эрдэмтэн Г.Сүхбаатар Нирун улсын бүрэлдэхүүнд монгол угсааны Монгол, Татар, Жужан (Нирун) болон Өндөр тэрэгтэн аймгууд багтаж байсан гэж үзсэн. Нирун улс Төв Ази төдийгүй хөрш бүс нутгуудад нөлөөтэй хүчирхэг улс байсан юм. V зуунд тэдний довтолгоонд [[Дорнод Туркестан]], [[Дундад Ази]]йн Хами, Гаочан, Жимса зэрэг хот улсууд, Юэбань, Усунь, Их Юэчжи, Согд зэрэг олон аймаг, улс өртөж байлаа. Нирунчууд эртнээс Хөх нуурын Тугухунь (IV-VII зууны үеийн монгол угсааны улс ), Дундад Азийн Эфталит (V-VI зууны үеийн энэтхэг-европ угсааны улс) болон өмнөд хятадын төр улсуудтай найрсаг харилцаа тогтоож чаджээ. III зууны сүүл IV зууны эхэнд Төв Ази, Монгол орныг бүхэлд захирсан нэгдсэн улс байгаагүй.<ref>Сүхбаатар Г. Монгол Нирун улс (330 орчим - 555 он). УБ., 1992</ref> ==Эшлэл== {{reflist}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Сяньби]] |он=330-555 |албан_тушаал= Их Нирун улс |дараа=[[Түрэг улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Аварууд]] [[Ангилал:Монгол угсаатан]] [[Ангилал:Нирун| ]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] h597r5slvup5xrpesl8cyo75uhfv0ar 708894 708893 2022-08-19T03:36:30Z 103.173.255.162 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = Нирун улс |албан_ёсны_нэр = '''Их Нирун улс''' |богино_нэр = |далбааны_зураг = |сүлдний_зураг = |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = |газрын_зураг =Nirun, Tuyuhun, Yueban, Tuoba Wei.jpg |нийслэл_хот = |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Өвөг Монгол хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = Монгол |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = Хаант засаг |удирдагчийн_цол1 = 330 |удирдагчийн_нэр1 = [[Мугулюй]] |удирдагчийн_цол2 = 522-552 |удирдагчийн_нэр2 = [[Анагуй]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 330-555 |тогтносон_үйл_явдал1 = Нирун улс байгуулагдав |үйл_явдалын_огноо1 = 330 он |тогтносон_үйл_явдал2 = [[Жарун хаан]] Нирун улсын хаан болов |үйл_явдалын_огноо2 = 402 он |тогтносон_үйл_явдал3 = Нирун улс мөхөв |үйл_явдалын_огноо3 = 555 он |газар_нутаг_эрэмбэ = |газар_нутаг_км2 = |нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс= |усны_эзлэх_хувь = |газар_нутаг_бусад = |газар_нутаг_бусад_нэр = |хүн_амын_тооцоо = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |хүн_ам_бусад_нэр = |хүн_ам_бусад = |хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2 = |хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс = |ДНБ_ХАЧ = |ДНБ_ХАЧ_он = |ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ = |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд = |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ = |ДНБ_нэрлэсэн = |ДНБ_нэрлэсэн_он = |ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ = |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд = |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ = |ХТББИ = |Илтгэлцүүр_он = |Илтгэлцүүр_ангилал = |Илтгэлцүүр_эрэмбэ = |ХХИ = |ХХИ_он = |ХХИ_ангилал = |ХХИ_эрэмбэ = |Мөнгөн_тэмдэгт = |Мөнгөн_тэмдэгт_код = |Цагийн_бүс = |цагийн_бүс_зун = |огноо_хэв = |жолоочийн_тал = |Интернет ДТД = |утасны_код = |тэмдэглэл = }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[Зураг:Nirun.jpg|thumb|right|150px|Нирун]] [[Зураг:Nirun- Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|right|150px|Нирун]] [[File:Rouran500.png|thumb|right|500 он]] [[Зураг:Asia_500ad.jpg|thumb|right|500 он]] '''Нирун улс''' (хятадаар:Жужан улс) нь [[Хүннү]], [[Сүмбэ]] нарын шууд залгамж болсон, [[330]]-аад оны орчим анх эмхлэгдсэн гэж үздэг улс юм. Язгуур монголчуудын шууд өвөг, нирунчуудыг зарим түүхэнд хүннүгээс, зарим сурвалжид дунхугаас (сяньбигаас) гаралтай гэж бичжээ. ==Нэр == Түүхч Гүнжийн Сүхбаатар хятад хэл дээр тэмдэглэгдсэн нэрийг нь "нирун" гэж буулгасан байна. <ref>Г.Сүхбаатар, "Их Нирун Улс"</ref> Сяньбийн угсааны [[Тоба]] улс Хятадыг эзлэн авсаныхаа дараа аажимаар хятаджиж эхэлсэн тул хятад заншлаар хөрш улс үндэстнүүдийнхээ нэрийг гуйвуулан өөрчилдөг байв. Иймээс тэд говиос хойших монголчуудыг "роуран" гэж нэрлэсэн байна. ==Түүх == [[Файл:Colored terracotta figurine of a Gokturk male found in a Kurgan, Kazakhstan, 5th-6th c.jpg|130px|thumb|left|Монгол Улс, [[Булган аймаг]] дахь булшнаас авсан хамгаалагч дайчин баримал, 5-6-р зуун]] Сяньби-табгач аймгийн Ливэй хааны (220-277 он) сүүлээр, Табгачийн хилийн харуул нэгэн хүүг олзолсон нь [[Мугулюй]] (Монгол) болой. [[Сяньби]]-табгачийн Илу хааны үед (304-316 он) цэрэг дайчлалын төвөөс хожимдсон Мугулюй зугтаж, өөрийн харьяат ард иргэдтэй болж эхлэв. Мугулюйн хүү Чэлухуй (Чаругуй) эрэлхэг дайчин тул аймаг, олонтой болж өөрсдийгөө нирун (жоужань/жужан) гэж нэрлэж, өвөл болохоор говиос урагш гарч, зун болохоор говиос хойш гарч нутаглах болжээ.Чэлухуйн 6-р үеийн ач [[Жарун]] 394 онд говиос хойш гарч, Жолошуй голын эрэгт орд өргөөгөө босгож, цааз тунхаглаж, аажмаар хүчирхэгжиж эхэлсэн ба 402 онд, уламжлалаа дагаж Хаан цол хэрэглэжээ. [[Жарун]] Нирун улсыг байгуулж урад нүүдэлчдийн хэрэглэсээр ирсэн аравтын тогтолцоонд улсаа оруулж, цэрэг захиргааны шинжтэй хуулиудыг тогтоосон. Нирун нар нь соёлын хөгжлөөрөө өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү хөгжингүй байсан ба өөрсдийн тогтсон ёс заншилтай ба түүнийгээ баримтлан дагадаг байжээ. Нируны соёлын бас нэг онцлог нь гэвэл хожим нь бурхны шашин дэлгэрч бүр төрийн шашины хэмжээнд хүрч байсан байна. [[Tатар хаан]] их хүчирхэг байсан тул зарим хөрш улсууд Нирун улсыг датань (татар) гэж нэрлэх болжээ. Нируны өмнөд хөрш Тоба Вэй улс 391 оноос 522 он хүртэлх 131 жилийн дотор сар, жилээр тусгайлан бэлтгэж байгаад Нирун улсыг их цэргийн хүчээр 22 удаа довтолж байснаас 424-425, 429, 449 оны дайн Нирун улсад их хохирол учруулжээ. Харин Нирун улсаас Вэй улсыг 402-523 он хүртэлх 121 жилийн дотор их бага, тооны цэргээр 27 удаа довтолж байснаас 424, 479, 504 оны дайнд их цэрэг хөдөлгөжээ. Энэ улс нь [[402]] онд [[Жарун хаан]] ширээнд сууснаас хойш хүчирхэгжсэн. Жарун хаан улсынхаа цэргийн хүчийг шинэтгэж, эрэмгий дайчин байлдан дагууллыг явуулж нутаг дэвсгэрээ өргөтгөхийн хамт төрийн байгууламждаа нүүдэлчдийн уламжлалт загварыг тууштай нэвтрүүлэв. Ер нь Жарун шиг ийм богино хугацаанд (8 жил) төр ба цэргийн хүчээ эмхэлж чадсан хаад нүүдэлчдийн түүхэнд тийм ч олон байхгүй юм. Олон арван жилээр мартагдан саармагжсан төрт ёс Жаруны хүчээр [[Орхоны хөндий|Орхоны хөндийгөөс]] эхлэн дөрвөн зүг найман зовхист сэргэн манджээ. Түүнийг даган Нирун улсын аж ахуй, соёл асар хурдацтай хөгжив. Энэтхэгийн номч мэргэд Нирун улсад айлчлан, хааны багшийн зэрэгт ажиллах болсон нь сонирхолтой бөгөөд манай төрт ёсонд анхны үзэгдэл болжээ.Жаруны үеэс нүүдэлчдийн уламжлалт "Чэн-юй" цолыг "хаган" цолоор сольсон байдаг.Жужаны хаад хан ширээг үе улиран залгамжилдаг ба гол төлөв хүү нь залгадаг тогтсон ёстой байв. Жужан улс оршин тогтносон 200 орчим жилийн хугацаанд Мугулюйн удмын нийтдээ 23 хаан 330 оны орчмоос 555 оныг хүртэл Жоужаний хаан ширээнд сууснаас хамгийн алдартай нь [[Жарун]], [[Татар хаан|Татар]], [[Нагай]] (492-501 он), [[Чуну]] (508-520 он), [[Анагуй]] (520, 522-552 он) нар бөлгөө.Жарун хаан [[410]] онд ач дүү нарынхаа ордны эргэлтэд эрх мэдлээ алдан баруун зүг нүүсэн бөгөөд түүнийг Нирунчуудын олон хүчирхэг бүлэг дагалдан эх нутгаасаа цойлон гарсан нь [[6-р зуун|6-р зууны]] үед [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] хөндийд хүрээд [[Авар улс|Авар]] хэмээн нэршсэн монгол язгуурын хаант улс байгуулсан юм.Аварчууд улам цаашлан, хуучин [[Аттила]] хааны [[Хүннү]] улсын замаар [[Дунай мөрөн]]д суурьшсан бөгөөд [[Австри]] хүртэл өргөн их нутгийг эрхшээлдээ оруулж [[9-р зуун|9-р зууны]] сүүлч хүртэл монгол нүүдэлчдийн нэр сүрийг дахин өрнө дахинд зарлан тунхагласан билээ. [[Жарун|Жаруныг]] залгамжилсан [[Xулюй]] хааны (410-414 он) үеэл Булужэнь хов хутгаж сайд Шули, Удиянь нараар Хулюйг баривчлуулан охинтой нь хамт [[Умард Янь]] улсын [[Хэлун]] хот руу цөлжээ. Гэвч Булужэнь удалгүй өөрөө алуулж, улмаар 414 онд Шэлунь хааны өвөө, [[Дисуюань]]-ий хүү [[Пухун]]ий хүү [[Татар хаан|Татар]] хаан суужээ. 460 онд Турфаныг довтолж, ашина овгийн 500 өрх төмөрчдийг олзлон авч, Алтайд суулгаж төмрөөр алба авах болсон нь хожим 552 оноос бусад Түрэг аймгуудыг нэгтгэн манлайлан Жоужань улсыг эсэргүүцэн босч улмаар Нирун улсыг [[555]] онд унаган [[Түрэг улс|Түрэгийн хаант улсыг]] байгуулав. Түрэгийн довтолгоонд цохигдсон нирунчууд нутгаа орхин нүүсэн ба зарим нь одоогийн Монголын зүүн аймгуудад үлджээ. Энэ тухай хятад сурвалжид жужаньчууд үл мэдэгдэх зүгт нүүн алга болов гэж тэмдэглэжээ. [[Унгар]]аас нирунчуудын бүсний арал олдсон байдаг. Мөн зарим нь баруун зүг нүүж, [[570]]-аад онд Крымын хойг болон умард Кавказад суурьшин иргэншсэн түүхтэй. Энэ үед Европт зүүн зүгээс нүүн ирсэн Аварын гарлыг эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарладаг ба зарим нь нирунчуудтай холбодог бол зарим нь түрэг гэж үздэг. Нирун улс унасанаар Монгол овогтон урьд хүрсэн ахуй, соёл, ШУ-ны ололт амжилтаа 907 онд Кидан гүрэн мандах хүртэл алджээ. ==Нийгэм== Жужанчууд мал аж ахуй эрхлэн бэлчээр усны аясыг даган нүүдэллэж, аж төрдөг эртний нүүдэлчин аймгийн нэг билээ. Мал аж ахуйгаас гадна булга суусар зэрэг үслэг ан агнадаг байв. ==Эдийн засаг, аж ахуй, соёл== 1992 оны "Монголын түүхийн дээж бичиг"т нирунчууд дундад зууны монголчуудтай олон талаараа төстэй байсан тухай дурьджээ: -Эсгий гэрт амьдардаг, гэрийн үүдээ зүүн зүгт харуулан барьдаг. -үсээ сүлжин гэзэг тавьдаг г.м Монголоос Сяньби, Нирунд хамаарагдах археологийн дурсгал төдийлөн олдоогүй ба хүннү, сяньби, нирунчууд уулаасаа гарал нэгтэй, соёлын хувьд ижил байдагаас археологийн дурсгалууд нь төдийлөн ялгагдаггүй. Тиймээс Монголд байгаа хүннүгийн хэдэн мянган булшны зарим нь тэдэнтэй нэгэн цаг үед амьдарч байсан сяньбичуудынх байж болох юм. Оросын [[Өвөр Байгалийн хязгаар]]т судалгаа хийдэг эрдэмтэд Сяньбийн соёл гэсэн бие даасан соёл Өвөр Байгалийн хязгаарт тархсан гэдгийг археологийн судалгаагаар тогтоожээ. Аливаа улс өөрийн нийслэлийг харь угсааны хүн амын дунд байгуулдаггүй бөгөөд Хүннү, Сяньби, Нирун улсуудын нийслэл нь бүгд Орхон голын хөндий, Хангайн нуруунд байсан нь одоогийн Монголын нутагт монголчууд эртнээс нааш төвлөрөн суурьшиж байсаныг нотолдог. ==Засаг захиргаа, төрийн бүтэц== Монголын эрдэмтэн Г.Сүхбаатар Нирун улсын бүрэлдэхүүнд монгол угсааны Монгол, Татар, Жужан (Нирун) болон Өндөр тэрэгтэн аймгууд багтаж байсан гэж үзсэн. Нирун улс Төв Ази төдийгүй хөрш бүс нутгуудад нөлөөтэй хүчирхэг улс байсан юм. V зуунд тэдний довтолгоонд [[Дорнод Туркестан]], [[Дундад Ази]]йн Хами, Гаочан, Жимса зэрэг хот улсууд, Юэбань, Усунь, Их Юэчжи, Согд зэрэг олон аймаг, улс өртөж байлаа. Нирунчууд эртнээс Хөх нуурын Тугухунь (IV-VII зууны үеийн монгол угсааны улс ), Дундад Азийн Эфталит (V-VI зууны үеийн энэтхэг-европ угсааны улс) болон өмнөд хятадын төр улсуудтай найрсаг харилцаа тогтоож чаджээ. III зууны сүүл IV зууны эхэнд Төв Ази, Монгол орныг бүхэлд захирсан нэгдсэн улс байгаагүй.<ref>Сүхбаатар Г. Монгол Нирун улс (330 орчим - 555 он). УБ., 1992</ref> ==Эшлэл== {{reflist}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Сяньби]] |он=330-555 |албан_тушаал= Их Нирун улс |дараа=[[Түрэг улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Аварууд]] [[Ангилал:Монгол угсаатан]] [[Ангилал:Нирун| ]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] g346xeq7xgwpc7o110w581e9ptttkm6 708895 708894 2022-08-19T03:40:03Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = Нирун улс |албан_ёсны_нэр = '''Их Нирун улс''' |богино_нэр = |далбааны_зураг = |сүлдний_зураг = |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = |газрын_зураг =Nirun, Tuyuhun, Yueban, Tuoba Wei.jpg |нийслэл_хот = |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Өвөг Монгол хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = Монгол |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = Хаант засаг |удирдагчийн_цол1 = 330 |удирдагчийн_нэр1 = [[Мугулюй]] |удирдагчийн_цол2 = 522-552 |удирдагчийн_нэр2 = [[Анагуй]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 330-555 |тогтносон_үйл_явдал1 = Нирун улс байгуулагдав |үйл_явдалын_огноо1 = 330 он |тогтносон_үйл_явдал2 = [[Жарун хаан]] Нирун улсын хаан болов |үйл_явдалын_огноо2 = 402 он |тогтносон_үйл_явдал3 = Нирун улс мөхөв |үйл_явдалын_огноо3 = 555 он |газар_нутаг_эрэмбэ = |газар_нутаг_км2 = |нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс= |усны_эзлэх_хувь = |газар_нутаг_бусад = |газар_нутаг_бусад_нэр = |хүн_амын_тооцоо = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |хүн_ам_бусад_нэр = |хүн_ам_бусад = |хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2 = |хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс = |ДНБ_ХАЧ = |ДНБ_ХАЧ_он = |ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ = |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд = |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ = |ДНБ_нэрлэсэн = |ДНБ_нэрлэсэн_он = |ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ = |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд = |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ = |ХТББИ = |Илтгэлцүүр_он = |Илтгэлцүүр_ангилал = |Илтгэлцүүр_эрэмбэ = |ХХИ = |ХХИ_он = |ХХИ_ангилал = |ХХИ_эрэмбэ = |Мөнгөн_тэмдэгт = |Мөнгөн_тэмдэгт_код = |Цагийн_бүс = |цагийн_бүс_зун = |огноо_хэв = |жолоочийн_тал = |Интернет ДТД = |утасны_код = |тэмдэглэл = }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[Зураг:Nirun.jpg|thumb|right|180px|Нирун]] [[Зураг:Nirun- Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|right|180px|Нирун ба [[Тоба Вэй]]]] [[File:Rouran500.png|thumb|right|500 он]] [[Зураг:Asia_500ad.jpg|thumb|right|500 он]] '''Нирун улс''' (хятадаар:Жужан улс) нь [[Хүннү]], [[Сүмбэ]] нарын шууд залгамж болсон, [[330]]-аад оны орчим анх эмхлэгдсэн гэж үздэг улс юм. Язгуур монголчуудын шууд өвөг, нирунчуудыг зарим түүхэнд хүннүгээс, зарим сурвалжид дунхугаас (сяньбигаас) гаралтай гэж бичжээ. ==Нэр == Түүхч Гүнжийн Сүхбаатар хятад хэл дээр тэмдэглэгдсэн нэрийг нь "нирун" гэж буулгасан байна. <ref>Г.Сүхбаатар, "Их Нирун Улс"</ref> Сяньбийн угсааны [[Тоба]] улс Хятадыг эзлэн авсаныхаа дараа аажимаар хятаджиж эхэлсэн тул хятад заншлаар хөрш улс үндэстнүүдийнхээ нэрийг гуйвуулан өөрчилдөг байв. Иймээс тэд говиос хойших монголчуудыг "роуран" гэж нэрлэсэн байна. ==Түүх == [[Файл:Colored terracotta figurine of a Gokturk male found in a Kurgan, Kazakhstan, 5th-6th c.jpg|130px|thumb|left|Монгол Улс, [[Булган аймаг]] дахь булшнаас авсан хамгаалагч дайчин баримал, 5-6-р зуун]] Сяньби-табгач аймгийн Ливэй хааны (220-277 он) сүүлээр, Табгачийн хилийн харуул нэгэн хүүг олзолсон нь [[Мугулюй]] (Монгол) болой. [[Сяньби]]-табгачийн Илу хааны үед (304-316 он) цэрэг дайчлалын төвөөс хожимдсон Мугулюй зугтаж, өөрийн харьяат ард иргэдтэй болж эхлэв. Мугулюйн хүү Чэлухуй (Чаругуй) эрэлхэг дайчин тул аймаг, олонтой болж өөрсдийгөө нирун (жоужань/жужан) гэж нэрлэж, өвөл болохоор говиос урагш гарч, зун болохоор говиос хойш гарч нутаглах болжээ.Чэлухуйн 6-р үеийн ач [[Жарун]] 394 онд говиос хойш гарч, Жолошуй голын эрэгт орд өргөөгөө босгож, цааз тунхаглаж, аажмаар хүчирхэгжиж эхэлсэн ба 402 онд, уламжлалаа дагаж Хаан цол хэрэглэжээ. [[Жарун]] Нирун улсыг байгуулж урад нүүдэлчдийн хэрэглэсээр ирсэн аравтын тогтолцоонд улсаа оруулж, цэрэг захиргааны шинжтэй хуулиудыг тогтоосон. Нирун нар нь соёлын хөгжлөөрөө өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү хөгжингүй байсан ба өөрсдийн тогтсон ёс заншилтай ба түүнийгээ баримтлан дагадаг байжээ. Нируны соёлын бас нэг онцлог нь гэвэл хожим нь бурхны шашин дэлгэрч бүр төрийн шашины хэмжээнд хүрч байсан байна. [[Tатар хаан]] их хүчирхэг байсан тул зарим хөрш улсууд Нирун улсыг датань (татар) гэж нэрлэх болжээ. Нируны өмнөд хөрш Тоба Вэй улс 391 оноос 522 он хүртэлх 131 жилийн дотор сар, жилээр тусгайлан бэлтгэж байгаад Нирун улсыг их цэргийн хүчээр 22 удаа довтолж байснаас 424-425, 429, 449 оны дайн Нирун улсад их хохирол учруулжээ. Харин Нирун улсаас Вэй улсыг 402-523 он хүртэлх 121 жилийн дотор их бага, тооны цэргээр 27 удаа довтолж байснаас 424, 479, 504 оны дайнд их цэрэг хөдөлгөжээ. Энэ улс нь [[402]] онд [[Жарун хаан]] ширээнд сууснаас хойш хүчирхэгжсэн. Жарун хаан улсынхаа цэргийн хүчийг шинэтгэж, эрэмгий дайчин байлдан дагууллыг явуулж нутаг дэвсгэрээ өргөтгөхийн хамт төрийн байгууламждаа нүүдэлчдийн уламжлалт загварыг тууштай нэвтрүүлэв. Ер нь Жарун шиг ийм богино хугацаанд (8 жил) төр ба цэргийн хүчээ эмхэлж чадсан хаад нүүдэлчдийн түүхэнд тийм ч олон байхгүй юм. Олон арван жилээр мартагдан саармагжсан төрт ёс Жаруны хүчээр [[Орхоны хөндий|Орхоны хөндийгөөс]] эхлэн дөрвөн зүг найман зовхист сэргэн манджээ. Түүнийг даган Нирун улсын аж ахуй, соёл асар хурдацтай хөгжив. Энэтхэгийн номч мэргэд Нирун улсад айлчлан, хааны багшийн зэрэгт ажиллах болсон нь сонирхолтой бөгөөд манай төрт ёсонд анхны үзэгдэл болжээ.Жаруны үеэс нүүдэлчдийн уламжлалт "Чэн-юй" цолыг "хаган" цолоор сольсон байдаг.Жужаны хаад хан ширээг үе улиран залгамжилдаг ба гол төлөв хүү нь залгадаг тогтсон ёстой байв. Жужан улс оршин тогтносон 200 орчим жилийн хугацаанд Мугулюйн удмын нийтдээ 23 хаан 330 оны орчмоос 555 оныг хүртэл Жоужаний хаан ширээнд сууснаас хамгийн алдартай нь [[Жарун]], [[Татар хаан|Татар]], [[Нагай]] (492-501 он), [[Чуну]] (508-520 он), [[Анагуй]] (520, 522-552 он) нар бөлгөө.Жарун хаан [[410]] онд ач дүү нарынхаа ордны эргэлтэд эрх мэдлээ алдан баруун зүг нүүсэн бөгөөд түүнийг Нирунчуудын олон хүчирхэг бүлэг дагалдан эх нутгаасаа цойлон гарсан нь [[6-р зуун|6-р зууны]] үед [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] хөндийд хүрээд [[Авар улс|Авар]] хэмээн нэршсэн монгол язгуурын хаант улс байгуулсан юм.Аварчууд улам цаашлан, хуучин [[Аттила]] хааны [[Хүннү]] улсын замаар [[Дунай мөрөн]]д суурьшсан бөгөөд [[Австри]] хүртэл өргөн их нутгийг эрхшээлдээ оруулж [[9-р зуун|9-р зууны]] сүүлч хүртэл монгол нүүдэлчдийн нэр сүрийг дахин өрнө дахинд зарлан тунхагласан билээ. [[Жарун|Жаруныг]] залгамжилсан [[Xулюй]] хааны (410-414 он) үеэл Булужэнь хов хутгаж сайд Шули, Удиянь нараар Хулюйг баривчлуулан охинтой нь хамт [[Умард Янь]] улсын [[Хэлун]] хот руу цөлжээ. Гэвч Булужэнь удалгүй өөрөө алуулж, улмаар 414 онд Шэлунь хааны өвөө, [[Дисуюань]]-ий хүү [[Пухун]]ий хүү [[Татар хаан|Татар]] хаан суужээ. 460 онд Турфаныг довтолж, ашина овгийн 500 өрх төмөрчдийг олзлон авч, Алтайд суулгаж төмрөөр алба авах болсон нь хожим 552 оноос бусад Түрэг аймгуудыг нэгтгэн манлайлан Жоужань улсыг эсэргүүцэн босч улмаар Нирун улсыг [[555]] онд унаган [[Түрэг улс|Түрэгийн хаант улсыг]] байгуулав. Түрэгийн довтолгоонд цохигдсон нирунчууд нутгаа орхин нүүсэн ба зарим нь одоогийн Монголын зүүн аймгуудад үлджээ. Энэ тухай хятад сурвалжид жужаньчууд үл мэдэгдэх зүгт нүүн алга болов гэж тэмдэглэжээ. [[Унгар]]аас нирунчуудын бүсний арал олдсон байдаг. Мөн зарим нь баруун зүг нүүж, [[570]]-аад онд Крымын хойг болон умард Кавказад суурьшин иргэншсэн түүхтэй. Энэ үед Европт зүүн зүгээс нүүн ирсэн Аварын гарлыг эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарладаг ба зарим нь нирунчуудтай холбодог бол зарим нь түрэг гэж үздэг. Нирун улс унасанаар Монгол овогтон урьд хүрсэн ахуй, соёл, ШУ-ны ололт амжилтаа 907 онд Кидан гүрэн мандах хүртэл алджээ. ==Нийгэм== Жужанчууд мал аж ахуй эрхлэн бэлчээр усны аясыг даган нүүдэллэж, аж төрдөг эртний нүүдэлчин аймгийн нэг билээ. Мал аж ахуйгаас гадна булга суусар зэрэг үслэг ан агнадаг байв. ==Эдийн засаг, аж ахуй, соёл== 1992 оны "Монголын түүхийн дээж бичиг"т нирунчууд дундад зууны монголчуудтай олон талаараа төстэй байсан тухай дурьджээ: -Эсгий гэрт амьдардаг, гэрийн үүдээ зүүн зүгт харуулан барьдаг. -үсээ сүлжин гэзэг тавьдаг г.м Монголоос Сяньби, Нирунд хамаарагдах археологийн дурсгал төдийлөн олдоогүй ба хүннү, сяньби, нирунчууд уулаасаа гарал нэгтэй, соёлын хувьд ижил байдагаас археологийн дурсгалууд нь төдийлөн ялгагдаггүй. Тиймээс Монголд байгаа хүннүгийн хэдэн мянган булшны зарим нь тэдэнтэй нэгэн цаг үед амьдарч байсан сяньбичуудынх байж болох юм. Оросын [[Өвөр Байгалийн хязгаар]]т судалгаа хийдэг эрдэмтэд Сяньбийн соёл гэсэн бие даасан соёл Өвөр Байгалийн хязгаарт тархсан гэдгийг археологийн судалгаагаар тогтоожээ. Аливаа улс өөрийн нийслэлийг харь угсааны хүн амын дунд байгуулдаггүй бөгөөд Хүннү, Сяньби, Нирун улсуудын нийслэл нь бүгд Орхон голын хөндий, Хангайн нуруунд байсан нь одоогийн Монголын нутагт монголчууд эртнээс нааш төвлөрөн суурьшиж байсаныг нотолдог. ==Засаг захиргаа, төрийн бүтэц== Монголын эрдэмтэн Г.Сүхбаатар Нирун улсын бүрэлдэхүүнд монгол угсааны Монгол, Татар, Жужан (Нирун) болон Өндөр тэрэгтэн аймгууд багтаж байсан гэж үзсэн. Нирун улс Төв Ази төдийгүй хөрш бүс нутгуудад нөлөөтэй хүчирхэг улс байсан юм. V зуунд тэдний довтолгоонд [[Дорнод Туркестан]], [[Дундад Ази]]йн Хами, Гаочан, Жимса зэрэг хот улсууд, Юэбань, Усунь, Их Юэчжи, Согд зэрэг олон аймаг, улс өртөж байлаа. Нирунчууд эртнээс Хөх нуурын Тугухунь (IV-VII зууны үеийн монгол угсааны улс ), Дундад Азийн Эфталит (V-VI зууны үеийн энэтхэг-европ угсааны улс) болон өмнөд хятадын төр улсуудтай найрсаг харилцаа тогтоож чаджээ. III зууны сүүл IV зууны эхэнд Төв Ази, Монгол орныг бүхэлд захирсан нэгдсэн улс байгаагүй.<ref>Сүхбаатар Г. Монгол Нирун улс (330 орчим - 555 он). УБ., 1992</ref> ==Эшлэл== {{reflist}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Сяньби]] |он=330-555 |албан_тушаал= Их Нирун улс |дараа=[[Түрэг улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Аварууд]] [[Ангилал:Монгол угсаатан]] [[Ангилал:Нирун| ]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] a3cz66a7xzoen3sja45azct83iffgvn 708898 708895 2022-08-19T03:55:41Z 95.111.218.107 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = Нирун улс |албан_ёсны_нэр = '''Их Нирун улс''' |богино_нэр = |далбааны_зураг = |сүлдний_зураг = |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = |газрын_зураг =Nirun, Tuyuhun, Yueban, Tuoba Wei.jpg |нийслэл_хот = |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Өвөг Монгол хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = Монгол |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = Хаант засаг |удирдагчийн_цол1 = 330 |удирдагчийн_нэр1 = [[Мугулюй]] |удирдагчийн_цол2 = 522-552 |удирдагчийн_нэр2 = [[Анагуй]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 330-555 |тогтносон_үйл_явдал1 = Нирун улс байгуулагдав |үйл_явдалын_огноо1 = 330 он |тогтносон_үйл_явдал2 = [[Жарун хаан]] Нирун улсын хаан болов |үйл_явдалын_огноо2 = 402 он |тогтносон_үйл_явдал3 = Нирун улс мөхөв |үйл_явдалын_огноо3 = 555 он |газар_нутаг_эрэмбэ = |газар_нутаг_км2 = |нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс= |усны_эзлэх_хувь = |газар_нутаг_бусад = |газар_нутаг_бусад_нэр = |хүн_амын_тооцоо = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |хүн_ам_бусад_нэр = |хүн_ам_бусад = |хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2 = |хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс = |ДНБ_ХАЧ = |ДНБ_ХАЧ_он = |ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ = |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд = |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ = |ДНБ_нэрлэсэн = |ДНБ_нэрлэсэн_он = |ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ = |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд = |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ = |ХТББИ = |Илтгэлцүүр_он = |Илтгэлцүүр_ангилал = |Илтгэлцүүр_эрэмбэ = |ХХИ = |ХХИ_он = |ХХИ_ангилал = |ХХИ_эрэмбэ = |Мөнгөн_тэмдэгт = |Мөнгөн_тэмдэгт_код = |Цагийн_бүс = |цагийн_бүс_зун = |огноо_хэв = |жолоочийн_тал = |Интернет ДТД = |утасны_код = |тэмдэглэл = }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[Зураг:Nirun.jpg|thumb|right|180px|Нирун]] [[Зураг:Nirun- Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|right|180px|Нирун ба [[Тоба Вэй]]]] [[File:Rouran500.png|thumb|right|500 он]] [[Зураг:Asia_500ad.jpg|thumb|right|500 он]] '''Нирун улс''' (хятадаар:Жужан улс) нь [[Хүннү улс]], [[Сяньби]] нарын шууд залгамж болсон, [[330]]-аад оны орчим анх эмхлэгдсэн гэж үздэг улс юм. Язгуур монголчуудын шууд өвөг, нирунчуудыг зарим түүхэнд хүннүгээс, зарим сурвалжид дунхугаас (сяньбигаас) гаралтай гэж бичжээ. ==Нэр == Түүхч Гүнжийн Сүхбаатар хятад хэл дээр тэмдэглэгдсэн нэрийг нь "нирун" гэж буулгасан байна. <ref>Г.Сүхбаатар, "Их Нирун Улс"</ref> Сяньбийн угсааны [[Тоба]] улс Хятадыг эзлэн авсаныхаа дараа аажимаар хятаджиж эхэлсэн тул хятад заншлаар хөрш улс үндэстнүүдийнхээ нэрийг гуйвуулан өөрчилдөг байв. Иймээс тэд говиос хойших монголчуудыг "роуран" гэж нэрлэсэн байна. ==Түүх == [[Файл:Colored terracotta figurine of a Gokturk male found in a Kurgan, Kazakhstan, 5th-6th c.jpg|130px|thumb|left|Монгол Улс, [[Булган аймаг]] дахь булшнаас авсан хамгаалагч дайчин баримал, 5-6-р зуун]] Сяньби-табгач аймгийн Ливэй хааны (220-277 он) сүүлээр, Табгачийн хилийн харуул нэгэн хүүг олзолсон нь [[Мугулюй]] (Монгол) болой. [[Сяньби]]-табгачийн Илу хааны үед (304-316 он) цэрэг дайчлалын төвөөс хожимдсон Мугулюй зугтаж, өөрийн харьяат ард иргэдтэй болж эхлэв. Мугулюйн хүү Чэлухуй (Чаругуй) эрэлхэг дайчин тул аймаг, олонтой болж өөрсдийгөө нирун (жоужань/жужан) гэж нэрлэж, өвөл болохоор говиос урагш гарч, зун болохоор говиос хойш гарч нутаглах болжээ.Чэлухуйн 6-р үеийн ач [[Жарун]] 394 онд говиос хойш гарч, Жолошуй голын эрэгт орд өргөөгөө босгож, цааз тунхаглаж, аажмаар хүчирхэгжиж эхэлсэн ба 402 онд, уламжлалаа дагаж Хаан цол хэрэглэжээ. [[Жарун]] Нирун улсыг байгуулж урад нүүдэлчдийн хэрэглэсээр ирсэн аравтын тогтолцоонд улсаа оруулж, цэрэг захиргааны шинжтэй хуулиудыг тогтоосон. Нирун нар нь соёлын хөгжлөөрөө өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү хөгжингүй байсан ба өөрсдийн тогтсон ёс заншилтай ба түүнийгээ баримтлан дагадаг байжээ. Нируны соёлын бас нэг онцлог нь гэвэл хожим нь бурхны шашин дэлгэрч бүр төрийн шашины хэмжээнд хүрч байсан байна. [[Tатар хаан]] их хүчирхэг байсан тул зарим хөрш улсууд Нирун улсыг датань (татар) гэж нэрлэх болжээ. Нируны өмнөд хөрш Тоба Вэй улс 391 оноос 522 он хүртэлх 131 жилийн дотор сар, жилээр тусгайлан бэлтгэж байгаад Нирун улсыг их цэргийн хүчээр 22 удаа довтолж байснаас 424-425, 429, 449 оны дайн Нирун улсад их хохирол учруулжээ. Харин Нирун улсаас Вэй улсыг 402-523 он хүртэлх 121 жилийн дотор их бага, тооны цэргээр 27 удаа довтолж байснаас 424, 479, 504 оны дайнд их цэрэг хөдөлгөжээ. Энэ улс нь [[402]] онд [[Жарун хаан]] ширээнд сууснаас хойш хүчирхэгжсэн. Жарун хаан улсынхаа цэргийн хүчийг шинэтгэж, эрэмгий дайчин байлдан дагууллыг явуулж нутаг дэвсгэрээ өргөтгөхийн хамт төрийн байгууламждаа нүүдэлчдийн уламжлалт загварыг тууштай нэвтрүүлэв. Ер нь Жарун шиг ийм богино хугацаанд (8 жил) төр ба цэргийн хүчээ эмхэлж чадсан хаад нүүдэлчдийн түүхэнд тийм ч олон байхгүй юм. Олон арван жилээр мартагдан саармагжсан төрт ёс Жаруны хүчээр [[Орхоны хөндий|Орхоны хөндийгөөс]] эхлэн дөрвөн зүг найман зовхист сэргэн манджээ. Түүнийг даган Нирун улсын аж ахуй, соёл асар хурдацтай хөгжив. Энэтхэгийн номч мэргэд Нирун улсад айлчлан, хааны багшийн зэрэгт ажиллах болсон нь сонирхолтой бөгөөд манай төрт ёсонд анхны үзэгдэл болжээ.Жаруны үеэс нүүдэлчдийн уламжлалт "Чэн-юй" цолыг "хаган" цолоор сольсон байдаг.Жужаны хаад хан ширээг үе улиран залгамжилдаг ба гол төлөв хүү нь залгадаг тогтсон ёстой байв. Жужан улс оршин тогтносон 200 орчим жилийн хугацаанд Мугулюйн удмын нийтдээ 23 хаан 330 оны орчмоос 555 оныг хүртэл Жоужаний хаан ширээнд сууснаас хамгийн алдартай нь [[Жарун]], [[Татар хаан|Татар]], [[Нагай]] (492-501 он), [[Чуну]] (508-520 он), [[Анагуй]] (520, 522-552 он) нар бөлгөө.Жарун хаан [[410]] онд ач дүү нарынхаа ордны эргэлтэд эрх мэдлээ алдан баруун зүг нүүсэн бөгөөд түүнийг Нирунчуудын олон хүчирхэг бүлэг дагалдан эх нутгаасаа цойлон гарсан нь [[6-р зуун|6-р зууны]] үед [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] хөндийд хүрээд [[Авар улс|Авар]] хэмээн нэршсэн монгол язгуурын хаант улс байгуулсан юм.Аварчууд улам цаашлан, хуучин [[Аттила]] хааны [[Хүннү]] улсын замаар [[Дунай мөрөн]]д суурьшсан бөгөөд [[Австри]] хүртэл өргөн их нутгийг эрхшээлдээ оруулж [[9-р зуун|9-р зууны]] сүүлч хүртэл монгол нүүдэлчдийн нэр сүрийг дахин өрнө дахинд зарлан тунхагласан билээ. [[Жарун|Жаруныг]] залгамжилсан [[Xулюй]] хааны (410-414 он) үеэл Булужэнь хов хутгаж сайд Шули, Удиянь нараар Хулюйг баривчлуулан охинтой нь хамт [[Умард Янь]] улсын [[Хэлун]] хот руу цөлжээ. Гэвч Булужэнь удалгүй өөрөө алуулж, улмаар 414 онд Шэлунь хааны өвөө, [[Дисуюань]]-ий хүү [[Пухун]]ий хүү [[Татар хаан|Татар]] хаан суужээ. 460 онд Турфаныг довтолж, ашина овгийн 500 өрх төмөрчдийг олзлон авч, Алтайд суулгаж төмрөөр алба авах болсон нь хожим 552 оноос бусад Түрэг аймгуудыг нэгтгэн манлайлан Жоужань улсыг эсэргүүцэн босч улмаар Нирун улсыг [[555]] онд унаган [[Түрэг улс|Түрэгийн хаант улсыг]] байгуулав. Түрэгийн довтолгоонд цохигдсон нирунчууд нутгаа орхин нүүсэн ба зарим нь одоогийн Монголын зүүн аймгуудад үлджээ. Энэ тухай хятад сурвалжид жужаньчууд үл мэдэгдэх зүгт нүүн алга болов гэж тэмдэглэжээ. [[Унгар]]аас нирунчуудын бүсний арал олдсон байдаг. Мөн зарим нь баруун зүг нүүж, [[570]]-аад онд Крымын хойг болон умард Кавказад суурьшин иргэншсэн түүхтэй. Энэ үед Европт зүүн зүгээс нүүн ирсэн Аварын гарлыг эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарладаг ба зарим нь нирунчуудтай холбодог бол зарим нь түрэг гэж үздэг. Нирун улс унасанаар Монгол овогтон урьд хүрсэн ахуй, соёл, ШУ-ны ололт амжилтаа 907 онд Кидан гүрэн мандах хүртэл алджээ. ==Нийгэм== Жужанчууд мал аж ахуй эрхлэн бэлчээр усны аясыг даган нүүдэллэж, аж төрдөг эртний нүүдэлчин аймгийн нэг билээ. Мал аж ахуйгаас гадна булга суусар зэрэг үслэг ан агнадаг байв. ==Эдийн засаг, аж ахуй, соёл== 1992 оны "Монголын түүхийн дээж бичиг"т нирунчууд дундад зууны монголчуудтай олон талаараа төстэй байсан тухай дурьджээ: -Эсгий гэрт амьдардаг, гэрийн үүдээ зүүн зүгт харуулан барьдаг. -үсээ сүлжин гэзэг тавьдаг г.м Монголоос Сяньби, Нирунд хамаарагдах археологийн дурсгал төдийлөн олдоогүй ба хүннү, сяньби, нирунчууд уулаасаа гарал нэгтэй, соёлын хувьд ижил байдагаас археологийн дурсгалууд нь төдийлөн ялгагдаггүй. Тиймээс Монголд байгаа хүннүгийн хэдэн мянган булшны зарим нь тэдэнтэй нэгэн цаг үед амьдарч байсан сяньбичуудынх байж болох юм. Оросын [[Өвөр Байгалийн хязгаар]]т судалгаа хийдэг эрдэмтэд Сяньбийн соёл гэсэн бие даасан соёл Өвөр Байгалийн хязгаарт тархсан гэдгийг археологийн судалгаагаар тогтоожээ. Аливаа улс өөрийн нийслэлийг харь угсааны хүн амын дунд байгуулдаггүй бөгөөд Хүннү, Сяньби, Нирун улсуудын нийслэл нь бүгд Орхон голын хөндий, Хангайн нуруунд байсан нь одоогийн Монголын нутагт монголчууд эртнээс нааш төвлөрөн суурьшиж байсаныг нотолдог. ==Засаг захиргаа, төрийн бүтэц== Монголын эрдэмтэн Г.Сүхбаатар Нирун улсын бүрэлдэхүүнд монгол угсааны Монгол, Татар, Жужан (Нирун) болон Өндөр тэрэгтэн аймгууд багтаж байсан гэж үзсэн. Нирун улс Төв Ази төдийгүй хөрш бүс нутгуудад нөлөөтэй хүчирхэг улс байсан юм. V зуунд тэдний довтолгоонд [[Дорнод Туркестан]], [[Дундад Ази]]йн Хами, Гаочан, Жимса зэрэг хот улсууд, Юэбань, Усунь, Их Юэчжи, Согд зэрэг олон аймаг, улс өртөж байлаа. Нирунчууд эртнээс Хөх нуурын Тугухунь (IV-VII зууны үеийн монгол угсааны улс ), Дундад Азийн Эфталит (V-VI зууны үеийн энэтхэг-европ угсааны улс) болон өмнөд хятадын төр улсуудтай найрсаг харилцаа тогтоож чаджээ. III зууны сүүл IV зууны эхэнд Төв Ази, Монгол орныг бүхэлд захирсан нэгдсэн улс байгаагүй.<ref>Сүхбаатар Г. Монгол Нирун улс (330 орчим - 555 он). УБ., 1992</ref> ==Эшлэл== {{reflist}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Сяньби]] |он=330-555 |албан_тушаал= Их Нирун улс |дараа=[[Түрэг улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Аварууд]] [[Ангилал:Монгол угсаатан]] [[Ангилал:Нирун| ]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] 809ahgll0jg8q7t66zeqjx03hdp5xqd 708934 708898 2022-08-19T09:49:13Z 103.173.255.162 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = Нирун улс |албан_ёсны_нэр = '''Их Нирун улс''' |богино_нэр = |далбааны_зураг = |сүлдний_зураг = |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = |газрын_зураг =Nirun, Tuyuhun, Yueban, Tuoba Wei.jpg |нийслэл_хот = |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Өвөг Монгол хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = Монгол |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = Хаант засаг |удирдагчийн_цол1 = 330 |удирдагчийн_нэр1 = [[Мугулюй]] |удирдагчийн_цол2 = 522-552 |удирдагчийн_нэр2 = [[Анагуй]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 330-555 |тогтносон_үйл_явдал1 = Нирун улс байгуулагдав |үйл_явдалын_огноо1 = 330 он |тогтносон_үйл_явдал2 = [[Жарун хаан]] Нирун улсын хаан болов |үйл_явдалын_огноо2 = 402 он |тогтносон_үйл_явдал3 = Нирун улс мөхөв |үйл_явдалын_огноо3 = 555 он |газар_нутаг_эрэмбэ = |газар_нутаг_км2 = |нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс= |усны_эзлэх_хувь = |газар_нутаг_бусад = |газар_нутаг_бусад_нэр = |хүн_амын_тооцоо = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |хүн_ам_бусад_нэр = |хүн_ам_бусад = |хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2 = |хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс = |ДНБ_ХАЧ = |ДНБ_ХАЧ_он = |ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ = |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд = |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ = |ДНБ_нэрлэсэн = |ДНБ_нэрлэсэн_он = |ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ = |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд = |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ = |ХТББИ = |Илтгэлцүүр_он = |Илтгэлцүүр_ангилал = |Илтгэлцүүр_эрэмбэ = |ХХИ = |ХХИ_он = |ХХИ_ангилал = |ХХИ_эрэмбэ = |Мөнгөн_тэмдэгт = |Мөнгөн_тэмдэгт_код = |Цагийн_бүс = |цагийн_бүс_зун = |огноо_хэв = |жолоочийн_тал = |Интернет ДТД = |утасны_код = |тэмдэглэл = }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[Зураг:Nirun.jpg|thumb|right|180px|Нирун]] [[Зураг:Nirun- Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|right|180px|Нирун ба [[Тоба Вэй]]]] [[File:Rouran500.png|thumb|right|500 он]] [[Зураг:Asia_500ad.jpg|thumb|right|500 он]] '''Нирун улс''' (хятадаар:Жужан улс) нь [[Хүннү улс]], [[Сяньби]] нарын шууд залгамж болсон, [[330]]-аад оны орчим анх эмхлэгдсэн гэж үздэг улс юм. Язгуур монголчуудын шууд өвөг, нирунчуудыг зарим түүхэнд хүннүгээс, зарим сурвалжид дунхугаас (сяньбигаас) гаралтай гэж бичжээ. ==Нэр == Түүхч Гүнжийн Сүхбаатар хятад хэл дээр тэмдэглэгдсэн нэрийг нь "нирун" гэж буулгасан байна. <ref>Г.Сүхбаатар, "Их Нирун Улс"</ref> Сяньбийн угсааны [[Тоба]] улс Хятадыг эзлэн авсаныхаа дараа аажимаар хятаджиж эхэлсэн тул хятад заншлаар хөрш улс үндэстнүүдийнхээ нэрийг гуйвуулан өөрчилдөг байв. Иймээс тэд говиос хойших монголчуудыг "роуран" гэж нэрлэсэн байна. ==Түүх == [[Файл:Colored terracotta figurine of a Gokturk male found in a Kurgan, Kazakhstan, 5th-6th c.jpg|130px|thumb|left|Монгол Улс, [[Булган аймаг]] дахь булшнаас авсан хамгаалагч дайчин баримал, 5-6-р зуун]] Сяньби-табгач аймгийн Ливэй хааны (220-277 он) сүүлээр, Табгачийн хилийн харуул нэгэн хүүг олзолсон нь [[Мугулюй]] болой. [[Сяньби]]-табгачийн Илу хааны үед (304-316 он) цэрэг дайчлалын төвөөс хожимдсон Мугулюй зугтаж, өөрийн харьяат ард иргэдтэй болж эхлэв. Мугулюйн хүү Чэлухуй (Чаругуй) эрэлхэг дайчин тул аймаг, олонтой болж өөрсдийгөө нирун (жоужань/жужан) гэж нэрлэж, өвөл болохоор говиос урагш гарч, зун болохоор говиос хойш гарч нутаглах болжээ.Чэлухуйн 6-р үеийн ач Жарун 394 онд говиос хойш гарч, Жолошуй голын эрэгт орд өргөөгөө босгож, цааз тунхаглаж, аажмаар хүчирхэгжиж эхэлсэн ба 402 онд, уламжлалаа дагаж Хаан цол хэрэглэжээ. Жарун Нирун улсыг байгуулж урад нүүдэлчдийн хэрэглэсээр ирсэн аравтын тогтолцоонд улсаа оруулж, цэрэг захиргааны шинжтэй хуулиудыг тогтоосон. Нирун нар нь соёлын хөгжлөөрөө өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү хөгжингүй байсан ба өөрсдийн тогтсон ёс заншилтай ба түүнийгээ баримтлан дагадаг байжээ. Нируны соёлын бас нэг онцлог нь гэвэл хожим нь бурхны шашин дэлгэрч бүр төрийн шашины хэмжээнд хүрч байсан байна. [[Датань|Tатар хаан]] их хүчирхэг байсан тул зарим хөрш улсууд Нирун улсыг датань (татар) гэж нэрлэх болжээ. Нируны өмнөд хөрш Тоба Вэй улс 391 оноос 522 он хүртэлх 131 жилийн дотор сар, жилээр тусгайлан бэлтгэж байгаад Нирун улсыг их цэргийн хүчээр 22 удаа довтолж байснаас 424-425, 429, 449 оны дайн Нирун улсад их хохирол учруулжээ. Харин Нирун улсаас Вэй улсыг 402-523 он хүртэлх 121 жилийн дотор их бага, тооны цэргээр 27 удаа довтолж байснаас 424, 479, 504 оны дайнд их цэрэг хөдөлгөжээ. Энэ улс нь [[402]] онд [[Жарун хаан]] ширээнд сууснаас хойш хүчирхэгжсэн. Жарун хаан улсынхаа цэргийн хүчийг шинэтгэж, эрэмгий дайчин байлдан дагууллыг явуулж нутаг дэвсгэрээ өргөтгөхийн хамт төрийн байгууламждаа нүүдэлчдийн уламжлалт загварыг тууштай нэвтрүүлэв. Ер нь Жарун шиг ийм богино хугацаанд (8 жил) төр ба цэргийн хүчээ эмхэлж чадсан хаад нүүдэлчдийн түүхэнд тийм ч олон байхгүй юм. Олон арван жилээр мартагдан саармагжсан төрт ёс Жаруны хүчээр [[Орхоны хөндий|Орхоны хөндийгөөс]] эхлэн дөрвөн зүг найман зовхист сэргэн манджээ. Түүнийг даган Нирун улсын аж ахуй, соёл асар хурдацтай хөгжив. Энэтхэгийн номч мэргэд Нирун улсад айлчлан, хааны багшийн зэрэгт ажиллах болсон нь сонирхолтой бөгөөд манай төрт ёсонд анхны үзэгдэл болжээ.Жаруны үеэс нүүдэлчдийн уламжлалт "Чэн-юй" цолыг "хаган" цолоор сольсон байдаг.Жужаны хаад хан ширээг үе улиран залгамжилдаг ба гол төлөв хүү нь залгадаг тогтсон ёстой байв. Жужан улс оршин тогтносон 200 орчим жилийн хугацаанд Мугулюйн удмын нийтдээ 23 хаан 330 оны орчмоос 555 оныг хүртэл Жоужаний хаан ширээнд сууснаас хамгийн алдартай нь Жарун, Татар, Нагай (492-501 он), Чуну (508-520 он), Анагуй (520, 522-552 он) нар бөлгөө. Жарун хаан [[410]] онд ач дүү нарынхаа ордны эргэлтэд эрх мэдлээ алдан баруун зүг нүүсэн бөгөөд түүнийг Нирунчуудын олон хүчирхэг бүлэг дагалдан эх нутгаасаа цойлон гарсан нь [[6-р зуун|6-р зууны]] үед [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] хөндийд хүрээд [[Авар улс|Авар]] хэмээн нэршсэн монгол язгуурын хаант улс байгуулсан юм.Аварчууд улам цаашлан, хуучин [[Аттила]] хааны [[Хүннү улс]]ын замаар [[Дунай мөрөн]]д суурьшсан бөгөөд [[Австри]] хүртэл өргөн их нутгийг эрхшээлдээ оруулж [[9-р зуун|9-р зууны]] сүүлч хүртэл монгол нүүдэлчдийн нэр сүрийг дахин өрнө дахинд зарлан тунхагласан билээ. Жаруныг залгамжилсан [[Xулюй]] хааны (410-414 он) үеэл Булужэнь хов хутгаж сайд Шули, Удиянь нараар Хулюйг баривчлуулан охинтой нь хамт [[Умард Янь]] улсын [[Хэлун]] хот руу цөлжээ. Гэвч Булужэнь удалгүй өөрөө алуулж, улмаар 414 онд Шэлунь хааны өвөө, [[Дисуюань]]-ий хүү [[Пухун]]ий хүү [[Татар хаан|Татар]] хаан суужээ. 460 онд Турфаныг довтолж, ашина овгийн 500 өрх төмөрчдийг олзлон авч, Алтайд суулгаж төмрөөр алба авах болсон нь хожим 552 оноос бусад Түрэг аймгуудыг нэгтгэн манлайлан Жоужань улсыг эсэргүүцэн босч улмаар Нирун улсыг [[555]] онд унаган [[Түрэг улс|Түрэгийн хаант улсыг]] байгуулав. Түрэгийн довтолгоонд цохигдсон нирунчууд нутгаа орхин нүүсэн ба зарим нь одоогийн Монголын зүүн аймгуудад үлджээ. Энэ тухай хятад сурвалжид жужаньчууд үл мэдэгдэх зүгт нүүн алга болов гэж тэмдэглэжээ. [[Унгар]]аас нирунчуудын бүсний арал олдсон байдаг. Мөн зарим нь баруун зүг нүүж, [[570]]-аад онд Крымын хойг болон умард Кавказад суурьшин иргэншсэн түүхтэй. Энэ үед Европт зүүн зүгээс нүүн ирсэн Аварын гарлыг эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарладаг ба зарим нь нирунчуудтай холбодог бол зарим нь түрэг гэж үздэг. Нирун улс унасанаар Монгол овогтон урьд хүрсэн ахуй, соёл, ШУ-ны ололт амжилтаа 907 онд Кидан гүрэн мандах хүртэл алджээ. ==Нийгэм== Жужанчууд мал аж ахуй эрхлэн бэлчээр усны аясыг даган нүүдэллэж, аж төрдөг эртний нүүдэлчин аймгийн нэг билээ. Мал аж ахуйгаас гадна булга суусар зэрэг үслэг ан агнадаг байв. ==Эдийн засаг, аж ахуй, соёл== 1992 оны "Монголын түүхийн дээж бичиг"т нирунчууд дундад зууны монголчуудтай олон талаараа төстэй байсан тухай дурьджээ: -Эсгий гэрт амьдардаг, гэрийн үүдээ зүүн зүгт харуулан барьдаг. -үсээ сүлжин гэзэг тавьдаг г.м Монголоос Сяньби, Нирунд хамаарагдах археологийн дурсгал төдийлөн олдоогүй ба хүннү, сяньби, нирунчууд уулаасаа гарал нэгтэй, соёлын хувьд ижил байдагаас археологийн дурсгалууд нь төдийлөн ялгагдаггүй. Тиймээс Монголд байгаа хүннүгийн хэдэн мянган булшны зарим нь тэдэнтэй нэгэн цаг үед амьдарч байсан сяньбичуудынх байж болох юм. Оросын [[Өвөр Байгалийн хязгаар]]т судалгаа хийдэг эрдэмтэд Сяньбийн соёл гэсэн бие даасан соёл Өвөр Байгалийн хязгаарт тархсан гэдгийг археологийн судалгаагаар тогтоожээ. Аливаа улс өөрийн нийслэлийг харь угсааны хүн амын дунд байгуулдаггүй бөгөөд Хүннү, Сяньби, Нирун улсуудын нийслэл нь бүгд Орхон голын хөндий, Хангайн нуруунд байсан нь одоогийн Монголын нутагт монголчууд эртнээс нааш төвлөрөн суурьшиж байсаныг нотолдог. ==Засаг захиргаа, төрийн бүтэц== Монголын эрдэмтэн Г.Сүхбаатар Нирун улсын бүрэлдэхүүнд монгол угсааны Монгол, Татар, Жужан (Нирун) болон Өндөр тэрэгтэн аймгууд багтаж байсан гэж үзсэн. Нирун улс Төв Ази төдийгүй хөрш бүс нутгуудад нөлөөтэй хүчирхэг улс байсан юм. V зуунд тэдний довтолгоонд [[Дорнод Туркестан]], [[Дундад Ази]]йн Хами, Гаочан, Жимса зэрэг хот улсууд, Юэбань, Усунь, Их Юэчжи, Согд зэрэг олон аймаг, улс өртөж байлаа. Нирунчууд эртнээс Хөх нуурын Тугухунь (IV-VII зууны үеийн монгол угсааны улс ), Дундад Азийн Эфталит (V-VI зууны үеийн энэтхэг-европ угсааны улс) болон өмнөд хятадын төр улсуудтай найрсаг харилцаа тогтоож чаджээ. III зууны сүүл IV зууны эхэнд Төв Ази, Монгол орныг бүхэлд захирсан нэгдсэн улс байгаагүй.<ref>Сүхбаатар Г. Монгол Нирун улс (330 орчим - 555 он). УБ., 1992</ref> ==Эшлэл== {{reflist}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Сяньби]] |он=330-555 |албан_тушаал= Их Нирун улс |дараа=[[Түрэг улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Аварууд]] [[Ангилал:Монгол угсаатан]] [[Ангилал:Нирун| ]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] cqzdy2332gs9y3wfcgq3xt6smor11ow 708935 708934 2022-08-19T09:51:54Z 103.173.255.162 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = Нирун улс |албан_ёсны_нэр = '''Их Нирун улс''' |богино_нэр = |далбааны_зураг = |сүлдний_зураг = |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = |газрын_зураг =Nirun, Tuyuhun, Yueban, Tuoba Wei.jpg |нийслэл_хот = |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Өвөг Монгол хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = Монгол |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = Хаант засаг |удирдагчийн_цол1 = 330 |удирдагчийн_нэр1 = [[Мугулюй]] |удирдагчийн_цол2 = 522-552 |удирдагчийн_нэр2 = [[Анагуй]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 330-555 |тогтносон_үйл_явдал1 = Нирун улс байгуулагдав |үйл_явдалын_огноо1 = 330 он |тогтносон_үйл_явдал2 = [[Жарун хаан]] Нирун улсын хаан болов |үйл_явдалын_огноо2 = 402 он |тогтносон_үйл_явдал3 = Нирун улс мөхөв |үйл_явдалын_огноо3 = 555 он |газар_нутаг_эрэмбэ = |газар_нутаг_км2 = |нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс= |усны_эзлэх_хувь = |газар_нутаг_бусад = |газар_нутаг_бусад_нэр = |хүн_амын_тооцоо = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |хүн_ам_бусад_нэр = |хүн_ам_бусад = |хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2 = |хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс = |ДНБ_ХАЧ = |ДНБ_ХАЧ_он = |ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ = |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд = |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ = |ДНБ_нэрлэсэн = |ДНБ_нэрлэсэн_он = |ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ = |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд = |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ = |ХТББИ = |Илтгэлцүүр_он = |Илтгэлцүүр_ангилал = |Илтгэлцүүр_эрэмбэ = |ХХИ = |ХХИ_он = |ХХИ_ангилал = |ХХИ_эрэмбэ = |Мөнгөн_тэмдэгт = |Мөнгөн_тэмдэгт_код = |Цагийн_бүс = |цагийн_бүс_зун = |огноо_хэв = |жолоочийн_тал = |Интернет ДТД = |утасны_код = |тэмдэглэл = }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[Зураг:Nirun.jpg|thumb|right|180px|Нирун]] [[Зураг:Nirun- Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|right|180px|Нирун ба [[Тоба Вэй]]]] [[File:Rouran500.png|thumb|right|500 он]] [[Зураг:Asia_500ad.jpg|thumb|right|500 он]] '''Нирун улс''' (хятадаар:Жужан улс) нь [[Хүннү улс]], [[Сяньби]] нарын шууд залгамж болсон, [[330]]-аад оны орчим анх эмхлэгдсэн гэж үздэг улс юм. Язгуур монголчуудын шууд өвөг, нирунчуудыг зарим түүхэнд хүннүгээс, зарим сурвалжид дунхугаас (сяньбигаас) гаралтай гэж бичжээ. ==Нэр == Түүхч Гүнжийн Сүхбаатар хятад хэл дээр тэмдэглэгдсэн нэрийг нь "нирун" гэж буулгасан байна. <ref>Г.Сүхбаатар, "Их Нирун Улс"</ref> Сяньбийн угсааны [[Тоба]] улс Хятадыг эзлэн авсаныхаа дараа аажимаар хятаджиж эхэлсэн тул хятад заншлаар хөрш улс үндэстнүүдийнхээ нэрийг гуйвуулан өөрчилдөг байв. Иймээс тэд говиос хойших монголчуудыг "роуран" гэж нэрлэсэн байна. ==Түүх == [[Файл:Colored terracotta figurine of a Gokturk male found in a Kurgan, Kazakhstan, 5th-6th c.jpg|130px|thumb|left|Монгол Улс, [[Булган аймаг]] дахь булшнаас авсан хамгаалагч дайчин баримал, 5-6-р зуун]] Сяньби-табгач аймгийн Ливэй хааны (220-277 он) сүүлээр, Табгачийн хилийн харуул нэгэн хүүг олзолсон нь [[Мугулюй]] болой. [[Сяньби]]-табгачийн Илу хааны үед (304-316 он) цэрэг дайчлалын төвөөс хожимдсон Мугулюй зугтаж, өөрийн харьяат ард иргэдтэй болж эхлэв. Мугулюйн хүү Чэлухуй (Чаругуй) эрэлхэг дайчин тул аймаг, олонтой болж өөрсдийгөө нирун (жоужань/жужан) гэж нэрлэж, өвөл болохоор говиос урагш гарч, зун болохоор говиос хойш гарч нутаглах болжээ.Чэлухуйн 6-р үеийн ач Жарун 394 онд говиос хойш гарч, Жолошуй голын эрэгт орд өргөөгөө босгож, цааз тунхаглаж, аажмаар хүчирхэгжиж эхэлсэн ба 402 онд, уламжлалаа дагаж Хаан цол хэрэглэжээ. Жарун Нирун улсыг байгуулж урад нүүдэлчдийн хэрэглэсээр ирсэн аравтын тогтолцоонд улсаа оруулж, цэрэг захиргааны шинжтэй хуулиудыг тогтоосон. Нирун нар нь соёлын хөгжлөөрөө өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү хөгжингүй байсан ба өөрсдийн тогтсон ёс заншилтай ба түүнийгээ баримтлан дагадаг байжээ. Нируны соёлын бас нэг онцлог нь гэвэл хожим нь бурхны шашин дэлгэрч бүр төрийн шашины хэмжээнд хүрч байсан байна. [[Датань|Tатар хаан]] их хүчирхэг байсан тул зарим хөрш улсууд Нирун улсыг датань (татар) гэж нэрлэх болжээ. Нируны өмнөд хөрш Тоба Вэй улс 391 оноос 522 он хүртэлх 131 жилийн дотор сар, жилээр тусгайлан бэлтгэж байгаад Нирун улсыг их цэргийн хүчээр 22 удаа довтолж байснаас 424-425, 429, 449 оны дайн Нирун улсад их хохирол учруулжээ. Харин Нирун улсаас Вэй улсыг 402-523 он хүртэлх 121 жилийн дотор их бага, тооны цэргээр 27 удаа довтолж байснаас 424, 479, 504 оны дайнд их цэрэг хөдөлгөжээ. Энэ улс нь [[402]] онд [[Жарун хаан]] ширээнд сууснаас хойш хүчирхэгжсэн. Жарун хаан улсынхаа цэргийн хүчийг шинэтгэж, эрэмгий дайчин байлдан дагууллыг явуулж нутаг дэвсгэрээ өргөтгөхийн хамт төрийн байгууламждаа нүүдэлчдийн уламжлалт загварыг тууштай нэвтрүүлэв. Ер нь Жарун шиг ийм богино хугацаанд (8 жил) төр ба цэргийн хүчээ эмхэлж чадсан хаад нүүдэлчдийн түүхэнд тийм ч олон байхгүй юм. Олон арван жилээр мартагдан саармагжсан төрт ёс Жаруны хүчээр [[Орхоны хөндий|Орхоны хөндийгөөс]] эхлэн дөрвөн зүг найман зовхист сэргэн манджээ. Түүнийг даган Нирун улсын аж ахуй, соёл асар хурдацтай хөгжив. Энэтхэгийн номч мэргэд Нирун улсад айлчлан, хааны багшийн зэрэгт ажиллах болсон нь сонирхолтой бөгөөд манай төрт ёсонд анхны үзэгдэл болжээ.Жаруны үеэс нүүдэлчдийн уламжлалт "Чэн-юй" цолыг "хаган" цолоор сольсон байдаг.Жужаны хаад хан ширээг үе улиран залгамжилдаг ба гол төлөв хүү нь залгадаг тогтсон ёстой байв. Жужан улс оршин тогтносон 200 орчим жилийн хугацаанд Мугулюйн удмын нийтдээ 23 хаан 330 оны орчмоос 555 оныг хүртэл Жоужаний хаан ширээнд сууснаас хамгийн алдартай нь Жарун, Татар, Нагай (492-501 он), Чуну (508-520 он), Анагуй (520, 522-552 он) нар бөлгөө. Жарун хаан [[410]] онд ач дүү нарынхаа ордны эргэлтэд эрх мэдлээ алдан баруун зүг нүүсэн бөгөөд түүнийг Нирунчуудын олон хүчирхэг бүлэг дагалдан эх нутгаасаа цойлон гарсан нь [[6-р зуун|6-р зууны]] үед [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] хөндийд хүрээд [[Авар улс|Авар]] хэмээн нэршсэн монгол язгуурын хаант улс байгуулсан юм.Аварчууд улам цаашлан, хуучин [[Аттила]] хааны [[Хүннү улс]]ын замаар [[Дунай мөрөн]]д суурьшсан бөгөөд [[Австри]] хүртэл өргөн их нутгийг эрхшээлдээ оруулж [[9-р зуун|9-р зууны]] сүүлч хүртэл монгол нүүдэлчдийн нэр сүрийг дахин өрнө дахинд зарлан тунхагласан билээ. Жаруныг залгамжилсан [[Xулюй хаан]]ы (410-414 он) үеэл Булужэнь хов хутгаж сайд Шули, Удиянь нараар Хулюйг баривчлуулан охинтой нь хамт [[Умард Янь]] улсын [[Хэлун]] хот руу цөлжээ. Гэвч Булужэнь удалгүй өөрөө алуулж, улмаар 414 онд Шэлунь хааны өвөө, [[Дисуюань]]-ий хүү [[Пухун]]ий хүү [[Татар хаан|Татар]] хаан суужээ. 460 онд Турфаныг довтолж, ашина овгийн 500 өрх төмөрчдийг олзлон авч, Алтайд суулгаж төмрөөр алба авах болсон нь хожим 552 оноос бусад Түрэг аймгуудыг нэгтгэн манлайлан Жоужань улсыг эсэргүүцэн босч улмаар Нирун улсыг [[555]] онд унаган [[Түрэг улс|Түрэгийн хаант улсыг]] байгуулав. Түрэгийн довтолгоонд цохигдсон нирунчууд нутгаа орхин нүүсэн ба зарим нь одоогийн Монголын зүүн аймгуудад үлджээ. Энэ тухай хятад сурвалжид жужаньчууд үл мэдэгдэх зүгт нүүн алга болов гэж тэмдэглэжээ. [[Унгар]]аас нирунчуудын бүсний арал олдсон байдаг. Мөн зарим нь баруун зүг нүүж, [[570]]-аад онд Крымын хойг болон умард Кавказад суурьшин иргэншсэн түүхтэй. Энэ үед Европт зүүн зүгээс нүүн ирсэн Аварын гарлыг эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарладаг ба зарим нь нирунчуудтай холбодог бол зарим нь түрэг гэж үздэг. Нирун улс унасанаар Монгол овогтон урьд хүрсэн ахуй, соёл, ШУ-ны ололт амжилтаа 907 онд Кидан гүрэн мандах хүртэл алджээ. ==Нийгэм== Жужанчууд мал аж ахуй эрхлэн бэлчээр усны аясыг даган нүүдэллэж, аж төрдөг эртний нүүдэлчин аймгийн нэг билээ. Мал аж ахуйгаас гадна булга суусар зэрэг үслэг ан агнадаг байв. ==Эдийн засаг, аж ахуй, соёл== 1992 оны "Монголын түүхийн дээж бичиг"т нирунчууд дундад зууны монголчуудтай олон талаараа төстэй байсан тухай дурьджээ: -Эсгий гэрт амьдардаг, гэрийн үүдээ зүүн зүгт харуулан барьдаг. -үсээ сүлжин гэзэг тавьдаг г.м Монголоос Сяньби, Нирунд хамаарагдах археологийн дурсгал төдийлөн олдоогүй ба хүннү, сяньби, нирунчууд уулаасаа гарал нэгтэй, соёлын хувьд ижил байдагаас археологийн дурсгалууд нь төдийлөн ялгагдаггүй. Тиймээс Монголд байгаа хүннүгийн хэдэн мянган булшны зарим нь тэдэнтэй нэгэн цаг үед амьдарч байсан сяньбичуудынх байж болох юм. Оросын [[Өвөр Байгалийн хязгаар]]т судалгаа хийдэг эрдэмтэд Сяньбийн соёл гэсэн бие даасан соёл Өвөр Байгалийн хязгаарт тархсан гэдгийг археологийн судалгаагаар тогтоожээ. Аливаа улс өөрийн нийслэлийг харь угсааны хүн амын дунд байгуулдаггүй бөгөөд Хүннү, Сяньби, Нирун улсуудын нийслэл нь бүгд Орхон голын хөндий, Хангайн нуруунд байсан нь одоогийн Монголын нутагт монголчууд эртнээс нааш төвлөрөн суурьшиж байсаныг нотолдог. ==Засаг захиргаа, төрийн бүтэц== Монголын эрдэмтэн Г.Сүхбаатар Нирун улсын бүрэлдэхүүнд монгол угсааны Монгол, Татар, Жужан (Нирун) болон Өндөр тэрэгтэн аймгууд багтаж байсан гэж үзсэн. Нирун улс Төв Ази төдийгүй хөрш бүс нутгуудад нөлөөтэй хүчирхэг улс байсан юм. V зуунд тэдний довтолгоонд [[Дорнод Туркестан]], [[Дундад Ази]]йн Хами, Гаочан, Жимса зэрэг хот улсууд, Юэбань, Усунь, Их Юэчжи, Согд зэрэг олон аймаг, улс өртөж байлаа. Нирунчууд эртнээс Хөх нуурын Тугухунь (IV-VII зууны үеийн монгол угсааны улс ), Дундад Азийн Эфталит (V-VI зууны үеийн энэтхэг-европ угсааны улс) болон өмнөд хятадын төр улсуудтай найрсаг харилцаа тогтоож чаджээ. III зууны сүүл IV зууны эхэнд Төв Ази, Монгол орныг бүхэлд захирсан нэгдсэн улс байгаагүй.<ref>Сүхбаатар Г. Монгол Нирун улс (330 орчим - 555 он). УБ., 1992</ref> ==Эшлэл== {{reflist}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Сяньби]] |он=330-555 |албан_тушаал= Их Нирун улс |дараа=[[Түрэг улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Аварууд]] [[Ангилал:Монгол угсаатан]] [[Ангилал:Нирун| ]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] t7jztoybq0h1i98ulq1wbhrvdinxw4h 708936 708935 2022-08-19T10:00:20Z 103.173.255.162 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = Нирун улс |албан_ёсны_нэр = '''Их Нирун улс''' |богино_нэр = |далбааны_зураг = |сүлдний_зураг = |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = |газрын_зураг =Nirun, Tuyuhun, Yueban, Tuoba Wei.jpg |нийслэл_хот = |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Өвөг Монгол хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = Монгол |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = Хаант засаг |удирдагчийн_цол1 = 330 |удирдагчийн_нэр1 = [[Мугулюй]] |удирдагчийн_цол2 = 522-552 |удирдагчийн_нэр2 = [[Анагуй]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 330-555 |тогтносон_үйл_явдал1 = Нирун улс байгуулагдав |үйл_явдалын_огноо1 = 330 он |тогтносон_үйл_явдал2 = [[Жарун хаан]] Нирун улсын хаан болов |үйл_явдалын_огноо2 = 402 он |тогтносон_үйл_явдал3 = Нирун улс мөхөв |үйл_явдалын_огноо3 = 555 он |газар_нутаг_эрэмбэ = |газар_нутаг_км2 = |нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс= |усны_эзлэх_хувь = |газар_нутаг_бусад = |газар_нутаг_бусад_нэр = |хүн_амын_тооцоо = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |хүн_ам_бусад_нэр = |хүн_ам_бусад = |хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2 = |хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс = |ДНБ_ХАЧ = |ДНБ_ХАЧ_он = |ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ = |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд = |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ = |ДНБ_нэрлэсэн = |ДНБ_нэрлэсэн_он = |ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ = |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд = |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ = |ХТББИ = |Илтгэлцүүр_он = |Илтгэлцүүр_ангилал = |Илтгэлцүүр_эрэмбэ = |ХХИ = |ХХИ_он = |ХХИ_ангилал = |ХХИ_эрэмбэ = |Мөнгөн_тэмдэгт = |Мөнгөн_тэмдэгт_код = |Цагийн_бүс = |цагийн_бүс_зун = |огноо_хэв = |жолоочийн_тал = |Интернет ДТД = |утасны_код = |тэмдэглэл = }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[Зураг:Nirun.jpg|thumb|right|180px|Нирун]] [[Зураг:Nirun- Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|right|180px|Нирун ба [[Тоба Вэй]]]] [[File:Rouran500.png|thumb|right|500 он]] [[Зураг:Asia_500ad.jpg|thumb|right|500 он]] '''Нирун улс''' (хятадаар:Жужан улс) нь [[Хүннү улс]], [[Сяньби]] нарын шууд залгамж болсон, [[330]]-аад оны орчим анх эмхлэгдсэн гэж үздэг улс юм. Язгуур монголчуудын шууд өвөг, нирунчуудыг зарим түүхэнд хүннүгээс, зарим сурвалжид дунхугаас (сяньбигаас) гаралтай гэж бичжээ. ==Нэр == Түүхч Гүнжийн Сүхбаатар хятад хэл дээр тэмдэглэгдсэн нэрийг нь "нирун" гэж буулгасан байна. <ref>Г.Сүхбаатар, "Их Нирун Улс"</ref> Сяньбийн угсааны [[Тоба]] улс Хятадыг эзлэн авсаныхаа дараа аажимаар хятаджиж эхэлсэн тул хятад заншлаар хөрш улс үндэстнүүдийнхээ нэрийг гуйвуулан өөрчилдөг байв. Иймээс тэд говиос хойших монголчуудыг "роуран" гэж нэрлэсэн байна. ==Түүх == [[Файл:Colored terracotta figurine of a Gokturk male found in a Kurgan, Kazakhstan, 5th-6th c.jpg|130px|thumb|left|Монгол Улс, [[Булган аймаг]] дахь булшнаас авсан хамгаалагч дайчин баримал, 5-6-р зуун]] Сяньби-табгач аймгийн Ливэй хааны (220-277 он) сүүлээр, Табгачийн хилийн харуул нэгэн хүүг олзолсон нь [[Мугулюй]] болой. [[Сяньби]]-табгачийн Илу хааны үед (304-316 он) цэрэг дайчлалын төвөөс хожимдсон Мугулюй зугтаж, өөрийн харьяат ард иргэдтэй болж эхлэв. Мугулюйн хүү Чэлухуй (Чаругуй) эрэлхэг дайчин тул аймаг, олонтой болж өөрсдийгөө нирун (жоужань/жужан) гэж нэрлэж, өвөл болохоор говиос урагш гарч, зун болохоор говиос хойш гарч нутаглах болжээ.Чэлухуйн 6-р үеийн ач Жарун 394 онд говиос хойш гарч, Жолошуй голын эрэгт орд өргөөгөө босгож, цааз тунхаглаж, аажмаар хүчирхэгжиж эхэлсэн ба 402 онд, уламжлалаа дагаж Хаан цол хэрэглэжээ. Жарун Нирун улсыг байгуулж урад нүүдэлчдийн хэрэглэсээр ирсэн аравтын тогтолцоонд улсаа оруулж, цэрэг захиргааны шинжтэй хуулиудыг тогтоосон. Нирун нар нь соёлын хөгжлөөрөө өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү хөгжингүй байсан ба өөрсдийн тогтсон ёс заншилтай ба түүнийгээ баримтлан дагадаг байжээ. Нируны соёлын бас нэг онцлог нь гэвэл хожим нь бурхны шашин дэлгэрч бүр төрийн шашины хэмжээнд хүрч байсан байна. [[Датань|Tатар хаан]] их хүчирхэг байсан тул зарим хөрш улсууд Нирун улсыг датань (татар) гэж нэрлэх болжээ. Нируны өмнөд хөрш Тоба Вэй улс 391 оноос 522 он хүртэлх 131 жилийн дотор сар, жилээр тусгайлан бэлтгэж байгаад Нирун улсыг их цэргийн хүчээр 22 удаа довтолж байснаас 424-425, 429, 449 оны дайн Нирун улсад их хохирол учруулжээ. Харин Нирун улсаас Вэй улсыг 402-523 он хүртэлх 121 жилийн дотор их бага, тооны цэргээр 27 удаа довтолж байснаас 424, 479, 504 оны дайнд их цэрэг хөдөлгөжээ. Энэ улс нь [[402]] онд [[Жарун хаан]] ширээнд сууснаас хойш хүчирхэгжсэн. Жарун хаан улсынхаа цэргийн хүчийг шинэтгэж, эрэмгий дайчин байлдан дагууллыг явуулж нутаг дэвсгэрээ өргөтгөхийн хамт төрийн байгууламждаа нүүдэлчдийн уламжлалт загварыг тууштай нэвтрүүлэв. Ер нь Жарун шиг ийм богино хугацаанд (8 жил) төр ба цэргийн хүчээ эмхэлж чадсан хаад нүүдэлчдийн түүхэнд тийм ч олон байхгүй юм. Олон арван жилээр мартагдан саармагжсан төрт ёс Жаруны хүчээр [[Орхоны хөндий|Орхоны хөндийгөөс]] эхлэн дөрвөн зүг найман зовхист сэргэн манджээ. Түүнийг даган Нирун улсын аж ахуй, соёл асар хурдацтай хөгжив. Энэтхэгийн номч мэргэд Нирун улсад айлчлан, хааны багшийн зэрэгт ажиллах болсон нь сонирхолтой бөгөөд манай төрт ёсонд анхны үзэгдэл болжээ.Жаруны үеэс нүүдэлчдийн уламжлалт "Чэн-юй" цолыг "хаган" цолоор сольсон байдаг.Жужаны хаад хан ширээг үе улиран залгамжилдаг ба гол төлөв хүү нь залгадаг тогтсон ёстой байв. Жужан улс оршин тогтносон 200 орчим жилийн хугацаанд Мугулюйн удмын нийтдээ 23 хаан 330 оны орчмоос 555 оныг хүртэл Жоужаний хаан ширээнд сууснаас хамгийн алдартай нь Жарун, Татар, Нагай (492-501 он), Чуну (508-520 он), Анагуй (520, 522-552 он) нар бөлгөө. Жарун хаан [[410]] онд ач дүү нарынхаа ордны эргэлтэд эрх мэдлээ алдан баруун зүг нүүсэн бөгөөд түүнийг Нирунчуудын олон хүчирхэг бүлэг дагалдан эх нутгаасаа цойлон гарсан нь [[6-р зуун|6-р зууны]] үед [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] хөндийд хүрээд [[Авар улс|Авар]] хэмээн нэршсэн монгол язгуурын хаант улс байгуулсан юм.Аварчууд улам цаашлан, хуучин [[Аттила]] хааны [[Хүннү улс]]ын замаар [[Дунай мөрөн]]д суурьшсан бөгөөд [[Австри]] хүртэл өргөн их нутгийг эрхшээлдээ оруулж [[9-р зуун|9-р зууны]] сүүлч хүртэл монгол нүүдэлчдийн нэр сүрийг дахин өрнө дахинд зарлан тунхагласан билээ. Жаруныг залгамжилсан [[Хулюй хаан]]ы үеэл [[Булужэнь]] хов хутгаж сайд Шули, Удиянь нараар Хулюйг баривчлуулан охинтой нь хамт [[Умард Янь]] улсын [[Чаоян|Хэлун хот]] руу цөлжээ. Гэвч Булужэнь удалгүй өөрөө алуулж, улмаар 414 онд Шэлунь хааны өвөө, Дисуюань-ий хүү Пухуний хүү [[Датань|Татар хаан]] суужээ. 460 онд Турфаныг довтолж, ашина овгийн 500 өрх төмөрчдийг олзлон авч, Алтайд суулгаж төмрөөр алба авах болсон нь хожим 552 оноос бусад Түрэг аймгуудыг нэгтгэн манлайлан Жоужань улсыг эсэргүүцэн босч улмаар Нирун улсыг [[555]] онд унаган [[Түрэг улс|Түрэгийн хаант улсыг]] байгуулав. Түрэгийн довтолгоонд цохигдсон нирунчууд нутгаа орхин нүүсэн ба зарим нь одоогийн Монголын зүүн аймгуудад үлджээ. Энэ тухай хятад сурвалжид жужаньчууд үл мэдэгдэх зүгт нүүн алга болов гэж тэмдэглэжээ. [[Унгар]]аас нирунчуудын бүсний арал олдсон байдаг. Мөн зарим нь баруун зүг нүүж, [[570]]-аад онд Крымын хойг болон умард Кавказад суурьшин иргэншсэн түүхтэй. Энэ үед Европт зүүн зүгээс нүүн ирсэн Аварын гарлыг эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарладаг ба зарим нь нирунчуудтай холбодог бол зарим нь түрэг гэж үздэг. Нирун улс унасанаар Монгол овогтон урьд хүрсэн ахуй, соёл, ШУ-ны ололт амжилтаа 907 онд Кидан гүрэн мандах хүртэл алджээ. ==Нийгэм== Жужанчууд мал аж ахуй эрхлэн бэлчээр усны аясыг даган нүүдэллэж, аж төрдөг эртний нүүдэлчин аймгийн нэг билээ. Мал аж ахуйгаас гадна булга суусар зэрэг үслэг ан агнадаг байв. ==Эдийн засаг, аж ахуй, соёл== 1992 оны "Монголын түүхийн дээж бичиг"т нирунчууд дундад зууны монголчуудтай олон талаараа төстэй байсан тухай дурьджээ: -Эсгий гэрт амьдардаг, гэрийн үүдээ зүүн зүгт харуулан барьдаг. -үсээ сүлжин гэзэг тавьдаг г.м Монголоос Сяньби, Нирунд хамаарагдах археологийн дурсгал төдийлөн олдоогүй ба хүннү, сяньби, нирунчууд уулаасаа гарал нэгтэй, соёлын хувьд ижил байдагаас археологийн дурсгалууд нь төдийлөн ялгагдаггүй. Тиймээс Монголд байгаа хүннүгийн хэдэн мянган булшны зарим нь тэдэнтэй нэгэн цаг үед амьдарч байсан сяньбичуудынх байж болох юм. Оросын [[Өвөр Байгалийн хязгаар]]т судалгаа хийдэг эрдэмтэд Сяньбийн соёл гэсэн бие даасан соёл Өвөр Байгалийн хязгаарт тархсан гэдгийг археологийн судалгаагаар тогтоожээ. Аливаа улс өөрийн нийслэлийг харь угсааны хүн амын дунд байгуулдаггүй бөгөөд Хүннү, Сяньби, Нирун улсуудын нийслэл нь бүгд Орхон голын хөндий, Хангайн нуруунд байсан нь одоогийн Монголын нутагт монголчууд эртнээс нааш төвлөрөн суурьшиж байсаныг нотолдог. ==Засаг захиргаа, төрийн бүтэц== Монголын эрдэмтэн Г.Сүхбаатар Нирун улсын бүрэлдэхүүнд монгол угсааны Монгол, Татар, Жужан (Нирун) болон Өндөр тэрэгтэн аймгууд багтаж байсан гэж үзсэн. Нирун улс Төв Ази төдийгүй хөрш бүс нутгуудад нөлөөтэй хүчирхэг улс байсан юм. V зуунд тэдний довтолгоонд [[Дорнод Туркестан]], [[Дундад Ази]]йн Хами, Гаочан, Жимса зэрэг хот улсууд, Юэбань, Усунь, Их Юэчжи, Согд зэрэг олон аймаг, улс өртөж байлаа. Нирунчууд эртнээс Хөх нуурын Тугухунь (IV-VII зууны үеийн монгол угсааны улс ), Дундад Азийн Эфталит (V-VI зууны үеийн энэтхэг-европ угсааны улс) болон өмнөд хятадын төр улсуудтай найрсаг харилцаа тогтоож чаджээ. III зууны сүүл IV зууны эхэнд Төв Ази, Монгол орныг бүхэлд захирсан нэгдсэн улс байгаагүй.<ref>Сүхбаатар Г. Монгол Нирун улс (330 орчим - 555 он). УБ., 1992</ref> ==Эшлэл== {{reflist}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Сяньби]] |он=330-555 |албан_тушаал= Их Нирун улс |дараа=[[Түрэг улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Аварууд]] [[Ангилал:Монгол угсаатан]] [[Ангилал:Нирун| ]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] q2jd7cwe9wy5nop5dbuo5idh0dji134 708937 708936 2022-08-19T10:01:24Z 103.173.255.162 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = Нирун улс |албан_ёсны_нэр = '''Их Нирун улс''' |богино_нэр = |далбааны_зураг = |сүлдний_зураг = |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = |газрын_зураг =Nirun, Tuyuhun, Yueban, Tuoba Wei.jpg |нийслэл_хот = |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Өвөг Монгол хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = Монгол |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = Хаант засаг |удирдагчийн_цол1 = 330 |удирдагчийн_нэр1 = [[Мугулюй]] |удирдагчийн_цол2 = 522-552 |удирдагчийн_нэр2 = [[Анагуй]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 330-555 |тогтносон_үйл_явдал1 = Нирун улс байгуулагдав |үйл_явдалын_огноо1 = 330 он |тогтносон_үйл_явдал2 = [[Жарун хаан]] Нирун улсын хаан болов |үйл_явдалын_огноо2 = 402 он |тогтносон_үйл_явдал3 = Нирун улс мөхөв |үйл_явдалын_огноо3 = 555 он |газар_нутаг_эрэмбэ = |газар_нутаг_км2 = |нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс= |усны_эзлэх_хувь = |газар_нутаг_бусад = |газар_нутаг_бусад_нэр = |хүн_амын_тооцоо = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |хүн_ам_бусад_нэр = |хүн_ам_бусад = |хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2 = |хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс = |ДНБ_ХАЧ = |ДНБ_ХАЧ_он = |ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ = |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд = |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ = |ДНБ_нэрлэсэн = |ДНБ_нэрлэсэн_он = |ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ = |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд = |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ = |ХТББИ = |Илтгэлцүүр_он = |Илтгэлцүүр_ангилал = |Илтгэлцүүр_эрэмбэ = |ХХИ = |ХХИ_он = |ХХИ_ангилал = |ХХИ_эрэмбэ = |Мөнгөн_тэмдэгт = |Мөнгөн_тэмдэгт_код = |Цагийн_бүс = |цагийн_бүс_зун = |огноо_хэв = |жолоочийн_тал = |Интернет ДТД = |утасны_код = |тэмдэглэл = }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[Зураг:Nirun.jpg|thumb|right|180px|Нирун]] [[Зураг:Nirun- Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|right|180px|Нирун ба [[Тоба Вэй]]]] [[File:Rouran500.png|thumb|right|500 он]] [[Зураг:Asia_500ad.jpg|thumb|right|500 он]] '''Нирун улс''' (хятадаар:Жужан улс) нь [[Хүннү улс]], [[Сяньби]] нарын шууд залгамж болсон, [[330]]-аад оны орчим анх эмхлэгдсэн гэж үздэг улс юм. Язгуур монголчуудын шууд өвөг, нирунчуудыг зарим түүхэнд хүннүгээс, зарим сурвалжид дунхугаас (сяньбигаас) гаралтай гэж бичжээ. ==Нэр == Түүхч Гүнжийн Сүхбаатар хятад хэл дээр тэмдэглэгдсэн нэрийг нь "нирун" гэж буулгасан байна. <ref>Г.Сүхбаатар, "Их Нирун Улс"</ref> Сяньбийн угсааны [[Тоба]] улс Хятадыг эзлэн авсаныхаа дараа аажимаар хятаджиж эхэлсэн тул хятад заншлаар хөрш улс үндэстнүүдийнхээ нэрийг гуйвуулан өөрчилдөг байв. Иймээс тэд говиос хойших монголчуудыг "роуран" гэж нэрлэсэн байна. ==Түүх == [[Файл:Colored terracotta figurine of a Gokturk male found in a Kurgan, Kazakhstan, 5th-6th c.jpg|130px|thumb|left|Монгол Улс, [[Булган аймаг]] дахь булшнаас авсан хамгаалагч дайчин баримал, 5-6-р зуун]] Сяньби-табгач аймгийн Ливэй хааны (220-277 он) сүүлээр, Табгачийн хилийн харуул нэгэн хүүг олзолсон нь [[Мугулюй]] болой. [[Сяньби]]-табгачийн Илу хааны үед (304-316 он) цэрэг дайчлалын төвөөс хожимдсон Мугулюй зугтаж, өөрийн харьяат ард иргэдтэй болж эхлэв. Мугулюйн хүү Чэлухуй (Чаругуй) эрэлхэг дайчин тул аймаг, олонтой болж өөрсдийгөө нирун (жоужань/жужан) гэж нэрлэж, өвөл болохоор говиос урагш гарч, зун болохоор говиос хойш гарч нутаглах болжээ.Чэлухуйн 6-р үеийн ач Жарун 394 онд говиос хойш гарч, Жолошуй голын эрэгт орд өргөөгөө босгож, цааз тунхаглаж, аажмаар хүчирхэгжиж эхэлсэн ба 402 онд, уламжлалаа дагаж Хаан цол хэрэглэжээ. Жарун Нирун улсыг байгуулж урад нүүдэлчдийн хэрэглэсээр ирсэн аравтын тогтолцоонд улсаа оруулж, цэрэг захиргааны шинжтэй хуулиудыг тогтоосон. Нирун нар нь соёлын хөгжлөөрөө өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү хөгжингүй байсан ба өөрсдийн тогтсон ёс заншилтай ба түүнийгээ баримтлан дагадаг байжээ. Нируны соёлын бас нэг онцлог нь гэвэл хожим нь бурхны шашин дэлгэрч бүр төрийн шашины хэмжээнд хүрч байсан байна. [[Датань|Tатар хаан]] их хүчирхэг байсан тул зарим хөрш улсууд Нирун улсыг датань (татар) гэж нэрлэх болжээ. Нируны өмнөд хөрш Тоба Вэй улс 391 оноос 522 он хүртэлх 131 жилийн дотор сар, жилээр тусгайлан бэлтгэж байгаад Нирун улсыг их цэргийн хүчээр 22 удаа довтолж байснаас 424-425, 429, 449 оны дайн Нирун улсад их хохирол учруулжээ. Харин Нирун улсаас Вэй улсыг 402-523 он хүртэлх 121 жилийн дотор их бага, тооны цэргээр 27 удаа довтолж байснаас 424, 479, 504 оны дайнд их цэрэг хөдөлгөжээ. Энэ улс нь [[402]] онд [[Жарун хаан]] ширээнд сууснаас хойш хүчирхэгжсэн. Жарун хаан улсынхаа цэргийн хүчийг шинэтгэж, эрэмгий дайчин байлдан дагууллыг явуулж нутаг дэвсгэрээ өргөтгөхийн хамт төрийн байгууламждаа нүүдэлчдийн уламжлалт загварыг тууштай нэвтрүүлэв. Ер нь Жарун шиг ийм богино хугацаанд (8 жил) төр ба цэргийн хүчээ эмхэлж чадсан хаад нүүдэлчдийн түүхэнд тийм ч олон байхгүй юм. Олон арван жилээр мартагдан саармагжсан төрт ёс Жаруны хүчээр [[Орхоны хөндий|Орхоны хөндийгөөс]] эхлэн дөрвөн зүг найман зовхист сэргэн манджээ. Түүнийг даган Нирун улсын аж ахуй, соёл асар хурдацтай хөгжив. Энэтхэгийн номч мэргэд Нирун улсад айлчлан, хааны багшийн зэрэгт ажиллах болсон нь сонирхолтой бөгөөд манай төрт ёсонд анхны үзэгдэл болжээ.Жаруны үеэс нүүдэлчдийн уламжлалт "Чэн-юй" цолыг "хаган" цолоор сольсон байдаг.Жужаны хаад хан ширээг үе улиран залгамжилдаг ба гол төлөв хүү нь залгадаг тогтсон ёстой байв. Жужан улс оршин тогтносон 200 орчим жилийн хугацаанд Мугулюйн удмын нийтдээ 23 хаан 330 оны орчмоос 555 оныг хүртэл Жоужаний хаан ширээнд сууснаас хамгийн алдартай нь Жарун, Татар, Нагай (492-501 он), Чуну (508-520 он), Анагуй (520, 522-552 он) нар бөлгөө. Жарун хаан [[410]] онд ач дүү нарынхаа ордны эргэлтэд эрх мэдлээ алдан баруун зүг нүүсэн бөгөөд түүнийг Нирунчуудын олон хүчирхэг бүлэг дагалдан эх нутгаасаа цойлон гарсан нь [[6-р зуун|6-р зууны]] үед [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] хөндийд хүрээд [[Авар]] хэмээн нэршсэн монгол язгуурын хаант улс байгуулсан юм.Аварчууд улам цаашлан, хуучин [[Аттила]] хааны [[Хүннү улс]]ын замаар [[Дунай мөрөн]]д суурьшсан бөгөөд [[Австри]] хүртэл өргөн их нутгийг эрхшээлдээ оруулж [[9-р зуун|9-р зууны]] сүүлч хүртэл монгол нүүдэлчдийн нэр сүрийг дахин өрнө дахинд зарлан тунхагласан билээ. Жаруныг залгамжилсан [[Хулюй хаан]]ы үеэл [[Булужэнь]] хов хутгаж сайд Шули, Удиянь нараар Хулюйг баривчлуулан охинтой нь хамт [[Умард Янь]] улсын [[Чаоян|Хэлун хот]] руу цөлжээ. Гэвч Булужэнь удалгүй өөрөө алуулж, улмаар 414 онд Шэлунь хааны өвөө, Дисуюань-ий хүү Пухуний хүү [[Датань|Татар хаан]] суужээ. 460 онд Турфаныг довтолж, ашина овгийн 500 өрх төмөрчдийг олзлон авч, Алтайд суулгаж төмрөөр алба авах болсон нь хожим 552 оноос бусад Түрэг аймгуудыг нэгтгэн манлайлан Жоужань улсыг эсэргүүцэн босч улмаар Нирун улсыг [[555]] онд унаган [[Түрэг улс|Түрэгийн хаант улсыг]] байгуулав. Түрэгийн довтолгоонд цохигдсон нирунчууд нутгаа орхин нүүсэн ба зарим нь одоогийн Монголын зүүн аймгуудад үлджээ. Энэ тухай хятад сурвалжид жужаньчууд үл мэдэгдэх зүгт нүүн алга болов гэж тэмдэглэжээ. [[Унгар]]аас нирунчуудын бүсний арал олдсон байдаг. Мөн зарим нь баруун зүг нүүж, [[570]]-аад онд Крымын хойг болон умард Кавказад суурьшин иргэншсэн түүхтэй. Энэ үед Европт зүүн зүгээс нүүн ирсэн Аварын гарлыг эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарладаг ба зарим нь нирунчуудтай холбодог бол зарим нь түрэг гэж үздэг. Нирун улс унасанаар Монгол овогтон урьд хүрсэн ахуй, соёл, ШУ-ны ололт амжилтаа 907 онд Кидан гүрэн мандах хүртэл алджээ. ==Нийгэм== Жужанчууд мал аж ахуй эрхлэн бэлчээр усны аясыг даган нүүдэллэж, аж төрдөг эртний нүүдэлчин аймгийн нэг билээ. Мал аж ахуйгаас гадна булга суусар зэрэг үслэг ан агнадаг байв. ==Эдийн засаг, аж ахуй, соёл== 1992 оны "Монголын түүхийн дээж бичиг"т нирунчууд дундад зууны монголчуудтай олон талаараа төстэй байсан тухай дурьджээ: -Эсгий гэрт амьдардаг, гэрийн үүдээ зүүн зүгт харуулан барьдаг. -үсээ сүлжин гэзэг тавьдаг г.м Монголоос Сяньби, Нирунд хамаарагдах археологийн дурсгал төдийлөн олдоогүй ба хүннү, сяньби, нирунчууд уулаасаа гарал нэгтэй, соёлын хувьд ижил байдагаас археологийн дурсгалууд нь төдийлөн ялгагдаггүй. Тиймээс Монголд байгаа хүннүгийн хэдэн мянган булшны зарим нь тэдэнтэй нэгэн цаг үед амьдарч байсан сяньбичуудынх байж болох юм. Оросын [[Өвөр Байгалийн хязгаар]]т судалгаа хийдэг эрдэмтэд Сяньбийн соёл гэсэн бие даасан соёл Өвөр Байгалийн хязгаарт тархсан гэдгийг археологийн судалгаагаар тогтоожээ. Аливаа улс өөрийн нийслэлийг харь угсааны хүн амын дунд байгуулдаггүй бөгөөд Хүннү, Сяньби, Нирун улсуудын нийслэл нь бүгд Орхон голын хөндий, Хангайн нуруунд байсан нь одоогийн Монголын нутагт монголчууд эртнээс нааш төвлөрөн суурьшиж байсаныг нотолдог. ==Засаг захиргаа, төрийн бүтэц== Монголын эрдэмтэн Г.Сүхбаатар Нирун улсын бүрэлдэхүүнд монгол угсааны Монгол, Татар, Жужан (Нирун) болон Өндөр тэрэгтэн аймгууд багтаж байсан гэж үзсэн. Нирун улс Төв Ази төдийгүй хөрш бүс нутгуудад нөлөөтэй хүчирхэг улс байсан юм. V зуунд тэдний довтолгоонд [[Дорнод Туркестан]], [[Дундад Ази]]йн Хами, Гаочан, Жимса зэрэг хот улсууд, Юэбань, Усунь, Их Юэчжи, Согд зэрэг олон аймаг, улс өртөж байлаа. Нирунчууд эртнээс Хөх нуурын Тугухунь (IV-VII зууны үеийн монгол угсааны улс ), Дундад Азийн Эфталит (V-VI зууны үеийн энэтхэг-европ угсааны улс) болон өмнөд хятадын төр улсуудтай найрсаг харилцаа тогтоож чаджээ. III зууны сүүл IV зууны эхэнд Төв Ази, Монгол орныг бүхэлд захирсан нэгдсэн улс байгаагүй.<ref>Сүхбаатар Г. Монгол Нирун улс (330 орчим - 555 он). УБ., 1992</ref> ==Эшлэл== {{reflist}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Сяньби]] |он=330-555 |албан_тушаал= Их Нирун улс |дараа=[[Түрэг улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Аварууд]] [[Ангилал:Монгол угсаатан]] [[Ангилал:Нирун| ]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] c7tn6hwy880uivnji87u95dxp8rnspn 708938 708937 2022-08-19T10:03:54Z 103.173.255.162 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = Нирун улс |албан_ёсны_нэр = '''Их Нирун улс''' |богино_нэр = |далбааны_зураг = |сүлдний_зураг = |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = |газрын_зураг =Nirun, Tuyuhun, Yueban, Tuoba Wei.jpg |нийслэл_хот = |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Өвөг Монгол хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = Монгол |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = Хаант засаг |удирдагчийн_цол1 = 330 |удирдагчийн_нэр1 = [[Мугулюй]] |удирдагчийн_цол2 = 522-552 |удирдагчийн_нэр2 = [[Анагуй]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 330-555 |тогтносон_үйл_явдал1 = Нирун улс байгуулагдав |үйл_явдалын_огноо1 = 330 он |тогтносон_үйл_явдал2 = [[Жарун хаан]] Нирун улсын хаан болов |үйл_явдалын_огноо2 = 402 он |тогтносон_үйл_явдал3 = Нирун улс мөхөв |үйл_явдалын_огноо3 = 555 он |газар_нутаг_эрэмбэ = |газар_нутаг_км2 = |нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс= |усны_эзлэх_хувь = |газар_нутаг_бусад = |газар_нутаг_бусад_нэр = |хүн_амын_тооцоо = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |хүн_ам_бусад_нэр = |хүн_ам_бусад = |хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2 = |хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс = |ДНБ_ХАЧ = |ДНБ_ХАЧ_он = |ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ = |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд = |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ = |ДНБ_нэрлэсэн = |ДНБ_нэрлэсэн_он = |ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ = |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд = |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ = |ХТББИ = |Илтгэлцүүр_он = |Илтгэлцүүр_ангилал = |Илтгэлцүүр_эрэмбэ = |ХХИ = |ХХИ_он = |ХХИ_ангилал = |ХХИ_эрэмбэ = |Мөнгөн_тэмдэгт = |Мөнгөн_тэмдэгт_код = |Цагийн_бүс = |цагийн_бүс_зун = |огноо_хэв = |жолоочийн_тал = |Интернет ДТД = |утасны_код = |тэмдэглэл = }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[Зураг:Nirun.jpg|thumb|right|180px|Нирун]] [[Зураг:Nirun- Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|right|180px|Нирун ба [[Тоба Вэй]]]] [[File:Rouran500.png|thumb|right|500 он]] [[Зураг:Asia_500ad.jpg|thumb|right|500 он]] '''Нирун улс''' (хятадаар:Жужан улс) нь [[Хүннү улс]], [[Сяньби]] нарын шууд залгамж болсон, [[330]]-аад оны орчим анх эмхлэгдсэн гэж үздэг улс юм. Язгуур монголчуудын шууд өвөг, нирунчуудыг зарим түүхэнд хүннүгээс, зарим сурвалжид дунхугаас (сяньбигаас) гаралтай гэж бичжээ. ==Нэр == Түүхч Гүнжийн Сүхбаатар хятад хэл дээр тэмдэглэгдсэн нэрийг нь "нирун" гэж буулгасан байна. <ref>Г.Сүхбаатар, "Их Нирун Улс"</ref> Сяньбийн угсааны [[Тоба]] улс Хятадыг эзлэн авсаныхаа дараа аажимаар хятаджиж эхэлсэн тул хятад заншлаар хөрш улс үндэстнүүдийнхээ нэрийг гуйвуулан өөрчилдөг байв. Иймээс тэд говиос хойших монголчуудыг "роуран" гэж нэрлэсэн байна. ==Түүх == [[Файл:Colored terracotta figurine of a Gokturk male found in a Kurgan, Kazakhstan, 5th-6th c.jpg|130px|thumb|left|Монгол Улс, [[Булган аймаг]] дахь булшнаас авсан хамгаалагч дайчин баримал, 5-6-р зуун]] Сяньби-табгач аймгийн Ливэй хааны (220-277 он) сүүлээр, Табгачийн хилийн харуул нэгэн хүүг олзолсон нь [[Мугулюй]] болой. [[Сяньби]]-табгачийн Илу хааны үед (304-316 он) цэрэг дайчлалын төвөөс хожимдсон Мугулюй зугтаж, өөрийн харьяат ард иргэдтэй болж эхлэв. Мугулюйн хүү Чэлухуй (Чаругуй) эрэлхэг дайчин тул аймаг, олонтой болж өөрсдийгөө нирун (жоужань/жужан) гэж нэрлэж, өвөл болохоор говиос урагш гарч, зун болохоор говиос хойш гарч нутаглах болжээ.Чэлухуйн 6-р үеийн ач Жарун 394 онд говиос хойш гарч, Жолошуй голын эрэгт орд өргөөгөө босгож, цааз тунхаглаж, аажмаар хүчирхэгжиж эхэлсэн ба 402 онд, уламжлалаа дагаж Хаан цол хэрэглэжээ. Жарун Нирун улсыг байгуулж урад нүүдэлчдийн хэрэглэсээр ирсэн аравтын тогтолцоонд улсаа оруулж, цэрэг захиргааны шинжтэй хуулиудыг тогтоосон. Нирун нар нь соёлын хөгжлөөрөө өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү хөгжингүй байсан ба өөрсдийн тогтсон ёс заншилтай ба түүнийгээ баримтлан дагадаг байжээ. Нируны соёлын бас нэг онцлог нь гэвэл хожим нь бурхны шашин дэлгэрч бүр төрийн шашины хэмжээнд хүрч байсан байна. [[Датань|Tатар хаан]] их хүчирхэг байсан тул зарим хөрш улсууд Нирун улсыг датань (татар) гэж нэрлэх болжээ. Нируны өмнөд хөрш Тоба Вэй улс 391 оноос 522 он хүртэлх 131 жилийн дотор сар, жилээр тусгайлан бэлтгэж байгаад Нирун улсыг их цэргийн хүчээр 22 удаа довтолж байснаас 424-425, 429, 449 оны дайн Нирун улсад их хохирол учруулжээ. Харин Нирун улсаас Вэй улсыг 402-523 он хүртэлх 121 жилийн дотор их бага, тооны цэргээр 27 удаа довтолж байснаас 424, 479, 504 оны дайнд их цэрэг хөдөлгөжээ. Энэ улс нь [[402]] онд [[Жарун хаан]] ширээнд сууснаас хойш хүчирхэгжсэн. Жарун хаан улсынхаа цэргийн хүчийг шинэтгэж, эрэмгий дайчин байлдан дагууллыг явуулж нутаг дэвсгэрээ өргөтгөхийн хамт төрийн байгууламждаа нүүдэлчдийн уламжлалт загварыг тууштай нэвтрүүлэв. Ер нь Жарун шиг ийм богино хугацаанд (8 жил) төр ба цэргийн хүчээ эмхэлж чадсан хаад нүүдэлчдийн түүхэнд тийм ч олон байхгүй юм. Олон арван жилээр мартагдан саармагжсан төрт ёс Жаруны хүчээр [[Орхоны хөндийн соёлын дурсгал|Орхоны хөндийгөөс]] эхлэн дөрвөн зүг найман зовхист сэргэн манджээ. Түүнийг даган Нирун улсын аж ахуй, соёл асар хурдацтай хөгжив. Энэтхэгийн номч мэргэд Нирун улсад айлчлан, хааны багшийн зэрэгт ажиллах болсон нь сонирхолтой бөгөөд манай төрт ёсонд анхны үзэгдэл болжээ.Жаруны үеэс нүүдэлчдийн уламжлалт "Чэн-юй" цолыг "хаган" цолоор сольсон байдаг.Жужаны хаад хан ширээг үе улиран залгамжилдаг ба гол төлөв хүү нь залгадаг тогтсон ёстой байв. Жужан улс оршин тогтносон 200 орчим жилийн хугацаанд Мугулюйн удмын нийтдээ 23 хаан 330 оны орчмоос 555 оныг хүртэл Жоужаний хаан ширээнд сууснаас хамгийн алдартай нь Жарун, Татар, Нагай (492-501 он), Чуну (508-520 он), Анагуй (520, 522-552 он) нар бөлгөө. Жарун хаан [[410]] онд ач дүү нарынхаа ордны эргэлтэд эрх мэдлээ алдан баруун зүг нүүсэн бөгөөд түүнийг Нирунчуудын олон хүчирхэг бүлэг дагалдан эх нутгаасаа цойлон гарсан нь [[6-р зуун|6-р зууны]] үед [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] хөндийд хүрээд [[Авар]] хэмээн нэршсэн монгол язгуурын хаант улс байгуулсан юм.Аварчууд улам цаашлан, хуучин [[Аттила]] хааны [[Хүннү улс]]ын замаар [[Дунай мөрөн]]д суурьшсан бөгөөд [[Австри]] хүртэл өргөн их нутгийг эрхшээлдээ оруулж [[9-р зуун|9-р зууны]] сүүлч хүртэл монгол нүүдэлчдийн нэр сүрийг дахин өрнө дахинд зарлан тунхагласан билээ. Жаруныг залгамжилсан [[Хулюй хаан]]ы үеэл [[Булужэнь]] хов хутгаж сайд Шули, Удиянь нараар Хулюйг баривчлуулан охинтой нь хамт [[Умард Янь]] улсын [[Чаоян|Хэлун хот]] руу цөлжээ. Гэвч Булужэнь удалгүй өөрөө алуулж, улмаар 414 онд Шэлунь хааны өвөө, Дисуюань-ий хүү Пухуний хүү [[Датань|Татар хаан]] суужээ. 460 онд Турфаныг довтолж, ашина овгийн 500 өрх төмөрчдийг олзлон авч, Алтайд суулгаж төмрөөр алба авах болсон нь хожим 552 оноос бусад Түрэг аймгуудыг нэгтгэн манлайлан Жоужань улсыг эсэргүүцэн босч улмаар Нирун улсыг [[555]] онд унаган [[Түрэг улс|Түрэгийн хаант улсыг]] байгуулав. Түрэгийн довтолгоонд цохигдсон нирунчууд нутгаа орхин нүүсэн ба зарим нь одоогийн Монголын зүүн аймгуудад үлджээ. Энэ тухай хятад сурвалжид жужаньчууд үл мэдэгдэх зүгт нүүн алга болов гэж тэмдэглэжээ. [[Унгар]]аас нирунчуудын бүсний арал олдсон байдаг. Мөн зарим нь баруун зүг нүүж, [[570]]-аад онд Крымын хойг болон умард Кавказад суурьшин иргэншсэн түүхтэй. Энэ үед Европт зүүн зүгээс нүүн ирсэн Аварын гарлыг эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарладаг ба зарим нь нирунчуудтай холбодог бол зарим нь түрэг гэж үздэг. Нирун улс унасанаар Монгол овогтон урьд хүрсэн ахуй, соёл, ШУ-ны ололт амжилтаа 907 онд Кидан гүрэн мандах хүртэл алджээ. ==Нийгэм== Жужанчууд мал аж ахуй эрхлэн бэлчээр усны аясыг даган нүүдэллэж, аж төрдөг эртний нүүдэлчин аймгийн нэг билээ. Мал аж ахуйгаас гадна булга суусар зэрэг үслэг ан агнадаг байв. ==Эдийн засаг, аж ахуй, соёл== 1992 оны "Монголын түүхийн дээж бичиг"т нирунчууд дундад зууны монголчуудтай олон талаараа төстэй байсан тухай дурьджээ: -Эсгий гэрт амьдардаг, гэрийн үүдээ зүүн зүгт харуулан барьдаг. -үсээ сүлжин гэзэг тавьдаг г.м Монголоос Сяньби, Нирунд хамаарагдах археологийн дурсгал төдийлөн олдоогүй ба хүннү, сяньби, нирунчууд уулаасаа гарал нэгтэй, соёлын хувьд ижил байдагаас археологийн дурсгалууд нь төдийлөн ялгагдаггүй. Тиймээс Монголд байгаа хүннүгийн хэдэн мянган булшны зарим нь тэдэнтэй нэгэн цаг үед амьдарч байсан сяньбичуудынх байж болох юм. Оросын [[Өвөр Байгалийн хязгаар]]т судалгаа хийдэг эрдэмтэд Сяньбийн соёл гэсэн бие даасан соёл Өвөр Байгалийн хязгаарт тархсан гэдгийг археологийн судалгаагаар тогтоожээ. Аливаа улс өөрийн нийслэлийг харь угсааны хүн амын дунд байгуулдаггүй бөгөөд Хүннү, Сяньби, Нирун улсуудын нийслэл нь бүгд Орхон голын хөндий, Хангайн нуруунд байсан нь одоогийн Монголын нутагт монголчууд эртнээс нааш төвлөрөн суурьшиж байсаныг нотолдог. ==Засаг захиргаа, төрийн бүтэц== Монголын эрдэмтэн Г.Сүхбаатар Нирун улсын бүрэлдэхүүнд монгол угсааны Монгол, Татар, Жужан (Нирун) болон Өндөр тэрэгтэн аймгууд багтаж байсан гэж үзсэн. Нирун улс Төв Ази төдийгүй хөрш бүс нутгуудад нөлөөтэй хүчирхэг улс байсан юм. V зуунд тэдний довтолгоонд [[Дорнод Туркестан]], [[Дундад Ази]]йн Хами, Гаочан, Жимса зэрэг хот улсууд, Юэбань, Усунь, Их Юэчжи, Согд зэрэг олон аймаг, улс өртөж байлаа. Нирунчууд эртнээс Хөх нуурын Тугухунь (IV-VII зууны үеийн монгол угсааны улс ), Дундад Азийн Эфталит (V-VI зууны үеийн энэтхэг-европ угсааны улс) болон өмнөд хятадын төр улсуудтай найрсаг харилцаа тогтоож чаджээ. III зууны сүүл IV зууны эхэнд Төв Ази, Монгол орныг бүхэлд захирсан нэгдсэн улс байгаагүй.<ref>Сүхбаатар Г. Монгол Нирун улс (330 орчим - 555 он). УБ., 1992</ref> ==Эшлэл== {{reflist}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Сяньби]] |он=330-555 |албан_тушаал= Их Нирун улс |дараа=[[Түрэг улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Аварууд]] [[Ангилал:Монгол угсаатан]] [[Ангилал:Нирун| ]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] f95bz5uhfhheezg06wkbk6j9yj0bq89 0 11524 708880 536526 2022-08-18T21:03:45Z Sailko 16091 wikitext text/x-wiki [[Файл:GiacomoPuccini.jpg|thumb|right|Жакомо Пуччини]] '''Жакомо Антонио Доменико Мишел Секондо Мариа Пуччини''' ({{lang-it|Giacomo Antonio Domenico Michele Secondo Maria Puccini}}, 1858 оны 12 сарын 22 – 1924 оны 11 сарын 29) нь [[Итали]]йн хөгжмийн зохиолч бөгөөд түүний зохиосон ''[[Бохем (дуурь)|Бохем]]'', ''[[Тоска]]'', ''[[Хатагтай Эрвээхэй]]'' болон ''[[Турандут]]'' зэрэг [[Дуурь|дууриуд]] нь [[Чухал дууриудын жагсаалт|стандарт репертуар]]ууд дунд хамгийн ихээр тоглогддог билээ<ref>{{cite web | url=http://www.operaamerica.org/pressroom/quickfacts2006.html | title=Quick Opera Facts 2007 | publisher=OPERA America | date=2007 | accessyear=2009|accessdate=5 сарын 1}}</ref><ref>{{cite web | url=http://opera.stanford.edu/misc/Dornic_survey.html | title=An Operatic Survey | publisher=Opera Glass | author=Alain P. Dornic | date=1995 |accessyear=2009| accessdate=5 сарын 1}}</ref>. Түүний ''[[Жанни Скикки]]'' дуурийн "[[O mio babbino caro]]" (Хайрт аав мину зээ), ''Бохем'' дуурийн "Che gelida manina", ''[[Турандут]]'' дуурийн "[[Nessun dorma]]" (Хэн ч унтаж үл болно) зэрэг [[ари]]нууд орчин үеийн соёлын нэгэн чухал элементүүд болсон байдаг. == Өсвөр үе == [[Файл:Lucca, palazzo della casa natale di giacomo puccini, 01.jpg|thumb|Пуччинигийн төрсөн байр, 1984 он]] Пуччини Тосканы их вант улсын [[Лукка]] хотод 5 үеэрээ хөгжимтэй холбогдолтой гэр бүлд төржээ. Хөгжмийн зохиолч [[Доменико Пуччини]] нь түүний өвөг эцэг юм. Жакомог 5 настай байхад аав нь нас барж, тэрээр авга ах [[Фортунато Маги]]гийнд амьдран, ном эрдэмд суралцах болсон боловч авга ах нь түүнийг юм сурахгүй хүүхэд гэж дүгнэдэг байжээ. Хожим Пуччини сүмд [[орган]] тоглодог болсон бөгөөд [[Жузеппе Верди]]гийн ''[[Айда]]'' дуурийг үзээд дуурийн зохиолч болохоор сэтгэл шулуудсан гэдэг. Тэр ах Мишелтэйгээ 30&nbsp;км алхаж, [[Пиза]] орон дуурь үздэг байв. 1880 онд хамаатныхаа хүний дэмжлэгээр Пуччини [[Миланы Консерватори]]д элсч, [[Амилкар Понкелли]], [[Антонио Баззини]] нарын хамт суралцаж байлаа. Тэр жил, 21 настайдаа тэрээр ''Месса'' хэмээх дууриа бичжээ. Консерваторид суралцаж байхдаа Пуччини 1882 онд нэг үзэгдэлт дуурийн уралдаанд оролцсон байна. Хэдийгээр түүний зохиосон ''[[Le Villi]]'' нь уралдаанд байр эзлээгүй боловч 1884 онд [[Театро Дал Ферме]] театрт тоглогдсон нь [[Каса Рикорди|Ж.Рикорди & Ко.]] хөгжмийн компанийн захирал [[Жулио Рикорди]]гийн анхаарлыг татжээ. Түүний дэмжлэгтэйгээр 1889 онд ''[[Эдгар (дуурь)|Эдгар]]'' дууриа тавьж чадсан байна. == Торре дел Лагод == [[Файл:PucciniTosca.jpg|thumb|left|Пуччинигийн ''[[Тоска]]'' дуурийн эх постер]] 1891 оноос Пуччини ихэнх цагаа [[Тиррений тэнгис]], Массакукколи нуурын хооронд, Луккагаас 15 милийн зайд орших бяцхан тосгон Торре дел Лагод өнгөрөөх болов. Байшин түрээслэн авч, ан агнан цагаа өнгөрөөж байлаа. 1900-аад оны үед тэр газар худалдан авч, нуурын эрэг дээр тосгон байгуулсан нь өдгөө "Музео Пуччини тосгон" гэж нэрлэгддэг. Тэр тэндээ 1921 он хүртэл амьдарчээ. Түүнийг нас барсны дараа Пуччини тосгонд [[бунхан]] баригдаж, хөгжмийн зохиолчийн чандарыг оршуулсан бөгөөд хожим тэнд түүний эхнэр, хүүг нь оршуулжээ. "Музео Пуччини тосгон" одоо түүний ач охин Симонетта Пуччинигийн эзэмшилд, олон нийтэд нээлттэй байдаг. {|align=right |{{Listen |filename=Enrico Caruso, Donna non vidi mai (Manon Lescaut (Puccini)).ogg |title="Donna non vidi mai" |description=''[[Манон Леско]]'' дуурийн I үзэгдэл. Энрико Карусо. 1913 он. }} |- |{{Listen |filename=Enrico Caruso - Nellie Melba - La bohème - O soave fanciulla (restored).ogg |title="O soave fanciulla" |description=''[[Бохем (дуурь)|Бохем]]'' дуурийн I үзэгдэл. [[Энрико Карусо]], [[Нелли Мелба]] нар. 1906 он. }} |- |{{Listen |filename=Frances Alda, O mio babbino caro (Gianni Schicchi).ogg |title="O mio babbino caro" |description=[[Жанни Скикки]] дуурийн хэсгээс. [[Франкес Алда]]. 1919 он. }} |} 1903 онд тэрээр автомашины осолд орж үхэх дөхсөн бөгөөд 1904 оноос бараг дуурь бичихээ больсон аж. == Сүүлийн жилүүдэд == Архаг тамхичин тэрээр [[улаан хоолойн хорт хавдар]] тусч, эмчийн зөвлөгөөгөөр [[Брюссель]] хотод очиж шинээр туршигдаж байсан [[цацраг идэвхжлийн эмчилгээ]] хийлгэхээр болжээ. Тэрээр 1924 оны 11 сарын 28-нд мэс засал хийлгэж, дараагийн өдөр нь цус харваж нас баржээ. Нью-Йорк хотод түүний ''Бохем'' дуурийг тоглож байх үед нас барсан тухай мэдээ очиход найрал хөгжимчид дууриа тоглохоо завсарлаж, түүний дурсгалыг хүндэтгэн [[Фредерик Шопен]]ий ''Оршуулгын марш''-ийг тоглосон гэдэг. Түүнийг [[Милан]] хотноо чандарласан бөгөөд 1926 онд хүү нь аавынхаа шарилыг Торре дел Лаго руу зөөсөн байна. Пуччини сүүлийн дуурь болох ''[[Турандут]]''-аа дуусгаж амжаагүй байсан бөгөөд сүүлийн 2 үзэгдлийг түүний ноорогт тулгуурлсан [[Франко Алфано]] гүйцээж бичсэн ажээ. [[Файл:Puccini7.jpg|right|230px]] == Бүтээлүүд == === Дууриуд === * ''[[Le Villi]]'', Фердинандо Фонтанагийн цомнол (1 үзэгдэлт – [[Театро Дал Ферме]]д тоглогдсон, 1884 оны 5 сарын 31) ** 2-р хувилбар (2 үзэгдэлт – Театро Режио, 1884 оны 12 сарын 26) ** 3-р хувилбар (2 үзэгдэлт – [[Театро алла Скала]], 1885 оны 1 сарын 24) ** 4-р хувилбар (2 үзэгдэлт – Театро Дал Ферме, 1889 оны 11 сарын 7) * ''[[Эдгар (дуурь)|Эдгар]]'', Фердинандо Фонтанагийн цомнол (4 үзэгдэлт – Театро алла Скала, 1889 оны 4 сарын 1889) ** 2-р хувилбар (4 үзэгдэлт –Театро дел Гиглио, 1891 оны 9 сарын 5) ** 3-р хувилбар (3 үзэгдэлт – Театро Комунале, 1892 оны 1 сарын 28) ** 4-р хувилбар (3 үзэгдэлт – [[Театро Колон]] ди Буэнос Айрес, 1905 оны 7 сарын 8) * ''[[Манон Леско]]'', [[Луйжи Иллика]], Марко Прага, Доменико Олива нарын цомнол (Театро Режио, 1893 оны 2 сарын 1) ** 2-р хувилбар (Театро Коккиа, 1893 оны 12 сарын 21) * ''[[Бохем (дуурь)|Бохем]]'', Луйжи Иллика, [[Жузеппе Жакоса]] нарын цомнол (Театро Режио, 1896 оны 2 сарын 1) * ''[[Тоска]]'', Луйжи Иллика, Жузеппе Жакоса нарын цомнол (Театро Констанци, 1900 оны 1 сарын 14) * ''[[Хатагтай Эрвээхэй]]'', Луйжи Иллика, Жузеппе Жакоса нарын цомнол (2 үзэгдэлт – Театро алла Скала, 1904 оны 2 сарын 17) ** 2-р хувилбар (2 үзэгдэлт – Театро Грандо ди Брешиа, 1904 оны 5 сарын 28) ** 3-р хувилбар ([[Эзэн хааны дуурийн театр]], Лондон, 1905 оны 7 сарын 10) ** 4-р хувилбар ([[Опера-комик]], Парис, 1906 оны 12 сарын 28) ** 5-р хувилбар (Театро Каркано, 1920 оны 12 сарын 9) * ''[[Баруун нутгийн охин]]'', Желфо Кивинини, Карло Зангарини нарын цомнол ([[Метрополитан Опера]], 1910 оны 12 сарын 10) ** 2-р хувилбар (Театро алла Скала, 1912 оны 12 сарын 29) * ''[[Хараацай (дуурь)|Хараацай]]'', [[Жузеппе Адами]]гийн цомнол (Монте-Карлогийн дуурийн театр, 1917 оны 3 сарын 27) ** 2-р хувилбар (Монте-Карлогийн дуурийн театр, 1920 оны 4 сарын 10) ** 3-р хувилбар (Театро Верди, 1924 оны 4 сарын 11) * ''[[Триптих]]'' (Метрополитан Опера, 1918 оны 12 сарын 14) :''[[Нөмрөг (дуурь)|Нөмрөг]]'', Жузеппе Адамигийн цомнол :''[[Анжелика эгч]]'', Жоваккино Форцаногийн цомнол :''[[Жанни Скикки]]'', Жоваккино Форцаногийн цомнол * ''[[Турандут]]'', [[Ренато Симони]], [[Жузеппе Адами]] нарын цомнол (Театро алла Скала, 1926 оны 4 сарын 25) === Бусад === (Бичигдсэн он, газрыг хаалтанд тэмдэглэв) * ''A te'' (c.1875) * ''Preludio a orchestra'' (1876) * ''Plaudite populi'' (Лукка, 1877) * ''Credo'' (Лукка, 1878) * ''Vexilla Regis'' (1878) * ''[[Месса (дуурь)|Messa a 4 voci con orchestra]]'' (Лукка, 1880) 1951 онд ''Messa di Gloria'' нэрээр тоглогдсон * ''Adagio in A major'' (1881) * ''Largo Adagetto in F major '' (c.1881-83) * ''Salve del ciel Regina'' (c.1882) * ''Mentìa l’avviso'' (c.1882) * ''Preludio Sinfonico in A major'' (Милан, 1882) * ''Fugues'' (c.1883) * ''Scherzo in D'' (1883) * ''Storiella d’amore'' (1883) * ''Capriccio Sinfonico'' (Милан, 1883) * ''Sole ed amore'' (1888) * ''Crisantemi'' ([[Чавхдаст хөгжмийн дөрвөл]], 1890, "Alla memoria di [[Амадей I (Испанийн хаан)|Amadeo di Savoia Duca d'Aosta]]") * ''Minuetto n.1'' (Чавхдаст хөгжмийн дөрвөл, 1892, "A.S.A.R. Vittoria Augusta di Borbone, Principessa di Capua") * ''Minuetto n.2'' (Чавхдаст хөгжмийн дөрвөл, 1892, "All'esimio violinista prof. Augusto Michelangeli") * ''Minuetto n.3'' (Чавхдаст хөгжмийн дөрвөл, 1892, "All'amico maestro Carlo Carignani") * ''Piccolo valzer'' (1894) * ''Avanti Urania!'' (1896) * ''Scossa elettrica'' (1896) * ''Inno a Diana'' (1897) * ''E l'uccellino'' (1899) * ''Terra e mare'' (1902) * ''Canto d’anime'' (1904) * ''Requiem'' (27 January 1905, Milan) * ''Casa mia, casa mia'' (1908) * ''Sogno d'or'' (1913) * ''Pezzo per pianoforte'' (1916) * ''Morire?'' (c.1917) - заримдаа ''[[Хараацай (дуурь)|Хараацай]]'' дуурийн төгсгөлд тоглогддог * ''Inno a Roma'' (1 June 1919, Rome) == Номзүй == * {{cite book | last=Lynn | first=Karyl Charna | coauthors= | title=Italian Opera Houses and Festivals | location=Lanham, MD | publisher=The Scarecrow Press | year=2005 | isbn=0810853590}} * {{cite book | last=Puccini | first=Simonetta (ed.) | title=Giacomo Puccini in Torre del Lago | location=Viareggio, Tuscany | publisher=Friends of Giacomo Puccini's Houses Association | year=2006 | isbn=}} * {{cite book | last=Phillips-Matz| first=Mary Jane | title=Puccini: a biography | location=Boston | publisher=Northeastern University Press | year=2002 | isbn=1555535305}} * [[Jim Svejda]]. ''The Record Shelf Guide to the Classical Repertoire'' (1990) ISBN 1-55958-051-8 * {{cite web | first = | title = Puccini Vocal and Instrumental Music|publisher=Centro Studi di Giacomo Puccini|url=http://www.puccini.it/scientifica/catmusic.htm| accessdate = 2008-02-06 }} * {{cite web | first = | title = Puccini Operas|publisher=Centro Studi di Giacomo Puccini|url=http://www.puccini.it/scientifica/catalogo%20opere.htm| accessdate = 2008-02-06 }} * Ashbrook W & Powers H (1991) ''Puccini's Turandot:The End of the Great Tradition'', Princeton Univ. Press * [[Mosco Carner|Carner, Mosco]] (1959) ''Puccini:A Critical Biography'', Alfred Knopf == Цахим холбоос == {{commonscat|Giacomo Puccini|Жакомо Пуччини}} * [http://w3.rz-berlin.mpg.de/cmp/puccini.html Giacomo Puccini<!-- bot-generated title -->] at w3.rz-berlin.mpg.de * [http://www.operapaedia.org/Home.aspx San Diego Opera's Operapaedia<!-- bot-generated title -->] at www.operapaedia.org * [http://www.puccini.it/ Centro Studi di Giacomo Puccini] * [http://pucciniamerica.org. American Center for Puccini Studies] * [http://www.puccinielasualucca.it/ Festival Puccini e la sua Lucca] * [http://www.britannica.com/eb/article-9061806/Giacomo-Puccini Encyclopaedia Britannica, Giacomo Puccini] * [http://cylinders.library.ucsb.edu/search.php?query=puccini&queryType=%40attr+1%3D1016 Puccini cylinder recordings], from the [[Cylinder Preservation and Digitization Project]] at the [[University of California, Santa Barbara]] Library. * [http://www.classicistranieri.com/dblog/articolo.asp?articolo=6121 Manon Lescaut] MP3 Creative Commons Recording * [http://movies.yahoo.com/movie/contributor/1800301692/filmography Puccini's music in movies] * [http://www.liberliber.it/audioteca/p/puccini/index.htm Free MP3 Puccini's operas] * {{worldcat id|id=lccn-n79-119152}} == Эшлэл == {{Reflist}} {{DEFAULTSORT:Пуччини, Жакомо}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Италийн хөгжмийн зохиолч]] [[Ангилал:20-р зууны сонгодог хөгжмийн зохиолч]] [[Ангилал:Дуурийн хөгжмийн зохиолч]] [[Ангилал:Романтизм хөгжмийн зохиолч]] [[Ангилал:Италичууд]] [[Ангилал:1858 онд төрсөн]] [[Ангилал:1924 онд өнгөрсөн]] fm155zhpnys9v3v7em44ynvtm2yeq3t 0 20570 708866 708783 2022-08-18T15:40:32Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= Хидан Улс |conventional_long_name =Их Ляо Улс<br>[[Зураг:契丹國.png|60px]] |common_name = Хидан Улс, Ляо Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = эрт үе |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 907 |year_end = 1125 |event_start = [[Амбагян|Елюй Амбагян]], Киданы ханлигийн илижин буюу хан болов. |event_end = Их Ляо Улс мөхөв. |date_start = |date_event1 = 916 |event1 = Елюй Амбагян, Киданы аймгуудыг нэгтгээд Хидан Улсын их хаан болов. |date_event2 = |event2 = |date_event3 = 1125 |event3 = |p1 = [[Тан улс]] |flag_p2 = |p2 = [[Бохай улс]] |p3 = [[Зүбү|Гучин Татар]] |s1 = [[Алтан улс]] |flag_s1 = |s2 = [[Хар Хидан]] |flag_s2 = |s3 = [[Хамаг Монгол]] |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Kidan - Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital =Шаньжин (Линьхуан ордон)<ref>Одоогийн Баарин зүүн хошууны нутагт байсан</ref> |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Кидан хэл]], [[Хятад хэл]] |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]], хожим [[Буддын шашин]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} [[Зураг:Mongolia XI.jpg|thumb|Хидан Улс]] [[Файл:KhitanAD1000.png|thumb|Хидан улс, 1000 оны үед]] [[Зураг:Kidan.png|thumb|Хидан улс, 1096 оны үед]] [[Файл:1000 on.jpg|thumb|1000 он]] '''Хидан Улс'''<ref>[https://catalog.msue.edu.mn/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=71307 Монголын эртний түүх судлал Ред Далай Ч.]</ref> буюу бүрнээрээ Ляо Улс, X-XII зууны үеийн Зүүн хойд Азид оршин тогтнож байжээ. '''[[Киданчууд|Кидан үндэстэн]]''' нь анх [[Лууха гол]]ын баруун талаар, [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний]] умард саваар (Ордосын [[Шар мөрөн]] биш) нутаглаж байсан бололтой бөгөөд яваандаа Шар тэнгисийн эрэг хүртэлх нутагт тархан суужээ. Тэд [[Сяньби]] нарын адил [[дорнод ху]] нарын удам байсан ба тэдний ихэнх нь өнөөгийн Монгол нутагт төвлөн сууж байгаагүй ч 923 оноос [[Алтайн нуруу|Алтайгаас]] зүүн тийш [[Хэрлэн гол]]ын хойт бие хүртэл нутгаа тэлж соёл, түүхийн олон зүйл дурсгал Монгол нутагт үлдээжээ. == Удам гарвал == [[Киданчууд|Кидан үндэстэн]] уг удмын хувьд [[дунху]] аймгийн [[сяньби]] нараас гаралтай учир удам гарвалын хувьд өвөг [[Монгол]]чууд гэж үздэг. Хэл судлалын талаар хийсэн судалгаагаар ч монгол хэлтэн байсан нь нотлогдсон. Кидан нарын 100 үг тутмаас 70 нь Монгол үг байдаг. Жишээ нь: Боули-Боол, шава-шувуу, ике-их, найхэ-нохой, толи-туулай гэх мэт. Тан улсын сударт Кидан нарын аж ахуй, үг хэл зан заншил нь Монголын [[шивэй]] нартай адил гэсэн байдаг. [[Антропологи]]йн судалгаагаар Монгол төрхтөн болохыг нь судалжээ. Кидан нар MЭ IV зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэх болжээ. == Түүх== {{Монголын түүх}} [[Файл:SancaiPlateLiaoX-XII.JPG|left|thumb|Кидан гүрний үеийн [[Санкай]] таваг, X-XII зуун.]] === Кидан омгийн холбоо === Киданчуудын дунд овгийн байгуулал задарч цэргийн ардчиллын шатанд шилжих үйл явц явагдаж байжээ. Тухайлбал: III-IV зууны үед овгийн ахлагч болон найман аймаг холбооны тэргүүлэгчийг сонгож Да-Хэ гэж нэрлэдэг, тэр нь бусад долоон аймгийн тэргүүлэгчдийг захирдаг бөгөөд гэрийх нь өмнө туг хэнгэрэг байрлуулдаг байжээ. Энэхүү Да-хэ гэдэг нэр нь цаашдаа эрх барих овог аймгийн нэр болсон байна. Кидан нар * Хэв хуулиар нийгмийн амьдралыг зохицуулдаг * Хүрээ нүүдэл хийдэг * Овог дотрооо гэрлэхийг цээрлэдэг байсан нь овгийн ёст байдлыг илрэл байв. [[Файл:Liao Dynasty - Guan Yin statue.jpg|thumb|200px|left|Кидан гүрний үеийн Гуань Инь-ий өнгө хослосон модон сийлбэр; Хятад улс, (М.Э 907-1125)]] V зууны сүүлчийн хагасаас VII зууны эхэн хүртэл [[Тоба]]гийн [[Тоба Вэй|Их Вэй улс]] ба [[Түрэг]]ийн хаант улсын харьяанд байжээ. Харин 648 онд [[Нанхиад]]ын Тан улсад дагаар орж 682 он хүртэл түүний харьяанд найман муж болон захирагдаж байв. 699 онд Түрэгт эзлэгдэн харьяалагдах болсон боловч харьцангуй биеэ даасан байдалтай байв. Энэ үеэс кидан нарын дунд төр улсын эх үүсгэл тавигдсан байна. Тухайлбал: Торгон цэрэг, Харцгай цэрэг гэсэн 2 төрлийн цэрэг эртэй болсон, сайн, түшмэл, зонхилогчид зэрэг албан тушаал бий болсон, албаны хэрэгт уналга, хөсөг залгуулах үүрэгтнүүд бий болж түүгээр мөнгөн, модон, загасны дүрсэн пайзтан түшмэлүүд "зар" бичигтэй зорчиж байв. Пайзны бичиг нь "угтуул" гэсэн үгтэй бол цэрэг дайчлах хэргээр явдаг, "довтлон морилох" гэсэн үгтэй бол алба татвар хураагч нар байдаг байв. Газар эдэлбэрийн хуультай болж, газрыг # Язгуурын эдэлбэр газар # Тариа ногооны # Бэлчээрийн # Ан гөрөөний # Хүүр оршуулгын гэсэн хэлбэрүүдээр эзэмшүүлэх болсон. Албан татвар нь # Боомтын # Давсны, Архины онцгой албан татвар гэх мэт нэртэй байв. [[Файл:Asia_1025ad.jpg|thumb|200px|Ази тив 1025 оны үед]] [[Файл:Liao_dynasty_furniture.jpg|thumb|right|200px|Газар доороос олдсон Киданы үеийн гэрийн тавилга]] [[Файл:FuneraryMaskLiao10thcentury.jpg|thumb|left|300xp|Киданы оршуулгын баг, X зуун.]][[Файл:LiaoDynastySancaiLuohanCirca1000.jpg|thumb|Кидан гүрний үеийн шаазан бурхан.]] === Улс болох === Нанхиад айл өрхийг "олзлогдогсод" гэдэг, [[Монгол]] улсын биш нүүдэлчдийг "буруу хэлтэй" гэдэг байлаа. Нанхиадуудаас торго, бөс даавуу, цай, эм тан, цагаан хүдэр, цагаан шаазгайгаар алба авдаг байжээ. Үүнийгээ "алба" гэдэг, гар урчуудаас "түрээс", худалдаачдаас худалдааны "гааль" хэмээн нэрлэдэг байв. Хууль цаазын түшмэлтэй болж ялт хүнийг газар гянданд хорих болсон. VIII зууны дунд үеэс Киданууд аль нэг улсад харьяалагдахаа больж гадаад байдлаа бэхжүүлэн хүчирхэгжиж 8 аймаг 38 болтлоо өссөн байв. Энэ үед Киданчууд тэргүүнээ [[хан]] гэх болжээ. Киданчууд VIII-IX зууны үед олзны хүнийг боол болгож аж ахуйн ажилд ашигладаг байв. 907 онд Елюй овгийн [[Амбагян]] ханд өргөмжлөгдсөнөөр улсаа Кидан гүрэн гэж нэрлэснээр язгууртны эрх мэдэл нэмэгдэж, засаг төрийн байгууллагууд байгуулагдсан ба нүүдэлчин иргэдээ захирах умард өмнөд гэсэн хоёр хэсэгт хуваан захирчээ. Энэ үеийн Нанхиад орон "Таван ус, арван ханлиг-ийн үе" хэмээн нэрлэгдсэн төр засаглалтай байсан боловч Кидан нарыг хүчирхэгжихэд саад хийж чадсангүйгээр барахгүй Нанхиадын урвагч түшмэлүүд Киданы язгууртнуудад зулгуйдан нөлөөлж, Киданы төр ёсоо бэхжүүлэхэд түлхэж болжээ. Тухайлбал [[Хань Яньхуй]] гэгч Амбагян ханы албан ёсны зөвлөгч нь болж хот байгуулах, орд харш цоглох, суурьшмал иргэдэд газар олгож тариа тариулах, цааз хууль, түшмэдийн зэрэг дэв тогтоох хэрэгт тус дэм үзүүлжээ. Амбагян хан 907 оноос хойш нийт есөн жил [[төр]] барьж Киданы ханг гурван жилд нэг удаа сонгох цаг хугацааг зөрчөөд зогсоогүй хан ширээг залгамжлах ёсыг бий болгосон нь Нанхиад зөвлөхтэй холбоотой байв. 922 оны үед улсын цэргийн ерөнхийлөн захирах тушаал бий болгож, 50000 хүнтэй их цэрэг байгуулжээ. 923 оноос Киданы гадаад байдал үлэмж бэхжин Азийн бусад улсуудтай харилцаа тогтоосон байна. 923 онд [[Персийн эзэнт гүрэн|Перс улс]]аас, 924 онд [[Солонгос]]ын гурван хаант улсын нэг [[Силла улс]]аас Хидан Улсад элч ирж байжээ. 923-924 онд Зүүн далай ([[Шар тэнгис]])-гаас [[Алтайн нуруу|Алтайн уулс]], [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмээс]] [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] хүртэл нутгийг эрхэндээ оруулсан байна. 924 онд Дорнод тэнгисийн захын [[Бохай улс]]ыг эрхшээлдээ оруулж түүнийг [[Дорнод Дан]] хэмээ түшмэг улс болгож жил бүр 150000 [[бөс бараа]], 1000 [[морь|мориор]] алба бариулж байв. Хятад нар Нанхиад орны төв хэсэгт довтлон 938 онд [[Бээжин]] хотыг эзлэн авчээ. Ийнхүү Кидан нар [[Нанхиад]] орны төв болон зүүн хойт хэсгийг бүхэлд нь эрхшээлдээ оруулснаас хойш тэдгээр нутгийн соёл иргэншил бүхэлдээ [[Кидан гүрнийх|Кидан]] болж түүхэнд тэмдэглэгджээ. Киданчууд 10-р зууны үед [[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]ыг эзэлж байсан байж болох юм. <ref name="Гусейнов">[http://www.turkist.org/2011/03/nikolai-huseinov-kyrgyz-kaqanat.html Николай Гусейнов "Кыргызский каганат - тюркское государство на Енисее"]</ref> Харин 1005 оны үед өмнөт нутгийн [[Сүн улс]]тай найрамдсаны дараа хүлгийн жолоо, зэвсгийн үзүүрийг [[Солонгос]], [[Уйгур]], [[Тангуд]] зэрэг газар орнуудад хандуулжээ. XI зууны дунд үед Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд нийслэл хот-5, [[чжоу]]-6, бэхлэлт хот-150, [[сянь]] хошуу-200, овог аймаг-5000, хараат улс-60 байв гэсэн мэдээ байдаг. Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд өөр өөрийн хэл заншил, амьдралы ахуйтай эрээвэр, хураавар аймаг угсаатан багтаж агсан нь ирээдүйн хувь тавиланд нь сайнаар нөлөөлөөгүй нь мэдээж. Кидан гүрний төрийн захиргааны тогтолцоо гурван хэлбэртэй байв. Үүнд # 3000 цэрэг гаргах үүрэгтэй Их аймаг, өөрөөр Киданы гол аймгууд # 1000 гаргах үүрэгтэй Бага аймгууд # Эзлэгдсэн хараат аймгуудын захиргаа зэрэг болно. === Киданчуудын үлдсэн хэсэг нь баруун тийш нүүв === Их аймаг бүрийг Илижин (эл эзэн) толгойлж түүний дор зүүн баруун [[зайсан]], [[тайш]], [[сыту]] тушаалтан нар захирч байжээ. Эзлэгдсэн олон аймаг, улс ард түмний тэмцэл хөдөлгөөн XI зууны дунд үеэс улам хүчтэй болж XII зууны эхэн үеэс зэвсэгт бослогын хэмжээнд хүрчээ. Хамниган угсааны [[зүрчид|зүрчид аймаг]] 1113 онд бослого гаргаж өөрийн нутаг Кидан гүрний зарим нутгийг ч эзлэн авч 1115 онд [[Алтан улс]]ыг байгуулжээ. 1118-1125 онд Алтан улс Сүн улстай хүч хавсран Кидан гүрнийг хоёр этгээдээс нь хаввсайдан газар нутгийг нь жилээс жилд эзлэн танасаар 200 гаруй жил тогтносон Кидан гүрнийг мөхөөжээ. Киданы нэг хэсэг нь тэдний хаан угсааны [[Елюй Даши]]йн захиргаан доор баруун тийш зайлан одож [[Иран]] газар орныг байлдан эзлээд 1124 онд биеэ [[Гүр хан]]д өргөмжилжээ. Елюй Дашийг улсыг [[Хар Кидан|Баруун Ляо]] гэдэг ба [[Араб]], [[Перс]] сударт Кара Китай, Монголоор Хар Кидан гэдэг. ==Мөн үзэх== [[Сяньби]]йн олон аймгийн нэг нь [[Шар мөрөн]], [[Лууха гол]] орчмоор нутаглах болсон нь [[Кидан үндэстэн|Киданчууд]] байлаа . [[Кидан]] аймгууд [[хятад]] -ын [[Тан улс|Тан (618-907) он]] улс болон [[Түрэг]] ийн захиргаанд орж зарим үед [[биеэ]] даасан байдлаа хадгалан оршин тогтнож байв == Аж ахуй == [[Файл:MongolHuntersSong.jpg|thumb|250px|Сүн гүрний үеийн бүтээл "Бүргэд агнаж байгаа Хиданчууд"]] Кидан гүрний хүн ам нь нүүдэлчин, суурьшмал, хоёр янзын амьдралтай ард иргэд байжээ. Баруун хойд талын нүүдэлчдийн амь зуулга нь мал аж ахуй , газар тариалан, гар үйлдвэр, худалдаа арилжаа болж байв. X-XI зуунд малын тоо толгой ихэд өссөн байна. Үүнд дээрмийн дайны олз, эзлэгдсэн аймаг угсаатнаас авдаг алба татвар нөлөөлсөн гэж үзэж болно. Ийнхүү Киданы малын тоо нэмэгдсэнээр улсын мал сүргийн хэргийг эрхлэх "Адууны сүргийн" яам байгуулагджээ. Албан татвартай холбоотойгоор малыг тоолж дансалдаг байв. Харин жирийн ардууд малаа албаны тооноос нууж дарах явдал гардаг байв. Киданы язгууртнууд ан гөрөөг голдуу зугаа цэнгэлийн хэлбэрээр хийх болсон байна. 1041 онд Цаазтай газарт хийгсдийг ял шийтгэх тухай зарлиг гарчээ. Хидан Улсад тарианы хэсргийг эрхэлсэн байгууллага, тариаланг элдэв сүйдлээс хамгаалах хууль байжээ. Кидан нар төмөр хошуутай анжисыг үхрээр зүтгүүлэн газар хагалж, суваг татан тариалнгаа усалдаг,хар будаа, монгол амуу хоёрыг голчлон хийлгэдэг байв. X-XI зууны үед Киданд нэхэх, ээрэх ажлыг улсаас зориуд удирдах урчуудын яам байгуулжээ. 940 онд хааны зарлигаар тусгай түшмэл гарган хүн ардад нэхэх, ээрэх сургалт явуулсан байна. Киданд төмөрлөгийн хүдэр хайлуулан төмөрлөгөөр аж ахуйн багаж зэвсэг, цэрэг дайны зэр зэвсэг хийж байснаас гадна зоос, бурхан цутгах цутгуур урлан дэлгэрч байв. Зоос, төмрийн ажил эрхэлсэн байгууллага байв. Мөн чулуугаар урлах талаар ихэд нэрд гарчээ. Киданы бүрэлдэхүүнд багтаж байсан далайн эргийхэн хөлөг онгоц хийх, барилга, гүүр барих зэрэг ажлыг чадамгай хийж байсан нь Киданы түүхэнд бичигдэж байлаа. X-XI зууны үед Кидан нүүдэлчин, суурьшмал иргэдийн хооронд худалдаалах үүрэгтэй худалдааны газрууд ажиллаж байснаас гадна муж, тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны ажиллаж байснаас гадна муж тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны газар бий болжээ. Барааны үнийг зарим үед улсаас зохицуулан таацуулах явдал байв. Гадагш гаргах худалдаалахдаа [[сувд]], [[булга]], [[хэрэм]], [[хэрмян загас]]ны арьс, мал аж ахуйн түүхий эдийг гаргадаг байсан ба давсыг зөвхөн хаан мэдэж борлуулдаг байсан. == Соёл == [[Файл:Tianning Pagoda 1.JPG|thumb|right|200px|1119-1120 оны үед баригдсан Pagoda Tianning хийд.]] Кидан нар [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Дундад Ази]]йн улсуудтай зах нийлж, [[улс төр]], [[эдийн засаг]], соёлын харилцаатай байсан нь тэдгээр улсын эдийн засаг, соёлын харилцаатай байсан нь нүүдэлчдийн соёл, суурьшмал иргэдийн хосолсон өвөрмөц соёл нутагшиж байв. 920 онд "Их Бичиг"-ийг [[Амбагян]]ы ач хүү [[Лубугу]] эрдэмтэн [[Тулюйгу]] ханз үсгээр үлгэрлэн зохиосон байна. "Бага Бичиг" Амбагяны хүү [[Елюй Тэла]] [[Уйгур бичиг|Уйгур бичгийг]] үндэслэн тус тус зохиожээ. Кидан нар түүхийн тэмдэглэл туурвиж хойч үедээ сурвалж болгожээ. "Морилон саатсаны тэмдэглэл", "Гурван сайдын замын тэмдэглэл", "Хаант төрийн тэмдэглэл" 70 боть гэх мэт түүхийг улсын сударч хэмээх албан тушаалтан эзэмшиж байв. Киданд Эрдмийн [[Хятад]], [[Монгол]] хоёр хүрээлж байсан ба түүнд "Улсыг мөчих" гэдэг нэртэй шалгалт өгч зэрэг горилдог байжээ. Кидан нар төрөлх хэлээрээ бичсэн утга зохиолтой байжээ. Жишээ нь: Елюй Амбагяны ач хүү [[Луньсянь]] "Цэцэрлэгт хүрээлэн" хэмээх уран зохиолын цоморлиг эмхэтгэн зохиожээ. Мөн Цэнгэлдэх шүлэг, Засах шүлэг, Гэрэлт хөшөө Пайлуурын шүлэг, Угсаатны шүлэг гэх мэт олон төрөр шүлэг зохиодог, дуу зохиож хоолой нийлүүлэн дуулцгаана. Хааны ордонд дуу хуур, ший янгууны ажил эрхэлсэн "Хэнгэрэг бишгүүрийн эзэн" албан тушаалтан байв. Мөн үндэсний цаг тооны бичиг зохиодог "Тэнгэрийн улирлын үзэх түшмэл" ажиллаж байжээ. Түүхт хүмүүс, бурхны болон байгалийн зураг зурах уран зураачидтай, өөрийн нутгийн газрын зурагтай байсан гэдэг. [[Өвөр Монгол|ӨМӨЗО]]-ны Барин овогт Киданы үед баригдсан чулуун гүүр одоо ч ашиглагдсаар байна. XI зуунд Кидан гүрэнд Дарь хийдэг болж улмаар галт зэвсэг туршиж байсан мэдээ бий. "Нөхөр, эхнэрийн ёс" гэдэг гэр бүлийн дүрэм, журам тогтоож мөрдөж байв. Кидан нар 5-н Хятад сургууль байгуулж хүүхдүүдийг бичиг ном сургадаг болсон бөгөөд 995 онд Солонгосоос арван залуу ирүүлж монгол хэлэнд сургаж байсан байна. Киданы хот суурины үлдэгдэл манай нутагт байдаг. [[Булган|Булган аймгийн]] [[Дашинчилэн сум]]ын нутаг Чин толгойд Киданы Чжень Чжоу байсан. Тэнд Киданы 20000 дарангуй цэрэг хуарагнаж байжээ. Мөн энэ хотод Нанхиад бол Зүрчидийн 700 гаруй өрхийг цөллөгийн журмаар авчирч суулгаж байсан гэдэг. Мөн энэ сумын Хар бухын голын хөвөөнд Хадаасан толгойн дэргэд Киданы хотын үлдэгдэл байдаг. Эдүгээ түүнийг Хар бухын эсвэл Хадаасаны балгас байдаг. 1970 онд хийсэн малтлагаар Монголын бичиг, соёлын үнэт дурсгал "Үйсэн ном" олдсон юм. Энэ номонд шашин судар буддагийн мэрэг төлөг, хорио цээр, сүнс орших байр, шанзагны сан, халхын хошууд (Гэрсэнзийн 18 хууль эрхэмтнүүд) багтсан байдаг. Үүнээс үзэхэд Киданы үеийн энэ хот XVII зууны үе хүртэл Монголын улс төрийн амьдралд оршин тогтнож байсан нь тодорхой байна. [[File:Bars Hota Mongolia.jpg|thumb|left|Хэрлэн барс хотын цамхаг]] [[Файл:Cernuschi Museum 20060812 099.jpg|thumb|right|200px|Киданы үеийн Хойд Чүй загвараар хийгдсэн гантиган Амитаба Будда]] [[Дорнод|Дорнод аймгийн]] [[Цагаан-Овоо сум]]ын нутаг дахь [[Хэрлэн Барс]] гэдэг хааш хаашаагаа 1800 метр талбай эзэлсэн хотын үлдэгдэл нь [[Хэрлэн Барс|Киданы Дун Чен хот]] байсныг тогтоожээ. Киданы зан зашлаас зарим нэгийг нь авч үзвэл: * Кидан нар бусдын нутагт довтлохдоо өвөг дээдсийн сүнсэнд "Нүгэл наминчлах өргөл" үйлдэж түүндээ хэн нэгэн хэрэгтэн ялтан хүнийг 1000 сумаар хавж алдаг. Дайснаа дараад ирэхдээ нөгөө сүнсэндээ "Талархлын өргөл" үйлдэж олзлон авчирсан хүмүүсийн нэгийг нь алдаг байжээ. * Гавьяа байгуулсан гэж үнэлэгдсэн хүмүүсийг хэдэн зуун айл өрхөөр шагнадаг. * Хулгайч нарыг хонь, үхэр, тэмээ, будаа, тариагаар торгодог байснаас гадна жил бүрийн 5-р сарын 13-15 ны хооронд хулгайлахыг зөвшөөрдөг байжээ. Тэр үед хулгай хийж чадсан хүнийг шийтгэдэггүй байв. 1115 онд Киданы харъяат зүрчидүүд Алтан улс байгуулан хятадын Сүн улстай хамтран 10 жил тасралтгүй довтолсноор 1125 онд Хидан Улс унажээ. Кидан унасны дараа Алтан улс үргэлжүүлэн Сүн улсыг довтолж хойд хэсгийг нь эзэлснээр хойд нутгаа алдсан Сүн улс Өмнөд Сүн улс (1127-1279) гэж нэрлэгдэх болжээ. == Киданы эзэн хаад == {| class="wikitable" |+ '''Хидан гүрэн 907-1125''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол (廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол (諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Амбагян|Тайзү]] (太祖 Tàizǔ) | Шэн Тянь Хуанди | Еэлү Абаожи (耶律阿保機 Yēlǜ Ābǎojī) | 907-926 | Шэнси (神冊 Shéncè) 916-922<br />Тяньзан (天贊 Tiānzàn) 922-926<br />Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 926 |- | [[Яогу|Tайзон]] (太宗 Tàizōng) | Шао Ву Хуанди | Еэлү Дэгуан (耶律德光 Yēlǜ Déguāng) | 926-947 | Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 927-938<br />Хуйтон (會同 Huìtóng) 938-947<br />Датон (大同 Dàtóng) 947 |- | [[Шизун]] (世宗 Shìzōng) | Тянь Шоу Хуанди | Еэлү Руань (耶律阮 Yēlǜ Ruǎn) | 947-951 | Тяньлү (天祿 Tiānlù) 947-951 |- | [[Музонг]] (穆宗 Mùzōng) | | Еэлү Жин (耶律璟 Yēlǜ Jǐng) | 951-969 | Еингли (應曆 Yìnglì) 951-969 |- | [[Жиньзон]] (景宗 Jǐngzōng) | | Еэлү Шань (耶律賢 Yēlǜ Xián) | 969-982 | Баонинь (保寧 Bǎoníng) 969-979<br />Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 979-982 |- | [[Шэньзон]] (聖宗 Shèngzōng) | Вэн Вү Да Шао Хуан Хуанди | Еэлү Лонгшү (耶律隆緒 Yēlǜ Lóngxù) | 982-1031 | Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 982<br />Тонхи (統和 Tǒnghé) 983-1012<br />Каитай (開泰 Kāitài) 1012-1021<br />Тайпин (太平 Tàipíng) 1021-1031 |- | [[Шиньзон]] (興宗 Xīngzōng) | Шао Жэнь Хуанди | Еэлү Зонжень (耶律宗真 Yēlǜ Zōngzhēn) | 1031–1055 | ЖинФу (景福 Jǐngfú) 1031-1032<br />ЧунШи (重熙 Chóngxī) 1032-1054 |- | [[Даозон]] (道宗 Dàozōng) | Шао Вэн Хуанди | Еэлү Хонжи (耶律洪基 Yēlǜ Hóngjī) | 1055–1101 | Чиньнинь (清寧 Qīngníng) 1055-1064<br />Шянонь (咸雍 Xiányōng) 1065-1074<br />Тайкань (太康 Tàikāng) 1075-1084<br />Да ан (大安 Dà'ān) 1085-1094<br />Шоучань (壽昌 Shòuchāng) 1095-1101 |- | | [[Тяньзуоди]] (天祚帝 Tiānzuòdì) | Еэлү Янши (耶律延禧 Yēlǜ Yánxǐ) | 1101–1125 | Чянтон (乾統 Qiántǒng) 1101-1110<br />Тянчинь (天慶 Tiānqìng) 1111-1120<br />Баода (保大 Bǎodà) 1121-1125 |} == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]<br/>[[Киданы ханлиг]]<br/> |он=916-1125 |албан_тушаал= Их Ляо Улс |дараа=[[Алтан улс]] <br/>[[Хамаг Монгол]]<br/>[[Хар Кидан]]<br/> }} {{end}} [[Ангилал:Кидан| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:10-р зууны Монголын түүх]] 72x0u2e4ch27zdgzwwmjeivs41v3n85 708867 708866 2022-08-18T15:46:31Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= Хидан Улс |conventional_long_name =Их Ляо Улс<br>[[Зураг:契丹國.png|60px]] |common_name = Хидан Улс, Ляо Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = эрт үе |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 907 |year_end = 1125 |event_start = [[Амбагян|Елюй Амбагян]], Киданы ханлигийн илижин буюу хан болов. |event_end = Их Ляо Улс мөхөв. |date_start = |date_event1 = 916 |event1 = Елюй Амбагян, Киданы аймгуудыг нэгтгээд Хидан Улсын их хаан болов. |date_event2 = |event2 = |date_event3 = 1125 |event3 = |p1 = [[Тан улс]] |flag_p2 = |p2 = [[Бохай улс]] |p3 = [[Зүбү|Гучин Татар]] |s1 = [[Алтан улс]] |flag_s1 = |s2 = [[Хар Хидан]] |flag_s2 = |s3 = [[Хамаг Монгол]] |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Kidan - Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital =Шаньжин (Линьхуан ордон)<ref>Одоогийн Баарин зүүн хошууны нутагт байсан</ref> |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Кидан хэл]], [[Хятад хэл]] |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]], хожим [[Буддын шашин]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} [[Зураг:Mongolia XI.jpg|thumb|Хидан Улс]] [[Файл:KhitanAD1000.png|thumb|Хидан улс, 1000 оны үед]] [[Зураг:Kidan.png|thumb|Хидан улс, 1096 оны үед]] '''Хидан Улс'''<ref>[https://catalog.msue.edu.mn/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=71307 Монголын эртний түүх судлал Ред Далай Ч.]</ref> буюу бүрнээрээ Ляо Улс, X-XII зууны үеийн Зүүн хойд Азид оршин тогтнож байжээ. '''[[Киданчууд|Кидан үндэстэн]]''' нь анх [[Лууха гол]]ын баруун талаар, [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний]] умард саваар (Ордосын [[Шар мөрөн]] биш) нутаглаж байсан бололтой бөгөөд яваандаа Шар тэнгисийн эрэг хүртэлх нутагт тархан суужээ. Тэд [[Сяньби]] нарын адил [[дорнод ху]] нарын удам байсан ба тэдний ихэнх нь өнөөгийн Монгол нутагт төвлөн сууж байгаагүй ч 923 оноос [[Алтайн нуруу|Алтайгаас]] зүүн тийш [[Хэрлэн гол]]ын хойт бие хүртэл нутгаа тэлж соёл, түүхийн олон зүйл дурсгал Монгол нутагт үлдээжээ. == Удам гарвал == [[Файл:SancaiPlateLiaoX-XII.JPG|left|thumb|Кидан гүрний үеийн [[Санкай]] таваг, X-XII зуун.]] [[Киданчууд|Кидан үндэстэн]] уг удмын хувьд [[дунху]] аймгийн [[сяньби]] нараас гаралтай учир удам гарвалын хувьд өвөг [[Монгол]]чууд гэж үздэг. Хэл судлалын талаар хийсэн судалгаагаар ч монгол хэлтэн байсан нь нотлогдсон. Кидан нарын 100 үг тутмаас 70 нь Монгол үг байдаг. Жишээ нь: Боули-Боол, шава-шувуу, ике-их, найхэ-нохой, толи-туулай гэх мэт. Тан улсын сударт Кидан нарын аж ахуй, үг хэл зан заншил нь Монголын [[шивэй]] нартай адил гэсэн байдаг. [[Антропологи]]йн судалгаагаар Монгол төрхтөн болохыг нь судалжээ. Кидан нар MЭ IV зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэх болжээ. == Түүх== {{Монголын түүх}} === Кидан омгийн холбоо === Киданчуудын дунд овгийн байгуулал задарч цэргийн ардчиллын шатанд шилжих үйл явц явагдаж байжээ. Тухайлбал: III-IV зууны үед овгийн ахлагч болон найман аймаг холбооны тэргүүлэгчийг сонгож Да-Хэ гэж нэрлэдэг, тэр нь бусад долоон аймгийн тэргүүлэгчдийг захирдаг бөгөөд гэрийх нь өмнө туг хэнгэрэг байрлуулдаг байжээ. Энэхүү Да-хэ гэдэг нэр нь цаашдаа эрх барих овог аймгийн нэр болсон байна. Кидан нар * Хэв хуулиар нийгмийн амьдралыг зохицуулдаг * Хүрээ нүүдэл хийдэг * Овог дотрооо гэрлэхийг цээрлэдэг байсан нь овгийн ёст байдлыг илрэл байв. V зууны сүүлчийн хагасаас VII зууны эхэн хүртэл [[Тоба]]гийн [[Тоба Вэй|Их Вэй улс]] ба [[Түрэг]]ийн хаант улсын харьяанд байжээ. Харин 648 онд [[Нанхиад]]ын Тан улсад дагаар орж 682 он хүртэл түүний харьяанд найман муж болон захирагдаж байв. 699 онд Түрэгт эзлэгдэн харьяалагдах болсон боловч харьцангуй биеэ даасан байдалтай байв. Энэ үеэс кидан нарын дунд төр улсын эх үүсгэл тавигдсан байна. Тухайлбал: Торгон цэрэг, Харцгай цэрэг гэсэн 2 төрлийн цэрэг эртэй болсон, сайн, түшмэл, зонхилогчид зэрэг албан тушаал бий болсон, албаны хэрэгт уналга, хөсөг залгуулах үүрэгтнүүд бий болж түүгээр мөнгөн, модон, загасны дүрсэн пайзтан түшмэлүүд "зар" бичигтэй зорчиж байв. Пайзны бичиг нь "угтуул" гэсэн үгтэй бол цэрэг дайчлах хэргээр явдаг, "довтлон морилох" гэсэн үгтэй бол алба татвар хураагч нар байдаг байв. Газар эдэлбэрийн хуультай болж, газрыг # Язгуурын эдэлбэр газар # Тариа ногооны # Бэлчээрийн # Ан гөрөөний # Хүүр оршуулгын гэсэн хэлбэрүүдээр эзэмшүүлэх болсон. Албан татвар нь # Боомтын # Давсны, Архины онцгой албан татвар гэх мэт нэртэй байв. [[Файл:1000 on.jpg|thumb|1000 он]] [[Файл:Asia_1025ad.jpg|thumb|200px|Ази тив 1025 оны үед]] [[Файл:FuneraryMaskLiao10thcentury.jpg|thumb|left|300xp|Киданы оршуулгын баг, X зуун.]][[Файл:LiaoDynastySancaiLuohanCirca1000.jpg|thumb|Кидан гүрний үеийн шаазан бурхан.]] === Улс болох === Нанхиад айл өрхийг "олзлогдогсод" гэдэг, [[Монгол]] улсын биш нүүдэлчдийг "буруу хэлтэй" гэдэг байлаа. Нанхиадуудаас торго, бөс даавуу, цай, эм тан, цагаан хүдэр, цагаан шаазгайгаар алба авдаг байжээ. Үүнийгээ "алба" гэдэг, гар урчуудаас "түрээс", худалдаачдаас худалдааны "гааль" хэмээн нэрлэдэг байв. Хууль цаазын түшмэлтэй болж ялт хүнийг газар гянданд хорих болсон. VIII зууны дунд үеэс Киданууд аль нэг улсад харьяалагдахаа больж гадаад байдлаа бэхжүүлэн хүчирхэгжиж 8 аймаг 38 болтлоо өссөн байв. Энэ үед Киданчууд тэргүүнээ [[хан]] гэх болжээ. Киданчууд VIII-IX зууны үед олзны хүнийг боол болгож аж ахуйн ажилд ашигладаг байв. 907 онд Елюй овгийн [[Амбагян]] ханд өргөмжлөгдсөнөөр улсаа Кидан гүрэн гэж нэрлэснээр язгууртны эрх мэдэл нэмэгдэж, засаг төрийн байгууллагууд байгуулагдсан ба нүүдэлчин иргэдээ захирах умард өмнөд гэсэн хоёр хэсэгт хуваан захирчээ. Энэ үеийн Нанхиад орон "Таван ус, арван ханлиг-ийн үе" хэмээн нэрлэгдсэн төр засаглалтай байсан боловч Кидан нарыг хүчирхэгжихэд саад хийж чадсангүйгээр барахгүй Нанхиадын урвагч түшмэлүүд Киданы язгууртнуудад зулгуйдан нөлөөлж, Киданы төр ёсоо бэхжүүлэхэд түлхэж болжээ. Тухайлбал [[Хань Яньхуй]] гэгч Амбагян ханы албан ёсны зөвлөгч нь болж хот байгуулах, орд харш цоглох, суурьшмал иргэдэд газар олгож тариа тариулах, цааз хууль, түшмэдийн зэрэг дэв тогтоох хэрэгт тус дэм үзүүлжээ. Амбагян хан 907 оноос хойш нийт есөн жил [[төр]] барьж Киданы ханг гурван жилд нэг удаа сонгох цаг хугацааг зөрчөөд зогсоогүй хан ширээг залгамжлах ёсыг бий болгосон нь Нанхиад зөвлөхтэй холбоотой байв. 922 оны үед улсын цэргийн ерөнхийлөн захирах тушаал бий болгож, 50000 хүнтэй их цэрэг байгуулжээ. 923 оноос Киданы гадаад байдал үлэмж бэхжин Азийн бусад улсуудтай харилцаа тогтоосон байна. 923 онд [[Персийн эзэнт гүрэн|Перс улс]]аас, 924 онд [[Солонгос]]ын гурван хаант улсын нэг [[Силла улс]]аас Хидан Улсад элч ирж байжээ. 923-924 онд Зүүн далай ([[Шар тэнгис]])-гаас [[Алтайн нуруу|Алтайн уулс]], [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмээс]] [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] хүртэл нутгийг эрхэндээ оруулсан байна. 924 онд Дорнод тэнгисийн захын [[Бохай улс]]ыг эрхшээлдээ оруулж түүнийг [[Дорнод Дан]] хэмээ түшмэг улс болгож жил бүр 150000 [[бөс бараа]], 1000 [[морь|мориор]] алба бариулж байв. Хятад нар Нанхиад орны төв хэсэгт довтлон 938 онд [[Бээжин]] хотыг эзлэн авчээ. Ийнхүү Кидан нар [[Нанхиад]] орны төв болон зүүн хойт хэсгийг бүхэлд нь эрхшээлдээ оруулснаас хойш тэдгээр нутгийн соёл иргэншил бүхэлдээ [[Кидан гүрнийх|Кидан]] болж түүхэнд тэмдэглэгджээ. Киданчууд 10-р зууны үед [[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]ыг эзэлж байсан байж болох юм. <ref name="Гусейнов">[http://www.turkist.org/2011/03/nikolai-huseinov-kyrgyz-kaqanat.html Николай Гусейнов "Кыргызский каганат - тюркское государство на Енисее"]</ref> Харин 1005 оны үед өмнөт нутгийн [[Сүн улс]]тай найрамдсаны дараа хүлгийн жолоо, зэвсгийн үзүүрийг [[Солонгос]], [[Уйгур]], [[Тангуд]] зэрэг газар орнуудад хандуулжээ. XI зууны дунд үед Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд нийслэл хот-5, [[чжоу]]-6, бэхлэлт хот-150, [[сянь]] хошуу-200, овог аймаг-5000, хараат улс-60 байв гэсэн мэдээ байдаг. Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд өөр өөрийн хэл заншил, амьдралы ахуйтай эрээвэр, хураавар аймаг угсаатан багтаж агсан нь ирээдүйн хувь тавиланд нь сайнаар нөлөөлөөгүй нь мэдээж. Кидан гүрний төрийн захиргааны тогтолцоо гурван хэлбэртэй байв. Үүнд # 3000 цэрэг гаргах үүрэгтэй Их аймаг, өөрөөр Киданы гол аймгууд # 1000 гаргах үүрэгтэй Бага аймгууд # Эзлэгдсэн хараат аймгуудын захиргаа зэрэг болно. === Киданчуудын үлдсэн хэсэг нь баруун тийш нүүв === Их аймаг бүрийг Илижин (эл эзэн) толгойлж түүний дор зүүн баруун [[зайсан]], [[тайш]], [[сыту]] тушаалтан нар захирч байжээ. Эзлэгдсэн олон аймаг, улс ард түмний тэмцэл хөдөлгөөн XI зууны дунд үеэс улам хүчтэй болж XII зууны эхэн үеэс зэвсэгт бослогын хэмжээнд хүрчээ. Хамниган угсааны [[зүрчид|зүрчид аймаг]] 1113 онд бослого гаргаж өөрийн нутаг Кидан гүрний зарим нутгийг ч эзлэн авч 1115 онд [[Алтан улс]]ыг байгуулжээ. 1118-1125 онд Алтан улс Сүн улстай хүч хавсран Кидан гүрнийг хоёр этгээдээс нь хаввсайдан газар нутгийг нь жилээс жилд эзлэн танасаар 200 гаруй жил тогтносон Кидан гүрнийг мөхөөжээ. Киданы нэг хэсэг нь тэдний хаан угсааны [[Елюй Даши]]йн захиргаан доор баруун тийш зайлан одож [[Иран]] газар орныг байлдан эзлээд 1124 онд биеэ [[Гүр хан]]д өргөмжилжээ. Елюй Дашийг улсыг [[Хар Кидан|Баруун Ляо]] гэдэг ба [[Араб]], [[Перс]] сударт Кара Китай, Монголоор Хар Кидан гэдэг. ==Мөн үзэх== [[Сяньби]]йн олон аймгийн нэг нь [[Шар мөрөн]], [[Лууха гол]] орчмоор нутаглах болсон нь [[Кидан үндэстэн|Киданчууд]] байлаа . [[Кидан]] аймгууд [[хятад]] -ын [[Тан улс|Тан (618-907) он]] улс болон [[Түрэг]] ийн захиргаанд орж зарим үед [[биеэ]] даасан байдлаа хадгалан оршин тогтнож байв == Аж ахуй == [[Файл:MongolHuntersSong.jpg|thumb|250px|Сүн гүрний үеийн бүтээл "Бүргэд агнаж байгаа Хиданчууд"]] [[Файл:Liao Dynasty - Guan Yin statue.jpg|thumb|200px|left|Кидан гүрний үеийн Гуань Инь-ий өнгө хослосон модон сийлбэр; Хятад улс, (М.Э 907-1125)]] [[Файл:Liao_dynasty_furniture.jpg|thumb|right|250px|Газар доороос олдсон Киданы үеийн гэрийн тавилга]] Кидан гүрний хүн ам нь нүүдэлчин, суурьшмал, хоёр янзын амьдралтай ард иргэд байжээ. Баруун хойд талын нүүдэлчдийн амь зуулга нь мал аж ахуй , газар тариалан, гар үйлдвэр, худалдаа арилжаа болж байв. X-XI зуунд малын тоо толгой ихэд өссөн байна. Үүнд дээрмийн дайны олз, эзлэгдсэн аймаг угсаатнаас авдаг алба татвар нөлөөлсөн гэж үзэж болно. Ийнхүү Киданы малын тоо нэмэгдсэнээр улсын мал сүргийн хэргийг эрхлэх "Адууны сүргийн" яам байгуулагджээ. Албан татвартай холбоотойгоор малыг тоолж дансалдаг байв. Харин жирийн ардууд малаа албаны тооноос нууж дарах явдал гардаг байв. Киданы язгууртнууд ан гөрөөг голдуу зугаа цэнгэлийн хэлбэрээр хийх болсон байна. 1041 онд Цаазтай газарт хийгсдийг ял шийтгэх тухай зарлиг гарчээ. Хидан Улсад тарианы хэсргийг эрхэлсэн байгууллага, тариаланг элдэв сүйдлээс хамгаалах хууль байжээ. Кидан нар төмөр хошуутай анжисыг үхрээр зүтгүүлэн газар хагалж, суваг татан тариалнгаа усалдаг,хар будаа, монгол амуу хоёрыг голчлон хийлгэдэг байв. X-XI зууны үед Киданд нэхэх, ээрэх ажлыг улсаас зориуд удирдах урчуудын яам байгуулжээ. 940 онд хааны зарлигаар тусгай түшмэл гарган хүн ардад нэхэх, ээрэх сургалт явуулсан байна. Киданд төмөрлөгийн хүдэр хайлуулан төмөрлөгөөр аж ахуйн багаж зэвсэг, цэрэг дайны зэр зэвсэг хийж байснаас гадна зоос, бурхан цутгах цутгуур урлан дэлгэрч байв. Зоос, төмрийн ажил эрхэлсэн байгууллага байв. Мөн чулуугаар урлах талаар ихэд нэрд гарчээ. Киданы бүрэлдэхүүнд багтаж байсан далайн эргийхэн хөлөг онгоц хийх, барилга, гүүр барих зэрэг ажлыг чадамгай хийж байсан нь Киданы түүхэнд бичигдэж байлаа. X-XI зууны үед Кидан нүүдэлчин, суурьшмал иргэдийн хооронд худалдаалах үүрэгтэй худалдааны газрууд ажиллаж байснаас гадна муж, тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны ажиллаж байснаас гадна муж тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны газар бий болжээ. Барааны үнийг зарим үед улсаас зохицуулан таацуулах явдал байв. Гадагш гаргах худалдаалахдаа [[сувд]], [[булга]], [[хэрэм]], [[хэрмян загас]]ны арьс, мал аж ахуйн түүхий эдийг гаргадаг байсан ба давсыг зөвхөн хаан мэдэж борлуулдаг байсан. == Соёл == [[Файл:Tianning Pagoda 1.JPG|thumb|right|200px|1119-1120 оны үед баригдсан Pagoda Tianning хийд.]] Кидан нар [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Дундад Ази]]йн улсуудтай зах нийлж, [[улс төр]], [[эдийн засаг]], соёлын харилцаатай байсан нь тэдгээр улсын эдийн засаг, соёлын харилцаатай байсан нь нүүдэлчдийн соёл, суурьшмал иргэдийн хосолсон өвөрмөц соёл нутагшиж байв. 920 онд "Их Бичиг"-ийг [[Амбагян]]ы ач хүү [[Лубугу]] эрдэмтэн [[Тулюйгу]] ханз үсгээр үлгэрлэн зохиосон байна. "Бага Бичиг" Амбагяны хүү [[Елюй Тэла]] [[Уйгур бичиг|Уйгур бичгийг]] үндэслэн тус тус зохиожээ. Кидан нар түүхийн тэмдэглэл туурвиж хойч үедээ сурвалж болгожээ. "Морилон саатсаны тэмдэглэл", "Гурван сайдын замын тэмдэглэл", "Хаант төрийн тэмдэглэл" 70 боть гэх мэт түүхийг улсын сударч хэмээх албан тушаалтан эзэмшиж байв. Киданд Эрдмийн [[Хятад]], [[Монгол]] хоёр хүрээлж байсан ба түүнд "Улсыг мөчих" гэдэг нэртэй шалгалт өгч зэрэг горилдог байжээ. Кидан нар төрөлх хэлээрээ бичсэн утга зохиолтой байжээ. Жишээ нь: Елюй Амбагяны ач хүү [[Луньсянь]] "Цэцэрлэгт хүрээлэн" хэмээх уран зохиолын цоморлиг эмхэтгэн зохиожээ. Мөн Цэнгэлдэх шүлэг, Засах шүлэг, Гэрэлт хөшөө Пайлуурын шүлэг, Угсаатны шүлэг гэх мэт олон төрөр шүлэг зохиодог, дуу зохиож хоолой нийлүүлэн дуулцгаана. Хааны ордонд дуу хуур, ший янгууны ажил эрхэлсэн "Хэнгэрэг бишгүүрийн эзэн" албан тушаалтан байв. Мөн үндэсний цаг тооны бичиг зохиодог "Тэнгэрийн улирлын үзэх түшмэл" ажиллаж байжээ. Түүхт хүмүүс, бурхны болон байгалийн зураг зурах уран зураачидтай, өөрийн нутгийн газрын зурагтай байсан гэдэг. [[Өвөр Монгол|ӨМӨЗО]]-ны Барин овогт Киданы үед баригдсан чулуун гүүр одоо ч ашиглагдсаар байна. XI зуунд Кидан гүрэнд Дарь хийдэг болж улмаар галт зэвсэг туршиж байсан мэдээ бий. "Нөхөр, эхнэрийн ёс" гэдэг гэр бүлийн дүрэм, журам тогтоож мөрдөж байв. Кидан нар 5-н Хятад сургууль байгуулж хүүхдүүдийг бичиг ном сургадаг болсон бөгөөд 995 онд Солонгосоос арван залуу ирүүлж монгол хэлэнд сургаж байсан байна. Киданы хот суурины үлдэгдэл манай нутагт байдаг. [[Булган|Булган аймгийн]] [[Дашинчилэн сум]]ын нутаг Чин толгойд Киданы Чжень Чжоу байсан. Тэнд Киданы 20000 дарангуй цэрэг хуарагнаж байжээ. Мөн энэ хотод Нанхиад бол Зүрчидийн 700 гаруй өрхийг цөллөгийн журмаар авчирч суулгаж байсан гэдэг. Мөн энэ сумын Хар бухын голын хөвөөнд Хадаасан толгойн дэргэд Киданы хотын үлдэгдэл байдаг. Эдүгээ түүнийг Хар бухын эсвэл Хадаасаны балгас байдаг. 1970 онд хийсэн малтлагаар Монголын бичиг, соёлын үнэт дурсгал "Үйсэн ном" олдсон юм. Энэ номонд шашин судар буддагийн мэрэг төлөг, хорио цээр, сүнс орших байр, шанзагны сан, халхын хошууд (Гэрсэнзийн 18 хууль эрхэмтнүүд) багтсан байдаг. Үүнээс үзэхэд Киданы үеийн энэ хот XVII зууны үе хүртэл Монголын улс төрийн амьдралд оршин тогтнож байсан нь тодорхой байна. [[File:Bars Hota Mongolia.jpg|thumb|left|Хэрлэн барс хотын цамхаг]] [[Файл:Cernuschi Museum 20060812 099.jpg|thumb|right|200px|Киданы үеийн Хойд Чүй загвараар хийгдсэн гантиган Амитаба Будда]] [[Дорнод|Дорнод аймгийн]] [[Цагаан-Овоо сум]]ын нутаг дахь [[Хэрлэн Барс]] гэдэг хааш хаашаагаа 1800 метр талбай эзэлсэн хотын үлдэгдэл нь [[Хэрлэн Барс|Киданы Дун Чен хот]] байсныг тогтоожээ. Киданы зан зашлаас зарим нэгийг нь авч үзвэл: * Кидан нар бусдын нутагт довтлохдоо өвөг дээдсийн сүнсэнд "Нүгэл наминчлах өргөл" үйлдэж түүндээ хэн нэгэн хэрэгтэн ялтан хүнийг 1000 сумаар хавж алдаг. Дайснаа дараад ирэхдээ нөгөө сүнсэндээ "Талархлын өргөл" үйлдэж олзлон авчирсан хүмүүсийн нэгийг нь алдаг байжээ. * Гавьяа байгуулсан гэж үнэлэгдсэн хүмүүсийг хэдэн зуун айл өрхөөр шагнадаг. * Хулгайч нарыг хонь, үхэр, тэмээ, будаа, тариагаар торгодог байснаас гадна жил бүрийн 5-р сарын 13-15 ны хооронд хулгайлахыг зөвшөөрдөг байжээ. Тэр үед хулгай хийж чадсан хүнийг шийтгэдэггүй байв. 1115 онд Киданы харъяат зүрчидүүд Алтан улс байгуулан хятадын Сүн улстай хамтран 10 жил тасралтгүй довтолсноор 1125 онд Хидан Улс унажээ. Кидан унасны дараа Алтан улс үргэлжүүлэн Сүн улсыг довтолж хойд хэсгийг нь эзэлснээр хойд нутгаа алдсан Сүн улс Өмнөд Сүн улс (1127-1279) гэж нэрлэгдэх болжээ. == Киданы эзэн хаад == {| class="wikitable" |+ '''Хидан гүрэн 907-1125''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол (廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол (諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Амбагян|Тайзү]] (太祖 Tàizǔ) | Шэн Тянь Хуанди | Еэлү Абаожи (耶律阿保機 Yēlǜ Ābǎojī) | 907-926 | Шэнси (神冊 Shéncè) 916-922<br />Тяньзан (天贊 Tiānzàn) 922-926<br />Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 926 |- | [[Яогу|Tайзон]] (太宗 Tàizōng) | Шао Ву Хуанди | Еэлү Дэгуан (耶律德光 Yēlǜ Déguāng) | 926-947 | Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 927-938<br />Хуйтон (會同 Huìtóng) 938-947<br />Датон (大同 Dàtóng) 947 |- | [[Шизун]] (世宗 Shìzōng) | Тянь Шоу Хуанди | Еэлү Руань (耶律阮 Yēlǜ Ruǎn) | 947-951 | Тяньлү (天祿 Tiānlù) 947-951 |- | [[Музонг]] (穆宗 Mùzōng) | | Еэлү Жин (耶律璟 Yēlǜ Jǐng) | 951-969 | Еингли (應曆 Yìnglì) 951-969 |- | [[Жиньзон]] (景宗 Jǐngzōng) | | Еэлү Шань (耶律賢 Yēlǜ Xián) | 969-982 | Баонинь (保寧 Bǎoníng) 969-979<br />Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 979-982 |- | [[Шэньзон]] (聖宗 Shèngzōng) | Вэн Вү Да Шао Хуан Хуанди | Еэлү Лонгшү (耶律隆緒 Yēlǜ Lóngxù) | 982-1031 | Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 982<br />Тонхи (統和 Tǒnghé) 983-1012<br />Каитай (開泰 Kāitài) 1012-1021<br />Тайпин (太平 Tàipíng) 1021-1031 |- | [[Шиньзон]] (興宗 Xīngzōng) | Шао Жэнь Хуанди | Еэлү Зонжень (耶律宗真 Yēlǜ Zōngzhēn) | 1031–1055 | ЖинФу (景福 Jǐngfú) 1031-1032<br />ЧунШи (重熙 Chóngxī) 1032-1054 |- | [[Даозон]] (道宗 Dàozōng) | Шао Вэн Хуанди | Еэлү Хонжи (耶律洪基 Yēlǜ Hóngjī) | 1055–1101 | Чиньнинь (清寧 Qīngníng) 1055-1064<br />Шянонь (咸雍 Xiányōng) 1065-1074<br />Тайкань (太康 Tàikāng) 1075-1084<br />Да ан (大安 Dà'ān) 1085-1094<br />Шоучань (壽昌 Shòuchāng) 1095-1101 |- | | [[Тяньзуоди]] (天祚帝 Tiānzuòdì) | Еэлү Янши (耶律延禧 Yēlǜ Yánxǐ) | 1101–1125 | Чянтон (乾統 Qiántǒng) 1101-1110<br />Тянчинь (天慶 Tiānqìng) 1111-1120<br />Баода (保大 Bǎodà) 1121-1125 |} == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]<br/>[[Киданы ханлиг]]<br/> |он=916-1125 |албан_тушаал= Их Ляо Улс |дараа=[[Алтан улс]] <br/>[[Хамаг Монгол]]<br/>[[Хар Кидан]]<br/> }} {{end}} [[Ангилал:Кидан| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:10-р зууны Монголын түүх]] q6otdko7tf9j4p7rapk9dlkbv37819w 708868 708867 2022-08-18T15:47:31Z 103.173.255.162 /* Кидан омгийн холбоо */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= Хидан Улс |conventional_long_name =Их Ляо Улс<br>[[Зураг:契丹國.png|60px]] |common_name = Хидан Улс, Ляо Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = эрт үе |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 907 |year_end = 1125 |event_start = [[Амбагян|Елюй Амбагян]], Киданы ханлигийн илижин буюу хан болов. |event_end = Их Ляо Улс мөхөв. |date_start = |date_event1 = 916 |event1 = Елюй Амбагян, Киданы аймгуудыг нэгтгээд Хидан Улсын их хаан болов. |date_event2 = |event2 = |date_event3 = 1125 |event3 = |p1 = [[Тан улс]] |flag_p2 = |p2 = [[Бохай улс]] |p3 = [[Зүбү|Гучин Татар]] |s1 = [[Алтан улс]] |flag_s1 = |s2 = [[Хар Хидан]] |flag_s2 = |s3 = [[Хамаг Монгол]] |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Kidan - Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital =Шаньжин (Линьхуан ордон)<ref>Одоогийн Баарин зүүн хошууны нутагт байсан</ref> |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Кидан хэл]], [[Хятад хэл]] |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]], хожим [[Буддын шашин]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} [[Зураг:Mongolia XI.jpg|thumb|Хидан Улс]] [[Файл:KhitanAD1000.png|thumb|Хидан улс, 1000 оны үед]] [[Зураг:Kidan.png|thumb|Хидан улс, 1096 оны үед]] '''Хидан Улс'''<ref>[https://catalog.msue.edu.mn/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=71307 Монголын эртний түүх судлал Ред Далай Ч.]</ref> буюу бүрнээрээ Ляо Улс, X-XII зууны үеийн Зүүн хойд Азид оршин тогтнож байжээ. '''[[Киданчууд|Кидан үндэстэн]]''' нь анх [[Лууха гол]]ын баруун талаар, [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний]] умард саваар (Ордосын [[Шар мөрөн]] биш) нутаглаж байсан бололтой бөгөөд яваандаа Шар тэнгисийн эрэг хүртэлх нутагт тархан суужээ. Тэд [[Сяньби]] нарын адил [[дорнод ху]] нарын удам байсан ба тэдний ихэнх нь өнөөгийн Монгол нутагт төвлөн сууж байгаагүй ч 923 оноос [[Алтайн нуруу|Алтайгаас]] зүүн тийш [[Хэрлэн гол]]ын хойт бие хүртэл нутгаа тэлж соёл, түүхийн олон зүйл дурсгал Монгол нутагт үлдээжээ. == Удам гарвал == [[Файл:SancaiPlateLiaoX-XII.JPG|left|thumb|Кидан гүрний үеийн [[Санкай]] таваг, X-XII зуун.]] [[Киданчууд|Кидан үндэстэн]] уг удмын хувьд [[дунху]] аймгийн [[сяньби]] нараас гаралтай учир удам гарвалын хувьд өвөг [[Монгол]]чууд гэж үздэг. Хэл судлалын талаар хийсэн судалгаагаар ч монгол хэлтэн байсан нь нотлогдсон. Кидан нарын 100 үг тутмаас 70 нь Монгол үг байдаг. Жишээ нь: Боули-Боол, шава-шувуу, ике-их, найхэ-нохой, толи-туулай гэх мэт. Тан улсын сударт Кидан нарын аж ахуй, үг хэл зан заншил нь Монголын [[шивэй]] нартай адил гэсэн байдаг. [[Антропологи]]йн судалгаагаар Монгол төрхтөн болохыг нь судалжээ. Кидан нар MЭ IV зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэх болжээ. == Түүх== {{Монголын түүх}} === Кидан омгийн холбоо === Киданчуудын дунд овгийн байгуулал задарч цэргийн ардчиллын шатанд шилжих үйл явц явагдаж байжээ. Тухайлбал: III-IV зууны үед овгийн ахлагч болон найман аймаг холбооны тэргүүлэгчийг сонгож Да-Хэ гэж нэрлэдэг, тэр нь бусад долоон аймгийн тэргүүлэгчдийг захирдаг бөгөөд гэрийх нь өмнө туг хэнгэрэг байрлуулдаг байжээ. Энэхүү Да-хэ гэдэг нэр нь цаашдаа эрх барих овог аймгийн нэр болсон байна. Кидан нар * Хэв хуулиар нийгмийн амьдралыг зохицуулдаг * Хүрээ нүүдэл хийдэг * Овог дотрооо гэрлэхийг цээрлэдэг байсан нь овгийн ёст байдлыг илрэл байв. V зууны сүүлчийн хагасаас VII зууны эхэн хүртэл [[Тоба]]гийн [[Тоба Вэй|Их Вэй улс]] ба [[Түрэг]]ийн хаант улсын харьяанд байжээ. Харин 648 онд [[Нанхиад]]ын Тан улсад дагаар орж 682 он хүртэл түүний харьяанд найман муж болон захирагдаж байв. 699 онд Түрэгт эзлэгдэн харьяалагдах болсон боловч харьцангуй биеэ даасан байдалтай байв. Энэ үеэс кидан нарын дунд төр улсын эх үүсгэл тавигдсан байна. Тухайлбал: Торгон цэрэг, Харцгай цэрэг гэсэн 2 төрлийн цэрэг эртэй болсон, сайн, түшмэл, зонхилогчид зэрэг албан тушаал бий болсон, албаны хэрэгт уналга, хөсөг залгуулах үүрэгтнүүд бий болж түүгээр мөнгөн, модон, загасны дүрсэн пайзтан түшмэлүүд "зар" бичигтэй зорчиж байв. Пайзны бичиг нь "угтуул" гэсэн үгтэй бол цэрэг дайчлах хэргээр явдаг, "довтлон морилох" гэсэн үгтэй бол алба татвар хураагч нар байдаг байв. Газар эдэлбэрийн хуультай болж, газрыг # Язгуурын эдэлбэр газар # Тариа ногооны # Бэлчээрийн # Ан гөрөөний # Хүүр оршуулгын гэсэн хэлбэрүүдээр эзэмшүүлэх болсон. Албан татвар нь Боомтын, Давсны, Архины онцгой албан татвар гэх мэт нэртэй байв. [[Файл:1000 on.jpg|thumb|1000 он]] [[Файл:Asia_1025ad.jpg|thumb|200px|Ази тив 1025 оны үед]] [[Файл:FuneraryMaskLiao10thcentury.jpg|thumb|left|300xp|Киданы оршуулгын баг, X зуун.]][[Файл:LiaoDynastySancaiLuohanCirca1000.jpg|thumb|Кидан гүрний үеийн шаазан бурхан.]] === Улс болох === Нанхиад айл өрхийг "олзлогдогсод" гэдэг, [[Монгол]] улсын биш нүүдэлчдийг "буруу хэлтэй" гэдэг байлаа. Нанхиадуудаас торго, бөс даавуу, цай, эм тан, цагаан хүдэр, цагаан шаазгайгаар алба авдаг байжээ. Үүнийгээ "алба" гэдэг, гар урчуудаас "түрээс", худалдаачдаас худалдааны "гааль" хэмээн нэрлэдэг байв. Хууль цаазын түшмэлтэй болж ялт хүнийг газар гянданд хорих болсон. VIII зууны дунд үеэс Киданууд аль нэг улсад харьяалагдахаа больж гадаад байдлаа бэхжүүлэн хүчирхэгжиж 8 аймаг 38 болтлоо өссөн байв. Энэ үед Киданчууд тэргүүнээ [[хан]] гэх болжээ. Киданчууд VIII-IX зууны үед олзны хүнийг боол болгож аж ахуйн ажилд ашигладаг байв. 907 онд Елюй овгийн [[Амбагян]] ханд өргөмжлөгдсөнөөр улсаа Кидан гүрэн гэж нэрлэснээр язгууртны эрх мэдэл нэмэгдэж, засаг төрийн байгууллагууд байгуулагдсан ба нүүдэлчин иргэдээ захирах умард өмнөд гэсэн хоёр хэсэгт хуваан захирчээ. Энэ үеийн Нанхиад орон "Таван ус, арван ханлиг-ийн үе" хэмээн нэрлэгдсэн төр засаглалтай байсан боловч Кидан нарыг хүчирхэгжихэд саад хийж чадсангүйгээр барахгүй Нанхиадын урвагч түшмэлүүд Киданы язгууртнуудад зулгуйдан нөлөөлж, Киданы төр ёсоо бэхжүүлэхэд түлхэж болжээ. Тухайлбал [[Хань Яньхуй]] гэгч Амбагян ханы албан ёсны зөвлөгч нь болж хот байгуулах, орд харш цоглох, суурьшмал иргэдэд газар олгож тариа тариулах, цааз хууль, түшмэдийн зэрэг дэв тогтоох хэрэгт тус дэм үзүүлжээ. Амбагян хан 907 оноос хойш нийт есөн жил [[төр]] барьж Киданы ханг гурван жилд нэг удаа сонгох цаг хугацааг зөрчөөд зогсоогүй хан ширээг залгамжлах ёсыг бий болгосон нь Нанхиад зөвлөхтэй холбоотой байв. 922 оны үед улсын цэргийн ерөнхийлөн захирах тушаал бий болгож, 50000 хүнтэй их цэрэг байгуулжээ. 923 оноос Киданы гадаад байдал үлэмж бэхжин Азийн бусад улсуудтай харилцаа тогтоосон байна. 923 онд [[Персийн эзэнт гүрэн|Перс улс]]аас, 924 онд [[Солонгос]]ын гурван хаант улсын нэг [[Силла улс]]аас Хидан Улсад элч ирж байжээ. 923-924 онд Зүүн далай ([[Шар тэнгис]])-гаас [[Алтайн нуруу|Алтайн уулс]], [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмээс]] [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] хүртэл нутгийг эрхэндээ оруулсан байна. 924 онд Дорнод тэнгисийн захын [[Бохай улс]]ыг эрхшээлдээ оруулж түүнийг [[Дорнод Дан]] хэмээ түшмэг улс болгож жил бүр 150000 [[бөс бараа]], 1000 [[морь|мориор]] алба бариулж байв. Хятад нар Нанхиад орны төв хэсэгт довтлон 938 онд [[Бээжин]] хотыг эзлэн авчээ. Ийнхүү Кидан нар [[Нанхиад]] орны төв болон зүүн хойт хэсгийг бүхэлд нь эрхшээлдээ оруулснаас хойш тэдгээр нутгийн соёл иргэншил бүхэлдээ [[Кидан гүрнийх|Кидан]] болж түүхэнд тэмдэглэгджээ. Киданчууд 10-р зууны үед [[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]ыг эзэлж байсан байж болох юм. <ref name="Гусейнов">[http://www.turkist.org/2011/03/nikolai-huseinov-kyrgyz-kaqanat.html Николай Гусейнов "Кыргызский каганат - тюркское государство на Енисее"]</ref> Харин 1005 оны үед өмнөт нутгийн [[Сүн улс]]тай найрамдсаны дараа хүлгийн жолоо, зэвсгийн үзүүрийг [[Солонгос]], [[Уйгур]], [[Тангуд]] зэрэг газар орнуудад хандуулжээ. XI зууны дунд үед Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд нийслэл хот-5, [[чжоу]]-6, бэхлэлт хот-150, [[сянь]] хошуу-200, овог аймаг-5000, хараат улс-60 байв гэсэн мэдээ байдаг. Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд өөр өөрийн хэл заншил, амьдралы ахуйтай эрээвэр, хураавар аймаг угсаатан багтаж агсан нь ирээдүйн хувь тавиланд нь сайнаар нөлөөлөөгүй нь мэдээж. Кидан гүрний төрийн захиргааны тогтолцоо гурван хэлбэртэй байв. Үүнд # 3000 цэрэг гаргах үүрэгтэй Их аймаг, өөрөөр Киданы гол аймгууд # 1000 гаргах үүрэгтэй Бага аймгууд # Эзлэгдсэн хараат аймгуудын захиргаа зэрэг болно. === Киданчуудын үлдсэн хэсэг нь баруун тийш нүүв === Их аймаг бүрийг Илижин (эл эзэн) толгойлж түүний дор зүүн баруун [[зайсан]], [[тайш]], [[сыту]] тушаалтан нар захирч байжээ. Эзлэгдсэн олон аймаг, улс ард түмний тэмцэл хөдөлгөөн XI зууны дунд үеэс улам хүчтэй болж XII зууны эхэн үеэс зэвсэгт бослогын хэмжээнд хүрчээ. Хамниган угсааны [[зүрчид|зүрчид аймаг]] 1113 онд бослого гаргаж өөрийн нутаг Кидан гүрний зарим нутгийг ч эзлэн авч 1115 онд [[Алтан улс]]ыг байгуулжээ. 1118-1125 онд Алтан улс Сүн улстай хүч хавсран Кидан гүрнийг хоёр этгээдээс нь хаввсайдан газар нутгийг нь жилээс жилд эзлэн танасаар 200 гаруй жил тогтносон Кидан гүрнийг мөхөөжээ. Киданы нэг хэсэг нь тэдний хаан угсааны [[Елюй Даши]]йн захиргаан доор баруун тийш зайлан одож [[Иран]] газар орныг байлдан эзлээд 1124 онд биеэ [[Гүр хан]]д өргөмжилжээ. Елюй Дашийг улсыг [[Хар Кидан|Баруун Ляо]] гэдэг ба [[Араб]], [[Перс]] сударт Кара Китай, Монголоор Хар Кидан гэдэг. ==Мөн үзэх== [[Сяньби]]йн олон аймгийн нэг нь [[Шар мөрөн]], [[Лууха гол]] орчмоор нутаглах болсон нь [[Кидан үндэстэн|Киданчууд]] байлаа . [[Кидан]] аймгууд [[хятад]] -ын [[Тан улс|Тан (618-907) он]] улс болон [[Түрэг]] ийн захиргаанд орж зарим үед [[биеэ]] даасан байдлаа хадгалан оршин тогтнож байв == Аж ахуй == [[Файл:MongolHuntersSong.jpg|thumb|250px|Сүн гүрний үеийн бүтээл "Бүргэд агнаж байгаа Хиданчууд"]] [[Файл:Liao Dynasty - Guan Yin statue.jpg|thumb|200px|left|Кидан гүрний үеийн Гуань Инь-ий өнгө хослосон модон сийлбэр; Хятад улс, (М.Э 907-1125)]] [[Файл:Liao_dynasty_furniture.jpg|thumb|right|250px|Газар доороос олдсон Киданы үеийн гэрийн тавилга]] Кидан гүрний хүн ам нь нүүдэлчин, суурьшмал, хоёр янзын амьдралтай ард иргэд байжээ. Баруун хойд талын нүүдэлчдийн амь зуулга нь мал аж ахуй , газар тариалан, гар үйлдвэр, худалдаа арилжаа болж байв. X-XI зуунд малын тоо толгой ихэд өссөн байна. Үүнд дээрмийн дайны олз, эзлэгдсэн аймаг угсаатнаас авдаг алба татвар нөлөөлсөн гэж үзэж болно. Ийнхүү Киданы малын тоо нэмэгдсэнээр улсын мал сүргийн хэргийг эрхлэх "Адууны сүргийн" яам байгуулагджээ. Албан татвартай холбоотойгоор малыг тоолж дансалдаг байв. Харин жирийн ардууд малаа албаны тооноос нууж дарах явдал гардаг байв. Киданы язгууртнууд ан гөрөөг голдуу зугаа цэнгэлийн хэлбэрээр хийх болсон байна. 1041 онд Цаазтай газарт хийгсдийг ял шийтгэх тухай зарлиг гарчээ. Хидан Улсад тарианы хэсргийг эрхэлсэн байгууллага, тариаланг элдэв сүйдлээс хамгаалах хууль байжээ. Кидан нар төмөр хошуутай анжисыг үхрээр зүтгүүлэн газар хагалж, суваг татан тариалнгаа усалдаг,хар будаа, монгол амуу хоёрыг голчлон хийлгэдэг байв. X-XI зууны үед Киданд нэхэх, ээрэх ажлыг улсаас зориуд удирдах урчуудын яам байгуулжээ. 940 онд хааны зарлигаар тусгай түшмэл гарган хүн ардад нэхэх, ээрэх сургалт явуулсан байна. Киданд төмөрлөгийн хүдэр хайлуулан төмөрлөгөөр аж ахуйн багаж зэвсэг, цэрэг дайны зэр зэвсэг хийж байснаас гадна зоос, бурхан цутгах цутгуур урлан дэлгэрч байв. Зоос, төмрийн ажил эрхэлсэн байгууллага байв. Мөн чулуугаар урлах талаар ихэд нэрд гарчээ. Киданы бүрэлдэхүүнд багтаж байсан далайн эргийхэн хөлөг онгоц хийх, барилга, гүүр барих зэрэг ажлыг чадамгай хийж байсан нь Киданы түүхэнд бичигдэж байлаа. X-XI зууны үед Кидан нүүдэлчин, суурьшмал иргэдийн хооронд худалдаалах үүрэгтэй худалдааны газрууд ажиллаж байснаас гадна муж, тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны ажиллаж байснаас гадна муж тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны газар бий болжээ. Барааны үнийг зарим үед улсаас зохицуулан таацуулах явдал байв. Гадагш гаргах худалдаалахдаа [[сувд]], [[булга]], [[хэрэм]], [[хэрмян загас]]ны арьс, мал аж ахуйн түүхий эдийг гаргадаг байсан ба давсыг зөвхөн хаан мэдэж борлуулдаг байсан. == Соёл == [[Файл:Tianning Pagoda 1.JPG|thumb|right|200px|1119-1120 оны үед баригдсан Pagoda Tianning хийд.]] Кидан нар [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Дундад Ази]]йн улсуудтай зах нийлж, [[улс төр]], [[эдийн засаг]], соёлын харилцаатай байсан нь тэдгээр улсын эдийн засаг, соёлын харилцаатай байсан нь нүүдэлчдийн соёл, суурьшмал иргэдийн хосолсон өвөрмөц соёл нутагшиж байв. 920 онд "Их Бичиг"-ийг [[Амбагян]]ы ач хүү [[Лубугу]] эрдэмтэн [[Тулюйгу]] ханз үсгээр үлгэрлэн зохиосон байна. "Бага Бичиг" Амбагяны хүү [[Елюй Тэла]] [[Уйгур бичиг|Уйгур бичгийг]] үндэслэн тус тус зохиожээ. Кидан нар түүхийн тэмдэглэл туурвиж хойч үедээ сурвалж болгожээ. "Морилон саатсаны тэмдэглэл", "Гурван сайдын замын тэмдэглэл", "Хаант төрийн тэмдэглэл" 70 боть гэх мэт түүхийг улсын сударч хэмээх албан тушаалтан эзэмшиж байв. Киданд Эрдмийн [[Хятад]], [[Монгол]] хоёр хүрээлж байсан ба түүнд "Улсыг мөчих" гэдэг нэртэй шалгалт өгч зэрэг горилдог байжээ. Кидан нар төрөлх хэлээрээ бичсэн утга зохиолтой байжээ. Жишээ нь: Елюй Амбагяны ач хүү [[Луньсянь]] "Цэцэрлэгт хүрээлэн" хэмээх уран зохиолын цоморлиг эмхэтгэн зохиожээ. Мөн Цэнгэлдэх шүлэг, Засах шүлэг, Гэрэлт хөшөө Пайлуурын шүлэг, Угсаатны шүлэг гэх мэт олон төрөр шүлэг зохиодог, дуу зохиож хоолой нийлүүлэн дуулцгаана. Хааны ордонд дуу хуур, ший янгууны ажил эрхэлсэн "Хэнгэрэг бишгүүрийн эзэн" албан тушаалтан байв. Мөн үндэсний цаг тооны бичиг зохиодог "Тэнгэрийн улирлын үзэх түшмэл" ажиллаж байжээ. Түүхт хүмүүс, бурхны болон байгалийн зураг зурах уран зураачидтай, өөрийн нутгийн газрын зурагтай байсан гэдэг. [[Өвөр Монгол|ӨМӨЗО]]-ны Барин овогт Киданы үед баригдсан чулуун гүүр одоо ч ашиглагдсаар байна. XI зуунд Кидан гүрэнд Дарь хийдэг болж улмаар галт зэвсэг туршиж байсан мэдээ бий. "Нөхөр, эхнэрийн ёс" гэдэг гэр бүлийн дүрэм, журам тогтоож мөрдөж байв. Кидан нар 5-н Хятад сургууль байгуулж хүүхдүүдийг бичиг ном сургадаг болсон бөгөөд 995 онд Солонгосоос арван залуу ирүүлж монгол хэлэнд сургаж байсан байна. Киданы хот суурины үлдэгдэл манай нутагт байдаг. [[Булган|Булган аймгийн]] [[Дашинчилэн сум]]ын нутаг Чин толгойд Киданы Чжень Чжоу байсан. Тэнд Киданы 20000 дарангуй цэрэг хуарагнаж байжээ. Мөн энэ хотод Нанхиад бол Зүрчидийн 700 гаруй өрхийг цөллөгийн журмаар авчирч суулгаж байсан гэдэг. Мөн энэ сумын Хар бухын голын хөвөөнд Хадаасан толгойн дэргэд Киданы хотын үлдэгдэл байдаг. Эдүгээ түүнийг Хар бухын эсвэл Хадаасаны балгас байдаг. 1970 онд хийсэн малтлагаар Монголын бичиг, соёлын үнэт дурсгал "Үйсэн ном" олдсон юм. Энэ номонд шашин судар буддагийн мэрэг төлөг, хорио цээр, сүнс орших байр, шанзагны сан, халхын хошууд (Гэрсэнзийн 18 хууль эрхэмтнүүд) багтсан байдаг. Үүнээс үзэхэд Киданы үеийн энэ хот XVII зууны үе хүртэл Монголын улс төрийн амьдралд оршин тогтнож байсан нь тодорхой байна. [[File:Bars Hota Mongolia.jpg|thumb|left|Хэрлэн барс хотын цамхаг]] [[Файл:Cernuschi Museum 20060812 099.jpg|thumb|right|200px|Киданы үеийн Хойд Чүй загвараар хийгдсэн гантиган Амитаба Будда]] [[Дорнод|Дорнод аймгийн]] [[Цагаан-Овоо сум]]ын нутаг дахь [[Хэрлэн Барс]] гэдэг хааш хаашаагаа 1800 метр талбай эзэлсэн хотын үлдэгдэл нь [[Хэрлэн Барс|Киданы Дун Чен хот]] байсныг тогтоожээ. Киданы зан зашлаас зарим нэгийг нь авч үзвэл: * Кидан нар бусдын нутагт довтлохдоо өвөг дээдсийн сүнсэнд "Нүгэл наминчлах өргөл" үйлдэж түүндээ хэн нэгэн хэрэгтэн ялтан хүнийг 1000 сумаар хавж алдаг. Дайснаа дараад ирэхдээ нөгөө сүнсэндээ "Талархлын өргөл" үйлдэж олзлон авчирсан хүмүүсийн нэгийг нь алдаг байжээ. * Гавьяа байгуулсан гэж үнэлэгдсэн хүмүүсийг хэдэн зуун айл өрхөөр шагнадаг. * Хулгайч нарыг хонь, үхэр, тэмээ, будаа, тариагаар торгодог байснаас гадна жил бүрийн 5-р сарын 13-15 ны хооронд хулгайлахыг зөвшөөрдөг байжээ. Тэр үед хулгай хийж чадсан хүнийг шийтгэдэггүй байв. 1115 онд Киданы харъяат зүрчидүүд Алтан улс байгуулан хятадын Сүн улстай хамтран 10 жил тасралтгүй довтолсноор 1125 онд Хидан Улс унажээ. Кидан унасны дараа Алтан улс үргэлжүүлэн Сүн улсыг довтолж хойд хэсгийг нь эзэлснээр хойд нутгаа алдсан Сүн улс Өмнөд Сүн улс (1127-1279) гэж нэрлэгдэх болжээ. == Киданы эзэн хаад == {| class="wikitable" |+ '''Хидан гүрэн 907-1125''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол (廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол (諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Амбагян|Тайзү]] (太祖 Tàizǔ) | Шэн Тянь Хуанди | Еэлү Абаожи (耶律阿保機 Yēlǜ Ābǎojī) | 907-926 | Шэнси (神冊 Shéncè) 916-922<br />Тяньзан (天贊 Tiānzàn) 922-926<br />Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 926 |- | [[Яогу|Tайзон]] (太宗 Tàizōng) | Шао Ву Хуанди | Еэлү Дэгуан (耶律德光 Yēlǜ Déguāng) | 926-947 | Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 927-938<br />Хуйтон (會同 Huìtóng) 938-947<br />Датон (大同 Dàtóng) 947 |- | [[Шизун]] (世宗 Shìzōng) | Тянь Шоу Хуанди | Еэлү Руань (耶律阮 Yēlǜ Ruǎn) | 947-951 | Тяньлү (天祿 Tiānlù) 947-951 |- | [[Музонг]] (穆宗 Mùzōng) | | Еэлү Жин (耶律璟 Yēlǜ Jǐng) | 951-969 | Еингли (應曆 Yìnglì) 951-969 |- | [[Жиньзон]] (景宗 Jǐngzōng) | | Еэлү Шань (耶律賢 Yēlǜ Xián) | 969-982 | Баонинь (保寧 Bǎoníng) 969-979<br />Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 979-982 |- | [[Шэньзон]] (聖宗 Shèngzōng) | Вэн Вү Да Шао Хуан Хуанди | Еэлү Лонгшү (耶律隆緒 Yēlǜ Lóngxù) | 982-1031 | Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 982<br />Тонхи (統和 Tǒnghé) 983-1012<br />Каитай (開泰 Kāitài) 1012-1021<br />Тайпин (太平 Tàipíng) 1021-1031 |- | [[Шиньзон]] (興宗 Xīngzōng) | Шао Жэнь Хуанди | Еэлү Зонжень (耶律宗真 Yēlǜ Zōngzhēn) | 1031–1055 | ЖинФу (景福 Jǐngfú) 1031-1032<br />ЧунШи (重熙 Chóngxī) 1032-1054 |- | [[Даозон]] (道宗 Dàozōng) | Шао Вэн Хуанди | Еэлү Хонжи (耶律洪基 Yēlǜ Hóngjī) | 1055–1101 | Чиньнинь (清寧 Qīngníng) 1055-1064<br />Шянонь (咸雍 Xiányōng) 1065-1074<br />Тайкань (太康 Tàikāng) 1075-1084<br />Да ан (大安 Dà'ān) 1085-1094<br />Шоучань (壽昌 Shòuchāng) 1095-1101 |- | | [[Тяньзуоди]] (天祚帝 Tiānzuòdì) | Еэлү Янши (耶律延禧 Yēlǜ Yánxǐ) | 1101–1125 | Чянтон (乾統 Qiántǒng) 1101-1110<br />Тянчинь (天慶 Tiānqìng) 1111-1120<br />Баода (保大 Bǎodà) 1121-1125 |} == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]<br/>[[Киданы ханлиг]]<br/> |он=916-1125 |албан_тушаал= Их Ляо Улс |дараа=[[Алтан улс]] <br/>[[Хамаг Монгол]]<br/>[[Хар Кидан]]<br/> }} {{end}} [[Ангилал:Кидан| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:10-р зууны Монголын түүх]] l03l50rgw2v29ed0yaoay2sp1jx6mhs 708869 708868 2022-08-18T15:48:44Z 103.173.255.162 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= Хидан Улс |conventional_long_name =Их Ляо Улс<br>[[Зураг:契丹國.png|60px]] |common_name = Хидан Улс, Ляо Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = эрт үе |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 907 |year_end = 1125 |event_start = [[Амбагян|Елюй Амбагян]], Киданы ханлигийн илижин буюу хан болов. |event_end = Их Ляо Улс мөхөв. |date_start = |date_event1 = 916 |event1 = Елюй Амбагян, Киданы аймгуудыг нэгтгээд Хидан Улсын их хаан болов. |date_event2 = |event2 = |date_event3 = 1125 |event3 = |p1 = [[Тан улс]] |flag_p2 = |p2 = [[Бохай улс]] |p3 = [[Зүбү|Гучин Татар]] |s1 = [[Алтан улс]] |flag_s1 = |s2 = [[Хар Хидан]] |flag_s2 = |s3 = [[Хамаг Монгол]] |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Kidan - Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital =Шаньжин (Линьхуан ордон)<ref>Одоогийн Баарин зүүн хошууны нутагт байсан</ref> |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Кидан хэл]], [[Хятад хэл]] |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]], хожим [[Буддын шашин]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} [[Зураг:Mongolia XI.jpg|thumb|Хидан Улс]] [[Файл:KhitanAD1000.png|thumb|Хидан улс, 1000 оны үед]] [[Зураг:Kidan.png|thumb|Хидан улс, 1096 оны үед]] '''Хидан Улс'''<ref>[https://catalog.msue.edu.mn/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=71307 Монголын эртний түүх судлал Ред Далай Ч.]</ref> буюу бүрнээрээ Ляо Улс, X-XII зууны үеийн Зүүн хойд Азид оршин тогтнож байжээ. '''[[Киданчууд|Кидан үндэстэн]]''' нь анх [[Лууха гол]]ын баруун талаар, [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний]] умард саваар (Ордосын [[Шар мөрөн]] биш) нутаглаж байсан бололтой бөгөөд яваандаа Шар тэнгисийн эрэг хүртэлх нутагт тархан суужээ. Тэд [[Сяньби]] нарын адил [[дорнод ху]] нарын удам байсан ба тэдний ихэнх нь өнөөгийн Монгол нутагт төвлөн сууж байгаагүй ч 923 оноос [[Алтайн нуруу|Алтайгаас]] зүүн тийш [[Хэрлэн гол]]ын хойт бие хүртэл нутгаа тэлж соёл, түүхийн олон зүйл дурсгал Монгол нутагт үлдээжээ. == Удам гарвал == [[Файл:SancaiPlateLiaoX-XII.JPG|left|thumb|Кидан гүрний үеийн [[Санкай]] таваг, X-XII зуун.]] [[Киданчууд|Кидан үндэстэн]] уг удмын хувьд [[дунху]] аймгийн [[сяньби]] нараас гаралтай учир удам гарвалын хувьд өвөг [[Монгол]]чууд гэж үздэг. Хэл судлалын талаар хийсэн судалгаагаар ч монгол хэлтэн байсан нь нотлогдсон. Кидан нарын 100 үг тутмаас 70 нь Монгол үг байдаг. Жишээ нь: Боули-Боол, шава-шувуу, ике-их, найхэ-нохой, толи-туулай гэх мэт. Тан улсын сударт Кидан нарын аж ахуй, үг хэл зан заншил нь Монголын [[шивэй]] нартай адил гэсэн байдаг. [[Антропологи]]йн судалгаагаар Монгол төрхтөн болохыг нь судалжээ. Кидан нар MЭ IV зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэх болжээ. == Түүх== {{Монголын түүх}} === Кидан омгийн холбоо === Киданчуудын дунд овгийн байгуулал задарч цэргийн ардчиллын шатанд шилжих үйл явц явагдаж байжээ. Тухайлбал: III-IV зууны үед овгийн ахлагч болон найман аймаг холбооны тэргүүлэгчийг сонгож Да-Хэ гэж нэрлэдэг, тэр нь бусад долоон аймгийн тэргүүлэгчдийг захирдаг бөгөөд гэрийх нь өмнө туг хэнгэрэг байрлуулдаг байжээ. Энэхүү Да-хэ гэдэг нэр нь цаашдаа эрх барих овог аймгийн нэр болсон байна. Кидан нар * Хэв хуулиар нийгмийн амьдралыг зохицуулдаг * Хүрээ нүүдэл хийдэг * Овог дотрооо гэрлэхийг цээрлэдэг байсан нь овгийн ёст байдлыг илрэл байв. V зууны сүүлчийн хагасаас VII зууны эхэн хүртэл [[Тоба]]гийн [[Тоба Вэй|Их Вэй улс]] ба [[Түрэг]]ийн хаант улсын харьяанд байжээ. Харин 648 онд [[Нанхиад]]ын Тан улсад дагаар орж 682 он хүртэл түүний харьяанд найман муж болон захирагдаж байв. 699 онд Түрэгт эзлэгдэн харьяалагдах болсон боловч харьцангуй биеэ даасан байдалтай байв. Энэ үеэс кидан нарын дунд төр улсын эх үүсгэл тавигдсан байна. Тухайлбал: Торгон цэрэг, Харцгай цэрэг гэсэн 2 төрлийн цэрэг эртэй болсон, сайн, түшмэл, зонхилогчид зэрэг албан тушаал бий болсон, албаны хэрэгт уналга, хөсөг залгуулах үүрэгтнүүд бий болж түүгээр мөнгөн, модон, загасны дүрсэн пайзтан түшмэлүүд "зар" бичигтэй зорчиж байв. Пайзны бичиг нь "угтуул" гэсэн үгтэй бол цэрэг дайчлах хэргээр явдаг, "довтлон морилох" гэсэн үгтэй бол алба татвар хураагч нар байдаг байв. Газар эдэлбэрийн хуультай болж, газрыг # Язгуурын эдэлбэр газар # Тариа ногооны # Бэлчээрийн # Ан гөрөөний # Хүүр оршуулгын гэсэн хэлбэрүүдээр эзэмшүүлэх болсон. Албан татвар нь Боомтын, Давсны, Архины онцгой албан татвар гэх мэт нэртэй байв. [[Файл:1000 on.jpg|thumb|1000 он]] [[Файл:Asia_1025ad.jpg|thumb|Ази тив 1025 оны үед]] [[Файл:FuneraryMaskLiao10thcentury.jpg|thumb|left|300xp|Киданы оршуулгын баг, X зуун.]][[Файл:LiaoDynastySancaiLuohanCirca1000.jpg|thumb|Кидан гүрний үеийн шаазан бурхан.]] === Улс болох === Нанхиад айл өрхийг "олзлогдогсод" гэдэг, [[Монгол]] улсын биш нүүдэлчдийг "буруу хэлтэй" гэдэг байлаа. Нанхиадуудаас торго, бөс даавуу, цай, эм тан, цагаан хүдэр, цагаан шаазгайгаар алба авдаг байжээ. Үүнийгээ "алба" гэдэг, гар урчуудаас "түрээс", худалдаачдаас худалдааны "гааль" хэмээн нэрлэдэг байв. Хууль цаазын түшмэлтэй болж ялт хүнийг газар гянданд хорих болсон. VIII зууны дунд үеэс Киданууд аль нэг улсад харьяалагдахаа больж гадаад байдлаа бэхжүүлэн хүчирхэгжиж 8 аймаг 38 болтлоо өссөн байв. Энэ үед Киданчууд тэргүүнээ [[хан]] гэх болжээ. Киданчууд VIII-IX зууны үед олзны хүнийг боол болгож аж ахуйн ажилд ашигладаг байв. 907 онд Елюй овгийн [[Амбагян]] ханд өргөмжлөгдсөнөөр улсаа Кидан гүрэн гэж нэрлэснээр язгууртны эрх мэдэл нэмэгдэж, засаг төрийн байгууллагууд байгуулагдсан ба нүүдэлчин иргэдээ захирах умард өмнөд гэсэн хоёр хэсэгт хуваан захирчээ. Энэ үеийн Нанхиад орон "Таван ус, арван ханлиг-ийн үе" хэмээн нэрлэгдсэн төр засаглалтай байсан боловч Кидан нарыг хүчирхэгжихэд саад хийж чадсангүйгээр барахгүй Нанхиадын урвагч түшмэлүүд Киданы язгууртнуудад зулгуйдан нөлөөлж, Киданы төр ёсоо бэхжүүлэхэд түлхэж болжээ. Тухайлбал [[Хань Яньхуй]] гэгч Амбагян ханы албан ёсны зөвлөгч нь болж хот байгуулах, орд харш цоглох, суурьшмал иргэдэд газар олгож тариа тариулах, цааз хууль, түшмэдийн зэрэг дэв тогтоох хэрэгт тус дэм үзүүлжээ. Амбагян хан 907 оноос хойш нийт есөн жил [[төр]] барьж Киданы ханг гурван жилд нэг удаа сонгох цаг хугацааг зөрчөөд зогсоогүй хан ширээг залгамжлах ёсыг бий болгосон нь Нанхиад зөвлөхтэй холбоотой байв. 922 оны үед улсын цэргийн ерөнхийлөн захирах тушаал бий болгож, 50000 хүнтэй их цэрэг байгуулжээ. 923 оноос Киданы гадаад байдал үлэмж бэхжин Азийн бусад улсуудтай харилцаа тогтоосон байна. 923 онд [[Персийн эзэнт гүрэн|Перс улс]]аас, 924 онд [[Солонгос]]ын гурван хаант улсын нэг [[Силла улс]]аас Хидан Улсад элч ирж байжээ. 923-924 онд Зүүн далай ([[Шар тэнгис]])-гаас [[Алтайн нуруу|Алтайн уулс]], [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмээс]] [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] хүртэл нутгийг эрхэндээ оруулсан байна. 924 онд Дорнод тэнгисийн захын [[Бохай улс]]ыг эрхшээлдээ оруулж түүнийг [[Дорнод Дан]] хэмээ түшмэг улс болгож жил бүр 150000 [[бөс бараа]], 1000 [[морь|мориор]] алба бариулж байв. Хятад нар Нанхиад орны төв хэсэгт довтлон 938 онд [[Бээжин]] хотыг эзлэн авчээ. Ийнхүү Кидан нар [[Нанхиад]] орны төв болон зүүн хойт хэсгийг бүхэлд нь эрхшээлдээ оруулснаас хойш тэдгээр нутгийн соёл иргэншил бүхэлдээ [[Кидан гүрнийх|Кидан]] болж түүхэнд тэмдэглэгджээ. Киданчууд 10-р зууны үед [[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]ыг эзэлж байсан байж болох юм. <ref name="Гусейнов">[http://www.turkist.org/2011/03/nikolai-huseinov-kyrgyz-kaqanat.html Николай Гусейнов "Кыргызский каганат - тюркское государство на Енисее"]</ref> Харин 1005 оны үед өмнөт нутгийн [[Сүн улс]]тай найрамдсаны дараа хүлгийн жолоо, зэвсгийн үзүүрийг [[Солонгос]], [[Уйгур]], [[Тангуд]] зэрэг газар орнуудад хандуулжээ. XI зууны дунд үед Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд нийслэл хот-5, [[чжоу]]-6, бэхлэлт хот-150, [[сянь]] хошуу-200, овог аймаг-5000, хараат улс-60 байв гэсэн мэдээ байдаг. Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд өөр өөрийн хэл заншил, амьдралы ахуйтай эрээвэр, хураавар аймаг угсаатан багтаж агсан нь ирээдүйн хувь тавиланд нь сайнаар нөлөөлөөгүй нь мэдээж. Кидан гүрний төрийн захиргааны тогтолцоо гурван хэлбэртэй байв. Үүнд # 3000 цэрэг гаргах үүрэгтэй Их аймаг, өөрөөр Киданы гол аймгууд # 1000 гаргах үүрэгтэй Бага аймгууд # Эзлэгдсэн хараат аймгуудын захиргаа зэрэг болно. === Киданчуудын үлдсэн хэсэг нь баруун тийш нүүв === Их аймаг бүрийг Илижин (эл эзэн) толгойлж түүний дор зүүн баруун [[зайсан]], [[тайш]], [[сыту]] тушаалтан нар захирч байжээ. Эзлэгдсэн олон аймаг, улс ард түмний тэмцэл хөдөлгөөн XI зууны дунд үеэс улам хүчтэй болж XII зууны эхэн үеэс зэвсэгт бослогын хэмжээнд хүрчээ. Хамниган угсааны [[зүрчид|зүрчид аймаг]] 1113 онд бослого гаргаж өөрийн нутаг Кидан гүрний зарим нутгийг ч эзлэн авч 1115 онд [[Алтан улс]]ыг байгуулжээ. 1118-1125 онд Алтан улс Сүн улстай хүч хавсран Кидан гүрнийг хоёр этгээдээс нь хаввсайдан газар нутгийг нь жилээс жилд эзлэн танасаар 200 гаруй жил тогтносон Кидан гүрнийг мөхөөжээ. Киданы нэг хэсэг нь тэдний хаан угсааны [[Елюй Даши]]йн захиргаан доор баруун тийш зайлан одож [[Иран]] газар орныг байлдан эзлээд 1124 онд биеэ [[Гүр хан]]д өргөмжилжээ. Елюй Дашийг улсыг [[Хар Кидан|Баруун Ляо]] гэдэг ба [[Араб]], [[Перс]] сударт Кара Китай, Монголоор Хар Кидан гэдэг. ==Мөн үзэх== [[Сяньби]]йн олон аймгийн нэг нь [[Шар мөрөн]], [[Лууха гол]] орчмоор нутаглах болсон нь [[Кидан үндэстэн|Киданчууд]] байлаа . [[Кидан]] аймгууд [[хятад]] -ын [[Тан улс|Тан (618-907) он]] улс болон [[Түрэг]] ийн захиргаанд орж зарим үед [[биеэ]] даасан байдлаа хадгалан оршин тогтнож байв == Аж ахуй == [[Файл:MongolHuntersSong.jpg|thumb|250px|Сүн гүрний үеийн бүтээл "Бүргэд агнаж байгаа Хиданчууд"]] [[Файл:Liao Dynasty - Guan Yin statue.jpg|thumb|200px|left|Кидан гүрний үеийн Гуань Инь-ий өнгө хослосон модон сийлбэр; Хятад улс, (М.Э 907-1125)]] [[Файл:Liao_dynasty_furniture.jpg|thumb|right|250px|Газар доороос олдсон Киданы үеийн гэрийн тавилга]] Кидан гүрний хүн ам нь нүүдэлчин, суурьшмал, хоёр янзын амьдралтай ард иргэд байжээ. Баруун хойд талын нүүдэлчдийн амь зуулга нь мал аж ахуй , газар тариалан, гар үйлдвэр, худалдаа арилжаа болж байв. X-XI зуунд малын тоо толгой ихэд өссөн байна. Үүнд дээрмийн дайны олз, эзлэгдсэн аймаг угсаатнаас авдаг алба татвар нөлөөлсөн гэж үзэж болно. Ийнхүү Киданы малын тоо нэмэгдсэнээр улсын мал сүргийн хэргийг эрхлэх "Адууны сүргийн" яам байгуулагджээ. Албан татвартай холбоотойгоор малыг тоолж дансалдаг байв. Харин жирийн ардууд малаа албаны тооноос нууж дарах явдал гардаг байв. Киданы язгууртнууд ан гөрөөг голдуу зугаа цэнгэлийн хэлбэрээр хийх болсон байна. 1041 онд Цаазтай газарт хийгсдийг ял шийтгэх тухай зарлиг гарчээ. Хидан Улсад тарианы хэсргийг эрхэлсэн байгууллага, тариаланг элдэв сүйдлээс хамгаалах хууль байжээ. Кидан нар төмөр хошуутай анжисыг үхрээр зүтгүүлэн газар хагалж, суваг татан тариалнгаа усалдаг,хар будаа, монгол амуу хоёрыг голчлон хийлгэдэг байв. X-XI зууны үед Киданд нэхэх, ээрэх ажлыг улсаас зориуд удирдах урчуудын яам байгуулжээ. 940 онд хааны зарлигаар тусгай түшмэл гарган хүн ардад нэхэх, ээрэх сургалт явуулсан байна. Киданд төмөрлөгийн хүдэр хайлуулан төмөрлөгөөр аж ахуйн багаж зэвсэг, цэрэг дайны зэр зэвсэг хийж байснаас гадна зоос, бурхан цутгах цутгуур урлан дэлгэрч байв. Зоос, төмрийн ажил эрхэлсэн байгууллага байв. Мөн чулуугаар урлах талаар ихэд нэрд гарчээ. Киданы бүрэлдэхүүнд багтаж байсан далайн эргийхэн хөлөг онгоц хийх, барилга, гүүр барих зэрэг ажлыг чадамгай хийж байсан нь Киданы түүхэнд бичигдэж байлаа. X-XI зууны үед Кидан нүүдэлчин, суурьшмал иргэдийн хооронд худалдаалах үүрэгтэй худалдааны газрууд ажиллаж байснаас гадна муж, тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны ажиллаж байснаас гадна муж тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны газар бий болжээ. Барааны үнийг зарим үед улсаас зохицуулан таацуулах явдал байв. Гадагш гаргах худалдаалахдаа [[сувд]], [[булга]], [[хэрэм]], [[хэрмян загас]]ны арьс, мал аж ахуйн түүхий эдийг гаргадаг байсан ба давсыг зөвхөн хаан мэдэж борлуулдаг байсан. == Соёл == [[Файл:Tianning Pagoda 1.JPG|thumb|right|200px|1119-1120 оны үед баригдсан Pagoda Tianning хийд.]] Кидан нар [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Дундад Ази]]йн улсуудтай зах нийлж, [[улс төр]], [[эдийн засаг]], соёлын харилцаатай байсан нь тэдгээр улсын эдийн засаг, соёлын харилцаатай байсан нь нүүдэлчдийн соёл, суурьшмал иргэдийн хосолсон өвөрмөц соёл нутагшиж байв. 920 онд "Их Бичиг"-ийг [[Амбагян]]ы ач хүү [[Лубугу]] эрдэмтэн [[Тулюйгу]] ханз үсгээр үлгэрлэн зохиосон байна. "Бага Бичиг" Амбагяны хүү [[Елюй Тэла]] [[Уйгур бичиг|Уйгур бичгийг]] үндэслэн тус тус зохиожээ. Кидан нар түүхийн тэмдэглэл туурвиж хойч үедээ сурвалж болгожээ. "Морилон саатсаны тэмдэглэл", "Гурван сайдын замын тэмдэглэл", "Хаант төрийн тэмдэглэл" 70 боть гэх мэт түүхийг улсын сударч хэмээх албан тушаалтан эзэмшиж байв. Киданд Эрдмийн [[Хятад]], [[Монгол]] хоёр хүрээлж байсан ба түүнд "Улсыг мөчих" гэдэг нэртэй шалгалт өгч зэрэг горилдог байжээ. Кидан нар төрөлх хэлээрээ бичсэн утга зохиолтой байжээ. Жишээ нь: Елюй Амбагяны ач хүү [[Луньсянь]] "Цэцэрлэгт хүрээлэн" хэмээх уран зохиолын цоморлиг эмхэтгэн зохиожээ. Мөн Цэнгэлдэх шүлэг, Засах шүлэг, Гэрэлт хөшөө Пайлуурын шүлэг, Угсаатны шүлэг гэх мэт олон төрөр шүлэг зохиодог, дуу зохиож хоолой нийлүүлэн дуулцгаана. Хааны ордонд дуу хуур, ший янгууны ажил эрхэлсэн "Хэнгэрэг бишгүүрийн эзэн" албан тушаалтан байв. Мөн үндэсний цаг тооны бичиг зохиодог "Тэнгэрийн улирлын үзэх түшмэл" ажиллаж байжээ. Түүхт хүмүүс, бурхны болон байгалийн зураг зурах уран зураачидтай, өөрийн нутгийн газрын зурагтай байсан гэдэг. [[Өвөр Монгол|ӨМӨЗО]]-ны Барин овогт Киданы үед баригдсан чулуун гүүр одоо ч ашиглагдсаар байна. XI зуунд Кидан гүрэнд Дарь хийдэг болж улмаар галт зэвсэг туршиж байсан мэдээ бий. "Нөхөр, эхнэрийн ёс" гэдэг гэр бүлийн дүрэм, журам тогтоож мөрдөж байв. Кидан нар 5-н Хятад сургууль байгуулж хүүхдүүдийг бичиг ном сургадаг болсон бөгөөд 995 онд Солонгосоос арван залуу ирүүлж монгол хэлэнд сургаж байсан байна. Киданы хот суурины үлдэгдэл манай нутагт байдаг. [[Булган|Булган аймгийн]] [[Дашинчилэн сум]]ын нутаг Чин толгойд Киданы Чжень Чжоу байсан. Тэнд Киданы 20000 дарангуй цэрэг хуарагнаж байжээ. Мөн энэ хотод Нанхиад бол Зүрчидийн 700 гаруй өрхийг цөллөгийн журмаар авчирч суулгаж байсан гэдэг. Мөн энэ сумын Хар бухын голын хөвөөнд Хадаасан толгойн дэргэд Киданы хотын үлдэгдэл байдаг. Эдүгээ түүнийг Хар бухын эсвэл Хадаасаны балгас байдаг. 1970 онд хийсэн малтлагаар Монголын бичиг, соёлын үнэт дурсгал "Үйсэн ном" олдсон юм. Энэ номонд шашин судар буддагийн мэрэг төлөг, хорио цээр, сүнс орших байр, шанзагны сан, халхын хошууд (Гэрсэнзийн 18 хууль эрхэмтнүүд) багтсан байдаг. Үүнээс үзэхэд Киданы үеийн энэ хот XVII зууны үе хүртэл Монголын улс төрийн амьдралд оршин тогтнож байсан нь тодорхой байна. [[File:Bars Hota Mongolia.jpg|thumb|left|Хэрлэн барс хотын цамхаг]] [[Файл:Cernuschi Museum 20060812 099.jpg|thumb|right|200px|Киданы үеийн Хойд Чүй загвараар хийгдсэн гантиган Амитаба Будда]] [[Дорнод|Дорнод аймгийн]] [[Цагаан-Овоо сум]]ын нутаг дахь [[Хэрлэн Барс]] гэдэг хааш хаашаагаа 1800 метр талбай эзэлсэн хотын үлдэгдэл нь [[Хэрлэн Барс|Киданы Дун Чен хот]] байсныг тогтоожээ. Киданы зан зашлаас зарим нэгийг нь авч үзвэл: * Кидан нар бусдын нутагт довтлохдоо өвөг дээдсийн сүнсэнд "Нүгэл наминчлах өргөл" үйлдэж түүндээ хэн нэгэн хэрэгтэн ялтан хүнийг 1000 сумаар хавж алдаг. Дайснаа дараад ирэхдээ нөгөө сүнсэндээ "Талархлын өргөл" үйлдэж олзлон авчирсан хүмүүсийн нэгийг нь алдаг байжээ. * Гавьяа байгуулсан гэж үнэлэгдсэн хүмүүсийг хэдэн зуун айл өрхөөр шагнадаг. * Хулгайч нарыг хонь, үхэр, тэмээ, будаа, тариагаар торгодог байснаас гадна жил бүрийн 5-р сарын 13-15 ны хооронд хулгайлахыг зөвшөөрдөг байжээ. Тэр үед хулгай хийж чадсан хүнийг шийтгэдэггүй байв. 1115 онд Киданы харъяат зүрчидүүд Алтан улс байгуулан хятадын Сүн улстай хамтран 10 жил тасралтгүй довтолсноор 1125 онд Хидан Улс унажээ. Кидан унасны дараа Алтан улс үргэлжүүлэн Сүн улсыг довтолж хойд хэсгийг нь эзэлснээр хойд нутгаа алдсан Сүн улс Өмнөд Сүн улс (1127-1279) гэж нэрлэгдэх болжээ. == Киданы эзэн хаад == {| class="wikitable" |+ '''Хидан гүрэн 907-1125''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол (廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол (諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Амбагян|Тайзү]] (太祖 Tàizǔ) | Шэн Тянь Хуанди | Еэлү Абаожи (耶律阿保機 Yēlǜ Ābǎojī) | 907-926 | Шэнси (神冊 Shéncè) 916-922<br />Тяньзан (天贊 Tiānzàn) 922-926<br />Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 926 |- | [[Яогу|Tайзон]] (太宗 Tàizōng) | Шао Ву Хуанди | Еэлү Дэгуан (耶律德光 Yēlǜ Déguāng) | 926-947 | Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 927-938<br />Хуйтон (會同 Huìtóng) 938-947<br />Датон (大同 Dàtóng) 947 |- | [[Шизун]] (世宗 Shìzōng) | Тянь Шоу Хуанди | Еэлү Руань (耶律阮 Yēlǜ Ruǎn) | 947-951 | Тяньлү (天祿 Tiānlù) 947-951 |- | [[Музонг]] (穆宗 Mùzōng) | | Еэлү Жин (耶律璟 Yēlǜ Jǐng) | 951-969 | Еингли (應曆 Yìnglì) 951-969 |- | [[Жиньзон]] (景宗 Jǐngzōng) | | Еэлү Шань (耶律賢 Yēlǜ Xián) | 969-982 | Баонинь (保寧 Bǎoníng) 969-979<br />Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 979-982 |- | [[Шэньзон]] (聖宗 Shèngzōng) | Вэн Вү Да Шао Хуан Хуанди | Еэлү Лонгшү (耶律隆緒 Yēlǜ Lóngxù) | 982-1031 | Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 982<br />Тонхи (統和 Tǒnghé) 983-1012<br />Каитай (開泰 Kāitài) 1012-1021<br />Тайпин (太平 Tàipíng) 1021-1031 |- | [[Шиньзон]] (興宗 Xīngzōng) | Шао Жэнь Хуанди | Еэлү Зонжень (耶律宗真 Yēlǜ Zōngzhēn) | 1031–1055 | ЖинФу (景福 Jǐngfú) 1031-1032<br />ЧунШи (重熙 Chóngxī) 1032-1054 |- | [[Даозон]] (道宗 Dàozōng) | Шао Вэн Хуанди | Еэлү Хонжи (耶律洪基 Yēlǜ Hóngjī) | 1055–1101 | Чиньнинь (清寧 Qīngníng) 1055-1064<br />Шянонь (咸雍 Xiányōng) 1065-1074<br />Тайкань (太康 Tàikāng) 1075-1084<br />Да ан (大安 Dà'ān) 1085-1094<br />Шоучань (壽昌 Shòuchāng) 1095-1101 |- | | [[Тяньзуоди]] (天祚帝 Tiānzuòdì) | Еэлү Янши (耶律延禧 Yēlǜ Yánxǐ) | 1101–1125 | Чянтон (乾統 Qiántǒng) 1101-1110<br />Тянчинь (天慶 Tiānqìng) 1111-1120<br />Баода (保大 Bǎodà) 1121-1125 |} == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]<br/>[[Киданы ханлиг]]<br/> |он=916-1125 |албан_тушаал= Их Ляо Улс |дараа=[[Алтан улс]] <br/>[[Хамаг Монгол]]<br/>[[Хар Кидан]]<br/> }} {{end}} [[Ангилал:Кидан| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:10-р зууны Монголын түүх]] ih3qxu407jt5biewz6dew9s6173xkax 708870 708869 2022-08-18T15:49:43Z 103.173.255.162 /* Аж ахуй */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= Хидан Улс |conventional_long_name =Их Ляо Улс<br>[[Зураг:契丹國.png|60px]] |common_name = Хидан Улс, Ляо Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = эрт үе |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 907 |year_end = 1125 |event_start = [[Амбагян|Елюй Амбагян]], Киданы ханлигийн илижин буюу хан болов. |event_end = Их Ляо Улс мөхөв. |date_start = |date_event1 = 916 |event1 = Елюй Амбагян, Киданы аймгуудыг нэгтгээд Хидан Улсын их хаан болов. |date_event2 = |event2 = |date_event3 = 1125 |event3 = |p1 = [[Тан улс]] |flag_p2 = |p2 = [[Бохай улс]] |p3 = [[Зүбү|Гучин Татар]] |s1 = [[Алтан улс]] |flag_s1 = |s2 = [[Хар Хидан]] |flag_s2 = |s3 = [[Хамаг Монгол]] |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Kidan - Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital =Шаньжин (Линьхуан ордон)<ref>Одоогийн Баарин зүүн хошууны нутагт байсан</ref> |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Кидан хэл]], [[Хятад хэл]] |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]], хожим [[Буддын шашин]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} [[Зураг:Mongolia XI.jpg|thumb|Хидан Улс]] [[Файл:KhitanAD1000.png|thumb|Хидан улс, 1000 оны үед]] [[Зураг:Kidan.png|thumb|Хидан улс, 1096 оны үед]] '''Хидан Улс'''<ref>[https://catalog.msue.edu.mn/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=71307 Монголын эртний түүх судлал Ред Далай Ч.]</ref> буюу бүрнээрээ Ляо Улс, X-XII зууны үеийн Зүүн хойд Азид оршин тогтнож байжээ. '''[[Киданчууд|Кидан үндэстэн]]''' нь анх [[Лууха гол]]ын баруун талаар, [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний]] умард саваар (Ордосын [[Шар мөрөн]] биш) нутаглаж байсан бололтой бөгөөд яваандаа Шар тэнгисийн эрэг хүртэлх нутагт тархан суужээ. Тэд [[Сяньби]] нарын адил [[дорнод ху]] нарын удам байсан ба тэдний ихэнх нь өнөөгийн Монгол нутагт төвлөн сууж байгаагүй ч 923 оноос [[Алтайн нуруу|Алтайгаас]] зүүн тийш [[Хэрлэн гол]]ын хойт бие хүртэл нутгаа тэлж соёл, түүхийн олон зүйл дурсгал Монгол нутагт үлдээжээ. == Удам гарвал == [[Файл:SancaiPlateLiaoX-XII.JPG|left|thumb|Кидан гүрний үеийн [[Санкай]] таваг, X-XII зуун.]] [[Киданчууд|Кидан үндэстэн]] уг удмын хувьд [[дунху]] аймгийн [[сяньби]] нараас гаралтай учир удам гарвалын хувьд өвөг [[Монгол]]чууд гэж үздэг. Хэл судлалын талаар хийсэн судалгаагаар ч монгол хэлтэн байсан нь нотлогдсон. Кидан нарын 100 үг тутмаас 70 нь Монгол үг байдаг. Жишээ нь: Боули-Боол, шава-шувуу, ике-их, найхэ-нохой, толи-туулай гэх мэт. Тан улсын сударт Кидан нарын аж ахуй, үг хэл зан заншил нь Монголын [[шивэй]] нартай адил гэсэн байдаг. [[Антропологи]]йн судалгаагаар Монгол төрхтөн болохыг нь судалжээ. Кидан нар MЭ IV зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэх болжээ. == Түүх== {{Монголын түүх}} === Кидан омгийн холбоо === Киданчуудын дунд овгийн байгуулал задарч цэргийн ардчиллын шатанд шилжих үйл явц явагдаж байжээ. Тухайлбал: III-IV зууны үед овгийн ахлагч болон найман аймаг холбооны тэргүүлэгчийг сонгож Да-Хэ гэж нэрлэдэг, тэр нь бусад долоон аймгийн тэргүүлэгчдийг захирдаг бөгөөд гэрийх нь өмнө туг хэнгэрэг байрлуулдаг байжээ. Энэхүү Да-хэ гэдэг нэр нь цаашдаа эрх барих овог аймгийн нэр болсон байна. Кидан нар * Хэв хуулиар нийгмийн амьдралыг зохицуулдаг * Хүрээ нүүдэл хийдэг * Овог дотрооо гэрлэхийг цээрлэдэг байсан нь овгийн ёст байдлыг илрэл байв. V зууны сүүлчийн хагасаас VII зууны эхэн хүртэл [[Тоба]]гийн [[Тоба Вэй|Их Вэй улс]] ба [[Түрэг]]ийн хаант улсын харьяанд байжээ. Харин 648 онд [[Нанхиад]]ын Тан улсад дагаар орж 682 он хүртэл түүний харьяанд найман муж болон захирагдаж байв. 699 онд Түрэгт эзлэгдэн харьяалагдах болсон боловч харьцангуй биеэ даасан байдалтай байв. Энэ үеэс кидан нарын дунд төр улсын эх үүсгэл тавигдсан байна. Тухайлбал: Торгон цэрэг, Харцгай цэрэг гэсэн 2 төрлийн цэрэг эртэй болсон, сайн, түшмэл, зонхилогчид зэрэг албан тушаал бий болсон, албаны хэрэгт уналга, хөсөг залгуулах үүрэгтнүүд бий болж түүгээр мөнгөн, модон, загасны дүрсэн пайзтан түшмэлүүд "зар" бичигтэй зорчиж байв. Пайзны бичиг нь "угтуул" гэсэн үгтэй бол цэрэг дайчлах хэргээр явдаг, "довтлон морилох" гэсэн үгтэй бол алба татвар хураагч нар байдаг байв. Газар эдэлбэрийн хуультай болж, газрыг # Язгуурын эдэлбэр газар # Тариа ногооны # Бэлчээрийн # Ан гөрөөний # Хүүр оршуулгын гэсэн хэлбэрүүдээр эзэмшүүлэх болсон. Албан татвар нь Боомтын, Давсны, Архины онцгой албан татвар гэх мэт нэртэй байв. [[Файл:1000 on.jpg|thumb|1000 он]] [[Файл:Asia_1025ad.jpg|thumb|Ази тив 1025 оны үед]] [[Файл:FuneraryMaskLiao10thcentury.jpg|thumb|left|300xp|Киданы оршуулгын баг, X зуун.]][[Файл:LiaoDynastySancaiLuohanCirca1000.jpg|thumb|Кидан гүрний үеийн шаазан бурхан.]] === Улс болох === Нанхиад айл өрхийг "олзлогдогсод" гэдэг, [[Монгол]] улсын биш нүүдэлчдийг "буруу хэлтэй" гэдэг байлаа. Нанхиадуудаас торго, бөс даавуу, цай, эм тан, цагаан хүдэр, цагаан шаазгайгаар алба авдаг байжээ. Үүнийгээ "алба" гэдэг, гар урчуудаас "түрээс", худалдаачдаас худалдааны "гааль" хэмээн нэрлэдэг байв. Хууль цаазын түшмэлтэй болж ялт хүнийг газар гянданд хорих болсон. VIII зууны дунд үеэс Киданууд аль нэг улсад харьяалагдахаа больж гадаад байдлаа бэхжүүлэн хүчирхэгжиж 8 аймаг 38 болтлоо өссөн байв. Энэ үед Киданчууд тэргүүнээ [[хан]] гэх болжээ. Киданчууд VIII-IX зууны үед олзны хүнийг боол болгож аж ахуйн ажилд ашигладаг байв. 907 онд Елюй овгийн [[Амбагян]] ханд өргөмжлөгдсөнөөр улсаа Кидан гүрэн гэж нэрлэснээр язгууртны эрх мэдэл нэмэгдэж, засаг төрийн байгууллагууд байгуулагдсан ба нүүдэлчин иргэдээ захирах умард өмнөд гэсэн хоёр хэсэгт хуваан захирчээ. Энэ үеийн Нанхиад орон "Таван ус, арван ханлиг-ийн үе" хэмээн нэрлэгдсэн төр засаглалтай байсан боловч Кидан нарыг хүчирхэгжихэд саад хийж чадсангүйгээр барахгүй Нанхиадын урвагч түшмэлүүд Киданы язгууртнуудад зулгуйдан нөлөөлж, Киданы төр ёсоо бэхжүүлэхэд түлхэж болжээ. Тухайлбал [[Хань Яньхуй]] гэгч Амбагян ханы албан ёсны зөвлөгч нь болж хот байгуулах, орд харш цоглох, суурьшмал иргэдэд газар олгож тариа тариулах, цааз хууль, түшмэдийн зэрэг дэв тогтоох хэрэгт тус дэм үзүүлжээ. Амбагян хан 907 оноос хойш нийт есөн жил [[төр]] барьж Киданы ханг гурван жилд нэг удаа сонгох цаг хугацааг зөрчөөд зогсоогүй хан ширээг залгамжлах ёсыг бий болгосон нь Нанхиад зөвлөхтэй холбоотой байв. 922 оны үед улсын цэргийн ерөнхийлөн захирах тушаал бий болгож, 50000 хүнтэй их цэрэг байгуулжээ. 923 оноос Киданы гадаад байдал үлэмж бэхжин Азийн бусад улсуудтай харилцаа тогтоосон байна. 923 онд [[Персийн эзэнт гүрэн|Перс улс]]аас, 924 онд [[Солонгос]]ын гурван хаант улсын нэг [[Силла улс]]аас Хидан Улсад элч ирж байжээ. 923-924 онд Зүүн далай ([[Шар тэнгис]])-гаас [[Алтайн нуруу|Алтайн уулс]], [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмээс]] [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] хүртэл нутгийг эрхэндээ оруулсан байна. 924 онд Дорнод тэнгисийн захын [[Бохай улс]]ыг эрхшээлдээ оруулж түүнийг [[Дорнод Дан]] хэмээ түшмэг улс болгож жил бүр 150000 [[бөс бараа]], 1000 [[морь|мориор]] алба бариулж байв. Хятад нар Нанхиад орны төв хэсэгт довтлон 938 онд [[Бээжин]] хотыг эзлэн авчээ. Ийнхүү Кидан нар [[Нанхиад]] орны төв болон зүүн хойт хэсгийг бүхэлд нь эрхшээлдээ оруулснаас хойш тэдгээр нутгийн соёл иргэншил бүхэлдээ [[Кидан гүрнийх|Кидан]] болж түүхэнд тэмдэглэгджээ. Киданчууд 10-р зууны үед [[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]ыг эзэлж байсан байж болох юм. <ref name="Гусейнов">[http://www.turkist.org/2011/03/nikolai-huseinov-kyrgyz-kaqanat.html Николай Гусейнов "Кыргызский каганат - тюркское государство на Енисее"]</ref> Харин 1005 оны үед өмнөт нутгийн [[Сүн улс]]тай найрамдсаны дараа хүлгийн жолоо, зэвсгийн үзүүрийг [[Солонгос]], [[Уйгур]], [[Тангуд]] зэрэг газар орнуудад хандуулжээ. XI зууны дунд үед Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд нийслэл хот-5, [[чжоу]]-6, бэхлэлт хот-150, [[сянь]] хошуу-200, овог аймаг-5000, хараат улс-60 байв гэсэн мэдээ байдаг. Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд өөр өөрийн хэл заншил, амьдралы ахуйтай эрээвэр, хураавар аймаг угсаатан багтаж агсан нь ирээдүйн хувь тавиланд нь сайнаар нөлөөлөөгүй нь мэдээж. Кидан гүрний төрийн захиргааны тогтолцоо гурван хэлбэртэй байв. Үүнд # 3000 цэрэг гаргах үүрэгтэй Их аймаг, өөрөөр Киданы гол аймгууд # 1000 гаргах үүрэгтэй Бага аймгууд # Эзлэгдсэн хараат аймгуудын захиргаа зэрэг болно. === Киданчуудын үлдсэн хэсэг нь баруун тийш нүүв === Их аймаг бүрийг Илижин (эл эзэн) толгойлж түүний дор зүүн баруун [[зайсан]], [[тайш]], [[сыту]] тушаалтан нар захирч байжээ. Эзлэгдсэн олон аймаг, улс ард түмний тэмцэл хөдөлгөөн XI зууны дунд үеэс улам хүчтэй болж XII зууны эхэн үеэс зэвсэгт бослогын хэмжээнд хүрчээ. Хамниган угсааны [[зүрчид|зүрчид аймаг]] 1113 онд бослого гаргаж өөрийн нутаг Кидан гүрний зарим нутгийг ч эзлэн авч 1115 онд [[Алтан улс]]ыг байгуулжээ. 1118-1125 онд Алтан улс Сүн улстай хүч хавсран Кидан гүрнийг хоёр этгээдээс нь хаввсайдан газар нутгийг нь жилээс жилд эзлэн танасаар 200 гаруй жил тогтносон Кидан гүрнийг мөхөөжээ. Киданы нэг хэсэг нь тэдний хаан угсааны [[Елюй Даши]]йн захиргаан доор баруун тийш зайлан одож [[Иран]] газар орныг байлдан эзлээд 1124 онд биеэ [[Гүр хан]]д өргөмжилжээ. Елюй Дашийг улсыг [[Хар Кидан|Баруун Ляо]] гэдэг ба [[Араб]], [[Перс]] сударт Кара Китай, Монголоор Хар Кидан гэдэг. ==Мөн үзэх== [[Сяньби]]йн олон аймгийн нэг нь [[Шар мөрөн]], [[Лууха гол]] орчмоор нутаглах болсон нь [[Кидан үндэстэн|Киданчууд]] байлаа . [[Кидан]] аймгууд [[хятад]] -ын [[Тан улс|Тан (618-907) он]] улс болон [[Түрэг]] ийн захиргаанд орж зарим үед [[биеэ]] даасан байдлаа хадгалан оршин тогтнож байв == Аж ахуй == [[Файл:MongolHuntersSong.jpg|thumb|250px|Сүн гүрний үеийн бүтээл "Бүргэд агнаж байгаа Хиданчууд"]] [[Файл:Liao Dynasty - Guan Yin statue.jpg|thumb|200px|left|Кидан гүрний үеийн Гуань Инь-ий өнгө хослосон модон сийлбэр; Хятад улс, (М.Э 907-1125)]] [[Файл:Liao_dynasty_furniture.jpg|thumb|right|250px|Газар доороос олдсон Киданы үеийн гэрийн тавилга]] Кидан гүрний хүн ам нь нүүдэлчин, суурьшмал, хоёр янзын амьдралтай ард иргэд байжээ. Баруун хойд талын нүүдэлчдийн амь зуулга нь мал аж ахуй , газар тариалан, гар үйлдвэр, худалдаа арилжаа болж байв. X-XI зуунд малын тоо толгой ихэд өссөн байна. Үүнд дээрмийн дайны олз, эзлэгдсэн аймаг угсаатнаас авдаг алба татвар нөлөөлсөн гэж үзэж болно. Ийнхүү Киданы малын тоо нэмэгдсэнээр улсын мал сүргийн хэргийг эрхлэх "Адууны сүргийн" яам байгуулагджээ. Албан татвартай холбоотойгоор малыг тоолж дансалдаг байв. Харин жирийн ардууд малаа албаны тооноос нууж дарах явдал гардаг байв. Киданы язгууртнууд ан гөрөөг голдуу зугаа цэнгэлийн хэлбэрээр хийх болсон байна. 1041 онд Цаазтай газарт хийгсдийг ял шийтгэх тухай зарлиг гарчээ. Хидан Улсад тарианы хэсргийг эрхэлсэн байгууллага, тариаланг элдэв сүйдлээс хамгаалах хууль байжээ. Кидан нар төмөр хошуутай анжисыг үхрээр зүтгүүлэн газар хагалж, суваг татан тариалнгаа усалдаг,хар будаа, монгол амуу хоёрыг голчлон хийлгэдэг байв. X-XI зууны үед Киданд нэхэх, ээрэх ажлыг улсаас зориуд удирдах урчуудын яам байгуулжээ. 940 онд хааны зарлигаар тусгай түшмэл гарган хүн ардад нэхэх, ээрэх сургалт явуулсан байна. Киданд төмөрлөгийн хүдэр хайлуулан төмөрлөгөөр аж ахуйн багаж зэвсэг, цэрэг дайны зэр зэвсэг хийж байснаас гадна зоос, бурхан цутгах цутгуур урлан дэлгэрч байв. Зоос, төмрийн ажил эрхэлсэн байгууллага байв. Мөн чулуугаар урлах талаар ихэд нэрд гарчээ. Киданы бүрэлдэхүүнд багтаж байсан далайн эргийхэн хөлөг онгоц хийх, барилга, гүүр барих зэрэг ажлыг чадамгай хийж байсан нь Киданы түүхэнд бичигдэж байлаа. X-XI зууны үед Кидан нүүдэлчин, суурьшмал иргэдийн хооронд худалдаалах үүрэгтэй худалдааны газрууд ажиллаж байснаас гадна муж, тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны ажиллаж байснаас гадна муж тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны газар бий болжээ. Барааны үнийг зарим үед улсаас зохицуулан таацуулах явдал байв. Гадагш гаргах худалдаалахдаа [[сувд]], [[булга]], [[хэрэм]], [[хэрмян загас]]ны арьс, мал аж ахуйн түүхий эдийг гаргадаг байсан ба давсыг зөвхөн хаан мэдэж борлуулдаг байсан. == Соёл == [[Файл:Tianning Pagoda 1.JPG|thumb|right|200px|1119-1120 оны үед баригдсан Pagoda Tianning хийд.]] Кидан нар [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Дундад Ази]]йн улсуудтай зах нийлж, [[улс төр]], [[эдийн засаг]], соёлын харилцаатай байсан нь тэдгээр улсын эдийн засаг, соёлын харилцаатай байсан нь нүүдэлчдийн соёл, суурьшмал иргэдийн хосолсон өвөрмөц соёл нутагшиж байв. 920 онд "Их Бичиг"-ийг [[Амбагян]]ы ач хүү [[Лубугу]] эрдэмтэн [[Тулюйгу]] ханз үсгээр үлгэрлэн зохиосон байна. "Бага Бичиг" Амбагяны хүү [[Елюй Тэла]] [[Уйгур бичиг|Уйгур бичгийг]] үндэслэн тус тус зохиожээ. Кидан нар түүхийн тэмдэглэл туурвиж хойч үедээ сурвалж болгожээ. "Морилон саатсаны тэмдэглэл", "Гурван сайдын замын тэмдэглэл", "Хаант төрийн тэмдэглэл" 70 боть гэх мэт түүхийг улсын сударч хэмээх албан тушаалтан эзэмшиж байв. Киданд Эрдмийн [[Хятад]], [[Монгол]] хоёр хүрээлж байсан ба түүнд "Улсыг мөчих" гэдэг нэртэй шалгалт өгч зэрэг горилдог байжээ. Кидан нар төрөлх хэлээрээ бичсэн утга зохиолтой байжээ. Жишээ нь: Елюй Амбагяны ач хүү [[Луньсянь]] "Цэцэрлэгт хүрээлэн" хэмээх уран зохиолын цоморлиг эмхэтгэн зохиожээ. Мөн Цэнгэлдэх шүлэг, Засах шүлэг, Гэрэлт хөшөө Пайлуурын шүлэг, Угсаатны шүлэг гэх мэт олон төрөр шүлэг зохиодог, дуу зохиож хоолой нийлүүлэн дуулцгаана. Хааны ордонд дуу хуур, ший янгууны ажил эрхэлсэн "Хэнгэрэг бишгүүрийн эзэн" албан тушаалтан байв. Мөн үндэсний цаг тооны бичиг зохиодог "Тэнгэрийн улирлын үзэх түшмэл" ажиллаж байжээ. Түүхт хүмүүс, бурхны болон байгалийн зураг зурах уран зураачидтай, өөрийн нутгийн газрын зурагтай байсан гэдэг. [[Өвөр Монгол|ӨМӨЗО]]-ны Барин овогт Киданы үед баригдсан чулуун гүүр одоо ч ашиглагдсаар байна. XI зуунд Кидан гүрэнд Дарь хийдэг болж улмаар галт зэвсэг туршиж байсан мэдээ бий. "Нөхөр, эхнэрийн ёс" гэдэг гэр бүлийн дүрэм, журам тогтоож мөрдөж байв. Кидан нар 5-н Хятад сургууль байгуулж хүүхдүүдийг бичиг ном сургадаг болсон бөгөөд 995 онд Солонгосоос арван залуу ирүүлж монгол хэлэнд сургаж байсан байна. Киданы хот суурины үлдэгдэл манай нутагт байдаг. [[Булган|Булган аймгийн]] [[Дашинчилэн сум]]ын нутаг Чин толгойд Киданы Чжень Чжоу байсан. Тэнд Киданы 20000 дарангуй цэрэг хуарагнаж байжээ. Мөн энэ хотод Нанхиад бол Зүрчидийн 700 гаруй өрхийг цөллөгийн журмаар авчирч суулгаж байсан гэдэг. Мөн энэ сумын Хар бухын голын хөвөөнд Хадаасан толгойн дэргэд Киданы хотын үлдэгдэл байдаг. Эдүгээ түүнийг Хар бухын эсвэл Хадаасаны балгас байдаг. 1970 онд хийсэн малтлагаар Монголын бичиг, соёлын үнэт дурсгал "Үйсэн ном" олдсон юм. Энэ номонд шашин судар буддагийн мэрэг төлөг, хорио цээр, сүнс орших байр, шанзагны сан, халхын хошууд (Гэрсэнзийн 18 хууль эрхэмтнүүд) багтсан байдаг. Үүнээс үзэхэд Киданы үеийн энэ хот XVII зууны үе хүртэл Монголын улс төрийн амьдралд оршин тогтнож байсан нь тодорхой байна. [[File:Bars Hota Mongolia.jpg|thumb|left|Хэрлэн барс хотын цамхаг]] [[Файл:Cernuschi Museum 20060812 099.jpg|thumb|right|200px|Киданы үеийн Хойд Чүй загвараар хийгдсэн гантиган Амитаба Будда]] [[Дорнод|Дорнод аймгийн]] [[Цагаан-Овоо сум]]ын нутаг дахь [[Хэрлэн Барс]] гэдэг хааш хаашаагаа 1800 метр талбай эзэлсэн хотын үлдэгдэл нь [[Хэрлэн Барс|Киданы Дун Чен хот]] байсныг тогтоожээ. Киданы зан зашлаас зарим нэгийг нь авч үзвэл: * Кидан нар бусдын нутагт довтлохдоо өвөг дээдсийн сүнсэнд "Нүгэл наминчлах өргөл" үйлдэж түүндээ хэн нэгэн хэрэгтэн ялтан хүнийг 1000 сумаар хавж алдаг. Дайснаа дараад ирэхдээ нөгөө сүнсэндээ "Талархлын өргөл" үйлдэж олзлон авчирсан хүмүүсийн нэгийг нь алдаг байжээ. * Гавьяа байгуулсан гэж үнэлэгдсэн хүмүүсийг хэдэн зуун айл өрхөөр шагнадаг. * Хулгайч нарыг хонь, үхэр, тэмээ, будаа, тариагаар торгодог байснаас гадна жил бүрийн 5-р сарын 13-15 ны хооронд хулгайлахыг зөвшөөрдөг байжээ. Тэр үед хулгай хийж чадсан хүнийг шийтгэдэггүй байв. 1115 онд Киданы харъяат зүрчидүүд Алтан улс байгуулан хятадын Сүн улстай хамтран 10 жил тасралтгүй довтолсноор 1125 онд Хидан Улс унажээ. Кидан унасны дараа Алтан улс үргэлжүүлэн Сүн улсыг довтолж хойд хэсгийг нь эзэлснээр хойд нутгаа алдсан Сүн улс Өмнөд Сүн улс (1127-1279) гэж нэрлэгдэх болжээ. == Киданы эзэн хаад == {| class="wikitable" |+ '''Хидан гүрэн 907-1125''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол (廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол (諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Амбагян|Тайзү]] (太祖 Tàizǔ) | Шэн Тянь Хуанди | Еэлү Абаожи (耶律阿保機 Yēlǜ Ābǎojī) | 907-926 | Шэнси (神冊 Shéncè) 916-922<br />Тяньзан (天贊 Tiānzàn) 922-926<br />Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 926 |- | [[Яогу|Tайзон]] (太宗 Tàizōng) | Шао Ву Хуанди | Еэлү Дэгуан (耶律德光 Yēlǜ Déguāng) | 926-947 | Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 927-938<br />Хуйтон (會同 Huìtóng) 938-947<br />Датон (大同 Dàtóng) 947 |- | [[Шизун]] (世宗 Shìzōng) | Тянь Шоу Хуанди | Еэлү Руань (耶律阮 Yēlǜ Ruǎn) | 947-951 | Тяньлү (天祿 Tiānlù) 947-951 |- | [[Музонг]] (穆宗 Mùzōng) | | Еэлү Жин (耶律璟 Yēlǜ Jǐng) | 951-969 | Еингли (應曆 Yìnglì) 951-969 |- | [[Жиньзон]] (景宗 Jǐngzōng) | | Еэлү Шань (耶律賢 Yēlǜ Xián) | 969-982 | Баонинь (保寧 Bǎoníng) 969-979<br />Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 979-982 |- | [[Шэньзон]] (聖宗 Shèngzōng) | Вэн Вү Да Шао Хуан Хуанди | Еэлү Лонгшү (耶律隆緒 Yēlǜ Lóngxù) | 982-1031 | Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 982<br />Тонхи (統和 Tǒnghé) 983-1012<br />Каитай (開泰 Kāitài) 1012-1021<br />Тайпин (太平 Tàipíng) 1021-1031 |- | [[Шиньзон]] (興宗 Xīngzōng) | Шао Жэнь Хуанди | Еэлү Зонжень (耶律宗真 Yēlǜ Zōngzhēn) | 1031–1055 | ЖинФу (景福 Jǐngfú) 1031-1032<br />ЧунШи (重熙 Chóngxī) 1032-1054 |- | [[Даозон]] (道宗 Dàozōng) | Шао Вэн Хуанди | Еэлү Хонжи (耶律洪基 Yēlǜ Hóngjī) | 1055–1101 | Чиньнинь (清寧 Qīngníng) 1055-1064<br />Шянонь (咸雍 Xiányōng) 1065-1074<br />Тайкань (太康 Tàikāng) 1075-1084<br />Да ан (大安 Dà'ān) 1085-1094<br />Шоучань (壽昌 Shòuchāng) 1095-1101 |- | | [[Тяньзуоди]] (天祚帝 Tiānzuòdì) | Еэлү Янши (耶律延禧 Yēlǜ Yánxǐ) | 1101–1125 | Чянтон (乾統 Qiántǒng) 1101-1110<br />Тянчинь (天慶 Tiānqìng) 1111-1120<br />Баода (保大 Bǎodà) 1121-1125 |} == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]<br/>[[Киданы ханлиг]]<br/> |он=916-1125 |албан_тушаал= Их Ляо Улс |дараа=[[Алтан улс]] <br/>[[Хамаг Монгол]]<br/>[[Хар Кидан]]<br/> }} {{end}} [[Ангилал:Кидан| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:10-р зууны Монголын түүх]] pj78adzmp6m9z5yt7tc8q9kh2l8tdv2 708871 708870 2022-08-18T15:53:56Z 103.173.255.162 /* Улс болох */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= Хидан Улс |conventional_long_name =Их Ляо Улс<br>[[Зураг:契丹國.png|60px]] |common_name = Хидан Улс, Ляо Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = эрт үе |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 907 |year_end = 1125 |event_start = [[Амбагян|Елюй Амбагян]], Киданы ханлигийн илижин буюу хан болов. |event_end = Их Ляо Улс мөхөв. |date_start = |date_event1 = 916 |event1 = Елюй Амбагян, Киданы аймгуудыг нэгтгээд Хидан Улсын их хаан болов. |date_event2 = |event2 = |date_event3 = 1125 |event3 = |p1 = [[Тан улс]] |flag_p2 = |p2 = [[Бохай улс]] |p3 = [[Зүбү|Гучин Татар]] |s1 = [[Алтан улс]] |flag_s1 = |s2 = [[Хар Хидан]] |flag_s2 = |s3 = [[Хамаг Монгол]] |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Kidan - Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital =Шаньжин (Линьхуан ордон)<ref>Одоогийн Баарин зүүн хошууны нутагт байсан</ref> |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Кидан хэл]], [[Хятад хэл]] |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]], хожим [[Буддын шашин]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} [[Зураг:Mongolia XI.jpg|thumb|Хидан Улс]] [[Файл:KhitanAD1000.png|thumb|Хидан улс, 1000 оны үед]] [[Зураг:Kidan.png|thumb|Хидан улс, 1096 оны үед]] '''Хидан Улс'''<ref>[https://catalog.msue.edu.mn/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=71307 Монголын эртний түүх судлал Ред Далай Ч.]</ref> буюу бүрнээрээ Ляо Улс, X-XII зууны үеийн Зүүн хойд Азид оршин тогтнож байжээ. '''[[Киданчууд|Кидан үндэстэн]]''' нь анх [[Лууха гол]]ын баруун талаар, [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний]] умард саваар (Ордосын [[Шар мөрөн]] биш) нутаглаж байсан бололтой бөгөөд яваандаа Шар тэнгисийн эрэг хүртэлх нутагт тархан суужээ. Тэд [[Сяньби]] нарын адил [[дорнод ху]] нарын удам байсан ба тэдний ихэнх нь өнөөгийн Монгол нутагт төвлөн сууж байгаагүй ч 923 оноос [[Алтайн нуруу|Алтайгаас]] зүүн тийш [[Хэрлэн гол]]ын хойт бие хүртэл нутгаа тэлж соёл, түүхийн олон зүйл дурсгал Монгол нутагт үлдээжээ. == Удам гарвал == [[Файл:SancaiPlateLiaoX-XII.JPG|left|thumb|Кидан гүрний үеийн [[Санкай]] таваг, X-XII зуун.]] [[Киданчууд|Кидан үндэстэн]] уг удмын хувьд [[дунху]] аймгийн [[сяньби]] нараас гаралтай учир удам гарвалын хувьд өвөг [[Монгол]]чууд гэж үздэг. Хэл судлалын талаар хийсэн судалгаагаар ч монгол хэлтэн байсан нь нотлогдсон. Кидан нарын 100 үг тутмаас 70 нь Монгол үг байдаг. Жишээ нь: Боули-Боол, шава-шувуу, ике-их, найхэ-нохой, толи-туулай гэх мэт. Тан улсын сударт Кидан нарын аж ахуй, үг хэл зан заншил нь Монголын [[шивэй]] нартай адил гэсэн байдаг. [[Антропологи]]йн судалгаагаар Монгол төрхтөн болохыг нь судалжээ. Кидан нар MЭ IV зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэх болжээ. == Түүх== {{Монголын түүх}} === Кидан омгийн холбоо === Киданчуудын дунд овгийн байгуулал задарч цэргийн ардчиллын шатанд шилжих үйл явц явагдаж байжээ. Тухайлбал: III-IV зууны үед овгийн ахлагч болон найман аймаг холбооны тэргүүлэгчийг сонгож Да-Хэ гэж нэрлэдэг, тэр нь бусад долоон аймгийн тэргүүлэгчдийг захирдаг бөгөөд гэрийх нь өмнө туг хэнгэрэг байрлуулдаг байжээ. Энэхүү Да-хэ гэдэг нэр нь цаашдаа эрх барих овог аймгийн нэр болсон байна. Кидан нар * Хэв хуулиар нийгмийн амьдралыг зохицуулдаг * Хүрээ нүүдэл хийдэг * Овог дотрооо гэрлэхийг цээрлэдэг байсан нь овгийн ёст байдлыг илрэл байв. V зууны сүүлчийн хагасаас VII зууны эхэн хүртэл [[Тоба]]гийн [[Тоба Вэй|Их Вэй улс]] ба [[Түрэг]]ийн хаант улсын харьяанд байжээ. Харин 648 онд [[Нанхиад]]ын Тан улсад дагаар орж 682 он хүртэл түүний харьяанд найман муж болон захирагдаж байв. 699 онд Түрэгт эзлэгдэн харьяалагдах болсон боловч харьцангуй биеэ даасан байдалтай байв. Энэ үеэс кидан нарын дунд төр улсын эх үүсгэл тавигдсан байна. Тухайлбал: Торгон цэрэг, Харцгай цэрэг гэсэн 2 төрлийн цэрэг эртэй болсон, сайн, түшмэл, зонхилогчид зэрэг албан тушаал бий болсон, албаны хэрэгт уналга, хөсөг залгуулах үүрэгтнүүд бий болж түүгээр мөнгөн, модон, загасны дүрсэн пайзтан түшмэлүүд "зар" бичигтэй зорчиж байв. Пайзны бичиг нь "угтуул" гэсэн үгтэй бол цэрэг дайчлах хэргээр явдаг, "довтлон морилох" гэсэн үгтэй бол алба татвар хураагч нар байдаг байв. Газар эдэлбэрийн хуультай болж, газрыг # Язгуурын эдэлбэр газар # Тариа ногооны # Бэлчээрийн # Ан гөрөөний # Хүүр оршуулгын гэсэн хэлбэрүүдээр эзэмшүүлэх болсон. Албан татвар нь Боомтын, Давсны, Архины онцгой албан татвар гэх мэт нэртэй байв. [[Файл:1000 on.jpg|thumb|1000 он]] [[Файл:Asia_1025ad.jpg|thumb|Ази тив 1025 оны үед]] [[Файл:FuneraryMaskLiao10thcentury.jpg|thumb|left|300xp|Киданы оршуулгын баг, X зуун.]][[Файл:LiaoDynastySancaiLuohanCirca1000.jpg|thumb|Кидан гүрний үеийн шаазан бурхан.]] === Улс болох === Нанхиад айл өрхийг "олзлогдогсод" гэдэг, [[Монгол нутаг]] улсын биш нүүдэлчдийг "буруу хэлтэй" гэдэг байлаа. Нанхиадуудаас торго, бөс даавуу, цай, эм тан, цагаан хүдэр, цагаан шаазгайгаар алба авдаг байжээ. Үүнийгээ "алба" гэдэг, гар урчуудаас "түрээс", худалдаачдаас худалдааны "гааль" хэмээн нэрлэдэг байв. Хууль цаазын түшмэлтэй болж ялт хүнийг газар гянданд хорих болсон. VIII зууны дунд үеэс Киданууд аль нэг улсад харьяалагдахаа больж гадаад байдлаа бэхжүүлэн хүчирхэгжиж 8 аймаг 38 болтлоо өссөн байв. Энэ үед Киданчууд тэргүүнээ [[хан]] гэх болжээ. Киданчууд VIII-IX зууны үед олзны хүнийг боол болгож аж ахуйн ажилд ашигладаг байв. 907 онд Елюй овгийн [[Амбагян]] ханд өргөмжлөгдсөнөөр улсаа Кидан гүрэн гэж нэрлэснээр язгууртны эрх мэдэл нэмэгдэж, засаг төрийн байгууллагууд байгуулагдсан ба нүүдэлчин иргэдээ захирах умард өмнөд гэсэн хоёр хэсэгт хуваан захирчээ. Энэ үеийн Нанхиад орон "Таван ус, арван ханлиг-ийн үе" хэмээн нэрлэгдсэн төр засаглалтай байсан боловч Кидан нарыг хүчирхэгжихэд саад хийж чадсангүйгээр барахгүй Нанхиадын урвагч түшмэлүүд Киданы язгууртнуудад зулгуйдан нөлөөлж, Киданы төр ёсоо бэхжүүлэхэд түлхэж болжээ. Тухайлбал [[Хань Яньхуй]] гэгч Амбагян ханы албан ёсны зөвлөгч нь болж хот байгуулах, орд харш цоглох, суурьшмал иргэдэд газар олгож тариа тариулах, цааз хууль, түшмэдийн зэрэг дэв тогтоох хэрэгт тус дэм үзүүлжээ. Амбагян хан 907 оноос хойш нийт есөн жил [[төр]] барьж Киданы ханг гурван жилд нэг удаа сонгох цаг хугацааг зөрчөөд зогсоогүй хан ширээг залгамжлах ёсыг бий болгосон нь Нанхиад зөвлөхтэй холбоотой байв. 922 оны үед улсын цэргийн ерөнхийлөн захирах тушаал бий болгож, 50000 хүнтэй их цэрэг байгуулжээ. 923 оноос Киданы гадаад байдал үлэмж бэхжин Азийн бусад улсуудтай харилцаа тогтоосон байна. 923 онд [[Персийн эзэнт гүрэн|Перс улс]]аас, 924 онд [[Солонгос]]ын гурван хаант улсын нэг [[Силла улс]]аас Хидан Улсад элч ирж байжээ. 923-924 онд Зүүн далай ([[Шар тэнгис]])-гаас [[Алтайн нуруу|Алтайн уулс]], [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмээс]] [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] хүртэл нутгийг эрхэндээ оруулсан байна. 924 онд Дорнод тэнгисийн захын [[Бохай улс]]ыг эрхшээлдээ оруулж түүнийг [[Дорнод Дан]] хэмээ түшмэг улс болгож жил бүр 150000 [[бөс бараа]], 1000 [[морь|мориор]] алба бариулж байв. Хятад нар Нанхиад орны төв хэсэгт довтлон 938 онд [[Бээжин]] хотыг эзлэн авчээ. Ийнхүү Кидан нар [[Нанхиад]] орны төв болон зүүн хойт хэсгийг бүхэлд нь эрхшээлдээ оруулснаас хойш тэдгээр нутгийн соёл иргэншил бүхэлдээ [[Кидан гүрнийх|Кидан]] болж түүхэнд тэмдэглэгджээ. Киданчууд 10-р зууны үед [[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]ыг эзэлж байсан байж болох юм. <ref name="Гусейнов">[http://www.turkist.org/2011/03/nikolai-huseinov-kyrgyz-kaqanat.html Николай Гусейнов "Кыргызский каганат - тюркское государство на Енисее"]</ref> Харин 1005 оны үед өмнөт нутгийн [[Сүн улс]]тай найрамдсаны дараа хүлгийн жолоо, зэвсгийн үзүүрийг [[Солонгос]], [[Уйгур]], [[Тангуд]] зэрэг газар орнуудад хандуулжээ. XI зууны дунд үед Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд нийслэл хот-5, [[чжоу]]-6, бэхлэлт хот-150, [[сянь]] хошуу-200, овог аймаг-5000, хараат улс-60 байв гэсэн мэдээ байдаг. Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд өөр өөрийн хэл заншил, амьдралы ахуйтай эрээвэр, хураавар аймаг угсаатан багтаж агсан нь ирээдүйн хувь тавиланд нь сайнаар нөлөөлөөгүй нь мэдээж. Кидан гүрний төрийн захиргааны тогтолцоо гурван хэлбэртэй байв. Үүнд # 3000 цэрэг гаргах үүрэгтэй Их аймаг, өөрөөр Киданы гол аймгууд # 1000 гаргах үүрэгтэй Бага аймгууд # Эзлэгдсэн хараат аймгуудын захиргаа зэрэг болно. === Киданчуудын үлдсэн хэсэг нь баруун тийш нүүв === Их аймаг бүрийг Илижин (эл эзэн) толгойлж түүний дор зүүн баруун [[зайсан]], [[тайш]], [[сыту]] тушаалтан нар захирч байжээ. Эзлэгдсэн олон аймаг, улс ард түмний тэмцэл хөдөлгөөн XI зууны дунд үеэс улам хүчтэй болж XII зууны эхэн үеэс зэвсэгт бослогын хэмжээнд хүрчээ. Хамниган угсааны [[зүрчид|зүрчид аймаг]] 1113 онд бослого гаргаж өөрийн нутаг Кидан гүрний зарим нутгийг ч эзлэн авч 1115 онд [[Алтан улс]]ыг байгуулжээ. 1118-1125 онд Алтан улс Сүн улстай хүч хавсран Кидан гүрнийг хоёр этгээдээс нь хаввсайдан газар нутгийг нь жилээс жилд эзлэн танасаар 200 гаруй жил тогтносон Кидан гүрнийг мөхөөжээ. Киданы нэг хэсэг нь тэдний хаан угсааны [[Елюй Даши]]йн захиргаан доор баруун тийш зайлан одож [[Иран]] газар орныг байлдан эзлээд 1124 онд биеэ [[Гүр хан]]д өргөмжилжээ. Елюй Дашийг улсыг [[Хар Кидан|Баруун Ляо]] гэдэг ба [[Араб]], [[Перс]] сударт Кара Китай, Монголоор Хар Кидан гэдэг. ==Мөн үзэх== [[Сяньби]]йн олон аймгийн нэг нь [[Шар мөрөн]], [[Лууха гол]] орчмоор нутаглах болсон нь [[Кидан үндэстэн|Киданчууд]] байлаа . [[Кидан]] аймгууд [[хятад]] -ын [[Тан улс|Тан (618-907) он]] улс болон [[Түрэг]] ийн захиргаанд орж зарим үед [[биеэ]] даасан байдлаа хадгалан оршин тогтнож байв == Аж ахуй == [[Файл:MongolHuntersSong.jpg|thumb|250px|Сүн гүрний үеийн бүтээл "Бүргэд агнаж байгаа Хиданчууд"]] [[Файл:Liao Dynasty - Guan Yin statue.jpg|thumb|200px|left|Кидан гүрний үеийн Гуань Инь-ий өнгө хослосон модон сийлбэр; Хятад улс, (М.Э 907-1125)]] [[Файл:Liao_dynasty_furniture.jpg|thumb|right|250px|Газар доороос олдсон Киданы үеийн гэрийн тавилга]] Кидан гүрний хүн ам нь нүүдэлчин, суурьшмал, хоёр янзын амьдралтай ард иргэд байжээ. Баруун хойд талын нүүдэлчдийн амь зуулга нь мал аж ахуй , газар тариалан, гар үйлдвэр, худалдаа арилжаа болж байв. X-XI зуунд малын тоо толгой ихэд өссөн байна. Үүнд дээрмийн дайны олз, эзлэгдсэн аймаг угсаатнаас авдаг алба татвар нөлөөлсөн гэж үзэж болно. Ийнхүү Киданы малын тоо нэмэгдсэнээр улсын мал сүргийн хэргийг эрхлэх "Адууны сүргийн" яам байгуулагджээ. Албан татвартай холбоотойгоор малыг тоолж дансалдаг байв. Харин жирийн ардууд малаа албаны тооноос нууж дарах явдал гардаг байв. Киданы язгууртнууд ан гөрөөг голдуу зугаа цэнгэлийн хэлбэрээр хийх болсон байна. 1041 онд Цаазтай газарт хийгсдийг ял шийтгэх тухай зарлиг гарчээ. Хидан Улсад тарианы хэсргийг эрхэлсэн байгууллага, тариаланг элдэв сүйдлээс хамгаалах хууль байжээ. Кидан нар төмөр хошуутай анжисыг үхрээр зүтгүүлэн газар хагалж, суваг татан тариалнгаа усалдаг,хар будаа, монгол амуу хоёрыг голчлон хийлгэдэг байв. X-XI зууны үед Киданд нэхэх, ээрэх ажлыг улсаас зориуд удирдах урчуудын яам байгуулжээ. 940 онд хааны зарлигаар тусгай түшмэл гарган хүн ардад нэхэх, ээрэх сургалт явуулсан байна. Киданд төмөрлөгийн хүдэр хайлуулан төмөрлөгөөр аж ахуйн багаж зэвсэг, цэрэг дайны зэр зэвсэг хийж байснаас гадна зоос, бурхан цутгах цутгуур урлан дэлгэрч байв. Зоос, төмрийн ажил эрхэлсэн байгууллага байв. Мөн чулуугаар урлах талаар ихэд нэрд гарчээ. Киданы бүрэлдэхүүнд багтаж байсан далайн эргийхэн хөлөг онгоц хийх, барилга, гүүр барих зэрэг ажлыг чадамгай хийж байсан нь Киданы түүхэнд бичигдэж байлаа. X-XI зууны үед Кидан нүүдэлчин, суурьшмал иргэдийн хооронд худалдаалах үүрэгтэй худалдааны газрууд ажиллаж байснаас гадна муж, тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны ажиллаж байснаас гадна муж тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны газар бий болжээ. Барааны үнийг зарим үед улсаас зохицуулан таацуулах явдал байв. Гадагш гаргах худалдаалахдаа [[сувд]], [[булга]], [[хэрэм]], [[хэрмян загас]]ны арьс, мал аж ахуйн түүхий эдийг гаргадаг байсан ба давсыг зөвхөн хаан мэдэж борлуулдаг байсан. == Соёл == [[Файл:Tianning Pagoda 1.JPG|thumb|right|200px|1119-1120 оны үед баригдсан Pagoda Tianning хийд.]] Кидан нар [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Дундад Ази]]йн улсуудтай зах нийлж, [[улс төр]], [[эдийн засаг]], соёлын харилцаатай байсан нь тэдгээр улсын эдийн засаг, соёлын харилцаатай байсан нь нүүдэлчдийн соёл, суурьшмал иргэдийн хосолсон өвөрмөц соёл нутагшиж байв. 920 онд "Их Бичиг"-ийг [[Амбагян]]ы ач хүү [[Лубугу]] эрдэмтэн [[Тулюйгу]] ханз үсгээр үлгэрлэн зохиосон байна. "Бага Бичиг" Амбагяны хүү [[Елюй Тэла]] [[Уйгур бичиг|Уйгур бичгийг]] үндэслэн тус тус зохиожээ. Кидан нар түүхийн тэмдэглэл туурвиж хойч үедээ сурвалж болгожээ. "Морилон саатсаны тэмдэглэл", "Гурван сайдын замын тэмдэглэл", "Хаант төрийн тэмдэглэл" 70 боть гэх мэт түүхийг улсын сударч хэмээх албан тушаалтан эзэмшиж байв. Киданд Эрдмийн [[Хятад]], [[Монгол]] хоёр хүрээлж байсан ба түүнд "Улсыг мөчих" гэдэг нэртэй шалгалт өгч зэрэг горилдог байжээ. Кидан нар төрөлх хэлээрээ бичсэн утга зохиолтой байжээ. Жишээ нь: Елюй Амбагяны ач хүү [[Луньсянь]] "Цэцэрлэгт хүрээлэн" хэмээх уран зохиолын цоморлиг эмхэтгэн зохиожээ. Мөн Цэнгэлдэх шүлэг, Засах шүлэг, Гэрэлт хөшөө Пайлуурын шүлэг, Угсаатны шүлэг гэх мэт олон төрөр шүлэг зохиодог, дуу зохиож хоолой нийлүүлэн дуулцгаана. Хааны ордонд дуу хуур, ший янгууны ажил эрхэлсэн "Хэнгэрэг бишгүүрийн эзэн" албан тушаалтан байв. Мөн үндэсний цаг тооны бичиг зохиодог "Тэнгэрийн улирлын үзэх түшмэл" ажиллаж байжээ. Түүхт хүмүүс, бурхны болон байгалийн зураг зурах уран зураачидтай, өөрийн нутгийн газрын зурагтай байсан гэдэг. [[Өвөр Монгол|ӨМӨЗО]]-ны Барин овогт Киданы үед баригдсан чулуун гүүр одоо ч ашиглагдсаар байна. XI зуунд Кидан гүрэнд Дарь хийдэг болж улмаар галт зэвсэг туршиж байсан мэдээ бий. "Нөхөр, эхнэрийн ёс" гэдэг гэр бүлийн дүрэм, журам тогтоож мөрдөж байв. Кидан нар 5-н Хятад сургууль байгуулж хүүхдүүдийг бичиг ном сургадаг болсон бөгөөд 995 онд Солонгосоос арван залуу ирүүлж монгол хэлэнд сургаж байсан байна. Киданы хот суурины үлдэгдэл манай нутагт байдаг. [[Булган|Булган аймгийн]] [[Дашинчилэн сум]]ын нутаг Чин толгойд Киданы Чжень Чжоу байсан. Тэнд Киданы 20000 дарангуй цэрэг хуарагнаж байжээ. Мөн энэ хотод Нанхиад бол Зүрчидийн 700 гаруй өрхийг цөллөгийн журмаар авчирч суулгаж байсан гэдэг. Мөн энэ сумын Хар бухын голын хөвөөнд Хадаасан толгойн дэргэд Киданы хотын үлдэгдэл байдаг. Эдүгээ түүнийг Хар бухын эсвэл Хадаасаны балгас байдаг. 1970 онд хийсэн малтлагаар Монголын бичиг, соёлын үнэт дурсгал "Үйсэн ном" олдсон юм. Энэ номонд шашин судар буддагийн мэрэг төлөг, хорио цээр, сүнс орших байр, шанзагны сан, халхын хошууд (Гэрсэнзийн 18 хууль эрхэмтнүүд) багтсан байдаг. Үүнээс үзэхэд Киданы үеийн энэ хот XVII зууны үе хүртэл Монголын улс төрийн амьдралд оршин тогтнож байсан нь тодорхой байна. [[File:Bars Hota Mongolia.jpg|thumb|left|Хэрлэн барс хотын цамхаг]] [[Файл:Cernuschi Museum 20060812 099.jpg|thumb|right|200px|Киданы үеийн Хойд Чүй загвараар хийгдсэн гантиган Амитаба Будда]] [[Дорнод|Дорнод аймгийн]] [[Цагаан-Овоо сум]]ын нутаг дахь [[Хэрлэн Барс]] гэдэг хааш хаашаагаа 1800 метр талбай эзэлсэн хотын үлдэгдэл нь [[Хэрлэн Барс|Киданы Дун Чен хот]] байсныг тогтоожээ. Киданы зан зашлаас зарим нэгийг нь авч үзвэл: * Кидан нар бусдын нутагт довтлохдоо өвөг дээдсийн сүнсэнд "Нүгэл наминчлах өргөл" үйлдэж түүндээ хэн нэгэн хэрэгтэн ялтан хүнийг 1000 сумаар хавж алдаг. Дайснаа дараад ирэхдээ нөгөө сүнсэндээ "Талархлын өргөл" үйлдэж олзлон авчирсан хүмүүсийн нэгийг нь алдаг байжээ. * Гавьяа байгуулсан гэж үнэлэгдсэн хүмүүсийг хэдэн зуун айл өрхөөр шагнадаг. * Хулгайч нарыг хонь, үхэр, тэмээ, будаа, тариагаар торгодог байснаас гадна жил бүрийн 5-р сарын 13-15 ны хооронд хулгайлахыг зөвшөөрдөг байжээ. Тэр үед хулгай хийж чадсан хүнийг шийтгэдэггүй байв. 1115 онд Киданы харъяат зүрчидүүд Алтан улс байгуулан хятадын Сүн улстай хамтран 10 жил тасралтгүй довтолсноор 1125 онд Хидан Улс унажээ. Кидан унасны дараа Алтан улс үргэлжүүлэн Сүн улсыг довтолж хойд хэсгийг нь эзэлснээр хойд нутгаа алдсан Сүн улс Өмнөд Сүн улс (1127-1279) гэж нэрлэгдэх болжээ. == Киданы эзэн хаад == {| class="wikitable" |+ '''Хидан гүрэн 907-1125''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол (廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол (諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Амбагян|Тайзү]] (太祖 Tàizǔ) | Шэн Тянь Хуанди | Еэлү Абаожи (耶律阿保機 Yēlǜ Ābǎojī) | 907-926 | Шэнси (神冊 Shéncè) 916-922<br />Тяньзан (天贊 Tiānzàn) 922-926<br />Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 926 |- | [[Яогу|Tайзон]] (太宗 Tàizōng) | Шао Ву Хуанди | Еэлү Дэгуан (耶律德光 Yēlǜ Déguāng) | 926-947 | Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 927-938<br />Хуйтон (會同 Huìtóng) 938-947<br />Датон (大同 Dàtóng) 947 |- | [[Шизун]] (世宗 Shìzōng) | Тянь Шоу Хуанди | Еэлү Руань (耶律阮 Yēlǜ Ruǎn) | 947-951 | Тяньлү (天祿 Tiānlù) 947-951 |- | [[Музонг]] (穆宗 Mùzōng) | | Еэлү Жин (耶律璟 Yēlǜ Jǐng) | 951-969 | Еингли (應曆 Yìnglì) 951-969 |- | [[Жиньзон]] (景宗 Jǐngzōng) | | Еэлү Шань (耶律賢 Yēlǜ Xián) | 969-982 | Баонинь (保寧 Bǎoníng) 969-979<br />Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 979-982 |- | [[Шэньзон]] (聖宗 Shèngzōng) | Вэн Вү Да Шао Хуан Хуанди | Еэлү Лонгшү (耶律隆緒 Yēlǜ Lóngxù) | 982-1031 | Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 982<br />Тонхи (統和 Tǒnghé) 983-1012<br />Каитай (開泰 Kāitài) 1012-1021<br />Тайпин (太平 Tàipíng) 1021-1031 |- | [[Шиньзон]] (興宗 Xīngzōng) | Шао Жэнь Хуанди | Еэлү Зонжень (耶律宗真 Yēlǜ Zōngzhēn) | 1031–1055 | ЖинФу (景福 Jǐngfú) 1031-1032<br />ЧунШи (重熙 Chóngxī) 1032-1054 |- | [[Даозон]] (道宗 Dàozōng) | Шао Вэн Хуанди | Еэлү Хонжи (耶律洪基 Yēlǜ Hóngjī) | 1055–1101 | Чиньнинь (清寧 Qīngníng) 1055-1064<br />Шянонь (咸雍 Xiányōng) 1065-1074<br />Тайкань (太康 Tàikāng) 1075-1084<br />Да ан (大安 Dà'ān) 1085-1094<br />Шоучань (壽昌 Shòuchāng) 1095-1101 |- | | [[Тяньзуоди]] (天祚帝 Tiānzuòdì) | Еэлү Янши (耶律延禧 Yēlǜ Yánxǐ) | 1101–1125 | Чянтон (乾統 Qiántǒng) 1101-1110<br />Тянчинь (天慶 Tiānqìng) 1111-1120<br />Баода (保大 Bǎodà) 1121-1125 |} == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]<br/>[[Киданы ханлиг]]<br/> |он=916-1125 |албан_тушаал= Их Ляо Улс |дараа=[[Алтан улс]] <br/>[[Хамаг Монгол]]<br/>[[Хар Кидан]]<br/> }} {{end}} [[Ангилал:Кидан| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:10-р зууны Монголын түүх]] l6pyw89av6wl74e5v9g03308bvb02he 708872 708871 2022-08-18T15:58:15Z 103.173.255.162 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= Хидан Улс |conventional_long_name =Их Ляо Улс<br>[[Зураг:契丹國.png|60px]] |common_name = Хидан Улс, Ляо Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = эрт үе |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 907 |year_end = 1125 |event_start = [[Амбагян|Елюй Амбагян]], Киданы ханлигийн илижин буюу хан болов. |event_end = Их Ляо Улс мөхөв. |date_start = |date_event1 = 916 |event1 = Елюй Амбагян, Киданы аймгуудыг нэгтгээд Хидан Улсын их хаан болов. |date_event2 = |event2 = |date_event3 = 1125 |event3 = |p1 = [[Тан улс]] |flag_p2 = |p2 = [[Бохай улс]] |p3 = [[Зүбү|Гучин Татар]] |s1 = [[Алтан улс]] |flag_s1 = |s2 = [[Хар Хидан]] |flag_s2 = |s3 = [[Хамаг Монгол]] |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Kidan - Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital =Шаньжин (Линьхуан ордон)<ref>Одоогийн Баарин зүүн хошууны нутагт байсан</ref> |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Кидан хэл]], [[Хятад хэл]] |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]], хожим [[Буддын шашин]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} [[Зураг:Mongolia XI.jpg|thumb|Хидан Улс]] [[Файл:KhitanAD1000.png|thumb|Хидан улс, 1000 оны үед]] [[Зураг:Kidan.png|thumb|Хидан улс, 1096 оны үед]] '''Хидан Улс'''<ref>[https://catalog.msue.edu.mn/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=71307 Монголын эртний түүх судлал Ред Далай Ч.]</ref> буюу бүрнээрээ Ляо Улс, X-XII зууны үеийн Зүүн хойд Азид оршин тогтнож байжээ. '''[[Киданчууд|Кидан үндэстэн]]''' нь анх [[Лууха гол]]ын баруун талаар, [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний]] умард саваар (Ордосын [[Шар мөрөн]] биш) нутаглаж байсан бололтой бөгөөд яваандаа Шар тэнгисийн эрэг хүртэлх нутагт тархан суужээ. Тэд [[Сяньби]] нарын адил [[дорнод ху]] нарын удам байсан ба тэдний ихэнх нь өнөөгийн Монгол нутагт төвлөн сууж байгаагүй ч 923 оноос [[Алтайн нуруу|Алтайгаас]] зүүн тийш [[Хэрлэн гол]]ын хойт бие хүртэл нутгаа тэлж соёл, түүхийн олон зүйл дурсгал Монгол нутагт үлдээжээ. == Удам гарвал == [[Файл:SancaiPlateLiaoX-XII.JPG|left|thumb|Кидан гүрний үеийн [[Санкай]] таваг, X-XII зуун.]] [[Киданчууд|Кидан үндэстэн]] уг удмын хувьд [[дунху]] аймгийн [[сяньби]] нараас гаралтай учир удам гарвалын хувьд өвөг [[Монгол]]чууд гэж үздэг. Хэл судлалын талаар хийсэн судалгаагаар ч монгол хэлтэн байсан нь нотлогдсон. Кидан нарын 100 үг тутмаас 70 нь Монгол үг байдаг. Жишээ нь: Боули-Боол, шава-шувуу, ике-их, найхэ-нохой, толи-туулай гэх мэт. Тан улсын сударт Кидан нарын аж ахуй, үг хэл зан заншил нь Монголын [[шивэй]] нартай адил гэсэн байдаг. [[Антропологи]]йн судалгаагаар Монгол төрхтөн болохыг нь судалжээ. Кидан нар MЭ IV зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэх болжээ. == Түүх== {{Монголын түүх}} === Кидан омгийн холбоо === Киданчуудын дунд овгийн байгуулал задарч цэргийн ардчиллын шатанд шилжих үйл явц явагдаж байжээ. Тухайлбал: III-IV зууны үед овгийн ахлагч болон найман аймаг холбооны тэргүүлэгчийг сонгож Да-Хэ гэж нэрлэдэг, тэр нь бусад долоон аймгийн тэргүүлэгчдийг захирдаг бөгөөд гэрийх нь өмнө туг хэнгэрэг байрлуулдаг байжээ. Энэхүү Да-хэ гэдэг нэр нь цаашдаа эрх барих овог аймгийн нэр болсон байна. Кидан нар * Хэв хуулиар нийгмийн амьдралыг зохицуулдаг * Хүрээ нүүдэл хийдэг * Овог дотрооо гэрлэхийг цээрлэдэг байсан нь овгийн ёст байдлыг илрэл байв. V зууны сүүлчийн хагасаас VII зууны эхэн хүртэл [[Тоба]]гийн [[Тоба Вэй|Их Вэй улс]] ба [[Түрэг]]ийн хаант улсын харьяанд байжээ. Харин 648 онд [[Нанхиад]]ын Тан улсад дагаар орж 682 он хүртэл түүний харьяанд найман муж болон захирагдаж байв. 699 онд Түрэгт эзлэгдэн харьяалагдах болсон боловч харьцангуй биеэ даасан байдалтай байв. Энэ үеэс кидан нарын дунд төр улсын эх үүсгэл тавигдсан байна. Тухайлбал: Торгон цэрэг, Харцгай цэрэг гэсэн 2 төрлийн цэрэг эртэй болсон, сайн, түшмэл, зонхилогчид зэрэг албан тушаал бий болсон, албаны хэрэгт уналга, хөсөг залгуулах үүрэгтнүүд бий болж түүгээр мөнгөн, модон, загасны дүрсэн пайзтан түшмэлүүд "зар" бичигтэй зорчиж байв. Пайзны бичиг нь "угтуул" гэсэн үгтэй бол цэрэг дайчлах хэргээр явдаг, "довтлон морилох" гэсэн үгтэй бол алба татвар хураагч нар байдаг байв. Газар эдэлбэрийн хуультай болж, газрыг # Язгуурын эдэлбэр газар # Тариа ногооны # Бэлчээрийн # Ан гөрөөний # Хүүр оршуулгын гэсэн хэлбэрүүдээр эзэмшүүлэх болсон. Албан татвар нь Боомтын, Давсны, Архины онцгой албан татвар гэх мэт нэртэй байв. Нанхиад айл өрхийг "олзлогдогсод" гэдэг, [[Монгол]] улсын биш нүүдэлчдийг "буруу хэлтэй" гэдэг байлаа. Нанхиадуудаас торго, бөс даавуу, цай, эм тан, цагаан хүдэр, цагаан шаазгайгаар алба авдаг байжээ. Үүнийгээ "алба" гэдэг, гар урчуудаас "түрээс", худалдаачдаас худалдааны "гааль" хэмээн нэрлэдэг байв. Хууль цаазын түшмэлтэй болж ялт хүнийг газар гянданд хорих болсон. [[Файл:1000 on.jpg|thumb|1000 он]] [[Файл:Asia_1025ad.jpg|thumb|Ази тив 1025 оны үед]] [[Файл:FuneraryMaskLiao10thcentury.jpg|thumb|left|300xp|Киданы оршуулгын баг, X зуун.]][[Файл:LiaoDynastySancaiLuohanCirca1000.jpg|thumb|Кидан гүрний үеийн шаазан бурхан.]] === Улс болох === VIII зууны дунд үеэс Киданууд аль нэг улсад харьяалагдахаа больж гадаад байдлаа бэхжүүлэн хүчирхэгжиж 8 аймаг 38 болтлоо өссөн байв. Энэ үед Киданчууд тэргүүнээ [[хан]] гэх болжээ. Киданчууд VIII-IX зууны үед олзны хүнийг боол болгож аж ахуйн ажилд ашигладаг байв. 907 онд Елюй овгийн [[Амбагян]] ханд өргөмжлөгдсөнөөр улсаа Кидан гүрэн гэж нэрлэснээр язгууртны эрх мэдэл нэмэгдэж, засаг төрийн байгууллагууд байгуулагдсан ба нүүдэлчин иргэдээ захирах умард өмнөд гэсэн хоёр хэсэгт хуваан захирчээ. Энэ үеийн Нанхиад орон "[[Таван улс, арван ванлигийн үе|Таван ус, арван ханлиг-ийн үе]]" хэмээн нэрлэгдсэн төр засаглалтай байсан боловч Кидан нарыг хүчирхэгжихэд саад хийж чадсангүйгээр барахгүй Нанхиадын урвагч түшмэлүүд Киданы язгууртнуудад зулгуйдан нөлөөлж, Киданы төр ёсоо бэхжүүлэхэд түлхэж болжээ. Тухайлбал [[Хань Яньхуй]] гэгч Амбагян ханы албан ёсны зөвлөгч нь болж хот байгуулах, орд харш цоглох, суурьшмал иргэдэд газар олгож тариа тариулах, цааз хууль, түшмэдийн зэрэг дэв тогтоох хэрэгт тус дэм үзүүлжээ. Амбагян хан 907 оноос хойш нийт есөн жил [[төр]] барьж Киданы ханг гурван жилд нэг удаа сонгох цаг хугацааг зөрчөөд зогсоогүй хан ширээг залгамжлах ёсыг бий болгосон нь Нанхиад зөвлөхтэй холбоотой байв. 922 оны үед улсын цэргийн ерөнхийлөн захирах тушаал бий болгож, 50000 хүнтэй их цэрэг байгуулжээ. 923 оноос Киданы гадаад байдал үлэмж бэхжин Азийн бусад улсуудтай харилцаа тогтоосон байна. 923 онд [[Персийн эзэнт гүрэн|Перс улс]]аас, 924 онд [[Солонгос]]ын гурван хаант улсын нэг [[Силла улс]]аас Хидан Улсад элч ирж байжээ. 923-924 онд Зүүн далай ([[Шар тэнгис]])-гаас [[Алтайн нуруу|Алтайн уулс]], [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмээс]] [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] хүртэл нутгийг эрхэндээ оруулсан байна. 924 онд Дорнод тэнгисийн захын [[Бохай улс]]ыг эрхшээлдээ оруулж түүнийг [[Дорнод Дан]] хэмээ түшмэг улс болгож жил бүр 150000 [[бөс бараа]], 1000 [[морь|мориор]] алба бариулж байв. Хятад нар Нанхиад орны төв хэсэгт довтлон 938 онд [[Бээжин]] хотыг эзлэн авчээ. Ийнхүү Кидан нар [[Нанхиад]] орны төв болон зүүн хойт хэсгийг бүхэлд нь эрхшээлдээ оруулснаас хойш тэдгээр нутгийн соёл иргэншил бүхэлдээ Кидан болж түүхэнд тэмдэглэгджээ. Киданчууд 10-р зууны үед [[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]ыг эзэлж байсан байж болох юм. <ref name="Гусейнов">[http://www.turkist.org/2011/03/nikolai-huseinov-kyrgyz-kaqanat.html Николай Гусейнов "Кыргызский каганат - тюркское государство на Енисее"]</ref> Харин 1005 оны үед өмнөт нутгийн [[Сүн улс]]тай найрамдсаны дараа хүлгийн жолоо, зэвсгийн үзүүрийг [[Солонгос]], [[Уйгур]], [[Тангуд]] зэрэг газар орнуудад хандуулжээ. XI зууны дунд үед Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд нийслэл хот-5, [[чжоу]]-6, бэхлэлт хот-150, [[сянь]] хошуу-200, овог аймаг-5000, хараат улс-60 байв гэсэн мэдээ байдаг. Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд өөр өөрийн хэл заншил, амьдралы ахуйтай эрээвэр, хураавар аймаг угсаатан багтаж агсан нь ирээдүйн хувь тавиланд нь сайнаар нөлөөлөөгүй нь мэдээж. Кидан гүрний төрийн захиргааны тогтолцоо гурван хэлбэртэй байв. Үүнд # 3000 цэрэг гаргах үүрэгтэй Их аймаг, өөрөөр Киданы гол аймгууд # 1000 гаргах үүрэгтэй Бага аймгууд # Эзлэгдсэн хараат аймгуудын захиргаа зэрэг болно. === Киданчуудын үлдсэн хэсэг нь баруун тийш нүүв === Их аймаг бүрийг Илижин (эл эзэн) толгойлж түүний дор зүүн баруун [[зайсан]], [[тайш]], [[сыту]] тушаалтан нар захирч байжээ. Эзлэгдсэн олон аймаг, улс ард түмний тэмцэл хөдөлгөөн XI зууны дунд үеэс улам хүчтэй болж XII зууны эхэн үеэс зэвсэгт бослогын хэмжээнд хүрчээ. Хамниган угсааны [[зүрчид|зүрчид аймаг]] 1113 онд бослого гаргаж өөрийн нутаг Кидан гүрний зарим нутгийг ч эзлэн авч 1115 онд [[Алтан улс]]ыг байгуулжээ. 1118-1125 онд Алтан улс Сүн улстай хүч хавсран Кидан гүрнийг хоёр этгээдээс нь хаввсайдан газар нутгийг нь жилээс жилд эзлэн танасаар 200 гаруй жил тогтносон Кидан гүрнийг мөхөөжээ. Киданы нэг хэсэг нь тэдний хаан угсааны [[Елюй Даши]]йн захиргаан доор баруун тийш зайлан одож [[Иран]] газар орныг байлдан эзлээд 1124 онд биеэ [[Гүр хан]]д өргөмжилжээ. Елюй Дашийг улсыг [[Хар Кидан|Баруун Ляо]] гэдэг ба [[Араб]], [[Перс]] сударт Кара Китай, Монголоор Хар Кидан гэдэг. ==Мөн үзэх== [[Сяньби]]йн олон аймгийн нэг нь [[Шар мөрөн]], [[Лууха гол]] орчмоор нутаглах болсон нь [[Кидан үндэстэн|Киданчууд]] байлаа . [[Кидан]] аймгууд [[хятад]] -ын [[Тан улс|Тан (618-907) он]] улс болон [[Түрэг]] ийн захиргаанд орж зарим үед [[биеэ]] даасан байдлаа хадгалан оршин тогтнож байв == Аж ахуй == [[Файл:MongolHuntersSong.jpg|thumb|250px|Сүн гүрний үеийн бүтээл "Бүргэд агнаж байгаа Хиданчууд"]] [[Файл:Liao Dynasty - Guan Yin statue.jpg|thumb|200px|left|Кидан гүрний үеийн Гуань Инь-ий өнгө хослосон модон сийлбэр; Хятад улс, (М.Э 907-1125)]] [[Файл:Liao_dynasty_furniture.jpg|thumb|right|250px|Газар доороос олдсон Киданы үеийн гэрийн тавилга]] Кидан гүрний хүн ам нь нүүдэлчин, суурьшмал, хоёр янзын амьдралтай ард иргэд байжээ. Баруун хойд талын нүүдэлчдийн амь зуулга нь мал аж ахуй , газар тариалан, гар үйлдвэр, худалдаа арилжаа болж байв. X-XI зуунд малын тоо толгой ихэд өссөн байна. Үүнд дээрмийн дайны олз, эзлэгдсэн аймаг угсаатнаас авдаг алба татвар нөлөөлсөн гэж үзэж болно. Ийнхүү Киданы малын тоо нэмэгдсэнээр улсын мал сүргийн хэргийг эрхлэх "Адууны сүргийн" яам байгуулагджээ. Албан татвартай холбоотойгоор малыг тоолж дансалдаг байв. Харин жирийн ардууд малаа албаны тооноос нууж дарах явдал гардаг байв. Киданы язгууртнууд ан гөрөөг голдуу зугаа цэнгэлийн хэлбэрээр хийх болсон байна. 1041 онд Цаазтай газарт хийгсдийг ял шийтгэх тухай зарлиг гарчээ. Хидан Улсад тарианы хэсргийг эрхэлсэн байгууллага, тариаланг элдэв сүйдлээс хамгаалах хууль байжээ. Кидан нар төмөр хошуутай анжисыг үхрээр зүтгүүлэн газар хагалж, суваг татан тариалнгаа усалдаг,хар будаа, монгол амуу хоёрыг голчлон хийлгэдэг байв. X-XI зууны үед Киданд нэхэх, ээрэх ажлыг улсаас зориуд удирдах урчуудын яам байгуулжээ. 940 онд хааны зарлигаар тусгай түшмэл гарган хүн ардад нэхэх, ээрэх сургалт явуулсан байна. Киданд төмөрлөгийн хүдэр хайлуулан төмөрлөгөөр аж ахуйн багаж зэвсэг, цэрэг дайны зэр зэвсэг хийж байснаас гадна зоос, бурхан цутгах цутгуур урлан дэлгэрч байв. Зоос, төмрийн ажил эрхэлсэн байгууллага байв. Мөн чулуугаар урлах талаар ихэд нэрд гарчээ. Киданы бүрэлдэхүүнд багтаж байсан далайн эргийхэн хөлөг онгоц хийх, барилга, гүүр барих зэрэг ажлыг чадамгай хийж байсан нь Киданы түүхэнд бичигдэж байлаа. X-XI зууны үед Кидан нүүдэлчин, суурьшмал иргэдийн хооронд худалдаалах үүрэгтэй худалдааны газрууд ажиллаж байснаас гадна муж, тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны ажиллаж байснаас гадна муж тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны газар бий болжээ. Барааны үнийг зарим үед улсаас зохицуулан таацуулах явдал байв. Гадагш гаргах худалдаалахдаа [[сувд]], [[булга]], [[хэрэм]], [[хэрмян загас]]ны арьс, мал аж ахуйн түүхий эдийг гаргадаг байсан ба давсыг зөвхөн хаан мэдэж борлуулдаг байсан. == Соёл == [[Файл:Tianning Pagoda 1.JPG|thumb|right|200px|1119-1120 оны үед баригдсан Pagoda Tianning хийд.]] Кидан нар [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Дундад Ази]]йн улсуудтай зах нийлж, [[улс төр]], [[эдийн засаг]], соёлын харилцаатай байсан нь тэдгээр улсын эдийн засаг, соёлын харилцаатай байсан нь нүүдэлчдийн соёл, суурьшмал иргэдийн хосолсон өвөрмөц соёл нутагшиж байв. 920 онд "Их Бичиг"-ийг [[Амбагян]]ы ач хүү [[Лубугу]] эрдэмтэн [[Тулюйгу]] ханз үсгээр үлгэрлэн зохиосон байна. "Бага Бичиг" Амбагяны хүү [[Елюй Тэла]] [[Уйгур бичиг|Уйгур бичгийг]] үндэслэн тус тус зохиожээ. Кидан нар түүхийн тэмдэглэл туурвиж хойч үедээ сурвалж болгожээ. "Морилон саатсаны тэмдэглэл", "Гурван сайдын замын тэмдэглэл", "Хаант төрийн тэмдэглэл" 70 боть гэх мэт түүхийг улсын сударч хэмээх албан тушаалтан эзэмшиж байв. Киданд Эрдмийн [[Хятад]], [[Монгол]] хоёр хүрээлж байсан ба түүнд "Улсыг мөчих" гэдэг нэртэй шалгалт өгч зэрэг горилдог байжээ. Кидан нар төрөлх хэлээрээ бичсэн утга зохиолтой байжээ. Жишээ нь: Елюй Амбагяны ач хүү [[Луньсянь]] "Цэцэрлэгт хүрээлэн" хэмээх уран зохиолын цоморлиг эмхэтгэн зохиожээ. Мөн Цэнгэлдэх шүлэг, Засах шүлэг, Гэрэлт хөшөө Пайлуурын шүлэг, Угсаатны шүлэг гэх мэт олон төрөр шүлэг зохиодог, дуу зохиож хоолой нийлүүлэн дуулцгаана. Хааны ордонд дуу хуур, ший янгууны ажил эрхэлсэн "Хэнгэрэг бишгүүрийн эзэн" албан тушаалтан байв. Мөн үндэсний цаг тооны бичиг зохиодог "Тэнгэрийн улирлын үзэх түшмэл" ажиллаж байжээ. Түүхт хүмүүс, бурхны болон байгалийн зураг зурах уран зураачидтай, өөрийн нутгийн газрын зурагтай байсан гэдэг. [[Өвөр Монгол|ӨМӨЗО]]-ны Барин овогт Киданы үед баригдсан чулуун гүүр одоо ч ашиглагдсаар байна. XI зуунд Кидан гүрэнд Дарь хийдэг болж улмаар галт зэвсэг туршиж байсан мэдээ бий. "Нөхөр, эхнэрийн ёс" гэдэг гэр бүлийн дүрэм, журам тогтоож мөрдөж байв. Кидан нар 5-н Хятад сургууль байгуулж хүүхдүүдийг бичиг ном сургадаг болсон бөгөөд 995 онд Солонгосоос арван залуу ирүүлж монгол хэлэнд сургаж байсан байна. Киданы хот суурины үлдэгдэл манай нутагт байдаг. [[Булган|Булган аймгийн]] [[Дашинчилэн сум]]ын нутаг Чин толгойд Киданы Чжень Чжоу байсан. Тэнд Киданы 20000 дарангуй цэрэг хуарагнаж байжээ. Мөн энэ хотод Нанхиад бол Зүрчидийн 700 гаруй өрхийг цөллөгийн журмаар авчирч суулгаж байсан гэдэг. Мөн энэ сумын Хар бухын голын хөвөөнд Хадаасан толгойн дэргэд Киданы хотын үлдэгдэл байдаг. Эдүгээ түүнийг Хар бухын эсвэл Хадаасаны балгас байдаг. 1970 онд хийсэн малтлагаар Монголын бичиг, соёлын үнэт дурсгал "Үйсэн ном" олдсон юм. Энэ номонд шашин судар буддагийн мэрэг төлөг, хорио цээр, сүнс орших байр, шанзагны сан, халхын хошууд (Гэрсэнзийн 18 хууль эрхэмтнүүд) багтсан байдаг. Үүнээс үзэхэд Киданы үеийн энэ хот XVII зууны үе хүртэл Монголын улс төрийн амьдралд оршин тогтнож байсан нь тодорхой байна. [[File:Bars Hota Mongolia.jpg|thumb|left|Хэрлэн барс хотын цамхаг]] [[Файл:Cernuschi Museum 20060812 099.jpg|thumb|right|200px|Киданы үеийн Хойд Чүй загвараар хийгдсэн гантиган Амитаба Будда]] [[Дорнод|Дорнод аймгийн]] [[Цагаан-Овоо сум]]ын нутаг дахь [[Хэрлэн Барс]] гэдэг хааш хаашаагаа 1800 метр талбай эзэлсэн хотын үлдэгдэл нь [[Хэрлэн Барс|Киданы Дун Чен хот]] байсныг тогтоожээ. Киданы зан зашлаас зарим нэгийг нь авч үзвэл: * Кидан нар бусдын нутагт довтлохдоо өвөг дээдсийн сүнсэнд "Нүгэл наминчлах өргөл" үйлдэж түүндээ хэн нэгэн хэрэгтэн ялтан хүнийг 1000 сумаар хавж алдаг. Дайснаа дараад ирэхдээ нөгөө сүнсэндээ "Талархлын өргөл" үйлдэж олзлон авчирсан хүмүүсийн нэгийг нь алдаг байжээ. * Гавьяа байгуулсан гэж үнэлэгдсэн хүмүүсийг хэдэн зуун айл өрхөөр шагнадаг. * Хулгайч нарыг хонь, үхэр, тэмээ, будаа, тариагаар торгодог байснаас гадна жил бүрийн 5-р сарын 13-15 ны хооронд хулгайлахыг зөвшөөрдөг байжээ. Тэр үед хулгай хийж чадсан хүнийг шийтгэдэггүй байв. 1115 онд Киданы харъяат зүрчидүүд Алтан улс байгуулан хятадын Сүн улстай хамтран 10 жил тасралтгүй довтолсноор 1125 онд Хидан Улс унажээ. Кидан унасны дараа Алтан улс үргэлжүүлэн Сүн улсыг довтолж хойд хэсгийг нь эзэлснээр хойд нутгаа алдсан Сүн улс Өмнөд Сүн улс (1127-1279) гэж нэрлэгдэх болжээ. == Киданы эзэн хаад == {| class="wikitable" |+ '''Хидан гүрэн 907-1125''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол (廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол (諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Амбагян|Тайзү]] (太祖 Tàizǔ) | Шэн Тянь Хуанди | Еэлү Абаожи (耶律阿保機 Yēlǜ Ābǎojī) | 907-926 | Шэнси (神冊 Shéncè) 916-922<br />Тяньзан (天贊 Tiānzàn) 922-926<br />Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 926 |- | [[Яогу|Tайзон]] (太宗 Tàizōng) | Шао Ву Хуанди | Еэлү Дэгуан (耶律德光 Yēlǜ Déguāng) | 926-947 | Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 927-938<br />Хуйтон (會同 Huìtóng) 938-947<br />Датон (大同 Dàtóng) 947 |- | [[Шизун]] (世宗 Shìzōng) | Тянь Шоу Хуанди | Еэлү Руань (耶律阮 Yēlǜ Ruǎn) | 947-951 | Тяньлү (天祿 Tiānlù) 947-951 |- | [[Музонг]] (穆宗 Mùzōng) | | Еэлү Жин (耶律璟 Yēlǜ Jǐng) | 951-969 | Еингли (應曆 Yìnglì) 951-969 |- | [[Жиньзон]] (景宗 Jǐngzōng) | | Еэлү Шань (耶律賢 Yēlǜ Xián) | 969-982 | Баонинь (保寧 Bǎoníng) 969-979<br />Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 979-982 |- | [[Шэньзон]] (聖宗 Shèngzōng) | Вэн Вү Да Шао Хуан Хуанди | Еэлү Лонгшү (耶律隆緒 Yēlǜ Lóngxù) | 982-1031 | Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 982<br />Тонхи (統和 Tǒnghé) 983-1012<br />Каитай (開泰 Kāitài) 1012-1021<br />Тайпин (太平 Tàipíng) 1021-1031 |- | [[Шиньзон]] (興宗 Xīngzōng) | Шао Жэнь Хуанди | Еэлү Зонжень (耶律宗真 Yēlǜ Zōngzhēn) | 1031–1055 | ЖинФу (景福 Jǐngfú) 1031-1032<br />ЧунШи (重熙 Chóngxī) 1032-1054 |- | [[Даозон]] (道宗 Dàozōng) | Шао Вэн Хуанди | Еэлү Хонжи (耶律洪基 Yēlǜ Hóngjī) | 1055–1101 | Чиньнинь (清寧 Qīngníng) 1055-1064<br />Шянонь (咸雍 Xiányōng) 1065-1074<br />Тайкань (太康 Tàikāng) 1075-1084<br />Да ан (大安 Dà'ān) 1085-1094<br />Шоучань (壽昌 Shòuchāng) 1095-1101 |- | | [[Тяньзуоди]] (天祚帝 Tiānzuòdì) | Еэлү Янши (耶律延禧 Yēlǜ Yánxǐ) | 1101–1125 | Чянтон (乾統 Qiántǒng) 1101-1110<br />Тянчинь (天慶 Tiānqìng) 1111-1120<br />Баода (保大 Bǎodà) 1121-1125 |} == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]<br/>[[Киданы ханлиг]]<br/> |он=916-1125 |албан_тушаал= Их Ляо Улс |дараа=[[Алтан улс]] <br/>[[Хамаг Монгол]]<br/>[[Хар Кидан]]<br/> }} {{end}} [[Ангилал:Кидан| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:10-р зууны Монголын түүх]] 4s57plsy32nnjbhal352g3gaa373inp 708873 708872 2022-08-18T16:08:13Z 103.173.255.162 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= Хидан Улс |conventional_long_name =Их Ляо Улс<br>[[Зураг:契丹國.png|60px]] |common_name = Хидан Улс, Ляо Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = эрт үе |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 907 |year_end = 1125 |event_start = [[Амбагян|Елюй Амбагян]], Киданы ханлигийн илижин буюу хан болов. |event_end = Их Ляо Улс мөхөв. |date_start = |date_event1 = 916 |event1 = Елюй Амбагян, Киданы аймгуудыг нэгтгээд Хидан Улсын их хаан болов. |date_event2 = |event2 = |date_event3 = 1125 |event3 = |p1 = [[Тан улс]] |flag_p2 = |p2 = [[Бохай улс]] |p3 = [[Зүбү|Гучин Татар]] |s1 = [[Алтан улс]] |flag_s1 = |s2 = [[Хар Хидан]] |flag_s2 = |s3 = [[Хамаг Монгол]] |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Kidan - Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital =Шаньжин (Линьхуан ордон)<ref>Одоогийн Баарин зүүн хошууны нутагт байсан</ref> |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Кидан хэл]], [[Хятад хэл]] |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]], хожим [[Буддын шашин]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} [[Зураг:Mongolia XI.jpg|thumb|Хидан Улс]] [[Файл:KhitanAD1000.png|thumb|Хидан улс, 1000 оны үед]] [[Зураг:Kidan.png|thumb|Хидан улс, 1096 оны үед]] '''Хидан Улс'''<ref>[https://catalog.msue.edu.mn/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=71307 Монголын эртний түүх судлал Ред Далай Ч.]</ref> буюу бүрнээрээ Ляо Улс, X-XII зууны үеийн Зүүн хойд Азид оршин тогтнож байжээ. '''[[Киданчууд|Кидан үндэстэн]]''' нь анх [[Лууха гол]]ын баруун талаар, [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний]] умард саваар (Ордосын [[Шар мөрөн]] биш) нутаглаж байсан бололтой бөгөөд яваандаа Шар тэнгисийн эрэг хүртэлх нутагт тархан суужээ. Тэд [[Сяньби]] нарын адил [[дорнод ху]] нарын удам байсан ба тэдний ихэнх нь өнөөгийн Монгол нутагт төвлөн сууж байгаагүй ч 923 оноос [[Алтайн нуруу|Алтайгаас]] зүүн тийш [[Хэрлэн гол]]ын хойт бие хүртэл нутгаа тэлж соёл, түүхийн олон зүйл дурсгал Монгол нутагт үлдээжээ. == Удам гарвал == [[Файл:SancaiPlateLiaoX-XII.JPG|left|thumb|Кидан гүрний үеийн [[Санкай]] таваг, X-XII зуун.]] [[Киданчууд|Кидан үндэстэн]] уг удмын хувьд [[дунху]] аймгийн [[сяньби]] нараас гаралтай учир удам гарвалын хувьд өвөг [[Монгол]]чууд гэж үздэг. Хэл судлалын талаар хийсэн судалгаагаар ч монгол хэлтэн байсан нь нотлогдсон. Кидан нарын 100 үг тутмаас 70 нь Монгол үг байдаг. Жишээ нь: Боули-Боол, шава-шувуу, ике-их, найхэ-нохой, толи-туулай гэх мэт. Тан улсын сударт Кидан нарын аж ахуй, үг хэл зан заншил нь Монголын [[шивэй]] нартай адил гэсэн байдаг. [[Антропологи]]йн судалгаагаар Монгол төрхтөн болохыг нь судалжээ. Кидан нар MЭ IV зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэх болжээ. == Түүх== {{Монголын түүх}} === Кидан омгийн холбоо === Киданчуудын дунд овгийн байгуулал задарч цэргийн ардчиллын шатанд шилжих үйл явц явагдаж байжээ. Тухайлбал: III-IV зууны үед овгийн ахлагч болон найман аймаг холбооны тэргүүлэгчийг сонгож Да-Хэ гэж нэрлэдэг, тэр нь бусад долоон аймгийн тэргүүлэгчдийг захирдаг бөгөөд гэрийх нь өмнө туг хэнгэрэг байрлуулдаг байжээ. Энэхүү Да-хэ гэдэг нэр нь цаашдаа эрх барих овог аймгийн нэр болсон байна. Кидан нар * Хэв хуулиар нийгмийн амьдралыг зохицуулдаг * Хүрээ нүүдэл хийдэг * Овог дотрооо гэрлэхийг цээрлэдэг байсан нь овгийн ёст байдлыг илрэл байв. V зууны сүүлчийн хагасаас VII зууны эхэн хүртэл [[Тоба]]гийн [[Тоба Вэй|Их Вэй улс]] ба [[Түрэг]]ийн хаант улсын харьяанд байжээ. Харин 648 онд [[Нанхиад]]ын Тан улсад дагаар орж 682 он хүртэл түүний харьяанд найман муж болон захирагдаж байв. 699 онд Түрэгт эзлэгдэн харьяалагдах болсон боловч харьцангуй биеэ даасан байдалтай байв. Энэ үеэс кидан нарын дунд төр улсын эх үүсгэл тавигдсан байна. Тухайлбал: Торгон цэрэг, Харцгай цэрэг гэсэн 2 төрлийн цэрэг эртэй болсон, сайн, түшмэл, зонхилогчид зэрэг албан тушаал бий болсон, албаны хэрэгт уналга, хөсөг залгуулах үүрэгтнүүд бий болж түүгээр мөнгөн, модон, загасны дүрсэн пайзтан түшмэлүүд "зар" бичигтэй зорчиж байв. Пайзны бичиг нь "угтуул" гэсэн үгтэй бол цэрэг дайчлах хэргээр явдаг, "довтлон морилох" гэсэн үгтэй бол алба татвар хураагч нар байдаг байв. Газар эдэлбэрийн хуультай болж, газрыг # Язгуурын эдэлбэр газар # Тариа ногооны # Бэлчээрийн # Ан гөрөөний # Хүүр оршуулгын гэсэн хэлбэрүүдээр эзэмшүүлэх болсон. Албан татвар нь Боомтын, Давсны, Архины онцгой албан татвар гэх мэт нэртэй байв. Нанхиад айл өрхийг "олзлогдогсод" гэдэг, [[Монгол]] улсын биш нүүдэлчдийг "буруу хэлтэй" гэдэг байлаа. Нанхиадуудаас торго, бөс даавуу, цай, эм тан, цагаан хүдэр, цагаан шаазгайгаар алба авдаг байжээ. Үүнийгээ "алба" гэдэг, гар урчуудаас "түрээс", худалдаачдаас худалдааны "гааль" хэмээн нэрлэдэг байв. Хууль цаазын түшмэлтэй болж ялт хүнийг газар гянданд хорих болсон. [[Файл:1000 on.jpg|thumb|1000 он]] [[Файл:Asia_1025ad.jpg|thumb|Ази тив 1025 оны үед]] [[Файл:FuneraryMaskLiao10thcentury.jpg|thumb|left|300xp|Киданы оршуулгын баг, X зуун.]][[Файл:LiaoDynastySancaiLuohanCirca1000.jpg|thumb|Кидан гүрний үеийн шаазан бурхан.]] === Улс болох === VIII зууны дунд үеэс Киданууд аль нэг улсад харьяалагдахаа больж гадаад байдлаа бэхжүүлэн хүчирхэгжиж 8 аймаг 38 болтлоо өссөн байв. Энэ үед Киданчууд тэргүүнээ [[хан]] гэх болжээ. Киданчууд VIII-IX зууны үед олзны хүнийг боол болгож аж ахуйн ажилд ашигладаг байв. 907 онд Елюй овгийн [[Амбагян]] ханд өргөмжлөгдсөнөөр улсаа Кидан гүрэн гэж нэрлэснээр язгууртны эрх мэдэл нэмэгдэж, засаг төрийн байгууллагууд байгуулагдсан ба нүүдэлчин иргэдээ захирах умард өмнөд гэсэн хоёр хэсэгт хуваан захирчээ. Энэ үеийн Нанхиад орон "[[Таван улс, арван ванлигийн үе|Таван ус, арван ханлиг-ийн үе]]" хэмээн нэрлэгдсэн төр засаглалтай байсан боловч Кидан нарыг хүчирхэгжихэд саад хийж чадсангүйгээр барахгүй Нанхиадын урвагч түшмэлүүд Киданы язгууртнуудад зулгуйдан нөлөөлж, Киданы төр ёсоо бэхжүүлэхэд түлхэж болжээ. Тухайлбал [[Хань Яньхуй]] гэгч Амбагян ханы албан ёсны зөвлөгч нь болж хот байгуулах, орд харш цоглох, суурьшмал иргэдэд газар олгож тариа тариулах, цааз хууль, түшмэдийн зэрэг дэв тогтоох хэрэгт тус дэм үзүүлжээ. Амбагян хан 907 оноос хойш нийт есөн жил [[төр]] барьж Киданы ханг гурван жилд нэг удаа сонгох цаг хугацааг зөрчөөд зогсоогүй хан ширээг залгамжлах ёсыг бий болгосон нь Нанхиад зөвлөхтэй холбоотой байв. 922 оны үед улсын цэргийн ерөнхийлөн захирах тушаал бий болгож, 50000 хүнтэй их цэрэг байгуулжээ. 923 оноос Киданы гадаад байдал үлэмж бэхжин Азийн бусад улсуудтай харилцаа тогтоосон байна. 923 онд [[Персийн эзэнт гүрэн|Перс улс]]аас, 924 онд [[Солонгос]]ын гурван хаант улсын нэг [[Силла улс]]аас Хидан Улсад элч ирж байжээ. 923-924 онд Зүүн далай ([[Шар тэнгис]])-гаас [[Алтайн нуруу|Алтайн уулс]], [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмээс]] [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] хүртэл нутгийг эрхэндээ оруулсан байна. 924 онд Дорнод тэнгисийн захын [[Бохай улс]]ыг эрхшээлдээ оруулж түүнийг [[Дорнод Дан]] хэмээ түшмэг улс болгож жил бүр 150000 [[бөс бараа]], 1000 [[морь|мориор]] алба бариулж байв. Хятад нар Нанхиад орны төв хэсэгт довтлон 938 онд [[Бээжин]] хотыг эзлэн авчээ. Ийнхүү Кидан нар [[Нанхиад]] орны төв болон зүүн хойт хэсгийг бүхэлд нь эрхшээлдээ оруулснаас хойш тэдгээр нутгийн соёл иргэншил бүхэлдээ Кидан болж түүхэнд тэмдэглэгджээ. Киданчууд 10-р зууны үед [[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]ыг эзэлж байсан байж болох юм. <ref name="Гусейнов">[http://www.turkist.org/2011/03/nikolai-huseinov-kyrgyz-kaqanat.html Николай Гусейнов "Кыргызский каганат - тюркское государство на Енисее"]</ref> Харин 1005 оны үед өмнөт нутгийн [[Сүн улс]]тай найрамдсаны дараа хүлгийн жолоо, зэвсгийн үзүүрийг [[Солонгос]], [[Уйгур]], [[Тангуд]] зэрэг газар орнуудад хандуулжээ. XI зууны дунд үед Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд нийслэл хот-5, [[чжоу]]-6, бэхлэлт хот-150, [[шянь]] хошуу-200, овог аймаг-5000, хараат улс-60 байв гэсэн мэдээ байдаг. Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд өөр өөрийн хэл заншил, амьдралы ахуйтай эрээвэр, хураавар аймаг угсаатан багтаж агсан нь ирээдүйн хувь тавиланд нь сайнаар нөлөөлөөгүй нь мэдээж. Кидан гүрний төрийн захиргааны тогтолцоо гурван хэлбэртэй байв. Үүнд # 3000 цэрэг гаргах үүрэгтэй Их аймаг, өөрөөр Киданы гол аймгууд # 1000 гаргах үүрэгтэй Бага аймгууд # Эзлэгдсэн хараат аймгуудын захиргаа зэрэг болно. === Киданчуудын үлдсэн хэсэг нь баруун тийш нүүв === Их аймаг бүрийг Илижин (эл эзэн) толгойлж түүний дор зүүн баруун [[зайсан]], [[тайш]], [[сыту]] тушаалтан нар захирч байжээ. Эзлэгдсэн олон аймаг, улс ард түмний тэмцэл хөдөлгөөн XI зууны дунд үеэс улам хүчтэй болж XII зууны эхэн үеэс зэвсэгт бослогын хэмжээнд хүрчээ. Хамниган угсааны [[зүрчид|зүрчид аймаг]] 1113 онд бослого гаргаж өөрийн нутаг Кидан гүрний зарим нутгийг ч эзлэн авч 1115 онд [[Алтан улс]]ыг байгуулжээ. 1118-1125 онд Алтан улс Сүн улстай хүч хавсран Кидан гүрнийг хоёр этгээдээс нь хаввсайдан газар нутгийг нь жилээс жилд эзлэн танасаар 200 гаруй жил тогтносон Кидан гүрнийг мөхөөжээ. Киданы нэг хэсэг нь тэдний хаан угсааны [[Елюй Даши]]йн захиргаан доор баруун тийш зайлан одож [[Иран]] газар орныг байлдан эзлээд 1124 онд биеэ [[Гүр хан]]д өргөмжилжээ. Елюй Дашийг улсыг [[Хар Хидан|Баруун Ляо]] гэдэг ба [[Араб]], [[Перс]] сударт Кара Китай, Монголоор Хар Хидан гэдэг. ==Мөн үзэх== [[Сяньби]]йн олон аймгийн нэг нь [[Шар мөрөн]], [[Лууха гол]] орчмоор нутаглах болсон нь [[Кидан үндэстэн|Киданчууд]] байлаа . [[Кидан]] аймгууд [[хятад]] -ын [[Тан улс|Тан (618-907) он]] улс болон [[Түрэг]] ийн захиргаанд орж зарим үед [[биеэ]] даасан байдлаа хадгалан оршин тогтнож байв == Аж ахуй == [[Файл:MongolHuntersSong.jpg|thumb|250px|Сүн гүрний үеийн бүтээл "Бүргэд агнаж байгаа Хиданчууд"]] [[Файл:Liao Dynasty - Guan Yin statue.jpg|thumb|200px|left|Кидан гүрний үеийн Гуань Инь-ий өнгө хослосон модон сийлбэр; Хятад улс, (М.Э 907-1125)]] [[Файл:Liao_dynasty_furniture.jpg|thumb|right|250px|Газар доороос олдсон Киданы үеийн гэрийн тавилга]] Кидан гүрний хүн ам нь нүүдэлчин, суурьшмал, хоёр янзын амьдралтай ард иргэд байжээ. Баруун хойд талын нүүдэлчдийн амь зуулга нь мал аж ахуй , газар тариалан, гар үйлдвэр, худалдаа арилжаа болж байв. X-XI зуунд малын тоо толгой ихэд өссөн байна. Үүнд дээрмийн дайны олз, эзлэгдсэн аймаг угсаатнаас авдаг алба татвар нөлөөлсөн гэж үзэж болно. Ийнхүү Киданы малын тоо нэмэгдсэнээр улсын мал сүргийн хэргийг эрхлэх "Адууны сүргийн" яам байгуулагджээ. Албан татвартай холбоотойгоор малыг тоолж дансалдаг байв. Харин жирийн ардууд малаа албаны тооноос нууж дарах явдал гардаг байв. Киданы язгууртнууд ан гөрөөг голдуу зугаа цэнгэлийн хэлбэрээр хийх болсон байна. 1041 онд Цаазтай газарт хийгсдийг ял шийтгэх тухай зарлиг гарчээ. Хидан Улсад тарианы хэсргийг эрхэлсэн байгууллага, тариаланг элдэв сүйдлээс хамгаалах хууль байжээ. Кидан нар төмөр хошуутай анжисыг үхрээр зүтгүүлэн газар хагалж, суваг татан тариалнгаа усалдаг,хар будаа, монгол амуу хоёрыг голчлон хийлгэдэг байв. X-XI зууны үед Киданд нэхэх, ээрэх ажлыг улсаас зориуд удирдах урчуудын яам байгуулжээ. 940 онд хааны зарлигаар тусгай түшмэл гарган хүн ардад нэхэх, ээрэх сургалт явуулсан байна. Киданд төмөрлөгийн хүдэр хайлуулан төмөрлөгөөр аж ахуйн багаж зэвсэг, цэрэг дайны зэр зэвсэг хийж байснаас гадна зоос, бурхан цутгах цутгуур урлан дэлгэрч байв. Зоос, төмрийн ажил эрхэлсэн байгууллага байв. Мөн чулуугаар урлах талаар ихэд нэрд гарчээ. Киданы бүрэлдэхүүнд багтаж байсан далайн эргийхэн хөлөг онгоц хийх, барилга, гүүр барих зэрэг ажлыг чадамгай хийж байсан нь Киданы түүхэнд бичигдэж байлаа. X-XI зууны үед Кидан нүүдэлчин, суурьшмал иргэдийн хооронд худалдаалах үүрэгтэй худалдааны газрууд ажиллаж байснаас гадна муж, тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны ажиллаж байснаас гадна муж тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны газар бий болжээ. Барааны үнийг зарим үед улсаас зохицуулан таацуулах явдал байв. Гадагш гаргах худалдаалахдаа [[сувд]], [[булга]], [[хэрэм]], [[хэрмян загас]]ны арьс, мал аж ахуйн түүхий эдийг гаргадаг байсан ба давсыг зөвхөн хаан мэдэж борлуулдаг байсан. == Соёл == [[Файл:Tianning Pagoda 1.JPG|thumb|right|200px|1119-1120 оны үед баригдсан Pagoda Tianning хийд.]] Кидан нар [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Дундад Ази]]йн улсуудтай зах нийлж, [[улс төр]], [[эдийн засаг]], соёлын харилцаатай байсан нь тэдгээр улсын эдийн засаг, соёлын харилцаатай байсан нь нүүдэлчдийн соёл, суурьшмал иргэдийн хосолсон өвөрмөц соёл нутагшиж байв. 920 онд "Их Бичиг"-ийг [[Амбагян]]ы ач хүү [[Лубугу]] эрдэмтэн [[Тулюйгу]] ханз үсгээр үлгэрлэн зохиосон байна. "Бага Бичиг" Амбагяны хүү [[Елюй Тэла]] [[Уйгур бичиг|Уйгур бичгийг]] үндэслэн тус тус зохиожээ. Кидан нар түүхийн тэмдэглэл туурвиж хойч үедээ сурвалж болгожээ. "Морилон саатсаны тэмдэглэл", "Гурван сайдын замын тэмдэглэл", "Хаант төрийн тэмдэглэл" 70 боть гэх мэт түүхийг улсын сударч хэмээх албан тушаалтан эзэмшиж байв. Киданд Эрдмийн [[Хятад]], [[Монгол]] хоёр хүрээлж байсан ба түүнд "Улсыг мөчих" гэдэг нэртэй шалгалт өгч зэрэг горилдог байжээ. Кидан нар төрөлх хэлээрээ бичсэн утга зохиолтой байжээ. Жишээ нь: Елюй Амбагяны ач хүү [[Луньсянь]] "Цэцэрлэгт хүрээлэн" хэмээх уран зохиолын цоморлиг эмхэтгэн зохиожээ. Мөн Цэнгэлдэх шүлэг, Засах шүлэг, Гэрэлт хөшөө Пайлуурын шүлэг, Угсаатны шүлэг гэх мэт олон төрөр шүлэг зохиодог, дуу зохиож хоолой нийлүүлэн дуулцгаана. Хааны ордонд дуу хуур, ший янгууны ажил эрхэлсэн "Хэнгэрэг бишгүүрийн эзэн" албан тушаалтан байв. Мөн үндэсний цаг тооны бичиг зохиодог "Тэнгэрийн улирлын үзэх түшмэл" ажиллаж байжээ. Түүхт хүмүүс, бурхны болон байгалийн зураг зурах уран зураачидтай, өөрийн нутгийн газрын зурагтай байсан гэдэг. [[Өвөр Монгол|ӨМӨЗО]]-ны Барин овогт Киданы үед баригдсан чулуун гүүр одоо ч ашиглагдсаар байна. XI зуунд Кидан гүрэнд Дарь хийдэг болж улмаар галт зэвсэг туршиж байсан мэдээ бий. "Нөхөр, эхнэрийн ёс" гэдэг гэр бүлийн дүрэм, журам тогтоож мөрдөж байв. Кидан нар 5-н Хятад сургууль байгуулж хүүхдүүдийг бичиг ном сургадаг болсон бөгөөд 995 онд Солонгосоос арван залуу ирүүлж монгол хэлэнд сургаж байсан байна. Киданы хот суурины үлдэгдэл манай нутагт байдаг. [[Булган|Булган аймгийн]] [[Дашинчилэн сум]]ын нутаг Чин толгойд Киданы Чжень Чжоу байсан. Тэнд Киданы 20000 дарангуй цэрэг хуарагнаж байжээ. Мөн энэ хотод Нанхиад бол Зүрчидийн 700 гаруй өрхийг цөллөгийн журмаар авчирч суулгаж байсан гэдэг. Мөн энэ сумын Хар бухын голын хөвөөнд Хадаасан толгойн дэргэд Киданы хотын үлдэгдэл байдаг. Эдүгээ түүнийг Хар бухын эсвэл Хадаасаны балгас байдаг. 1970 онд хийсэн малтлагаар Монголын бичиг, соёлын үнэт дурсгал "Үйсэн ном" олдсон юм. Энэ номонд шашин судар буддагийн мэрэг төлөг, хорио цээр, сүнс орших байр, шанзагны сан, халхын хошууд (Гэрсэнзийн 18 хууль эрхэмтнүүд) багтсан байдаг. Үүнээс үзэхэд Киданы үеийн энэ хот XVII зууны үе хүртэл Монголын улс төрийн амьдралд оршин тогтнож байсан нь тодорхой байна. [[File:Bars Hota Mongolia.jpg|thumb|left|Хэрлэн барс хотын цамхаг]] [[Файл:Cernuschi Museum 20060812 099.jpg|thumb|right|200px|Киданы үеийн Хойд Чүй загвараар хийгдсэн гантиган Амитаба Будда]] [[Дорнод|Дорнод аймгийн]] [[Цагаан-Овоо сум]]ын нутаг дахь [[Хэрлэн Барс]] гэдэг хааш хаашаагаа 1800 метр талбай эзэлсэн хотын үлдэгдэл нь [[Хэрлэн Барс|Киданы Дун Чен хот]] байсныг тогтоожээ. Киданы зан зашлаас зарим нэгийг нь авч үзвэл: * Кидан нар бусдын нутагт довтлохдоо өвөг дээдсийн сүнсэнд "Нүгэл наминчлах өргөл" үйлдэж түүндээ хэн нэгэн хэрэгтэн ялтан хүнийг 1000 сумаар хавж алдаг. Дайснаа дараад ирэхдээ нөгөө сүнсэндээ "Талархлын өргөл" үйлдэж олзлон авчирсан хүмүүсийн нэгийг нь алдаг байжээ. * Гавьяа байгуулсан гэж үнэлэгдсэн хүмүүсийг хэдэн зуун айл өрхөөр шагнадаг. * Хулгайч нарыг хонь, үхэр, тэмээ, будаа, тариагаар торгодог байснаас гадна жил бүрийн 5-р сарын 13-15 ны хооронд хулгайлахыг зөвшөөрдөг байжээ. Тэр үед хулгай хийж чадсан хүнийг шийтгэдэггүй байв. 1115 онд Киданы харъяат зүрчидүүд Алтан улс байгуулан хятадын Сүн улстай хамтран 10 жил тасралтгүй довтолсноор 1125 онд Хидан Улс унажээ. Кидан унасны дараа Алтан улс үргэлжүүлэн Сүн улсыг довтолж хойд хэсгийг нь эзэлснээр хойд нутгаа алдсан Сүн улс Өмнөд Сүн улс (1127-1279) гэж нэрлэгдэх болжээ. == Киданы эзэн хаад == {| class="wikitable" |+ '''Хидан гүрэн 907-1125''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол (廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол (諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Амбагян|Тайзү]] (太祖 Tàizǔ) | Шэн Тянь Хуанди | Еэлү Абаожи (耶律阿保機 Yēlǜ Ābǎojī) | 907-926 | Шэнси (神冊 Shéncè) 916-922<br />Тяньзан (天贊 Tiānzàn) 922-926<br />Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 926 |- | [[Яогу|Tайзон]] (太宗 Tàizōng) | Шао Ву Хуанди | Еэлү Дэгуан (耶律德光 Yēlǜ Déguāng) | 926-947 | Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 927-938<br />Хуйтон (會同 Huìtóng) 938-947<br />Датон (大同 Dàtóng) 947 |- | [[Шизун]] (世宗 Shìzōng) | Тянь Шоу Хуанди | Еэлү Руань (耶律阮 Yēlǜ Ruǎn) | 947-951 | Тяньлү (天祿 Tiānlù) 947-951 |- | [[Музонг]] (穆宗 Mùzōng) | | Еэлү Жин (耶律璟 Yēlǜ Jǐng) | 951-969 | Еингли (應曆 Yìnglì) 951-969 |- | [[Жиньзон]] (景宗 Jǐngzōng) | | Еэлү Шань (耶律賢 Yēlǜ Xián) | 969-982 | Баонинь (保寧 Bǎoníng) 969-979<br />Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 979-982 |- | [[Шэньзон]] (聖宗 Shèngzōng) | Вэн Вү Да Шао Хуан Хуанди | Еэлү Лонгшү (耶律隆緒 Yēlǜ Lóngxù) | 982-1031 | Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 982<br />Тонхи (統和 Tǒnghé) 983-1012<br />Каитай (開泰 Kāitài) 1012-1021<br />Тайпин (太平 Tàipíng) 1021-1031 |- | [[Шиньзон]] (興宗 Xīngzōng) | Шао Жэнь Хуанди | Еэлү Зонжень (耶律宗真 Yēlǜ Zōngzhēn) | 1031–1055 | ЖинФу (景福 Jǐngfú) 1031-1032<br />ЧунШи (重熙 Chóngxī) 1032-1054 |- | [[Даозон]] (道宗 Dàozōng) | Шао Вэн Хуанди | Еэлү Хонжи (耶律洪基 Yēlǜ Hóngjī) | 1055–1101 | Чиньнинь (清寧 Qīngníng) 1055-1064<br />Шянонь (咸雍 Xiányōng) 1065-1074<br />Тайкань (太康 Tàikāng) 1075-1084<br />Да ан (大安 Dà'ān) 1085-1094<br />Шоучань (壽昌 Shòuchāng) 1095-1101 |- | | [[Тяньзуоди]] (天祚帝 Tiānzuòdì) | Еэлү Янши (耶律延禧 Yēlǜ Yánxǐ) | 1101–1125 | Чянтон (乾統 Qiántǒng) 1101-1110<br />Тянчинь (天慶 Tiānqìng) 1111-1120<br />Баода (保大 Bǎodà) 1121-1125 |} == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]<br/>[[Киданы ханлиг]]<br/> |он=916-1125 |албан_тушаал= Их Ляо Улс |дараа=[[Алтан улс]] <br/>[[Хамаг Монгол]]<br/>[[Хар Кидан]]<br/> }} {{end}} [[Ангилал:Кидан| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:10-р зууны Монголын түүх]] f84uykck6gv3nfud9pgqlmu2cv7vsbf 708874 708873 2022-08-18T16:20:49Z 103.173.255.162 /* Мөн үзэх */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= Хидан Улс |conventional_long_name =Их Ляо Улс<br>[[Зураг:契丹國.png|60px]] |common_name = Хидан Улс, Ляо Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = эрт үе |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 907 |year_end = 1125 |event_start = [[Амбагян|Елюй Амбагян]], Киданы ханлигийн илижин буюу хан болов. |event_end = Их Ляо Улс мөхөв. |date_start = |date_event1 = 916 |event1 = Елюй Амбагян, Киданы аймгуудыг нэгтгээд Хидан Улсын их хаан болов. |date_event2 = |event2 = |date_event3 = 1125 |event3 = |p1 = [[Тан улс]] |flag_p2 = |p2 = [[Бохай улс]] |p3 = [[Зүбү|Гучин Татар]] |s1 = [[Алтан улс]] |flag_s1 = |s2 = [[Хар Хидан]] |flag_s2 = |s3 = [[Хамаг Монгол]] |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Kidan - Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital =Шаньжин (Линьхуан ордон)<ref>Одоогийн Баарин зүүн хошууны нутагт байсан</ref> |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Кидан хэл]], [[Хятад хэл]] |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]], хожим [[Буддын шашин]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} [[Зураг:Mongolia XI.jpg|thumb|Хидан Улс]] [[Файл:KhitanAD1000.png|thumb|Хидан улс, 1000 оны үед]] [[Зураг:Kidan.png|thumb|Хидан улс, 1096 оны үед]] '''Хидан Улс'''<ref>[https://catalog.msue.edu.mn/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=71307 Монголын эртний түүх судлал Ред Далай Ч.]</ref> буюу бүрнээрээ Ляо Улс, X-XII зууны үеийн Зүүн хойд Азид оршин тогтнож байжээ. '''[[Киданчууд|Кидан үндэстэн]]''' нь анх [[Лууха гол]]ын баруун талаар, [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний]] умард саваар (Ордосын [[Шар мөрөн]] биш) нутаглаж байсан бололтой бөгөөд яваандаа Шар тэнгисийн эрэг хүртэлх нутагт тархан суужээ. Тэд [[Сяньби]] нарын адил [[дорнод ху]] нарын удам байсан ба тэдний ихэнх нь өнөөгийн Монгол нутагт төвлөн сууж байгаагүй ч 923 оноос [[Алтайн нуруу|Алтайгаас]] зүүн тийш [[Хэрлэн гол]]ын хойт бие хүртэл нутгаа тэлж соёл, түүхийн олон зүйл дурсгал Монгол нутагт үлдээжээ. == Удам гарвал == [[Файл:SancaiPlateLiaoX-XII.JPG|left|thumb|Кидан гүрний үеийн [[Санкай]] таваг, X-XII зуун.]] [[Киданчууд|Кидан үндэстэн]] уг удмын хувьд [[дунху]] аймгийн [[сяньби]] нараас гаралтай учир удам гарвалын хувьд өвөг [[Монгол]]чууд гэж үздэг. Хэл судлалын талаар хийсэн судалгаагаар ч монгол хэлтэн байсан нь нотлогдсон. Кидан нарын 100 үг тутмаас 70 нь Монгол үг байдаг. Жишээ нь: Боули-Боол, шава-шувуу, ике-их, найхэ-нохой, толи-туулай гэх мэт. Тан улсын сударт Кидан нарын аж ахуй, үг хэл зан заншил нь Монголын [[шивэй]] нартай адил гэсэн байдаг. [[Антропологи]]йн судалгаагаар Монгол төрхтөн болохыг нь судалжээ. Кидан нар MЭ IV зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэх болжээ. == Түүх== {{Монголын түүх}} === Кидан омгийн холбоо === Киданчуудын дунд овгийн байгуулал задарч цэргийн ардчиллын шатанд шилжих үйл явц явагдаж байжээ. Тухайлбал: III-IV зууны үед овгийн ахлагч болон найман аймаг холбооны тэргүүлэгчийг сонгож Да-Хэ гэж нэрлэдэг, тэр нь бусад долоон аймгийн тэргүүлэгчдийг захирдаг бөгөөд гэрийх нь өмнө туг хэнгэрэг байрлуулдаг байжээ. Энэхүү Да-хэ гэдэг нэр нь цаашдаа эрх барих овог аймгийн нэр болсон байна. Кидан нар * Хэв хуулиар нийгмийн амьдралыг зохицуулдаг * Хүрээ нүүдэл хийдэг * Овог дотрооо гэрлэхийг цээрлэдэг байсан нь овгийн ёст байдлыг илрэл байв. V зууны сүүлчийн хагасаас VII зууны эхэн хүртэл [[Тоба]]гийн [[Тоба Вэй|Их Вэй улс]] ба [[Түрэг]]ийн хаант улсын харьяанд байжээ. Харин 648 онд [[Нанхиад]]ын Тан улсад дагаар орж 682 он хүртэл түүний харьяанд найман муж болон захирагдаж байв. 699 онд Түрэгт эзлэгдэн харьяалагдах болсон боловч харьцангуй биеэ даасан байдалтай байв. Энэ үеэс кидан нарын дунд төр улсын эх үүсгэл тавигдсан байна. Тухайлбал: Торгон цэрэг, Харцгай цэрэг гэсэн 2 төрлийн цэрэг эртэй болсон, сайн, түшмэл, зонхилогчид зэрэг албан тушаал бий болсон, албаны хэрэгт уналга, хөсөг залгуулах үүрэгтнүүд бий болж түүгээр мөнгөн, модон, загасны дүрсэн пайзтан түшмэлүүд "зар" бичигтэй зорчиж байв. Пайзны бичиг нь "угтуул" гэсэн үгтэй бол цэрэг дайчлах хэргээр явдаг, "довтлон морилох" гэсэн үгтэй бол алба татвар хураагч нар байдаг байв. Газар эдэлбэрийн хуультай болж, газрыг # Язгуурын эдэлбэр газар # Тариа ногооны # Бэлчээрийн # Ан гөрөөний # Хүүр оршуулгын гэсэн хэлбэрүүдээр эзэмшүүлэх болсон. Албан татвар нь Боомтын, Давсны, Архины онцгой албан татвар гэх мэт нэртэй байв. Нанхиад айл өрхийг "олзлогдогсод" гэдэг, [[Монгол]] улсын биш нүүдэлчдийг "буруу хэлтэй" гэдэг байлаа. Нанхиадуудаас торго, бөс даавуу, цай, эм тан, цагаан хүдэр, цагаан шаазгайгаар алба авдаг байжээ. Үүнийгээ "алба" гэдэг, гар урчуудаас "түрээс", худалдаачдаас худалдааны "гааль" хэмээн нэрлэдэг байв. Хууль цаазын түшмэлтэй болж ялт хүнийг газар гянданд хорих болсон. [[Файл:1000 on.jpg|thumb|1000 он]] [[Файл:Asia_1025ad.jpg|thumb|Ази тив 1025 оны үед]] [[Файл:FuneraryMaskLiao10thcentury.jpg|thumb|left|300xp|Киданы оршуулгын баг, X зуун.]][[Файл:LiaoDynastySancaiLuohanCirca1000.jpg|thumb|Кидан гүрний үеийн шаазан бурхан.]] === Улс болох === VIII зууны дунд үеэс Киданууд аль нэг улсад харьяалагдахаа больж гадаад байдлаа бэхжүүлэн хүчирхэгжиж 8 аймаг 38 болтлоо өссөн байв. Энэ үед Киданчууд тэргүүнээ [[хан]] гэх болжээ. Киданчууд VIII-IX зууны үед олзны хүнийг боол болгож аж ахуйн ажилд ашигладаг байв. 907 онд Елюй овгийн [[Амбагян]] ханд өргөмжлөгдсөнөөр улсаа Кидан гүрэн гэж нэрлэснээр язгууртны эрх мэдэл нэмэгдэж, засаг төрийн байгууллагууд байгуулагдсан ба нүүдэлчин иргэдээ захирах умард өмнөд гэсэн хоёр хэсэгт хуваан захирчээ. Энэ үеийн Нанхиад орон "[[Таван улс, арван ванлигийн үе|Таван ус, арван ханлиг-ийн үе]]" хэмээн нэрлэгдсэн төр засаглалтай байсан боловч Кидан нарыг хүчирхэгжихэд саад хийж чадсангүйгээр барахгүй Нанхиадын урвагч түшмэлүүд Киданы язгууртнуудад зулгуйдан нөлөөлж, Киданы төр ёсоо бэхжүүлэхэд түлхэж болжээ. Тухайлбал [[Хань Яньхуй]] гэгч Амбагян ханы албан ёсны зөвлөгч нь болж хот байгуулах, орд харш цоглох, суурьшмал иргэдэд газар олгож тариа тариулах, цааз хууль, түшмэдийн зэрэг дэв тогтоох хэрэгт тус дэм үзүүлжээ. Амбагян хан 907 оноос хойш нийт есөн жил [[төр]] барьж Киданы ханг гурван жилд нэг удаа сонгох цаг хугацааг зөрчөөд зогсоогүй хан ширээг залгамжлах ёсыг бий болгосон нь Нанхиад зөвлөхтэй холбоотой байв. 922 оны үед улсын цэргийн ерөнхийлөн захирах тушаал бий болгож, 50000 хүнтэй их цэрэг байгуулжээ. 923 оноос Киданы гадаад байдал үлэмж бэхжин Азийн бусад улсуудтай харилцаа тогтоосон байна. 923 онд [[Персийн эзэнт гүрэн|Перс улс]]аас, 924 онд [[Солонгос]]ын гурван хаант улсын нэг [[Силла улс]]аас Хидан Улсад элч ирж байжээ. 923-924 онд Зүүн далай ([[Шар тэнгис]])-гаас [[Алтайн нуруу|Алтайн уулс]], [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмээс]] [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] хүртэл нутгийг эрхэндээ оруулсан байна. 924 онд Дорнод тэнгисийн захын [[Бохай улс]]ыг эрхшээлдээ оруулж түүнийг [[Дорнод Дан]] хэмээ түшмэг улс болгож жил бүр 150000 [[бөс бараа]], 1000 [[морь|мориор]] алба бариулж байв. Хятад нар Нанхиад орны төв хэсэгт довтлон 938 онд [[Бээжин]] хотыг эзлэн авчээ. Ийнхүү Кидан нар [[Нанхиад]] орны төв болон зүүн хойт хэсгийг бүхэлд нь эрхшээлдээ оруулснаас хойш тэдгээр нутгийн соёл иргэншил бүхэлдээ Кидан болж түүхэнд тэмдэглэгджээ. Киданчууд 10-р зууны үед [[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]ыг эзэлж байсан байж болох юм. <ref name="Гусейнов">[http://www.turkist.org/2011/03/nikolai-huseinov-kyrgyz-kaqanat.html Николай Гусейнов "Кыргызский каганат - тюркское государство на Енисее"]</ref> Харин 1005 оны үед өмнөт нутгийн [[Сүн улс]]тай найрамдсаны дараа хүлгийн жолоо, зэвсгийн үзүүрийг [[Солонгос]], [[Уйгур]], [[Тангуд]] зэрэг газар орнуудад хандуулжээ. XI зууны дунд үед Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд нийслэл хот-5, [[чжоу]]-6, бэхлэлт хот-150, [[шянь]] хошуу-200, овог аймаг-5000, хараат улс-60 байв гэсэн мэдээ байдаг. Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд өөр өөрийн хэл заншил, амьдралы ахуйтай эрээвэр, хураавар аймаг угсаатан багтаж агсан нь ирээдүйн хувь тавиланд нь сайнаар нөлөөлөөгүй нь мэдээж. Кидан гүрний төрийн захиргааны тогтолцоо гурван хэлбэртэй байв. Үүнд # 3000 цэрэг гаргах үүрэгтэй Их аймаг, өөрөөр Киданы гол аймгууд # 1000 гаргах үүрэгтэй Бага аймгууд # Эзлэгдсэн хараат аймгуудын захиргаа зэрэг болно. === Киданчуудын үлдсэн хэсэг нь баруун тийш нүүв === Их аймаг бүрийг Илижин (эл эзэн) толгойлж түүний дор зүүн баруун [[зайсан]], [[тайш]], [[сыту]] тушаалтан нар захирч байжээ. Эзлэгдсэн олон аймаг, улс ард түмний тэмцэл хөдөлгөөн XI зууны дунд үеэс улам хүчтэй болж XII зууны эхэн үеэс зэвсэгт бослогын хэмжээнд хүрчээ. Хамниган угсааны [[зүрчид|зүрчид аймаг]] 1113 онд бослого гаргаж өөрийн нутаг Кидан гүрний зарим нутгийг ч эзлэн авч 1115 онд [[Алтан улс]]ыг байгуулжээ. 1118-1125 онд Алтан улс Сүн улстай хүч хавсран Кидан гүрнийг хоёр этгээдээс нь хаввсайдан газар нутгийг нь жилээс жилд эзлэн танасаар 200 гаруй жил тогтносон Кидан гүрнийг мөхөөжээ. Киданы нэг хэсэг нь тэдний хаан угсааны [[Елюй Даши]]йн захиргаан доор баруун тийш зайлан одож [[Иран]] газар орныг байлдан эзлээд 1124 онд биеэ [[Гүр хан]]д өргөмжилжээ. Елюй Дашийг улсыг [[Хар Хидан|Баруун Ляо]] гэдэг ба [[Араб]], [[Перс]] сударт Кара Китай, Монголоор Хар Хидан гэдэг. == Аж ахуй == [[Файл:MongolHuntersSong.jpg|thumb|250px|Сүн гүрний үеийн бүтээл "Бүргэд агнаж байгаа Хиданчууд"]] [[Файл:Liao Dynasty - Guan Yin statue.jpg|thumb|200px|left|Кидан гүрний үеийн Гуань Инь-ий өнгө хослосон модон сийлбэр; Хятад улс, (М.Э 907-1125)]] [[Файл:Liao_dynasty_furniture.jpg|thumb|right|250px|Газар доороос олдсон Киданы үеийн гэрийн тавилга]] Кидан гүрний хүн ам нь нүүдэлчин, суурьшмал, хоёр янзын амьдралтай ард иргэд байжээ. Баруун хойд талын нүүдэлчдийн амь зуулга нь мал аж ахуй , газар тариалан, гар үйлдвэр, худалдаа арилжаа болж байв. X-XI зуунд малын тоо толгой ихэд өссөн байна. Үүнд дээрмийн дайны олз, эзлэгдсэн аймаг угсаатнаас авдаг алба татвар нөлөөлсөн гэж үзэж болно. Ийнхүү Киданы малын тоо нэмэгдсэнээр улсын мал сүргийн хэргийг эрхлэх "Адууны сүргийн" яам байгуулагджээ. Албан татвартай холбоотойгоор малыг тоолж дансалдаг байв. Харин жирийн ардууд малаа албаны тооноос нууж дарах явдал гардаг байв. Киданы язгууртнууд ан гөрөөг голдуу зугаа цэнгэлийн хэлбэрээр хийх болсон байна. 1041 онд Цаазтай газарт хийгсдийг ял шийтгэх тухай зарлиг гарчээ. Хидан Улсад тарианы хэсргийг эрхэлсэн байгууллага, тариаланг элдэв сүйдлээс хамгаалах хууль байжээ. Кидан нар төмөр хошуутай анжисыг үхрээр зүтгүүлэн газар хагалж, суваг татан тариалнгаа усалдаг,хар будаа, монгол амуу хоёрыг голчлон хийлгэдэг байв. X-XI зууны үед Киданд нэхэх, ээрэх ажлыг улсаас зориуд удирдах урчуудын яам байгуулжээ. 940 онд хааны зарлигаар тусгай түшмэл гарган хүн ардад нэхэх, ээрэх сургалт явуулсан байна. Киданд төмөрлөгийн хүдэр хайлуулан төмөрлөгөөр аж ахуйн багаж зэвсэг, цэрэг дайны зэр зэвсэг хийж байснаас гадна зоос, бурхан цутгах цутгуур урлан дэлгэрч байв. Зоос, төмрийн ажил эрхэлсэн байгууллага байв. Мөн чулуугаар урлах талаар ихэд нэрд гарчээ. Киданы бүрэлдэхүүнд багтаж байсан далайн эргийхэн хөлөг онгоц хийх, барилга, гүүр барих зэрэг ажлыг чадамгай хийж байсан нь Киданы түүхэнд бичигдэж байлаа. X-XI зууны үед Кидан нүүдэлчин, суурьшмал иргэдийн хооронд худалдаалах үүрэгтэй худалдааны газрууд ажиллаж байснаас гадна муж, тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны ажиллаж байснаас гадна муж тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны газар бий болжээ. Барааны үнийг зарим үед улсаас зохицуулан таацуулах явдал байв. Гадагш гаргах худалдаалахдаа [[сувд]], [[булга]], [[хэрэм]], [[хэрмян загас]]ны арьс, мал аж ахуйн түүхий эдийг гаргадаг байсан ба давсыг зөвхөн хаан мэдэж борлуулдаг байсан. == Соёл == [[Файл:Tianning Pagoda 1.JPG|thumb|right|200px|1119-1120 оны үед баригдсан Pagoda Tianning хийд.]] Кидан нар [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Дундад Ази]]йн улсуудтай зах нийлж, [[улс төр]], [[эдийн засаг]], соёлын харилцаатай байсан нь тэдгээр улсын эдийн засаг, соёлын харилцаатай байсан нь нүүдэлчдийн соёл, суурьшмал иргэдийн хосолсон өвөрмөц соёл нутагшиж байв. 920 онд "Их Бичиг"-ийг [[Амбагян]]ы ач хүү [[Лубугу]] эрдэмтэн [[Тулюйгу]] ханз үсгээр үлгэрлэн зохиосон байна. "Бага Бичиг" Амбагяны хүү [[Елюй Тэла]] [[Уйгур бичиг|Уйгур бичгийг]] үндэслэн тус тус зохиожээ. Кидан нар түүхийн тэмдэглэл туурвиж хойч үедээ сурвалж болгожээ. "Морилон саатсаны тэмдэглэл", "Гурван сайдын замын тэмдэглэл", "Хаант төрийн тэмдэглэл" 70 боть гэх мэт түүхийг улсын сударч хэмээх албан тушаалтан эзэмшиж байв. Киданд Эрдмийн [[Хятад]], [[Монгол]] хоёр хүрээлж байсан ба түүнд "Улсыг мөчих" гэдэг нэртэй шалгалт өгч зэрэг горилдог байжээ. Кидан нар төрөлх хэлээрээ бичсэн утга зохиолтой байжээ. Жишээ нь: Елюй Амбагяны ач хүү [[Луньсянь]] "Цэцэрлэгт хүрээлэн" хэмээх уран зохиолын цоморлиг эмхэтгэн зохиожээ. Мөн Цэнгэлдэх шүлэг, Засах шүлэг, Гэрэлт хөшөө Пайлуурын шүлэг, Угсаатны шүлэг гэх мэт олон төрөр шүлэг зохиодог, дуу зохиож хоолой нийлүүлэн дуулцгаана. Хааны ордонд дуу хуур, ший янгууны ажил эрхэлсэн "Хэнгэрэг бишгүүрийн эзэн" албан тушаалтан байв. Мөн үндэсний цаг тооны бичиг зохиодог "Тэнгэрийн улирлын үзэх түшмэл" ажиллаж байжээ. Түүхт хүмүүс, бурхны болон байгалийн зураг зурах уран зураачидтай, өөрийн нутгийн газрын зурагтай байсан гэдэг. [[Өвөр Монгол|ӨМӨЗО]]-ны Барин овогт Киданы үед баригдсан чулуун гүүр одоо ч ашиглагдсаар байна. XI зуунд Кидан гүрэнд Дарь хийдэг болж улмаар галт зэвсэг туршиж байсан мэдээ бий. "Нөхөр, эхнэрийн ёс" гэдэг гэр бүлийн дүрэм, журам тогтоож мөрдөж байв. Кидан нар 5-н Хятад сургууль байгуулж хүүхдүүдийг бичиг ном сургадаг болсон бөгөөд 995 онд Солонгосоос арван залуу ирүүлж монгол хэлэнд сургаж байсан байна. Киданы хот суурины үлдэгдэл манай нутагт байдаг. [[Булган|Булган аймгийн]] [[Дашинчилэн сум]]ын нутаг Чин толгойд Киданы Чжень Чжоу байсан. Тэнд Киданы 20000 дарангуй цэрэг хуарагнаж байжээ. Мөн энэ хотод Нанхиад бол Зүрчидийн 700 гаруй өрхийг цөллөгийн журмаар авчирч суулгаж байсан гэдэг. Мөн энэ сумын Хар бухын голын хөвөөнд Хадаасан толгойн дэргэд Киданы хотын үлдэгдэл байдаг. Эдүгээ түүнийг Хар бухын эсвэл Хадаасаны балгас байдаг. 1970 онд хийсэн малтлагаар Монголын бичиг, соёлын үнэт дурсгал "Үйсэн ном" олдсон юм. Энэ номонд шашин судар буддагийн мэрэг төлөг, хорио цээр, сүнс орших байр, шанзагны сан, халхын хошууд (Гэрсэнзийн 18 хууль эрхэмтнүүд) багтсан байдаг. Үүнээс үзэхэд Киданы үеийн энэ хот XVII зууны үе хүртэл Монголын улс төрийн амьдралд оршин тогтнож байсан нь тодорхой байна. [[File:Bars Hota Mongolia.jpg|thumb|left|Хэрлэн барс хотын цамхаг]] [[Файл:Cernuschi Museum 20060812 099.jpg|thumb|right|200px|Киданы үеийн Хойд Чүй загвараар хийгдсэн гантиган Амитаба Будда]] [[Дорнод|Дорнод аймгийн]] [[Цагаан-Овоо сум]]ын нутаг дахь [[Хэрлэн Барс]] гэдэг хааш хаашаагаа 1800 метр талбай эзэлсэн хотын үлдэгдэл нь [[Хэрлэн Барс|Киданы Дун Чен хот]] байсныг тогтоожээ. Киданы зан зашлаас зарим нэгийг нь авч үзвэл: * Кидан нар бусдын нутагт довтлохдоо өвөг дээдсийн сүнсэнд "Нүгэл наминчлах өргөл" үйлдэж түүндээ хэн нэгэн хэрэгтэн ялтан хүнийг 1000 сумаар хавж алдаг. Дайснаа дараад ирэхдээ нөгөө сүнсэндээ "Талархлын өргөл" үйлдэж олзлон авчирсан хүмүүсийн нэгийг нь алдаг байжээ. * Гавьяа байгуулсан гэж үнэлэгдсэн хүмүүсийг хэдэн зуун айл өрхөөр шагнадаг. * Хулгайч нарыг хонь, үхэр, тэмээ, будаа, тариагаар торгодог байснаас гадна жил бүрийн 5-р сарын 13-15 ны хооронд хулгайлахыг зөвшөөрдөг байжээ. Тэр үед хулгай хийж чадсан хүнийг шийтгэдэггүй байв. 1115 онд Киданы харъяат зүрчидүүд Алтан улс байгуулан хятадын Сүн улстай хамтран 10 жил тасралтгүй довтолсноор 1125 онд Хидан Улс унажээ. Кидан унасны дараа Алтан улс үргэлжүүлэн Сүн улсыг довтолж хойд хэсгийг нь эзэлснээр хойд нутгаа алдсан Сүн улс Өмнөд Сүн улс (1127-1279) гэж нэрлэгдэх болжээ. == Киданы эзэн хаад == {| class="wikitable" |+ '''Хидан гүрэн 907-1125''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол (廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол (諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Амбагян|Тайзү]] (太祖 Tàizǔ) | Шэн Тянь Хуанди | Еэлү Абаожи (耶律阿保機 Yēlǜ Ābǎojī) | 907-926 | Шэнси (神冊 Shéncè) 916-922<br />Тяньзан (天贊 Tiānzàn) 922-926<br />Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 926 |- | [[Яогу|Tайзон]] (太宗 Tàizōng) | Шао Ву Хуанди | Еэлү Дэгуан (耶律德光 Yēlǜ Déguāng) | 926-947 | Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 927-938<br />Хуйтон (會同 Huìtóng) 938-947<br />Датон (大同 Dàtóng) 947 |- | [[Шизун]] (世宗 Shìzōng) | Тянь Шоу Хуанди | Еэлү Руань (耶律阮 Yēlǜ Ruǎn) | 947-951 | Тяньлү (天祿 Tiānlù) 947-951 |- | [[Музонг]] (穆宗 Mùzōng) | | Еэлү Жин (耶律璟 Yēlǜ Jǐng) | 951-969 | Еингли (應曆 Yìnglì) 951-969 |- | [[Жиньзон]] (景宗 Jǐngzōng) | | Еэлү Шань (耶律賢 Yēlǜ Xián) | 969-982 | Баонинь (保寧 Bǎoníng) 969-979<br />Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 979-982 |- | [[Шэньзон]] (聖宗 Shèngzōng) | Вэн Вү Да Шао Хуан Хуанди | Еэлү Лонгшү (耶律隆緒 Yēlǜ Lóngxù) | 982-1031 | Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 982<br />Тонхи (統和 Tǒnghé) 983-1012<br />Каитай (開泰 Kāitài) 1012-1021<br />Тайпин (太平 Tàipíng) 1021-1031 |- | [[Шиньзон]] (興宗 Xīngzōng) | Шао Жэнь Хуанди | Еэлү Зонжень (耶律宗真 Yēlǜ Zōngzhēn) | 1031–1055 | ЖинФу (景福 Jǐngfú) 1031-1032<br />ЧунШи (重熙 Chóngxī) 1032-1054 |- | [[Даозон]] (道宗 Dàozōng) | Шао Вэн Хуанди | Еэлү Хонжи (耶律洪基 Yēlǜ Hóngjī) | 1055–1101 | Чиньнинь (清寧 Qīngníng) 1055-1064<br />Шянонь (咸雍 Xiányōng) 1065-1074<br />Тайкань (太康 Tàikāng) 1075-1084<br />Да ан (大安 Dà'ān) 1085-1094<br />Шоучань (壽昌 Shòuchāng) 1095-1101 |- | | [[Тяньзуоди]] (天祚帝 Tiānzuòdì) | Еэлү Янши (耶律延禧 Yēlǜ Yánxǐ) | 1101–1125 | Чянтон (乾統 Qiántǒng) 1101-1110<br />Тянчинь (天慶 Tiānqìng) 1111-1120<br />Баода (保大 Bǎodà) 1121-1125 |} == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]<br/>[[Киданы ханлиг]]<br/> |он=916-1125 |албан_тушаал= Их Ляо Улс |дараа=[[Алтан улс]] <br/>[[Хамаг Монгол]]<br/>[[Хар Кидан]]<br/> }} {{end}} [[Ангилал:Кидан| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:10-р зууны Монголын түүх]] q16ntyh4b4elxsc1j7yzrkbpv5g2j9o 708875 708874 2022-08-18T16:25:05Z 103.173.255.162 /* Кидан омгийн холбоо */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= Хидан Улс |conventional_long_name =Их Ляо Улс<br>[[Зураг:契丹國.png|60px]] |common_name = Хидан Улс, Ляо Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = эрт үе |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 907 |year_end = 1125 |event_start = [[Амбагян|Елюй Амбагян]], Киданы ханлигийн илижин буюу хан болов. |event_end = Их Ляо Улс мөхөв. |date_start = |date_event1 = 916 |event1 = Елюй Амбагян, Киданы аймгуудыг нэгтгээд Хидан Улсын их хаан болов. |date_event2 = |event2 = |date_event3 = 1125 |event3 = |p1 = [[Тан улс]] |flag_p2 = |p2 = [[Бохай улс]] |p3 = [[Зүбү|Гучин Татар]] |s1 = [[Алтан улс]] |flag_s1 = |s2 = [[Хар Хидан]] |flag_s2 = |s3 = [[Хамаг Монгол]] |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Kidan - Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital =Шаньжин (Линьхуан ордон)<ref>Одоогийн Баарин зүүн хошууны нутагт байсан</ref> |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Кидан хэл]], [[Хятад хэл]] |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]], хожим [[Буддын шашин]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} [[Зураг:Mongolia XI.jpg|thumb|Хидан Улс]] [[Файл:KhitanAD1000.png|thumb|Хидан улс, 1000 оны үед]] [[Зураг:Kidan.png|thumb|Хидан улс, 1096 оны үед]] '''Хидан Улс'''<ref>[https://catalog.msue.edu.mn/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=71307 Монголын эртний түүх судлал Ред Далай Ч.]</ref> буюу бүрнээрээ Ляо Улс, X-XII зууны үеийн Зүүн хойд Азид оршин тогтнож байжээ. '''[[Киданчууд|Кидан үндэстэн]]''' нь анх [[Лууха гол]]ын баруун талаар, [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний]] умард саваар (Ордосын [[Шар мөрөн]] биш) нутаглаж байсан бололтой бөгөөд яваандаа Шар тэнгисийн эрэг хүртэлх нутагт тархан суужээ. Тэд [[Сяньби]] нарын адил [[дорнод ху]] нарын удам байсан ба тэдний ихэнх нь өнөөгийн Монгол нутагт төвлөн сууж байгаагүй ч 923 оноос [[Алтайн нуруу|Алтайгаас]] зүүн тийш [[Хэрлэн гол]]ын хойт бие хүртэл нутгаа тэлж соёл, түүхийн олон зүйл дурсгал Монгол нутагт үлдээжээ. == Удам гарвал == [[Файл:SancaiPlateLiaoX-XII.JPG|left|thumb|Кидан гүрний үеийн [[Санкай]] таваг, X-XII зуун.]] [[Киданчууд|Кидан үндэстэн]] уг удмын хувьд [[дунху]] аймгийн [[сяньби]] нараас гаралтай учир удам гарвалын хувьд өвөг [[Монгол]]чууд гэж үздэг. Хэл судлалын талаар хийсэн судалгаагаар ч монгол хэлтэн байсан нь нотлогдсон. Кидан нарын 100 үг тутмаас 70 нь Монгол үг байдаг. Жишээ нь: Боули-Боол, шава-шувуу, ике-их, найхэ-нохой, толи-туулай гэх мэт. Тан улсын сударт Кидан нарын аж ахуй, үг хэл зан заншил нь Монголын [[шивэй]] нартай адил гэсэн байдаг. [[Антропологи]]йн судалгаагаар Монгол төрхтөн болохыг нь судалжээ. Кидан нар MЭ IV зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэх болжээ. == Түүх== {{Монголын түүх}} === Кидан омгийн холбоо === Киданчуудын дунд овгийн байгуулал задарч цэргийн ардчиллын шатанд шилжих үйл явц явагдаж байжээ. Тухайлбал: III-IV зууны үед овгийн ахлагч болон найман аймаг холбооны тэргүүлэгчийг сонгож Да-Хэ гэж нэрлэдэг, тэр нь бусад долоон аймгийн тэргүүлэгчдийг захирдаг бөгөөд гэрийх нь өмнө туг хэнгэрэг байрлуулдаг байжээ. Энэхүү Да-хэ гэдэг нэр нь цаашдаа эрх барих овог аймгийн нэр болсон байна. Кидан нар * Хэв хуулиар нийгмийн амьдралыг зохицуулдаг * Хүрээ нүүдэл хийдэг * Овог дотрооо гэрлэхийг цээрлэдэг байсан нь овгийн ёст байдлыг илрэл байв. V зууны сүүлчийн хагасаас VII зууны эхэн хүртэл [[Тоба]]гийн [[Тоба Вэй|Их Вэй улс]] ба [[Түрэг]]ийн хаант улсын харьяанд байжээ. Харин 648 онд [[Нанхиад]]ын Тан улсад дагаар орж 682 он хүртэл түүний харьяанд найман муж болон захирагдаж байв. 699 онд Түрэгт эзлэгдэн харьяалагдах болсон боловч харьцангуй биеэ даасан байдалтай байв. Энэ үеэс кидан нарын дунд төр улсын эх үүсгэл тавигдсан байна. Тухайлбал: Торгон цэрэг, Харцгай цэрэг гэсэн 2 төрлийн цэрэг эртэй болсон, сайн, түшмэл, зонхилогчид зэрэг албан тушаал бий болсон, албаны хэрэгт уналга, хөсөг залгуулах үүрэгтнүүд бий болж түүгээр мөнгөн, модон, загасны дүрсэн пайзтан түшмэлүүд "зар" бичигтэй зорчиж байв. Пайзны бичиг нь "угтуул" гэсэн үгтэй бол цэрэг дайчлах хэргээр явдаг, "довтлон морилох" гэсэн үгтэй бол алба татвар хураагч нар байдаг байв. Газар эдэлбэрийн хуультай болж, газрыг # Язгуурын эдэлбэр газар # Тариа ногооны # Бэлчээрийн # Ан гөрөөний # Хүүр оршуулгын гэсэн хэлбэрүүдээр эзэмшүүлэх болсон. Албан татвар нь Боомтын, Давсны, Архины онцгой албан татвар гэх мэт нэртэй байв. [[Сяньби]]йн олон аймгийн нэг нь [[Шар мөрөн]], [[Лууха гол]] орчмоор нутаглах болсон нь [[Кидан үндэстэн|Киданчууд]] байлаа . [[Кидан]] аймгууд [[хятад]] -ын [[Тан улс|Тан (618-907) он]] улс болон [[Түрэг]] ийн захиргаанд орж зарим үед [[биеэ]] даасан байдлаа хадгалан оршин тогтнож байв. Нанхиад айл өрхийг "олзлогдогсод" гэдэг, [[Монгол]] улсын биш нүүдэлчдийг "буруу хэлтэй" гэдэг байлаа. Нанхиадуудаас торго, бөс даавуу, цай, эм тан, цагаан хүдэр, цагаан шаазгайгаар алба авдаг байжээ. Үүнийгээ "алба" гэдэг, гар урчуудаас "түрээс", худалдаачдаас худалдааны "гааль" хэмээн нэрлэдэг байв. Хууль цаазын түшмэлтэй болж ялт хүнийг газар гянданд хорих болсон. [[Файл:1000 on.jpg|thumb|1000 он]] [[Файл:Asia_1025ad.jpg|thumb|Ази тив 1025 оны үед]] [[Файл:FuneraryMaskLiao10thcentury.jpg|thumb|left|300xp|Киданы оршуулгын баг, X зуун.]][[Файл:LiaoDynastySancaiLuohanCirca1000.jpg|thumb|Кидан гүрний үеийн шаазан бурхан.]] === Улс болох === VIII зууны дунд үеэс Киданууд аль нэг улсад харьяалагдахаа больж гадаад байдлаа бэхжүүлэн хүчирхэгжиж 8 аймаг 38 болтлоо өссөн байв. Энэ үед Киданчууд тэргүүнээ [[хан]] гэх болжээ. Киданчууд VIII-IX зууны үед олзны хүнийг боол болгож аж ахуйн ажилд ашигладаг байв. 907 онд Елюй овгийн [[Амбагян]] ханд өргөмжлөгдсөнөөр улсаа Кидан гүрэн гэж нэрлэснээр язгууртны эрх мэдэл нэмэгдэж, засаг төрийн байгууллагууд байгуулагдсан ба нүүдэлчин иргэдээ захирах умард өмнөд гэсэн хоёр хэсэгт хуваан захирчээ. Энэ үеийн Нанхиад орон "[[Таван улс, арван ванлигийн үе|Таван ус, арван ханлиг-ийн үе]]" хэмээн нэрлэгдсэн төр засаглалтай байсан боловч Кидан нарыг хүчирхэгжихэд саад хийж чадсангүйгээр барахгүй Нанхиадын урвагч түшмэлүүд Киданы язгууртнуудад зулгуйдан нөлөөлж, Киданы төр ёсоо бэхжүүлэхэд түлхэж болжээ. Тухайлбал [[Хань Яньхуй]] гэгч Амбагян ханы албан ёсны зөвлөгч нь болж хот байгуулах, орд харш цоглох, суурьшмал иргэдэд газар олгож тариа тариулах, цааз хууль, түшмэдийн зэрэг дэв тогтоох хэрэгт тус дэм үзүүлжээ. Амбагян хан 907 оноос хойш нийт есөн жил [[төр]] барьж Киданы ханг гурван жилд нэг удаа сонгох цаг хугацааг зөрчөөд зогсоогүй хан ширээг залгамжлах ёсыг бий болгосон нь Нанхиад зөвлөхтэй холбоотой байв. 922 оны үед улсын цэргийн ерөнхийлөн захирах тушаал бий болгож, 50000 хүнтэй их цэрэг байгуулжээ. 923 оноос Киданы гадаад байдал үлэмж бэхжин Азийн бусад улсуудтай харилцаа тогтоосон байна. 923 онд [[Персийн эзэнт гүрэн|Перс улс]]аас, 924 онд [[Солонгос]]ын гурван хаант улсын нэг [[Силла улс]]аас Хидан Улсад элч ирж байжээ. 923-924 онд Зүүн далай ([[Шар тэнгис]])-гаас [[Алтайн нуруу|Алтайн уулс]], [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмээс]] [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] хүртэл нутгийг эрхэндээ оруулсан байна. 924 онд Дорнод тэнгисийн захын [[Бохай улс]]ыг эрхшээлдээ оруулж түүнийг [[Дорнод Дан]] хэмээ түшмэг улс болгож жил бүр 150000 [[бөс бараа]], 1000 [[морь|мориор]] алба бариулж байв. Хятад нар Нанхиад орны төв хэсэгт довтлон 938 онд [[Бээжин]] хотыг эзлэн авчээ. Ийнхүү Кидан нар [[Нанхиад]] орны төв болон зүүн хойт хэсгийг бүхэлд нь эрхшээлдээ оруулснаас хойш тэдгээр нутгийн соёл иргэншил бүхэлдээ Кидан болж түүхэнд тэмдэглэгджээ. Киданчууд 10-р зууны үед [[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]ыг эзэлж байсан байж болох юм. <ref name="Гусейнов">[http://www.turkist.org/2011/03/nikolai-huseinov-kyrgyz-kaqanat.html Николай Гусейнов "Кыргызский каганат - тюркское государство на Енисее"]</ref> Харин 1005 оны үед өмнөт нутгийн [[Сүн улс]]тай найрамдсаны дараа хүлгийн жолоо, зэвсгийн үзүүрийг [[Солонгос]], [[Уйгур]], [[Тангуд]] зэрэг газар орнуудад хандуулжээ. XI зууны дунд үед Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд нийслэл хот-5, [[чжоу]]-6, бэхлэлт хот-150, [[шянь]] хошуу-200, овог аймаг-5000, хараат улс-60 байв гэсэн мэдээ байдаг. Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд өөр өөрийн хэл заншил, амьдралы ахуйтай эрээвэр, хураавар аймаг угсаатан багтаж агсан нь ирээдүйн хувь тавиланд нь сайнаар нөлөөлөөгүй нь мэдээж. Кидан гүрний төрийн захиргааны тогтолцоо гурван хэлбэртэй байв. Үүнд # 3000 цэрэг гаргах үүрэгтэй Их аймаг, өөрөөр Киданы гол аймгууд # 1000 гаргах үүрэгтэй Бага аймгууд # Эзлэгдсэн хараат аймгуудын захиргаа зэрэг болно. === Киданчуудын үлдсэн хэсэг нь баруун тийш нүүв === Их аймаг бүрийг Илижин (эл эзэн) толгойлж түүний дор зүүн баруун [[зайсан]], [[тайш]], [[сыту]] тушаалтан нар захирч байжээ. Эзлэгдсэн олон аймаг, улс ард түмний тэмцэл хөдөлгөөн XI зууны дунд үеэс улам хүчтэй болж XII зууны эхэн үеэс зэвсэгт бослогын хэмжээнд хүрчээ. Хамниган угсааны [[зүрчид|зүрчид аймаг]] 1113 онд бослого гаргаж өөрийн нутаг Кидан гүрний зарим нутгийг ч эзлэн авч 1115 онд [[Алтан улс]]ыг байгуулжээ. 1118-1125 онд Алтан улс Сүн улстай хүч хавсран Кидан гүрнийг хоёр этгээдээс нь хаввсайдан газар нутгийг нь жилээс жилд эзлэн танасаар 200 гаруй жил тогтносон Кидан гүрнийг мөхөөжээ. Киданы нэг хэсэг нь тэдний хаан угсааны [[Елюй Даши]]йн захиргаан доор баруун тийш зайлан одож [[Иран]] газар орныг байлдан эзлээд 1124 онд биеэ [[Гүр хан]]д өргөмжилжээ. Елюй Дашийг улсыг [[Хар Хидан|Баруун Ляо]] гэдэг ба [[Араб]], [[Перс]] сударт Кара Китай, Монголоор Хар Хидан гэдэг. == Аж ахуй == [[Файл:MongolHuntersSong.jpg|thumb|250px|Сүн гүрний үеийн бүтээл "Бүргэд агнаж байгаа Хиданчууд"]] [[Файл:Liao Dynasty - Guan Yin statue.jpg|thumb|200px|left|Кидан гүрний үеийн Гуань Инь-ий өнгө хослосон модон сийлбэр; Хятад улс, (М.Э 907-1125)]] [[Файл:Liao_dynasty_furniture.jpg|thumb|right|250px|Газар доороос олдсон Киданы үеийн гэрийн тавилга]] Кидан гүрний хүн ам нь нүүдэлчин, суурьшмал, хоёр янзын амьдралтай ард иргэд байжээ. Баруун хойд талын нүүдэлчдийн амь зуулга нь мал аж ахуй , газар тариалан, гар үйлдвэр, худалдаа арилжаа болж байв. X-XI зуунд малын тоо толгой ихэд өссөн байна. Үүнд дээрмийн дайны олз, эзлэгдсэн аймаг угсаатнаас авдаг алба татвар нөлөөлсөн гэж үзэж болно. Ийнхүү Киданы малын тоо нэмэгдсэнээр улсын мал сүргийн хэргийг эрхлэх "Адууны сүргийн" яам байгуулагджээ. Албан татвартай холбоотойгоор малыг тоолж дансалдаг байв. Харин жирийн ардууд малаа албаны тооноос нууж дарах явдал гардаг байв. Киданы язгууртнууд ан гөрөөг голдуу зугаа цэнгэлийн хэлбэрээр хийх болсон байна. 1041 онд Цаазтай газарт хийгсдийг ял шийтгэх тухай зарлиг гарчээ. Хидан Улсад тарианы хэсргийг эрхэлсэн байгууллага, тариаланг элдэв сүйдлээс хамгаалах хууль байжээ. Кидан нар төмөр хошуутай анжисыг үхрээр зүтгүүлэн газар хагалж, суваг татан тариалнгаа усалдаг,хар будаа, монгол амуу хоёрыг голчлон хийлгэдэг байв. X-XI зууны үед Киданд нэхэх, ээрэх ажлыг улсаас зориуд удирдах урчуудын яам байгуулжээ. 940 онд хааны зарлигаар тусгай түшмэл гарган хүн ардад нэхэх, ээрэх сургалт явуулсан байна. Киданд төмөрлөгийн хүдэр хайлуулан төмөрлөгөөр аж ахуйн багаж зэвсэг, цэрэг дайны зэр зэвсэг хийж байснаас гадна зоос, бурхан цутгах цутгуур урлан дэлгэрч байв. Зоос, төмрийн ажил эрхэлсэн байгууллага байв. Мөн чулуугаар урлах талаар ихэд нэрд гарчээ. Киданы бүрэлдэхүүнд багтаж байсан далайн эргийхэн хөлөг онгоц хийх, барилга, гүүр барих зэрэг ажлыг чадамгай хийж байсан нь Киданы түүхэнд бичигдэж байлаа. X-XI зууны үед Кидан нүүдэлчин, суурьшмал иргэдийн хооронд худалдаалах үүрэгтэй худалдааны газрууд ажиллаж байснаас гадна муж, тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны ажиллаж байснаас гадна муж тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны газар бий болжээ. Барааны үнийг зарим үед улсаас зохицуулан таацуулах явдал байв. Гадагш гаргах худалдаалахдаа [[сувд]], [[булга]], [[хэрэм]], [[хэрмян загас]]ны арьс, мал аж ахуйн түүхий эдийг гаргадаг байсан ба давсыг зөвхөн хаан мэдэж борлуулдаг байсан. == Соёл == [[Файл:Tianning Pagoda 1.JPG|thumb|right|200px|1119-1120 оны үед баригдсан Pagoda Tianning хийд.]] Кидан нар [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Дундад Ази]]йн улсуудтай зах нийлж, [[улс төр]], [[эдийн засаг]], соёлын харилцаатай байсан нь тэдгээр улсын эдийн засаг, соёлын харилцаатай байсан нь нүүдэлчдийн соёл, суурьшмал иргэдийн хосолсон өвөрмөц соёл нутагшиж байв. 920 онд "Их Бичиг"-ийг [[Амбагян]]ы ач хүү [[Лубугу]] эрдэмтэн [[Тулюйгу]] ханз үсгээр үлгэрлэн зохиосон байна. "Бага Бичиг" Амбагяны хүү [[Елюй Тэла]] [[Уйгур бичиг|Уйгур бичгийг]] үндэслэн тус тус зохиожээ. Кидан нар түүхийн тэмдэглэл туурвиж хойч үедээ сурвалж болгожээ. "Морилон саатсаны тэмдэглэл", "Гурван сайдын замын тэмдэглэл", "Хаант төрийн тэмдэглэл" 70 боть гэх мэт түүхийг улсын сударч хэмээх албан тушаалтан эзэмшиж байв. Киданд Эрдмийн [[Хятад]], [[Монгол]] хоёр хүрээлж байсан ба түүнд "Улсыг мөчих" гэдэг нэртэй шалгалт өгч зэрэг горилдог байжээ. Кидан нар төрөлх хэлээрээ бичсэн утга зохиолтой байжээ. Жишээ нь: Елюй Амбагяны ач хүү [[Луньсянь]] "Цэцэрлэгт хүрээлэн" хэмээх уран зохиолын цоморлиг эмхэтгэн зохиожээ. Мөн Цэнгэлдэх шүлэг, Засах шүлэг, Гэрэлт хөшөө Пайлуурын шүлэг, Угсаатны шүлэг гэх мэт олон төрөр шүлэг зохиодог, дуу зохиож хоолой нийлүүлэн дуулцгаана. Хааны ордонд дуу хуур, ший янгууны ажил эрхэлсэн "Хэнгэрэг бишгүүрийн эзэн" албан тушаалтан байв. Мөн үндэсний цаг тооны бичиг зохиодог "Тэнгэрийн улирлын үзэх түшмэл" ажиллаж байжээ. Түүхт хүмүүс, бурхны болон байгалийн зураг зурах уран зураачидтай, өөрийн нутгийн газрын зурагтай байсан гэдэг. [[Өвөр Монгол|ӨМӨЗО]]-ны Барин овогт Киданы үед баригдсан чулуун гүүр одоо ч ашиглагдсаар байна. XI зуунд Кидан гүрэнд Дарь хийдэг болж улмаар галт зэвсэг туршиж байсан мэдээ бий. "Нөхөр, эхнэрийн ёс" гэдэг гэр бүлийн дүрэм, журам тогтоож мөрдөж байв. Кидан нар 5-н Хятад сургууль байгуулж хүүхдүүдийг бичиг ном сургадаг болсон бөгөөд 995 онд Солонгосоос арван залуу ирүүлж монгол хэлэнд сургаж байсан байна. Киданы хот суурины үлдэгдэл манай нутагт байдаг. [[Булган|Булган аймгийн]] [[Дашинчилэн сум]]ын нутаг Чин толгойд Киданы Чжень Чжоу байсан. Тэнд Киданы 20000 дарангуй цэрэг хуарагнаж байжээ. Мөн энэ хотод Нанхиад бол Зүрчидийн 700 гаруй өрхийг цөллөгийн журмаар авчирч суулгаж байсан гэдэг. Мөн энэ сумын Хар бухын голын хөвөөнд Хадаасан толгойн дэргэд Киданы хотын үлдэгдэл байдаг. Эдүгээ түүнийг Хар бухын эсвэл Хадаасаны балгас байдаг. 1970 онд хийсэн малтлагаар Монголын бичиг, соёлын үнэт дурсгал "Үйсэн ном" олдсон юм. Энэ номонд шашин судар буддагийн мэрэг төлөг, хорио цээр, сүнс орших байр, шанзагны сан, халхын хошууд (Гэрсэнзийн 18 хууль эрхэмтнүүд) багтсан байдаг. Үүнээс үзэхэд Киданы үеийн энэ хот XVII зууны үе хүртэл Монголын улс төрийн амьдралд оршин тогтнож байсан нь тодорхой байна. [[File:Bars Hota Mongolia.jpg|thumb|left|Хэрлэн барс хотын цамхаг]] [[Файл:Cernuschi Museum 20060812 099.jpg|thumb|right|200px|Киданы үеийн Хойд Чүй загвараар хийгдсэн гантиган Амитаба Будда]] [[Дорнод|Дорнод аймгийн]] [[Цагаан-Овоо сум]]ын нутаг дахь [[Хэрлэн Барс]] гэдэг хааш хаашаагаа 1800 метр талбай эзэлсэн хотын үлдэгдэл нь [[Хэрлэн Барс|Киданы Дун Чен хот]] байсныг тогтоожээ. Киданы зан зашлаас зарим нэгийг нь авч үзвэл: * Кидан нар бусдын нутагт довтлохдоо өвөг дээдсийн сүнсэнд "Нүгэл наминчлах өргөл" үйлдэж түүндээ хэн нэгэн хэрэгтэн ялтан хүнийг 1000 сумаар хавж алдаг. Дайснаа дараад ирэхдээ нөгөө сүнсэндээ "Талархлын өргөл" үйлдэж олзлон авчирсан хүмүүсийн нэгийг нь алдаг байжээ. * Гавьяа байгуулсан гэж үнэлэгдсэн хүмүүсийг хэдэн зуун айл өрхөөр шагнадаг. * Хулгайч нарыг хонь, үхэр, тэмээ, будаа, тариагаар торгодог байснаас гадна жил бүрийн 5-р сарын 13-15 ны хооронд хулгайлахыг зөвшөөрдөг байжээ. Тэр үед хулгай хийж чадсан хүнийг шийтгэдэггүй байв. 1115 онд Киданы харъяат зүрчидүүд Алтан улс байгуулан хятадын Сүн улстай хамтран 10 жил тасралтгүй довтолсноор 1125 онд Хидан Улс унажээ. Кидан унасны дараа Алтан улс үргэлжүүлэн Сүн улсыг довтолж хойд хэсгийг нь эзэлснээр хойд нутгаа алдсан Сүн улс Өмнөд Сүн улс (1127-1279) гэж нэрлэгдэх болжээ. == Киданы эзэн хаад == {| class="wikitable" |+ '''Хидан гүрэн 907-1125''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол (廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол (諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Амбагян|Тайзү]] (太祖 Tàizǔ) | Шэн Тянь Хуанди | Еэлү Абаожи (耶律阿保機 Yēlǜ Ābǎojī) | 907-926 | Шэнси (神冊 Shéncè) 916-922<br />Тяньзан (天贊 Tiānzàn) 922-926<br />Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 926 |- | [[Яогу|Tайзон]] (太宗 Tàizōng) | Шао Ву Хуанди | Еэлү Дэгуан (耶律德光 Yēlǜ Déguāng) | 926-947 | Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 927-938<br />Хуйтон (會同 Huìtóng) 938-947<br />Датон (大同 Dàtóng) 947 |- | [[Шизун]] (世宗 Shìzōng) | Тянь Шоу Хуанди | Еэлү Руань (耶律阮 Yēlǜ Ruǎn) | 947-951 | Тяньлү (天祿 Tiānlù) 947-951 |- | [[Музонг]] (穆宗 Mùzōng) | | Еэлү Жин (耶律璟 Yēlǜ Jǐng) | 951-969 | Еингли (應曆 Yìnglì) 951-969 |- | [[Жиньзон]] (景宗 Jǐngzōng) | | Еэлү Шань (耶律賢 Yēlǜ Xián) | 969-982 | Баонинь (保寧 Bǎoníng) 969-979<br />Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 979-982 |- | [[Шэньзон]] (聖宗 Shèngzōng) | Вэн Вү Да Шао Хуан Хуанди | Еэлү Лонгшү (耶律隆緒 Yēlǜ Lóngxù) | 982-1031 | Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 982<br />Тонхи (統和 Tǒnghé) 983-1012<br />Каитай (開泰 Kāitài) 1012-1021<br />Тайпин (太平 Tàipíng) 1021-1031 |- | [[Шиньзон]] (興宗 Xīngzōng) | Шао Жэнь Хуанди | Еэлү Зонжень (耶律宗真 Yēlǜ Zōngzhēn) | 1031–1055 | ЖинФу (景福 Jǐngfú) 1031-1032<br />ЧунШи (重熙 Chóngxī) 1032-1054 |- | [[Даозон]] (道宗 Dàozōng) | Шао Вэн Хуанди | Еэлү Хонжи (耶律洪基 Yēlǜ Hóngjī) | 1055–1101 | Чиньнинь (清寧 Qīngníng) 1055-1064<br />Шянонь (咸雍 Xiányōng) 1065-1074<br />Тайкань (太康 Tàikāng) 1075-1084<br />Да ан (大安 Dà'ān) 1085-1094<br />Шоучань (壽昌 Shòuchāng) 1095-1101 |- | | [[Тяньзуоди]] (天祚帝 Tiānzuòdì) | Еэлү Янши (耶律延禧 Yēlǜ Yánxǐ) | 1101–1125 | Чянтон (乾統 Qiántǒng) 1101-1110<br />Тянчинь (天慶 Tiānqìng) 1111-1120<br />Баода (保大 Bǎodà) 1121-1125 |} == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]<br/>[[Киданы ханлиг]]<br/> |он=916-1125 |албан_тушаал= Их Ляо Улс |дараа=[[Алтан улс]] <br/>[[Хамаг Монгол]]<br/>[[Хар Кидан]]<br/> }} {{end}} [[Ангилал:Кидан| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:10-р зууны Монголын түүх]] kebvct5hx9np387wy3xfoydrq922v8d 708876 708875 2022-08-18T16:26:48Z 103.173.255.162 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= Хидан Улс |conventional_long_name =Их Ляо Улс<br>[[Зураг:契丹國.png|60px]] |common_name = Хидан Улс, Ляо Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = эрт үе |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 907 |year_end = 1125 |event_start = [[Амбагян|Елюй Амбагян]], Киданы ханлигийн илижин буюу хан болов. |event_end = Их Ляо Улс мөхөв. |date_start = |date_event1 = 916 |event1 = Елюй Амбагян, Киданы аймгуудыг нэгтгээд Хидан Улсын их хаан болов. |date_event2 = |event2 = |date_event3 = 1125 |event3 = |p1 = [[Тан улс]] |flag_p2 = |p2 = [[Бохай улс]] |p3 = [[Зүбү|Гучин Татар]] |s1 = [[Алтан улс]] |flag_s1 = |s2 = [[Хар Хидан]] |flag_s2 = |s3 = [[Хамаг Монгол]] |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Kidan - Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital =Шаньжин (Линьхуан ордон)<ref>Одоогийн Баарин зүүн хошууны нутагт байсан</ref> |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Кидан хэл]], [[Хятад хэл]] |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]], хожим [[Буддын шашин]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} [[Зураг:Mongolia XI.jpg|thumb|Хидан Улс]] [[Файл:KhitanAD1000.png|thumb|Хидан улс, 1000 оны үед]] [[Зураг:Kidan.png|thumb|Хидан улс, 1096 оны үед]] '''Хидан Улс'''<ref>[https://catalog.msue.edu.mn/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=71307 Монголын эртний түүх судлал Ред Далай Ч.]</ref> буюу бүрнээрээ Ляо Улс, X-XII зууны үеийн Зүүн хойд Азид оршин тогтнож байжээ. '''[[Киданчууд|Кидан үндэстэн]]''' нь анх [[Лууха гол]]ын баруун талаар, [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний]] умард саваар (Ордосын [[Шар мөрөн]] биш) нутаглаж байсан бололтой бөгөөд яваандаа Шар тэнгисийн эрэг хүртэлх нутагт тархан суужээ. Тэд [[Сяньби]] нарын адил [[дорнод ху]] нарын удам байсан ба тэдний ихэнх нь өнөөгийн Монгол нутагт төвлөн сууж байгаагүй ч 923 оноос [[Алтайн нуруу|Алтайгаас]] зүүн тийш [[Хэрлэн гол]]ын хойт бие хүртэл нутгаа тэлж соёл, түүхийн олон зүйл дурсгал Монгол нутагт үлдээжээ. == Удам гарвал == [[Файл:SancaiPlateLiaoX-XII.JPG|left|thumb|Кидан гүрний үеийн [[Санкай]] таваг, X-XII зуун.]] [[Киданчууд|Кидан үндэстэн]] уг удмын хувьд [[дунху]] аймгийн [[сяньби]] нараас гаралтай учир удам гарвалын хувьд өвөг [[Монгол]]чууд гэж үздэг. Хэл судлалын талаар хийсэн судалгаагаар ч монгол хэлтэн байсан нь нотлогдсон. Кидан нарын 100 үг тутмаас 70 нь Монгол үг байдаг. Жишээ нь: Боули-Боол, шава-шувуу, ике-их, найхэ-нохой, толи-туулай гэх мэт. Тан улсын сударт Кидан нарын аж ахуй, үг хэл зан заншил нь Монголын [[шивэй]] нартай адил гэсэн байдаг. [[Антропологи]]йн судалгаагаар Монгол төрхтөн болохыг нь судалжээ. Кидан нар MЭ IV зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэх болжээ. == Түүх== {{Монголын түүх}} === Кидан омгийн холбоо === Киданчуудын дунд овгийн байгуулал задарч цэргийн ардчиллын шатанд шилжих үйл явц явагдаж байжээ. Тухайлбал: III-IV зууны үед овгийн ахлагч болон найман аймаг холбооны тэргүүлэгчийг сонгож Да-Хэ гэж нэрлэдэг, тэр нь бусад долоон аймгийн тэргүүлэгчдийг захирдаг бөгөөд гэрийх нь өмнө туг хэнгэрэг байрлуулдаг байжээ. Энэхүү Да-хэ гэдэг нэр нь цаашдаа эрх барих овог аймгийн нэр болсон байна. Кидан нар * Хэв хуулиар нийгмийн амьдралыг зохицуулдаг * Хүрээ нүүдэл хийдэг * Овог дотрооо гэрлэхийг цээрлэдэг байсан нь овгийн ёст байдлыг илрэл байв. V зууны сүүлчийн хагасаас VII зууны эхэн хүртэл [[Тоба]]гийн [[Тоба Вэй|Их Вэй улс]] ба [[Түрэг]]ийн хаант улсын харьяанд байжээ. Харин 648 онд [[Нанхиад]]ын Тан улсад дагаар орж 682 он хүртэл түүний харьяанд найман муж болон захирагдаж байв. 699 онд Түрэгт эзлэгдэн харьяалагдах болсон боловч харьцангуй биеэ даасан байдалтай байв. Энэ үеэс кидан нарын дунд төр улсын эх үүсгэл тавигдсан байна. Тухайлбал: Торгон цэрэг, Харцгай цэрэг гэсэн 2 төрлийн цэрэг эртэй болсон, сайн, түшмэл, зонхилогчид зэрэг албан тушаал бий болсон, албаны хэрэгт уналга, хөсөг залгуулах үүрэгтнүүд бий болж түүгээр мөнгөн, модон, загасны дүрсэн пайзтан түшмэлүүд "зар" бичигтэй зорчиж байв. Пайзны бичиг нь "угтуул" гэсэн үгтэй бол цэрэг дайчлах хэргээр явдаг, "довтлон морилох" гэсэн үгтэй бол алба татвар хураагч нар байдаг байв. [[Сяньби]]йн олон аймгийн нэг нь [[Шар мөрөн]], [[Лууха гол]] орчмоор нутаглах болсон нь [[Кидан үндэстэн|Киданчууд]] байлаа . [[Кидан]] аймгууд [[хятад]] -ын [[Тан улс|Тан (618-907) он]] улс болон [[Түрэг]] ийн захиргаанд орж зарим үед [[биеэ]] даасан байдлаа хадгалан оршин тогтнож байв. Газар эдэлбэрийн хуультай болж, газрыг # Язгуурын эдэлбэр газар # Тариа ногооны # Бэлчээрийн # Ан гөрөөний # Хүүр оршуулгын гэсэн хэлбэрүүдээр эзэмшүүлэх болсон. Албан татвар нь Боомтын, Давсны, Архины онцгой албан татвар гэх мэт нэртэй байв. Нанхиад айл өрхийг "олзлогдогсод" гэдэг, [[Монгол]] улсын биш нүүдэлчдийг "буруу хэлтэй" гэдэг байлаа. Нанхиадуудаас торго, бөс даавуу, цай, эм тан, цагаан хүдэр, цагаан шаазгайгаар алба авдаг байжээ. Үүнийгээ "алба" гэдэг, гар урчуудаас "түрээс", худалдаачдаас худалдааны "гааль" хэмээн нэрлэдэг байв. Хууль цаазын түшмэлтэй болж ялт хүнийг газар гянданд хорих болсон. [[Файл:1000 on.jpg|thumb|1000 он]] [[Файл:Asia_1025ad.jpg|thumb|Ази тив 1025 оны үед]] [[Файл:FuneraryMaskLiao10thcentury.jpg|thumb|left|300xp|Киданы оршуулгын баг, X зуун.]][[Файл:LiaoDynastySancaiLuohanCirca1000.jpg|thumb|Кидан гүрний үеийн шаазан бурхан.]] === Улс болох === VIII зууны дунд үеэс Киданууд аль нэг улсад харьяалагдахаа больж гадаад байдлаа бэхжүүлэн хүчирхэгжиж 8 аймаг 38 болтлоо өссөн байв. Энэ үед Киданчууд тэргүүнээ [[хан]] гэх болжээ. Киданчууд VIII-IX зууны үед олзны хүнийг боол болгож аж ахуйн ажилд ашигладаг байв. 907 онд Елюй овгийн [[Амбагян]] ханд өргөмжлөгдсөнөөр улсаа Кидан гүрэн гэж нэрлэснээр язгууртны эрх мэдэл нэмэгдэж, засаг төрийн байгууллагууд байгуулагдсан ба нүүдэлчин иргэдээ захирах умард өмнөд гэсэн хоёр хэсэгт хуваан захирчээ. Энэ үеийн Нанхиад орон "[[Таван улс, арван ванлигийн үе|Таван ус, арван ханлиг-ийн үе]]" хэмээн нэрлэгдсэн төр засаглалтай байсан боловч Кидан нарыг хүчирхэгжихэд саад хийж чадсангүйгээр барахгүй Нанхиадын урвагч түшмэлүүд Киданы язгууртнуудад зулгуйдан нөлөөлж, Киданы төр ёсоо бэхжүүлэхэд түлхэж болжээ. Тухайлбал [[Хань Яньхуй]] гэгч Амбагян ханы албан ёсны зөвлөгч нь болж хот байгуулах, орд харш цоглох, суурьшмал иргэдэд газар олгож тариа тариулах, цааз хууль, түшмэдийн зэрэг дэв тогтоох хэрэгт тус дэм үзүүлжээ. Амбагян хан 907 оноос хойш нийт есөн жил [[төр]] барьж Киданы ханг гурван жилд нэг удаа сонгох цаг хугацааг зөрчөөд зогсоогүй хан ширээг залгамжлах ёсыг бий болгосон нь Нанхиад зөвлөхтэй холбоотой байв. 922 оны үед улсын цэргийн ерөнхийлөн захирах тушаал бий болгож, 50000 хүнтэй их цэрэг байгуулжээ. 923 оноос Киданы гадаад байдал үлэмж бэхжин Азийн бусад улсуудтай харилцаа тогтоосон байна. 923 онд [[Персийн эзэнт гүрэн|Перс улс]]аас, 924 онд [[Солонгос]]ын гурван хаант улсын нэг [[Силла улс]]аас Хидан Улсад элч ирж байжээ. 923-924 онд Зүүн далай ([[Шар тэнгис]])-гаас [[Алтайн нуруу|Алтайн уулс]], [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмээс]] [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] хүртэл нутгийг эрхэндээ оруулсан байна. 924 онд Дорнод тэнгисийн захын [[Бохай улс]]ыг эрхшээлдээ оруулж түүнийг [[Дорнод Дан]] хэмээ түшмэг улс болгож жил бүр 150000 [[бөс бараа]], 1000 [[морь|мориор]] алба бариулж байв. Хятад нар Нанхиад орны төв хэсэгт довтлон 938 онд [[Бээжин]] хотыг эзлэн авчээ. Ийнхүү Кидан нар [[Нанхиад]] орны төв болон зүүн хойт хэсгийг бүхэлд нь эрхшээлдээ оруулснаас хойш тэдгээр нутгийн соёл иргэншил бүхэлдээ Кидан болж түүхэнд тэмдэглэгджээ. Киданчууд 10-р зууны үед [[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]ыг эзэлж байсан байж болох юм. <ref name="Гусейнов">[http://www.turkist.org/2011/03/nikolai-huseinov-kyrgyz-kaqanat.html Николай Гусейнов "Кыргызский каганат - тюркское государство на Енисее"]</ref> Харин 1005 оны үед өмнөт нутгийн [[Сүн улс]]тай найрамдсаны дараа хүлгийн жолоо, зэвсгийн үзүүрийг [[Солонгос]], [[Уйгур]], [[Тангуд]] зэрэг газар орнуудад хандуулжээ. XI зууны дунд үед Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд нийслэл хот-5, [[чжоу]]-6, бэхлэлт хот-150, [[шянь]] хошуу-200, овог аймаг-5000, хараат улс-60 байв гэсэн мэдээ байдаг. Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд өөр өөрийн хэл заншил, амьдралы ахуйтай эрээвэр, хураавар аймаг угсаатан багтаж агсан нь ирээдүйн хувь тавиланд нь сайнаар нөлөөлөөгүй нь мэдээж. Кидан гүрний төрийн захиргааны тогтолцоо гурван хэлбэртэй байв. Үүнд # 3000 цэрэг гаргах үүрэгтэй Их аймаг, өөрөөр Киданы гол аймгууд # 1000 гаргах үүрэгтэй Бага аймгууд # Эзлэгдсэн хараат аймгуудын захиргаа зэрэг болно. === Киданчуудын үлдсэн хэсэг нь баруун тийш нүүв === Их аймаг бүрийг Илижин (эл эзэн) толгойлж түүний дор зүүн баруун [[зайсан]], [[тайш]], [[сыту]] тушаалтан нар захирч байжээ. Эзлэгдсэн олон аймаг, улс ард түмний тэмцэл хөдөлгөөн XI зууны дунд үеэс улам хүчтэй болж XII зууны эхэн үеэс зэвсэгт бослогын хэмжээнд хүрчээ. Хамниган угсааны [[зүрчид|зүрчид аймаг]] 1113 онд бослого гаргаж өөрийн нутаг Кидан гүрний зарим нутгийг ч эзлэн авч 1115 онд [[Алтан улс]]ыг байгуулжээ. 1118-1125 онд Алтан улс Сүн улстай хүч хавсран Кидан гүрнийг хоёр этгээдээс нь хаввсайдан газар нутгийг нь жилээс жилд эзлэн танасаар 200 гаруй жил тогтносон Кидан гүрнийг мөхөөжээ. Киданы нэг хэсэг нь тэдний хаан угсааны [[Елюй Даши]]йн захиргаан доор баруун тийш зайлан одож [[Иран]] газар орныг байлдан эзлээд 1124 онд биеэ [[Гүр хан]]д өргөмжилжээ. Елюй Дашийг улсыг [[Хар Хидан|Баруун Ляо]] гэдэг ба [[Араб]], [[Перс]] сударт Кара Китай, Монголоор Хар Хидан гэдэг. == Аж ахуй == [[Файл:MongolHuntersSong.jpg|thumb|250px|Сүн гүрний үеийн бүтээл "Бүргэд агнаж байгаа Хиданчууд"]] [[Файл:Liao Dynasty - Guan Yin statue.jpg|thumb|200px|left|Кидан гүрний үеийн Гуань Инь-ий өнгө хослосон модон сийлбэр; Хятад улс, (М.Э 907-1125)]] [[Файл:Liao_dynasty_furniture.jpg|thumb|right|250px|Газар доороос олдсон Киданы үеийн гэрийн тавилга]] Кидан гүрний хүн ам нь нүүдэлчин, суурьшмал, хоёр янзын амьдралтай ард иргэд байжээ. Баруун хойд талын нүүдэлчдийн амь зуулга нь мал аж ахуй , газар тариалан, гар үйлдвэр, худалдаа арилжаа болж байв. X-XI зуунд малын тоо толгой ихэд өссөн байна. Үүнд дээрмийн дайны олз, эзлэгдсэн аймаг угсаатнаас авдаг алба татвар нөлөөлсөн гэж үзэж болно. Ийнхүү Киданы малын тоо нэмэгдсэнээр улсын мал сүргийн хэргийг эрхлэх "Адууны сүргийн" яам байгуулагджээ. Албан татвартай холбоотойгоор малыг тоолж дансалдаг байв. Харин жирийн ардууд малаа албаны тооноос нууж дарах явдал гардаг байв. Киданы язгууртнууд ан гөрөөг голдуу зугаа цэнгэлийн хэлбэрээр хийх болсон байна. 1041 онд Цаазтай газарт хийгсдийг ял шийтгэх тухай зарлиг гарчээ. Хидан Улсад тарианы хэсргийг эрхэлсэн байгууллага, тариаланг элдэв сүйдлээс хамгаалах хууль байжээ. Кидан нар төмөр хошуутай анжисыг үхрээр зүтгүүлэн газар хагалж, суваг татан тариалнгаа усалдаг,хар будаа, монгол амуу хоёрыг голчлон хийлгэдэг байв. X-XI зууны үед Киданд нэхэх, ээрэх ажлыг улсаас зориуд удирдах урчуудын яам байгуулжээ. 940 онд хааны зарлигаар тусгай түшмэл гарган хүн ардад нэхэх, ээрэх сургалт явуулсан байна. Киданд төмөрлөгийн хүдэр хайлуулан төмөрлөгөөр аж ахуйн багаж зэвсэг, цэрэг дайны зэр зэвсэг хийж байснаас гадна зоос, бурхан цутгах цутгуур урлан дэлгэрч байв. Зоос, төмрийн ажил эрхэлсэн байгууллага байв. Мөн чулуугаар урлах талаар ихэд нэрд гарчээ. Киданы бүрэлдэхүүнд багтаж байсан далайн эргийхэн хөлөг онгоц хийх, барилга, гүүр барих зэрэг ажлыг чадамгай хийж байсан нь Киданы түүхэнд бичигдэж байлаа. X-XI зууны үед Кидан нүүдэлчин, суурьшмал иргэдийн хооронд худалдаалах үүрэгтэй худалдааны газрууд ажиллаж байснаас гадна муж, тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны ажиллаж байснаас гадна муж тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны газар бий болжээ. Барааны үнийг зарим үед улсаас зохицуулан таацуулах явдал байв. Гадагш гаргах худалдаалахдаа [[сувд]], [[булга]], [[хэрэм]], [[хэрмян загас]]ны арьс, мал аж ахуйн түүхий эдийг гаргадаг байсан ба давсыг зөвхөн хаан мэдэж борлуулдаг байсан. == Соёл == [[Файл:Tianning Pagoda 1.JPG|thumb|right|200px|1119-1120 оны үед баригдсан Pagoda Tianning хийд.]] Кидан нар [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Дундад Ази]]йн улсуудтай зах нийлж, [[улс төр]], [[эдийн засаг]], соёлын харилцаатай байсан нь тэдгээр улсын эдийн засаг, соёлын харилцаатай байсан нь нүүдэлчдийн соёл, суурьшмал иргэдийн хосолсон өвөрмөц соёл нутагшиж байв. 920 онд "Их Бичиг"-ийг [[Амбагян]]ы ач хүү [[Лубугу]] эрдэмтэн [[Тулюйгу]] ханз үсгээр үлгэрлэн зохиосон байна. "Бага Бичиг" Амбагяны хүү [[Елюй Тэла]] [[Уйгур бичиг|Уйгур бичгийг]] үндэслэн тус тус зохиожээ. Кидан нар түүхийн тэмдэглэл туурвиж хойч үедээ сурвалж болгожээ. "Морилон саатсаны тэмдэглэл", "Гурван сайдын замын тэмдэглэл", "Хаант төрийн тэмдэглэл" 70 боть гэх мэт түүхийг улсын сударч хэмээх албан тушаалтан эзэмшиж байв. Киданд Эрдмийн [[Хятад]], [[Монгол]] хоёр хүрээлж байсан ба түүнд "Улсыг мөчих" гэдэг нэртэй шалгалт өгч зэрэг горилдог байжээ. Кидан нар төрөлх хэлээрээ бичсэн утга зохиолтой байжээ. Жишээ нь: Елюй Амбагяны ач хүү [[Луньсянь]] "Цэцэрлэгт хүрээлэн" хэмээх уран зохиолын цоморлиг эмхэтгэн зохиожээ. Мөн Цэнгэлдэх шүлэг, Засах шүлэг, Гэрэлт хөшөө Пайлуурын шүлэг, Угсаатны шүлэг гэх мэт олон төрөр шүлэг зохиодог, дуу зохиож хоолой нийлүүлэн дуулцгаана. Хааны ордонд дуу хуур, ший янгууны ажил эрхэлсэн "Хэнгэрэг бишгүүрийн эзэн" албан тушаалтан байв. Мөн үндэсний цаг тооны бичиг зохиодог "Тэнгэрийн улирлын үзэх түшмэл" ажиллаж байжээ. Түүхт хүмүүс, бурхны болон байгалийн зураг зурах уран зураачидтай, өөрийн нутгийн газрын зурагтай байсан гэдэг. [[Өвөр Монгол|ӨМӨЗО]]-ны Барин овогт Киданы үед баригдсан чулуун гүүр одоо ч ашиглагдсаар байна. XI зуунд Кидан гүрэнд Дарь хийдэг болж улмаар галт зэвсэг туршиж байсан мэдээ бий. "Нөхөр, эхнэрийн ёс" гэдэг гэр бүлийн дүрэм, журам тогтоож мөрдөж байв. Кидан нар 5-н Хятад сургууль байгуулж хүүхдүүдийг бичиг ном сургадаг болсон бөгөөд 995 онд Солонгосоос арван залуу ирүүлж монгол хэлэнд сургаж байсан байна. Киданы хот суурины үлдэгдэл манай нутагт байдаг. [[Булган|Булган аймгийн]] [[Дашинчилэн сум]]ын нутаг Чин толгойд Киданы Чжень Чжоу байсан. Тэнд Киданы 20000 дарангуй цэрэг хуарагнаж байжээ. Мөн энэ хотод Нанхиад бол Зүрчидийн 700 гаруй өрхийг цөллөгийн журмаар авчирч суулгаж байсан гэдэг. Мөн энэ сумын Хар бухын голын хөвөөнд Хадаасан толгойн дэргэд Киданы хотын үлдэгдэл байдаг. Эдүгээ түүнийг Хар бухын эсвэл Хадаасаны балгас байдаг. 1970 онд хийсэн малтлагаар Монголын бичиг, соёлын үнэт дурсгал "Үйсэн ном" олдсон юм. Энэ номонд шашин судар буддагийн мэрэг төлөг, хорио цээр, сүнс орших байр, шанзагны сан, халхын хошууд (Гэрсэнзийн 18 хууль эрхэмтнүүд) багтсан байдаг. Үүнээс үзэхэд Киданы үеийн энэ хот XVII зууны үе хүртэл Монголын улс төрийн амьдралд оршин тогтнож байсан нь тодорхой байна. [[File:Bars Hota Mongolia.jpg|thumb|left|Хэрлэн барс хотын цамхаг]] [[Файл:Cernuschi Museum 20060812 099.jpg|thumb|right|200px|Киданы үеийн Хойд Чүй загвараар хийгдсэн гантиган Амитаба Будда]] [[Дорнод|Дорнод аймгийн]] [[Цагаан-Овоо сум]]ын нутаг дахь [[Хэрлэн Барс]] гэдэг хааш хаашаагаа 1800 метр талбай эзэлсэн хотын үлдэгдэл нь [[Хэрлэн Барс|Киданы Дун Чен хот]] байсныг тогтоожээ. Киданы зан зашлаас зарим нэгийг нь авч үзвэл: * Кидан нар бусдын нутагт довтлохдоо өвөг дээдсийн сүнсэнд "Нүгэл наминчлах өргөл" үйлдэж түүндээ хэн нэгэн хэрэгтэн ялтан хүнийг 1000 сумаар хавж алдаг. Дайснаа дараад ирэхдээ нөгөө сүнсэндээ "Талархлын өргөл" үйлдэж олзлон авчирсан хүмүүсийн нэгийг нь алдаг байжээ. * Гавьяа байгуулсан гэж үнэлэгдсэн хүмүүсийг хэдэн зуун айл өрхөөр шагнадаг. * Хулгайч нарыг хонь, үхэр, тэмээ, будаа, тариагаар торгодог байснаас гадна жил бүрийн 5-р сарын 13-15 ны хооронд хулгайлахыг зөвшөөрдөг байжээ. Тэр үед хулгай хийж чадсан хүнийг шийтгэдэггүй байв. 1115 онд Киданы харъяат зүрчидүүд Алтан улс байгуулан хятадын Сүн улстай хамтран 10 жил тасралтгүй довтолсноор 1125 онд Хидан Улс унажээ. Кидан унасны дараа Алтан улс үргэлжүүлэн Сүн улсыг довтолж хойд хэсгийг нь эзэлснээр хойд нутгаа алдсан Сүн улс Өмнөд Сүн улс (1127-1279) гэж нэрлэгдэх болжээ. == Киданы эзэн хаад == {| class="wikitable" |+ '''Хидан гүрэн 907-1125''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол (廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол (諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Амбагян|Тайзү]] (太祖 Tàizǔ) | Шэн Тянь Хуанди | Еэлү Абаожи (耶律阿保機 Yēlǜ Ābǎojī) | 907-926 | Шэнси (神冊 Shéncè) 916-922<br />Тяньзан (天贊 Tiānzàn) 922-926<br />Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 926 |- | [[Яогу|Tайзон]] (太宗 Tàizōng) | Шао Ву Хуанди | Еэлү Дэгуан (耶律德光 Yēlǜ Déguāng) | 926-947 | Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 927-938<br />Хуйтон (會同 Huìtóng) 938-947<br />Датон (大同 Dàtóng) 947 |- | [[Шизун]] (世宗 Shìzōng) | Тянь Шоу Хуанди | Еэлү Руань (耶律阮 Yēlǜ Ruǎn) | 947-951 | Тяньлү (天祿 Tiānlù) 947-951 |- | [[Музонг]] (穆宗 Mùzōng) | | Еэлү Жин (耶律璟 Yēlǜ Jǐng) | 951-969 | Еингли (應曆 Yìnglì) 951-969 |- | [[Жиньзон]] (景宗 Jǐngzōng) | | Еэлү Шань (耶律賢 Yēlǜ Xián) | 969-982 | Баонинь (保寧 Bǎoníng) 969-979<br />Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 979-982 |- | [[Шэньзон]] (聖宗 Shèngzōng) | Вэн Вү Да Шао Хуан Хуанди | Еэлү Лонгшү (耶律隆緒 Yēlǜ Lóngxù) | 982-1031 | Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 982<br />Тонхи (統和 Tǒnghé) 983-1012<br />Каитай (開泰 Kāitài) 1012-1021<br />Тайпин (太平 Tàipíng) 1021-1031 |- | [[Шиньзон]] (興宗 Xīngzōng) | Шао Жэнь Хуанди | Еэлү Зонжень (耶律宗真 Yēlǜ Zōngzhēn) | 1031–1055 | ЖинФу (景福 Jǐngfú) 1031-1032<br />ЧунШи (重熙 Chóngxī) 1032-1054 |- | [[Даозон]] (道宗 Dàozōng) | Шао Вэн Хуанди | Еэлү Хонжи (耶律洪基 Yēlǜ Hóngjī) | 1055–1101 | Чиньнинь (清寧 Qīngníng) 1055-1064<br />Шянонь (咸雍 Xiányōng) 1065-1074<br />Тайкань (太康 Tàikāng) 1075-1084<br />Да ан (大安 Dà'ān) 1085-1094<br />Шоучань (壽昌 Shòuchāng) 1095-1101 |- | | [[Тяньзуоди]] (天祚帝 Tiānzuòdì) | Еэлү Янши (耶律延禧 Yēlǜ Yánxǐ) | 1101–1125 | Чянтон (乾統 Qiántǒng) 1101-1110<br />Тянчинь (天慶 Tiānqìng) 1111-1120<br />Баода (保大 Bǎodà) 1121-1125 |} == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]<br/>[[Киданы ханлиг]]<br/> |он=916-1125 |албан_тушаал= Их Ляо Улс |дараа=[[Алтан улс]] <br/>[[Хамаг Монгол]]<br/>[[Хар Кидан]]<br/> }} {{end}} [[Ангилал:Кидан| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:10-р зууны Монголын түүх]] 5fi0oxgtghhk0klc6z8eto9s1wjqkkc 708877 708876 2022-08-18T16:30:22Z 103.173.255.162 /* Кидан омгийн холбоо */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= Хидан Улс |conventional_long_name =Их Ляо Улс<br>[[Зураг:契丹國.png|60px]] |common_name = Хидан Улс, Ляо Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = эрт үе |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 907 |year_end = 1125 |event_start = [[Амбагян|Елюй Амбагян]], Киданы ханлигийн илижин буюу хан болов. |event_end = Их Ляо Улс мөхөв. |date_start = |date_event1 = 916 |event1 = Елюй Амбагян, Киданы аймгуудыг нэгтгээд Хидан Улсын их хаан болов. |date_event2 = |event2 = |date_event3 = 1125 |event3 = |p1 = [[Тан улс]] |flag_p2 = |p2 = [[Бохай улс]] |p3 = [[Зүбү|Гучин Татар]] |s1 = [[Алтан улс]] |flag_s1 = |s2 = [[Хар Хидан]] |flag_s2 = |s3 = [[Хамаг Монгол]] |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Kidan - Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital =Шаньжин (Линьхуан ордон)<ref>Одоогийн Баарин зүүн хошууны нутагт байсан</ref> |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Кидан хэл]], [[Хятад хэл]] |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]], хожим [[Буддын шашин]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} [[Зураг:Mongolia XI.jpg|thumb|Хидан Улс]] [[Файл:KhitanAD1000.png|thumb|Хидан улс, 1000 оны үед]] [[Зураг:Kidan.png|thumb|Хидан улс, 1096 оны үед]] '''Хидан Улс'''<ref>[https://catalog.msue.edu.mn/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=71307 Монголын эртний түүх судлал Ред Далай Ч.]</ref> буюу бүрнээрээ Ляо Улс, X-XII зууны үеийн Зүүн хойд Азид оршин тогтнож байжээ. '''[[Киданчууд|Кидан үндэстэн]]''' нь анх [[Лууха гол]]ын баруун талаар, [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний]] умард саваар (Ордосын [[Шар мөрөн]] биш) нутаглаж байсан бололтой бөгөөд яваандаа Шар тэнгисийн эрэг хүртэлх нутагт тархан суужээ. Тэд [[Сяньби]] нарын адил [[дорнод ху]] нарын удам байсан ба тэдний ихэнх нь өнөөгийн Монгол нутагт төвлөн сууж байгаагүй ч 923 оноос [[Алтайн нуруу|Алтайгаас]] зүүн тийш [[Хэрлэн гол]]ын хойт бие хүртэл нутгаа тэлж соёл, түүхийн олон зүйл дурсгал Монгол нутагт үлдээжээ. == Удам гарвал == [[Файл:SancaiPlateLiaoX-XII.JPG|left|thumb|Кидан гүрний үеийн [[Санкай]] таваг, X-XII зуун.]] [[Киданчууд|Кидан үндэстэн]] уг удмын хувьд [[дунху]] аймгийн [[сяньби]] нараас гаралтай учир удам гарвалын хувьд өвөг [[Монгол]]чууд гэж үздэг. Хэл судлалын талаар хийсэн судалгаагаар ч монгол хэлтэн байсан нь нотлогдсон. Кидан нарын 100 үг тутмаас 70 нь Монгол үг байдаг. Жишээ нь: Боули-Боол, шава-шувуу, ике-их, найхэ-нохой, толи-туулай гэх мэт. Тан улсын сударт Кидан нарын аж ахуй, үг хэл зан заншил нь Монголын [[шивэй]] нартай адил гэсэн байдаг. [[Антропологи]]йн судалгаагаар Монгол төрхтөн болохыг нь судалжээ. Кидан нар MЭ IV зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэх болжээ. == Түүх== {{Монголын түүх}} === Кидан омгийн холбоо === Киданчуудын дунд овгийн байгуулал задарч цэргийн ардчиллын шатанд шилжих үйл явц явагдаж байжээ. Тухайлбал: III-IV зууны үед овгийн ахлагч болон найман аймаг холбооны тэргүүлэгчийг сонгож Да-Хэ гэж нэрлэдэг, тэр нь бусад долоон аймгийн тэргүүлэгчдийг захирдаг бөгөөд гэрийх нь өмнө туг хэнгэрэг байрлуулдаг байжээ. Энэхүү Да-хэ гэдэг нэр нь цаашдаа эрх барих овог аймгийн нэр болсон байна. Кидан нар * Хэв хуулиар нийгмийн амьдралыг зохицуулдаг * Хүрээ нүүдэл хийдэг * Овог дотрооо гэрлэхийг цээрлэдэг байсан нь овгийн ёст байдлыг илрэл байв. V зууны сүүлчийн хагасаас VII зууны эхэн хүртэл [[Тоба]]гийн [[Тоба Вэй|Их Вэй улс]] ба [[Түрэг]]ийн хаант улсын харьяанд байжээ. [[Сяньби]]йн олон аймгийн нэг нь [[Шар мөрөн]], [[Лууха гол]] орчмоор нутаглах болсон нь [[Кидан үндэстэн|Киданчууд]] байлаа. Харин 648 онд [[Нанхиад]]ын Тан улсад дагаар орж 682 он хүртэл түүний харьяанд найман муж болон захирагдаж байв. [[Кидан]] аймгууд [[хятад]] -ын [[Тан улс|Тан (618-907) он]] улс болон [[Түрэг]] ийн захиргаанд орж зарим үед [[биеэ]] даасан байдлаа хадгалан оршин тогтнож байв. 699 онд Түрэгт эзлэгдэн харьяалагдах болсон боловч харьцангуй биеэ даасан байдалтай байв. Энэ үеэс кидан нарын дунд төр улсын эх үүсгэл тавигдсан байна. Тухайлбал: Торгон цэрэг, Харцгай цэрэг гэсэн 2 төрлийн цэрэг эртэй болсон, сайн, түшмэл, зонхилогчид зэрэг албан тушаал бий болсон, албаны хэрэгт уналга, хөсөг залгуулах үүрэгтнүүд бий болж түүгээр мөнгөн, модон, загасны дүрсэн пайзтан түшмэлүүд "зар" бичигтэй зорчиж байв. Пайзны бичиг нь "угтуул" гэсэн үгтэй бол цэрэг дайчлах хэргээр явдаг, "довтлон морилох" гэсэн үгтэй бол алба татвар хураагч нар байдаг байв. Газар эдэлбэрийн хуультай болж, газрыг # Язгуурын эдэлбэр газар # Тариа ногооны # Бэлчээрийн # Ан гөрөөний # Хүүр оршуулгын гэсэн хэлбэрүүдээр эзэмшүүлэх болсон. Албан татвар нь Боомтын, Давсны, Архины онцгой албан татвар гэх мэт нэртэй байв. Нанхиад айл өрхийг "олзлогдогсод" гэдэг, [[Монгол]] улсын биш нүүдэлчдийг "буруу хэлтэй" гэдэг байлаа. Нанхиадуудаас торго, бөс даавуу, цай, эм тан, цагаан хүдэр, цагаан шаазгайгаар алба авдаг байжээ. Үүнийгээ "алба" гэдэг, гар урчуудаас "түрээс", худалдаачдаас худалдааны "гааль" хэмээн нэрлэдэг байв. Хууль цаазын түшмэлтэй болж ялт хүнийг газар гянданд хорих болсон. [[Файл:1000 on.jpg|thumb|1000 он]] [[Файл:Asia_1025ad.jpg|thumb|Ази тив 1025 оны үед]] [[Файл:FuneraryMaskLiao10thcentury.jpg|thumb|left|300xp|Киданы оршуулгын баг, X зуун.]][[Файл:LiaoDynastySancaiLuohanCirca1000.jpg|thumb|Кидан гүрний үеийн шаазан бурхан.]] === Улс болох === VIII зууны дунд үеэс Киданууд аль нэг улсад харьяалагдахаа больж гадаад байдлаа бэхжүүлэн хүчирхэгжиж 8 аймаг 38 болтлоо өссөн байв. Энэ үед Киданчууд тэргүүнээ [[хан]] гэх болжээ. Киданчууд VIII-IX зууны үед олзны хүнийг боол болгож аж ахуйн ажилд ашигладаг байв. 907 онд Елюй овгийн [[Амбагян]] ханд өргөмжлөгдсөнөөр улсаа Кидан гүрэн гэж нэрлэснээр язгууртны эрх мэдэл нэмэгдэж, засаг төрийн байгууллагууд байгуулагдсан ба нүүдэлчин иргэдээ захирах умард өмнөд гэсэн хоёр хэсэгт хуваан захирчээ. Энэ үеийн Нанхиад орон "[[Таван улс, арван ванлигийн үе|Таван ус, арван ханлиг-ийн үе]]" хэмээн нэрлэгдсэн төр засаглалтай байсан боловч Кидан нарыг хүчирхэгжихэд саад хийж чадсангүйгээр барахгүй Нанхиадын урвагч түшмэлүүд Киданы язгууртнуудад зулгуйдан нөлөөлж, Киданы төр ёсоо бэхжүүлэхэд түлхэж болжээ. Тухайлбал [[Хань Яньхуй]] гэгч Амбагян ханы албан ёсны зөвлөгч нь болж хот байгуулах, орд харш цоглох, суурьшмал иргэдэд газар олгож тариа тариулах, цааз хууль, түшмэдийн зэрэг дэв тогтоох хэрэгт тус дэм үзүүлжээ. Амбагян хан 907 оноос хойш нийт есөн жил [[төр]] барьж Киданы ханг гурван жилд нэг удаа сонгох цаг хугацааг зөрчөөд зогсоогүй хан ширээг залгамжлах ёсыг бий болгосон нь Нанхиад зөвлөхтэй холбоотой байв. 922 оны үед улсын цэргийн ерөнхийлөн захирах тушаал бий болгож, 50000 хүнтэй их цэрэг байгуулжээ. 923 оноос Киданы гадаад байдал үлэмж бэхжин Азийн бусад улсуудтай харилцаа тогтоосон байна. 923 онд [[Персийн эзэнт гүрэн|Перс улс]]аас, 924 онд [[Солонгос]]ын гурван хаант улсын нэг [[Силла улс]]аас Хидан Улсад элч ирж байжээ. 923-924 онд Зүүн далай ([[Шар тэнгис]])-гаас [[Алтайн нуруу|Алтайн уулс]], [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмээс]] [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] хүртэл нутгийг эрхэндээ оруулсан байна. 924 онд Дорнод тэнгисийн захын [[Бохай улс]]ыг эрхшээлдээ оруулж түүнийг [[Дорнод Дан]] хэмээ түшмэг улс болгож жил бүр 150000 [[бөс бараа]], 1000 [[морь|мориор]] алба бариулж байв. Хятад нар Нанхиад орны төв хэсэгт довтлон 938 онд [[Бээжин]] хотыг эзлэн авчээ. Ийнхүү Кидан нар [[Нанхиад]] орны төв болон зүүн хойт хэсгийг бүхэлд нь эрхшээлдээ оруулснаас хойш тэдгээр нутгийн соёл иргэншил бүхэлдээ Кидан болж түүхэнд тэмдэглэгджээ. Киданчууд 10-р зууны үед [[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]ыг эзэлж байсан байж болох юм. <ref name="Гусейнов">[http://www.turkist.org/2011/03/nikolai-huseinov-kyrgyz-kaqanat.html Николай Гусейнов "Кыргызский каганат - тюркское государство на Енисее"]</ref> Харин 1005 оны үед өмнөт нутгийн [[Сүн улс]]тай найрамдсаны дараа хүлгийн жолоо, зэвсгийн үзүүрийг [[Солонгос]], [[Уйгур]], [[Тангуд]] зэрэг газар орнуудад хандуулжээ. XI зууны дунд үед Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд нийслэл хот-5, [[чжоу]]-6, бэхлэлт хот-150, [[шянь]] хошуу-200, овог аймаг-5000, хараат улс-60 байв гэсэн мэдээ байдаг. Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд өөр өөрийн хэл заншил, амьдралы ахуйтай эрээвэр, хураавар аймаг угсаатан багтаж агсан нь ирээдүйн хувь тавиланд нь сайнаар нөлөөлөөгүй нь мэдээж. Кидан гүрний төрийн захиргааны тогтолцоо гурван хэлбэртэй байв. Үүнд # 3000 цэрэг гаргах үүрэгтэй Их аймаг, өөрөөр Киданы гол аймгууд # 1000 гаргах үүрэгтэй Бага аймгууд # Эзлэгдсэн хараат аймгуудын захиргаа зэрэг болно. === Киданчуудын үлдсэн хэсэг нь баруун тийш нүүв === Их аймаг бүрийг Илижин (эл эзэн) толгойлж түүний дор зүүн баруун [[зайсан]], [[тайш]], [[сыту]] тушаалтан нар захирч байжээ. Эзлэгдсэн олон аймаг, улс ард түмний тэмцэл хөдөлгөөн XI зууны дунд үеэс улам хүчтэй болж XII зууны эхэн үеэс зэвсэгт бослогын хэмжээнд хүрчээ. Хамниган угсааны [[зүрчид|зүрчид аймаг]] 1113 онд бослого гаргаж өөрийн нутаг Кидан гүрний зарим нутгийг ч эзлэн авч 1115 онд [[Алтан улс]]ыг байгуулжээ. 1118-1125 онд Алтан улс Сүн улстай хүч хавсран Кидан гүрнийг хоёр этгээдээс нь хаввсайдан газар нутгийг нь жилээс жилд эзлэн танасаар 200 гаруй жил тогтносон Кидан гүрнийг мөхөөжээ. Киданы нэг хэсэг нь тэдний хаан угсааны [[Елюй Даши]]йн захиргаан доор баруун тийш зайлан одож [[Иран]] газар орныг байлдан эзлээд 1124 онд биеэ [[Гүр хан]]д өргөмжилжээ. Елюй Дашийг улсыг [[Хар Хидан|Баруун Ляо]] гэдэг ба [[Араб]], [[Перс]] сударт Кара Китай, Монголоор Хар Хидан гэдэг. == Аж ахуй == [[Файл:MongolHuntersSong.jpg|thumb|250px|Сүн гүрний үеийн бүтээл "Бүргэд агнаж байгаа Хиданчууд"]] [[Файл:Liao Dynasty - Guan Yin statue.jpg|thumb|200px|left|Кидан гүрний үеийн Гуань Инь-ий өнгө хослосон модон сийлбэр; Хятад улс, (М.Э 907-1125)]] [[Файл:Liao_dynasty_furniture.jpg|thumb|right|250px|Газар доороос олдсон Киданы үеийн гэрийн тавилга]] Кидан гүрний хүн ам нь нүүдэлчин, суурьшмал, хоёр янзын амьдралтай ард иргэд байжээ. Баруун хойд талын нүүдэлчдийн амь зуулга нь мал аж ахуй , газар тариалан, гар үйлдвэр, худалдаа арилжаа болж байв. X-XI зуунд малын тоо толгой ихэд өссөн байна. Үүнд дээрмийн дайны олз, эзлэгдсэн аймаг угсаатнаас авдаг алба татвар нөлөөлсөн гэж үзэж болно. Ийнхүү Киданы малын тоо нэмэгдсэнээр улсын мал сүргийн хэргийг эрхлэх "Адууны сүргийн" яам байгуулагджээ. Албан татвартай холбоотойгоор малыг тоолж дансалдаг байв. Харин жирийн ардууд малаа албаны тооноос нууж дарах явдал гардаг байв. Киданы язгууртнууд ан гөрөөг голдуу зугаа цэнгэлийн хэлбэрээр хийх болсон байна. 1041 онд Цаазтай газарт хийгсдийг ял шийтгэх тухай зарлиг гарчээ. Хидан Улсад тарианы хэсргийг эрхэлсэн байгууллага, тариаланг элдэв сүйдлээс хамгаалах хууль байжээ. Кидан нар төмөр хошуутай анжисыг үхрээр зүтгүүлэн газар хагалж, суваг татан тариалнгаа усалдаг,хар будаа, монгол амуу хоёрыг голчлон хийлгэдэг байв. X-XI зууны үед Киданд нэхэх, ээрэх ажлыг улсаас зориуд удирдах урчуудын яам байгуулжээ. 940 онд хааны зарлигаар тусгай түшмэл гарган хүн ардад нэхэх, ээрэх сургалт явуулсан байна. Киданд төмөрлөгийн хүдэр хайлуулан төмөрлөгөөр аж ахуйн багаж зэвсэг, цэрэг дайны зэр зэвсэг хийж байснаас гадна зоос, бурхан цутгах цутгуур урлан дэлгэрч байв. Зоос, төмрийн ажил эрхэлсэн байгууллага байв. Мөн чулуугаар урлах талаар ихэд нэрд гарчээ. Киданы бүрэлдэхүүнд багтаж байсан далайн эргийхэн хөлөг онгоц хийх, барилга, гүүр барих зэрэг ажлыг чадамгай хийж байсан нь Киданы түүхэнд бичигдэж байлаа. X-XI зууны үед Кидан нүүдэлчин, суурьшмал иргэдийн хооронд худалдаалах үүрэгтэй худалдааны газрууд ажиллаж байснаас гадна муж, тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны ажиллаж байснаас гадна муж тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны газар бий болжээ. Барааны үнийг зарим үед улсаас зохицуулан таацуулах явдал байв. Гадагш гаргах худалдаалахдаа [[сувд]], [[булга]], [[хэрэм]], [[хэрмян загас]]ны арьс, мал аж ахуйн түүхий эдийг гаргадаг байсан ба давсыг зөвхөн хаан мэдэж борлуулдаг байсан. == Соёл == [[Файл:Tianning Pagoda 1.JPG|thumb|right|200px|1119-1120 оны үед баригдсан Pagoda Tianning хийд.]] Кидан нар [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Дундад Ази]]йн улсуудтай зах нийлж, [[улс төр]], [[эдийн засаг]], соёлын харилцаатай байсан нь тэдгээр улсын эдийн засаг, соёлын харилцаатай байсан нь нүүдэлчдийн соёл, суурьшмал иргэдийн хосолсон өвөрмөц соёл нутагшиж байв. 920 онд "Их Бичиг"-ийг [[Амбагян]]ы ач хүү [[Лубугу]] эрдэмтэн [[Тулюйгу]] ханз үсгээр үлгэрлэн зохиосон байна. "Бага Бичиг" Амбагяны хүү [[Елюй Тэла]] [[Уйгур бичиг|Уйгур бичгийг]] үндэслэн тус тус зохиожээ. Кидан нар түүхийн тэмдэглэл туурвиж хойч үедээ сурвалж болгожээ. "Морилон саатсаны тэмдэглэл", "Гурван сайдын замын тэмдэглэл", "Хаант төрийн тэмдэглэл" 70 боть гэх мэт түүхийг улсын сударч хэмээх албан тушаалтан эзэмшиж байв. Киданд Эрдмийн [[Хятад]], [[Монгол]] хоёр хүрээлж байсан ба түүнд "Улсыг мөчих" гэдэг нэртэй шалгалт өгч зэрэг горилдог байжээ. Кидан нар төрөлх хэлээрээ бичсэн утга зохиолтой байжээ. Жишээ нь: Елюй Амбагяны ач хүү [[Луньсянь]] "Цэцэрлэгт хүрээлэн" хэмээх уран зохиолын цоморлиг эмхэтгэн зохиожээ. Мөн Цэнгэлдэх шүлэг, Засах шүлэг, Гэрэлт хөшөө Пайлуурын шүлэг, Угсаатны шүлэг гэх мэт олон төрөр шүлэг зохиодог, дуу зохиож хоолой нийлүүлэн дуулцгаана. Хааны ордонд дуу хуур, ший янгууны ажил эрхэлсэн "Хэнгэрэг бишгүүрийн эзэн" албан тушаалтан байв. Мөн үндэсний цаг тооны бичиг зохиодог "Тэнгэрийн улирлын үзэх түшмэл" ажиллаж байжээ. Түүхт хүмүүс, бурхны болон байгалийн зураг зурах уран зураачидтай, өөрийн нутгийн газрын зурагтай байсан гэдэг. [[Өвөр Монгол|ӨМӨЗО]]-ны Барин овогт Киданы үед баригдсан чулуун гүүр одоо ч ашиглагдсаар байна. XI зуунд Кидан гүрэнд Дарь хийдэг болж улмаар галт зэвсэг туршиж байсан мэдээ бий. "Нөхөр, эхнэрийн ёс" гэдэг гэр бүлийн дүрэм, журам тогтоож мөрдөж байв. Кидан нар 5-н Хятад сургууль байгуулж хүүхдүүдийг бичиг ном сургадаг болсон бөгөөд 995 онд Солонгосоос арван залуу ирүүлж монгол хэлэнд сургаж байсан байна. Киданы хот суурины үлдэгдэл манай нутагт байдаг. [[Булган|Булган аймгийн]] [[Дашинчилэн сум]]ын нутаг Чин толгойд Киданы Чжень Чжоу байсан. Тэнд Киданы 20000 дарангуй цэрэг хуарагнаж байжээ. Мөн энэ хотод Нанхиад бол Зүрчидийн 700 гаруй өрхийг цөллөгийн журмаар авчирч суулгаж байсан гэдэг. Мөн энэ сумын Хар бухын голын хөвөөнд Хадаасан толгойн дэргэд Киданы хотын үлдэгдэл байдаг. Эдүгээ түүнийг Хар бухын эсвэл Хадаасаны балгас байдаг. 1970 онд хийсэн малтлагаар Монголын бичиг, соёлын үнэт дурсгал "Үйсэн ном" олдсон юм. Энэ номонд шашин судар буддагийн мэрэг төлөг, хорио цээр, сүнс орших байр, шанзагны сан, халхын хошууд (Гэрсэнзийн 18 хууль эрхэмтнүүд) багтсан байдаг. Үүнээс үзэхэд Киданы үеийн энэ хот XVII зууны үе хүртэл Монголын улс төрийн амьдралд оршин тогтнож байсан нь тодорхой байна. [[File:Bars Hota Mongolia.jpg|thumb|left|Хэрлэн барс хотын цамхаг]] [[Файл:Cernuschi Museum 20060812 099.jpg|thumb|right|200px|Киданы үеийн Хойд Чүй загвараар хийгдсэн гантиган Амитаба Будда]] [[Дорнод|Дорнод аймгийн]] [[Цагаан-Овоо сум]]ын нутаг дахь [[Хэрлэн Барс]] гэдэг хааш хаашаагаа 1800 метр талбай эзэлсэн хотын үлдэгдэл нь [[Хэрлэн Барс|Киданы Дун Чен хот]] байсныг тогтоожээ. Киданы зан зашлаас зарим нэгийг нь авч үзвэл: * Кидан нар бусдын нутагт довтлохдоо өвөг дээдсийн сүнсэнд "Нүгэл наминчлах өргөл" үйлдэж түүндээ хэн нэгэн хэрэгтэн ялтан хүнийг 1000 сумаар хавж алдаг. Дайснаа дараад ирэхдээ нөгөө сүнсэндээ "Талархлын өргөл" үйлдэж олзлон авчирсан хүмүүсийн нэгийг нь алдаг байжээ. * Гавьяа байгуулсан гэж үнэлэгдсэн хүмүүсийг хэдэн зуун айл өрхөөр шагнадаг. * Хулгайч нарыг хонь, үхэр, тэмээ, будаа, тариагаар торгодог байснаас гадна жил бүрийн 5-р сарын 13-15 ны хооронд хулгайлахыг зөвшөөрдөг байжээ. Тэр үед хулгай хийж чадсан хүнийг шийтгэдэггүй байв. 1115 онд Киданы харъяат зүрчидүүд Алтан улс байгуулан хятадын Сүн улстай хамтран 10 жил тасралтгүй довтолсноор 1125 онд Хидан Улс унажээ. Кидан унасны дараа Алтан улс үргэлжүүлэн Сүн улсыг довтолж хойд хэсгийг нь эзэлснээр хойд нутгаа алдсан Сүн улс Өмнөд Сүн улс (1127-1279) гэж нэрлэгдэх болжээ. == Киданы эзэн хаад == {| class="wikitable" |+ '''Хидан гүрэн 907-1125''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол (廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол (諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Амбагян|Тайзү]] (太祖 Tàizǔ) | Шэн Тянь Хуанди | Еэлү Абаожи (耶律阿保機 Yēlǜ Ābǎojī) | 907-926 | Шэнси (神冊 Shéncè) 916-922<br />Тяньзан (天贊 Tiānzàn) 922-926<br />Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 926 |- | [[Яогу|Tайзон]] (太宗 Tàizōng) | Шао Ву Хуанди | Еэлү Дэгуан (耶律德光 Yēlǜ Déguāng) | 926-947 | Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 927-938<br />Хуйтон (會同 Huìtóng) 938-947<br />Датон (大同 Dàtóng) 947 |- | [[Шизун]] (世宗 Shìzōng) | Тянь Шоу Хуанди | Еэлү Руань (耶律阮 Yēlǜ Ruǎn) | 947-951 | Тяньлү (天祿 Tiānlù) 947-951 |- | [[Музонг]] (穆宗 Mùzōng) | | Еэлү Жин (耶律璟 Yēlǜ Jǐng) | 951-969 | Еингли (應曆 Yìnglì) 951-969 |- | [[Жиньзон]] (景宗 Jǐngzōng) | | Еэлү Шань (耶律賢 Yēlǜ Xián) | 969-982 | Баонинь (保寧 Bǎoníng) 969-979<br />Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 979-982 |- | [[Шэньзон]] (聖宗 Shèngzōng) | Вэн Вү Да Шао Хуан Хуанди | Еэлү Лонгшү (耶律隆緒 Yēlǜ Lóngxù) | 982-1031 | Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 982<br />Тонхи (統和 Tǒnghé) 983-1012<br />Каитай (開泰 Kāitài) 1012-1021<br />Тайпин (太平 Tàipíng) 1021-1031 |- | [[Шиньзон]] (興宗 Xīngzōng) | Шао Жэнь Хуанди | Еэлү Зонжень (耶律宗真 Yēlǜ Zōngzhēn) | 1031–1055 | ЖинФу (景福 Jǐngfú) 1031-1032<br />ЧунШи (重熙 Chóngxī) 1032-1054 |- | [[Даозон]] (道宗 Dàozōng) | Шао Вэн Хуанди | Еэлү Хонжи (耶律洪基 Yēlǜ Hóngjī) | 1055–1101 | Чиньнинь (清寧 Qīngníng) 1055-1064<br />Шянонь (咸雍 Xiányōng) 1065-1074<br />Тайкань (太康 Tàikāng) 1075-1084<br />Да ан (大安 Dà'ān) 1085-1094<br />Шоучань (壽昌 Shòuchāng) 1095-1101 |- | | [[Тяньзуоди]] (天祚帝 Tiānzuòdì) | Еэлү Янши (耶律延禧 Yēlǜ Yánxǐ) | 1101–1125 | Чянтон (乾統 Qiántǒng) 1101-1110<br />Тянчинь (天慶 Tiānqìng) 1111-1120<br />Баода (保大 Bǎodà) 1121-1125 |} == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]<br/>[[Киданы ханлиг]]<br/> |он=916-1125 |албан_тушаал= Их Ляо Улс |дараа=[[Алтан улс]] <br/>[[Хамаг Монгол]]<br/>[[Хар Кидан]]<br/> }} {{end}} [[Ангилал:Кидан| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:10-р зууны Монголын түүх]] qh7457qc1xnom26h5gx2nhdyujfcl55 708878 708877 2022-08-18T16:30:42Z 103.173.255.162 /* Кидан омгийн холбоо */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= Хидан Улс |conventional_long_name =Их Ляо Улс<br>[[Зураг:契丹國.png|60px]] |common_name = Хидан Улс, Ляо Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = эрт үе |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 907 |year_end = 1125 |event_start = [[Амбагян|Елюй Амбагян]], Киданы ханлигийн илижин буюу хан болов. |event_end = Их Ляо Улс мөхөв. |date_start = |date_event1 = 916 |event1 = Елюй Амбагян, Киданы аймгуудыг нэгтгээд Хидан Улсын их хаан болов. |date_event2 = |event2 = |date_event3 = 1125 |event3 = |p1 = [[Тан улс]] |flag_p2 = |p2 = [[Бохай улс]] |p3 = [[Зүбү|Гучин Татар]] |s1 = [[Алтан улс]] |flag_s1 = |s2 = [[Хар Хидан]] |flag_s2 = |s3 = [[Хамаг Монгол]] |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Kidan - Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital =Шаньжин (Линьхуан ордон)<ref>Одоогийн Баарин зүүн хошууны нутагт байсан</ref> |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Кидан хэл]], [[Хятад хэл]] |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]], хожим [[Буддын шашин]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} [[Зураг:Mongolia XI.jpg|thumb|Хидан Улс]] [[Файл:KhitanAD1000.png|thumb|Хидан улс, 1000 оны үед]] [[Зураг:Kidan.png|thumb|Хидан улс, 1096 оны үед]] '''Хидан Улс'''<ref>[https://catalog.msue.edu.mn/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=71307 Монголын эртний түүх судлал Ред Далай Ч.]</ref> буюу бүрнээрээ Ляо Улс, X-XII зууны үеийн Зүүн хойд Азид оршин тогтнож байжээ. '''[[Киданчууд|Кидан үндэстэн]]''' нь анх [[Лууха гол]]ын баруун талаар, [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний]] умард саваар (Ордосын [[Шар мөрөн]] биш) нутаглаж байсан бололтой бөгөөд яваандаа Шар тэнгисийн эрэг хүртэлх нутагт тархан суужээ. Тэд [[Сяньби]] нарын адил [[дорнод ху]] нарын удам байсан ба тэдний ихэнх нь өнөөгийн Монгол нутагт төвлөн сууж байгаагүй ч 923 оноос [[Алтайн нуруу|Алтайгаас]] зүүн тийш [[Хэрлэн гол]]ын хойт бие хүртэл нутгаа тэлж соёл, түүхийн олон зүйл дурсгал Монгол нутагт үлдээжээ. == Удам гарвал == [[Файл:SancaiPlateLiaoX-XII.JPG|left|thumb|Кидан гүрний үеийн [[Санкай]] таваг, X-XII зуун.]] [[Киданчууд|Кидан үндэстэн]] уг удмын хувьд [[дунху]] аймгийн [[сяньби]] нараас гаралтай учир удам гарвалын хувьд өвөг [[Монгол]]чууд гэж үздэг. Хэл судлалын талаар хийсэн судалгаагаар ч монгол хэлтэн байсан нь нотлогдсон. Кидан нарын 100 үг тутмаас 70 нь Монгол үг байдаг. Жишээ нь: Боули-Боол, шава-шувуу, ике-их, найхэ-нохой, толи-туулай гэх мэт. Тан улсын сударт Кидан нарын аж ахуй, үг хэл зан заншил нь Монголын [[шивэй]] нартай адил гэсэн байдаг. [[Антропологи]]йн судалгаагаар Монгол төрхтөн болохыг нь судалжээ. Кидан нар MЭ IV зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэх болжээ. == Түүх== {{Монголын түүх}} === Кидан омгийн холбоо === Киданчуудын дунд овгийн байгуулал задарч цэргийн ардчиллын шатанд шилжих үйл явц явагдаж байжээ. Тухайлбал: III-IV зууны үед овгийн ахлагч болон найман аймаг холбооны тэргүүлэгчийг сонгож Да-Хэ гэж нэрлэдэг, тэр нь бусад долоон аймгийн тэргүүлэгчдийг захирдаг бөгөөд гэрийх нь өмнө туг хэнгэрэг байрлуулдаг байжээ. Энэхүү Да-хэ гэдэг нэр нь цаашдаа эрх барих овог аймгийн нэр болсон байна. Кидан нар * Хэв хуулиар нийгмийн амьдралыг зохицуулдаг * Хүрээ нүүдэл хийдэг * Овог дотрооо гэрлэхийг цээрлэдэг байсан нь овгийн ёст байдлыг илрэл байв. V зууны сүүлчийн хагасаас VII зууны эхэн хүртэл [[Тоба]]гийн [[Тоба Вэй|Их Вэй улс]] ба [[Түрэг]]ийн хаант улсын харьяанд байжээ. [[Сяньби]]йн олон аймгийн нэг нь [[Шар мөрөн]], [[Лууха гол]] орчмоор нутаглах болсон нь [[Кидан үндэстэн|Киданчууд]] байлаа. Харин 648 онд [[Нанхиад]]ын Тан улсад дагаар орж 682 он хүртэл түүний харьяанд найман муж болон захирагдаж байв. [[Кидан]] аймгууд [[хятад]] -ын [[Тан улс|Тан (618-907) он]] улс болон [[Түрэг]] ийн захиргаанд орж зарим үед [[биеэ]] даасан байдлаа хадгалан оршин тогтнож байв. 699 онд Түрэгт эзлэгдэн харьяалагдах болсон боловч харьцангуй биеэ даасан байдалтай байв. Энэ үеэс кидан нарын дунд төр улсын эх үүсгэл тавигдсан байна. Тухайлбал: Торгон цэрэг, Харцгай цэрэг гэсэн 2 төрлийн цэрэг эртэй болсон, сайн, түшмэл, зонхилогчид зэрэг албан тушаал бий болсон, албаны хэрэгт уналга, хөсөг залгуулах үүрэгтнүүд бий болж түүгээр мөнгөн, модон, загасны дүрсэн пайзтан түшмэлүүд "зар" бичигтэй зорчиж байв. Пайзны бичиг нь "угтуул" гэсэн үгтэй бол цэрэг дайчлах хэргээр явдаг, "довтлон морилох" гэсэн үгтэй бол алба татвар хураагч нар байдаг байв. Газар эдэлбэрийн хуультай болж, газрыг # Язгуурын эдэлбэр газар # Тариа ногооны # Бэлчээрийн # Ан гөрөөний # Хүүр оршуулгын гэсэн хэлбэрүүдээр эзэмшүүлэх болсон. Албан татвар нь Боомтын, Давсны, Архины онцгой албан татвар гэх мэт нэртэй байв. Нанхиад айл өрхийг "олзлогдогсод" гэдэг, [[Монгол]] улсын биш нүүдэлчдийг "буруу хэлтэй" гэдэг байлаа. Нанхиадуудаас торго, бөс даавуу, цай, эм тан, цагаан хүдэр, цагаан шаазгайгаар алба авдаг байжээ. Үүнийгээ "алба" гэдэг, гар урчуудаас "түрээс", худалдаачдаас худалдааны "гааль" хэмээн нэрлэдэг байв. Хууль цаазын түшмэлтэй болж ялт хүнийг газар гянданд хорих болсон. [[Файл:1000 on.jpg|thumb|1000 он]] [[Файл:Asia_1025ad.jpg|thumb|Ази тив 1025 оны үед]] [[Файл:FuneraryMaskLiao10thcentury.jpg|thumb|left|300xp|Киданы оршуулгын баг, X зуун.]][[Файл:LiaoDynastySancaiLuohanCirca1000.jpg|thumb|Кидан гүрний үеийн шаазан бурхан.]] === Улс болох === VIII зууны дунд үеэс Киданууд аль нэг улсад харьяалагдахаа больж гадаад байдлаа бэхжүүлэн хүчирхэгжиж 8 аймаг 38 болтлоо өссөн байв. Энэ үед Киданчууд тэргүүнээ [[хан]] гэх болжээ. Киданчууд VIII-IX зууны үед олзны хүнийг боол болгож аж ахуйн ажилд ашигладаг байв. 907 онд Елюй овгийн [[Амбагян]] ханд өргөмжлөгдсөнөөр улсаа Кидан гүрэн гэж нэрлэснээр язгууртны эрх мэдэл нэмэгдэж, засаг төрийн байгууллагууд байгуулагдсан ба нүүдэлчин иргэдээ захирах умард өмнөд гэсэн хоёр хэсэгт хуваан захирчээ. Энэ үеийн Нанхиад орон "[[Таван улс, арван ванлигийн үе|Таван ус, арван ханлиг-ийн үе]]" хэмээн нэрлэгдсэн төр засаглалтай байсан боловч Кидан нарыг хүчирхэгжихэд саад хийж чадсангүйгээр барахгүй Нанхиадын урвагч түшмэлүүд Киданы язгууртнуудад зулгуйдан нөлөөлж, Киданы төр ёсоо бэхжүүлэхэд түлхэж болжээ. Тухайлбал [[Хань Яньхуй]] гэгч Амбагян ханы албан ёсны зөвлөгч нь болж хот байгуулах, орд харш цоглох, суурьшмал иргэдэд газар олгож тариа тариулах, цааз хууль, түшмэдийн зэрэг дэв тогтоох хэрэгт тус дэм үзүүлжээ. Амбагян хан 907 оноос хойш нийт есөн жил [[төр]] барьж Киданы ханг гурван жилд нэг удаа сонгох цаг хугацааг зөрчөөд зогсоогүй хан ширээг залгамжлах ёсыг бий болгосон нь Нанхиад зөвлөхтэй холбоотой байв. 922 оны үед улсын цэргийн ерөнхийлөн захирах тушаал бий болгож, 50000 хүнтэй их цэрэг байгуулжээ. 923 оноос Киданы гадаад байдал үлэмж бэхжин Азийн бусад улсуудтай харилцаа тогтоосон байна. 923 онд [[Персийн эзэнт гүрэн|Перс улс]]аас, 924 онд [[Солонгос]]ын гурван хаант улсын нэг [[Силла улс]]аас Хидан Улсад элч ирж байжээ. 923-924 онд Зүүн далай ([[Шар тэнгис]])-гаас [[Алтайн нуруу|Алтайн уулс]], [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмээс]] [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] хүртэл нутгийг эрхэндээ оруулсан байна. 924 онд Дорнод тэнгисийн захын [[Бохай улс]]ыг эрхшээлдээ оруулж түүнийг [[Дорнод Дан]] хэмээ түшмэг улс болгож жил бүр 150000 [[бөс бараа]], 1000 [[морь|мориор]] алба бариулж байв. Хятад нар Нанхиад орны төв хэсэгт довтлон 938 онд [[Бээжин]] хотыг эзлэн авчээ. Ийнхүү Кидан нар [[Нанхиад]] орны төв болон зүүн хойт хэсгийг бүхэлд нь эрхшээлдээ оруулснаас хойш тэдгээр нутгийн соёл иргэншил бүхэлдээ Кидан болж түүхэнд тэмдэглэгджээ. Киданчууд 10-р зууны үед [[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]ыг эзэлж байсан байж болох юм. <ref name="Гусейнов">[http://www.turkist.org/2011/03/nikolai-huseinov-kyrgyz-kaqanat.html Николай Гусейнов "Кыргызский каганат - тюркское государство на Енисее"]</ref> Харин 1005 оны үед өмнөт нутгийн [[Сүн улс]]тай найрамдсаны дараа хүлгийн жолоо, зэвсгийн үзүүрийг [[Солонгос]], [[Уйгур]], [[Тангуд]] зэрэг газар орнуудад хандуулжээ. XI зууны дунд үед Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд нийслэл хот-5, [[чжоу]]-6, бэхлэлт хот-150, [[шянь]] хошуу-200, овог аймаг-5000, хараат улс-60 байв гэсэн мэдээ байдаг. Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд өөр өөрийн хэл заншил, амьдралы ахуйтай эрээвэр, хураавар аймаг угсаатан багтаж агсан нь ирээдүйн хувь тавиланд нь сайнаар нөлөөлөөгүй нь мэдээж. Кидан гүрний төрийн захиргааны тогтолцоо гурван хэлбэртэй байв. Үүнд # 3000 цэрэг гаргах үүрэгтэй Их аймаг, өөрөөр Киданы гол аймгууд # 1000 гаргах үүрэгтэй Бага аймгууд # Эзлэгдсэн хараат аймгуудын захиргаа зэрэг болно. === Киданчуудын үлдсэн хэсэг нь баруун тийш нүүв === Их аймаг бүрийг Илижин (эл эзэн) толгойлж түүний дор зүүн баруун [[зайсан]], [[тайш]], [[сыту]] тушаалтан нар захирч байжээ. Эзлэгдсэн олон аймаг, улс ард түмний тэмцэл хөдөлгөөн XI зууны дунд үеэс улам хүчтэй болж XII зууны эхэн үеэс зэвсэгт бослогын хэмжээнд хүрчээ. Хамниган угсааны [[зүрчид|зүрчид аймаг]] 1113 онд бослого гаргаж өөрийн нутаг Кидан гүрний зарим нутгийг ч эзлэн авч 1115 онд [[Алтан улс]]ыг байгуулжээ. 1118-1125 онд Алтан улс Сүн улстай хүч хавсран Кидан гүрнийг хоёр этгээдээс нь хаввсайдан газар нутгийг нь жилээс жилд эзлэн танасаар 200 гаруй жил тогтносон Кидан гүрнийг мөхөөжээ. Киданы нэг хэсэг нь тэдний хаан угсааны [[Елюй Даши]]йн захиргаан доор баруун тийш зайлан одож [[Иран]] газар орныг байлдан эзлээд 1124 онд биеэ [[Гүр хан]]д өргөмжилжээ. Елюй Дашийг улсыг [[Хар Хидан|Баруун Ляо]] гэдэг ба [[Араб]], [[Перс]] сударт Кара Китай, Монголоор Хар Хидан гэдэг. == Аж ахуй == [[Файл:MongolHuntersSong.jpg|thumb|250px|Сүн гүрний үеийн бүтээл "Бүргэд агнаж байгаа Хиданчууд"]] [[Файл:Liao Dynasty - Guan Yin statue.jpg|thumb|200px|left|Кидан гүрний үеийн Гуань Инь-ий өнгө хослосон модон сийлбэр; Хятад улс, (М.Э 907-1125)]] [[Файл:Liao_dynasty_furniture.jpg|thumb|right|250px|Газар доороос олдсон Киданы үеийн гэрийн тавилга]] Кидан гүрний хүн ам нь нүүдэлчин, суурьшмал, хоёр янзын амьдралтай ард иргэд байжээ. Баруун хойд талын нүүдэлчдийн амь зуулга нь мал аж ахуй , газар тариалан, гар үйлдвэр, худалдаа арилжаа болж байв. X-XI зуунд малын тоо толгой ихэд өссөн байна. Үүнд дээрмийн дайны олз, эзлэгдсэн аймаг угсаатнаас авдаг алба татвар нөлөөлсөн гэж үзэж болно. Ийнхүү Киданы малын тоо нэмэгдсэнээр улсын мал сүргийн хэргийг эрхлэх "Адууны сүргийн" яам байгуулагджээ. Албан татвартай холбоотойгоор малыг тоолж дансалдаг байв. Харин жирийн ардууд малаа албаны тооноос нууж дарах явдал гардаг байв. Киданы язгууртнууд ан гөрөөг голдуу зугаа цэнгэлийн хэлбэрээр хийх болсон байна. 1041 онд Цаазтай газарт хийгсдийг ял шийтгэх тухай зарлиг гарчээ. Хидан Улсад тарианы хэсргийг эрхэлсэн байгууллага, тариаланг элдэв сүйдлээс хамгаалах хууль байжээ. Кидан нар төмөр хошуутай анжисыг үхрээр зүтгүүлэн газар хагалж, суваг татан тариалнгаа усалдаг,хар будаа, монгол амуу хоёрыг голчлон хийлгэдэг байв. X-XI зууны үед Киданд нэхэх, ээрэх ажлыг улсаас зориуд удирдах урчуудын яам байгуулжээ. 940 онд хааны зарлигаар тусгай түшмэл гарган хүн ардад нэхэх, ээрэх сургалт явуулсан байна. Киданд төмөрлөгийн хүдэр хайлуулан төмөрлөгөөр аж ахуйн багаж зэвсэг, цэрэг дайны зэр зэвсэг хийж байснаас гадна зоос, бурхан цутгах цутгуур урлан дэлгэрч байв. Зоос, төмрийн ажил эрхэлсэн байгууллага байв. Мөн чулуугаар урлах талаар ихэд нэрд гарчээ. Киданы бүрэлдэхүүнд багтаж байсан далайн эргийхэн хөлөг онгоц хийх, барилга, гүүр барих зэрэг ажлыг чадамгай хийж байсан нь Киданы түүхэнд бичигдэж байлаа. X-XI зууны үед Кидан нүүдэлчин, суурьшмал иргэдийн хооронд худалдаалах үүрэгтэй худалдааны газрууд ажиллаж байснаас гадна муж, тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны ажиллаж байснаас гадна муж тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны газар бий болжээ. Барааны үнийг зарим үед улсаас зохицуулан таацуулах явдал байв. Гадагш гаргах худалдаалахдаа [[сувд]], [[булга]], [[хэрэм]], [[хэрмян загас]]ны арьс, мал аж ахуйн түүхий эдийг гаргадаг байсан ба давсыг зөвхөн хаан мэдэж борлуулдаг байсан. == Соёл == [[Файл:Tianning Pagoda 1.JPG|thumb|right|200px|1119-1120 оны үед баригдсан Pagoda Tianning хийд.]] Кидан нар [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Дундад Ази]]йн улсуудтай зах нийлж, [[улс төр]], [[эдийн засаг]], соёлын харилцаатай байсан нь тэдгээр улсын эдийн засаг, соёлын харилцаатай байсан нь нүүдэлчдийн соёл, суурьшмал иргэдийн хосолсон өвөрмөц соёл нутагшиж байв. 920 онд "Их Бичиг"-ийг [[Амбагян]]ы ач хүү [[Лубугу]] эрдэмтэн [[Тулюйгу]] ханз үсгээр үлгэрлэн зохиосон байна. "Бага Бичиг" Амбагяны хүү [[Елюй Тэла]] [[Уйгур бичиг|Уйгур бичгийг]] үндэслэн тус тус зохиожээ. Кидан нар түүхийн тэмдэглэл туурвиж хойч үедээ сурвалж болгожээ. "Морилон саатсаны тэмдэглэл", "Гурван сайдын замын тэмдэглэл", "Хаант төрийн тэмдэглэл" 70 боть гэх мэт түүхийг улсын сударч хэмээх албан тушаалтан эзэмшиж байв. Киданд Эрдмийн [[Хятад]], [[Монгол]] хоёр хүрээлж байсан ба түүнд "Улсыг мөчих" гэдэг нэртэй шалгалт өгч зэрэг горилдог байжээ. Кидан нар төрөлх хэлээрээ бичсэн утга зохиолтой байжээ. Жишээ нь: Елюй Амбагяны ач хүү [[Луньсянь]] "Цэцэрлэгт хүрээлэн" хэмээх уран зохиолын цоморлиг эмхэтгэн зохиожээ. Мөн Цэнгэлдэх шүлэг, Засах шүлэг, Гэрэлт хөшөө Пайлуурын шүлэг, Угсаатны шүлэг гэх мэт олон төрөр шүлэг зохиодог, дуу зохиож хоолой нийлүүлэн дуулцгаана. Хааны ордонд дуу хуур, ший янгууны ажил эрхэлсэн "Хэнгэрэг бишгүүрийн эзэн" албан тушаалтан байв. Мөн үндэсний цаг тооны бичиг зохиодог "Тэнгэрийн улирлын үзэх түшмэл" ажиллаж байжээ. Түүхт хүмүүс, бурхны болон байгалийн зураг зурах уран зураачидтай, өөрийн нутгийн газрын зурагтай байсан гэдэг. [[Өвөр Монгол|ӨМӨЗО]]-ны Барин овогт Киданы үед баригдсан чулуун гүүр одоо ч ашиглагдсаар байна. XI зуунд Кидан гүрэнд Дарь хийдэг болж улмаар галт зэвсэг туршиж байсан мэдээ бий. "Нөхөр, эхнэрийн ёс" гэдэг гэр бүлийн дүрэм, журам тогтоож мөрдөж байв. Кидан нар 5-н Хятад сургууль байгуулж хүүхдүүдийг бичиг ном сургадаг болсон бөгөөд 995 онд Солонгосоос арван залуу ирүүлж монгол хэлэнд сургаж байсан байна. Киданы хот суурины үлдэгдэл манай нутагт байдаг. [[Булган|Булган аймгийн]] [[Дашинчилэн сум]]ын нутаг Чин толгойд Киданы Чжень Чжоу байсан. Тэнд Киданы 20000 дарангуй цэрэг хуарагнаж байжээ. Мөн энэ хотод Нанхиад бол Зүрчидийн 700 гаруй өрхийг цөллөгийн журмаар авчирч суулгаж байсан гэдэг. Мөн энэ сумын Хар бухын голын хөвөөнд Хадаасан толгойн дэргэд Киданы хотын үлдэгдэл байдаг. Эдүгээ түүнийг Хар бухын эсвэл Хадаасаны балгас байдаг. 1970 онд хийсэн малтлагаар Монголын бичиг, соёлын үнэт дурсгал "Үйсэн ном" олдсон юм. Энэ номонд шашин судар буддагийн мэрэг төлөг, хорио цээр, сүнс орших байр, шанзагны сан, халхын хошууд (Гэрсэнзийн 18 хууль эрхэмтнүүд) багтсан байдаг. Үүнээс үзэхэд Киданы үеийн энэ хот XVII зууны үе хүртэл Монголын улс төрийн амьдралд оршин тогтнож байсан нь тодорхой байна. [[File:Bars Hota Mongolia.jpg|thumb|left|Хэрлэн барс хотын цамхаг]] [[Файл:Cernuschi Museum 20060812 099.jpg|thumb|right|200px|Киданы үеийн Хойд Чүй загвараар хийгдсэн гантиган Амитаба Будда]] [[Дорнод|Дорнод аймгийн]] [[Цагаан-Овоо сум]]ын нутаг дахь [[Хэрлэн Барс]] гэдэг хааш хаашаагаа 1800 метр талбай эзэлсэн хотын үлдэгдэл нь [[Хэрлэн Барс|Киданы Дун Чен хот]] байсныг тогтоожээ. Киданы зан зашлаас зарим нэгийг нь авч үзвэл: * Кидан нар бусдын нутагт довтлохдоо өвөг дээдсийн сүнсэнд "Нүгэл наминчлах өргөл" үйлдэж түүндээ хэн нэгэн хэрэгтэн ялтан хүнийг 1000 сумаар хавж алдаг. Дайснаа дараад ирэхдээ нөгөө сүнсэндээ "Талархлын өргөл" үйлдэж олзлон авчирсан хүмүүсийн нэгийг нь алдаг байжээ. * Гавьяа байгуулсан гэж үнэлэгдсэн хүмүүсийг хэдэн зуун айл өрхөөр шагнадаг. * Хулгайч нарыг хонь, үхэр, тэмээ, будаа, тариагаар торгодог байснаас гадна жил бүрийн 5-р сарын 13-15 ны хооронд хулгайлахыг зөвшөөрдөг байжээ. Тэр үед хулгай хийж чадсан хүнийг шийтгэдэггүй байв. 1115 онд Киданы харъяат зүрчидүүд Алтан улс байгуулан хятадын Сүн улстай хамтран 10 жил тасралтгүй довтолсноор 1125 онд Хидан Улс унажээ. Кидан унасны дараа Алтан улс үргэлжүүлэн Сүн улсыг довтолж хойд хэсгийг нь эзэлснээр хойд нутгаа алдсан Сүн улс Өмнөд Сүн улс (1127-1279) гэж нэрлэгдэх болжээ. == Киданы эзэн хаад == {| class="wikitable" |+ '''Хидан гүрэн 907-1125''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол (廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол (諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Амбагян|Тайзү]] (太祖 Tàizǔ) | Шэн Тянь Хуанди | Еэлү Абаожи (耶律阿保機 Yēlǜ Ābǎojī) | 907-926 | Шэнси (神冊 Shéncè) 916-922<br />Тяньзан (天贊 Tiānzàn) 922-926<br />Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 926 |- | [[Яогу|Tайзон]] (太宗 Tàizōng) | Шао Ву Хуанди | Еэлү Дэгуан (耶律德光 Yēlǜ Déguāng) | 926-947 | Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 927-938<br />Хуйтон (會同 Huìtóng) 938-947<br />Датон (大同 Dàtóng) 947 |- | [[Шизун]] (世宗 Shìzōng) | Тянь Шоу Хуанди | Еэлү Руань (耶律阮 Yēlǜ Ruǎn) | 947-951 | Тяньлү (天祿 Tiānlù) 947-951 |- | [[Музонг]] (穆宗 Mùzōng) | | Еэлү Жин (耶律璟 Yēlǜ Jǐng) | 951-969 | Еингли (應曆 Yìnglì) 951-969 |- | [[Жиньзон]] (景宗 Jǐngzōng) | | Еэлү Шань (耶律賢 Yēlǜ Xián) | 969-982 | Баонинь (保寧 Bǎoníng) 969-979<br />Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 979-982 |- | [[Шэньзон]] (聖宗 Shèngzōng) | Вэн Вү Да Шао Хуан Хуанди | Еэлү Лонгшү (耶律隆緒 Yēlǜ Lóngxù) | 982-1031 | Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 982<br />Тонхи (統和 Tǒnghé) 983-1012<br />Каитай (開泰 Kāitài) 1012-1021<br />Тайпин (太平 Tàipíng) 1021-1031 |- | [[Шиньзон]] (興宗 Xīngzōng) | Шао Жэнь Хуанди | Еэлү Зонжень (耶律宗真 Yēlǜ Zōngzhēn) | 1031–1055 | ЖинФу (景福 Jǐngfú) 1031-1032<br />ЧунШи (重熙 Chóngxī) 1032-1054 |- | [[Даозон]] (道宗 Dàozōng) | Шао Вэн Хуанди | Еэлү Хонжи (耶律洪基 Yēlǜ Hóngjī) | 1055–1101 | Чиньнинь (清寧 Qīngníng) 1055-1064<br />Шянонь (咸雍 Xiányōng) 1065-1074<br />Тайкань (太康 Tàikāng) 1075-1084<br />Да ан (大安 Dà'ān) 1085-1094<br />Шоучань (壽昌 Shòuchāng) 1095-1101 |- | | [[Тяньзуоди]] (天祚帝 Tiānzuòdì) | Еэлү Янши (耶律延禧 Yēlǜ Yánxǐ) | 1101–1125 | Чянтон (乾統 Qiántǒng) 1101-1110<br />Тянчинь (天慶 Tiānqìng) 1111-1120<br />Баода (保大 Bǎodà) 1121-1125 |} == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]<br/>[[Киданы ханлиг]]<br/> |он=916-1125 |албан_тушаал= Их Ляо Улс |дараа=[[Алтан улс]] <br/>[[Хамаг Монгол]]<br/>[[Хар Кидан]]<br/> }} {{end}} [[Ангилал:Кидан| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:10-р зууны Монголын түүх]] k3okgh5p2tg7eib3twtxr4kgyn7nutd 708881 708878 2022-08-18T22:29:22Z 95.111.218.107 /* Аж ахуй */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= Хидан Улс |conventional_long_name =Их Ляо Улс<br>[[Зураг:契丹國.png|60px]] |common_name = Хидан Улс, Ляо Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = эрт үе |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 907 |year_end = 1125 |event_start = [[Амбагян|Елюй Амбагян]], Киданы ханлигийн илижин буюу хан болов. |event_end = Их Ляо Улс мөхөв. |date_start = |date_event1 = 916 |event1 = Елюй Амбагян, Киданы аймгуудыг нэгтгээд Хидан Улсын их хаан болов. |date_event2 = |event2 = |date_event3 = 1125 |event3 = |p1 = [[Тан улс]] |flag_p2 = |p2 = [[Бохай улс]] |p3 = [[Зүбү|Гучин Татар]] |s1 = [[Алтан улс]] |flag_s1 = |s2 = [[Хар Хидан]] |flag_s2 = |s3 = [[Хамаг Монгол]] |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Kidan - Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital =Шаньжин (Линьхуан ордон)<ref>Одоогийн Баарин зүүн хошууны нутагт байсан</ref> |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Кидан хэл]], [[Хятад хэл]] |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]], хожим [[Буддын шашин]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} [[Зураг:Mongolia XI.jpg|thumb|Хидан Улс]] [[Файл:KhitanAD1000.png|thumb|Хидан улс, 1000 оны үед]] [[Зураг:Kidan.png|thumb|Хидан улс, 1096 оны үед]] '''Хидан Улс'''<ref>[https://catalog.msue.edu.mn/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=71307 Монголын эртний түүх судлал Ред Далай Ч.]</ref> буюу бүрнээрээ Ляо Улс, X-XII зууны үеийн Зүүн хойд Азид оршин тогтнож байжээ. '''[[Киданчууд|Кидан үндэстэн]]''' нь анх [[Лууха гол]]ын баруун талаар, [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний]] умард саваар (Ордосын [[Шар мөрөн]] биш) нутаглаж байсан бололтой бөгөөд яваандаа Шар тэнгисийн эрэг хүртэлх нутагт тархан суужээ. Тэд [[Сяньби]] нарын адил [[дорнод ху]] нарын удам байсан ба тэдний ихэнх нь өнөөгийн Монгол нутагт төвлөн сууж байгаагүй ч 923 оноос [[Алтайн нуруу|Алтайгаас]] зүүн тийш [[Хэрлэн гол]]ын хойт бие хүртэл нутгаа тэлж соёл, түүхийн олон зүйл дурсгал Монгол нутагт үлдээжээ. == Удам гарвал == [[Файл:SancaiPlateLiaoX-XII.JPG|left|thumb|Кидан гүрний үеийн [[Санкай]] таваг, X-XII зуун.]] [[Киданчууд|Кидан үндэстэн]] уг удмын хувьд [[дунху]] аймгийн [[сяньби]] нараас гаралтай учир удам гарвалын хувьд өвөг [[Монгол]]чууд гэж үздэг. Хэл судлалын талаар хийсэн судалгаагаар ч монгол хэлтэн байсан нь нотлогдсон. Кидан нарын 100 үг тутмаас 70 нь Монгол үг байдаг. Жишээ нь: Боули-Боол, шава-шувуу, ике-их, найхэ-нохой, толи-туулай гэх мэт. Тан улсын сударт Кидан нарын аж ахуй, үг хэл зан заншил нь Монголын [[шивэй]] нартай адил гэсэн байдаг. [[Антропологи]]йн судалгаагаар Монгол төрхтөн болохыг нь судалжээ. Кидан нар MЭ IV зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэх болжээ. == Түүх== {{Монголын түүх}} === Кидан омгийн холбоо === Киданчуудын дунд овгийн байгуулал задарч цэргийн ардчиллын шатанд шилжих үйл явц явагдаж байжээ. Тухайлбал: III-IV зууны үед овгийн ахлагч болон найман аймаг холбооны тэргүүлэгчийг сонгож Да-Хэ гэж нэрлэдэг, тэр нь бусад долоон аймгийн тэргүүлэгчдийг захирдаг бөгөөд гэрийх нь өмнө туг хэнгэрэг байрлуулдаг байжээ. Энэхүү Да-хэ гэдэг нэр нь цаашдаа эрх барих овог аймгийн нэр болсон байна. Кидан нар * Хэв хуулиар нийгмийн амьдралыг зохицуулдаг * Хүрээ нүүдэл хийдэг * Овог дотрооо гэрлэхийг цээрлэдэг байсан нь овгийн ёст байдлыг илрэл байв. V зууны сүүлчийн хагасаас VII зууны эхэн хүртэл [[Тоба]]гийн [[Тоба Вэй|Их Вэй улс]] ба [[Түрэг]]ийн хаант улсын харьяанд байжээ. [[Сяньби]]йн олон аймгийн нэг нь [[Шар мөрөн]], [[Лууха гол]] орчмоор нутаглах болсон нь [[Кидан үндэстэн|Киданчууд]] байлаа. Харин 648 онд [[Нанхиад]]ын Тан улсад дагаар орж 682 он хүртэл түүний харьяанд найман муж болон захирагдаж байв. [[Кидан]] аймгууд [[хятад]] -ын [[Тан улс|Тан (618-907) он]] улс болон [[Түрэг]] ийн захиргаанд орж зарим үед [[биеэ]] даасан байдлаа хадгалан оршин тогтнож байв. 699 онд Түрэгт эзлэгдэн харьяалагдах болсон боловч харьцангуй биеэ даасан байдалтай байв. Энэ үеэс кидан нарын дунд төр улсын эх үүсгэл тавигдсан байна. Тухайлбал: Торгон цэрэг, Харцгай цэрэг гэсэн 2 төрлийн цэрэг эртэй болсон, сайн, түшмэл, зонхилогчид зэрэг албан тушаал бий болсон, албаны хэрэгт уналга, хөсөг залгуулах үүрэгтнүүд бий болж түүгээр мөнгөн, модон, загасны дүрсэн пайзтан түшмэлүүд "зар" бичигтэй зорчиж байв. Пайзны бичиг нь "угтуул" гэсэн үгтэй бол цэрэг дайчлах хэргээр явдаг, "довтлон морилох" гэсэн үгтэй бол алба татвар хураагч нар байдаг байв. Газар эдэлбэрийн хуультай болж, газрыг # Язгуурын эдэлбэр газар # Тариа ногооны # Бэлчээрийн # Ан гөрөөний # Хүүр оршуулгын гэсэн хэлбэрүүдээр эзэмшүүлэх болсон. Албан татвар нь Боомтын, Давсны, Архины онцгой албан татвар гэх мэт нэртэй байв. Нанхиад айл өрхийг "олзлогдогсод" гэдэг, [[Монгол]] улсын биш нүүдэлчдийг "буруу хэлтэй" гэдэг байлаа. Нанхиадуудаас торго, бөс даавуу, цай, эм тан, цагаан хүдэр, цагаан шаазгайгаар алба авдаг байжээ. Үүнийгээ "алба" гэдэг, гар урчуудаас "түрээс", худалдаачдаас худалдааны "гааль" хэмээн нэрлэдэг байв. Хууль цаазын түшмэлтэй болж ялт хүнийг газар гянданд хорих болсон. [[Файл:1000 on.jpg|thumb|1000 он]] [[Файл:Asia_1025ad.jpg|thumb|Ази тив 1025 оны үед]] [[Файл:FuneraryMaskLiao10thcentury.jpg|thumb|left|300xp|Киданы оршуулгын баг, X зуун.]][[Файл:LiaoDynastySancaiLuohanCirca1000.jpg|thumb|Кидан гүрний үеийн шаазан бурхан.]] === Улс болох === VIII зууны дунд үеэс Киданууд аль нэг улсад харьяалагдахаа больж гадаад байдлаа бэхжүүлэн хүчирхэгжиж 8 аймаг 38 болтлоо өссөн байв. Энэ үед Киданчууд тэргүүнээ [[хан]] гэх болжээ. Киданчууд VIII-IX зууны үед олзны хүнийг боол болгож аж ахуйн ажилд ашигладаг байв. 907 онд Елюй овгийн [[Амбагян]] ханд өргөмжлөгдсөнөөр улсаа Кидан гүрэн гэж нэрлэснээр язгууртны эрх мэдэл нэмэгдэж, засаг төрийн байгууллагууд байгуулагдсан ба нүүдэлчин иргэдээ захирах умард өмнөд гэсэн хоёр хэсэгт хуваан захирчээ. Энэ үеийн Нанхиад орон "[[Таван улс, арван ванлигийн үе|Таван ус, арван ханлиг-ийн үе]]" хэмээн нэрлэгдсэн төр засаглалтай байсан боловч Кидан нарыг хүчирхэгжихэд саад хийж чадсангүйгээр барахгүй Нанхиадын урвагч түшмэлүүд Киданы язгууртнуудад зулгуйдан нөлөөлж, Киданы төр ёсоо бэхжүүлэхэд түлхэж болжээ. Тухайлбал [[Хань Яньхуй]] гэгч Амбагян ханы албан ёсны зөвлөгч нь болж хот байгуулах, орд харш цоглох, суурьшмал иргэдэд газар олгож тариа тариулах, цааз хууль, түшмэдийн зэрэг дэв тогтоох хэрэгт тус дэм үзүүлжээ. Амбагян хан 907 оноос хойш нийт есөн жил [[төр]] барьж Киданы ханг гурван жилд нэг удаа сонгох цаг хугацааг зөрчөөд зогсоогүй хан ширээг залгамжлах ёсыг бий болгосон нь Нанхиад зөвлөхтэй холбоотой байв. 922 оны үед улсын цэргийн ерөнхийлөн захирах тушаал бий болгож, 50000 хүнтэй их цэрэг байгуулжээ. 923 оноос Киданы гадаад байдал үлэмж бэхжин Азийн бусад улсуудтай харилцаа тогтоосон байна. 923 онд [[Персийн эзэнт гүрэн|Перс улс]]аас, 924 онд [[Солонгос]]ын гурван хаант улсын нэг [[Силла улс]]аас Хидан Улсад элч ирж байжээ. 923-924 онд Зүүн далай ([[Шар тэнгис]])-гаас [[Алтайн нуруу|Алтайн уулс]], [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмээс]] [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] хүртэл нутгийг эрхэндээ оруулсан байна. 924 онд Дорнод тэнгисийн захын [[Бохай улс]]ыг эрхшээлдээ оруулж түүнийг [[Дорнод Дан]] хэмээ түшмэг улс болгож жил бүр 150000 [[бөс бараа]], 1000 [[морь|мориор]] алба бариулж байв. Хятад нар Нанхиад орны төв хэсэгт довтлон 938 онд [[Бээжин]] хотыг эзлэн авчээ. Ийнхүү Кидан нар [[Нанхиад]] орны төв болон зүүн хойт хэсгийг бүхэлд нь эрхшээлдээ оруулснаас хойш тэдгээр нутгийн соёл иргэншил бүхэлдээ Кидан болж түүхэнд тэмдэглэгджээ. Киданчууд 10-р зууны үед [[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]ыг эзэлж байсан байж болох юм. <ref name="Гусейнов">[http://www.turkist.org/2011/03/nikolai-huseinov-kyrgyz-kaqanat.html Николай Гусейнов "Кыргызский каганат - тюркское государство на Енисее"]</ref> Харин 1005 оны үед өмнөт нутгийн [[Сүн улс]]тай найрамдсаны дараа хүлгийн жолоо, зэвсгийн үзүүрийг [[Солонгос]], [[Уйгур]], [[Тангуд]] зэрэг газар орнуудад хандуулжээ. XI зууны дунд үед Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд нийслэл хот-5, [[чжоу]]-6, бэхлэлт хот-150, [[шянь]] хошуу-200, овог аймаг-5000, хараат улс-60 байв гэсэн мэдээ байдаг. Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд өөр өөрийн хэл заншил, амьдралы ахуйтай эрээвэр, хураавар аймаг угсаатан багтаж агсан нь ирээдүйн хувь тавиланд нь сайнаар нөлөөлөөгүй нь мэдээж. Кидан гүрний төрийн захиргааны тогтолцоо гурван хэлбэртэй байв. Үүнд # 3000 цэрэг гаргах үүрэгтэй Их аймаг, өөрөөр Киданы гол аймгууд # 1000 гаргах үүрэгтэй Бага аймгууд # Эзлэгдсэн хараат аймгуудын захиргаа зэрэг болно. === Киданчуудын үлдсэн хэсэг нь баруун тийш нүүв === Их аймаг бүрийг Илижин (эл эзэн) толгойлж түүний дор зүүн баруун [[зайсан]], [[тайш]], [[сыту]] тушаалтан нар захирч байжээ. Эзлэгдсэн олон аймаг, улс ард түмний тэмцэл хөдөлгөөн XI зууны дунд үеэс улам хүчтэй болж XII зууны эхэн үеэс зэвсэгт бослогын хэмжээнд хүрчээ. Хамниган угсааны [[зүрчид|зүрчид аймаг]] 1113 онд бослого гаргаж өөрийн нутаг Кидан гүрний зарим нутгийг ч эзлэн авч 1115 онд [[Алтан улс]]ыг байгуулжээ. 1118-1125 онд Алтан улс Сүн улстай хүч хавсран Кидан гүрнийг хоёр этгээдээс нь хаввсайдан газар нутгийг нь жилээс жилд эзлэн танасаар 200 гаруй жил тогтносон Кидан гүрнийг мөхөөжээ. Киданы нэг хэсэг нь тэдний хаан угсааны [[Елюй Даши]]йн захиргаан доор баруун тийш зайлан одож [[Иран]] газар орныг байлдан эзлээд 1124 онд биеэ [[Гүр хан]]д өргөмжилжээ. Елюй Дашийг улсыг [[Хар Хидан|Баруун Ляо]] гэдэг ба [[Араб]], [[Перс]] сударт Кара Китай, Монголоор Хар Хидан гэдэг. == Эдийн засаг == [[Файл:MongolHuntersSong.jpg|thumb|250px|Сүн гүрний үеийн бүтээл "Бүргэд агнаж байгаа Хиданчууд"]] [[Файл:Liao Dynasty - Guan Yin statue.jpg|thumb|200px|left|Кидан гүрний үеийн Гуань Инь-ий өнгө хослосон модон сийлбэр; Хятад улс, (М.Э 907-1125)]] [[Файл:Liao_dynasty_furniture.jpg|thumb|right|250px|Газар доороос олдсон Киданы үеийн гэрийн тавилга]] === Аж ахуй === Кидан гүрний хүн ам нь нүүдэлчин, суурьшмал, хоёр янзын амьдралтай ард иргэд байжээ. Баруун хойд талын нүүдэлчдийн амь зуулга нь мал аж ахуй , газар тариалан, гар үйлдвэр, худалдаа арилжаа болж байв. X-XI зуунд малын тоо толгой ихэд өссөн байна. Үүнд дээрмийн дайны олз, эзлэгдсэн аймаг угсаатнаас авдаг алба татвар нөлөөлсөн гэж үзэж болно. Ийнхүү Киданы малын тоо нэмэгдсэнээр улсын мал сүргийн хэргийг эрхлэх "Адууны сүргийн" яам байгуулагджээ. Албан татвартай холбоотойгоор малыг тоолж дансалдаг байв. Харин жирийн ардууд малаа албаны тооноос нууж дарах явдал гардаг байв. Киданы язгууртнууд ан гөрөөг голдуу зугаа цэнгэлийн хэлбэрээр хийх болсон байна. 1041 онд Цаазтай газарт хийгсдийг ял шийтгэх тухай зарлиг гарчээ. Хидан Улсад тарианы хэсргийг эрхэлсэн байгууллага, тариаланг элдэв сүйдлээс хамгаалах хууль байжээ. Кидан нар төмөр хошуутай анжисыг үхрээр зүтгүүлэн газар хагалж, суваг татан тариалнгаа усалдаг,хар будаа, монгол амуу хоёрыг голчлон хийлгэдэг байв. === Ажил хэрэг === X-XI зууны үед Киданд нэхэх, ээрэх ажлыг улсаас зориуд удирдах урчуудын яам байгуулжээ. 940 онд хааны зарлигаар тусгай түшмэл гарган хүн ардад нэхэх, ээрэх сургалт явуулсан байна. Киданд төмөрлөгийн хүдэр хайлуулан төмөрлөгөөр аж ахуйн багаж зэвсэг, цэрэг дайны зэр зэвсэг хийж байснаас гадна зоос, бурхан цутгах цутгуур урлан дэлгэрч байв. Зоос, төмрийн ажил эрхэлсэн байгууллага байв. Мөн чулуугаар урлах талаар ихэд нэрд гарчээ. Киданы бүрэлдэхүүнд багтаж байсан далайн эргийхэн хөлөг онгоц хийх, барилга, гүүр барих зэрэг ажлыг чадамгай хийж байсан нь Киданы түүхэнд бичигдэж байлаа. X-XI зууны үед Кидан нүүдэлчин, суурьшмал иргэдийн хооронд худалдаалах үүрэгтэй худалдааны газрууд ажиллаж байснаас гадна муж, тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны ажиллаж байснаас гадна муж тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны газар бий болжээ. Барааны үнийг зарим үед улсаас зохицуулан таацуулах явдал байв. Гадагш гаргах худалдаалахдаа [[сувд]], [[булга]], [[хэрэм]], [[хэрмян загас]]ны арьс, мал аж ахуйн түүхий эдийг гаргадаг байсан ба давсыг зөвхөн хаан мэдэж борлуулдаг байсан. == Соёл == [[Файл:Tianning Pagoda 1.JPG|thumb|right|200px|1119-1120 оны үед баригдсан Pagoda Tianning хийд.]] Кидан нар [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Дундад Ази]]йн улсуудтай зах нийлж, [[улс төр]], [[эдийн засаг]], соёлын харилцаатай байсан нь тэдгээр улсын эдийн засаг, соёлын харилцаатай байсан нь нүүдэлчдийн соёл, суурьшмал иргэдийн хосолсон өвөрмөц соёл нутагшиж байв. 920 онд "Их Бичиг"-ийг [[Амбагян]]ы ач хүү [[Лубугу]] эрдэмтэн [[Тулюйгу]] ханз үсгээр үлгэрлэн зохиосон байна. "Бага Бичиг" Амбагяны хүү [[Елюй Тэла]] [[Уйгур бичиг|Уйгур бичгийг]] үндэслэн тус тус зохиожээ. Кидан нар түүхийн тэмдэглэл туурвиж хойч үедээ сурвалж болгожээ. "Морилон саатсаны тэмдэглэл", "Гурван сайдын замын тэмдэглэл", "Хаант төрийн тэмдэглэл" 70 боть гэх мэт түүхийг улсын сударч хэмээх албан тушаалтан эзэмшиж байв. Киданд Эрдмийн [[Хятад]], [[Монгол]] хоёр хүрээлж байсан ба түүнд "Улсыг мөчих" гэдэг нэртэй шалгалт өгч зэрэг горилдог байжээ. Кидан нар төрөлх хэлээрээ бичсэн утга зохиолтой байжээ. Жишээ нь: Елюй Амбагяны ач хүү [[Луньсянь]] "Цэцэрлэгт хүрээлэн" хэмээх уран зохиолын цоморлиг эмхэтгэн зохиожээ. Мөн Цэнгэлдэх шүлэг, Засах шүлэг, Гэрэлт хөшөө Пайлуурын шүлэг, Угсаатны шүлэг гэх мэт олон төрөр шүлэг зохиодог, дуу зохиож хоолой нийлүүлэн дуулцгаана. Хааны ордонд дуу хуур, ший янгууны ажил эрхэлсэн "Хэнгэрэг бишгүүрийн эзэн" албан тушаалтан байв. Мөн үндэсний цаг тооны бичиг зохиодог "Тэнгэрийн улирлын үзэх түшмэл" ажиллаж байжээ. Түүхт хүмүүс, бурхны болон байгалийн зураг зурах уран зураачидтай, өөрийн нутгийн газрын зурагтай байсан гэдэг. [[Өвөр Монгол|ӨМӨЗО]]-ны Барин овогт Киданы үед баригдсан чулуун гүүр одоо ч ашиглагдсаар байна. XI зуунд Кидан гүрэнд Дарь хийдэг болж улмаар галт зэвсэг туршиж байсан мэдээ бий. "Нөхөр, эхнэрийн ёс" гэдэг гэр бүлийн дүрэм, журам тогтоож мөрдөж байв. Кидан нар 5-н Хятад сургууль байгуулж хүүхдүүдийг бичиг ном сургадаг болсон бөгөөд 995 онд Солонгосоос арван залуу ирүүлж монгол хэлэнд сургаж байсан байна. Киданы хот суурины үлдэгдэл манай нутагт байдаг. [[Булган|Булган аймгийн]] [[Дашинчилэн сум]]ын нутаг Чин толгойд Киданы Чжень Чжоу байсан. Тэнд Киданы 20000 дарангуй цэрэг хуарагнаж байжээ. Мөн энэ хотод Нанхиад бол Зүрчидийн 700 гаруй өрхийг цөллөгийн журмаар авчирч суулгаж байсан гэдэг. Мөн энэ сумын Хар бухын голын хөвөөнд Хадаасан толгойн дэргэд Киданы хотын үлдэгдэл байдаг. Эдүгээ түүнийг Хар бухын эсвэл Хадаасаны балгас байдаг. 1970 онд хийсэн малтлагаар Монголын бичиг, соёлын үнэт дурсгал "Үйсэн ном" олдсон юм. Энэ номонд шашин судар буддагийн мэрэг төлөг, хорио цээр, сүнс орших байр, шанзагны сан, халхын хошууд (Гэрсэнзийн 18 хууль эрхэмтнүүд) багтсан байдаг. Үүнээс үзэхэд Киданы үеийн энэ хот XVII зууны үе хүртэл Монголын улс төрийн амьдралд оршин тогтнож байсан нь тодорхой байна. [[File:Bars Hota Mongolia.jpg|thumb|left|Хэрлэн барс хотын цамхаг]] [[Файл:Cernuschi Museum 20060812 099.jpg|thumb|right|200px|Киданы үеийн Хойд Чүй загвараар хийгдсэн гантиган Амитаба Будда]] [[Дорнод|Дорнод аймгийн]] [[Цагаан-Овоо сум]]ын нутаг дахь [[Хэрлэн Барс]] гэдэг хааш хаашаагаа 1800 метр талбай эзэлсэн хотын үлдэгдэл нь [[Хэрлэн Барс|Киданы Дун Чен хот]] байсныг тогтоожээ. Киданы зан зашлаас зарим нэгийг нь авч үзвэл: * Кидан нар бусдын нутагт довтлохдоо өвөг дээдсийн сүнсэнд "Нүгэл наминчлах өргөл" үйлдэж түүндээ хэн нэгэн хэрэгтэн ялтан хүнийг 1000 сумаар хавж алдаг. Дайснаа дараад ирэхдээ нөгөө сүнсэндээ "Талархлын өргөл" үйлдэж олзлон авчирсан хүмүүсийн нэгийг нь алдаг байжээ. * Гавьяа байгуулсан гэж үнэлэгдсэн хүмүүсийг хэдэн зуун айл өрхөөр шагнадаг. * Хулгайч нарыг хонь, үхэр, тэмээ, будаа, тариагаар торгодог байснаас гадна жил бүрийн 5-р сарын 13-15 ны хооронд хулгайлахыг зөвшөөрдөг байжээ. Тэр үед хулгай хийж чадсан хүнийг шийтгэдэггүй байв. 1115 онд Киданы харъяат зүрчидүүд Алтан улс байгуулан хятадын Сүн улстай хамтран 10 жил тасралтгүй довтолсноор 1125 онд Хидан Улс унажээ. Кидан унасны дараа Алтан улс үргэлжүүлэн Сүн улсыг довтолж хойд хэсгийг нь эзэлснээр хойд нутгаа алдсан Сүн улс Өмнөд Сүн улс (1127-1279) гэж нэрлэгдэх болжээ. == Киданы эзэн хаад == {| class="wikitable" |+ '''Хидан гүрэн 907-1125''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол (廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол (諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Амбагян|Тайзү]] (太祖 Tàizǔ) | Шэн Тянь Хуанди | Еэлү Абаожи (耶律阿保機 Yēlǜ Ābǎojī) | 907-926 | Шэнси (神冊 Shéncè) 916-922<br />Тяньзан (天贊 Tiānzàn) 922-926<br />Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 926 |- | [[Яогу|Tайзон]] (太宗 Tàizōng) | Шао Ву Хуанди | Еэлү Дэгуан (耶律德光 Yēlǜ Déguāng) | 926-947 | Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 927-938<br />Хуйтон (會同 Huìtóng) 938-947<br />Датон (大同 Dàtóng) 947 |- | [[Шизун]] (世宗 Shìzōng) | Тянь Шоу Хуанди | Еэлү Руань (耶律阮 Yēlǜ Ruǎn) | 947-951 | Тяньлү (天祿 Tiānlù) 947-951 |- | [[Музонг]] (穆宗 Mùzōng) | | Еэлү Жин (耶律璟 Yēlǜ Jǐng) | 951-969 | Еингли (應曆 Yìnglì) 951-969 |- | [[Жиньзон]] (景宗 Jǐngzōng) | | Еэлү Шань (耶律賢 Yēlǜ Xián) | 969-982 | Баонинь (保寧 Bǎoníng) 969-979<br />Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 979-982 |- | [[Шэньзон]] (聖宗 Shèngzōng) | Вэн Вү Да Шао Хуан Хуанди | Еэлү Лонгшү (耶律隆緒 Yēlǜ Lóngxù) | 982-1031 | Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 982<br />Тонхи (統和 Tǒnghé) 983-1012<br />Каитай (開泰 Kāitài) 1012-1021<br />Тайпин (太平 Tàipíng) 1021-1031 |- | [[Шиньзон]] (興宗 Xīngzōng) | Шао Жэнь Хуанди | Еэлү Зонжень (耶律宗真 Yēlǜ Zōngzhēn) | 1031–1055 | ЖинФу (景福 Jǐngfú) 1031-1032<br />ЧунШи (重熙 Chóngxī) 1032-1054 |- | [[Даозон]] (道宗 Dàozōng) | Шао Вэн Хуанди | Еэлү Хонжи (耶律洪基 Yēlǜ Hóngjī) | 1055–1101 | Чиньнинь (清寧 Qīngníng) 1055-1064<br />Шянонь (咸雍 Xiányōng) 1065-1074<br />Тайкань (太康 Tàikāng) 1075-1084<br />Да ан (大安 Dà'ān) 1085-1094<br />Шоучань (壽昌 Shòuchāng) 1095-1101 |- | | [[Тяньзуоди]] (天祚帝 Tiānzuòdì) | Еэлү Янши (耶律延禧 Yēlǜ Yánxǐ) | 1101–1125 | Чянтон (乾統 Qiántǒng) 1101-1110<br />Тянчинь (天慶 Tiānqìng) 1111-1120<br />Баода (保大 Bǎodà) 1121-1125 |} == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]<br/>[[Киданы ханлиг]]<br/> |он=916-1125 |албан_тушаал= Их Ляо Улс |дараа=[[Алтан улс]] <br/>[[Хамаг Монгол]]<br/>[[Хар Кидан]]<br/> }} {{end}} [[Ангилал:Кидан| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:10-р зууны Монголын түүх]] psz29o1i9dc9leiixyqjdegzzcmb0pf 708882 708881 2022-08-18T22:37:18Z 95.111.218.107 /* Ажил хэрэг */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= Хидан Улс |conventional_long_name =Их Ляо Улс<br>[[Зураг:契丹國.png|60px]] |common_name = Хидан Улс, Ляо Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = эрт үе |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 907 |year_end = 1125 |event_start = [[Амбагян|Елюй Амбагян]], Киданы ханлигийн илижин буюу хан болов. |event_end = Их Ляо Улс мөхөв. |date_start = |date_event1 = 916 |event1 = Елюй Амбагян, Киданы аймгуудыг нэгтгээд Хидан Улсын их хаан болов. |date_event2 = |event2 = |date_event3 = 1125 |event3 = |p1 = [[Тан улс]] |flag_p2 = |p2 = [[Бохай улс]] |p3 = [[Зүбү|Гучин Татар]] |s1 = [[Алтан улс]] |flag_s1 = |s2 = [[Хар Хидан]] |flag_s2 = |s3 = [[Хамаг Монгол]] |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Kidan - Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital =Шаньжин (Линьхуан ордон)<ref>Одоогийн Баарин зүүн хошууны нутагт байсан</ref> |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Кидан хэл]], [[Хятад хэл]] |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]], хожим [[Буддын шашин]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} [[Зураг:Mongolia XI.jpg|thumb|Хидан Улс]] [[Файл:KhitanAD1000.png|thumb|Хидан улс, 1000 оны үед]] [[Зураг:Kidan.png|thumb|Хидан улс, 1096 оны үед]] '''Хидан Улс'''<ref>[https://catalog.msue.edu.mn/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=71307 Монголын эртний түүх судлал Ред Далай Ч.]</ref> буюу бүрнээрээ Ляо Улс, X-XII зууны үеийн Зүүн хойд Азид оршин тогтнож байжээ. '''[[Киданчууд|Кидан үндэстэн]]''' нь анх [[Лууха гол]]ын баруун талаар, [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний]] умард саваар (Ордосын [[Шар мөрөн]] биш) нутаглаж байсан бололтой бөгөөд яваандаа Шар тэнгисийн эрэг хүртэлх нутагт тархан суужээ. Тэд [[Сяньби]] нарын адил [[дорнод ху]] нарын удам байсан ба тэдний ихэнх нь өнөөгийн Монгол нутагт төвлөн сууж байгаагүй ч 923 оноос [[Алтайн нуруу|Алтайгаас]] зүүн тийш [[Хэрлэн гол]]ын хойт бие хүртэл нутгаа тэлж соёл, түүхийн олон зүйл дурсгал Монгол нутагт үлдээжээ. == Удам гарвал == [[Файл:SancaiPlateLiaoX-XII.JPG|left|thumb|Кидан гүрний үеийн [[Санкай]] таваг, X-XII зуун.]] [[Киданчууд|Кидан үндэстэн]] уг удмын хувьд [[дунху]] аймгийн [[сяньби]] нараас гаралтай учир удам гарвалын хувьд өвөг [[Монгол]]чууд гэж үздэг. Хэл судлалын талаар хийсэн судалгаагаар ч монгол хэлтэн байсан нь нотлогдсон. Кидан нарын 100 үг тутмаас 70 нь Монгол үг байдаг. Жишээ нь: Боули-Боол, шава-шувуу, ике-их, найхэ-нохой, толи-туулай гэх мэт. Тан улсын сударт Кидан нарын аж ахуй, үг хэл зан заншил нь Монголын [[шивэй]] нартай адил гэсэн байдаг. [[Антропологи]]йн судалгаагаар Монгол төрхтөн болохыг нь судалжээ. Кидан нар MЭ IV зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэх болжээ. == Түүх== {{Монголын түүх}} === Кидан омгийн холбоо === Киданчуудын дунд овгийн байгуулал задарч цэргийн ардчиллын шатанд шилжих үйл явц явагдаж байжээ. Тухайлбал: III-IV зууны үед овгийн ахлагч болон найман аймаг холбооны тэргүүлэгчийг сонгож Да-Хэ гэж нэрлэдэг, тэр нь бусад долоон аймгийн тэргүүлэгчдийг захирдаг бөгөөд гэрийх нь өмнө туг хэнгэрэг байрлуулдаг байжээ. Энэхүү Да-хэ гэдэг нэр нь цаашдаа эрх барих овог аймгийн нэр болсон байна. Кидан нар * Хэв хуулиар нийгмийн амьдралыг зохицуулдаг * Хүрээ нүүдэл хийдэг * Овог дотрооо гэрлэхийг цээрлэдэг байсан нь овгийн ёст байдлыг илрэл байв. V зууны сүүлчийн хагасаас VII зууны эхэн хүртэл [[Тоба]]гийн [[Тоба Вэй|Их Вэй улс]] ба [[Түрэг]]ийн хаант улсын харьяанд байжээ. [[Сяньби]]йн олон аймгийн нэг нь [[Шар мөрөн]], [[Лууха гол]] орчмоор нутаглах болсон нь [[Кидан үндэстэн|Киданчууд]] байлаа. Харин 648 онд [[Нанхиад]]ын Тан улсад дагаар орж 682 он хүртэл түүний харьяанд найман муж болон захирагдаж байв. [[Кидан]] аймгууд [[хятад]] -ын [[Тан улс|Тан (618-907) он]] улс болон [[Түрэг]] ийн захиргаанд орж зарим үед [[биеэ]] даасан байдлаа хадгалан оршин тогтнож байв. 699 онд Түрэгт эзлэгдэн харьяалагдах болсон боловч харьцангуй биеэ даасан байдалтай байв. Энэ үеэс кидан нарын дунд төр улсын эх үүсгэл тавигдсан байна. Тухайлбал: Торгон цэрэг, Харцгай цэрэг гэсэн 2 төрлийн цэрэг эртэй болсон, сайн, түшмэл, зонхилогчид зэрэг албан тушаал бий болсон, албаны хэрэгт уналга, хөсөг залгуулах үүрэгтнүүд бий болж түүгээр мөнгөн, модон, загасны дүрсэн пайзтан түшмэлүүд "зар" бичигтэй зорчиж байв. Пайзны бичиг нь "угтуул" гэсэн үгтэй бол цэрэг дайчлах хэргээр явдаг, "довтлон морилох" гэсэн үгтэй бол алба татвар хураагч нар байдаг байв. Газар эдэлбэрийн хуультай болж, газрыг # Язгуурын эдэлбэр газар # Тариа ногооны # Бэлчээрийн # Ан гөрөөний # Хүүр оршуулгын гэсэн хэлбэрүүдээр эзэмшүүлэх болсон. Албан татвар нь Боомтын, Давсны, Архины онцгой албан татвар гэх мэт нэртэй байв. Нанхиад айл өрхийг "олзлогдогсод" гэдэг, [[Монгол]] улсын биш нүүдэлчдийг "буруу хэлтэй" гэдэг байлаа. Нанхиадуудаас торго, бөс даавуу, цай, эм тан, цагаан хүдэр, цагаан шаазгайгаар алба авдаг байжээ. Үүнийгээ "алба" гэдэг, гар урчуудаас "түрээс", худалдаачдаас худалдааны "гааль" хэмээн нэрлэдэг байв. Хууль цаазын түшмэлтэй болж ялт хүнийг газар гянданд хорих болсон. [[Файл:1000 on.jpg|thumb|1000 он]] [[Файл:Asia_1025ad.jpg|thumb|Ази тив 1025 оны үед]] [[Файл:FuneraryMaskLiao10thcentury.jpg|thumb|left|300xp|Киданы оршуулгын баг, X зуун.]][[Файл:LiaoDynastySancaiLuohanCirca1000.jpg|thumb|Кидан гүрний үеийн шаазан бурхан.]] === Улс болох === VIII зууны дунд үеэс Киданууд аль нэг улсад харьяалагдахаа больж гадаад байдлаа бэхжүүлэн хүчирхэгжиж 8 аймаг 38 болтлоо өссөн байв. Энэ үед Киданчууд тэргүүнээ [[хан]] гэх болжээ. Киданчууд VIII-IX зууны үед олзны хүнийг боол болгож аж ахуйн ажилд ашигладаг байв. 907 онд Елюй овгийн [[Амбагян]] ханд өргөмжлөгдсөнөөр улсаа Кидан гүрэн гэж нэрлэснээр язгууртны эрх мэдэл нэмэгдэж, засаг төрийн байгууллагууд байгуулагдсан ба нүүдэлчин иргэдээ захирах умард өмнөд гэсэн хоёр хэсэгт хуваан захирчээ. Энэ үеийн Нанхиад орон "[[Таван улс, арван ванлигийн үе|Таван ус, арван ханлиг-ийн үе]]" хэмээн нэрлэгдсэн төр засаглалтай байсан боловч Кидан нарыг хүчирхэгжихэд саад хийж чадсангүйгээр барахгүй Нанхиадын урвагч түшмэлүүд Киданы язгууртнуудад зулгуйдан нөлөөлж, Киданы төр ёсоо бэхжүүлэхэд түлхэж болжээ. Тухайлбал [[Хань Яньхуй]] гэгч Амбагян ханы албан ёсны зөвлөгч нь болж хот байгуулах, орд харш цоглох, суурьшмал иргэдэд газар олгож тариа тариулах, цааз хууль, түшмэдийн зэрэг дэв тогтоох хэрэгт тус дэм үзүүлжээ. Амбагян хан 907 оноос хойш нийт есөн жил [[төр]] барьж Киданы ханг гурван жилд нэг удаа сонгох цаг хугацааг зөрчөөд зогсоогүй хан ширээг залгамжлах ёсыг бий болгосон нь Нанхиад зөвлөхтэй холбоотой байв. 922 оны үед улсын цэргийн ерөнхийлөн захирах тушаал бий болгож, 50000 хүнтэй их цэрэг байгуулжээ. 923 оноос Киданы гадаад байдал үлэмж бэхжин Азийн бусад улсуудтай харилцаа тогтоосон байна. 923 онд [[Персийн эзэнт гүрэн|Перс улс]]аас, 924 онд [[Солонгос]]ын гурван хаант улсын нэг [[Силла улс]]аас Хидан Улсад элч ирж байжээ. 923-924 онд Зүүн далай ([[Шар тэнгис]])-гаас [[Алтайн нуруу|Алтайн уулс]], [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмээс]] [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] хүртэл нутгийг эрхэндээ оруулсан байна. 924 онд Дорнод тэнгисийн захын [[Бохай улс]]ыг эрхшээлдээ оруулж түүнийг [[Дорнод Дан]] хэмээ түшмэг улс болгож жил бүр 150000 [[бөс бараа]], 1000 [[морь|мориор]] алба бариулж байв. Хятад нар Нанхиад орны төв хэсэгт довтлон 938 онд [[Бээжин]] хотыг эзлэн авчээ. Ийнхүү Кидан нар [[Нанхиад]] орны төв болон зүүн хойт хэсгийг бүхэлд нь эрхшээлдээ оруулснаас хойш тэдгээр нутгийн соёл иргэншил бүхэлдээ Кидан болж түүхэнд тэмдэглэгджээ. Киданчууд 10-р зууны үед [[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]ыг эзэлж байсан байж болох юм. <ref name="Гусейнов">[http://www.turkist.org/2011/03/nikolai-huseinov-kyrgyz-kaqanat.html Николай Гусейнов "Кыргызский каганат - тюркское государство на Енисее"]</ref> Харин 1005 оны үед өмнөт нутгийн [[Сүн улс]]тай найрамдсаны дараа хүлгийн жолоо, зэвсгийн үзүүрийг [[Солонгос]], [[Уйгур]], [[Тангуд]] зэрэг газар орнуудад хандуулжээ. XI зууны дунд үед Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд нийслэл хот-5, [[чжоу]]-6, бэхлэлт хот-150, [[шянь]] хошуу-200, овог аймаг-5000, хараат улс-60 байв гэсэн мэдээ байдаг. Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд өөр өөрийн хэл заншил, амьдралы ахуйтай эрээвэр, хураавар аймаг угсаатан багтаж агсан нь ирээдүйн хувь тавиланд нь сайнаар нөлөөлөөгүй нь мэдээж. Кидан гүрний төрийн захиргааны тогтолцоо гурван хэлбэртэй байв. Үүнд # 3000 цэрэг гаргах үүрэгтэй Их аймаг, өөрөөр Киданы гол аймгууд # 1000 гаргах үүрэгтэй Бага аймгууд # Эзлэгдсэн хараат аймгуудын захиргаа зэрэг болно. === Киданчуудын үлдсэн хэсэг нь баруун тийш нүүв === Их аймаг бүрийг Илижин (эл эзэн) толгойлж түүний дор зүүн баруун [[зайсан]], [[тайш]], [[сыту]] тушаалтан нар захирч байжээ. Эзлэгдсэн олон аймаг, улс ард түмний тэмцэл хөдөлгөөн XI зууны дунд үеэс улам хүчтэй болж XII зууны эхэн үеэс зэвсэгт бослогын хэмжээнд хүрчээ. Хамниган угсааны [[зүрчид|зүрчид аймаг]] 1113 онд бослого гаргаж өөрийн нутаг Кидан гүрний зарим нутгийг ч эзлэн авч 1115 онд [[Алтан улс]]ыг байгуулжээ. 1118-1125 онд Алтан улс Сүн улстай хүч хавсран Кидан гүрнийг хоёр этгээдээс нь хаввсайдан газар нутгийг нь жилээс жилд эзлэн танасаар 200 гаруй жил тогтносон Кидан гүрнийг мөхөөжээ. Киданы нэг хэсэг нь тэдний хаан угсааны [[Елюй Даши]]йн захиргаан доор баруун тийш зайлан одож [[Иран]] газар орныг байлдан эзлээд 1124 онд биеэ [[Гүр хан]]д өргөмжилжээ. Елюй Дашийг улсыг [[Хар Хидан|Баруун Ляо]] гэдэг ба [[Араб]], [[Перс]] сударт Кара Китай, Монголоор Хар Хидан гэдэг. == Эдийн засаг == [[Файл:MongolHuntersSong.jpg|thumb|250px|Сүн гүрний үеийн бүтээл "Бүргэд агнаж байгаа Хиданчууд"]] [[Файл:Liao Dynasty - Guan Yin statue.jpg|thumb|200px|left|Кидан гүрний үеийн Гуань Инь-ий өнгө хослосон модон сийлбэр; Хятад улс, (М.Э 907-1125)]] [[Файл:Liao_dynasty_furniture.jpg|thumb|right|250px|Газар доороос олдсон Киданы үеийн гэрийн тавилга]] === Аж ахуй === Кидан гүрний хүн ам нь нүүдэлчин, суурьшмал, хоёр янзын амьдралтай ард иргэд байжээ. Баруун хойд талын нүүдэлчдийн амь зуулга нь мал аж ахуй , газар тариалан, гар үйлдвэр, худалдаа арилжаа болж байв. X-XI зуунд малын тоо толгой ихэд өссөн байна. Үүнд дээрмийн дайны олз, эзлэгдсэн аймаг угсаатнаас авдаг алба татвар нөлөөлсөн гэж үзэж болно. Ийнхүү Киданы малын тоо нэмэгдсэнээр улсын мал сүргийн хэргийг эрхлэх "Адууны сүргийн" яам байгуулагджээ. Албан татвартай холбоотойгоор малыг тоолж дансалдаг байв. Харин жирийн ардууд малаа албаны тооноос нууж дарах явдал гардаг байв. Киданы язгууртнууд ан гөрөөг голдуу зугаа цэнгэлийн хэлбэрээр хийх болсон байна. 1041 онд Цаазтай газарт хийгсдийг ял шийтгэх тухай зарлиг гарчээ. Хидан Улсад тарианы хэсргийг эрхэлсэн байгууллага, тариаланг элдэв сүйдлээс хамгаалах хууль байжээ. Кидан нар төмөр хошуутай анжисыг үхрээр зүтгүүлэн газар хагалж, суваг татан тариалнгаа усалдаг,хар будаа, монгол амуу хоёрыг голчлон хийлгэдэг байв. === Ажил хэрэг === X-XI зууны үед Киданд нэхэх, ээрэх ажлыг улсаас зориуд удирдах урчуудын яам байгуулжээ. 940 онд хааны зарлигаар тусгай түшмэл гарган хүн ардад нэхэх, ээрэх сургалт явуулсан байна. Киданд төмөрлөгийн хүдэр хайлуулан төмөрлөгөөр аж ахуйн багаж зэвсэг, цэрэг дайны зэр зэвсэг хийж байснаас гадна зоос, бурхан цутгах цутгуур урлан дэлгэрч байв. Зоос, төмрийн ажил эрхэлсэн байгууллага байв. Мөн чулуугаар урлах талаар ихэд нэрд гарчээ. Киданы бүрэлдэхүүнд багтаж байсан далайн эргийхэн хөлөг онгоц хийх, барилга, гүүр барих зэрэг ажлыг чадамгай хийж байсан нь Киданы түүхэнд бичигдэж байлаа. X-XI зууны үед Кидан нүүдэлчин, суурьшмал иргэдийн хооронд худалдаалах үүрэгтэй худалдааны газрууд ажиллаж байснаас гадна муж, тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны ажиллаж байснаас гадна муж тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны газар бий болжээ. Барааны үнийг зарим үед улсаас зохицуулан таацуулах явдал байв. Гадагш гаргах худалдаалахдаа [[сувд]], [[булга]], [[хэрэм]], [[хэрмян загас]]ны арьс, мал аж ахуйн түүхий эдийг гаргадаг байсан ба давсыг зөвхөн хаан мэдэж борлуулдаг байсан. Киданууд баруун зүгт [[Уйгур]], [[Перс]], мөн зүүн талаараа [[Гүрёо]], [[Сүн улс]]тай нягт харилцаатай байсан бөгөөд янз бүрийн орны худалдаачид бэлчээрийн [[торгоны зам]]аар Ляо улсад хүрч байжээ. == Соёл == [[Файл:Tianning Pagoda 1.JPG|thumb|right|200px|1119-1120 оны үед баригдсан Pagoda Tianning хийд.]] Кидан нар [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Дундад Ази]]йн улсуудтай зах нийлж, [[улс төр]], [[эдийн засаг]], соёлын харилцаатай байсан нь тэдгээр улсын эдийн засаг, соёлын харилцаатай байсан нь нүүдэлчдийн соёл, суурьшмал иргэдийн хосолсон өвөрмөц соёл нутагшиж байв. 920 онд "Их Бичиг"-ийг [[Амбагян]]ы ач хүү [[Лубугу]] эрдэмтэн [[Тулюйгу]] ханз үсгээр үлгэрлэн зохиосон байна. "Бага Бичиг" Амбагяны хүү [[Елюй Тэла]] [[Уйгур бичиг|Уйгур бичгийг]] үндэслэн тус тус зохиожээ. Кидан нар түүхийн тэмдэглэл туурвиж хойч үедээ сурвалж болгожээ. "Морилон саатсаны тэмдэглэл", "Гурван сайдын замын тэмдэглэл", "Хаант төрийн тэмдэглэл" 70 боть гэх мэт түүхийг улсын сударч хэмээх албан тушаалтан эзэмшиж байв. Киданд Эрдмийн [[Хятад]], [[Монгол]] хоёр хүрээлж байсан ба түүнд "Улсыг мөчих" гэдэг нэртэй шалгалт өгч зэрэг горилдог байжээ. Кидан нар төрөлх хэлээрээ бичсэн утга зохиолтой байжээ. Жишээ нь: Елюй Амбагяны ач хүү [[Луньсянь]] "Цэцэрлэгт хүрээлэн" хэмээх уран зохиолын цоморлиг эмхэтгэн зохиожээ. Мөн Цэнгэлдэх шүлэг, Засах шүлэг, Гэрэлт хөшөө Пайлуурын шүлэг, Угсаатны шүлэг гэх мэт олон төрөр шүлэг зохиодог, дуу зохиож хоолой нийлүүлэн дуулцгаана. Хааны ордонд дуу хуур, ший янгууны ажил эрхэлсэн "Хэнгэрэг бишгүүрийн эзэн" албан тушаалтан байв. Мөн үндэсний цаг тооны бичиг зохиодог "Тэнгэрийн улирлын үзэх түшмэл" ажиллаж байжээ. Түүхт хүмүүс, бурхны болон байгалийн зураг зурах уран зураачидтай, өөрийн нутгийн газрын зурагтай байсан гэдэг. [[Өвөр Монгол|ӨМӨЗО]]-ны Барин овогт Киданы үед баригдсан чулуун гүүр одоо ч ашиглагдсаар байна. XI зуунд Кидан гүрэнд Дарь хийдэг болж улмаар галт зэвсэг туршиж байсан мэдээ бий. "Нөхөр, эхнэрийн ёс" гэдэг гэр бүлийн дүрэм, журам тогтоож мөрдөж байв. Кидан нар 5-н Хятад сургууль байгуулж хүүхдүүдийг бичиг ном сургадаг болсон бөгөөд 995 онд Солонгосоос арван залуу ирүүлж монгол хэлэнд сургаж байсан байна. Киданы хот суурины үлдэгдэл манай нутагт байдаг. [[Булган|Булган аймгийн]] [[Дашинчилэн сум]]ын нутаг Чин толгойд Киданы Чжень Чжоу байсан. Тэнд Киданы 20000 дарангуй цэрэг хуарагнаж байжээ. Мөн энэ хотод Нанхиад бол Зүрчидийн 700 гаруй өрхийг цөллөгийн журмаар авчирч суулгаж байсан гэдэг. Мөн энэ сумын Хар бухын голын хөвөөнд Хадаасан толгойн дэргэд Киданы хотын үлдэгдэл байдаг. Эдүгээ түүнийг Хар бухын эсвэл Хадаасаны балгас байдаг. 1970 онд хийсэн малтлагаар Монголын бичиг, соёлын үнэт дурсгал "Үйсэн ном" олдсон юм. Энэ номонд шашин судар буддагийн мэрэг төлөг, хорио цээр, сүнс орших байр, шанзагны сан, халхын хошууд (Гэрсэнзийн 18 хууль эрхэмтнүүд) багтсан байдаг. Үүнээс үзэхэд Киданы үеийн энэ хот XVII зууны үе хүртэл Монголын улс төрийн амьдралд оршин тогтнож байсан нь тодорхой байна. [[File:Bars Hota Mongolia.jpg|thumb|left|Хэрлэн барс хотын цамхаг]] [[Файл:Cernuschi Museum 20060812 099.jpg|thumb|right|200px|Киданы үеийн Хойд Чүй загвараар хийгдсэн гантиган Амитаба Будда]] [[Дорнод|Дорнод аймгийн]] [[Цагаан-Овоо сум]]ын нутаг дахь [[Хэрлэн Барс]] гэдэг хааш хаашаагаа 1800 метр талбай эзэлсэн хотын үлдэгдэл нь [[Хэрлэн Барс|Киданы Дун Чен хот]] байсныг тогтоожээ. Киданы зан зашлаас зарим нэгийг нь авч үзвэл: * Кидан нар бусдын нутагт довтлохдоо өвөг дээдсийн сүнсэнд "Нүгэл наминчлах өргөл" үйлдэж түүндээ хэн нэгэн хэрэгтэн ялтан хүнийг 1000 сумаар хавж алдаг. Дайснаа дараад ирэхдээ нөгөө сүнсэндээ "Талархлын өргөл" үйлдэж олзлон авчирсан хүмүүсийн нэгийг нь алдаг байжээ. * Гавьяа байгуулсан гэж үнэлэгдсэн хүмүүсийг хэдэн зуун айл өрхөөр шагнадаг. * Хулгайч нарыг хонь, үхэр, тэмээ, будаа, тариагаар торгодог байснаас гадна жил бүрийн 5-р сарын 13-15 ны хооронд хулгайлахыг зөвшөөрдөг байжээ. Тэр үед хулгай хийж чадсан хүнийг шийтгэдэггүй байв. 1115 онд Киданы харъяат зүрчидүүд Алтан улс байгуулан хятадын Сүн улстай хамтран 10 жил тасралтгүй довтолсноор 1125 онд Хидан Улс унажээ. Кидан унасны дараа Алтан улс үргэлжүүлэн Сүн улсыг довтолж хойд хэсгийг нь эзэлснээр хойд нутгаа алдсан Сүн улс Өмнөд Сүн улс (1127-1279) гэж нэрлэгдэх болжээ. == Киданы эзэн хаад == {| class="wikitable" |+ '''Хидан гүрэн 907-1125''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол (廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол (諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Амбагян|Тайзү]] (太祖 Tàizǔ) | Шэн Тянь Хуанди | Еэлү Абаожи (耶律阿保機 Yēlǜ Ābǎojī) | 907-926 | Шэнси (神冊 Shéncè) 916-922<br />Тяньзан (天贊 Tiānzàn) 922-926<br />Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 926 |- | [[Яогу|Tайзон]] (太宗 Tàizōng) | Шао Ву Хуанди | Еэлү Дэгуан (耶律德光 Yēlǜ Déguāng) | 926-947 | Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 927-938<br />Хуйтон (會同 Huìtóng) 938-947<br />Датон (大同 Dàtóng) 947 |- | [[Шизун]] (世宗 Shìzōng) | Тянь Шоу Хуанди | Еэлү Руань (耶律阮 Yēlǜ Ruǎn) | 947-951 | Тяньлү (天祿 Tiānlù) 947-951 |- | [[Музонг]] (穆宗 Mùzōng) | | Еэлү Жин (耶律璟 Yēlǜ Jǐng) | 951-969 | Еингли (應曆 Yìnglì) 951-969 |- | [[Жиньзон]] (景宗 Jǐngzōng) | | Еэлү Шань (耶律賢 Yēlǜ Xián) | 969-982 | Баонинь (保寧 Bǎoníng) 969-979<br />Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 979-982 |- | [[Шэньзон]] (聖宗 Shèngzōng) | Вэн Вү Да Шао Хуан Хуанди | Еэлү Лонгшү (耶律隆緒 Yēlǜ Lóngxù) | 982-1031 | Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 982<br />Тонхи (統和 Tǒnghé) 983-1012<br />Каитай (開泰 Kāitài) 1012-1021<br />Тайпин (太平 Tàipíng) 1021-1031 |- | [[Шиньзон]] (興宗 Xīngzōng) | Шао Жэнь Хуанди | Еэлү Зонжень (耶律宗真 Yēlǜ Zōngzhēn) | 1031–1055 | ЖинФу (景福 Jǐngfú) 1031-1032<br />ЧунШи (重熙 Chóngxī) 1032-1054 |- | [[Даозон]] (道宗 Dàozōng) | Шао Вэн Хуанди | Еэлү Хонжи (耶律洪基 Yēlǜ Hóngjī) | 1055–1101 | Чиньнинь (清寧 Qīngníng) 1055-1064<br />Шянонь (咸雍 Xiányōng) 1065-1074<br />Тайкань (太康 Tàikāng) 1075-1084<br />Да ан (大安 Dà'ān) 1085-1094<br />Шоучань (壽昌 Shòuchāng) 1095-1101 |- | | [[Тяньзуоди]] (天祚帝 Tiānzuòdì) | Еэлү Янши (耶律延禧 Yēlǜ Yánxǐ) | 1101–1125 | Чянтон (乾統 Qiántǒng) 1101-1110<br />Тянчинь (天慶 Tiānqìng) 1111-1120<br />Баода (保大 Bǎodà) 1121-1125 |} == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]<br/>[[Киданы ханлиг]]<br/> |он=916-1125 |албан_тушаал= Их Ляо Улс |дараа=[[Алтан улс]] <br/>[[Хамаг Монгол]]<br/>[[Хар Кидан]]<br/> }} {{end}} [[Ангилал:Кидан| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:10-р зууны Монголын түүх]] r3xeugck8d7kgijltcjs3riuafl62iy 708883 708882 2022-08-18T22:41:04Z 95.111.218.107 /* Ажил хэрэг */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= Хидан Улс |conventional_long_name =Их Ляо Улс<br>[[Зураг:契丹國.png|60px]] |common_name = Хидан Улс, Ляо Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = эрт үе |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 907 |year_end = 1125 |event_start = [[Амбагян|Елюй Амбагян]], Киданы ханлигийн илижин буюу хан болов. |event_end = Их Ляо Улс мөхөв. |date_start = |date_event1 = 916 |event1 = Елюй Амбагян, Киданы аймгуудыг нэгтгээд Хидан Улсын их хаан болов. |date_event2 = |event2 = |date_event3 = 1125 |event3 = |p1 = [[Тан улс]] |flag_p2 = |p2 = [[Бохай улс]] |p3 = [[Зүбү|Гучин Татар]] |s1 = [[Алтан улс]] |flag_s1 = |s2 = [[Хар Хидан]] |flag_s2 = |s3 = [[Хамаг Монгол]] |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Kidan - Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital =Шаньжин (Линьхуан ордон)<ref>Одоогийн Баарин зүүн хошууны нутагт байсан</ref> |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Кидан хэл]], [[Хятад хэл]] |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]], хожим [[Буддын шашин]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} [[Зураг:Mongolia XI.jpg|thumb|Хидан Улс]] [[Файл:KhitanAD1000.png|thumb|Хидан улс, 1000 оны үед]] [[Зураг:Kidan.png|thumb|Хидан улс, 1096 оны үед]] '''Хидан Улс'''<ref>[https://catalog.msue.edu.mn/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=71307 Монголын эртний түүх судлал Ред Далай Ч.]</ref> буюу бүрнээрээ Ляо Улс, X-XII зууны үеийн Зүүн хойд Азид оршин тогтнож байжээ. '''[[Киданчууд|Кидан үндэстэн]]''' нь анх [[Лууха гол]]ын баруун талаар, [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний]] умард саваар (Ордосын [[Шар мөрөн]] биш) нутаглаж байсан бололтой бөгөөд яваандаа Шар тэнгисийн эрэг хүртэлх нутагт тархан суужээ. Тэд [[Сяньби]] нарын адил [[дорнод ху]] нарын удам байсан ба тэдний ихэнх нь өнөөгийн Монгол нутагт төвлөн сууж байгаагүй ч 923 оноос [[Алтайн нуруу|Алтайгаас]] зүүн тийш [[Хэрлэн гол]]ын хойт бие хүртэл нутгаа тэлж соёл, түүхийн олон зүйл дурсгал Монгол нутагт үлдээжээ. == Удам гарвал == [[Файл:SancaiPlateLiaoX-XII.JPG|left|thumb|Кидан гүрний үеийн [[Санкай]] таваг, X-XII зуун.]] [[Киданчууд|Кидан үндэстэн]] уг удмын хувьд [[дунху]] аймгийн [[сяньби]] нараас гаралтай учир удам гарвалын хувьд өвөг [[Монгол]]чууд гэж үздэг. Хэл судлалын талаар хийсэн судалгаагаар ч монгол хэлтэн байсан нь нотлогдсон. Кидан нарын 100 үг тутмаас 70 нь Монгол үг байдаг. Жишээ нь: Боули-Боол, шава-шувуу, ике-их, найхэ-нохой, толи-туулай гэх мэт. Тан улсын сударт Кидан нарын аж ахуй, үг хэл зан заншил нь Монголын [[шивэй]] нартай адил гэсэн байдаг. [[Антропологи]]йн судалгаагаар Монгол төрхтөн болохыг нь судалжээ. Кидан нар MЭ IV зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэх болжээ. == Түүх== {{Монголын түүх}} === Кидан омгийн холбоо === Киданчуудын дунд овгийн байгуулал задарч цэргийн ардчиллын шатанд шилжих үйл явц явагдаж байжээ. Тухайлбал: III-IV зууны үед овгийн ахлагч болон найман аймаг холбооны тэргүүлэгчийг сонгож Да-Хэ гэж нэрлэдэг, тэр нь бусад долоон аймгийн тэргүүлэгчдийг захирдаг бөгөөд гэрийх нь өмнө туг хэнгэрэг байрлуулдаг байжээ. Энэхүү Да-хэ гэдэг нэр нь цаашдаа эрх барих овог аймгийн нэр болсон байна. Кидан нар * Хэв хуулиар нийгмийн амьдралыг зохицуулдаг * Хүрээ нүүдэл хийдэг * Овог дотрооо гэрлэхийг цээрлэдэг байсан нь овгийн ёст байдлыг илрэл байв. V зууны сүүлчийн хагасаас VII зууны эхэн хүртэл [[Тоба]]гийн [[Тоба Вэй|Их Вэй улс]] ба [[Түрэг]]ийн хаант улсын харьяанд байжээ. [[Сяньби]]йн олон аймгийн нэг нь [[Шар мөрөн]], [[Лууха гол]] орчмоор нутаглах болсон нь [[Кидан үндэстэн|Киданчууд]] байлаа. Харин 648 онд [[Нанхиад]]ын Тан улсад дагаар орж 682 он хүртэл түүний харьяанд найман муж болон захирагдаж байв. [[Кидан]] аймгууд [[хятад]] -ын [[Тан улс|Тан (618-907) он]] улс болон [[Түрэг]] ийн захиргаанд орж зарим үед [[биеэ]] даасан байдлаа хадгалан оршин тогтнож байв. 699 онд Түрэгт эзлэгдэн харьяалагдах болсон боловч харьцангуй биеэ даасан байдалтай байв. Энэ үеэс кидан нарын дунд төр улсын эх үүсгэл тавигдсан байна. Тухайлбал: Торгон цэрэг, Харцгай цэрэг гэсэн 2 төрлийн цэрэг эртэй болсон, сайн, түшмэл, зонхилогчид зэрэг албан тушаал бий болсон, албаны хэрэгт уналга, хөсөг залгуулах үүрэгтнүүд бий болж түүгээр мөнгөн, модон, загасны дүрсэн пайзтан түшмэлүүд "зар" бичигтэй зорчиж байв. Пайзны бичиг нь "угтуул" гэсэн үгтэй бол цэрэг дайчлах хэргээр явдаг, "довтлон морилох" гэсэн үгтэй бол алба татвар хураагч нар байдаг байв. Газар эдэлбэрийн хуультай болж, газрыг # Язгуурын эдэлбэр газар # Тариа ногооны # Бэлчээрийн # Ан гөрөөний # Хүүр оршуулгын гэсэн хэлбэрүүдээр эзэмшүүлэх болсон. Албан татвар нь Боомтын, Давсны, Архины онцгой албан татвар гэх мэт нэртэй байв. Нанхиад айл өрхийг "олзлогдогсод" гэдэг, [[Монгол]] улсын биш нүүдэлчдийг "буруу хэлтэй" гэдэг байлаа. Нанхиадуудаас торго, бөс даавуу, цай, эм тан, цагаан хүдэр, цагаан шаазгайгаар алба авдаг байжээ. Үүнийгээ "алба" гэдэг, гар урчуудаас "түрээс", худалдаачдаас худалдааны "гааль" хэмээн нэрлэдэг байв. Хууль цаазын түшмэлтэй болж ялт хүнийг газар гянданд хорих болсон. [[Файл:1000 on.jpg|thumb|1000 он]] [[Файл:Asia_1025ad.jpg|thumb|Ази тив 1025 оны үед]] [[Файл:FuneraryMaskLiao10thcentury.jpg|thumb|left|300xp|Киданы оршуулгын баг, X зуун.]][[Файл:LiaoDynastySancaiLuohanCirca1000.jpg|thumb|Кидан гүрний үеийн шаазан бурхан.]] === Улс болох === VIII зууны дунд үеэс Киданууд аль нэг улсад харьяалагдахаа больж гадаад байдлаа бэхжүүлэн хүчирхэгжиж 8 аймаг 38 болтлоо өссөн байв. Энэ үед Киданчууд тэргүүнээ [[хан]] гэх болжээ. Киданчууд VIII-IX зууны үед олзны хүнийг боол болгож аж ахуйн ажилд ашигладаг байв. 907 онд Елюй овгийн [[Амбагян]] ханд өргөмжлөгдсөнөөр улсаа Кидан гүрэн гэж нэрлэснээр язгууртны эрх мэдэл нэмэгдэж, засаг төрийн байгууллагууд байгуулагдсан ба нүүдэлчин иргэдээ захирах умард өмнөд гэсэн хоёр хэсэгт хуваан захирчээ. Энэ үеийн Нанхиад орон "[[Таван улс, арван ванлигийн үе|Таван ус, арван ханлиг-ийн үе]]" хэмээн нэрлэгдсэн төр засаглалтай байсан боловч Кидан нарыг хүчирхэгжихэд саад хийж чадсангүйгээр барахгүй Нанхиадын урвагч түшмэлүүд Киданы язгууртнуудад зулгуйдан нөлөөлж, Киданы төр ёсоо бэхжүүлэхэд түлхэж болжээ. Тухайлбал [[Хань Яньхуй]] гэгч Амбагян ханы албан ёсны зөвлөгч нь болж хот байгуулах, орд харш цоглох, суурьшмал иргэдэд газар олгож тариа тариулах, цааз хууль, түшмэдийн зэрэг дэв тогтоох хэрэгт тус дэм үзүүлжээ. Амбагян хан 907 оноос хойш нийт есөн жил [[төр]] барьж Киданы ханг гурван жилд нэг удаа сонгох цаг хугацааг зөрчөөд зогсоогүй хан ширээг залгамжлах ёсыг бий болгосон нь Нанхиад зөвлөхтэй холбоотой байв. 922 оны үед улсын цэргийн ерөнхийлөн захирах тушаал бий болгож, 50000 хүнтэй их цэрэг байгуулжээ. 923 оноос Киданы гадаад байдал үлэмж бэхжин Азийн бусад улсуудтай харилцаа тогтоосон байна. 923 онд [[Персийн эзэнт гүрэн|Перс улс]]аас, 924 онд [[Солонгос]]ын гурван хаант улсын нэг [[Силла улс]]аас Хидан Улсад элч ирж байжээ. 923-924 онд Зүүн далай ([[Шар тэнгис]])-гаас [[Алтайн нуруу|Алтайн уулс]], [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмээс]] [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] хүртэл нутгийг эрхэндээ оруулсан байна. 924 онд Дорнод тэнгисийн захын [[Бохай улс]]ыг эрхшээлдээ оруулж түүнийг [[Дорнод Дан]] хэмээ түшмэг улс болгож жил бүр 150000 [[бөс бараа]], 1000 [[морь|мориор]] алба бариулж байв. Хятад нар Нанхиад орны төв хэсэгт довтлон 938 онд [[Бээжин]] хотыг эзлэн авчээ. Ийнхүү Кидан нар [[Нанхиад]] орны төв болон зүүн хойт хэсгийг бүхэлд нь эрхшээлдээ оруулснаас хойш тэдгээр нутгийн соёл иргэншил бүхэлдээ Кидан болж түүхэнд тэмдэглэгджээ. Киданчууд 10-р зууны үед [[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]ыг эзэлж байсан байж болох юм. <ref name="Гусейнов">[http://www.turkist.org/2011/03/nikolai-huseinov-kyrgyz-kaqanat.html Николай Гусейнов "Кыргызский каганат - тюркское государство на Енисее"]</ref> Харин 1005 оны үед өмнөт нутгийн [[Сүн улс]]тай найрамдсаны дараа хүлгийн жолоо, зэвсгийн үзүүрийг [[Солонгос]], [[Уйгур]], [[Тангуд]] зэрэг газар орнуудад хандуулжээ. XI зууны дунд үед Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд нийслэл хот-5, [[чжоу]]-6, бэхлэлт хот-150, [[шянь]] хошуу-200, овог аймаг-5000, хараат улс-60 байв гэсэн мэдээ байдаг. Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд өөр өөрийн хэл заншил, амьдралы ахуйтай эрээвэр, хураавар аймаг угсаатан багтаж агсан нь ирээдүйн хувь тавиланд нь сайнаар нөлөөлөөгүй нь мэдээж. Кидан гүрний төрийн захиргааны тогтолцоо гурван хэлбэртэй байв. Үүнд # 3000 цэрэг гаргах үүрэгтэй Их аймаг, өөрөөр Киданы гол аймгууд # 1000 гаргах үүрэгтэй Бага аймгууд # Эзлэгдсэн хараат аймгуудын захиргаа зэрэг болно. === Киданчуудын үлдсэн хэсэг нь баруун тийш нүүв === Их аймаг бүрийг Илижин (эл эзэн) толгойлж түүний дор зүүн баруун [[зайсан]], [[тайш]], [[сыту]] тушаалтан нар захирч байжээ. Эзлэгдсэн олон аймаг, улс ард түмний тэмцэл хөдөлгөөн XI зууны дунд үеэс улам хүчтэй болж XII зууны эхэн үеэс зэвсэгт бослогын хэмжээнд хүрчээ. Хамниган угсааны [[зүрчид|зүрчид аймаг]] 1113 онд бослого гаргаж өөрийн нутаг Кидан гүрний зарим нутгийг ч эзлэн авч 1115 онд [[Алтан улс]]ыг байгуулжээ. 1118-1125 онд Алтан улс Сүн улстай хүч хавсран Кидан гүрнийг хоёр этгээдээс нь хаввсайдан газар нутгийг нь жилээс жилд эзлэн танасаар 200 гаруй жил тогтносон Кидан гүрнийг мөхөөжээ. Киданы нэг хэсэг нь тэдний хаан угсааны [[Елюй Даши]]йн захиргаан доор баруун тийш зайлан одож [[Иран]] газар орныг байлдан эзлээд 1124 онд биеэ [[Гүр хан]]д өргөмжилжээ. Елюй Дашийг улсыг [[Хар Хидан|Баруун Ляо]] гэдэг ба [[Араб]], [[Перс]] сударт Кара Китай, Монголоор Хар Хидан гэдэг. == Эдийн засаг == [[Файл:MongolHuntersSong.jpg|thumb|250px|Сүн гүрний үеийн бүтээл "Бүргэд агнаж байгаа Хиданчууд"]] [[Файл:Liao Dynasty - Guan Yin statue.jpg|thumb|200px|left|Кидан гүрний үеийн Гуань Инь-ий өнгө хослосон модон сийлбэр; Хятад улс, (М.Э 907-1125)]] [[Файл:Liao_dynasty_furniture.jpg|thumb|right|250px|Газар доороос олдсон Киданы үеийн гэрийн тавилга]] === Аж ахуй === Кидан гүрний хүн ам нь нүүдэлчин, суурьшмал, хоёр янзын амьдралтай ард иргэд байжээ. Баруун хойд талын нүүдэлчдийн амь зуулга нь мал аж ахуй , газар тариалан, гар үйлдвэр, худалдаа арилжаа болж байв. X-XI зуунд малын тоо толгой ихэд өссөн байна. Үүнд дээрмийн дайны олз, эзлэгдсэн аймаг угсаатнаас авдаг алба татвар нөлөөлсөн гэж үзэж болно. Ийнхүү Киданы малын тоо нэмэгдсэнээр улсын мал сүргийн хэргийг эрхлэх "Адууны сүргийн" яам байгуулагджээ. Албан татвартай холбоотойгоор малыг тоолж дансалдаг байв. Харин жирийн ардууд малаа албаны тооноос нууж дарах явдал гардаг байв. Киданы язгууртнууд ан гөрөөг голдуу зугаа цэнгэлийн хэлбэрээр хийх болсон байна. 1041 онд Цаазтай газарт хийгсдийг ял шийтгэх тухай зарлиг гарчээ. Хидан Улсад тарианы хэсргийг эрхэлсэн байгууллага, тариаланг элдэв сүйдлээс хамгаалах хууль байжээ. Кидан нар төмөр хошуутай анжисыг үхрээр зүтгүүлэн газар хагалж, суваг татан тариалнгаа усалдаг,хар будаа, монгол амуу хоёрыг голчлон хийлгэдэг байв. === Ажил хэрэг === [[Файл:Tianchao Wanshun in shanghai museum.jpg|thumb|Кидан үсгээр тэмдэглэгдсэн зоос]] X-XI зууны үед Киданд нэхэх, ээрэх ажлыг улсаас зориуд удирдах урчуудын яам байгуулжээ. 940 онд хааны зарлигаар тусгай түшмэл гарган хүн ардад нэхэх, ээрэх сургалт явуулсан байна. Киданд төмөрлөгийн хүдэр хайлуулан төмөрлөгөөр аж ахуйн багаж зэвсэг, цэрэг дайны зэр зэвсэг хийж байснаас гадна зоос, бурхан цутгах цутгуур урлан дэлгэрч байв. Зоос, төмрийн ажил эрхэлсэн байгууллага байв. Мөн чулуугаар урлах талаар ихэд нэрд гарчээ. Киданы бүрэлдэхүүнд багтаж байсан далайн эргийхэн хөлөг онгоц хийх, барилга, гүүр барих зэрэг ажлыг чадамгай хийж байсан нь Киданы түүхэнд бичигдэж байлаа. X-XI зууны үед Кидан нүүдэлчин, суурьшмал иргэдийн хооронд худалдаалах үүрэгтэй худалдааны газрууд ажиллаж байснаас гадна муж, тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны ажиллаж байснаас гадна муж тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны газар бий болжээ. Барааны үнийг зарим үед улсаас зохицуулан таацуулах явдал байв. Гадагш гаргах худалдаалахдаа [[сувд]], [[булга]], [[хэрэм]], [[хэрмян загас]]ны арьс, мал аж ахуйн түүхий эдийг гаргадаг байсан ба давсыг зөвхөн хаан мэдэж борлуулдаг байсан. Киданууд баруун зүгт [[Уйгур]], [[Перс]], мөн зүүн талаараа [[Гүрёо]], [[Сүн улс]]тай нягт харилцаатай байсан бөгөөд янз бүрийн орны худалдаачид бэлчээрийн [[торгоны зам]]аар Ляо улсад хүрч байжээ. == Соёл == [[Файл:Tianning Pagoda 1.JPG|thumb|right|200px|1119-1120 оны үед баригдсан Pagoda Tianning хийд.]] Кидан нар [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Дундад Ази]]йн улсуудтай зах нийлж, [[улс төр]], [[эдийн засаг]], соёлын харилцаатай байсан нь тэдгээр улсын эдийн засаг, соёлын харилцаатай байсан нь нүүдэлчдийн соёл, суурьшмал иргэдийн хосолсон өвөрмөц соёл нутагшиж байв. 920 онд "Их Бичиг"-ийг [[Амбагян]]ы ач хүү [[Лубугу]] эрдэмтэн [[Тулюйгу]] ханз үсгээр үлгэрлэн зохиосон байна. "Бага Бичиг" Амбагяны хүү [[Елюй Тэла]] [[Уйгур бичиг|Уйгур бичгийг]] үндэслэн тус тус зохиожээ. Кидан нар түүхийн тэмдэглэл туурвиж хойч үедээ сурвалж болгожээ. "Морилон саатсаны тэмдэглэл", "Гурван сайдын замын тэмдэглэл", "Хаант төрийн тэмдэглэл" 70 боть гэх мэт түүхийг улсын сударч хэмээх албан тушаалтан эзэмшиж байв. Киданд Эрдмийн [[Хятад]], [[Монгол]] хоёр хүрээлж байсан ба түүнд "Улсыг мөчих" гэдэг нэртэй шалгалт өгч зэрэг горилдог байжээ. Кидан нар төрөлх хэлээрээ бичсэн утга зохиолтой байжээ. Жишээ нь: Елюй Амбагяны ач хүү [[Луньсянь]] "Цэцэрлэгт хүрээлэн" хэмээх уран зохиолын цоморлиг эмхэтгэн зохиожээ. Мөн Цэнгэлдэх шүлэг, Засах шүлэг, Гэрэлт хөшөө Пайлуурын шүлэг, Угсаатны шүлэг гэх мэт олон төрөр шүлэг зохиодог, дуу зохиож хоолой нийлүүлэн дуулцгаана. Хааны ордонд дуу хуур, ший янгууны ажил эрхэлсэн "Хэнгэрэг бишгүүрийн эзэн" албан тушаалтан байв. Мөн үндэсний цаг тооны бичиг зохиодог "Тэнгэрийн улирлын үзэх түшмэл" ажиллаж байжээ. Түүхт хүмүүс, бурхны болон байгалийн зураг зурах уран зураачидтай, өөрийн нутгийн газрын зурагтай байсан гэдэг. [[Өвөр Монгол|ӨМӨЗО]]-ны Барин овогт Киданы үед баригдсан чулуун гүүр одоо ч ашиглагдсаар байна. XI зуунд Кидан гүрэнд Дарь хийдэг болж улмаар галт зэвсэг туршиж байсан мэдээ бий. "Нөхөр, эхнэрийн ёс" гэдэг гэр бүлийн дүрэм, журам тогтоож мөрдөж байв. Кидан нар 5-н Хятад сургууль байгуулж хүүхдүүдийг бичиг ном сургадаг болсон бөгөөд 995 онд Солонгосоос арван залуу ирүүлж монгол хэлэнд сургаж байсан байна. Киданы хот суурины үлдэгдэл манай нутагт байдаг. [[Булган|Булган аймгийн]] [[Дашинчилэн сум]]ын нутаг Чин толгойд Киданы Чжень Чжоу байсан. Тэнд Киданы 20000 дарангуй цэрэг хуарагнаж байжээ. Мөн энэ хотод Нанхиад бол Зүрчидийн 700 гаруй өрхийг цөллөгийн журмаар авчирч суулгаж байсан гэдэг. Мөн энэ сумын Хар бухын голын хөвөөнд Хадаасан толгойн дэргэд Киданы хотын үлдэгдэл байдаг. Эдүгээ түүнийг Хар бухын эсвэл Хадаасаны балгас байдаг. 1970 онд хийсэн малтлагаар Монголын бичиг, соёлын үнэт дурсгал "Үйсэн ном" олдсон юм. Энэ номонд шашин судар буддагийн мэрэг төлөг, хорио цээр, сүнс орших байр, шанзагны сан, халхын хошууд (Гэрсэнзийн 18 хууль эрхэмтнүүд) багтсан байдаг. Үүнээс үзэхэд Киданы үеийн энэ хот XVII зууны үе хүртэл Монголын улс төрийн амьдралд оршин тогтнож байсан нь тодорхой байна. [[File:Bars Hota Mongolia.jpg|thumb|left|Хэрлэн барс хотын цамхаг]] [[Файл:Cernuschi Museum 20060812 099.jpg|thumb|right|200px|Киданы үеийн Хойд Чүй загвараар хийгдсэн гантиган Амитаба Будда]] [[Дорнод|Дорнод аймгийн]] [[Цагаан-Овоо сум]]ын нутаг дахь [[Хэрлэн Барс]] гэдэг хааш хаашаагаа 1800 метр талбай эзэлсэн хотын үлдэгдэл нь [[Хэрлэн Барс|Киданы Дун Чен хот]] байсныг тогтоожээ. Киданы зан зашлаас зарим нэгийг нь авч үзвэл: * Кидан нар бусдын нутагт довтлохдоо өвөг дээдсийн сүнсэнд "Нүгэл наминчлах өргөл" үйлдэж түүндээ хэн нэгэн хэрэгтэн ялтан хүнийг 1000 сумаар хавж алдаг. Дайснаа дараад ирэхдээ нөгөө сүнсэндээ "Талархлын өргөл" үйлдэж олзлон авчирсан хүмүүсийн нэгийг нь алдаг байжээ. * Гавьяа байгуулсан гэж үнэлэгдсэн хүмүүсийг хэдэн зуун айл өрхөөр шагнадаг. * Хулгайч нарыг хонь, үхэр, тэмээ, будаа, тариагаар торгодог байснаас гадна жил бүрийн 5-р сарын 13-15 ны хооронд хулгайлахыг зөвшөөрдөг байжээ. Тэр үед хулгай хийж чадсан хүнийг шийтгэдэггүй байв. 1115 онд Киданы харъяат зүрчидүүд Алтан улс байгуулан хятадын Сүн улстай хамтран 10 жил тасралтгүй довтолсноор 1125 онд Хидан Улс унажээ. Кидан унасны дараа Алтан улс үргэлжүүлэн Сүн улсыг довтолж хойд хэсгийг нь эзэлснээр хойд нутгаа алдсан Сүн улс Өмнөд Сүн улс (1127-1279) гэж нэрлэгдэх болжээ. == Киданы эзэн хаад == {| class="wikitable" |+ '''Хидан гүрэн 907-1125''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол (廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол (諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Амбагян|Тайзү]] (太祖 Tàizǔ) | Шэн Тянь Хуанди | Еэлү Абаожи (耶律阿保機 Yēlǜ Ābǎojī) | 907-926 | Шэнси (神冊 Shéncè) 916-922<br />Тяньзан (天贊 Tiānzàn) 922-926<br />Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 926 |- | [[Яогу|Tайзон]] (太宗 Tàizōng) | Шао Ву Хуанди | Еэлү Дэгуан (耶律德光 Yēlǜ Déguāng) | 926-947 | Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 927-938<br />Хуйтон (會同 Huìtóng) 938-947<br />Датон (大同 Dàtóng) 947 |- | [[Шизун]] (世宗 Shìzōng) | Тянь Шоу Хуанди | Еэлү Руань (耶律阮 Yēlǜ Ruǎn) | 947-951 | Тяньлү (天祿 Tiānlù) 947-951 |- | [[Музонг]] (穆宗 Mùzōng) | | Еэлү Жин (耶律璟 Yēlǜ Jǐng) | 951-969 | Еингли (應曆 Yìnglì) 951-969 |- | [[Жиньзон]] (景宗 Jǐngzōng) | | Еэлү Шань (耶律賢 Yēlǜ Xián) | 969-982 | Баонинь (保寧 Bǎoníng) 969-979<br />Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 979-982 |- | [[Шэньзон]] (聖宗 Shèngzōng) | Вэн Вү Да Шао Хуан Хуанди | Еэлү Лонгшү (耶律隆緒 Yēlǜ Lóngxù) | 982-1031 | Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 982<br />Тонхи (統和 Tǒnghé) 983-1012<br />Каитай (開泰 Kāitài) 1012-1021<br />Тайпин (太平 Tàipíng) 1021-1031 |- | [[Шиньзон]] (興宗 Xīngzōng) | Шао Жэнь Хуанди | Еэлү Зонжень (耶律宗真 Yēlǜ Zōngzhēn) | 1031–1055 | ЖинФу (景福 Jǐngfú) 1031-1032<br />ЧунШи (重熙 Chóngxī) 1032-1054 |- | [[Даозон]] (道宗 Dàozōng) | Шао Вэн Хуанди | Еэлү Хонжи (耶律洪基 Yēlǜ Hóngjī) | 1055–1101 | Чиньнинь (清寧 Qīngníng) 1055-1064<br />Шянонь (咸雍 Xiányōng) 1065-1074<br />Тайкань (太康 Tàikāng) 1075-1084<br />Да ан (大安 Dà'ān) 1085-1094<br />Шоучань (壽昌 Shòuchāng) 1095-1101 |- | | [[Тяньзуоди]] (天祚帝 Tiānzuòdì) | Еэлү Янши (耶律延禧 Yēlǜ Yánxǐ) | 1101–1125 | Чянтон (乾統 Qiántǒng) 1101-1110<br />Тянчинь (天慶 Tiānqìng) 1111-1120<br />Баода (保大 Bǎodà) 1121-1125 |} == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]<br/>[[Киданы ханлиг]]<br/> |он=916-1125 |албан_тушаал= Их Ляо Улс |дараа=[[Алтан улс]] <br/>[[Хамаг Монгол]]<br/>[[Хар Кидан]]<br/> }} {{end}} [[Ангилал:Кидан| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:10-р зууны Монголын түүх]] 37wce54kmf1c2zl4eb9ho7tqtpxv2e2 708884 708883 2022-08-18T22:49:06Z 95.111.218.107 wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= Хидан Улс |conventional_long_name =Их Ляо Улс<br>[[Зураг:契丹國.png|60px]] |common_name = Хидан Улс, Ляо Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = эрт үе |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 907 |year_end = 1125 |event_start = [[Амбагян|Елюй Амбагян]], Киданы ханлигийн илижин буюу хан болов. |event_end = Их Ляо Улс мөхөв. |date_start = |date_event1 = 916 |event1 = Елюй Амбагян, Киданы аймгуудыг нэгтгээд Хидан Улсын их хаан болов. |date_event2 = |event2 = |date_event3 = 1125 |event3 = |p1 = [[Тан улс]] |flag_p2 = |p2 = [[Бохай улс]] |p3 = [[Зүбү|Гучин Татар]] |s1 = [[Алтан улс]] |flag_s1 = |s2 = [[Хар Хидан]] |flag_s2 = |s3 = [[Хамаг Монгол]] |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Kidan - Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital =Шаньжин (Линьхуан ордон)<ref>Одоогийн Баарин зүүн хошууны нутагт байсан</ref> |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Кидан хэл]], [[Хятад хэл]] |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]], хожим [[Буддын шашин]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} [[Зураг:Mongolia XI.jpg|thumb|Хидан Улс]] [[Файл:KhitanAD1000.png|thumb|Хидан улс, 1000 оны үед]] [[Зураг:Kidan.png|thumb|Хидан улс, 1096 оны үед]] '''Хидан Улс'''<ref>[https://catalog.msue.edu.mn/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=71307 Монголын эртний түүх судлал Ред Далай Ч.]</ref> буюу бүрнээрээ Ляо Улс, X-XII зууны үеийн Зүүн хойд Азид оршин тогтнож байжээ. '''[[Киданчууд|Кидан үндэстэн]]''' нь анх [[Лууха гол]]ын баруун талаар, [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний]] умард саваар (Ордосын [[Шар мөрөн]] биш) нутаглаж байсан бололтой бөгөөд яваандаа Шар тэнгисийн эрэг хүртэлх нутагт тархан суужээ. Тэд [[Сяньби]] нарын адил [[дорнод ху]] нарын удам байсан ба тэдний ихэнх нь өнөөгийн Монгол нутагт төвлөн сууж байгаагүй ч 923 оноос [[Алтайн нуруу|Алтайгаас]] зүүн тийш [[Хэрлэн гол]]ын хойт бие хүртэл нутгаа тэлж соёл, түүхийн олон зүйл дурсгал Монгол нутагт үлдээжээ. == Удам гарвал == [[Файл:SancaiPlateLiaoX-XII.JPG|left|thumb|Кидан гүрний үеийн [[Санкай]] таваг, X-XII зуун.]] [[Киданчууд|Кидан үндэстэн]] уг удмын хувьд [[дунху]] аймгийн [[сяньби]] нараас гаралтай учир удам гарвалын хувьд өвөг [[Монгол]]чууд гэж үздэг. Хэл судлалын талаар хийсэн судалгаагаар ч монгол хэлтэн байсан нь нотлогдсон. Кидан нарын 100 үг тутмаас 70 нь Монгол үг байдаг. Жишээ нь: Боули-Боол, шава-шувуу, ике-их, найхэ-нохой, толи-туулай гэх мэт. Тан улсын сударт Кидан нарын аж ахуй, үг хэл зан заншил нь Монголын [[шивэй]] нартай адил гэсэн байдаг. [[Антропологи]]йн судалгаагаар Монгол төрхтөн болохыг нь судалжээ. Кидан нар MЭ IV зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэх болжээ. == Түүх== {{Монголын түүх}} === Кидан омгийн холбоо === Киданчуудын дунд овгийн байгуулал задарч цэргийн ардчиллын шатанд шилжих үйл явц явагдаж байжээ. Тухайлбал: III-IV зууны үед овгийн ахлагч болон найман аймаг холбооны тэргүүлэгчийг сонгож Да-Хэ гэж нэрлэдэг, тэр нь бусад долоон аймгийн тэргүүлэгчдийг захирдаг бөгөөд гэрийх нь өмнө туг хэнгэрэг байрлуулдаг байжээ. Энэхүү Да-хэ гэдэг нэр нь цаашдаа эрх барих овог аймгийн нэр болсон байна. Кидан нар * Хэв хуулиар нийгмийн амьдралыг зохицуулдаг * Хүрээ нүүдэл хийдэг * Овог дотрооо гэрлэхийг цээрлэдэг байсан нь овгийн ёст байдлыг илрэл байв. V зууны сүүлчийн хагасаас VII зууны эхэн хүртэл [[Тоба]]гийн [[Тоба Вэй|Их Вэй улс]] ба [[Түрэг]]ийн хаант улсын харьяанд байжээ. [[Сяньби]]йн олон аймгийн нэг нь [[Шар мөрөн]], [[Лууха гол]] орчмоор нутаглах болсон нь [[Кидан үндэстэн|Киданчууд]] байлаа. Харин 648 онд [[Нанхиад]]ын Тан улсад дагаар орж 682 он хүртэл түүний харьяанд найман муж болон захирагдаж байв. [[Кидан]] аймгууд [[хятад]] -ын [[Тан улс|Тан (618-907) он]] улс болон [[Түрэг]] ийн захиргаанд орж зарим үед [[биеэ]] даасан байдлаа хадгалан оршин тогтнож байв. 699 онд Түрэгт эзлэгдэн харьяалагдах болсон боловч харьцангуй биеэ даасан байдалтай байв. Энэ үеэс кидан нарын дунд төр улсын эх үүсгэл тавигдсан байна. Тухайлбал: Торгон цэрэг, Харцгай цэрэг гэсэн 2 төрлийн цэрэг эртэй болсон, сайн, түшмэл, зонхилогчид зэрэг албан тушаал бий болсон, албаны хэрэгт уналга, хөсөг залгуулах үүрэгтнүүд бий болж түүгээр мөнгөн, модон, загасны дүрсэн пайзтан түшмэлүүд "зар" бичигтэй зорчиж байв. Пайзны бичиг нь "угтуул" гэсэн үгтэй бол цэрэг дайчлах хэргээр явдаг, "довтлон морилох" гэсэн үгтэй бол алба татвар хураагч нар байдаг байв. Газар эдэлбэрийн хуультай болж, газрыг # Язгуурын эдэлбэр газар # Тариа ногооны # Бэлчээрийн # Ан гөрөөний # Хүүр оршуулгын гэсэн хэлбэрүүдээр эзэмшүүлэх болсон. Албан татвар нь Боомтын, Давсны, Архины онцгой албан татвар гэх мэт нэртэй байв. Нанхиад айл өрхийг "олзлогдогсод" гэдэг, [[Монгол]] улсын биш нүүдэлчдийг "буруу хэлтэй" гэдэг байлаа. Нанхиадуудаас торго, бөс даавуу, цай, эм тан, цагаан хүдэр, цагаан шаазгайгаар алба авдаг байжээ. Үүнийгээ "алба" гэдэг, гар урчуудаас "түрээс", худалдаачдаас худалдааны "гааль" хэмээн нэрлэдэг байв. Хууль цаазын түшмэлтэй болж ялт хүнийг газар гянданд хорих болсон. [[Файл:1000 on.jpg|thumb|1000 он]] [[Файл:Asia_1025ad.jpg|thumb|Ази тив 1025 оны үед]] [[Файл:Liao Dynasty - Guan Yin statue.jpg|thumb|200px|left|Кидан гүрний үеийн Гуань Инь-ий өнгө хослосон модон сийлбэр; Хятад улс, (М.Э 907-1125)]] [[Файл:FuneraryMaskLiao10thcentury.jpg|thumb|300xp|Киданы оршуулгын баг, X зуун.]] === Улс болох === VIII зууны дунд үеэс Киданууд аль нэг улсад харьяалагдахаа больж гадаад байдлаа бэхжүүлэн хүчирхэгжиж 8 аймаг 38 болтлоо өссөн байв. Энэ үед Киданчууд тэргүүнээ [[хан]] гэх болжээ. Киданчууд VIII-IX зууны үед олзны хүнийг боол болгож аж ахуйн ажилд ашигладаг байв. 907 онд Елюй овгийн [[Амбагян]] ханд өргөмжлөгдсөнөөр улсаа Кидан гүрэн гэж нэрлэснээр язгууртны эрх мэдэл нэмэгдэж, засаг төрийн байгууллагууд байгуулагдсан ба нүүдэлчин иргэдээ захирах умард өмнөд гэсэн хоёр хэсэгт хуваан захирчээ. Энэ үеийн Нанхиад орон "[[Таван улс, арван ванлигийн үе|Таван ус, арван ханлиг-ийн үе]]" хэмээн нэрлэгдсэн төр засаглалтай байсан боловч Кидан нарыг хүчирхэгжихэд саад хийж чадсангүйгээр барахгүй Нанхиадын урвагч түшмэлүүд Киданы язгууртнуудад зулгуйдан нөлөөлж, Киданы төр ёсоо бэхжүүлэхэд түлхэж болжээ. Тухайлбал [[Хань Яньхуй]] гэгч Амбагян ханы албан ёсны зөвлөгч нь болж хот байгуулах, орд харш цоглох, суурьшмал иргэдэд газар олгож тариа тариулах, цааз хууль, түшмэдийн зэрэг дэв тогтоох хэрэгт тус дэм үзүүлжээ. Амбагян хан 907 оноос хойш нийт есөн жил [[төр]] барьж Киданы ханг гурван жилд нэг удаа сонгох цаг хугацааг зөрчөөд зогсоогүй хан ширээг залгамжлах ёсыг бий болгосон нь Нанхиад зөвлөхтэй холбоотой байв. 922 оны үед улсын цэргийн ерөнхийлөн захирах тушаал бий болгож, 50000 хүнтэй их цэрэг байгуулжээ. 923 оноос Киданы гадаад байдал үлэмж бэхжин Азийн бусад улсуудтай харилцаа тогтоосон байна. 923 онд [[Персийн эзэнт гүрэн|Перс улс]]аас, 924 онд [[Солонгос]]ын гурван хаант улсын нэг [[Силла улс]]аас Хидан Улсад элч ирж байжээ. 923-924 онд Зүүн далай ([[Шар тэнгис]])-гаас [[Алтайн нуруу|Алтайн уулс]], [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмээс]] [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] хүртэл нутгийг эрхэндээ оруулсан байна. 924 онд Дорнод тэнгисийн захын [[Бохай улс]]ыг эрхшээлдээ оруулж түүнийг [[Дорнод Дан]] хэмээ түшмэг улс болгож жил бүр 150000 [[бөс бараа]], 1000 [[морь|мориор]] алба бариулж байв. Хятад нар Нанхиад орны төв хэсэгт довтлон 938 онд [[Бээжин]] хотыг эзлэн авчээ. Ийнхүү Кидан нар [[Нанхиад]] орны төв болон зүүн хойт хэсгийг бүхэлд нь эрхшээлдээ оруулснаас хойш тэдгээр нутгийн соёл иргэншил бүхэлдээ Кидан болж түүхэнд тэмдэглэгджээ. Киданчууд 10-р зууны үед [[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]ыг эзэлж байсан байж болох юм. <ref name="Гусейнов">[http://www.turkist.org/2011/03/nikolai-huseinov-kyrgyz-kaqanat.html Николай Гусейнов "Кыргызский каганат - тюркское государство на Енисее"]</ref> Харин 1005 оны үед өмнөт нутгийн [[Сүн улс]]тай найрамдсаны дараа хүлгийн жолоо, зэвсгийн үзүүрийг [[Солонгос]], [[Уйгур]], [[Тангуд]] зэрэг газар орнуудад хандуулжээ. XI зууны дунд үед Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд нийслэл хот-5, [[чжоу]]-6, бэхлэлт хот-150, [[шянь]] хошуу-200, овог аймаг-5000, хараат улс-60 байв гэсэн мэдээ байдаг. Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд өөр өөрийн хэл заншил, амьдралы ахуйтай эрээвэр, хураавар аймаг угсаатан багтаж агсан нь ирээдүйн хувь тавиланд нь сайнаар нөлөөлөөгүй нь мэдээж. Кидан гүрний төрийн захиргааны тогтолцоо гурван хэлбэртэй байв. Үүнд # 3000 цэрэг гаргах үүрэгтэй Их аймаг, өөрөөр Киданы гол аймгууд # 1000 гаргах үүрэгтэй Бага аймгууд # Эзлэгдсэн хараат аймгуудын захиргаа зэрэг болно. === Киданчуудын үлдсэн хэсэг нь баруун тийш нүүв === Их аймаг бүрийг Илижин (эл эзэн) толгойлж түүний дор зүүн баруун [[зайсан]], [[тайш]], [[сыту]] тушаалтан нар захирч байжээ. Эзлэгдсэн олон аймаг, улс ард түмний тэмцэл хөдөлгөөн XI зууны дунд үеэс улам хүчтэй болж XII зууны эхэн үеэс зэвсэгт бослогын хэмжээнд хүрчээ. Хамниган угсааны [[зүрчид|зүрчид аймаг]] 1113 онд бослого гаргаж өөрийн нутаг Кидан гүрний зарим нутгийг ч эзлэн авч 1115 онд [[Алтан улс]]ыг байгуулжээ. 1118-1125 онд Алтан улс Сүн улстай хүч хавсран Кидан гүрнийг хоёр этгээдээс нь хаввсайдан газар нутгийг нь жилээс жилд эзлэн танасаар 200 гаруй жил тогтносон Кидан гүрнийг мөхөөжээ. Киданы нэг хэсэг нь тэдний хаан угсааны [[Елюй Даши]]йн захиргаан доор баруун тийш зайлан одож [[Иран]] газар орныг байлдан эзлээд 1124 онд биеэ [[Гүр хан]]д өргөмжилжээ. Елюй Дашийг улсыг [[Хар Хидан|Баруун Ляо]] гэдэг ба [[Араб]], [[Перс]] сударт Кара Китай, Монголоор Хар Хидан гэдэг. == Эдийн засаг == === Аж ахуй === [[Файл:MongolHuntersSong.jpg|thumb|left|250px|Сүн гүрний үеийн бүтээл "Бүргэд агнаж байгаа Хиданчууд"]] Кидан гүрний хүн ам нь нүүдэлчин, суурьшмал, хоёр янзын амьдралтай ард иргэд байжээ. Баруун хойд талын нүүдэлчдийн амь зуулга нь мал аж ахуй , газар тариалан, гар үйлдвэр, худалдаа арилжаа болж байв. X-XI зуунд малын тоо толгой ихэд өссөн байна. Үүнд дээрмийн дайны олз, эзлэгдсэн аймаг угсаатнаас авдаг алба татвар нөлөөлсөн гэж үзэж болно. Ийнхүү Киданы малын тоо нэмэгдсэнээр улсын мал сүргийн хэргийг эрхлэх "Адууны сүргийн" яам байгуулагджээ. Албан татвартай холбоотойгоор малыг тоолж дансалдаг байв. Харин жирийн ардууд малаа албаны тооноос нууж дарах явдал гардаг байв. Киданы язгууртнууд ан гөрөөг голдуу зугаа цэнгэлийн хэлбэрээр хийх болсон байна. 1041 онд Цаазтай газарт хийгсдийг ял шийтгэх тухай зарлиг гарчээ. Хидан Улсад тарианы хэсргийг эрхэлсэн байгууллага, тариаланг элдэв сүйдлээс хамгаалах хууль байжээ. Кидан нар төмөр хошуутай анжисыг үхрээр зүтгүүлэн газар хагалж, суваг татан тариалнгаа усалдаг,хар будаа, монгол амуу хоёрыг голчлон хийлгэдэг байв. === Ажил хэрэг === [[Файл:Tianchao Wanshun in shanghai museum.jpg|thumb|Кидан үсгээр тэмдэглэгдсэн зоос]] [[Файл:Liao_dynasty_furniture.jpg|thumb|right|250px|Газар доороос олдсон Киданы үеийн гэрийн тавилга]] X-XI зууны үед Киданд нэхэх, ээрэх ажлыг улсаас зориуд удирдах урчуудын яам байгуулжээ. 940 онд хааны зарлигаар тусгай түшмэл гарган хүн ардад нэхэх, ээрэх сургалт явуулсан байна. Киданд төмөрлөгийн хүдэр хайлуулан төмөрлөгөөр аж ахуйн багаж зэвсэг, цэрэг дайны зэр зэвсэг хийж байснаас гадна зоос, бурхан цутгах цутгуур урлан дэлгэрч байв. Зоос, төмрийн ажил эрхэлсэн байгууллага байв. Мөн чулуугаар урлах талаар ихэд нэрд гарчээ. Киданы бүрэлдэхүүнд багтаж байсан далайн эргийхэн хөлөг онгоц хийх, барилга, гүүр барих зэрэг ажлыг чадамгай хийж байсан нь Киданы түүхэнд бичигдэж байлаа. X-XI зууны үед Кидан нүүдэлчин, суурьшмал иргэдийн хооронд худалдаалах үүрэгтэй худалдааны газрууд ажиллаж байснаас гадна муж, тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны ажиллаж байснаас гадна муж тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны газар бий болжээ. Барааны үнийг зарим үед улсаас зохицуулан таацуулах явдал байв. Гадагш гаргах худалдаалахдаа [[сувд]], [[булга]], [[хэрэм]], [[хэрмян загас]]ны арьс, мал аж ахуйн түүхий эдийг гаргадаг байсан ба давсыг зөвхөн хаан мэдэж борлуулдаг байсан. Киданууд баруун зүгт [[Уйгур]], [[Перс]], мөн зүүн талаараа [[Гүрёо]], [[Сүн улс]]тай нягт харилцаатай байсан бөгөөд янз бүрийн орны худалдаачид бэлчээрийн [[торгоны зам]]аар Ляо улсад хүрч байжээ. == Соёл == [[Файл:Tianning Pagoda 1.JPG|thumb|right|200px|1119-1120 оны үед баригдсан Pagoda Tianning хийд.]] Кидан нар [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Дундад Ази]]йн улсуудтай зах нийлж, [[улс төр]], [[эдийн засаг]], соёлын харилцаатай байсан нь тэдгээр улсын эдийн засаг, соёлын харилцаатай байсан нь нүүдэлчдийн соёл, суурьшмал иргэдийн хосолсон өвөрмөц соёл нутагшиж байв. 920 онд "Их Бичиг"-ийг [[Амбагян]]ы ач хүү [[Лубугу]] эрдэмтэн [[Тулюйгу]] ханз үсгээр үлгэрлэн зохиосон байна. "Бага Бичиг" Амбагяны хүү [[Елюй Тэла]] [[Уйгур бичиг|Уйгур бичгийг]] үндэслэн тус тус зохиожээ. Кидан нар түүхийн тэмдэглэл туурвиж хойч үедээ сурвалж болгожээ. "Морилон саатсаны тэмдэглэл", "Гурван сайдын замын тэмдэглэл", "Хаант төрийн тэмдэглэл" 70 боть гэх мэт түүхийг улсын сударч хэмээх албан тушаалтан эзэмшиж байв. Киданд Эрдмийн [[Хятад]], [[Монгол]] хоёр хүрээлж байсан ба түүнд "Улсыг мөчих" гэдэг нэртэй шалгалт өгч зэрэг горилдог байжээ. Кидан нар төрөлх хэлээрээ бичсэн утга зохиолтой байжээ. Жишээ нь: Елюй Амбагяны ач хүү [[Луньсянь]] "Цэцэрлэгт хүрээлэн" хэмээх уран зохиолын цоморлиг эмхэтгэн зохиожээ. Мөн Цэнгэлдэх шүлэг, Засах шүлэг, Гэрэлт хөшөө Пайлуурын шүлэг, Угсаатны шүлэг гэх мэт олон төрөр шүлэг зохиодог, дуу зохиож хоолой нийлүүлэн дуулцгаана. Хааны ордонд дуу хуур, ший янгууны ажил эрхэлсэн "Хэнгэрэг бишгүүрийн эзэн" албан тушаалтан байв. Мөн үндэсний цаг тооны бичиг зохиодог "Тэнгэрийн улирлын үзэх түшмэл" ажиллаж байжээ. Түүхт хүмүүс, бурхны болон байгалийн зураг зурах уран зураачидтай, өөрийн нутгийн газрын зурагтай байсан гэдэг. [[Өвөр Монгол|ӨМӨЗО]]-ны Барин овогт Киданы үед баригдсан чулуун гүүр одоо ч ашиглагдсаар байна. XI зуунд Кидан гүрэнд Дарь хийдэг болж улмаар галт зэвсэг туршиж байсан мэдээ бий. "Нөхөр, эхнэрийн ёс" гэдэг гэр бүлийн дүрэм, журам тогтоож мөрдөж байв. Кидан нар 5-н Хятад сургууль байгуулж хүүхдүүдийг бичиг ном сургадаг болсон бөгөөд 995 онд Солонгосоос арван залуу ирүүлж монгол хэлэнд сургаж байсан байна. Киданы хот суурины үлдэгдэл манай нутагт байдаг. [[Булган|Булган аймгийн]] [[Дашинчилэн сум]]ын нутаг Чин толгойд Киданы Чжень Чжоу байсан. Тэнд Киданы 20000 дарангуй цэрэг хуарагнаж байжээ. Мөн энэ хотод Нанхиад бол Зүрчидийн 700 гаруй өрхийг цөллөгийн журмаар авчирч суулгаж байсан гэдэг. Мөн энэ сумын Хар бухын голын хөвөөнд Хадаасан толгойн дэргэд Киданы хотын үлдэгдэл байдаг. Эдүгээ түүнийг Хар бухын эсвэл Хадаасаны балгас байдаг. 1970 онд хийсэн малтлагаар Монголын бичиг, соёлын үнэт дурсгал "Үйсэн ном" олдсон юм. Энэ номонд шашин судар буддагийн мэрэг төлөг, хорио цээр, сүнс орших байр, шанзагны сан, халхын хошууд (Гэрсэнзийн 18 хууль эрхэмтнүүд) багтсан байдаг. Үүнээс үзэхэд Киданы үеийн энэ хот XVII зууны үе хүртэл Монголын улс төрийн амьдралд оршин тогтнож байсан нь тодорхой байна. [[File:Bars Hota Mongolia.jpg|thumb|left|Хэрлэн барс хотын цамхаг]] [[Файл:LiaoDynastySancaiLuohanCirca1000.jpg|thumb|Кидан гүрний үеийн шаазан бурхан.]] [[Файл:Cernuschi Museum 20060812 099.jpg|thumb|right|Киданы үеийн Хойд Чүй загвараар хийгдсэн гантиган Амитаба Будда]] [[Дорнод|Дорнод аймгийн]] [[Цагаан-Овоо сум]]ын нутаг дахь [[Хэрлэн Барс]] гэдэг хааш хаашаагаа 1800 метр талбай эзэлсэн хотын үлдэгдэл нь [[Хэрлэн Барс|Киданы Дун Чен хот]] байсныг тогтоожээ. Киданы зан зашлаас зарим нэгийг нь авч үзвэл: * Кидан нар бусдын нутагт довтлохдоо өвөг дээдсийн сүнсэнд "Нүгэл наминчлах өргөл" үйлдэж түүндээ хэн нэгэн хэрэгтэн ялтан хүнийг 1000 сумаар хавж алдаг. Дайснаа дараад ирэхдээ нөгөө сүнсэндээ "Талархлын өргөл" үйлдэж олзлон авчирсан хүмүүсийн нэгийг нь алдаг байжээ. * Гавьяа байгуулсан гэж үнэлэгдсэн хүмүүсийг хэдэн зуун айл өрхөөр шагнадаг. * Хулгайч нарыг хонь, үхэр, тэмээ, будаа, тариагаар торгодог байснаас гадна жил бүрийн 5-р сарын 13-15 ны хооронд хулгайлахыг зөвшөөрдөг байжээ. Тэр үед хулгай хийж чадсан хүнийг шийтгэдэггүй байв. 1115 онд Киданы харъяат зүрчидүүд Алтан улс байгуулан хятадын Сүн улстай хамтран 10 жил тасралтгүй довтолсноор 1125 онд Хидан Улс унажээ. Кидан унасны дараа Алтан улс үргэлжүүлэн Сүн улсыг довтолж хойд хэсгийг нь эзэлснээр хойд нутгаа алдсан Сүн улс Өмнөд Сүн улс (1127-1279) гэж нэрлэгдэх болжээ. == Киданы эзэн хаад == {| class="wikitable" |+ '''Хидан гүрэн 907-1125''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол (廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол (諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Амбагян|Тайзү]] (太祖 Tàizǔ) | Шэн Тянь Хуанди | Еэлү Абаожи (耶律阿保機 Yēlǜ Ābǎojī) | 907-926 | Шэнси (神冊 Shéncè) 916-922<br />Тяньзан (天贊 Tiānzàn) 922-926<br />Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 926 |- | [[Яогу|Tайзон]] (太宗 Tàizōng) | Шао Ву Хуанди | Еэлү Дэгуан (耶律德光 Yēlǜ Déguāng) | 926-947 | Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 927-938<br />Хуйтон (會同 Huìtóng) 938-947<br />Датон (大同 Dàtóng) 947 |- | [[Шизун]] (世宗 Shìzōng) | Тянь Шоу Хуанди | Еэлү Руань (耶律阮 Yēlǜ Ruǎn) | 947-951 | Тяньлү (天祿 Tiānlù) 947-951 |- | [[Музонг]] (穆宗 Mùzōng) | | Еэлү Жин (耶律璟 Yēlǜ Jǐng) | 951-969 | Еингли (應曆 Yìnglì) 951-969 |- | [[Жиньзон]] (景宗 Jǐngzōng) | | Еэлү Шань (耶律賢 Yēlǜ Xián) | 969-982 | Баонинь (保寧 Bǎoníng) 969-979<br />Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 979-982 |- | [[Шэньзон]] (聖宗 Shèngzōng) | Вэн Вү Да Шао Хуан Хуанди | Еэлү Лонгшү (耶律隆緒 Yēlǜ Lóngxù) | 982-1031 | Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 982<br />Тонхи (統和 Tǒnghé) 983-1012<br />Каитай (開泰 Kāitài) 1012-1021<br />Тайпин (太平 Tàipíng) 1021-1031 |- | [[Шиньзон]] (興宗 Xīngzōng) | Шао Жэнь Хуанди | Еэлү Зонжень (耶律宗真 Yēlǜ Zōngzhēn) | 1031–1055 | ЖинФу (景福 Jǐngfú) 1031-1032<br />ЧунШи (重熙 Chóngxī) 1032-1054 |- | [[Даозон]] (道宗 Dàozōng) | Шао Вэн Хуанди | Еэлү Хонжи (耶律洪基 Yēlǜ Hóngjī) | 1055–1101 | Чиньнинь (清寧 Qīngníng) 1055-1064<br />Шянонь (咸雍 Xiányōng) 1065-1074<br />Тайкань (太康 Tàikāng) 1075-1084<br />Да ан (大安 Dà'ān) 1085-1094<br />Шоучань (壽昌 Shòuchāng) 1095-1101 |- | | [[Тяньзуоди]] (天祚帝 Tiānzuòdì) | Еэлү Янши (耶律延禧 Yēlǜ Yánxǐ) | 1101–1125 | Чянтон (乾統 Qiántǒng) 1101-1110<br />Тянчинь (天慶 Tiānqìng) 1111-1120<br />Баода (保大 Bǎodà) 1121-1125 |} == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]<br/>[[Киданы ханлиг]]<br/> |он=916-1125 |албан_тушаал= Их Ляо Улс |дараа=[[Алтан улс]] <br/>[[Хамаг Монгол]]<br/>[[Хар Кидан]]<br/> }} {{end}} [[Ангилал:Кидан| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:10-р зууны Монголын түүх]] d8hypg8r23q856froz3zsgzgvdfvotw 708933 708884 2022-08-19T07:34:36Z 103.173.255.162 /* Соёл */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= Хидан Улс |conventional_long_name =Их Ляо Улс<br>[[Зураг:契丹國.png|60px]] |common_name = Хидан Улс, Ляо Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = эрт үе |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 907 |year_end = 1125 |event_start = [[Амбагян|Елюй Амбагян]], Киданы ханлигийн илижин буюу хан болов. |event_end = Их Ляо Улс мөхөв. |date_start = |date_event1 = 916 |event1 = Елюй Амбагян, Киданы аймгуудыг нэгтгээд Хидан Улсын их хаан болов. |date_event2 = |event2 = |date_event3 = 1125 |event3 = |p1 = [[Тан улс]] |flag_p2 = |p2 = [[Бохай улс]] |p3 = [[Зүбү|Гучин Татар]] |s1 = [[Алтан улс]] |flag_s1 = |s2 = [[Хар Хидан]] |flag_s2 = |s3 = [[Хамаг Монгол]] |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Kidan - Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital =Шаньжин (Линьхуан ордон)<ref>Одоогийн Баарин зүүн хошууны нутагт байсан</ref> |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Кидан хэл]], [[Хятад хэл]] |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]], хожим [[Буддын шашин]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} [[Зураг:Mongolia XI.jpg|thumb|Хидан Улс]] [[Файл:KhitanAD1000.png|thumb|Хидан улс, 1000 оны үед]] [[Зураг:Kidan.png|thumb|Хидан улс, 1096 оны үед]] '''Хидан Улс'''<ref>[https://catalog.msue.edu.mn/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=71307 Монголын эртний түүх судлал Ред Далай Ч.]</ref> буюу бүрнээрээ Ляо Улс, X-XII зууны үеийн Зүүн хойд Азид оршин тогтнож байжээ. '''[[Киданчууд|Кидан үндэстэн]]''' нь анх [[Лууха гол]]ын баруун талаар, [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний]] умард саваар (Ордосын [[Шар мөрөн]] биш) нутаглаж байсан бололтой бөгөөд яваандаа Шар тэнгисийн эрэг хүртэлх нутагт тархан суужээ. Тэд [[Сяньби]] нарын адил [[дорнод ху]] нарын удам байсан ба тэдний ихэнх нь өнөөгийн Монгол нутагт төвлөн сууж байгаагүй ч 923 оноос [[Алтайн нуруу|Алтайгаас]] зүүн тийш [[Хэрлэн гол]]ын хойт бие хүртэл нутгаа тэлж соёл, түүхийн олон зүйл дурсгал Монгол нутагт үлдээжээ. == Удам гарвал == [[Файл:SancaiPlateLiaoX-XII.JPG|left|thumb|Кидан гүрний үеийн [[Санкай]] таваг, X-XII зуун.]] [[Киданчууд|Кидан үндэстэн]] уг удмын хувьд [[дунху]] аймгийн [[сяньби]] нараас гаралтай учир удам гарвалын хувьд өвөг [[Монгол]]чууд гэж үздэг. Хэл судлалын талаар хийсэн судалгаагаар ч монгол хэлтэн байсан нь нотлогдсон. Кидан нарын 100 үг тутмаас 70 нь Монгол үг байдаг. Жишээ нь: Боули-Боол, шава-шувуу, ике-их, найхэ-нохой, толи-туулай гэх мэт. Тан улсын сударт Кидан нарын аж ахуй, үг хэл зан заншил нь Монголын [[шивэй]] нартай адил гэсэн байдаг. [[Антропологи]]йн судалгаагаар Монгол төрхтөн болохыг нь судалжээ. Кидан нар MЭ IV зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэх болжээ. == Түүх== {{Монголын түүх}} === Кидан омгийн холбоо === Киданчуудын дунд овгийн байгуулал задарч цэргийн ардчиллын шатанд шилжих үйл явц явагдаж байжээ. Тухайлбал: III-IV зууны үед овгийн ахлагч болон найман аймаг холбооны тэргүүлэгчийг сонгож Да-Хэ гэж нэрлэдэг, тэр нь бусад долоон аймгийн тэргүүлэгчдийг захирдаг бөгөөд гэрийх нь өмнө туг хэнгэрэг байрлуулдаг байжээ. Энэхүү Да-хэ гэдэг нэр нь цаашдаа эрх барих овог аймгийн нэр болсон байна. Кидан нар * Хэв хуулиар нийгмийн амьдралыг зохицуулдаг * Хүрээ нүүдэл хийдэг * Овог дотрооо гэрлэхийг цээрлэдэг байсан нь овгийн ёст байдлыг илрэл байв. V зууны сүүлчийн хагасаас VII зууны эхэн хүртэл [[Тоба]]гийн [[Тоба Вэй|Их Вэй улс]] ба [[Түрэг]]ийн хаант улсын харьяанд байжээ. [[Сяньби]]йн олон аймгийн нэг нь [[Шар мөрөн]], [[Лууха гол]] орчмоор нутаглах болсон нь [[Кидан үндэстэн|Киданчууд]] байлаа. Харин 648 онд [[Нанхиад]]ын Тан улсад дагаар орж 682 он хүртэл түүний харьяанд найман муж болон захирагдаж байв. [[Кидан]] аймгууд [[хятад]] -ын [[Тан улс|Тан (618-907) он]] улс болон [[Түрэг]] ийн захиргаанд орж зарим үед [[биеэ]] даасан байдлаа хадгалан оршин тогтнож байв. 699 онд Түрэгт эзлэгдэн харьяалагдах болсон боловч харьцангуй биеэ даасан байдалтай байв. Энэ үеэс кидан нарын дунд төр улсын эх үүсгэл тавигдсан байна. Тухайлбал: Торгон цэрэг, Харцгай цэрэг гэсэн 2 төрлийн цэрэг эртэй болсон, сайн, түшмэл, зонхилогчид зэрэг албан тушаал бий болсон, албаны хэрэгт уналга, хөсөг залгуулах үүрэгтнүүд бий болж түүгээр мөнгөн, модон, загасны дүрсэн пайзтан түшмэлүүд "зар" бичигтэй зорчиж байв. Пайзны бичиг нь "угтуул" гэсэн үгтэй бол цэрэг дайчлах хэргээр явдаг, "довтлон морилох" гэсэн үгтэй бол алба татвар хураагч нар байдаг байв. Газар эдэлбэрийн хуультай болж, газрыг # Язгуурын эдэлбэр газар # Тариа ногооны # Бэлчээрийн # Ан гөрөөний # Хүүр оршуулгын гэсэн хэлбэрүүдээр эзэмшүүлэх болсон. Албан татвар нь Боомтын, Давсны, Архины онцгой албан татвар гэх мэт нэртэй байв. Нанхиад айл өрхийг "олзлогдогсод" гэдэг, [[Монгол]] улсын биш нүүдэлчдийг "буруу хэлтэй" гэдэг байлаа. Нанхиадуудаас торго, бөс даавуу, цай, эм тан, цагаан хүдэр, цагаан шаазгайгаар алба авдаг байжээ. Үүнийгээ "алба" гэдэг, гар урчуудаас "түрээс", худалдаачдаас худалдааны "гааль" хэмээн нэрлэдэг байв. Хууль цаазын түшмэлтэй болж ялт хүнийг газар гянданд хорих болсон. [[Файл:1000 on.jpg|thumb|1000 он]] [[Файл:Asia_1025ad.jpg|thumb|Ази тив 1025 оны үед]] [[Файл:Liao Dynasty - Guan Yin statue.jpg|thumb|200px|left|Кидан гүрний үеийн Гуань Инь-ий өнгө хослосон модон сийлбэр; Хятад улс, (М.Э 907-1125)]] [[Файл:FuneraryMaskLiao10thcentury.jpg|thumb|300xp|Киданы оршуулгын баг, X зуун.]] === Улс болох === VIII зууны дунд үеэс Киданууд аль нэг улсад харьяалагдахаа больж гадаад байдлаа бэхжүүлэн хүчирхэгжиж 8 аймаг 38 болтлоо өссөн байв. Энэ үед Киданчууд тэргүүнээ [[хан]] гэх болжээ. Киданчууд VIII-IX зууны үед олзны хүнийг боол болгож аж ахуйн ажилд ашигладаг байв. 907 онд Елюй овгийн [[Амбагян]] ханд өргөмжлөгдсөнөөр улсаа Кидан гүрэн гэж нэрлэснээр язгууртны эрх мэдэл нэмэгдэж, засаг төрийн байгууллагууд байгуулагдсан ба нүүдэлчин иргэдээ захирах умард өмнөд гэсэн хоёр хэсэгт хуваан захирчээ. Энэ үеийн Нанхиад орон "[[Таван улс, арван ванлигийн үе|Таван ус, арван ханлиг-ийн үе]]" хэмээн нэрлэгдсэн төр засаглалтай байсан боловч Кидан нарыг хүчирхэгжихэд саад хийж чадсангүйгээр барахгүй Нанхиадын урвагч түшмэлүүд Киданы язгууртнуудад зулгуйдан нөлөөлж, Киданы төр ёсоо бэхжүүлэхэд түлхэж болжээ. Тухайлбал [[Хань Яньхуй]] гэгч Амбагян ханы албан ёсны зөвлөгч нь болж хот байгуулах, орд харш цоглох, суурьшмал иргэдэд газар олгож тариа тариулах, цааз хууль, түшмэдийн зэрэг дэв тогтоох хэрэгт тус дэм үзүүлжээ. Амбагян хан 907 оноос хойш нийт есөн жил [[төр]] барьж Киданы ханг гурван жилд нэг удаа сонгох цаг хугацааг зөрчөөд зогсоогүй хан ширээг залгамжлах ёсыг бий болгосон нь Нанхиад зөвлөхтэй холбоотой байв. 922 оны үед улсын цэргийн ерөнхийлөн захирах тушаал бий болгож, 50000 хүнтэй их цэрэг байгуулжээ. 923 оноос Киданы гадаад байдал үлэмж бэхжин Азийн бусад улсуудтай харилцаа тогтоосон байна. 923 онд [[Персийн эзэнт гүрэн|Перс улс]]аас, 924 онд [[Солонгос]]ын гурван хаант улсын нэг [[Силла улс]]аас Хидан Улсад элч ирж байжээ. 923-924 онд Зүүн далай ([[Шар тэнгис]])-гаас [[Алтайн нуруу|Алтайн уулс]], [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмээс]] [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] хүртэл нутгийг эрхэндээ оруулсан байна. 924 онд Дорнод тэнгисийн захын [[Бохай улс]]ыг эрхшээлдээ оруулж түүнийг [[Дорнод Дан]] хэмээ түшмэг улс болгож жил бүр 150000 [[бөс бараа]], 1000 [[морь|мориор]] алба бариулж байв. Хятад нар Нанхиад орны төв хэсэгт довтлон 938 онд [[Бээжин]] хотыг эзлэн авчээ. Ийнхүү Кидан нар [[Нанхиад]] орны төв болон зүүн хойт хэсгийг бүхэлд нь эрхшээлдээ оруулснаас хойш тэдгээр нутгийн соёл иргэншил бүхэлдээ Кидан болж түүхэнд тэмдэглэгджээ. Киданчууд 10-р зууны үед [[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]ыг эзэлж байсан байж болох юм. <ref name="Гусейнов">[http://www.turkist.org/2011/03/nikolai-huseinov-kyrgyz-kaqanat.html Николай Гусейнов "Кыргызский каганат - тюркское государство на Енисее"]</ref> Харин 1005 оны үед өмнөт нутгийн [[Сүн улс]]тай найрамдсаны дараа хүлгийн жолоо, зэвсгийн үзүүрийг [[Солонгос]], [[Уйгур]], [[Тангуд]] зэрэг газар орнуудад хандуулжээ. XI зууны дунд үед Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд нийслэл хот-5, [[чжоу]]-6, бэхлэлт хот-150, [[шянь]] хошуу-200, овог аймаг-5000, хараат улс-60 байв гэсэн мэдээ байдаг. Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд өөр өөрийн хэл заншил, амьдралы ахуйтай эрээвэр, хураавар аймаг угсаатан багтаж агсан нь ирээдүйн хувь тавиланд нь сайнаар нөлөөлөөгүй нь мэдээж. Кидан гүрний төрийн захиргааны тогтолцоо гурван хэлбэртэй байв. Үүнд # 3000 цэрэг гаргах үүрэгтэй Их аймаг, өөрөөр Киданы гол аймгууд # 1000 гаргах үүрэгтэй Бага аймгууд # Эзлэгдсэн хараат аймгуудын захиргаа зэрэг болно. === Киданчуудын үлдсэн хэсэг нь баруун тийш нүүв === Их аймаг бүрийг Илижин (эл эзэн) толгойлж түүний дор зүүн баруун [[зайсан]], [[тайш]], [[сыту]] тушаалтан нар захирч байжээ. Эзлэгдсэн олон аймаг, улс ард түмний тэмцэл хөдөлгөөн XI зууны дунд үеэс улам хүчтэй болж XII зууны эхэн үеэс зэвсэгт бослогын хэмжээнд хүрчээ. Хамниган угсааны [[зүрчид|зүрчид аймаг]] 1113 онд бослого гаргаж өөрийн нутаг Кидан гүрний зарим нутгийг ч эзлэн авч 1115 онд [[Алтан улс]]ыг байгуулжээ. 1118-1125 онд Алтан улс Сүн улстай хүч хавсран Кидан гүрнийг хоёр этгээдээс нь хаввсайдан газар нутгийг нь жилээс жилд эзлэн танасаар 200 гаруй жил тогтносон Кидан гүрнийг мөхөөжээ. Киданы нэг хэсэг нь тэдний хаан угсааны [[Елюй Даши]]йн захиргаан доор баруун тийш зайлан одож [[Иран]] газар орныг байлдан эзлээд 1124 онд биеэ [[Гүр хан]]д өргөмжилжээ. Елюй Дашийг улсыг [[Хар Хидан|Баруун Ляо]] гэдэг ба [[Араб]], [[Перс]] сударт Кара Китай, Монголоор Хар Хидан гэдэг. == Эдийн засаг == === Аж ахуй === [[Файл:MongolHuntersSong.jpg|thumb|left|250px|Сүн гүрний үеийн бүтээл "Бүргэд агнаж байгаа Хиданчууд"]] Кидан гүрний хүн ам нь нүүдэлчин, суурьшмал, хоёр янзын амьдралтай ард иргэд байжээ. Баруун хойд талын нүүдэлчдийн амь зуулга нь мал аж ахуй , газар тариалан, гар үйлдвэр, худалдаа арилжаа болж байв. X-XI зуунд малын тоо толгой ихэд өссөн байна. Үүнд дээрмийн дайны олз, эзлэгдсэн аймаг угсаатнаас авдаг алба татвар нөлөөлсөн гэж үзэж болно. Ийнхүү Киданы малын тоо нэмэгдсэнээр улсын мал сүргийн хэргийг эрхлэх "Адууны сүргийн" яам байгуулагджээ. Албан татвартай холбоотойгоор малыг тоолж дансалдаг байв. Харин жирийн ардууд малаа албаны тооноос нууж дарах явдал гардаг байв. Киданы язгууртнууд ан гөрөөг голдуу зугаа цэнгэлийн хэлбэрээр хийх болсон байна. 1041 онд Цаазтай газарт хийгсдийг ял шийтгэх тухай зарлиг гарчээ. Хидан Улсад тарианы хэсргийг эрхэлсэн байгууллага, тариаланг элдэв сүйдлээс хамгаалах хууль байжээ. Кидан нар төмөр хошуутай анжисыг үхрээр зүтгүүлэн газар хагалж, суваг татан тариалнгаа усалдаг,хар будаа, монгол амуу хоёрыг голчлон хийлгэдэг байв. === Ажил хэрэг === [[Файл:Tianchao Wanshun in shanghai museum.jpg|thumb|Кидан үсгээр тэмдэглэгдсэн зоос]] [[Файл:Liao_dynasty_furniture.jpg|thumb|right|250px|Газар доороос олдсон Киданы үеийн гэрийн тавилга]] X-XI зууны үед Киданд нэхэх, ээрэх ажлыг улсаас зориуд удирдах урчуудын яам байгуулжээ. 940 онд хааны зарлигаар тусгай түшмэл гарган хүн ардад нэхэх, ээрэх сургалт явуулсан байна. Киданд төмөрлөгийн хүдэр хайлуулан төмөрлөгөөр аж ахуйн багаж зэвсэг, цэрэг дайны зэр зэвсэг хийж байснаас гадна зоос, бурхан цутгах цутгуур урлан дэлгэрч байв. Зоос, төмрийн ажил эрхэлсэн байгууллага байв. Мөн чулуугаар урлах талаар ихэд нэрд гарчээ. Киданы бүрэлдэхүүнд багтаж байсан далайн эргийхэн хөлөг онгоц хийх, барилга, гүүр барих зэрэг ажлыг чадамгай хийж байсан нь Киданы түүхэнд бичигдэж байлаа. X-XI зууны үед Кидан нүүдэлчин, суурьшмал иргэдийн хооронд худалдаалах үүрэгтэй худалдааны газрууд ажиллаж байснаас гадна муж, тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны ажиллаж байснаас гадна муж тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны газар бий болжээ. Барааны үнийг зарим үед улсаас зохицуулан таацуулах явдал байв. Гадагш гаргах худалдаалахдаа [[сувд]], [[булга]], [[хэрэм]], [[хэрмян загас]]ны арьс, мал аж ахуйн түүхий эдийг гаргадаг байсан ба давсыг зөвхөн хаан мэдэж борлуулдаг байсан. Киданууд баруун зүгт [[Уйгур]], [[Перс]], мөн зүүн талаараа [[Гүрёо]], [[Сүн улс]]тай нягт харилцаатай байсан бөгөөд янз бүрийн орны худалдаачид бэлчээрийн [[торгоны зам]]аар Ляо улсад хүрч байжээ. == Соёл == [[Файл:Tianning Pagoda 1.JPG|thumb|right|200px|1119-1120 оны үед баригдсан “Pagoda Tianning” хийд.]] Кидан нар [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Дундад Ази]]йн улсуудтай зах нийлж, [[улс төр]], [[эдийн засаг]], соёлын харилцаатай байсан нь тэдгээр улсын эдийн засаг, соёлын харилцаатай байсан нь нүүдэлчдийн соёл, суурьшмал иргэдийн хосолсон өвөрмөц соёл нутагшиж байв. 920 онд "Их Бичиг"-ийг [[Амбагян]]ы ач хүү [[Лубугу]] эрдэмтэн [[Тулюйгу]] ханз үсгээр үлгэрлэн зохиосон байна. "Бага Бичиг" Амбагяны хүү [[Елюй Тэла]] [[Уйгур бичиг|Уйгур бичгийг]] үндэслэн тус тус зохиожээ. Кидан нар түүхийн тэмдэглэл туурвиж хойч үедээ сурвалж болгожээ. "Морилон саатсаны тэмдэглэл", "Гурван сайдын замын тэмдэглэл", "Хаант төрийн тэмдэглэл" 70 боть гэх мэт түүхийг улсын сударч хэмээх албан тушаалтан эзэмшиж байв. Киданд Эрдмийн [[Хятад]], [[Монгол]] хоёр хүрээлж байсан ба түүнд "Улсыг мөчих" гэдэг нэртэй шалгалт өгч зэрэг горилдог байжээ. Кидан нар төрөлх хэлээрээ бичсэн утга зохиолтой байжээ. Жишээ нь: Елюй Амбагяны ач хүү [[Луньсянь]] "Цэцэрлэгт хүрээлэн" хэмээх уран зохиолын цоморлиг эмхэтгэн зохиожээ. Мөн Цэнгэлдэх шүлэг, Засах шүлэг, Гэрэлт хөшөө Пайлуурын шүлэг, Угсаатны шүлэг гэх мэт олон төрөр шүлэг зохиодог, дуу зохиож хоолой нийлүүлэн дуулцгаана. Хааны ордонд дуу хуур, ший янгууны ажил эрхэлсэн "Хэнгэрэг бишгүүрийн эзэн" албан тушаалтан байв. Мөн үндэсний цаг тооны бичиг зохиодог "Тэнгэрийн улирлын үзэх түшмэл" ажиллаж байжээ. Түүхт хүмүүс, бурхны болон байгалийн зураг зурах уран зураачидтай, өөрийн нутгийн газрын зурагтай байсан гэдэг. [[Өвөр Монгол|ӨМӨЗО]]-ны Барин овогт Киданы үед баригдсан чулуун гүүр одоо ч ашиглагдсаар байна. XI зуунд Кидан гүрэнд Дарь хийдэг болж улмаар галт зэвсэг туршиж байсан мэдээ бий. "Нөхөр, эхнэрийн ёс" гэдэг гэр бүлийн дүрэм, журам тогтоож мөрдөж байв. Кидан нар 5-н Хятад сургууль байгуулж хүүхдүүдийг бичиг ном сургадаг болсон бөгөөд 995 онд Солонгосоос арван залуу ирүүлж монгол хэлэнд сургаж байсан байна. Киданы хот суурины үлдэгдэл манай нутагт байдаг. [[Булган|Булган аймгийн]] [[Дашинчилэн сум]]ын нутаг Чин толгойд Киданы Чжень Чжоу байсан. Тэнд Киданы 20000 дарангуй цэрэг хуарагнаж байжээ. Мөн энэ хотод Нанхиад бол Зүрчидийн 700 гаруй өрхийг цөллөгийн журмаар авчирч суулгаж байсан гэдэг. Мөн энэ сумын Хар бухын голын хөвөөнд Хадаасан толгойн дэргэд Киданы хотын үлдэгдэл байдаг. Эдүгээ түүнийг Хар бухын эсвэл Хадаасаны балгас байдаг. 1970 онд хийсэн малтлагаар Монголын бичиг, соёлын үнэт дурсгал "Үйсэн ном" олдсон юм. Энэ номонд шашин судар буддагийн мэрэг төлөг, хорио цээр, сүнс орших байр, шанзагны сан, халхын хошууд (Гэрсэнзийн 18 хууль эрхэмтнүүд) багтсан байдаг. Үүнээс үзэхэд Киданы үеийн энэ хот XVII зууны үе хүртэл Монголын улс төрийн амьдралд оршин тогтнож байсан нь тодорхой байна. [[File:Bars Hota Mongolia.jpg|thumb|left|Хэрлэн барс хотын цамхаг]] [[Файл:LiaoDynastySancaiLuohanCirca1000.jpg|thumb|Кидан гүрний үеийн шаазан бурхан.]] [[Файл:Cernuschi Museum 20060812 099.jpg|thumb|right|Киданы үеийн Хойд Чүй загвараар хийгдсэн гантиган Амитаба Будда]] [[Дорнод|Дорнод аймгийн]] [[Цагаан-Овоо сум]]ын нутаг дахь [[Хэрлэн Барс]] гэдэг хааш хаашаагаа 1800 метр талбай эзэлсэн хотын үлдэгдэл нь [[Хэрлэн Барс|Киданы Дун Чен хот]] байсныг тогтоожээ. Киданы зан зашлаас зарим нэгийг нь авч үзвэл: * Кидан нар бусдын нутагт довтлохдоо өвөг дээдсийн сүнсэнд "Нүгэл наминчлах өргөл" үйлдэж түүндээ хэн нэгэн хэрэгтэн ялтан хүнийг 1000 сумаар хавж алдаг. Дайснаа дараад ирэхдээ нөгөө сүнсэндээ "Талархлын өргөл" үйлдэж олзлон авчирсан хүмүүсийн нэгийг нь алдаг байжээ. * Гавьяа байгуулсан гэж үнэлэгдсэн хүмүүсийг хэдэн зуун айл өрхөөр шагнадаг. * Хулгайч нарыг хонь, үхэр, тэмээ, будаа, тариагаар торгодог байснаас гадна жил бүрийн 5-р сарын 13-15 ны хооронд хулгайлахыг зөвшөөрдөг байжээ. Тэр үед хулгай хийж чадсан хүнийг шийтгэдэггүй байв. 1115 онд Киданы харъяат зүрчидүүд Алтан улс байгуулан хятадын Сүн улстай хамтран 10 жил тасралтгүй довтолсноор 1125 онд Хидан Улс унажээ. Кидан унасны дараа Алтан улс үргэлжүүлэн Сүн улсыг довтолж хойд хэсгийг нь эзэлснээр хойд нутгаа алдсан Сүн улс Өмнөд Сүн улс (1127-1279) гэж нэрлэгдэх болжээ. == Киданы эзэн хаад == {| class="wikitable" |+ '''Хидан гүрэн 907-1125''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол (廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол (諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Амбагян|Тайзү]] (太祖 Tàizǔ) | Шэн Тянь Хуанди | Еэлү Абаожи (耶律阿保機 Yēlǜ Ābǎojī) | 907-926 | Шэнси (神冊 Shéncè) 916-922<br />Тяньзан (天贊 Tiānzàn) 922-926<br />Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 926 |- | [[Яогу|Tайзон]] (太宗 Tàizōng) | Шао Ву Хуанди | Еэлү Дэгуан (耶律德光 Yēlǜ Déguāng) | 926-947 | Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 927-938<br />Хуйтон (會同 Huìtóng) 938-947<br />Датон (大同 Dàtóng) 947 |- | [[Шизун]] (世宗 Shìzōng) | Тянь Шоу Хуанди | Еэлү Руань (耶律阮 Yēlǜ Ruǎn) | 947-951 | Тяньлү (天祿 Tiānlù) 947-951 |- | [[Музонг]] (穆宗 Mùzōng) | | Еэлү Жин (耶律璟 Yēlǜ Jǐng) | 951-969 | Еингли (應曆 Yìnglì) 951-969 |- | [[Жиньзон]] (景宗 Jǐngzōng) | | Еэлү Шань (耶律賢 Yēlǜ Xián) | 969-982 | Баонинь (保寧 Bǎoníng) 969-979<br />Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 979-982 |- | [[Шэньзон]] (聖宗 Shèngzōng) | Вэн Вү Да Шао Хуан Хуанди | Еэлү Лонгшү (耶律隆緒 Yēlǜ Lóngxù) | 982-1031 | Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 982<br />Тонхи (統和 Tǒnghé) 983-1012<br />Каитай (開泰 Kāitài) 1012-1021<br />Тайпин (太平 Tàipíng) 1021-1031 |- | [[Шиньзон]] (興宗 Xīngzōng) | Шао Жэнь Хуанди | Еэлү Зонжень (耶律宗真 Yēlǜ Zōngzhēn) | 1031–1055 | ЖинФу (景福 Jǐngfú) 1031-1032<br />ЧунШи (重熙 Chóngxī) 1032-1054 |- | [[Даозон]] (道宗 Dàozōng) | Шао Вэн Хуанди | Еэлү Хонжи (耶律洪基 Yēlǜ Hóngjī) | 1055–1101 | Чиньнинь (清寧 Qīngníng) 1055-1064<br />Шянонь (咸雍 Xiányōng) 1065-1074<br />Тайкань (太康 Tàikāng) 1075-1084<br />Да ан (大安 Dà'ān) 1085-1094<br />Шоучань (壽昌 Shòuchāng) 1095-1101 |- | | [[Тяньзуоди]] (天祚帝 Tiānzuòdì) | Еэлү Янши (耶律延禧 Yēlǜ Yánxǐ) | 1101–1125 | Чянтон (乾統 Qiántǒng) 1101-1110<br />Тянчинь (天慶 Tiānqìng) 1111-1120<br />Баода (保大 Bǎodà) 1121-1125 |} == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]<br/>[[Киданы ханлиг]]<br/> |он=916-1125 |албан_тушаал= Их Ляо Улс |дараа=[[Алтан улс]] <br/>[[Хамаг Монгол]]<br/>[[Хар Кидан]]<br/> }} {{end}} [[Ангилал:Кидан| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:10-р зууны Монголын түүх]] sm5avo94c4xzvqbuzwm1vizj5wlvf81 0 23517 708899 706986 2022-08-19T04:17:00Z 95.111.218.107 wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй улс]]ын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны хаан [Анахуань] амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн <<хаан >> цолыг авч биеэ <<ил-хаан>> хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун тэнгис [[Арал нуур]]ын умард биеэр нутаглах [[Хионит]], [[Вар]], [[Огор]], зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умарт Жоу улс]] жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар,]] хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан|Шиби]] хааны үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Хиели]] хааны үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, ``гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах ``бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран , гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Күтүлүг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. [[Фуняний бослого]] дарагдсанаас хойш [[Цүньцай уул|Цүньцай уулын]] дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Күтүлүгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, [[Элтэрэс хаан|Кyтyлyгийг]] [[Элтэрэс]] хаан буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Күтүлүгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган]] хааны цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. [[Хатан хаан]] [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргизКиргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд|Самаркандын]] дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон мөрөн]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю]] хааныг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ]] хаан, эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган]] хааны ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгэри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. Түрэгийн аж ахуй. Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд <<миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов>> хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, <<Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу /Күтүлүг/-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан>> гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''хаан /каган/''' байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''хан''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] 61s68ytp2crpkvayt9zba1cz9wgf6yh 708900 708899 2022-08-19T04:35:10Z 95.111.218.107 /* Түрэгийн хожуу хаант улс */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй улс]]ын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны хаан [Анахуань] амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн <<хаан >> цолыг авч биеэ <<ил-хаан>> хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун тэнгис [[Арал нуур]]ын умард биеэр нутаглах [[Хионит]], [[Вар]], [[Огор]], зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умарт Жоу улс]] жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар,]] хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан|Шиби]] хааны үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Хиели]] хааны үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, ``гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах ``бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран , гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Ашина Фуняний бослого дарагдсанаас хойш [[Цүньцай уул|Цүньцай уулын]] дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган]] хааны цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. [[Хатан хаан]] [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргизКиргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд|Самаркандын]] дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон мөрөн]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю]] хааныг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ]] хаан, эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган]] хааны ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. Түрэгийн аж ахуй. Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд <<миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов>> хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, <<Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу /Күтүлүг/-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан>> гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''хаан /каган/''' байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''хан''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] fpbzzgvz607mwmnloupngg5uz9tyfrf 708901 708900 2022-08-19T04:49:34Z 103.173.255.162 /* Капаган хааны үе */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй улс]]ын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны хаан [Анахуань] амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн <<хаан >> цолыг авч биеэ <<ил-хаан>> хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун тэнгис [[Арал нуур]]ын умард биеэр нутаглах [[Хионит]], [[Вар]], [[Огор]], зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умарт Жоу улс]] жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар,]] хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан|Шиби]] хааны үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Хиели]] хааны үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, ``гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах ``бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран , гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Ашина Фуняний бослого дарагдсанаас хойш [[Цүньцай уул|Цүньцай уулын]] дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон мөрөн]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю]] хааныг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ]] хаан, эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган]] хааны ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. Түрэгийн аж ахуй. Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд <<миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов>> хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, <<Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу /Күтүлүг/-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан>> гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''хаан /каган/''' байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''хан''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] g03p4buhuwrkxbeit16x80jd7ic86wz 708902 708901 2022-08-19T04:50:20Z 103.173.255.162 /* Билгэ хааны үе */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй улс]]ын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны хаан [Анахуань] амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн <<хаан >> цолыг авч биеэ <<ил-хаан>> хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун тэнгис [[Арал нуур]]ын умард биеэр нутаглах [[Хионит]], [[Вар]], [[Огор]], зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умарт Жоу улс]] жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар,]] хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан|Шиби]] хааны үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Хиели]] хааны үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, ``гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах ``бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран , гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Ашина Фуняний бослого дарагдсанаас хойш [[Цүньцай уул|Цүньцай уулын]] дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон мөрөн]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю]] хааныг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ]] хаан, эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. Түрэгийн аж ахуй. Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд <<миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов>> хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, <<Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу /Күтүлүг/-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан>> гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''хаан /каган/''' байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''хан''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] 6r08zkb9ejjoobox015v56qvzxelg3z 708903 708902 2022-08-19T04:50:49Z 103.173.255.162 /* Билгэ хааны үе */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй улс]]ын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны хаан [Анахуань] амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн <<хаан >> цолыг авч биеэ <<ил-хаан>> хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун тэнгис [[Арал нуур]]ын умард биеэр нутаглах [[Хионит]], [[Вар]], [[Огор]], зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умарт Жоу улс]] жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар,]] хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан|Шиби]] хааны үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Хиели]] хааны үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, ``гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах ``бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран , гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Ашина Фуняний бослого дарагдсанаас хойш [[Цүньцай уул|Цүньцай уулын]] дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон мөрөн]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. Түрэгийн аж ахуй. Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд <<миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов>> хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, <<Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу /Күтүлүг/-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан>> гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''хаан /каган/''' байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''хан''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] bftp22tq3lk87fsfim2ujzxjyagi52e 708907 708903 2022-08-19T05:07:06Z 103.173.255.162 /* Капаган хааны үе */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй улс]]ын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны хаан [Анахуань] амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн <<хаан >> цолыг авч биеэ <<ил-хаан>> хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун тэнгис [[Арал нуур]]ын умард биеэр нутаглах [[Хионит]], [[Вар]], [[Огор]], зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умарт Жоу улс]] жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар,]] хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан|Шиби]] хааны үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Хиели]] хааны үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, ``гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах ``бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран , гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Ашина Фуняний бослого дарагдсанаас хойш [[Цүньцай уул|Цүньцай уулын]] дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. Түрэгийн аж ахуй. Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд <<миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов>> хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, <<Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу /Күтүлүг/-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан>> гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''хаан /каган/''' байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''хан''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] 01wwd7tuqjnjy241vrg49prvczlxsc7 708908 708907 2022-08-19T05:09:05Z 103.173.255.162 /* Нийгмийн давхрага */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй улс]]ын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны хаан [Анахуань] амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн <<хаан >> цолыг авч биеэ <<ил-хаан>> хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун тэнгис [[Арал нуур]]ын умард биеэр нутаглах [[Хионит]], [[Вар]], [[Огор]], зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умарт Жоу улс]] жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар,]] хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан|Шиби]] хааны үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Хиели]] хааны үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, ``гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах ``бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран , гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Ашина Фуняний бослого дарагдсанаас хойш [[Цүньцай уул|Цүньцай уулын]] дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. Түрэгийн аж ахуй. Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд <<миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов>> хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, <<Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу /Күтүлүг/-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан>> гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''хаан /каган/''' байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''хан''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] n27c4b9j6klrzce6cyn581cscp1yq3t 708909 708908 2022-08-19T05:16:56Z 103.173.255.162 /* Нийгмийн давхрага */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй улс]]ын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны хаан [Анахуань] амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн <<хаан >> цолыг авч биеэ <<ил-хаан>> хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун тэнгис [[Арал нуур]]ын умард биеэр нутаглах [[Хионит]], [[Вар]], [[Огор]], зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умарт Жоу улс]] жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар,]] хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан|Шиби]] хааны үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Хиели]] хааны үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, ``гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах ``бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран , гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Ашина Фуняний бослого дарагдсанаас хойш [[Цүньцай уул|Цүньцай уулын]] дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. Түрэгийн аж ахуй. Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд <<миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов>> хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, <<Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу /Күтүлүг/-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан>> гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] nrmg7e2r3bsuidoaunht9i9l4wdt276 708910 708909 2022-08-19T05:25:20Z 103.173.255.162 /* Түрэгийн түрүү хаант улс */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй]] улсын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны Анахуань хаан амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Умард Ци|Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «ил-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун тэнгис [[Арал нуур]]ын умард биеэр нутаглах [[Хионит]], [[Вар]], [[Огор]], зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умарт Жоу]] улс жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар,]] хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан|Шиби]] хааны үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Хиели]] хааны үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, ``гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах ``бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран , гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Ашина Фуняний бослого дарагдсанаас хойш [[Цүньцай уул|Цүньцай уулын]] дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. Түрэгийн аж ахуй. Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд <<миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов>> хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, <<Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу /Күтүлүг/-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан>> гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] t6oansbyeb31kc5fhz29ve1s89uyh9g 708911 708910 2022-08-19T05:25:56Z 103.173.255.162 /* Түрэгийн түрүү хаант улс */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй]] улсын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны Анахуань хаан амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Умард Ци|Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «ил-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун тэнгис [[Арал нуур]]ын умард биеэр нутаглах [[Хионит]], [[Вар]], [[Огор]], зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умард Жоу]] улс жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар]], хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан|Шиби]] хааны үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Хиели]] хааны үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, ``гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах ``бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран , гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Ашина Фуняний бослого дарагдсанаас хойш [[Цүньцай уул|Цүньцай уулын]] дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. Түрэгийн аж ахуй. Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд <<миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов>> хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, <<Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу /Күтүлүг/-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан>> гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] b5xrgbccypid0og4d7w6khorm0ex91e 708912 708911 2022-08-19T05:30:24Z 103.173.255.162 /* Түрэгийн түрүү хаант улс */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй]] улсын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны Анахуань хаан амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Умард Ци|Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «ил-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун [[Арал тэнгис]]ийн умард биеэр нутаглах [[Хионит]], [[Вар]], [[Огор]], зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умард Жоу]] улс жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар]], хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан|Шиби]] хааны үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Хиели]] хааны үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, ``гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах ``бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран , гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Ашина Фуняний бослого дарагдсанаас хойш [[Цүньцай уул|Цүньцай уулын]] дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. Түрэгийн аж ахуй. Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд <<миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов>> хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, <<Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу /Күтүлүг/-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан>> гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] madr3jurkeuqia6zfgjf2sq1dmmix8q 708913 708912 2022-08-19T05:32:02Z 103.173.255.162 /* Зүүн Түрэгийн хаант улс */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй]] улсын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны Анахуань хаан амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Умард Ци|Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «ил-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун [[Арал тэнгис]]ийн умард биеэр нутаглах [[Хионит]], [[Вар]], [[Огор]], зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умард Жоу]] улс жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар]], хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан|Шиби]] хааны үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Хиели хаан]]ы үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, ``гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах ``бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран , гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Ашина Фуняний бослого дарагдсанаас хойш [[Цүньцай уул|Цүньцай уулын]] дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. Түрэгийн аж ахуй. Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд <<миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов>> хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, <<Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу /Күтүлүг/-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан>> гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] o8au8y55aycqxs596nt6rz55pxii4vv 708914 708913 2022-08-19T05:33:35Z 103.173.255.162 /* Зүүн Түрэгийн хаант улс */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй]] улсын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны Анахуань хаан амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Умард Ци|Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «ил-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун [[Арал тэнгис]]ийн умард биеэр нутаглах [[Хионит]], [[Вар]], [[Огор]], зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умард Жоу]] улс жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар]], хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан]]ы үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Сэли хаан]]ы үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, ``гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах ``бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран , гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Ашина Фуняний бослого дарагдсанаас хойш [[Цүньцай уул|Цүньцай уулын]] дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. Түрэгийн аж ахуй. Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд <<миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов>> хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, <<Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу /Күтүлүг/-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан>> гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] n0lkwj3ps54nfwkzev0lerwxx1k7wx1 708915 708914 2022-08-19T05:35:32Z 103.173.255.162 /* Зүүн Түрэгийн хаант улс */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй]] улсын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны Анахуань хаан амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Умард Ци|Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «ил-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун [[Арал тэнгис]]ийн умард биеэр нутаглах [[Хионит]], [[Вар]], [[Огор]], зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умард Жоу]] улс жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар]], хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан]]ы үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Сэли хаан]]ы үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, “гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах” бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран , гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Ашина Фуняний бослого дарагдсанаас хойш [[Цүньцай уул|Цүньцай уулын]] дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. Түрэгийн аж ахуй. Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд <<миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов>> хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, <<Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу /Күтүлүг/-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан>> гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] tj7suear4k95s5a02x600v83l032gx0 708916 708915 2022-08-19T05:44:24Z 103.173.255.162 /* Түрэгийн түрүү хаант улс */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй]] улсын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны Анахуань хаан амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Умард Ци|Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «ил-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун [[Арал тэнгис]]ийн умард биеэр нутаглах Хионит (Xionites), Вар, Огор , зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умард Жоу]] улс жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар]], хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан]]ы үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Сэли хаан]]ы үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, “гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах” бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран , гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Ашина Фуняний бослого дарагдсанаас хойш [[Цүньцай уул|Цүньцай уулын]] дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. Түрэгийн аж ахуй. Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд <<миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов>> хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, <<Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу /Күтүлүг/-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан>> гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] a0bymgxsgp1quvt2ybvmlgqpcfwmzr6 708917 708916 2022-08-19T05:54:49Z 103.173.255.162 /* Түрэгийн түрүү хаант улс */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй]] улсын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны Анахуань хаан амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Умард Ци|Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «ил-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун [[Арал тэнгис]]ийн умард биеэр нутаглах Хионит (Xionites), Вар, Огор, зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умард Жоу]] улс жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар]], хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан]]ы үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Сэли хаан]]ы үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, “гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах” бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран , гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Ашина Фуняний бослого дарагдсанаас хойш [[Цүньцай уул|Цүньцай уулын]] дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. Түрэгийн аж ахуй. Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд <<миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов>> хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, <<Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу /Күтүлүг/-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан>> гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] 3gb3juavzwwdo4zf0cdivc26mwr93vp 708939 708917 2022-08-19T10:04:58Z 103.173.255.162 /* Түрэгийн хожуу хаант улс */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй]] улсын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны Анахуань хаан амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Умард Ци|Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «ил-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун [[Арал тэнгис]]ийн умард биеэр нутаглах Хионит (Xionites), Вар, Огор, зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умард Жоу]] улс жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар]], хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан]]ы үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Сэли хаан]]ы үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, “гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах” бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран , гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Ашина Фуняний бослого дарагдсанаас хойш Цүньцай уулын дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. Түрэгийн аж ахуй. Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд <<миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов>> хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, <<Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу /Күтүлүг/-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан>> гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] f93l8d37qrqbgqfnxsorvres1sezbih 708943 708939 2022-08-19T10:20:26Z 103.173.255.162 /* Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй]] улсын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны Анахуань хаан амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Умард Ци|Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «ил-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун [[Арал тэнгис]]ийн умард биеэр нутаглах Хионит (Xionites), Вар, Огор, зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умард Жоу]] улс жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар]], хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан]]ы үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Сэли хаан]]ы үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, “гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах” бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран, гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Ашина Фуняний бослого дарагдсанаас хойш Цүньцай уулын дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. Түрэгийн аж ахуй. Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд <<миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов>> хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, <<Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу /Күтүлүг/-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан>> гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] 0m7yoa1mvmln8uwlohlabxp1fgjqw91 708944 708943 2022-08-19T10:22:49Z 103.173.255.162 /* Зүүн Түрэгийн хаант улс */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй]] улсын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны Анахуань хаан амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Умард Ци|Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «ил-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун [[Арал тэнгис]]ийн умард биеэр нутаглах Хионит (Xionites), Вар, Огор, зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умард Жоу]] улс жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар]], хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан]]ы үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Сэли хаан]]ы үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, “гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах” бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран, гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. === Тан Улсын эрхшээл дэх Түрэг орон === Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Ашина Фуняний бослого дарагдсанаас хойш Цүньцай уулын дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. Түрэгийн аж ахуй. Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд <<миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов>> хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, <<Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу /Күтүлүг/-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан>> гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] nmp3f43rvxtabpmfvby0igwgtxz42lc 708945 708944 2022-08-19T10:39:54Z 103.173.255.162 /* Түрэгийн соёл */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй]] улсын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны Анахуань хаан амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Умард Ци|Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «ил-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун [[Арал тэнгис]]ийн умард биеэр нутаглах Хионит (Xionites), Вар, Огор, зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умард Жоу]] улс жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар]], хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан]]ы үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Сэли хаан]]ы үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, “гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах” бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран, гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. === Тан Улсын эрхшээл дэх Түрэг орон === Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Ашина Фуняний бослого дарагдсанаас хойш Цүньцай уулын дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== [[Файл:Gokturk cav.jpg|thumb|Шороон Бумбагар булшны ханын зураг, Хөх Түрэг, МЭ 7-р зуун]] Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. Түрэгийн аж ахуй. Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд «миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов» хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, «Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу /Күтүлүг/-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан» гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] 412x1wcusxfcxnpcu1i6xvs6imrwubn 708946 708945 2022-08-19T10:46:55Z 103.173.255.162 /* Түрэгийн соёл */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй]] улсын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны Анахуань хаан амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Умард Ци|Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «ил-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун [[Арал тэнгис]]ийн умард биеэр нутаглах Хионит (Xionites), Вар, Огор, зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умард Жоу]] улс жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар]], хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан]]ы үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Сэли хаан]]ы үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, “гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах” бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран, гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. === Тан Улсын эрхшээл дэх Түрэг орон === Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Ашина Фуняний бослого дарагдсанаас хойш Цүньцай уулын дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== [[Файл:Gokturk cav.jpg|thumb|250px|Монгол Улс, [[Төв аймаг]] дахь Шороон Бумбагар булшны ханын зураг, Хөх Түрэг, МЭ 7-р зуун]] Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. Түрэгийн аж ахуй. Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд «миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов» хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, «Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу /Күтүлүг/-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан» гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] jdc0k41dajl23f2bh3wkpq39w6pfekf 708947 708946 2022-08-19T10:51:01Z 103.173.255.162 /* Түрэгийн соёл */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй]] улсын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны Анахуань хаан амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Умард Ци|Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «ил-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун [[Арал тэнгис]]ийн умард биеэр нутаглах Хионит (Xionites), Вар, Огор, зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умард Жоу]] улс жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар]], хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан]]ы үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Сэли хаан]]ы үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, “гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах” бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран, гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. === Тан Улсын эрхшээл дэх Түрэг орон === Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Ашина Фуняний бослого дарагдсанаас хойш Цүньцай уулын дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== [[Файл:Gokturk cav.jpg|thumb|280px|Монгол Улс, [[Төв аймаг]] дахь Шороон бумбагарын дурсгал, Хөх Түрэг, МЭ 7-р зуун<ref>[http://touristinfocenter.mn/cate1_more.aspx?ItemID=172 ШОРООН БУМБАГАРЫН ДУРСГАЛ]</ref>]] Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. Түрэгийн аж ахуй. Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд «миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов» хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, «Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу /Күтүлүг/-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан» гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] 7d2irinmjcaep5spxnfnudgirc8lamd 708948 708947 2022-08-19T11:01:52Z 103.173.255.162 /* Түрэгийн соёл */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй]] улсын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны Анахуань хаан амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Умард Ци|Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «ил-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун [[Арал тэнгис]]ийн умард биеэр нутаглах Хионит (Xionites), Вар, Огор, зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умард Жоу]] улс жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар]], хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан]]ы үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Сэли хаан]]ы үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, “гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах” бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран, гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. === Тан Улсын эрхшээл дэх Түрэг орон === Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Ашина Фуняний бослого дарагдсанаас хойш Цүньцай уулын дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== [[Файл:Gokturk cav.jpg|thumb|280px|Монгол Улс, [[Төв аймаг]] дахь Шороон бумбагарын дурсгал, Хөх Түрэг, МЭ 7-р зуун<ref>[http://touristinfocenter.mn/cate1_more.aspx?ItemID=172 ШОРООН БУМБАГАРЫН ДУРСГАЛ]</ref>]] Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. === Түрэгийн аж ахуй === Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. === Худалдаа === Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд «миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов» хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, «Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу/Күтүлүг-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан» гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] 722g74rcajfowconul6lczp76kebuf7 708949 708948 2022-08-19T11:08:46Z 103.173.255.162 /* Нийгмийн давхрага */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй]] улсын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны Анахуань хаан амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Умард Ци|Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «ил-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун [[Арал тэнгис]]ийн умард биеэр нутаглах Хионит (Xionites), Вар, Огор, зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умард Жоу]] улс жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар]], хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан]]ы үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Сэли хаан]]ы үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, “гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах” бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран, гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. === Тан Улсын эрхшээл дэх Түрэг орон === Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Ашина Фуняний бослого дарагдсанаас хойш Цүньцай уулын дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== [[Файл:Gokturk cav.jpg|thumb|280px|Монгол Улс, [[Төв аймаг]] дахь Шороон бумбагарын дурсгал, Хөх Түрэг, МЭ 7-р зуун<ref>[http://touristinfocenter.mn/cate1_more.aspx?ItemID=172 ШОРООН БУМБАГАРЫН ДУРСГАЛ]</ref>]] Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. === Түрэгийн аж ахуй === Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. === Худалдаа === Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд «миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов» хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, «Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу/Күтүлүг-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан» гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== [[Файл:Niri Qaghan.jpg|thumb|[[Шинжаан]], Түрэгийн үеийн барималууд]] Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] 9o4yj22vaiyt8eynnbu6drtpitjtnfu 708950 708949 2022-08-19T11:10:03Z 103.173.255.162 /* Нийгмийн давхрага */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй]] улсын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны Анахуань хаан амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Умард Ци|Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «ил-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун [[Арал тэнгис]]ийн умард биеэр нутаглах Хионит (Xionites), Вар, Огор, зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умард Жоу]] улс жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар]], хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан]]ы үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Сэли хаан]]ы үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, “гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах” бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран, гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. === Тан Улсын эрхшээл дэх Түрэг орон === Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Ашина Фуняний бослого дарагдсанаас хойш Цүньцай уулын дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== [[Файл:Gokturk cav.jpg|thumb|280px|Монгол Улс, [[Төв аймаг]] дахь Шороон бумбагарын дурсгал, Хөх Түрэг, МЭ 7-р зуун<ref>[http://touristinfocenter.mn/cate1_more.aspx?ItemID=172 ШОРООН БУМБАГАРЫН ДУРСГАЛ]</ref>]] Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. === Түрэгийн аж ахуй === Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. === Худалдаа === Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд «миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов» хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, «Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу/Күтүлүг-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан» гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== [[Файл:Niri Qaghan.jpg|thumb|280px|[[Шинжаан]] дахь Түрэгийн үеийн барималууд]] Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] brorbhm6xnmdbhfxte4u4vmnud2v0fg 708951 708950 2022-08-19T11:10:41Z 103.173.255.162 /* Нийгмийн давхрага */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй]] улсын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны Анахуань хаан амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Умард Ци|Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «ил-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун [[Арал тэнгис]]ийн умард биеэр нутаглах Хионит (Xionites), Вар, Огор, зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умард Жоу]] улс жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар]], хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан]]ы үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Сэли хаан]]ы үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, “гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах” бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран, гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. === Тан Улсын эрхшээл дэх Түрэг орон === Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Ашина Фуняний бослого дарагдсанаас хойш Цүньцай уулын дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== [[Файл:Gokturk cav.jpg|thumb|280px|Монгол Улс, [[Төв аймаг]] дахь Шороон бумбагарын дурсгал, Хөх Түрэг, МЭ 7-р зуун<ref>[http://touristinfocenter.mn/cate1_more.aspx?ItemID=172 ШОРООН БУМБАГАРЫН ДУРСГАЛ]</ref>]] Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. === Түрэгийн аж ахуй === Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. === Худалдаа === Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд «миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов» хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, «Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу/Күтүлүг-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан» гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== [[Файл:Niri Qaghan.jpg|thumb|120px|[[Шинжаан]] дахь Түрэгийн үеийн барималууд]] Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] tslbjngo0jby4gh888nec74lkv2fx1v 708952 708951 2022-08-19T11:16:49Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй]] улсын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны Анахуань хаан амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Умард Ци|Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «ил-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун [[Арал тэнгис]]ийн умард биеэр нутаглах Хионит (Xionites), Вар, Огор, зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умард Жоу]] улс жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар]], хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан]]ы үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Сэли хаан]]ы үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, “гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах” бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран, гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. === Тан Улсын эрхшээл дэх Түрэг орон === Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Ашина Фуняний бослого дарагдсанаас хойш Цүньцай уулын дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. == Нийгэм == === Түрэгийн аж ахуй === [[Файл:Gokturk cav.jpg|thumb|280px|Монгол Улс, [[Төв аймаг]] дахь Шороон бумбагарын дурсгал, Хөх Түрэг, МЭ 7-р зуун<ref>[http://touristinfocenter.mn/cate1_more.aspx?ItemID=172 ШОРООН БУМБАГАРЫН ДУРСГАЛ]</ref>]] Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. === Түрэгийн соёл, Худалдаа === Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд «миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов» хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, «Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу/Күтүлүг-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан» гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ===Нийгмийн давхрага=== [[Файл:Niri Qaghan.jpg|thumb|120px|[[Шинжаан]] дахь Түрэгийн үеийн барималууд]] Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] tdy6vgkp8iy230silbgwq0pd1h4ny7i 0 23518 708888 675770 2022-08-19T03:08:20Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |conventional_long_name = Уйгур улс / Уйгурын хаант улс |common_name = Уйгур улс |continent = Ази |region = |status = |government_type = [[Хаант засаг]] |capital = [[Хар балгас]] |religion = [[Манихей]] |year_start = 745 |year_end = 840<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/102315/history-of-Central-Asia/73536/Reunification britannica.com]</ref> |p1 = [[Түрэг улс]] |flag_p1 = |s1 = [[Хар ханы улс]] |flag_s1 = |s2 = [[Енисейн киргиз]] |flag_s2 = |image_flag = |image_map = Uigur uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |event_start = Бүтсэн |date_start = |event_end = Мөхсөн |date_end = |title_leader = [[Хаан|Онцлох хоёр хаан]] |leader1 = Кутлуг Билгэ Көл |year_leader1 = 744–747 |leader2 = Өгэ хан |year_leader2 = 841–847 |flag_s1 = |image_flag = |image_flag_caption = Seljuq Flag |stat_year1 = 800 оны орчим<ref>{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D | title = East-West Orientation of Historical Empires | journal = Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=09 January 2012}}</ref> |stat_area1 = 3100000 }} {{Загвар:Монголын түүх}} ==Уйгурын түрүү хаант улс== [[File:Uigur uls.gif|thumb|Уйгурын хаант улс]] 600 онд Хятадын Сүй улс Туул голын хөндийд нутаглан бүхий 10000 гэр өрхтэй [[уйгур]] (Хятад сурвалжид Уйгур хэмээх нэр анх гарсан нь энэ бөлгөө) аймгийн хан Эрхэт Тэгинтэй Хөх Түрэгийн эсрэг холбоо тогтоосон байна. 611 онд Сыр-тардуш аймгаар удирдуулсан (Уйгур аймаг 2-р зэрэглэлд байв) Тэлэ аймгийн холбоо Хятадтай холбоолон Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэн 630 онд Түрэгийн анхны эзэнт улсыг унагав. 646 онд Тэлэ аймгийн холбоонд Уйгур аймаг зонхилох болж, хаан Түмтү Илтбэр нь Хятадын хаанаас цол хүртэн Сыр-тардушийн ноёрхлыг унагав. Монголын тал нутаг дахь Уйгурын ноёрхол удсангүй, 683 онд хаан Тугайг Хөх Түрэгт ялагдан Сэлэнгийн хөндий рүү шахагджээ. Уйгур бол эрт цагт [[Хүннү гүрэн]]д эзлэгдсэн [[динлин]]ий удам бөгөөд Өндөр тэрэгтэн буюу токуз-огузын нэг аймаг, тэдний домог ёсоор уйгур хаадын өндөр эмэг эх нь Хүннүгийн шаньюйн бага охин ажээ. Жоужань/Нирун улсын үед уйгурууд өндөр тэрэгтний (чилэ, тэлэ, гаочэ, гаогюй) аймгийн холбоонд багтаж явжээ. Түрэгийн түрүү хаант улсын хүн амын олонх нь тэлэ буюу огузууд байв. Зүүн Түрэгийн хаант улсын харьяат токуз-огузууд, говиос урагш нүүснийг нь далимдуулан, Түрэгийн хаадын ноёрхлыг эсэргүүцэн 625 онд их бослого дэгдээжээ. Түрэгээс ангижирсан огузууд энэ удаа Сеяньтогийн (серинда) манлайлсан хаант улсын гол цөм болжээ. Гэвч уйгур тэргүүлсэн огузууд, [[Тан улс]]тай хүч хавсран Сеяньтогийн төрийг 647 онд мөхөөв. Уйгурын эльтебер Тумиду 647 онд хаан болж, түрэгт байсантай адил бүх албан тушаалтанг тогтоов гэж сурвалжид тэмдэглэснээр бол шинэ, Уйгурын түрүү хаант улс Төв Азид бий болжээ. Уйгурууд 660-70-аад оныг хүртэл Тан улстай найрсаг харилцаж байснаа дараа нь [[Тан улс]]тай хэдэн удаа сүрхий дайтжээ. Уйгурын түрүү хаант улсыг, Монгол нутагт 689-691 оны хооронд Чугай-гуз, Каракумаас нүүж ирсэн ашина-түрэгүүд мөхөөсөн юм. Азийн нүүдэлчид цахилгаан цахих мэт гялбаад мөхөх нь уламжлал мэт болсон байлаа. ==Уйгурын хожуу хаант улс (745-840 он)== [[Зураг:UighurPrincess.png|thumb|left|200px|Уйгур гүнжийн зураг]] Манай эриний VII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад Уйгурын хаант улсыг байгуулжээ. Түүхэнд тэмдэглэгдсэн Уйгурын энэ үеэс хаан нь Пэйло байжээ. Тэрээр Түрэгийн эсрэг бослогыг удирдан МЭ 745 онд түрэгүүдийг бут цохин, Уйгур улсыг үндэслэжээ. 742 онд уйгурууд харлуг болон дасмалиудтай хамтран 2-р Хөх Түрэгийн эсрэг босож, 744 оны Таласын шийдвэрлэх тулалдаанд ялсан бөгөөд Басмылчууд Түрэгийн нийслэлийг авч, хаан Эзмишийг олзолсон авч холбоотнуудын дунд хагарал гаран Уйгур, Харлуг хоёр хамсан Басмылчуудыг цохин удирдагчийг нь цаазлан хороож албат иргэдийг нь хамжлага боол болгон, заримыг нь Хятадад боол болгон зарсан байна. Ингээд Уйгурын удирдагч Күтлүг Билэг Кэл хэмээх цолтойгоор Монголын тал нутагт хаан сууж, Алтайн овог аймгуудыг захирсан Уйгурын хаант улсыг үндэслэн, Харлугуудад баруун хязгаарыг мэдүүлсэн ажээ. Этүгэн ууланд Орд балык (Орд балгад) нийслэлийг бариулжээ. Тэрээр 747 онд өөд болж отгон хүү Моюнчур нь Эл Этмиш Билэг Хаан болж, талын бүх нүүдэлчдийг эрхэндээ оруулав. [[Моюнчур]] 747-759 онд Уйгар улсын хаан ширээнд суухдаа "Тэнгэрээс заяат, төр засагч мэдэлтэй сэцэн хаан" хэмээн алдаршжээ. Түүний төр барьж байх үед Уйгур улс хүчирхгийн дээд туйлдаа хүрч байжээ. Моюнчур улс орондоо эдийн засаг, соёлын харилцаа тогтоож, МЭ 751 оны үед Орхоны хөндийд Балиглиг ([[Хар балгас]]) гэдэг хотыг байгуулж нийслэлээ болгожээ. Тэрээр Тан улстай найрамдаж, өмнө зүгээс ирэх аюулыг сэрэмжлэн, дорно, өрнө зүгт нутгаа тэлэх бодлого явуулж байв. МЭ 755 онд Тан улсад гарсан [[Ань Лу-шан]]ы бослогыг дарах хэрэгт Тан улс Уйгураас тусламж гуйн элч илгээжээ. Моюнчур хаан Тан улсад 4000 цэрэг явуулж бослогыг даруулж, өмнө зүгээс довтолсон Төвөдүүдийг цохижээ. Үүний хариуд [[Тан улс]]ын хаан өдий төдий хуй торго гаргаж Моюнчурыг шагнан бага гүнж Нингог хатан болгон ураг холбохоор илгээжээ. Ийнхүү Уйгур улсын хүч нөлөө нэмэгдэж байв. Моюнчур хааны суух үед найман огуз, есөн [[татар]] нар бослого гарган тэмцсэн байна. Хэдийгээр бослого дарагдсан авч Уйгур улсын хүч нэлээд суларчээ. Мөн энэ үеэр ноёд түшмэд эрх мэдлээ булаацалдан дотоодын тэмцэл улам хурцдав. Үүний жишээ нь Моюнчурын дараа хаан суусан [[Идигань]](759-779)-ийг алж хаан ширээнд суусан Дуньмохэгийн үйл ажиллагаанаас тодорхой байна. 756 онд өөрсдийн тал нутгийн өрсөлдөгч болох [[Енисейн киргиз]]үүдийг цохин хааныг нь цаазлав. 759 онд Моюнчур хаан найран дээр хэтэртлээ их архи ууснаас өөд болж, хүү Тэнгэр бэхи нь Хөтлүг Дархан Сэнгүн Хаан хэмээгдэв. Тэнгэр бэхи 762 онд Тан улсын хааны хүсэлтээр тэдэнтэй хавсран Төвөдийн эсрэг байлдаж, Тан улсын Төвөдүүдэд алдсан баруун нийслэл нь болох Чангааныг эргүүлэн авч өгсөн байна. Энэ үеэр тэрээр Ираны Манихейст ламтай уулзан уг шашинд орж, Уйгурын шашин болгожээ. 779 онд Тэнгэр бэхи Орд балгадад байсан Согдын худалдаачдын ятгалгаар Хятад руу довтлон хятадыг эзлэх төлөвлөгөө зохиосон хэдий ч түүний авга ах Тунбага Дархан хятадад уусах аюултай хэмээн эсэргүүцэж, улмаар бослого гарган хаан болон түүний хүрээний 2000 язгууртныг цаазлан өөрийгөө Алп Күтлүг Билэг Хаан хэмээн хаан сууснаар Уйгур дотоодын хямралд орж эхэлсэн байна. Тэрээр Уйгурыг бутрахаас сэргийлж шинэ хатуу чанд хууль цааз гарган мөрдүүлж, киргизүүдийг довтлон энэ удаад тэднийг шууд харьяандаа оруулсан байна. 795 онд түүнийг үхсэнээр Уйгурт дотоодын тэмцэл өрнөн бутралын аюул занал нүүрлэн байх үед Күтлүг хэмээх цэргийн жанжин өөрийгөө Ай Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Күтлүг Үлэг Билэг хэмээн хаанаар зарласнаар Яглагарын удмын хаанчлал эцэс болж Едизийн удмын хаанчлал эхэлжээ. Тэрээр хатуу чанга удирдлагаар Уйгурыг нэгэн удаагийн бутралаас аварсан хэдий ч урьдын хүчирхэг идтэй Уйгур үгүй болсон байв. 808 онд түүний хүү Хан Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Кишлиг Билэг нэрээр хаан ор сууж Дундад Ази руу хандсан худалдааг сайжруулан Согд хүртэл худалдаа хийх болж, 821 онд төвөдүүдийн довтолгоог няцааж байв. 824 онд түүнийг өнгөрсний хойно Уйгарт хаан ширээний тэмцэл хүчтэй өрнөн хаан ор суух ёстой түүний дүү Касар 832 алагдаж, 839 онд Күрэбир хэмээх сайд хүчээр хаан ширээг булаав. Мөн онд Уйгарын эдийн засгийн суурь болсон байгалийн гамшгийн улмаас мал сүрэг олноор үхэж үрэгдэн өлсөглөн гарч дотоодод тогтворгүй байдал үүссэн хийгээд бусад нүүдэлчин овог аймгийн бослогоос уруудан доройтсон юм. 840 оны намар Уйгарын 9 сайдын нэг Күрэбирийн өрсөлдөгч Хүлүг Бага гэгч эртний өст Киргиз рүү зугтан тэдэнтэй хамсан 80000 морьт цэргээр Уйгарыг довтлов. Киргизүүд Орд балгад болон бусад хот балгадыг тонон дээрэмдэж галдан шатааж сэргэхгүйгээр сүйдлэн, Күрэбирийг барьж цаазалжээ. Уйгурын яглакар ургийн Моюнчур хаан 750-иад оныг хүргэж байж дотоодын дайснаа дарсан ба улмаар 750-760-аад онд гадагшаа дайн байлдаан хийснээр Уйгурын хүч чадал оргилдоо хүрч газар нутаг нь томорч, өмнөд хөрш Тан улсыг хүртэл дарамталж байсан боловч яглакар удмын сүүлчийн хаан 789 онд үхснээр хаан ширээнд эдиз аймгаас суух болсон нь хожим IX зууны эхнээс үргэлжилсэн хямралын үүдийг нээжээ. Мөн 820 оны үеэс эхлэн гаднаас Енисейн киргиз аймаг довтлон байлдсан явдал нь Уйгур улсыг туйлын хүнд байдалд оруулжээ. Энэхүү дотоод гадаадын тэмцэлдээ хөрш улс, аймгуудаас тусламж эрэх болсон нь 840 онд [[Енисейн киргиз]]үүдэд цохигдон бутарч, Уйгурын төр мөхөх шалтгаан болжээ. Уйгурын сүүлийн удирдагч Үгэ Ордост очин 841 онд Хятадын Шаньси мужийн нутгийг эзлэн, 6 жилийн турш киргизүүд болон Тан улсын хилийн цэрэг, өөрийн өрсөлдөгч болох Күрэбирийн ах Ормузыг дэмжигч нартай тэмцсээр 847 онд алагджээ. Уйгурын олонх өмнө зүгт, Тан улсын хил дагуу нутагт зугтан очсон ч [[Тан улс]] цэрэглэн устгаж, үлдсэн хэсэг нь Ганьжоу хотын хавиар нүүж суух болжээ. Тэдний зарим нь Дорнод Туркестанд очиж шинэ улс байгуулсан нь хожим Тангуд улсад эзлэгдэх хүртлээ оршин тогтножээ. 13-р зуунд Хархорумд байсан хөшөөнд бичигдсэн домог ёсоор гурван өдөр тэнгэрээс "хөж хөж" (яв яв) гэсэн их чимээ тасралтгүй гарсан тул уйгурын ахлагчид цугларч хэлэлцээд урагш нүүхээр шийдсэн гэдэг. Уйгурын хаант улс нь дээд цэгтээ Алтайгаас Хянганы нуруу, Соёны нуруунаас Говь хүрэлх газар нутгийг захирч байжээ. ==Соёл== [[Файл:Ordubaliq.jpg|thumb|250px|Уйгурын хот суурин]] Тэд өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү ихээр соёлыг хөгжүүлж, согд-түрэгийн бичгийг сайжруулж, өөрийн бичиг үсэгтэй болсон бөгөөд үүнийг хожмын нүүдэлчид өвлөн хэрэглэх болжээ. [[Монгол бичиг]] нь энэхүү уйгур бичгээс гаралтай билээ. Уйгурын үед хэрэглэгдэж байсан Монголын 10 орчим томоохон гол мөрний нэр (Орхон, Хараа г.м) одоо ч хэвээр хэрэглэгдэж байна. == Уйгурын хаад == # [[Кутлук Билгэ Күл хаан]] (744-747) [[Яклакар]] овгийн Хушу ноёны хүү # Моюнчур [[Баянчор хаан|хаан]] (747-759), Кутлук Билгэ Күл хааны хоёр дахь хүү # [[Идигинь хаан]] (759-779), Баянчор хааны хоёр дахь хүү # [[Дуньмохэ хаан]] (780-789), Баянчор хааны хүү Чабыш тэгиний ууган хүү # [[Дулосы хаан]] (789-790), Дуньмохэ хааны хүү # [[Фэнчэн хаан]] (790-795), Дулосы хааны хүү # [[Күтлүг хаан]] (795-805), [[Адиз]] овгийн жанжин. # [[Күлүг Билгэ хаан]] (805-808), Күтлүг хааны хүү # [[Бао-и хаан]] (808-821), Күтлүг хааны хүү # [[Чүндэ хаан]] (821-824), Бао-и хааны хүү # [[Жаоли хаан]] (824-832), Бао-и хааны хүү # [[Жаншинь хаан]] (833-839), Чүндэ хааны хүү # [[Касар хаан]] (839-840) # [[Үгэ хаан]] (840-846), Бао-и хааны хүү # [[Энян хаан]] (846-848), Бао-и хааны хүү ==Ашигласан материал== {{Reflist}} *[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn "Уйгаруудын тухай"] *[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү "Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар" 2010] ==Мөн үзэх== *[[Хар балгас]] *[[Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэгийн хаант улс]] |он=744-840 |албан_тушаал= Уйгурийн хаант улс |дараа=[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]] <br/> }} {{end}} [[Ангилал:Уйгурын Хаант Улс| ]] [[Ангилал:Эртний Монгол| 06]] [[Ангилал:Эртний Туркийн түүх]] [[Ангилал:Уйгурууд]] [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] pnx0flt6df3mwq1lw4b0uu06n38mh89 708889 708888 2022-08-19T03:14:38Z 103.173.255.162 /* Уйгурын түрүү хаант улс */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |conventional_long_name = Уйгур улс / Уйгурын хаант улс |common_name = Уйгур улс |continent = Ази |region = |status = |government_type = [[Хаант засаг]] |capital = [[Хар балгас]] |religion = [[Манихей]] |year_start = 745 |year_end = 840<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/102315/history-of-Central-Asia/73536/Reunification britannica.com]</ref> |p1 = [[Түрэг улс]] |flag_p1 = |s1 = [[Хар ханы улс]] |flag_s1 = |s2 = [[Енисейн киргиз]] |flag_s2 = |image_flag = |image_map = Uigur uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |event_start = Бүтсэн |date_start = |event_end = Мөхсөн |date_end = |title_leader = [[Хаан|Онцлох хоёр хаан]] |leader1 = Кутлуг Билгэ Көл |year_leader1 = 744–747 |leader2 = Өгэ хан |year_leader2 = 841–847 |flag_s1 = |image_flag = |image_flag_caption = Seljuq Flag |stat_year1 = 800 оны орчим<ref>{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D | title = East-West Orientation of Historical Empires | journal = Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=09 January 2012}}</ref> |stat_area1 = 3100000 }} {{Загвар:Монголын түүх}} ==Уйгурын түрүү хаант улс== [[File:Uigur uls.gif|thumb|200px|Уйгурын хаант улс]] 600 онд Хятадын Сүй улс Туул голын хөндийд нутаглан бүхий 10000 гэр өрхтэй [[уйгур]] (Хятад сурвалжид Уйгур хэмээх нэр анх гарсан нь энэ бөлгөө) аймгийн хан Эрхэт Тэгинтэй Хөх Түрэгийн эсрэг холбоо тогтоосон байна. 611 онд Сыр-тардуш аймгаар удирдуулсан (Уйгур аймаг 2-р зэрэглэлд байв) Тэлэ аймгийн холбоо Хятадтай холбоолон Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэн 630 онд Түрэгийн анхны эзэнт улсыг унагав. 646 онд Тэлэ аймгийн холбоонд Уйгур аймаг зонхилох болж, хаан Түмтү Илтбэр нь Хятадын хаанаас цол хүртэн Сыр-тардушийн ноёрхлыг унагав. Монголын тал нутаг дахь Уйгурын ноёрхол удсангүй, 683 онд хаан Тугайг Хөх Түрэгт ялагдан Сэлэнгийн хөндий рүү шахагджээ. Уйгур бол эрт цагт [[Хүннү гүрэн]]д эзлэгдсэн [[динлин]]ий удам бөгөөд Өндөр тэрэгтэн буюу токуз-огузын нэг аймаг, тэдний домог ёсоор уйгур хаадын өндөр эмэг эх нь Хүннүгийн шаньюйн бага охин ажээ. Жоужань/Нирун улсын үед уйгурууд өндөр тэрэгтний (чилэ, тэлэ, гаочэ, гаогюй) аймгийн холбоонд багтаж явжээ. Түрэгийн түрүү хаант улсын хүн амын олонх нь тэлэ буюу огузууд байв. Зүүн Түрэгийн хаант улсын харьяат токуз-огузууд, говиос урагш нүүснийг нь далимдуулан, Түрэгийн хаадын ноёрхлыг эсэргүүцэн 625 онд их бослого дэгдээжээ. Түрэгээс ангижирсан огузууд энэ удаа Сеяньтогийн (серинда) манлайлсан хаант улсын гол цөм болжээ. Гэвч уйгур тэргүүлсэн огузууд, [[Тан улс]]тай хүч хавсран Сеяньтогийн төрийг 647 онд мөхөөв. Уйгурын эльтебер Тумиду 647 онд хаан болж, түрэгт байсантай адил бүх албан тушаалтанг тогтоов гэж сурвалжид тэмдэглэснээр бол шинэ, Уйгурын түрүү хаант улс Төв Азид бий болжээ. Уйгурууд 660-70-аад оныг хүртэл Тан улстай найрсаг харилцаж байснаа дараа нь [[Тан улс]]тай хэдэн удаа сүрхий дайтжээ. Уйгурын түрүү хаант улсыг, Монгол нутагт 689-691 оны хооронд Чугай-гуз, Каракумаас нүүж ирсэн ашина-түрэгүүд мөхөөсөн юм. Азийн нүүдэлчид цахилгаан цахих мэт гялбаад мөхөх нь уламжлал мэт болсон байлаа. ==Уйгурын хожуу хаант улс (745-840 он)== [[Зураг:UighurPrincess.png|thumb|left|200px|Уйгур гүнжийн зураг]] Манай эриний VII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад Уйгурын хаант улсыг байгуулжээ. Түүхэнд тэмдэглэгдсэн Уйгурын энэ үеэс хаан нь Пэйло байжээ. Тэрээр Түрэгийн эсрэг бослогыг удирдан МЭ 745 онд түрэгүүдийг бут цохин, Уйгур улсыг үндэслэжээ. 742 онд уйгурууд харлуг болон дасмалиудтай хамтран 2-р Хөх Түрэгийн эсрэг босож, 744 оны Таласын шийдвэрлэх тулалдаанд ялсан бөгөөд Басмылчууд Түрэгийн нийслэлийг авч, хаан Эзмишийг олзолсон авч холбоотнуудын дунд хагарал гаран Уйгур, Харлуг хоёр хамсан Басмылчуудыг цохин удирдагчийг нь цаазлан хороож албат иргэдийг нь хамжлага боол болгон, заримыг нь Хятадад боол болгон зарсан байна. Ингээд Уйгурын удирдагч Күтлүг Билэг Кэл хэмээх цолтойгоор Монголын тал нутагт хаан сууж, Алтайн овог аймгуудыг захирсан Уйгурын хаант улсыг үндэслэн, Харлугуудад баруун хязгаарыг мэдүүлсэн ажээ. Этүгэн ууланд Орд балык (Орд балгад) нийслэлийг бариулжээ. Тэрээр 747 онд өөд болж отгон хүү Моюнчур нь Эл Этмиш Билэг Хаан болж, талын бүх нүүдэлчдийг эрхэндээ оруулав. [[Моюнчур]] 747-759 онд Уйгар улсын хаан ширээнд суухдаа "Тэнгэрээс заяат, төр засагч мэдэлтэй сэцэн хаан" хэмээн алдаршжээ. Түүний төр барьж байх үед Уйгур улс хүчирхгийн дээд туйлдаа хүрч байжээ. Моюнчур улс орондоо эдийн засаг, соёлын харилцаа тогтоож, МЭ 751 оны үед Орхоны хөндийд Балиглиг ([[Хар балгас]]) гэдэг хотыг байгуулж нийслэлээ болгожээ. Тэрээр Тан улстай найрамдаж, өмнө зүгээс ирэх аюулыг сэрэмжлэн, дорно, өрнө зүгт нутгаа тэлэх бодлого явуулж байв. МЭ 755 онд Тан улсад гарсан [[Ань Лу-шан]]ы бослогыг дарах хэрэгт Тан улс Уйгураас тусламж гуйн элч илгээжээ. Моюнчур хаан Тан улсад 4000 цэрэг явуулж бослогыг даруулж, өмнө зүгээс довтолсон Төвөдүүдийг цохижээ. Үүний хариуд [[Тан улс]]ын хаан өдий төдий хуй торго гаргаж Моюнчурыг шагнан бага гүнж Нингог хатан болгон ураг холбохоор илгээжээ. Ийнхүү Уйгур улсын хүч нөлөө нэмэгдэж байв. Моюнчур хааны суух үед найман огуз, есөн [[татар]] нар бослого гарган тэмцсэн байна. Хэдийгээр бослого дарагдсан авч Уйгур улсын хүч нэлээд суларчээ. Мөн энэ үеэр ноёд түшмэд эрх мэдлээ булаацалдан дотоодын тэмцэл улам хурцдав. Үүний жишээ нь Моюнчурын дараа хаан суусан [[Идигань]](759-779)-ийг алж хаан ширээнд суусан Дуньмохэгийн үйл ажиллагаанаас тодорхой байна. 756 онд өөрсдийн тал нутгийн өрсөлдөгч болох [[Енисейн киргиз]]үүдийг цохин хааныг нь цаазлав. 759 онд Моюнчур хаан найран дээр хэтэртлээ их архи ууснаас өөд болж, хүү Тэнгэр бэхи нь Хөтлүг Дархан Сэнгүн Хаан хэмээгдэв. Тэнгэр бэхи 762 онд Тан улсын хааны хүсэлтээр тэдэнтэй хавсран Төвөдийн эсрэг байлдаж, Тан улсын Төвөдүүдэд алдсан баруун нийслэл нь болох Чангааныг эргүүлэн авч өгсөн байна. Энэ үеэр тэрээр Ираны Манихейст ламтай уулзан уг шашинд орж, Уйгурын шашин болгожээ. 779 онд Тэнгэр бэхи Орд балгадад байсан Согдын худалдаачдын ятгалгаар Хятад руу довтлон хятадыг эзлэх төлөвлөгөө зохиосон хэдий ч түүний авга ах Тунбага Дархан хятадад уусах аюултай хэмээн эсэргүүцэж, улмаар бослого гарган хаан болон түүний хүрээний 2000 язгууртныг цаазлан өөрийгөө Алп Күтлүг Билэг Хаан хэмээн хаан сууснаар Уйгур дотоодын хямралд орж эхэлсэн байна. Тэрээр Уйгурыг бутрахаас сэргийлж шинэ хатуу чанд хууль цааз гарган мөрдүүлж, киргизүүдийг довтлон энэ удаад тэднийг шууд харьяандаа оруулсан байна. 795 онд түүнийг үхсэнээр Уйгурт дотоодын тэмцэл өрнөн бутралын аюул занал нүүрлэн байх үед Күтлүг хэмээх цэргийн жанжин өөрийгөө Ай Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Күтлүг Үлэг Билэг хэмээн хаанаар зарласнаар Яглагарын удмын хаанчлал эцэс болж Едизийн удмын хаанчлал эхэлжээ. Тэрээр хатуу чанга удирдлагаар Уйгурыг нэгэн удаагийн бутралаас аварсан хэдий ч урьдын хүчирхэг идтэй Уйгур үгүй болсон байв. 808 онд түүний хүү Хан Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Кишлиг Билэг нэрээр хаан ор сууж Дундад Ази руу хандсан худалдааг сайжруулан Согд хүртэл худалдаа хийх болж, 821 онд төвөдүүдийн довтолгоог няцааж байв. 824 онд түүнийг өнгөрсний хойно Уйгарт хаан ширээний тэмцэл хүчтэй өрнөн хаан ор суух ёстой түүний дүү Касар 832 алагдаж, 839 онд Күрэбир хэмээх сайд хүчээр хаан ширээг булаав. Мөн онд Уйгарын эдийн засгийн суурь болсон байгалийн гамшгийн улмаас мал сүрэг олноор үхэж үрэгдэн өлсөглөн гарч дотоодод тогтворгүй байдал үүссэн хийгээд бусад нүүдэлчин овог аймгийн бослогоос уруудан доройтсон юм. 840 оны намар Уйгарын 9 сайдын нэг Күрэбирийн өрсөлдөгч Хүлүг Бага гэгч эртний өст Киргиз рүү зугтан тэдэнтэй хамсан 80000 морьт цэргээр Уйгарыг довтлов. Киргизүүд Орд балгад болон бусад хот балгадыг тонон дээрэмдэж галдан шатааж сэргэхгүйгээр сүйдлэн, Күрэбирийг барьж цаазалжээ. Уйгурын яглакар ургийн Моюнчур хаан 750-иад оныг хүргэж байж дотоодын дайснаа дарсан ба улмаар 750-760-аад онд гадагшаа дайн байлдаан хийснээр Уйгурын хүч чадал оргилдоо хүрч газар нутаг нь томорч, өмнөд хөрш Тан улсыг хүртэл дарамталж байсан боловч яглакар удмын сүүлчийн хаан 789 онд үхснээр хаан ширээнд эдиз аймгаас суух болсон нь хожим IX зууны эхнээс үргэлжилсэн хямралын үүдийг нээжээ. Мөн 820 оны үеэс эхлэн гаднаас Енисейн киргиз аймаг довтлон байлдсан явдал нь Уйгур улсыг туйлын хүнд байдалд оруулжээ. Энэхүү дотоод гадаадын тэмцэлдээ хөрш улс, аймгуудаас тусламж эрэх болсон нь 840 онд [[Енисейн киргиз]]үүдэд цохигдон бутарч, Уйгурын төр мөхөх шалтгаан болжээ. Уйгурын сүүлийн удирдагч Үгэ Ордост очин 841 онд Хятадын Шаньси мужийн нутгийг эзлэн, 6 жилийн турш киргизүүд болон Тан улсын хилийн цэрэг, өөрийн өрсөлдөгч болох Күрэбирийн ах Ормузыг дэмжигч нартай тэмцсээр 847 онд алагджээ. Уйгурын олонх өмнө зүгт, Тан улсын хил дагуу нутагт зугтан очсон ч [[Тан улс]] цэрэглэн устгаж, үлдсэн хэсэг нь Ганьжоу хотын хавиар нүүж суух болжээ. Тэдний зарим нь Дорнод Туркестанд очиж шинэ улс байгуулсан нь хожим Тангуд улсад эзлэгдэх хүртлээ оршин тогтножээ. 13-р зуунд Хархорумд байсан хөшөөнд бичигдсэн домог ёсоор гурван өдөр тэнгэрээс "хөж хөж" (яв яв) гэсэн их чимээ тасралтгүй гарсан тул уйгурын ахлагчид цугларч хэлэлцээд урагш нүүхээр шийдсэн гэдэг. Уйгурын хаант улс нь дээд цэгтээ Алтайгаас Хянганы нуруу, Соёны нуруунаас Говь хүрэлх газар нутгийг захирч байжээ. ==Соёл== [[Файл:Ordubaliq.jpg|thumb|250px|Уйгурын хот суурин]] Тэд өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү ихээр соёлыг хөгжүүлж, согд-түрэгийн бичгийг сайжруулж, өөрийн бичиг үсэгтэй болсон бөгөөд үүнийг хожмын нүүдэлчид өвлөн хэрэглэх болжээ. [[Монгол бичиг]] нь энэхүү уйгур бичгээс гаралтай билээ. Уйгурын үед хэрэглэгдэж байсан Монголын 10 орчим томоохон гол мөрний нэр (Орхон, Хараа г.м) одоо ч хэвээр хэрэглэгдэж байна. == Уйгурын хаад == # [[Кутлук Билгэ Күл хаан]] (744-747) [[Яклакар]] овгийн Хушу ноёны хүү # Моюнчур [[Баянчор хаан|хаан]] (747-759), Кутлук Билгэ Күл хааны хоёр дахь хүү # [[Идигинь хаан]] (759-779), Баянчор хааны хоёр дахь хүү # [[Дуньмохэ хаан]] (780-789), Баянчор хааны хүү Чабыш тэгиний ууган хүү # [[Дулосы хаан]] (789-790), Дуньмохэ хааны хүү # [[Фэнчэн хаан]] (790-795), Дулосы хааны хүү # [[Күтлүг хаан]] (795-805), [[Адиз]] овгийн жанжин. # [[Күлүг Билгэ хаан]] (805-808), Күтлүг хааны хүү # [[Бао-и хаан]] (808-821), Күтлүг хааны хүү # [[Чүндэ хаан]] (821-824), Бао-и хааны хүү # [[Жаоли хаан]] (824-832), Бао-и хааны хүү # [[Жаншинь хаан]] (833-839), Чүндэ хааны хүү # [[Касар хаан]] (839-840) # [[Үгэ хаан]] (840-846), Бао-и хааны хүү # [[Энян хаан]] (846-848), Бао-и хааны хүү ==Ашигласан материал== {{Reflist}} *[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn "Уйгаруудын тухай"] *[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү "Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар" 2010] ==Мөн үзэх== *[[Хар балгас]] *[[Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэгийн хаант улс]] |он=744-840 |албан_тушаал= Уйгурийн хаант улс |дараа=[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]] <br/> }} {{end}} [[Ангилал:Уйгурын Хаант Улс| ]] [[Ангилал:Эртний Монгол| 06]] [[Ангилал:Эртний Туркийн түүх]] [[Ангилал:Уйгурууд]] [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] ffp210bhs7gj5gu8fjaihtlxy58cnep 708890 708889 2022-08-19T03:23:05Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |conventional_long_name = Уйгур улс / Уйгурын хаант улс |common_name = Уйгур улс |continent = Ази |region = |status = |government_type = [[Хаант засаг]] |capital = [[Хар балгас]] |religion = [[Манихей]] |year_start = 745 |year_end = 840<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/102315/history-of-Central-Asia/73536/Reunification britannica.com]</ref> |p1 = [[Түрэг улс]] |flag_p1 = |s1 = [[Хар ханы улс]] |flag_s1 = |s2 = [[Енисейн киргиз]] |flag_s2 = |image_flag = |image_map = Uigur uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |event_start = Бүтсэн |date_start = |event_end = Мөхсөн |date_end = |title_leader = [[Хаан|Онцлох хоёр хаан]] |leader1 = Кутлуг Билгэ Көл |year_leader1 = 744–747 |leader2 = Өгэ хан |year_leader2 = 841–847 |flag_s1 = |image_flag = |image_flag_caption = Seljuq Flag |stat_year1 = 800 оны орчим<ref>{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D | title = East-West Orientation of Historical Empires | journal = Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=09 January 2012}}</ref> |stat_area1 = 3100000 }} {{Загвар:Монголын түүх}} Түрэг улсыг мөхсөний дараа түүний байр суурийг Уйгарууд эзэлж YIII-IX зууны үед [[монгол нутаг]]т оршин тогтнож байв. НТ 740 оны үед Түрэг улсын захиргаанд байсан уйгарууд бослого гарган өөрийн улсыг байгуулан 100 орчим жил оршин тогтносон. Уйгарын оршин сууж байсан газар нь хуучин хүннү, түрэгийн нутаг байжээ.<ref>[http://touristinfocenter.mn/cate14_more.aspx?ItemID=32 УЙГАРЫН ХААНТ УЛС]</ref> ==Уйгурын түрүү хаант улс== [[File:Uigur uls.gif|thumb|200px|Уйгурын хаант улс]] 600 онд Хятадын Сүй улс Туул голын хөндийд нутаглан бүхий 10000 гэр өрхтэй [[уйгур]] (Хятад сурвалжид Уйгур хэмээх нэр анх гарсан нь энэ бөлгөө) аймгийн хан Эрхэт Тэгинтэй Хөх Түрэгийн эсрэг холбоо тогтоосон байна. 611 онд Сыр-тардуш аймгаар удирдуулсан (Уйгур аймаг 2-р зэрэглэлд байв) Тэлэ аймгийн холбоо Хятадтай холбоолон Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэн 630 онд Түрэгийн анхны эзэнт улсыг унагав. 646 онд Тэлэ аймгийн холбоонд Уйгур аймаг зонхилох болж, хаан Түмтү Илтбэр нь Хятадын хаанаас цол хүртэн Сыр-тардушийн ноёрхлыг унагав. Монголын тал нутаг дахь Уйгурын ноёрхол удсангүй, 683 онд хаан Тугайг Хөх Түрэгт ялагдан Сэлэнгийн хөндий рүү шахагджээ. Уйгур бол эрт цагт [[Хүннү гүрэн]]д эзлэгдсэн [[динлин]]ий удам бөгөөд Өндөр тэрэгтэн буюу токуз-огузын нэг аймаг, тэдний домог ёсоор уйгур хаадын өндөр эмэг эх нь Хүннүгийн шаньюйн бага охин ажээ. Жоужань/Нирун улсын үед уйгурууд өндөр тэрэгтний (чилэ, тэлэ, гаочэ, гаогюй) аймгийн холбоонд багтаж явжээ. Түрэгийн түрүү хаант улсын хүн амын олонх нь тэлэ буюу огузууд байв. Зүүн Түрэгийн хаант улсын харьяат токуз-огузууд, говиос урагш нүүснийг нь далимдуулан, Түрэгийн хаадын ноёрхлыг эсэргүүцэн 625 онд их бослого дэгдээжээ. Түрэгээс ангижирсан огузууд энэ удаа Сеяньтогийн (серинда) манлайлсан хаант улсын гол цөм болжээ. Гэвч уйгур тэргүүлсэн огузууд, [[Тан улс]]тай хүч хавсран Сеяньтогийн төрийг 647 онд мөхөөв. Уйгурын эльтебер Тумиду 647 онд хаан болж, түрэгт байсантай адил бүх албан тушаалтанг тогтоов гэж сурвалжид тэмдэглэснээр бол шинэ, Уйгурын түрүү хаант улс Төв Азид бий болжээ. Уйгурууд 660-70-аад оныг хүртэл Тан улстай найрсаг харилцаж байснаа дараа нь [[Тан улс]]тай хэдэн удаа сүрхий дайтжээ. Уйгурын түрүү хаант улсыг, Монгол нутагт 689-691 оны хооронд Чугай-гуз, Каракумаас нүүж ирсэн ашина-түрэгүүд мөхөөсөн юм. Азийн нүүдэлчид цахилгаан цахих мэт гялбаад мөхөх нь уламжлал мэт болсон байлаа. ==Уйгурын хожуу хаант улс (745-840 он)== [[Зураг:UighurPrincess.png|thumb|left|200px|Уйгур гүнжийн зураг]] Манай эриний VII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад Уйгурын хаант улсыг байгуулжээ. Түүхэнд тэмдэглэгдсэн Уйгурын энэ үеэс хаан нь Пэйло байжээ. Тэрээр Түрэгийн эсрэг бослогыг удирдан МЭ 745 онд түрэгүүдийг бут цохин, Уйгур улсыг үндэслэжээ. 742 онд уйгурууд харлуг болон дасмалиудтай хамтран 2-р Хөх Түрэгийн эсрэг босож, 744 оны Таласын шийдвэрлэх тулалдаанд ялсан бөгөөд Басмылчууд Түрэгийн нийслэлийг авч, хаан Эзмишийг олзолсон авч холбоотнуудын дунд хагарал гаран Уйгур, Харлуг хоёр хамсан Басмылчуудыг цохин удирдагчийг нь цаазлан хороож албат иргэдийг нь хамжлага боол болгон, заримыг нь Хятадад боол болгон зарсан байна. Ингээд Уйгурын удирдагч Күтлүг Билэг Кэл хэмээх цолтойгоор Монголын тал нутагт хаан сууж, Алтайн овог аймгуудыг захирсан Уйгурын хаант улсыг үндэслэн, Харлугуудад баруун хязгаарыг мэдүүлсэн ажээ. Этүгэн ууланд Орд балык (Орд балгад) нийслэлийг бариулжээ. Тэрээр 747 онд өөд болж отгон хүү Моюнчур нь Эл Этмиш Билэг Хаан болж, талын бүх нүүдэлчдийг эрхэндээ оруулав. [[Моюнчур]] 747-759 онд Уйгар улсын хаан ширээнд суухдаа "Тэнгэрээс заяат, төр засагч мэдэлтэй сэцэн хаан" хэмээн алдаршжээ. Түүний төр барьж байх үед Уйгур улс хүчирхгийн дээд туйлдаа хүрч байжээ. Моюнчур улс орондоо эдийн засаг, соёлын харилцаа тогтоож, МЭ 751 оны үед Орхоны хөндийд Балиглиг ([[Хар балгас]]) гэдэг хотыг байгуулж нийслэлээ болгожээ. Тэрээр Тан улстай найрамдаж, өмнө зүгээс ирэх аюулыг сэрэмжлэн, дорно, өрнө зүгт нутгаа тэлэх бодлого явуулж байв. МЭ 755 онд Тан улсад гарсан [[Ань Лу-шан]]ы бослогыг дарах хэрэгт Тан улс Уйгураас тусламж гуйн элч илгээжээ. Моюнчур хаан Тан улсад 4000 цэрэг явуулж бослогыг даруулж, өмнө зүгээс довтолсон Төвөдүүдийг цохижээ. Үүний хариуд [[Тан улс]]ын хаан өдий төдий хуй торго гаргаж Моюнчурыг шагнан бага гүнж Нингог хатан болгон ураг холбохоор илгээжээ. Ийнхүү Уйгур улсын хүч нөлөө нэмэгдэж байв. Моюнчур хааны суух үед найман огуз, есөн [[татар]] нар бослого гарган тэмцсэн байна. Хэдийгээр бослого дарагдсан авч Уйгур улсын хүч нэлээд суларчээ. Мөн энэ үеэр ноёд түшмэд эрх мэдлээ булаацалдан дотоодын тэмцэл улам хурцдав. Үүний жишээ нь Моюнчурын дараа хаан суусан [[Идигань]](759-779)-ийг алж хаан ширээнд суусан Дуньмохэгийн үйл ажиллагаанаас тодорхой байна. 756 онд өөрсдийн тал нутгийн өрсөлдөгч болох [[Енисейн киргиз]]үүдийг цохин хааныг нь цаазлав. 759 онд Моюнчур хаан найран дээр хэтэртлээ их архи ууснаас өөд болж, хүү Тэнгэр бэхи нь Хөтлүг Дархан Сэнгүн Хаан хэмээгдэв. Тэнгэр бэхи 762 онд Тан улсын хааны хүсэлтээр тэдэнтэй хавсран Төвөдийн эсрэг байлдаж, Тан улсын Төвөдүүдэд алдсан баруун нийслэл нь болох Чангааныг эргүүлэн авч өгсөн байна. Энэ үеэр тэрээр Ираны Манихейст ламтай уулзан уг шашинд орж, Уйгурын шашин болгожээ. 779 онд Тэнгэр бэхи Орд балгадад байсан Согдын худалдаачдын ятгалгаар Хятад руу довтлон хятадыг эзлэх төлөвлөгөө зохиосон хэдий ч түүний авга ах Тунбага Дархан хятадад уусах аюултай хэмээн эсэргүүцэж, улмаар бослого гарган хаан болон түүний хүрээний 2000 язгууртныг цаазлан өөрийгөө Алп Күтлүг Билэг Хаан хэмээн хаан сууснаар Уйгур дотоодын хямралд орж эхэлсэн байна. Тэрээр Уйгурыг бутрахаас сэргийлж шинэ хатуу чанд хууль цааз гарган мөрдүүлж, киргизүүдийг довтлон энэ удаад тэднийг шууд харьяандаа оруулсан байна. 795 онд түүнийг үхсэнээр Уйгурт дотоодын тэмцэл өрнөн бутралын аюул занал нүүрлэн байх үед Күтлүг хэмээх цэргийн жанжин өөрийгөө Ай Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Күтлүг Үлэг Билэг хэмээн хаанаар зарласнаар Яглагарын удмын хаанчлал эцэс болж Едизийн удмын хаанчлал эхэлжээ. Тэрээр хатуу чанга удирдлагаар Уйгурыг нэгэн удаагийн бутралаас аварсан хэдий ч урьдын хүчирхэг идтэй Уйгур үгүй болсон байв. 808 онд түүний хүү Хан Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Кишлиг Билэг нэрээр хаан ор сууж Дундад Ази руу хандсан худалдааг сайжруулан Согд хүртэл худалдаа хийх болж, 821 онд төвөдүүдийн довтолгоог няцааж байв. 824 онд түүнийг өнгөрсний хойно Уйгарт хаан ширээний тэмцэл хүчтэй өрнөн хаан ор суух ёстой түүний дүү Касар 832 алагдаж, 839 онд Күрэбир хэмээх сайд хүчээр хаан ширээг булаав. Мөн онд Уйгарын эдийн засгийн суурь болсон байгалийн гамшгийн улмаас мал сүрэг олноор үхэж үрэгдэн өлсөглөн гарч дотоодод тогтворгүй байдал үүссэн хийгээд бусад нүүдэлчин овог аймгийн бослогоос уруудан доройтсон юм. 840 оны намар Уйгарын 9 сайдын нэг Күрэбирийн өрсөлдөгч Хүлүг Бага гэгч эртний өст Киргиз рүү зугтан тэдэнтэй хамсан 80000 морьт цэргээр Уйгарыг довтлов. Киргизүүд Орд балгад болон бусад хот балгадыг тонон дээрэмдэж галдан шатааж сэргэхгүйгээр сүйдлэн, Күрэбирийг барьж цаазалжээ. Уйгурын яглакар ургийн Моюнчур хаан 750-иад оныг хүргэж байж дотоодын дайснаа дарсан ба улмаар 750-760-аад онд гадагшаа дайн байлдаан хийснээр Уйгурын хүч чадал оргилдоо хүрч газар нутаг нь томорч, өмнөд хөрш Тан улсыг хүртэл дарамталж байсан боловч яглакар удмын сүүлчийн хаан 789 онд үхснээр хаан ширээнд эдиз аймгаас суух болсон нь хожим IX зууны эхнээс үргэлжилсэн хямралын үүдийг нээжээ. Мөн 820 оны үеэс эхлэн гаднаас Енисейн киргиз аймаг довтлон байлдсан явдал нь Уйгур улсыг туйлын хүнд байдалд оруулжээ. Энэхүү дотоод гадаадын тэмцэлдээ хөрш улс, аймгуудаас тусламж эрэх болсон нь 840 онд [[Енисейн киргиз]]үүдэд цохигдон бутарч, Уйгурын төр мөхөх шалтгаан болжээ. Уйгурын сүүлийн удирдагч Үгэ Ордост очин 841 онд Хятадын Шаньси мужийн нутгийг эзлэн, 6 жилийн турш киргизүүд болон Тан улсын хилийн цэрэг, өөрийн өрсөлдөгч болох Күрэбирийн ах Ормузыг дэмжигч нартай тэмцсээр 847 онд алагджээ. Уйгурын олонх өмнө зүгт, Тан улсын хил дагуу нутагт зугтан очсон ч [[Тан улс]] цэрэглэн устгаж, үлдсэн хэсэг нь Ганьжоу хотын хавиар нүүж суух болжээ. Тэдний зарим нь Дорнод Туркестанд очиж шинэ улс байгуулсан нь хожим Тангуд улсад эзлэгдэх хүртлээ оршин тогтножээ. 13-р зуунд Хархорумд байсан хөшөөнд бичигдсэн домог ёсоор гурван өдөр тэнгэрээс "хөж хөж" (яв яв) гэсэн их чимээ тасралтгүй гарсан тул уйгурын ахлагчид цугларч хэлэлцээд урагш нүүхээр шийдсэн гэдэг. Уйгурын хаант улс нь дээд цэгтээ Алтайгаас Хянганы нуруу, Соёны нуруунаас Говь хүрэлх газар нутгийг захирч байжээ. ==Соёл== [[Файл:Ordubaliq.jpg|thumb|250px|Уйгурын хот суурин]] Тэд өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү ихээр соёлыг хөгжүүлж, согд-түрэгийн бичгийг сайжруулж, өөрийн бичиг үсэгтэй болсон бөгөөд үүнийг хожмын нүүдэлчид өвлөн хэрэглэх болжээ. [[Монгол бичиг]] нь энэхүү уйгур бичгээс гаралтай билээ. Уйгурын үед хэрэглэгдэж байсан Монголын 10 орчим томоохон гол мөрний нэр (Орхон, Хараа г.м) одоо ч хэвээр хэрэглэгдэж байна. == Уйгурын хаад == # [[Кутлук Билгэ Күл хаан]] (744-747) [[Яклакар]] овгийн Хушу ноёны хүү # Моюнчур [[Баянчор хаан|хаан]] (747-759), Кутлук Билгэ Күл хааны хоёр дахь хүү # [[Идигинь хаан]] (759-779), Баянчор хааны хоёр дахь хүү # [[Дуньмохэ хаан]] (780-789), Баянчор хааны хүү Чабыш тэгиний ууган хүү # [[Дулосы хаан]] (789-790), Дуньмохэ хааны хүү # [[Фэнчэн хаан]] (790-795), Дулосы хааны хүү # [[Күтлүг хаан]] (795-805), [[Адиз]] овгийн жанжин. # [[Күлүг Билгэ хаан]] (805-808), Күтлүг хааны хүү # [[Бао-и хаан]] (808-821), Күтлүг хааны хүү # [[Чүндэ хаан]] (821-824), Бао-и хааны хүү # [[Жаоли хаан]] (824-832), Бао-и хааны хүү # [[Жаншинь хаан]] (833-839), Чүндэ хааны хүү # [[Касар хаан]] (839-840) # [[Үгэ хаан]] (840-846), Бао-и хааны хүү # [[Энян хаан]] (846-848), Бао-и хааны хүү ==Ашигласан материал== {{Reflist}} *[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn "Уйгаруудын тухай"] *[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү "Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар" 2010] ==Мөн үзэх== *[[Хар балгас]] *[[Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэгийн хаант улс]] |он=744-840 |албан_тушаал= Уйгурийн хаант улс |дараа=[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]] <br/> }} {{end}} [[Ангилал:Уйгурын Хаант Улс| ]] [[Ангилал:Эртний Монгол| 06]] [[Ангилал:Эртний Туркийн түүх]] [[Ангилал:Уйгурууд]] [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] bqsi4ztbebn5lse37krbv7fhr7j0dky 708926 708890 2022-08-19T07:00:36Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |conventional_long_name = Уйгурын хаант улс<br>𐱃𐰆𐰴𐰕:𐰆𐰍𐰕:𐰉𐰆𐰑𐰣<br />''Toquz Oγuz budun'' |common_name = Уйгур улс |continent = Ази |region = |status = |government_type = [[Хаант засаг]] |capital = [[Хар балгас]] |religion = [[Манихей]] |year_start = 745 |year_end = 840<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/102315/history-of-Central-Asia/73536/Reunification britannica.com]</ref> |p1 = [[Түрэг улс]] |flag_p1 = |s1 = [[Хар ханы улс]] |flag_s1 = |s2 = [[Енисейн киргиз]] |flag_s2 = |image_flag = |image_map = Uigur uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |event_start = Бүтсэн |date_start = |event_end = Мөхсөн |date_end = |title_leader = [[Хаан|Онцлох хоёр хаан]] |leader1 = Кутлуг Билгэ Көл |year_leader1 = 744–747 |leader2 = Өгэ хан |year_leader2 = 841–847 |flag_s1 = |image_flag = |image_flag_caption = Seljuq Flag |stat_year1 = 800 оны орчим<ref>{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D | title = East-West Orientation of Historical Empires | journal = Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=09 January 2012}}</ref> |stat_area1 = 3100000 }} {{Загвар:Монголын түүх}} Түрэг улсыг мөхсөний дараа түүний байр суурийг Уйгарууд эзэлж YIII-IX зууны үед [[монгол нутаг]]т оршин тогтнож байв. НТ 740 оны үед Түрэг улсын захиргаанд байсан уйгарууд бослого гарган өөрийн улсыг байгуулан 100 орчим жил оршин тогтносон. Уйгарын оршин сууж байсан газар нь хуучин хүннү, түрэгийн нутаг байжээ.<ref>[http://touristinfocenter.mn/cate14_more.aspx?ItemID=32 УЙГАРЫН ХААНТ УЛС]</ref> ==Уйгурын түрүү хаант улс== [[File:Uigur uls.gif|thumb|200px|Уйгурын хаант улс]] 600 онд Хятадын Сүй улс Туул голын хөндийд нутаглан бүхий 10000 гэр өрхтэй [[уйгур]] (Хятад сурвалжид Уйгур хэмээх нэр анх гарсан нь энэ бөлгөө) аймгийн хан Эрхэт Тэгинтэй Хөх Түрэгийн эсрэг холбоо тогтоосон байна. 611 онд Сыр-тардуш аймгаар удирдуулсан (Уйгур аймаг 2-р зэрэглэлд байв) Тэлэ аймгийн холбоо Хятадтай холбоолон Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэн 630 онд Түрэгийн анхны эзэнт улсыг унагав. 646 онд Тэлэ аймгийн холбоонд Уйгур аймаг зонхилох болж, хаан Түмтү Илтбэр нь Хятадын хаанаас цол хүртэн Сыр-тардушийн ноёрхлыг унагав. Монголын тал нутаг дахь Уйгурын ноёрхол удсангүй, 683 онд хаан Тугайг Хөх Түрэгт ялагдан Сэлэнгийн хөндий рүү шахагджээ. Уйгур бол эрт цагт [[Хүннү гүрэн]]д эзлэгдсэн [[динлин]]ий удам бөгөөд Өндөр тэрэгтэн буюу токуз-огузын нэг аймаг, тэдний домог ёсоор уйгур хаадын өндөр эмэг эх нь Хүннүгийн шаньюйн бага охин ажээ. Жоужань/Нирун улсын үед уйгурууд өндөр тэрэгтний (чилэ, тэлэ, гаочэ, гаогюй) аймгийн холбоонд багтаж явжээ. Түрэгийн түрүү хаант улсын хүн амын олонх нь тэлэ буюу огузууд байв. Зүүн Түрэгийн хаант улсын харьяат токуз-огузууд, говиос урагш нүүснийг нь далимдуулан, Түрэгийн хаадын ноёрхлыг эсэргүүцэн 625 онд их бослого дэгдээжээ. Түрэгээс ангижирсан огузууд энэ удаа Сеяньтогийн (серинда) манлайлсан хаант улсын гол цөм болжээ. Гэвч уйгур тэргүүлсэн огузууд, [[Тан улс]]тай хүч хавсран Сеяньтогийн төрийг 647 онд мөхөөв. Уйгурын эльтебер Тумиду 647 онд хаан болж, түрэгт байсантай адил бүх албан тушаалтанг тогтоов гэж сурвалжид тэмдэглэснээр бол шинэ, Уйгурын түрүү хаант улс Төв Азид бий болжээ. Уйгурууд 660-70-аад оныг хүртэл Тан улстай найрсаг харилцаж байснаа дараа нь [[Тан улс]]тай хэдэн удаа сүрхий дайтжээ. Уйгурын түрүү хаант улсыг, Монгол нутагт 689-691 оны хооронд Чугай-гуз, Каракумаас нүүж ирсэн ашина-түрэгүүд мөхөөсөн юм. Азийн нүүдэлчид цахилгаан цахих мэт гялбаад мөхөх нь уламжлал мэт болсон байлаа. ==Уйгурын хожуу хаант улс (745-840 он)== [[Зураг:UighurPrincess.png|thumb|left|200px|Уйгур гүнжийн зураг]] Манай эриний VII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад Уйгурын хаант улсыг байгуулжээ. Түүхэнд тэмдэглэгдсэн Уйгурын энэ үеэс хаан нь Пэйло байжээ. Тэрээр Түрэгийн эсрэг бослогыг удирдан МЭ 745 онд түрэгүүдийг бут цохин, Уйгур улсыг үндэслэжээ. 742 онд уйгурууд харлуг болон дасмалиудтай хамтран 2-р Хөх Түрэгийн эсрэг босож, 744 оны Таласын шийдвэрлэх тулалдаанд ялсан бөгөөд Басмылчууд Түрэгийн нийслэлийг авч, хаан Эзмишийг олзолсон авч холбоотнуудын дунд хагарал гаран Уйгур, Харлуг хоёр хамсан Басмылчуудыг цохин удирдагчийг нь цаазлан хороож албат иргэдийг нь хамжлага боол болгон, заримыг нь Хятадад боол болгон зарсан байна. Ингээд Уйгурын удирдагч Күтлүг Билэг Кэл хэмээх цолтойгоор Монголын тал нутагт хаан сууж, Алтайн овог аймгуудыг захирсан Уйгурын хаант улсыг үндэслэн, Харлугуудад баруун хязгаарыг мэдүүлсэн ажээ. Этүгэн ууланд Орд балык (Орд балгад) нийслэлийг бариулжээ. Тэрээр 747 онд өөд болж отгон хүү Моюнчур нь Эл Этмиш Билэг Хаан болж, талын бүх нүүдэлчдийг эрхэндээ оруулав. [[Моюнчур]] 747-759 онд Уйгар улсын хаан ширээнд суухдаа "Тэнгэрээс заяат, төр засагч мэдэлтэй сэцэн хаан" хэмээн алдаршжээ. Түүний төр барьж байх үед Уйгур улс хүчирхгийн дээд туйлдаа хүрч байжээ. Моюнчур улс орондоо эдийн засаг, соёлын харилцаа тогтоож, МЭ 751 оны үед Орхоны хөндийд Балиглиг ([[Хар балгас]]) гэдэг хотыг байгуулж нийслэлээ болгожээ. Тэрээр Тан улстай найрамдаж, өмнө зүгээс ирэх аюулыг сэрэмжлэн, дорно, өрнө зүгт нутгаа тэлэх бодлого явуулж байв. МЭ 755 онд Тан улсад гарсан [[Ань Лу-шан]]ы бослогыг дарах хэрэгт Тан улс Уйгураас тусламж гуйн элч илгээжээ. Моюнчур хаан Тан улсад 4000 цэрэг явуулж бослогыг даруулж, өмнө зүгээс довтолсон Төвөдүүдийг цохижээ. Үүний хариуд [[Тан улс]]ын хаан өдий төдий хуй торго гаргаж Моюнчурыг шагнан бага гүнж Нингог хатан болгон ураг холбохоор илгээжээ. Ийнхүү Уйгур улсын хүч нөлөө нэмэгдэж байв. Моюнчур хааны суух үед найман огуз, есөн [[татар]] нар бослого гарган тэмцсэн байна. Хэдийгээр бослого дарагдсан авч Уйгур улсын хүч нэлээд суларчээ. Мөн энэ үеэр ноёд түшмэд эрх мэдлээ булаацалдан дотоодын тэмцэл улам хурцдав. Үүний жишээ нь Моюнчурын дараа хаан суусан [[Идигань]](759-779)-ийг алж хаан ширээнд суусан Дуньмохэгийн үйл ажиллагаанаас тодорхой байна. 756 онд өөрсдийн тал нутгийн өрсөлдөгч болох [[Енисейн киргиз]]үүдийг цохин хааныг нь цаазлав. 759 онд Моюнчур хаан найран дээр хэтэртлээ их архи ууснаас өөд болж, хүү Тэнгэр бэхи нь Хөтлүг Дархан Сэнгүн Хаан хэмээгдэв. Тэнгэр бэхи 762 онд Тан улсын хааны хүсэлтээр тэдэнтэй хавсран Төвөдийн эсрэг байлдаж, Тан улсын Төвөдүүдэд алдсан баруун нийслэл нь болох Чангааныг эргүүлэн авч өгсөн байна. Энэ үеэр тэрээр Ираны Манихейст ламтай уулзан уг шашинд орж, Уйгурын шашин болгожээ. 779 онд Тэнгэр бэхи Орд балгадад байсан Согдын худалдаачдын ятгалгаар Хятад руу довтлон хятадыг эзлэх төлөвлөгөө зохиосон хэдий ч түүний авга ах Тунбага Дархан хятадад уусах аюултай хэмээн эсэргүүцэж, улмаар бослого гарган хаан болон түүний хүрээний 2000 язгууртныг цаазлан өөрийгөө Алп Күтлүг Билэг Хаан хэмээн хаан сууснаар Уйгур дотоодын хямралд орж эхэлсэн байна. Тэрээр Уйгурыг бутрахаас сэргийлж шинэ хатуу чанд хууль цааз гарган мөрдүүлж, киргизүүдийг довтлон энэ удаад тэднийг шууд харьяандаа оруулсан байна. 795 онд түүнийг үхсэнээр Уйгурт дотоодын тэмцэл өрнөн бутралын аюул занал нүүрлэн байх үед Күтлүг хэмээх цэргийн жанжин өөрийгөө Ай Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Күтлүг Үлэг Билэг хэмээн хаанаар зарласнаар Яглагарын удмын хаанчлал эцэс болж Едизийн удмын хаанчлал эхэлжээ. Тэрээр хатуу чанга удирдлагаар Уйгурыг нэгэн удаагийн бутралаас аварсан хэдий ч урьдын хүчирхэг идтэй Уйгур үгүй болсон байв. 808 онд түүний хүү Хан Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Кишлиг Билэг нэрээр хаан ор сууж Дундад Ази руу хандсан худалдааг сайжруулан Согд хүртэл худалдаа хийх болж, 821 онд төвөдүүдийн довтолгоог няцааж байв. 824 онд түүнийг өнгөрсний хойно Уйгарт хаан ширээний тэмцэл хүчтэй өрнөн хаан ор суух ёстой түүний дүү Касар 832 алагдаж, 839 онд Күрэбир хэмээх сайд хүчээр хаан ширээг булаав. Мөн онд Уйгарын эдийн засгийн суурь болсон байгалийн гамшгийн улмаас мал сүрэг олноор үхэж үрэгдэн өлсөглөн гарч дотоодод тогтворгүй байдал үүссэн хийгээд бусад нүүдэлчин овог аймгийн бослогоос уруудан доройтсон юм. 840 оны намар Уйгарын 9 сайдын нэг Күрэбирийн өрсөлдөгч Хүлүг Бага гэгч эртний өст Киргиз рүү зугтан тэдэнтэй хамсан 80000 морьт цэргээр Уйгарыг довтлов. Киргизүүд Орд балгад болон бусад хот балгадыг тонон дээрэмдэж галдан шатааж сэргэхгүйгээр сүйдлэн, Күрэбирийг барьж цаазалжээ. Уйгурын яглакар ургийн Моюнчур хаан 750-иад оныг хүргэж байж дотоодын дайснаа дарсан ба улмаар 750-760-аад онд гадагшаа дайн байлдаан хийснээр Уйгурын хүч чадал оргилдоо хүрч газар нутаг нь томорч, өмнөд хөрш Тан улсыг хүртэл дарамталж байсан боловч яглакар удмын сүүлчийн хаан 789 онд үхснээр хаан ширээнд эдиз аймгаас суух болсон нь хожим IX зууны эхнээс үргэлжилсэн хямралын үүдийг нээжээ. Мөн 820 оны үеэс эхлэн гаднаас Енисейн киргиз аймаг довтлон байлдсан явдал нь Уйгур улсыг туйлын хүнд байдалд оруулжээ. Энэхүү дотоод гадаадын тэмцэлдээ хөрш улс, аймгуудаас тусламж эрэх болсон нь 840 онд [[Енисейн киргиз]]үүдэд цохигдон бутарч, Уйгурын төр мөхөх шалтгаан болжээ. Уйгурын сүүлийн удирдагч Үгэ Ордост очин 841 онд Хятадын Шаньси мужийн нутгийг эзлэн, 6 жилийн турш киргизүүд болон Тан улсын хилийн цэрэг, өөрийн өрсөлдөгч болох Күрэбирийн ах Ормузыг дэмжигч нартай тэмцсээр 847 онд алагджээ. Уйгурын олонх өмнө зүгт, Тан улсын хил дагуу нутагт зугтан очсон ч [[Тан улс]] цэрэглэн устгаж, үлдсэн хэсэг нь Ганьжоу хотын хавиар нүүж суух болжээ. Тэдний зарим нь Дорнод Туркестанд очиж шинэ улс байгуулсан нь хожим Тангуд улсад эзлэгдэх хүртлээ оршин тогтножээ. 13-р зуунд Хархорумд байсан хөшөөнд бичигдсэн домог ёсоор гурван өдөр тэнгэрээс "хөж хөж" (яв яв) гэсэн их чимээ тасралтгүй гарсан тул уйгурын ахлагчид цугларч хэлэлцээд урагш нүүхээр шийдсэн гэдэг. Уйгурын хаант улс нь дээд цэгтээ Алтайгаас Хянганы нуруу, Соёны нуруунаас Говь хүрэлх газар нутгийг захирч байжээ. ==Соёл== [[Файл:Ordubaliq.jpg|thumb|250px|Уйгурын хот суурин]] Тэд өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү ихээр соёлыг хөгжүүлж, согд-түрэгийн бичгийг сайжруулж, өөрийн бичиг үсэгтэй болсон бөгөөд үүнийг хожмын нүүдэлчид өвлөн хэрэглэх болжээ. [[Монгол бичиг]] нь энэхүү уйгур бичгээс гаралтай билээ. Уйгурын үед хэрэглэгдэж байсан Монголын 10 орчим томоохон гол мөрний нэр (Орхон, Хараа г.м) одоо ч хэвээр хэрэглэгдэж байна. == Уйгурын хаад == # [[Кутлук Билгэ Күл хаан]] (744-747) [[Яклакар]] овгийн Хушу ноёны хүү # Моюнчур [[Баянчор хаан|хаан]] (747-759), Кутлук Билгэ Күл хааны хоёр дахь хүү # [[Идигинь хаан]] (759-779), Баянчор хааны хоёр дахь хүү # [[Дуньмохэ хаан]] (780-789), Баянчор хааны хүү Чабыш тэгиний ууган хүү # [[Дулосы хаан]] (789-790), Дуньмохэ хааны хүү # [[Фэнчэн хаан]] (790-795), Дулосы хааны хүү # [[Күтлүг хаан]] (795-805), [[Адиз]] овгийн жанжин. # [[Күлүг Билгэ хаан]] (805-808), Күтлүг хааны хүү # [[Бао-и хаан]] (808-821), Күтлүг хааны хүү # [[Чүндэ хаан]] (821-824), Бао-и хааны хүү # [[Жаоли хаан]] (824-832), Бао-и хааны хүү # [[Жаншинь хаан]] (833-839), Чүндэ хааны хүү # [[Касар хаан]] (839-840) # [[Үгэ хаан]] (840-846), Бао-и хааны хүү # [[Энян хаан]] (846-848), Бао-и хааны хүү ==Ашигласан материал== {{Reflist}} *[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn "Уйгаруудын тухай"] *[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү "Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар" 2010] ==Мөн үзэх== *[[Хар балгас]] *[[Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэгийн хаант улс]] |он=744-840 |албан_тушаал= Уйгурийн хаант улс |дараа=[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]] <br/> }} {{end}} [[Ангилал:Уйгурын Хаант Улс| ]] [[Ангилал:Эртний Монгол| 06]] [[Ангилал:Эртний Туркийн түүх]] [[Ангилал:Уйгурууд]] [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] cgsiz93i9ajhfbqqxee8x12n0wy0yr3 708927 708926 2022-08-19T07:07:00Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |conventional_long_name = Уйгурын хаант улс<br>𐱃𐰆𐰴𐰕:𐰆𐰍𐰕:𐰉𐰆𐰑𐰣<br />''Toquz Oγuz budun'' |common_name = Уйгур улс |continent = Ази |region = |status = |government_type = [[Хаант засаг]] |capital = [[Хар балгас]] |religion = [[Манихей]] |year_start = 745 |year_end = 840<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/102315/history-of-Central-Asia/73536/Reunification britannica.com]</ref> |p1 = [[Түрэг улс]] |flag_p1 = |s1 = [[Хар ханы улс]] |flag_s1 = |s2 = [[Енисейн киргиз]] |flag_s2 = |image_flag = |common_languages = Хуучин Уйгур хэл ([[Эртний Түрэг бичиг]]) |image_map = Uigur uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |event_start = Бүтсэн |date_start = |event_end = Мөхсөн |date_end = |title_leader = [[Хаан|Онцлох хоёр хаан]] |leader1 = Кутлуг Билгэ Көл |year_leader1 = 744–747 |leader2 = Өгэ хан |year_leader2 = 841–847 |flag_s1 = |image_flag = |image_flag_caption = Seljuq Flag |stat_year1 = 800 оны орчим<ref>{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D | title = East-West Orientation of Historical Empires | journal = Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=09 January 2012}}</ref> |stat_area1 = 3100000 }} {{Загвар:Монголын түүх}} Түрэг улсыг мөхсөний дараа түүний байр суурийг Уйгарууд эзэлж YIII-IX зууны үед [[монгол нутаг]]т оршин тогтнож байв. НТ 740 оны үед Түрэг улсын захиргаанд байсан уйгарууд бослого гарган өөрийн улсыг байгуулан 100 орчим жил оршин тогтносон. Уйгарын оршин сууж байсан газар нь хуучин хүннү, түрэгийн нутаг байжээ.<ref>[http://touristinfocenter.mn/cate14_more.aspx?ItemID=32 УЙГАРЫН ХААНТ УЛС]</ref> ==Уйгурын түрүү хаант улс== [[File:Uigur uls.gif|thumb|200px|Уйгурын хаант улс]] 600 онд Хятадын Сүй улс Туул голын хөндийд нутаглан бүхий 10000 гэр өрхтэй [[уйгур]] (Хятад сурвалжид Уйгур хэмээх нэр анх гарсан нь энэ бөлгөө) аймгийн хан Эрхэт Тэгинтэй Хөх Түрэгийн эсрэг холбоо тогтоосон байна. 611 онд Сыр-тардуш аймгаар удирдуулсан (Уйгур аймаг 2-р зэрэглэлд байв) Тэлэ аймгийн холбоо Хятадтай холбоолон Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэн 630 онд Түрэгийн анхны эзэнт улсыг унагав. 646 онд Тэлэ аймгийн холбоонд Уйгур аймаг зонхилох болж, хаан Түмтү Илтбэр нь Хятадын хаанаас цол хүртэн Сыр-тардушийн ноёрхлыг унагав. Монголын тал нутаг дахь Уйгурын ноёрхол удсангүй, 683 онд хаан Тугайг Хөх Түрэгт ялагдан Сэлэнгийн хөндий рүү шахагджээ. Уйгур бол эрт цагт [[Хүннү гүрэн]]д эзлэгдсэн [[динлин]]ий удам бөгөөд Өндөр тэрэгтэн буюу токуз-огузын нэг аймаг, тэдний домог ёсоор уйгур хаадын өндөр эмэг эх нь Хүннүгийн шаньюйн бага охин ажээ. Жоужань/Нирун улсын үед уйгурууд өндөр тэрэгтний (чилэ, тэлэ, гаочэ, гаогюй) аймгийн холбоонд багтаж явжээ. Түрэгийн түрүү хаант улсын хүн амын олонх нь тэлэ буюу огузууд байв. Зүүн Түрэгийн хаант улсын харьяат токуз-огузууд, говиос урагш нүүснийг нь далимдуулан, Түрэгийн хаадын ноёрхлыг эсэргүүцэн 625 онд их бослого дэгдээжээ. Түрэгээс ангижирсан огузууд энэ удаа Сеяньтогийн (серинда) манлайлсан хаант улсын гол цөм болжээ. Гэвч уйгур тэргүүлсэн огузууд, [[Тан улс]]тай хүч хавсран Сеяньтогийн төрийг 647 онд мөхөөв. Уйгурын эльтебер Тумиду 647 онд хаан болж, түрэгт байсантай адил бүх албан тушаалтанг тогтоов гэж сурвалжид тэмдэглэснээр бол шинэ, Уйгурын түрүү хаант улс Төв Азид бий болжээ. Уйгурууд 660-70-аад оныг хүртэл Тан улстай найрсаг харилцаж байснаа дараа нь [[Тан улс]]тай хэдэн удаа сүрхий дайтжээ. Уйгурын түрүү хаант улсыг, Монгол нутагт 689-691 оны хооронд Чугай-гуз, Каракумаас нүүж ирсэн ашина-түрэгүүд мөхөөсөн юм. Азийн нүүдэлчид цахилгаан цахих мэт гялбаад мөхөх нь уламжлал мэт болсон байлаа. ==Уйгурын хожуу хаант улс (745-840 он)== [[Зураг:UighurPrincess.png|thumb|left|200px|Уйгур гүнжийн зураг]] Манай эриний VII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад Уйгурын хаант улсыг байгуулжээ. Түүхэнд тэмдэглэгдсэн Уйгурын энэ үеэс хаан нь Пэйло байжээ. Тэрээр Түрэгийн эсрэг бослогыг удирдан МЭ 745 онд түрэгүүдийг бут цохин, Уйгур улсыг үндэслэжээ. 742 онд уйгурууд харлуг болон дасмалиудтай хамтран 2-р Хөх Түрэгийн эсрэг босож, 744 оны Таласын шийдвэрлэх тулалдаанд ялсан бөгөөд Басмылчууд Түрэгийн нийслэлийг авч, хаан Эзмишийг олзолсон авч холбоотнуудын дунд хагарал гаран Уйгур, Харлуг хоёр хамсан Басмылчуудыг цохин удирдагчийг нь цаазлан хороож албат иргэдийг нь хамжлага боол болгон, заримыг нь Хятадад боол болгон зарсан байна. Ингээд Уйгурын удирдагч Күтлүг Билэг Кэл хэмээх цолтойгоор Монголын тал нутагт хаан сууж, Алтайн овог аймгуудыг захирсан Уйгурын хаант улсыг үндэслэн, Харлугуудад баруун хязгаарыг мэдүүлсэн ажээ. Этүгэн ууланд Орд балык (Орд балгад) нийслэлийг бариулжээ. Тэрээр 747 онд өөд болж отгон хүү Моюнчур нь Эл Этмиш Билэг Хаан болж, талын бүх нүүдэлчдийг эрхэндээ оруулав. [[Моюнчур]] 747-759 онд Уйгар улсын хаан ширээнд суухдаа "Тэнгэрээс заяат, төр засагч мэдэлтэй сэцэн хаан" хэмээн алдаршжээ. Түүний төр барьж байх үед Уйгур улс хүчирхгийн дээд туйлдаа хүрч байжээ. Моюнчур улс орондоо эдийн засаг, соёлын харилцаа тогтоож, МЭ 751 оны үед Орхоны хөндийд Балиглиг ([[Хар балгас]]) гэдэг хотыг байгуулж нийслэлээ болгожээ. Тэрээр Тан улстай найрамдаж, өмнө зүгээс ирэх аюулыг сэрэмжлэн, дорно, өрнө зүгт нутгаа тэлэх бодлого явуулж байв. МЭ 755 онд Тан улсад гарсан [[Ань Лу-шан]]ы бослогыг дарах хэрэгт Тан улс Уйгураас тусламж гуйн элч илгээжээ. Моюнчур хаан Тан улсад 4000 цэрэг явуулж бослогыг даруулж, өмнө зүгээс довтолсон Төвөдүүдийг цохижээ. Үүний хариуд [[Тан улс]]ын хаан өдий төдий хуй торго гаргаж Моюнчурыг шагнан бага гүнж Нингог хатан болгон ураг холбохоор илгээжээ. Ийнхүү Уйгур улсын хүч нөлөө нэмэгдэж байв. Моюнчур хааны суух үед найман огуз, есөн [[татар]] нар бослого гарган тэмцсэн байна. Хэдийгээр бослого дарагдсан авч Уйгур улсын хүч нэлээд суларчээ. Мөн энэ үеэр ноёд түшмэд эрх мэдлээ булаацалдан дотоодын тэмцэл улам хурцдав. Үүний жишээ нь Моюнчурын дараа хаан суусан [[Идигань]](759-779)-ийг алж хаан ширээнд суусан Дуньмохэгийн үйл ажиллагаанаас тодорхой байна. 756 онд өөрсдийн тал нутгийн өрсөлдөгч болох [[Енисейн киргиз]]үүдийг цохин хааныг нь цаазлав. 759 онд Моюнчур хаан найран дээр хэтэртлээ их архи ууснаас өөд болж, хүү Тэнгэр бэхи нь Хөтлүг Дархан Сэнгүн Хаан хэмээгдэв. Тэнгэр бэхи 762 онд Тан улсын хааны хүсэлтээр тэдэнтэй хавсран Төвөдийн эсрэг байлдаж, Тан улсын Төвөдүүдэд алдсан баруун нийслэл нь болох Чангааныг эргүүлэн авч өгсөн байна. Энэ үеэр тэрээр Ираны Манихейст ламтай уулзан уг шашинд орж, Уйгурын шашин болгожээ. 779 онд Тэнгэр бэхи Орд балгадад байсан Согдын худалдаачдын ятгалгаар Хятад руу довтлон хятадыг эзлэх төлөвлөгөө зохиосон хэдий ч түүний авга ах Тунбага Дархан хятадад уусах аюултай хэмээн эсэргүүцэж, улмаар бослого гарган хаан болон түүний хүрээний 2000 язгууртныг цаазлан өөрийгөө Алп Күтлүг Билэг Хаан хэмээн хаан сууснаар Уйгур дотоодын хямралд орж эхэлсэн байна. Тэрээр Уйгурыг бутрахаас сэргийлж шинэ хатуу чанд хууль цааз гарган мөрдүүлж, киргизүүдийг довтлон энэ удаад тэднийг шууд харьяандаа оруулсан байна. 795 онд түүнийг үхсэнээр Уйгурт дотоодын тэмцэл өрнөн бутралын аюул занал нүүрлэн байх үед Күтлүг хэмээх цэргийн жанжин өөрийгөө Ай Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Күтлүг Үлэг Билэг хэмээн хаанаар зарласнаар Яглагарын удмын хаанчлал эцэс болж Едизийн удмын хаанчлал эхэлжээ. Тэрээр хатуу чанга удирдлагаар Уйгурыг нэгэн удаагийн бутралаас аварсан хэдий ч урьдын хүчирхэг идтэй Уйгур үгүй болсон байв. 808 онд түүний хүү Хан Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Кишлиг Билэг нэрээр хаан ор сууж Дундад Ази руу хандсан худалдааг сайжруулан Согд хүртэл худалдаа хийх болж, 821 онд төвөдүүдийн довтолгоог няцааж байв. 824 онд түүнийг өнгөрсний хойно Уйгарт хаан ширээний тэмцэл хүчтэй өрнөн хаан ор суух ёстой түүний дүү Касар 832 алагдаж, 839 онд Күрэбир хэмээх сайд хүчээр хаан ширээг булаав. Мөн онд Уйгарын эдийн засгийн суурь болсон байгалийн гамшгийн улмаас мал сүрэг олноор үхэж үрэгдэн өлсөглөн гарч дотоодод тогтворгүй байдал үүссэн хийгээд бусад нүүдэлчин овог аймгийн бослогоос уруудан доройтсон юм. 840 оны намар Уйгарын 9 сайдын нэг Күрэбирийн өрсөлдөгч Хүлүг Бага гэгч эртний өст Киргиз рүү зугтан тэдэнтэй хамсан 80000 морьт цэргээр Уйгарыг довтлов. Киргизүүд Орд балгад болон бусад хот балгадыг тонон дээрэмдэж галдан шатааж сэргэхгүйгээр сүйдлэн, Күрэбирийг барьж цаазалжээ. Уйгурын яглакар ургийн Моюнчур хаан 750-иад оныг хүргэж байж дотоодын дайснаа дарсан ба улмаар 750-760-аад онд гадагшаа дайн байлдаан хийснээр Уйгурын хүч чадал оргилдоо хүрч газар нутаг нь томорч, өмнөд хөрш Тан улсыг хүртэл дарамталж байсан боловч яглакар удмын сүүлчийн хаан 789 онд үхснээр хаан ширээнд эдиз аймгаас суух болсон нь хожим IX зууны эхнээс үргэлжилсэн хямралын үүдийг нээжээ. Мөн 820 оны үеэс эхлэн гаднаас Енисейн киргиз аймаг довтлон байлдсан явдал нь Уйгур улсыг туйлын хүнд байдалд оруулжээ. Энэхүү дотоод гадаадын тэмцэлдээ хөрш улс, аймгуудаас тусламж эрэх болсон нь 840 онд [[Енисейн киргиз]]үүдэд цохигдон бутарч, Уйгурын төр мөхөх шалтгаан болжээ. Уйгурын сүүлийн удирдагч Үгэ Ордост очин 841 онд Хятадын Шаньси мужийн нутгийг эзлэн, 6 жилийн турш киргизүүд болон Тан улсын хилийн цэрэг, өөрийн өрсөлдөгч болох Күрэбирийн ах Ормузыг дэмжигч нартай тэмцсээр 847 онд алагджээ. Уйгурын олонх өмнө зүгт, Тан улсын хил дагуу нутагт зугтан очсон ч [[Тан улс]] цэрэглэн устгаж, үлдсэн хэсэг нь Ганьжоу хотын хавиар нүүж суух болжээ. Тэдний зарим нь Дорнод Туркестанд очиж шинэ улс байгуулсан нь хожим Тангуд улсад эзлэгдэх хүртлээ оршин тогтножээ. 13-р зуунд Хархорумд байсан хөшөөнд бичигдсэн домог ёсоор гурван өдөр тэнгэрээс "хөж хөж" (яв яв) гэсэн их чимээ тасралтгүй гарсан тул уйгурын ахлагчид цугларч хэлэлцээд урагш нүүхээр шийдсэн гэдэг. Уйгурын хаант улс нь дээд цэгтээ Алтайгаас Хянганы нуруу, Соёны нуруунаас Говь хүрэлх газар нутгийг захирч байжээ. ==Соёл== [[Файл:Ordubaliq.jpg|thumb|250px|Уйгурын хот суурин]] Тэд өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү ихээр соёлыг хөгжүүлж, согд-түрэгийн бичгийг сайжруулж, өөрийн бичиг үсэгтэй болсон бөгөөд үүнийг хожмын нүүдэлчид өвлөн хэрэглэх болжээ. [[Монгол бичиг]] нь энэхүү уйгур бичгээс гаралтай билээ. Уйгурын үед хэрэглэгдэж байсан Монголын 10 орчим томоохон гол мөрний нэр (Орхон, Хараа г.м) одоо ч хэвээр хэрэглэгдэж байна. == Уйгурын хаад == # [[Кутлук Билгэ Күл хаан]] (744-747) [[Яклакар]] овгийн Хушу ноёны хүү # Моюнчур [[Баянчор хаан|хаан]] (747-759), Кутлук Билгэ Күл хааны хоёр дахь хүү # [[Идигинь хаан]] (759-779), Баянчор хааны хоёр дахь хүү # [[Дуньмохэ хаан]] (780-789), Баянчор хааны хүү Чабыш тэгиний ууган хүү # [[Дулосы хаан]] (789-790), Дуньмохэ хааны хүү # [[Фэнчэн хаан]] (790-795), Дулосы хааны хүү # [[Күтлүг хаан]] (795-805), [[Адиз]] овгийн жанжин. # [[Күлүг Билгэ хаан]] (805-808), Күтлүг хааны хүү # [[Бао-и хаан]] (808-821), Күтлүг хааны хүү # [[Чүндэ хаан]] (821-824), Бао-и хааны хүү # [[Жаоли хаан]] (824-832), Бао-и хааны хүү # [[Жаншинь хаан]] (833-839), Чүндэ хааны хүү # [[Касар хаан]] (839-840) # [[Үгэ хаан]] (840-846), Бао-и хааны хүү # [[Энян хаан]] (846-848), Бао-и хааны хүү ==Ашигласан материал== {{Reflist}} *[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn "Уйгаруудын тухай"] *[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү "Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар" 2010] ==Мөн үзэх== *[[Хар балгас]] *[[Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэгийн хаант улс]] |он=744-840 |албан_тушаал= Уйгурийн хаант улс |дараа=[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]] <br/> }} {{end}} [[Ангилал:Уйгурын Хаант Улс| ]] [[Ангилал:Эртний Монгол| 06]] [[Ангилал:Эртний Туркийн түүх]] [[Ангилал:Уйгурууд]] [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] svt6vzjolextsa2aoca2n4wwq4zipbi 708932 708927 2022-08-19T07:30:12Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |conventional_long_name = Уйгурын хаант улс<br>𐱃𐰆𐰴𐰕:𐰆𐰍𐰕:𐰉𐰆𐰑𐰣<br /><small>Toquz Oγuz budun</small> |common_name = Уйгур улс |continent = Ази |region = |status = |government_type = [[Хаант засаг]] |capital = [[Хар балгас]] |religion = [[Манихей]] |year_start = 745 |year_end = 840<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/102315/history-of-Central-Asia/73536/Reunification britannica.com]</ref> |p1 = [[Түрэг улс]] |flag_p1 = |s1 = [[Хар ханы улс]] |flag_s1 = |s2 = [[Енисейн киргиз]] |flag_s2 = |image_flag = |common_languages = Хуучин Уйгур хэл ([[Эртний Түрэг бичиг]]) |image_map = Uigur uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |event_start = Бүтсэн |date_start = |event_end = Мөхсөн |date_end = |title_leader = [[Хаан|Онцлох хоёр хаан]] |leader1 = Кутлуг Билгэ Көл |year_leader1 = 744–747 |leader2 = Өгэ хан |year_leader2 = 841–847 |flag_s1 = |image_flag = |image_flag_caption = Seljuq Flag |stat_year1 = 800 оны орчим<ref>{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D | title = East-West Orientation of Historical Empires | journal = Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=09 January 2012}}</ref> |stat_area1 = 3100000 }} {{Загвар:Монголын түүх}} Түрэг улсыг мөхсөний дараа түүний байр суурийг Уйгарууд эзэлж YIII-IX зууны үед [[монгол нутаг]]т оршин тогтнож байв. НТ 740 оны үед Түрэг улсын захиргаанд байсан уйгарууд бослого гарган өөрийн улсыг байгуулан 100 орчим жил оршин тогтносон. Уйгарын оршин сууж байсан газар нь хуучин хүннү, түрэгийн нутаг байжээ.<ref>[http://touristinfocenter.mn/cate14_more.aspx?ItemID=32 УЙГАРЫН ХААНТ УЛС]</ref> ==Уйгурын түрүү хаант улс== [[File:Uigur uls.gif|thumb|200px|Уйгурын хаант улс]] 600 онд Хятадын Сүй улс Туул голын хөндийд нутаглан бүхий 10000 гэр өрхтэй [[уйгур]] (Хятад сурвалжид Уйгур хэмээх нэр анх гарсан нь энэ бөлгөө) аймгийн хан Эрхэт Тэгинтэй Хөх Түрэгийн эсрэг холбоо тогтоосон байна. 611 онд Сыр-тардуш аймгаар удирдуулсан (Уйгур аймаг 2-р зэрэглэлд байв) Тэлэ аймгийн холбоо Хятадтай холбоолон Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэн 630 онд Түрэгийн анхны эзэнт улсыг унагав. 646 онд Тэлэ аймгийн холбоонд Уйгур аймаг зонхилох болж, хаан Түмтү Илтбэр нь Хятадын хаанаас цол хүртэн Сыр-тардушийн ноёрхлыг унагав. Монголын тал нутаг дахь Уйгурын ноёрхол удсангүй, 683 онд хаан Тугайг Хөх Түрэгт ялагдан Сэлэнгийн хөндий рүү шахагджээ. Уйгур бол эрт цагт [[Хүннү гүрэн]]д эзлэгдсэн [[динлин]]ий удам бөгөөд Өндөр тэрэгтэн буюу токуз-огузын нэг аймаг, тэдний домог ёсоор уйгур хаадын өндөр эмэг эх нь Хүннүгийн шаньюйн бага охин ажээ. Жоужань/Нирун улсын үед уйгурууд өндөр тэрэгтний (чилэ, тэлэ, гаочэ, гаогюй) аймгийн холбоонд багтаж явжээ. Түрэгийн түрүү хаант улсын хүн амын олонх нь тэлэ буюу огузууд байв. Зүүн Түрэгийн хаант улсын харьяат токуз-огузууд, говиос урагш нүүснийг нь далимдуулан, Түрэгийн хаадын ноёрхлыг эсэргүүцэн 625 онд их бослого дэгдээжээ. Түрэгээс ангижирсан огузууд энэ удаа Сеяньтогийн (серинда) манлайлсан хаант улсын гол цөм болжээ. Гэвч уйгур тэргүүлсэн огузууд, [[Тан улс]]тай хүч хавсран Сеяньтогийн төрийг 647 онд мөхөөв. Уйгурын эльтебер Тумиду 647 онд хаан болж, түрэгт байсантай адил бүх албан тушаалтанг тогтоов гэж сурвалжид тэмдэглэснээр бол шинэ, Уйгурын түрүү хаант улс Төв Азид бий болжээ. Уйгурууд 660-70-аад оныг хүртэл Тан улстай найрсаг харилцаж байснаа дараа нь [[Тан улс]]тай хэдэн удаа сүрхий дайтжээ. Уйгурын түрүү хаант улсыг, Монгол нутагт 689-691 оны хооронд Чугай-гуз, Каракумаас нүүж ирсэн ашина-түрэгүүд мөхөөсөн юм. Азийн нүүдэлчид цахилгаан цахих мэт гялбаад мөхөх нь уламжлал мэт болсон байлаа. ==Уйгурын хожуу хаант улс (745-840 он)== [[Зураг:UighurPrincess.png|thumb|left|200px|Уйгур гүнжийн зураг]] Манай эриний VII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад Уйгурын хаант улсыг байгуулжээ. Түүхэнд тэмдэглэгдсэн Уйгурын энэ үеэс хаан нь Пэйло байжээ. Тэрээр Түрэгийн эсрэг бослогыг удирдан МЭ 745 онд түрэгүүдийг бут цохин, Уйгур улсыг үндэслэжээ. 742 онд уйгурууд харлуг болон дасмалиудтай хамтран 2-р Хөх Түрэгийн эсрэг босож, 744 оны Таласын шийдвэрлэх тулалдаанд ялсан бөгөөд Басмылчууд Түрэгийн нийслэлийг авч, хаан Эзмишийг олзолсон авч холбоотнуудын дунд хагарал гаран Уйгур, Харлуг хоёр хамсан Басмылчуудыг цохин удирдагчийг нь цаазлан хороож албат иргэдийг нь хамжлага боол болгон, заримыг нь Хятадад боол болгон зарсан байна. Ингээд Уйгурын удирдагч Күтлүг Билэг Кэл хэмээх цолтойгоор Монголын тал нутагт хаан сууж, Алтайн овог аймгуудыг захирсан Уйгурын хаант улсыг үндэслэн, Харлугуудад баруун хязгаарыг мэдүүлсэн ажээ. Этүгэн ууланд Орд балык (Орд балгад) нийслэлийг бариулжээ. Тэрээр 747 онд өөд болж отгон хүү Моюнчур нь Эл Этмиш Билэг Хаан болж, талын бүх нүүдэлчдийг эрхэндээ оруулав. [[Моюнчур]] 747-759 онд Уйгар улсын хаан ширээнд суухдаа "Тэнгэрээс заяат, төр засагч мэдэлтэй сэцэн хаан" хэмээн алдаршжээ. Түүний төр барьж байх үед Уйгур улс хүчирхгийн дээд туйлдаа хүрч байжээ. Моюнчур улс орондоо эдийн засаг, соёлын харилцаа тогтоож, МЭ 751 оны үед Орхоны хөндийд Балиглиг ([[Хар балгас]]) гэдэг хотыг байгуулж нийслэлээ болгожээ. Тэрээр Тан улстай найрамдаж, өмнө зүгээс ирэх аюулыг сэрэмжлэн, дорно, өрнө зүгт нутгаа тэлэх бодлого явуулж байв. МЭ 755 онд Тан улсад гарсан [[Ань Лу-шан]]ы бослогыг дарах хэрэгт Тан улс Уйгураас тусламж гуйн элч илгээжээ. Моюнчур хаан Тан улсад 4000 цэрэг явуулж бослогыг даруулж, өмнө зүгээс довтолсон Төвөдүүдийг цохижээ. Үүний хариуд [[Тан улс]]ын хаан өдий төдий хуй торго гаргаж Моюнчурыг шагнан бага гүнж Нингог хатан болгон ураг холбохоор илгээжээ. Ийнхүү Уйгур улсын хүч нөлөө нэмэгдэж байв. Моюнчур хааны суух үед найман огуз, есөн [[татар]] нар бослого гарган тэмцсэн байна. Хэдийгээр бослого дарагдсан авч Уйгур улсын хүч нэлээд суларчээ. Мөн энэ үеэр ноёд түшмэд эрх мэдлээ булаацалдан дотоодын тэмцэл улам хурцдав. Үүний жишээ нь Моюнчурын дараа хаан суусан [[Идигань]](759-779)-ийг алж хаан ширээнд суусан Дуньмохэгийн үйл ажиллагаанаас тодорхой байна. 756 онд өөрсдийн тал нутгийн өрсөлдөгч болох [[Енисейн киргиз]]үүдийг цохин хааныг нь цаазлав. 759 онд Моюнчур хаан найран дээр хэтэртлээ их архи ууснаас өөд болж, хүү Тэнгэр бэхи нь Хөтлүг Дархан Сэнгүн Хаан хэмээгдэв. Тэнгэр бэхи 762 онд Тан улсын хааны хүсэлтээр тэдэнтэй хавсран Төвөдийн эсрэг байлдаж, Тан улсын Төвөдүүдэд алдсан баруун нийслэл нь болох Чангааныг эргүүлэн авч өгсөн байна. Энэ үеэр тэрээр Ираны Манихейст ламтай уулзан уг шашинд орж, Уйгурын шашин болгожээ. 779 онд Тэнгэр бэхи Орд балгадад байсан Согдын худалдаачдын ятгалгаар Хятад руу довтлон хятадыг эзлэх төлөвлөгөө зохиосон хэдий ч түүний авга ах Тунбага Дархан хятадад уусах аюултай хэмээн эсэргүүцэж, улмаар бослого гарган хаан болон түүний хүрээний 2000 язгууртныг цаазлан өөрийгөө Алп Күтлүг Билэг Хаан хэмээн хаан сууснаар Уйгур дотоодын хямралд орж эхэлсэн байна. Тэрээр Уйгурыг бутрахаас сэргийлж шинэ хатуу чанд хууль цааз гарган мөрдүүлж, киргизүүдийг довтлон энэ удаад тэднийг шууд харьяандаа оруулсан байна. 795 онд түүнийг үхсэнээр Уйгурт дотоодын тэмцэл өрнөн бутралын аюул занал нүүрлэн байх үед Күтлүг хэмээх цэргийн жанжин өөрийгөө Ай Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Күтлүг Үлэг Билэг хэмээн хаанаар зарласнаар Яглагарын удмын хаанчлал эцэс болж Едизийн удмын хаанчлал эхэлжээ. Тэрээр хатуу чанга удирдлагаар Уйгурыг нэгэн удаагийн бутралаас аварсан хэдий ч урьдын хүчирхэг идтэй Уйгур үгүй болсон байв. 808 онд түүний хүү Хан Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Кишлиг Билэг нэрээр хаан ор сууж Дундад Ази руу хандсан худалдааг сайжруулан Согд хүртэл худалдаа хийх болж, 821 онд төвөдүүдийн довтолгоог няцааж байв. 824 онд түүнийг өнгөрсний хойно Уйгарт хаан ширээний тэмцэл хүчтэй өрнөн хаан ор суух ёстой түүний дүү Касар 832 алагдаж, 839 онд Күрэбир хэмээх сайд хүчээр хаан ширээг булаав. Мөн онд Уйгарын эдийн засгийн суурь болсон байгалийн гамшгийн улмаас мал сүрэг олноор үхэж үрэгдэн өлсөглөн гарч дотоодод тогтворгүй байдал үүссэн хийгээд бусад нүүдэлчин овог аймгийн бослогоос уруудан доройтсон юм. 840 оны намар Уйгарын 9 сайдын нэг Күрэбирийн өрсөлдөгч Хүлүг Бага гэгч эртний өст Киргиз рүү зугтан тэдэнтэй хамсан 80000 морьт цэргээр Уйгарыг довтлов. Киргизүүд Орд балгад болон бусад хот балгадыг тонон дээрэмдэж галдан шатааж сэргэхгүйгээр сүйдлэн, Күрэбирийг барьж цаазалжээ. Уйгурын яглакар ургийн Моюнчур хаан 750-иад оныг хүргэж байж дотоодын дайснаа дарсан ба улмаар 750-760-аад онд гадагшаа дайн байлдаан хийснээр Уйгурын хүч чадал оргилдоо хүрч газар нутаг нь томорч, өмнөд хөрш Тан улсыг хүртэл дарамталж байсан боловч яглакар удмын сүүлчийн хаан 789 онд үхснээр хаан ширээнд эдиз аймгаас суух болсон нь хожим IX зууны эхнээс үргэлжилсэн хямралын үүдийг нээжээ. Мөн 820 оны үеэс эхлэн гаднаас Енисейн киргиз аймаг довтлон байлдсан явдал нь Уйгур улсыг туйлын хүнд байдалд оруулжээ. Энэхүү дотоод гадаадын тэмцэлдээ хөрш улс, аймгуудаас тусламж эрэх болсон нь 840 онд [[Енисейн киргиз]]үүдэд цохигдон бутарч, Уйгурын төр мөхөх шалтгаан болжээ. Уйгурын сүүлийн удирдагч Үгэ Ордост очин 841 онд Хятадын Шаньси мужийн нутгийг эзлэн, 6 жилийн турш киргизүүд болон Тан улсын хилийн цэрэг, өөрийн өрсөлдөгч болох Күрэбирийн ах Ормузыг дэмжигч нартай тэмцсээр 847 онд алагджээ. Уйгурын олонх өмнө зүгт, Тан улсын хил дагуу нутагт зугтан очсон ч [[Тан улс]] цэрэглэн устгаж, үлдсэн хэсэг нь Ганьжоу хотын хавиар нүүж суух болжээ. Тэдний зарим нь Дорнод Туркестанд очиж шинэ улс байгуулсан нь хожим Тангуд улсад эзлэгдэх хүртлээ оршин тогтножээ. 13-р зуунд Хархорумд байсан хөшөөнд бичигдсэн домог ёсоор гурван өдөр тэнгэрээс "хөж хөж" (яв яв) гэсэн их чимээ тасралтгүй гарсан тул уйгурын ахлагчид цугларч хэлэлцээд урагш нүүхээр шийдсэн гэдэг. Уйгурын хаант улс нь дээд цэгтээ Алтайгаас Хянганы нуруу, Соёны нуруунаас Говь хүрэлх газар нутгийг захирч байжээ. ==Соёл== [[Файл:Ordubaliq.jpg|thumb|250px|Уйгурын хот суурин]] Тэд өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү ихээр соёлыг хөгжүүлж, согд-түрэгийн бичгийг сайжруулж, өөрийн бичиг үсэгтэй болсон бөгөөд үүнийг хожмын нүүдэлчид өвлөн хэрэглэх болжээ. [[Монгол бичиг]] нь энэхүү уйгур бичгээс гаралтай билээ. Уйгурын үед хэрэглэгдэж байсан Монголын 10 орчим томоохон гол мөрний нэр (Орхон, Хараа г.м) одоо ч хэвээр хэрэглэгдэж байна. == Уйгурын хаад == # [[Кутлук Билгэ Күл хаан]] (744-747) [[Яклакар]] овгийн Хушу ноёны хүү # Моюнчур [[Баянчор хаан|хаан]] (747-759), Кутлук Билгэ Күл хааны хоёр дахь хүү # [[Идигинь хаан]] (759-779), Баянчор хааны хоёр дахь хүү # [[Дуньмохэ хаан]] (780-789), Баянчор хааны хүү Чабыш тэгиний ууган хүү # [[Дулосы хаан]] (789-790), Дуньмохэ хааны хүү # [[Фэнчэн хаан]] (790-795), Дулосы хааны хүү # [[Күтлүг хаан]] (795-805), [[Адиз]] овгийн жанжин. # [[Күлүг Билгэ хаан]] (805-808), Күтлүг хааны хүү # [[Бао-и хаан]] (808-821), Күтлүг хааны хүү # [[Чүндэ хаан]] (821-824), Бао-и хааны хүү # [[Жаоли хаан]] (824-832), Бао-и хааны хүү # [[Жаншинь хаан]] (833-839), Чүндэ хааны хүү # [[Касар хаан]] (839-840) # [[Үгэ хаан]] (840-846), Бао-и хааны хүү # [[Энян хаан]] (846-848), Бао-и хааны хүү ==Ашигласан материал== {{Reflist}} *[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn "Уйгаруудын тухай"] *[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү "Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар" 2010] ==Мөн үзэх== *[[Хар балгас]] *[[Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэгийн хаант улс]] |он=744-840 |албан_тушаал= Уйгурийн хаант улс |дараа=[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]] <br/> }} {{end}} [[Ангилал:Уйгурын Хаант Улс| ]] [[Ангилал:Эртний Монгол| 06]] [[Ангилал:Эртний Туркийн түүх]] [[Ангилал:Уйгурууд]] [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] 85begjthab9z5sy8uw9a7shihv3jp08 708953 708932 2022-08-19T11:25:07Z 103.173.255.162 /* Уйгурын хожуу хаант улс (745-840 он) */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |conventional_long_name = Уйгурын хаант улс<br>𐱃𐰆𐰴𐰕:𐰆𐰍𐰕:𐰉𐰆𐰑𐰣<br /><small>Toquz Oγuz budun</small> |common_name = Уйгур улс |continent = Ази |region = |status = |government_type = [[Хаант засаг]] |capital = [[Хар балгас]] |religion = [[Манихей]] |year_start = 745 |year_end = 840<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/102315/history-of-Central-Asia/73536/Reunification britannica.com]</ref> |p1 = [[Түрэг улс]] |flag_p1 = |s1 = [[Хар ханы улс]] |flag_s1 = |s2 = [[Енисейн киргиз]] |flag_s2 = |image_flag = |common_languages = Хуучин Уйгур хэл ([[Эртний Түрэг бичиг]]) |image_map = Uigur uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |event_start = Бүтсэн |date_start = |event_end = Мөхсөн |date_end = |title_leader = [[Хаан|Онцлох хоёр хаан]] |leader1 = Кутлуг Билгэ Көл |year_leader1 = 744–747 |leader2 = Өгэ хан |year_leader2 = 841–847 |flag_s1 = |image_flag = |image_flag_caption = Seljuq Flag |stat_year1 = 800 оны орчим<ref>{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D | title = East-West Orientation of Historical Empires | journal = Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=09 January 2012}}</ref> |stat_area1 = 3100000 }} {{Загвар:Монголын түүх}} Түрэг улсыг мөхсөний дараа түүний байр суурийг Уйгарууд эзэлж YIII-IX зууны үед [[монгол нутаг]]т оршин тогтнож байв. НТ 740 оны үед Түрэг улсын захиргаанд байсан уйгарууд бослого гарган өөрийн улсыг байгуулан 100 орчим жил оршин тогтносон. Уйгарын оршин сууж байсан газар нь хуучин хүннү, түрэгийн нутаг байжээ.<ref>[http://touristinfocenter.mn/cate14_more.aspx?ItemID=32 УЙГАРЫН ХААНТ УЛС]</ref> ==Уйгурын түрүү хаант улс== [[File:Uigur uls.gif|thumb|200px|Уйгурын хаант улс]] 600 онд Хятадын Сүй улс Туул голын хөндийд нутаглан бүхий 10000 гэр өрхтэй [[уйгур]] (Хятад сурвалжид Уйгур хэмээх нэр анх гарсан нь энэ бөлгөө) аймгийн хан Эрхэт Тэгинтэй Хөх Түрэгийн эсрэг холбоо тогтоосон байна. 611 онд Сыр-тардуш аймгаар удирдуулсан (Уйгур аймаг 2-р зэрэглэлд байв) Тэлэ аймгийн холбоо Хятадтай холбоолон Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэн 630 онд Түрэгийн анхны эзэнт улсыг унагав. 646 онд Тэлэ аймгийн холбоонд Уйгур аймаг зонхилох болж, хаан Түмтү Илтбэр нь Хятадын хаанаас цол хүртэн Сыр-тардушийн ноёрхлыг унагав. Монголын тал нутаг дахь Уйгурын ноёрхол удсангүй, 683 онд хаан Тугайг Хөх Түрэгт ялагдан Сэлэнгийн хөндий рүү шахагджээ. Уйгур бол эрт цагт [[Хүннү гүрэн]]д эзлэгдсэн [[динлин]]ий удам бөгөөд Өндөр тэрэгтэн буюу токуз-огузын нэг аймаг, тэдний домог ёсоор уйгур хаадын өндөр эмэг эх нь Хүннүгийн шаньюйн бага охин ажээ. Жоужань/Нирун улсын үед уйгурууд өндөр тэрэгтний (чилэ, тэлэ, гаочэ, гаогюй) аймгийн холбоонд багтаж явжээ. Түрэгийн түрүү хаант улсын хүн амын олонх нь тэлэ буюу огузууд байв. Зүүн Түрэгийн хаант улсын харьяат токуз-огузууд, говиос урагш нүүснийг нь далимдуулан, Түрэгийн хаадын ноёрхлыг эсэргүүцэн 625 онд их бослого дэгдээжээ. Түрэгээс ангижирсан огузууд энэ удаа Сеяньтогийн (серинда) манлайлсан хаант улсын гол цөм болжээ. Гэвч уйгур тэргүүлсэн огузууд, [[Тан улс]]тай хүч хавсран Сеяньтогийн төрийг 647 онд мөхөөв. Уйгурын эльтебер Тумиду 647 онд хаан болж, түрэгт байсантай адил бүх албан тушаалтанг тогтоов гэж сурвалжид тэмдэглэснээр бол шинэ, Уйгурын түрүү хаант улс Төв Азид бий болжээ. Уйгурууд 660-70-аад оныг хүртэл Тан улстай найрсаг харилцаж байснаа дараа нь [[Тан улс]]тай хэдэн удаа сүрхий дайтжээ. Уйгурын түрүү хаант улсыг, Монгол нутагт 689-691 оны хооронд Чугай-гуз, Каракумаас нүүж ирсэн ашина-түрэгүүд мөхөөсөн юм. Азийн нүүдэлчид цахилгаан цахих мэт гялбаад мөхөх нь уламжлал мэт болсон байлаа. ==Уйгурын хожуу хаант улс (745-840 он)== Манай эриний VII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад Уйгурын хаант улсыг байгуулжээ. Түүхэнд тэмдэглэгдсэн Уйгурын энэ үеэс хаан нь Пэйло байжээ. Тэрээр Түрэгийн эсрэг бослогыг удирдан МЭ 745 онд түрэгүүдийг бут цохин, Уйгур улсыг үндэслэжээ. 742 онд уйгурууд харлуг болон дасмалиудтай хамтран 2-р Хөх Түрэгийн эсрэг босож, 744 оны Таласын шийдвэрлэх тулалдаанд ялсан бөгөөд Басмылчууд Түрэгийн нийслэлийг авч, хаан Эзмишийг олзолсон авч холбоотнуудын дунд хагарал гаран Уйгур, Харлуг хоёр хамсан Басмылчуудыг цохин удирдагчийг нь цаазлан хороож албат иргэдийг нь хамжлага боол болгон, заримыг нь Хятадад боол болгон зарсан байна. Ингээд Уйгурын удирдагч Күтлүг Билэг Кэл хэмээх цолтойгоор Монголын тал нутагт хаан сууж, Алтайн овог аймгуудыг захирсан Уйгурын хаант улсыг үндэслэн, Харлугуудад баруун хязгаарыг мэдүүлсэн ажээ. Этүгэн ууланд Орд балык (Орд балгад) нийслэлийг бариулжээ. Тэрээр 747 онд өөд болж отгон хүү Моюнчур нь Эл Этмиш Билэг Хаан болж, талын бүх нүүдэлчдийг эрхэндээ оруулав. [[Моюнчур]] 747-759 онд Уйгар улсын хаан ширээнд суухдаа "Тэнгэрээс заяат, төр засагч мэдэлтэй сэцэн хаан" хэмээн алдаршжээ. Түүний төр барьж байх үед Уйгур улс хүчирхгийн дээд туйлдаа хүрч байжээ. Моюнчур улс орондоо эдийн засаг, соёлын харилцаа тогтоож, МЭ 751 оны үед Орхоны хөндийд Балиглиг ([[Хар балгас]]) гэдэг хотыг байгуулж нийслэлээ болгожээ. Тэрээр Тан улстай найрамдаж, өмнө зүгээс ирэх аюулыг сэрэмжлэн, дорно, өрнө зүгт нутгаа тэлэх бодлого явуулж байв. МЭ 755 онд Тан улсад гарсан [[Ань Лу-шан]]ы бослогыг дарах хэрэгт Тан улс Уйгураас тусламж гуйн элч илгээжээ. Моюнчур хаан Тан улсад 4000 цэрэг явуулж бослогыг даруулж, өмнө зүгээс довтолсон Төвөдүүдийг цохижээ. Үүний хариуд [[Тан улс]]ын хаан өдий төдий хуй торго гаргаж Моюнчурыг шагнан бага гүнж Нингог хатан болгон ураг холбохоор илгээжээ. Ийнхүү Уйгур улсын хүч нөлөө нэмэгдэж байв. Моюнчур хааны суух үед найман огуз, есөн [[татар]] нар бослого гарган тэмцсэн байна. Хэдийгээр бослого дарагдсан авч Уйгур улсын хүч нэлээд суларчээ. Мөн энэ үеэр ноёд түшмэд эрх мэдлээ булаацалдан дотоодын тэмцэл улам хурцдав. Үүний жишээ нь Моюнчурын дараа хаан суусан [[Идигань]](759-779)-ийг алж хаан ширээнд суусан Дуньмохэгийн үйл ажиллагаанаас тодорхой байна. 756 онд өөрсдийн тал нутгийн өрсөлдөгч болох [[Енисейн киргиз]]үүдийг цохин хааныг нь цаазлав. 759 онд Моюнчур хаан найран дээр хэтэртлээ их архи ууснаас өөд болж, хүү Тэнгэр бэхи нь Хөтлүг Дархан Сэнгүн Хаан хэмээгдэв. Тэнгэр бэхи 762 онд Тан улсын хааны хүсэлтээр тэдэнтэй хавсран Төвөдийн эсрэг байлдаж, Тан улсын Төвөдүүдэд алдсан баруун нийслэл нь болох Чангааныг эргүүлэн авч өгсөн байна. Энэ үеэр тэрээр Ираны Манихейст ламтай уулзан уг шашинд орж, Уйгурын шашин болгожээ. 779 онд Тэнгэр бэхи Орд балгадад байсан Согдын худалдаачдын ятгалгаар Хятад руу довтлон хятадыг эзлэх төлөвлөгөө зохиосон хэдий ч түүний авга ах Тунбага Дархан хятадад уусах аюултай хэмээн эсэргүүцэж, улмаар бослого гарган хаан болон түүний хүрээний 2000 язгууртныг цаазлан өөрийгөө Алп Күтлүг Билэг Хаан хэмээн хаан сууснаар Уйгур дотоодын хямралд орж эхэлсэн байна. Тэрээр Уйгурыг бутрахаас сэргийлж шинэ хатуу чанд хууль цааз гарган мөрдүүлж, киргизүүдийг довтлон энэ удаад тэднийг шууд харьяандаа оруулсан байна. 795 онд түүнийг үхсэнээр Уйгурт дотоодын тэмцэл өрнөн бутралын аюул занал нүүрлэн байх үед Күтлүг хэмээх цэргийн жанжин өөрийгөө Ай Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Күтлүг Үлэг Билэг хэмээн хаанаар зарласнаар Яглагарын удмын хаанчлал эцэс болж Едизийн удмын хаанчлал эхэлжээ. Тэрээр хатуу чанга удирдлагаар Уйгурыг нэгэн удаагийн бутралаас аварсан хэдий ч урьдын хүчирхэг идтэй Уйгур үгүй болсон байв. 808 онд түүний хүү Хан Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Кишлиг Билэг нэрээр хаан ор сууж Дундад Ази руу хандсан худалдааг сайжруулан Согд хүртэл худалдаа хийх болж, 821 онд төвөдүүдийн довтолгоог няцааж байв. [[Зураг:UighurPrincess.png|thumb|left|200px|Уйгур гүнжийн зураг]] 824 онд түүнийг өнгөрсний хойно Уйгарт хаан ширээний тэмцэл хүчтэй өрнөн хаан ор суух ёстой түүний дүү Касар 832 алагдаж, 839 онд Күрэбир хэмээх сайд хүчээр хаан ширээг булаав. Мөн онд Уйгарын эдийн засгийн суурь болсон байгалийн гамшгийн улмаас мал сүрэг олноор үхэж үрэгдэн өлсөглөн гарч дотоодод тогтворгүй байдал үүссэн хийгээд бусад нүүдэлчин овог аймгийн бослогоос уруудан доройтсон юм. 840 оны намар Уйгарын 9 сайдын нэг Күрэбирийн өрсөлдөгч Хүлүг Бага гэгч эртний өст Киргиз рүү зугтан тэдэнтэй хамсан 80000 морьт цэргээр Уйгарыг довтлов. Киргизүүд Орд балгад болон бусад хот балгадыг тонон дээрэмдэж галдан шатааж сэргэхгүйгээр сүйдлэн, Күрэбирийг барьж цаазалжээ. Уйгурын яглакар ургийн Моюнчур хаан 750-иад оныг хүргэж байж дотоодын дайснаа дарсан ба улмаар 750-760-аад онд гадагшаа дайн байлдаан хийснээр Уйгурын хүч чадал оргилдоо хүрч газар нутаг нь томорч, өмнөд хөрш Тан улсыг хүртэл дарамталж байсан боловч яглакар удмын сүүлчийн хаан 789 онд үхснээр хаан ширээнд эдиз аймгаас суух болсон нь хожим IX зууны эхнээс үргэлжилсэн хямралын үүдийг нээжээ. Мөн 820 оны үеэс эхлэн гаднаас Енисейн киргиз аймаг довтлон байлдсан явдал нь Уйгур улсыг туйлын хүнд байдалд оруулжээ. Энэхүү дотоод гадаадын тэмцэлдээ хөрш улс, аймгуудаас тусламж эрэх болсон нь 840 онд [[Енисейн киргиз]]үүдэд цохигдон бутарч, Уйгурын төр мөхөх шалтгаан болжээ. Уйгурын сүүлийн удирдагч Үгэ Ордост очин 841 онд Хятадын Шаньси мужийн нутгийг эзлэн, 6 жилийн турш киргизүүд болон Тан улсын хилийн цэрэг, өөрийн өрсөлдөгч болох Күрэбирийн ах Ормузыг дэмжигч нартай тэмцсээр 847 онд алагджээ. Уйгурын олонх өмнө зүгт, Тан улсын хил дагуу нутагт зугтан очсон ч [[Тан улс]] цэрэглэн устгаж, үлдсэн хэсэг нь Ганьжоу хотын хавиар нүүж суух болжээ. Тэдний зарим нь Дорнод Туркестанд очиж шинэ улс байгуулсан нь хожим Тангуд улсад эзлэгдэх хүртлээ оршин тогтножээ. 13-р зуунд Хархорумд байсан хөшөөнд бичигдсэн домог ёсоор гурван өдөр тэнгэрээс "хөж хөж" (яв яв) гэсэн их чимээ тасралтгүй гарсан тул уйгурын ахлагчид цугларч хэлэлцээд урагш нүүхээр шийдсэн гэдэг. Уйгурын хаант улс нь дээд цэгтээ Алтайгаас Хянганы нуруу, Соёны нуруунаас Говь хүрэлх газар нутгийг захирч байжээ. ==Соёл== [[Файл:Ordubaliq.jpg|thumb|250px|Уйгурын хот суурин]] Тэд өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү ихээр соёлыг хөгжүүлж, согд-түрэгийн бичгийг сайжруулж, өөрийн бичиг үсэгтэй болсон бөгөөд үүнийг хожмын нүүдэлчид өвлөн хэрэглэх болжээ. [[Монгол бичиг]] нь энэхүү уйгур бичгээс гаралтай билээ. Уйгурын үед хэрэглэгдэж байсан Монголын 10 орчим томоохон гол мөрний нэр (Орхон, Хараа г.м) одоо ч хэвээр хэрэглэгдэж байна. == Уйгурын хаад == # [[Кутлук Билгэ Күл хаан]] (744-747) [[Яклакар]] овгийн Хушу ноёны хүү # Моюнчур [[Баянчор хаан|хаан]] (747-759), Кутлук Билгэ Күл хааны хоёр дахь хүү # [[Идигинь хаан]] (759-779), Баянчор хааны хоёр дахь хүү # [[Дуньмохэ хаан]] (780-789), Баянчор хааны хүү Чабыш тэгиний ууган хүү # [[Дулосы хаан]] (789-790), Дуньмохэ хааны хүү # [[Фэнчэн хаан]] (790-795), Дулосы хааны хүү # [[Күтлүг хаан]] (795-805), [[Адиз]] овгийн жанжин. # [[Күлүг Билгэ хаан]] (805-808), Күтлүг хааны хүү # [[Бао-и хаан]] (808-821), Күтлүг хааны хүү # [[Чүндэ хаан]] (821-824), Бао-и хааны хүү # [[Жаоли хаан]] (824-832), Бао-и хааны хүү # [[Жаншинь хаан]] (833-839), Чүндэ хааны хүү # [[Касар хаан]] (839-840) # [[Үгэ хаан]] (840-846), Бао-и хааны хүү # [[Энян хаан]] (846-848), Бао-и хааны хүү ==Ашигласан материал== {{Reflist}} *[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn "Уйгаруудын тухай"] *[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү "Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар" 2010] ==Мөн үзэх== *[[Хар балгас]] *[[Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэгийн хаант улс]] |он=744-840 |албан_тушаал= Уйгурийн хаант улс |дараа=[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]] <br/> }} {{end}} [[Ангилал:Уйгурын Хаант Улс| ]] [[Ангилал:Эртний Монгол| 06]] [[Ангилал:Эртний Туркийн түүх]] [[Ангилал:Уйгурууд]] [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] 25sg5t0hhp2tqk9u0yqolm6a1hj7uee 0 24396 708921 705589 2022-08-19T06:23:27Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Зохиолч | нэр = Амарсанаа | зураг = Amarsanaa.jpg | хэмжээ = | зургийн тайлбар = Ховд хот дахь Амарсанаагийн хөшөө | жинхэнэ нэр = | нууц нэр = | төрсөн огноо = 1720 он | төрсөн газар = [[Зүүнгарын хаант улс]] (Одоо Хойд аймаг) | нас барсан огноо = 1757 он | нас барсан газар = [[Оросын Хаант Улс]], [[Тобольск хот]] | мэргэжил = цэрэг | гарал үүсэл = [[хойт]] | яс үндэс = [[ойрад]] | иргэний харъяалал = [[Зүүнгарын хаант улс]] | боловсрол = | төрөл = | субъект = | урсгал = | хамтрагч = Чингүнжав, Сэвдэнбалжир, Дондогмаанж, Аблай | залгамжлагч = | шагналууд = | гарын үсэг = | вэбсайт = }} ''' Амарсанаа ''' (* [[1720 он]]; † [[1757 он]]ы [[9 сарын 20]]) нь [[Монгол]]ын ард түмний 1755-1758 оны үндэсний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцлийн нэг удирдагч юм. [[Ойрад]]ын хаан [[Галданцэрэн хаан|Галданцэрэнгийн]] охин [[Бодлогоч]]оос төрж, Хойдын ноён [[Үйзэн хошууч|Үйзэн хошуучын]] гэрт өсөж хүмүүжсэн Ойрадын Хошууд аймгийн хүн юм. Эцэг нь [[Гүш хаан|Гүүш хааны]] хойчис [[Галданданзан хан|Галданданзан]]. Эх [[Бодлогоч]]ийг нь бие давхар байхад эцэг нь нас нөгцөж, [[Хойт]] аймгийн тайж Үйзэн хошуучид очоод Амарсанаа төрсөн тул түүнийг бас Үйзэн хошуучийн хүү буюу Хойдын тайж гэдэг. == Түүх == [[Зураг:amarsanaa1.jpg|thumb|left|Ховд аймаг дахь Амарсанаагийн хөшөө]] [[Лхамдаржаа]] хаан орыг булаан эзэлсэнд [[Даваач]] зэрэг ихэс ноёдтой хавсран [[Цэрэндашийг]] хан орд суулгах гэхэд Лхамдаржаа үүнийг мэдээд Цэрэндашийг барьж алсанд 1751 онд Даваачтай [[Казахстан|Хасаг]]ийн дунд ордны зүг зайлан одсон ба Хасагийн [[Аблай султан|Аблай хан]] баяртай хүлээн авч охиноо өгч хүргэн болгоод дэргэдээ өсгөв. 1752 оны 9-р сард [[Лхамдаржаа]] Хасаг зүг их цэрэг томилон булаан авч ирэхээр ирсэнд далимыг ашиглан Зүүнгарт буцан ирж Лхамдаржааг баривчлан алж, Даваачийг хaан болгон өргөмжилжээ. 1754 оны эхээр эрх мэдэл газар нутгийн асуудлаас Даваачтай зөрчилдөн арга буюу дахин Хасаг зүгт одож, Эрчис голын сав газарт хүрч очоод тусгаарлан суужээ. Даваачтай гурван удаа байлдаад бүгдэд нь ялагдсан болохоор Даваач хаан өөрийн биеэр 30000 цэрэг авч ирээд байлдсанд ихэд хохирол амсан хөл тогтох газаргүй болж, харъят 2 түмэн Хойдоо дагуулан [[Чин улс|Манж Чин улсын]] хил дээр хүрч ирэн дагахаа илэрхийлсэнд [[Тэнгэр тэтгэгч хаан]] дуртайяа зөвшөөрч, [[Чэндэ|Халуун гол]] дахь зусландаа хүлээн авч уулзаад "Хошой [[чин ван]]"-д өргөмжилж, эхнэр хүүхэд, гэр бүлийг нь, түм гаруй албаттай нь хамт [[Завхан]]д, бусад албатыг нь [[Орхон]] болон [[Тамир гол|Тамирт]] шилжүүлэн суулгажээ. 1755 оны хавар, зун Зүүнгарыг дайлахаар явах замдаа халхын [[Засагт хан аймаг|Засагт хан аймгийн]] туслагч жанжин ба [[Хотгойд]]ын шадар ван [[Чингүнжав]], Хорчины [[эфү Сэвдэнбалжир]] нартай Манж улсын хүчийг ашиглаж, Даваачийг дарсны сүүлээр Манжийн байлдан дагуулагчдын эсрэг босч тусгаар тогтносон Монголын хаант улсыг сэргээн байгуулахаар хэлэлцэн тохиролсон ажээ. Тэнгэр тэтгэгч хаан тэдний төлөвлөгөөг тандан мэдэж, энэ явдлыг таслан зогсоохын тулд тусгай арга хэмжээ авахаар шийдэв. Гэвч Монголчуудын ба Монгол цэргийн дотор тэдний нөлөө их байсан тул дариухан баривчлан цаазлахыг зүрхлээгүй байна. Тэнгэр тэтгэгч хаан [[Чингүнжав|Чингүнжавыг]] "Урианхайн зан заншлыг сайн мэднэ" гээд Хан, Хатан голын Урианхай нарыг дагуулан авахуулахаар шалган явуулав. Манжийн хоёр замын их цэрэг 1755 оны зун Зүүнгарыг эзлэн авахад Амарсанаа хэрэг нэгэнт өөрөөр эргэснийг ухаарч, санаа нэгтнүүдээ сэм элсүүлж, эмхлэх завсараа Манжийн умард замын цэргийн зөвлөлийн сайд Хотгойдын Чингүнжавтай танилцан харийн түрэмгийлэгчдийг зайлуулж, улс төрийнхөө тусгаар тогтнолыг сэргээхээр тохиролцжээ. Үүнийг нь Манж нар мэдсэн боловч тэдний цэрэг, улс төрийн нөлөөг харгалзан шууд ял хэлэлцэлгүй хүчийг нь тарамдуулах зорилгоор Чингүнжавыг өөр ажилд илгээж, Амарсанааг "Хэрэг зөвлөх" нэрийдлээр [[Бээжин]]д дууджээ. [[Сэвдэнбалжир]]ыг хэрэг зөвлөх нэрээр Бээжинд дуудан аваачиж, хэргэмийг нь эвдэн, сул хорив. Манжийн эрх баригчдын гэнэдүүлэн барих гэж Бээжинд яаралтай дуудсан нь заль мэх болохыг таамаглан мэдэж байсан тул аргад нь арга хэрэглэн "Эзэн хаанд бараалхана!" гэж мордон гараад [[Алтай]]н цаадах Өрөнгө голд хүрч ирмэгц шадар 300 цэргээ удирдан Манж улсад итгэлтэй түшмэл цэргийг цохин, Бээжин орох замдаа зүг буруулан нутгийн ард олноос цэрэг элсүүлж, Манжийн Зүүнгар дахь дарангуй цэргийн гол хүчийг богино хугацаанд бут цохиж, 1755 оны 11-р сард [[Бортал]]д өөрийгөө Зүүнгарын хаанаар өргөмжилжээ. Манжийн эрх баригчид дахин цэрэг дайчилж хоёр замаар их цэрэг илгээв. Зүүнгарын зайсан [[Дондогмаанж]] нартай нийлж, цэрэг дайчлан, Ил дэх Манжийн цэргийн [[Банди]], [[Уянгу]], [[Саарал зайсан]] нарыг бүслэн авч байлдсанд тэд нар тэсч чадахгүй болоод, Саарал тугаа хээр хаяж, жинст малгай, жанжны тамгаа авч нуугад, бутарсан цэргийн дунд хутгалдан орж оргон зугтаажээ. Банди, Уянга нар бие биеэ хорлон үхэв. Ийнхүү Зүүнгарын эрхийг дахин буцаан авжээ. Манжийн хаан Зүүнгарыг дахин эзлэхийн төлөө дахин хоёр замын их цэрэг захион байгуулж, хойд замыг Хадагаар баруун замыг Залфунгаагаар захируулан Ил зүг мордуулав. Манж улсын цэрэг тулгаран ирэхэд дотооддоо хүчээ нэгтгэн тэмцэж чадсангүй. Өөр хоорондоо байлдан Дондогмаанжид дийлдээд Хасагт зугтаан очлоо. Манж улсын цэрэг Хасаг зүг нэхэн иртэл Зүүн гарын нэгэн ноён Амарсанааг бээжин зүг хүргэхээр явав гэж хэлж өгчээ. [[Залфунга]] нар нэхэн хөөхөө болиод буцах гэж байтал өмнө авсан мэдээ нь хуурамч болох нь тогтоогдсон байна. Нэгэнт Хасагийн нутагт орсон болохоор цааш мөрдөх бололцоо байсангүй. Манжийн хаан мэхлэгдсэндээ шарлахан Залфунгийн огцруулан Зоо Хуй, [[Далданга]] нарыг томилов. [[Зоо Хуй]], Далданга, Хадаг нарт нэг салаа цэрэг өгч Хасагийн Абулай ханы тэндээс нэхэж авчруулахаар илгээсэнд, Абулай хан зөвшөөрсөнгүй. Хүч хамтран [[Чин улс]]тай байлдахаар шийдэж, 1756 оны 8-р сард Хасагийн [[Қожаберген]]ийн хамт Далдангын цэрэгтэй бүтэн 7 хоног ширүүн байлдаан хийсэн боловч ялж чадсангүй. Абулай хан Хадагийн цэрэгтэй байлдаж хүндээр шархдан, цэрэгээ ухраан нутагтаа очлоо. 1757 оны 3-р сард Хасагаас нутагтаа буцаж ирээд 6-р сард харъят 3000 цэргийн хамт Манж улсын 10000 гаруй цэрэгтэй тулгаран байлдлаа. Байлдаан хагас сар гаруй туйлын хурц, ширүүн явагдаж, 2500 цэрэг нь алагдаж шархдан жагсаалаас гарчээ. Амарсанаа 8 хүнтэй Оросын нутагт зугтан очиж [[Тобольск]] хотын дүүрэгт туйлын хүнд байдалд байхдаа 1757 оны 9-р сарын 15-нд цэцэг өвчинд нэрвэгдэж 20-ны өдөр нас баржээ. Зүүнгарын хаант улс мөхөв. Ойрадууд урьд өмнө нь болж байгаагүй цуст хядлагад өртөхөд Амарсанаа эцсээ хүртэл тулалдан цохигджээ. Түүний дурсгалд зориулан Ховд хотод хөшөөг нь босгосон байна. [[Ангилал:Зүүнгарын хаан]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1720 онд төрсөн]] [[Ангилал:1757 онд өнгөрсөн]] mkm0e49zmqpion022tlk6kh8fzdtfp9 0 24399 708854 695169 2022-08-18T13:03:25Z 103.173.255.162 /* Зүүнгар улс мөхсөн нь */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |title=[[Хаан]] |image=[[Зураг:Dawachi.jpg|250px]] |caption= |full name=Даваач |reign=Тодорхойгүй |predecessor=[[Лхамдаржаа]] |successor=[[Нэмэхжаргал]] |father= [[Намжилдаш]] |died=Тодорхойгүй |dynasty=[[Зүүнгар]] }} '''Даваач''' нь Зүүнгар улсын сүүлчийн хаан юм. XVII зууны эхэн үеэс хүчихэгжин Алтайн ар өвөр, одоогийн [[Шинжаан|Шинжаан-Уйгарын Өөртөө засах орон]], [[Төвөд]], [[Хөх нуур]]ыг эзэрхэж, Дундад Азийн хэд хэдэн улсаас алба гувчуур авч, [[Манж]]тай уулгалцаж, [[Орос]]той эн тэнцүү харилцаж байсан [[Зүүнгар]]ын улсын хаадыг [[Галдан бошигт хаан]]аас (1644–1697) эхлэн тоолдог бөгөөд [[Цэвээнравдан]], [[Галданцэрэн хаан]], [[Цэвээндоржнамжил]], [[Лхамдаржаа]] нар залгамжлаад хамгийн сүүлд Даваач богино хугацаанд төр барьжээ. == Уг гарал == Эцэг нь [[Намжилдаш]]. Элэнц эцэг [[Баатар хун тайж]] болон өвөг эцэг [[Цэрэндондов]] нь [[Ойрад]]ын түүхэн алдар нэртэй хүмүүс байсан болохоор дээдсийнхээ хэргэм, зэргийг залгамжилж, аймгийн олноо дайчлан, [[Тарвагатай]] орчим нутаглаад, [[Галданцэрэн хаан]]ыг ч ойшоодоггүй байжээ. [[Манж]]ийн улс төрийн шургуу бодлого, дотоодын хямрал эвдрэлээс болж бууран доройтсон Зүүнгар улсын хаан ширээ эзэнгүйдэж ирсэн үймээнт үед Хойдын [[Амарсанаа]] хүчин тусалж түүнийг хаан сууринд суулгасан боловч мөн л эрх мэдэл булаалдсан хоорондын тэмцлийн дүнд Амарсанаагийнхаа гарт орж Манжид хүргэгдсэн түүхтэй хүн юм. == Зүүнгар улсын сүүлчийн хаан болсон нь == [[Лхамдаржаа]] хан ширээг булаан авсанд Амарсанаа ихэс ноёдтой холбоолон эсэргүүцээд хүчин мөхсдөж, 1751 оны үеэр [[Казахстан|Хасаг]]т зайлан оджээ. [[Лхамдаржаа]] хэдэн удаа Хасагийн хан [[Абалай]]д төлөөний хүн явуулж, хүргүүлж ирүүлэх гэсэнд Хасагийн хан эс зөвшөөрчээ. Гэтэл [[Лхамдаржаа]] 1752 оны 9-р сард Хасагийн зүг их цэрэг хөдөлгөж булаан авчруулахаар явуулжээ. Тэр зуур Даваач нутагтаа буцан ирж, Амарсанаатай нийлэн Ламдаржаагийн эсрэг тэмцэл өрнүүлж 1752 оны эцсээр Лхамдаржааг баривчлан алж, өөрөө хан өргөмжлөгджээ. Гэтэл орж ирээд удаагүй байсан [[Дөрвөд]] ноён [[Нэмэхжаргал]] “Даваачийн хамт Зүүнгарын газрыг хуваан захирсугай!” гэж 10000 цэрэг дагуулан [[Ил]]-д очиж хан өргөөг дайрсанд Даваач Тарвагатайд зугтан оджээ. 1753 оны эцсээр Амарсанаагийн тусламжаар [[Нэмэхжаргал]]ыг гэнэдүүлэн дайрч барьж алаад, хаан оронд дахин суусан ч удалгүй Амарсанаагийн Илээс хойш [[Алтай]] хүртэлх өргөн уудам газар оронг эзлэх шаардлагыг эс зөшөөрсөнөөс тэдний хооронд зөрчил гарчээ. == Зүүнгар улс мөхсөн нь == Амарсанаа Хасагийн зүг явж [[Эрчис гол]]ын сав газарт суужээ. Амарсанаагийн эсрэг 3 удаа цэрэг илгээсэн боловч ялж чадсангүй эцэстээ өөрөө 30000 цэрэг авч байлдахаар очсонд, Амарсанаа ихэд дарагдан өөрийн харъят 20000 Хойдоо дагуулан Манж улсад оржээ. 1753 онд дөрвөд аймгийн “Гурван цэрэн” дургүйцэн Манж улсыг дагав. Үүний улмаас Зүүнгарын хаант улсын хүчин ихэд буурч, Манж улсын байлдан эзлэх бодлогод тохиол олгожээ. 1755 оны 3-р сард Манж улсын 50000 цэрэг 2 зам хуваагдан байлдахаар ирэв. Хойд замын цэргийг [[Банди]], Амарсанаа нар, баруун замын цэргийг [[Яүн Чан]], [[Саарал]] нар удирдан ирэв. 3-р сард хойд замын цэргийн түрүүчийн бүлэг туршуулын ангийг Амарсанаа удирдаж [[Улиастай]]гаас хөдлөн гарав. Баруун замын туршуулын ангийг Саарал удирдаж, 4-р сард [[Бархөл]]өөс мордов. Их цэргийг Банди, Яүн Чан нар авч хөдлөн гараад бор талд нийлж, Илийн зүг довтлон орж ирэв. Зүүнгарын хилд сахиул байсангүй Манж улсын цэрэг Зүүнгарын нутагт түрэмгийлэн орж 5-р сарын үеэр [[Эрээнхавирга]], [[Бортал]] зэрэг чухал газрыг ямарч саадгүй эзлэн авч, 6-р сарын ихээр Илд хүрч, шийдвэрлэх тулалдаан хийхээр болжээ. Энэ үед 7000 шахам цэрэг цуглуулж, [[Хаш нуур]]ын дэргэд хориглон байлдахаар шивээлэн хүлээжээ. Банди өдөөн гаргаж баривчлан авах гэсэнд, бэхлэн сахиад байлдахаар гараагүй болохоор, Банди шөнө дөлөөр цэрэг аван дайрч орж ирсэнд, 10000 гаруй цэргээ дагуулан, эхнэр хүүхэд, гэр тэргээ орхин зугтан яваад, Зүүнгарын жинхэнэ нутгаа алджээ. Эндээс хэдэн уул далдлан цэргийн хүрээ байгуулан сахин суув. 5-р сарын 23-ны шөнө Бандийн зарлигаар тагнахаар ирсэн [[Аюуш]], [[Батжаргал]], Цанши зэрэг 25 хүн цэргийн хүрээг гэнэдүүлэн дайрсанд, цэрэг анги нь үймэн сандарч, 4 зүгтээ бутран сарнив. Арай чамай 2000 гаруй хүмүүсээ цуглуулан дагуулж зугтаан гарсанд, үлдсэн олон нь байлдалгүгээр бууж өгчээ. Манж улсын [[Дарданга]] нар үргэлжлүүлэн нэхэж, авга Балжуур болон 6000 гаруй албатыг нь олзлон авжээ. [[Тэнгэр уул]]ын өврийг чиглэн одоход 70 гаруйхан бараа бологсод л үлдсэн байв. Банди Агасу, [[Үш]], [[Түрфан]] зэрэг газар хүн илгээж, “Бидэнд туслан Даваачийг барьж өгөх болов уу?” гэж [[Уйгурууд]]ад хэл хүргүүлэв. Үш, Түрфаны хотын дарга урьдаас найртай байсан хэдий боловч Бандийн хүчнээс сүрдэн Үш, Түрфанаар дамжиж, [[Кашгар]]т очих гэж байгааг нь тагнан мэдээд, шугуйд цэрэг бүгүүлж, өөрийн дүүдээ архи, мах бариулан хуурмагаар зам тосож угтаад 70 гаруй хүмүүсийг бүгдийг нь баривчлан авч, Манж улсын цэргийн хүрээнд хүргэж өгчээ. Банди ихэд баярлаж [[Бээжин]]д [[Тэнгэрийн Тэтгэсэн хаан]]ы дэргэд хүргэсэнд уучлал хүртээж, “[[Чин ван]]” өргөмжлөн, гүнжээ өгч [[эфү]] болгоод уридан дагуулж байсан 40-50 өрх хүмүүстэй нь хамт Бээжинд зохицуулан суулгажээ. Хожим нь шадар хиа өргөмжлөгдөж, Бээжинд өвчнөөр нас баржээ. Даваач хот газар дасахгүйгээс өдөр бүр нуурын усанд галуу, нугас тэжээх буюу сэлж сэтгэлээ хуурдаг байжээ. Түүний тэжээсэн галуу, нугасны өндөг нь онцгой том байсан тул хааны ордонд өдөр бүр аваачдаг байжээ. [[Ангилал:Зүүнгарын хаант улс]] 0uebgbtwh3sijgtsimjnykgmwfxjdwv 708855 708854 2022-08-18T13:04:56Z 103.173.255.162 /* Зүүнгар улсын сүүлчийн хаан болсон нь */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |title=[[Хаан]] |image=[[Зураг:Dawachi.jpg|250px]] |caption= |full name=Даваач |reign=Тодорхойгүй |predecessor=[[Лхамдаржаа]] |successor=[[Нэмэхжаргал]] |father= [[Намжилдаш]] |died=Тодорхойгүй |dynasty=[[Зүүнгар]] }} '''Даваач''' нь Зүүнгар улсын сүүлчийн хаан юм. XVII зууны эхэн үеэс хүчихэгжин Алтайн ар өвөр, одоогийн [[Шинжаан|Шинжаан-Уйгарын Өөртөө засах орон]], [[Төвөд]], [[Хөх нуур]]ыг эзэрхэж, Дундад Азийн хэд хэдэн улсаас алба гувчуур авч, [[Манж]]тай уулгалцаж, [[Орос]]той эн тэнцүү харилцаж байсан [[Зүүнгар]]ын улсын хаадыг [[Галдан бошигт хаан]]аас (1644–1697) эхлэн тоолдог бөгөөд [[Цэвээнравдан]], [[Галданцэрэн хаан]], [[Цэвээндоржнамжил]], [[Лхамдаржаа]] нар залгамжлаад хамгийн сүүлд Даваач богино хугацаанд төр барьжээ. == Уг гарал == Эцэг нь [[Намжилдаш]]. Элэнц эцэг [[Баатар хун тайж]] болон өвөг эцэг [[Цэрэндондов]] нь [[Ойрад]]ын түүхэн алдар нэртэй хүмүүс байсан болохоор дээдсийнхээ хэргэм, зэргийг залгамжилж, аймгийн олноо дайчлан, [[Тарвагатай]] орчим нутаглаад, [[Галданцэрэн хаан]]ыг ч ойшоодоггүй байжээ. [[Манж]]ийн улс төрийн шургуу бодлого, дотоодын хямрал эвдрэлээс болж бууран доройтсон Зүүнгар улсын хаан ширээ эзэнгүйдэж ирсэн үймээнт үед Хойдын [[Амарсанаа]] хүчин тусалж түүнийг хаан сууринд суулгасан боловч мөн л эрх мэдэл булаалдсан хоорондын тэмцлийн дүнд Амарсанаагийнхаа гарт орж Манжид хүргэгдсэн түүхтэй хүн юм. == Зүүнгар улсын сүүлчийн хаан болсон нь == [[Лхамдаржаа]] хан ширээг булаан авсанд Амарсанаа ихэс ноёдтой холбоолон эсэргүүцээд хүчин мөхсдөж, 1751 оны үеэр [[Казахстан|Хасаг]]т зайлан оджээ. [[Лхамдаржаа]] хэдэн удаа Хасагийн хан [[Абалай]]д төлөөний хүн явуулж, хүргүүлж ирүүлэх гэсэнд Хасагийн хан эс зөвшөөрчээ. Гэтэл [[Лхамдаржаа]] 1752 оны 9-р сард Хасагийн зүг их цэрэг хөдөлгөж булаан авчруулахаар явуулжээ. Тэр зуур Даваач нутагтаа буцан ирж, Амарсанаатай нийлэн Ламдаржаагийн эсрэг тэмцэл өрнүүлж 1752 оны эцсээр Лхамдаржааг баривчлан алж, өөрөө хан өргөмжлөгджээ. Гэтэл орж ирээд удаагүй байсан [[Дөрвөд]] ноён [[Нэмэхжаргал]] “Даваачийн хамт Зүүнгарын газрыг хуваан захирсугай!” гэж 10000 цэрэг дагуулан [[Хулж хот|Ил]]-д очиж хан өргөөг дайрсанд Даваач Тарвагатайд зугтан оджээ. 1753 оны эцсээр Амарсанаагийн тусламжаар [[Нэмэхжаргал]]ыг гэнэдүүлэн дайрч барьж алаад, хаан оронд дахин суусан ч удалгүй Амарсанаагийн Илээс хойш [[Алтай]] хүртэлх өргөн уудам газар оронг эзлэх шаардлагыг эс зөшөөрсөнөөс тэдний хооронд зөрчил гарчээ. == Зүүнгар улс мөхсөн нь == Амарсанаа Хасагийн зүг явж [[Эрчис гол]]ын сав газарт суужээ. Амарсанаагийн эсрэг 3 удаа цэрэг илгээсэн боловч ялж чадсангүй эцэстээ өөрөө 30000 цэрэг авч байлдахаар очсонд, Амарсанаа ихэд дарагдан өөрийн харъят 20000 Хойдоо дагуулан Манж улсад оржээ. 1753 онд дөрвөд аймгийн “Гурван цэрэн” дургүйцэн Манж улсыг дагав. Үүний улмаас Зүүнгарын хаант улсын хүчин ихэд буурч, Манж улсын байлдан эзлэх бодлогод тохиол олгожээ. 1755 оны 3-р сард Манж улсын 50000 цэрэг 2 зам хуваагдан байлдахаар ирэв. Хойд замын цэргийг [[Банди]], Амарсанаа нар, баруун замын цэргийг [[Яүн Чан]], [[Саарал]] нар удирдан ирэв. 3-р сард хойд замын цэргийн түрүүчийн бүлэг туршуулын ангийг Амарсанаа удирдаж [[Улиастай]]гаас хөдлөн гарав. Баруун замын туршуулын ангийг Саарал удирдаж, 4-р сард [[Бархөл]]өөс мордов. Их цэргийг Банди, Яүн Чан нар авч хөдлөн гараад бор талд нийлж, Илийн зүг довтлон орж ирэв. Зүүнгарын хилд сахиул байсангүй Манж улсын цэрэг Зүүнгарын нутагт түрэмгийлэн орж 5-р сарын үеэр [[Эрээнхавирга]], [[Бортал]] зэрэг чухал газрыг ямарч саадгүй эзлэн авч, 6-р сарын ихээр Илд хүрч, шийдвэрлэх тулалдаан хийхээр болжээ. Энэ үед 7000 шахам цэрэг цуглуулж, [[Хаш нуур]]ын дэргэд хориглон байлдахаар шивээлэн хүлээжээ. Банди өдөөн гаргаж баривчлан авах гэсэнд, бэхлэн сахиад байлдахаар гараагүй болохоор, Банди шөнө дөлөөр цэрэг аван дайрч орж ирсэнд, 10000 гаруй цэргээ дагуулан, эхнэр хүүхэд, гэр тэргээ орхин зугтан яваад, Зүүнгарын жинхэнэ нутгаа алджээ. Эндээс хэдэн уул далдлан цэргийн хүрээ байгуулан сахин суув. 5-р сарын 23-ны шөнө Бандийн зарлигаар тагнахаар ирсэн [[Аюуш]], [[Батжаргал]], Цанши зэрэг 25 хүн цэргийн хүрээг гэнэдүүлэн дайрсанд, цэрэг анги нь үймэн сандарч, 4 зүгтээ бутран сарнив. Арай чамай 2000 гаруй хүмүүсээ цуглуулан дагуулж зугтаан гарсанд, үлдсэн олон нь байлдалгүгээр бууж өгчээ. Манж улсын [[Дарданга]] нар үргэлжлүүлэн нэхэж, авга Балжуур болон 6000 гаруй албатыг нь олзлон авжээ. [[Тэнгэр уул]]ын өврийг чиглэн одоход 70 гаруйхан бараа бологсод л үлдсэн байв. Банди Агасу, [[Үш]], [[Түрфан]] зэрэг газар хүн илгээж, “Бидэнд туслан Даваачийг барьж өгөх болов уу?” гэж [[Уйгурууд]]ад хэл хүргүүлэв. Үш, Түрфаны хотын дарга урьдаас найртай байсан хэдий боловч Бандийн хүчнээс сүрдэн Үш, Түрфанаар дамжиж, [[Кашгар]]т очих гэж байгааг нь тагнан мэдээд, шугуйд цэрэг бүгүүлж, өөрийн дүүдээ архи, мах бариулан хуурмагаар зам тосож угтаад 70 гаруй хүмүүсийг бүгдийг нь баривчлан авч, Манж улсын цэргийн хүрээнд хүргэж өгчээ. Банди ихэд баярлаж [[Бээжин]]д [[Тэнгэрийн Тэтгэсэн хаан]]ы дэргэд хүргэсэнд уучлал хүртээж, “[[Чин ван]]” өргөмжлөн, гүнжээ өгч [[эфү]] болгоод уридан дагуулж байсан 40-50 өрх хүмүүстэй нь хамт Бээжинд зохицуулан суулгажээ. Хожим нь шадар хиа өргөмжлөгдөж, Бээжинд өвчнөөр нас баржээ. Даваач хот газар дасахгүйгээс өдөр бүр нуурын усанд галуу, нугас тэжээх буюу сэлж сэтгэлээ хуурдаг байжээ. Түүний тэжээсэн галуу, нугасны өндөг нь онцгой том байсан тул хааны ордонд өдөр бүр аваачдаг байжээ. [[Ангилал:Зүүнгарын хаант улс]] 79901bp7tltpk45aj3f1pghjq1mhmo7 708856 708855 2022-08-18T13:05:47Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Хаан |title=[[Хаан]] |image=[[Зураг:Dawachi.jpg|250px]] |caption= |full name=Даваач |reign=Тодорхойгүй |predecessor=[[Лхамдаржаа]] |successor=[[Нэмэхжаргал]] |father= [[Намжилдаш]] |died=Тодорхойгүй |dynasty=[[Зүүнгар]]/[[Чин улс]] }} '''Даваач''' нь Зүүнгар улсын сүүлчийн хаан юм. XVII зууны эхэн үеэс хүчихэгжин Алтайн ар өвөр, одоогийн [[Шинжаан|Шинжаан-Уйгарын Өөртөө засах орон]], [[Төвөд]], [[Хөх нуур]]ыг эзэрхэж, Дундад Азийн хэд хэдэн улсаас алба гувчуур авч, [[Манж]]тай уулгалцаж, [[Орос]]той эн тэнцүү харилцаж байсан [[Зүүнгар]]ын улсын хаадыг [[Галдан бошигт хаан]]аас (1644–1697) эхлэн тоолдог бөгөөд [[Цэвээнравдан]], [[Галданцэрэн хаан]], [[Цэвээндоржнамжил]], [[Лхамдаржаа]] нар залгамжлаад хамгийн сүүлд Даваач богино хугацаанд төр барьжээ. == Уг гарал == Эцэг нь [[Намжилдаш]]. Элэнц эцэг [[Баатар хун тайж]] болон өвөг эцэг [[Цэрэндондов]] нь [[Ойрад]]ын түүхэн алдар нэртэй хүмүүс байсан болохоор дээдсийнхээ хэргэм, зэргийг залгамжилж, аймгийн олноо дайчлан, [[Тарвагатай]] орчим нутаглаад, [[Галданцэрэн хаан]]ыг ч ойшоодоггүй байжээ. [[Манж]]ийн улс төрийн шургуу бодлого, дотоодын хямрал эвдрэлээс болж бууран доройтсон Зүүнгар улсын хаан ширээ эзэнгүйдэж ирсэн үймээнт үед Хойдын [[Амарсанаа]] хүчин тусалж түүнийг хаан сууринд суулгасан боловч мөн л эрх мэдэл булаалдсан хоорондын тэмцлийн дүнд Амарсанаагийнхаа гарт орж Манжид хүргэгдсэн түүхтэй хүн юм. == Зүүнгар улсын сүүлчийн хаан болсон нь == [[Лхамдаржаа]] хан ширээг булаан авсанд Амарсанаа ихэс ноёдтой холбоолон эсэргүүцээд хүчин мөхсдөж, 1751 оны үеэр [[Казахстан|Хасаг]]т зайлан оджээ. [[Лхамдаржаа]] хэдэн удаа Хасагийн хан [[Абалай]]д төлөөний хүн явуулж, хүргүүлж ирүүлэх гэсэнд Хасагийн хан эс зөвшөөрчээ. Гэтэл [[Лхамдаржаа]] 1752 оны 9-р сард Хасагийн зүг их цэрэг хөдөлгөж булаан авчруулахаар явуулжээ. Тэр зуур Даваач нутагтаа буцан ирж, Амарсанаатай нийлэн Ламдаржаагийн эсрэг тэмцэл өрнүүлж 1752 оны эцсээр Лхамдаржааг баривчлан алж, өөрөө хан өргөмжлөгджээ. Гэтэл орж ирээд удаагүй байсан [[Дөрвөд]] ноён [[Нэмэхжаргал]] “Даваачийн хамт Зүүнгарын газрыг хуваан захирсугай!” гэж 10000 цэрэг дагуулан [[Хулж хот|Ил]]-д очиж хан өргөөг дайрсанд Даваач Тарвагатайд зугтан оджээ. 1753 оны эцсээр Амарсанаагийн тусламжаар [[Нэмэхжаргал]]ыг гэнэдүүлэн дайрч барьж алаад, хаан оронд дахин суусан ч удалгүй Амарсанаагийн Илээс хойш [[Алтай]] хүртэлх өргөн уудам газар оронг эзлэх шаардлагыг эс зөшөөрсөнөөс тэдний хооронд зөрчил гарчээ. == Зүүнгар улс мөхсөн нь == Амарсанаа Хасагийн зүг явж [[Эрчис гол]]ын сав газарт суужээ. Амарсанаагийн эсрэг 3 удаа цэрэг илгээсэн боловч ялж чадсангүй эцэстээ өөрөө 30000 цэрэг авч байлдахаар очсонд, Амарсанаа ихэд дарагдан өөрийн харъят 20000 Хойдоо дагуулан Манж улсад оржээ. 1753 онд дөрвөд аймгийн “Гурван цэрэн” дургүйцэн Манж улсыг дагав. Үүний улмаас Зүүнгарын хаант улсын хүчин ихэд буурч, Манж улсын байлдан эзлэх бодлогод тохиол олгожээ. 1755 оны 3-р сард Манж улсын 50000 цэрэг 2 зам хуваагдан байлдахаар ирэв. Хойд замын цэргийг [[Банди]], Амарсанаа нар, баруун замын цэргийг [[Яүн Чан]], [[Саарал]] нар удирдан ирэв. 3-р сард хойд замын цэргийн түрүүчийн бүлэг туршуулын ангийг Амарсанаа удирдаж [[Улиастай]]гаас хөдлөн гарав. Баруун замын туршуулын ангийг Саарал удирдаж, 4-р сард [[Бархөл]]өөс мордов. Их цэргийг Банди, Яүн Чан нар авч хөдлөн гараад бор талд нийлж, Илийн зүг довтлон орж ирэв. Зүүнгарын хилд сахиул байсангүй Манж улсын цэрэг Зүүнгарын нутагт түрэмгийлэн орж 5-р сарын үеэр [[Эрээнхавирга]], [[Бортал]] зэрэг чухал газрыг ямарч саадгүй эзлэн авч, 6-р сарын ихээр Илд хүрч, шийдвэрлэх тулалдаан хийхээр болжээ. Энэ үед 7000 шахам цэрэг цуглуулж, [[Хаш нуур]]ын дэргэд хориглон байлдахаар шивээлэн хүлээжээ. Банди өдөөн гаргаж баривчлан авах гэсэнд, бэхлэн сахиад байлдахаар гараагүй болохоор, Банди шөнө дөлөөр цэрэг аван дайрч орж ирсэнд, 10000 гаруй цэргээ дагуулан, эхнэр хүүхэд, гэр тэргээ орхин зугтан яваад, Зүүнгарын жинхэнэ нутгаа алджээ. Эндээс хэдэн уул далдлан цэргийн хүрээ байгуулан сахин суув. 5-р сарын 23-ны шөнө Бандийн зарлигаар тагнахаар ирсэн [[Аюуш]], [[Батжаргал]], Цанши зэрэг 25 хүн цэргийн хүрээг гэнэдүүлэн дайрсанд, цэрэг анги нь үймэн сандарч, 4 зүгтээ бутран сарнив. Арай чамай 2000 гаруй хүмүүсээ цуглуулан дагуулж зугтаан гарсанд, үлдсэн олон нь байлдалгүгээр бууж өгчээ. Манж улсын [[Дарданга]] нар үргэлжлүүлэн нэхэж, авга Балжуур болон 6000 гаруй албатыг нь олзлон авжээ. [[Тэнгэр уул]]ын өврийг чиглэн одоход 70 гаруйхан бараа бологсод л үлдсэн байв. Банди Агасу, [[Үш]], [[Түрфан]] зэрэг газар хүн илгээж, “Бидэнд туслан Даваачийг барьж өгөх болов уу?” гэж [[Уйгурууд]]ад хэл хүргүүлэв. Үш, Түрфаны хотын дарга урьдаас найртай байсан хэдий боловч Бандийн хүчнээс сүрдэн Үш, Түрфанаар дамжиж, [[Кашгар]]т очих гэж байгааг нь тагнан мэдээд, шугуйд цэрэг бүгүүлж, өөрийн дүүдээ архи, мах бариулан хуурмагаар зам тосож угтаад 70 гаруй хүмүүсийг бүгдийг нь баривчлан авч, Манж улсын цэргийн хүрээнд хүргэж өгчээ. Банди ихэд баярлаж [[Бээжин]]д [[Тэнгэрийн Тэтгэсэн хаан]]ы дэргэд хүргэсэнд уучлал хүртээж, “[[Чин ван]]” өргөмжлөн, гүнжээ өгч [[эфү]] болгоод уридан дагуулж байсан 40-50 өрх хүмүүстэй нь хамт Бээжинд зохицуулан суулгажээ. Хожим нь шадар хиа өргөмжлөгдөж, Бээжинд өвчнөөр нас баржээ. Даваач хот газар дасахгүйгээс өдөр бүр нуурын усанд галуу, нугас тэжээх буюу сэлж сэтгэлээ хуурдаг байжээ. Түүний тэжээсэн галуу, нугасны өндөг нь онцгой том байсан тул хааны ордонд өдөр бүр аваачдаг байжээ. [[Ангилал:Зүүнгарын хаант улс]] ksh7indi36oe4x6sy6afjzkfga8p4hn 708857 708856 2022-08-18T13:09:54Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Хаан |title=[[Хаан]] |image=[[Зураг:Dawachi.jpg|250px]] |caption= |full name=Даваач |reign=Тодорхойгүй |predecessor=[[Лхамдаржаа]] |successor=[[Нэмэхжаргал]] |father= [[Намжилдаш]] |died=Тодорхойгүй |dynasty=[[Зүүнгар]]<[[Хунтайж]]><br>[[Чин улс]]<хошой чин ван> }} '''Даваач''' нь Зүүнгар улсын сүүлчийн хаан юм. XVII зууны эхэн үеэс хүчихэгжин Алтайн ар өвөр, одоогийн [[Шинжаан|Шинжаан-Уйгарын Өөртөө засах орон]], [[Төвөд]], [[Хөх нуур]]ыг эзэрхэж, Дундад Азийн хэд хэдэн улсаас алба гувчуур авч, [[Манж]]тай уулгалцаж, [[Орос]]той эн тэнцүү харилцаж байсан [[Зүүнгар]]ын улсын хаадыг [[Галдан бошигт хаан]]аас (1644–1697) эхлэн тоолдог бөгөөд [[Цэвээнравдан]], [[Галданцэрэн хаан]], [[Цэвээндоржнамжил]], [[Лхамдаржаа]] нар залгамжлаад хамгийн сүүлд Даваач богино хугацаанд төр барьжээ. == Уг гарал == Эцэг нь [[Намжилдаш]]. Элэнц эцэг [[Баатар хун тайж]] болон өвөг эцэг [[Цэрэндондов]] нь [[Ойрад]]ын түүхэн алдар нэртэй хүмүүс байсан болохоор дээдсийнхээ хэргэм, зэргийг залгамжилж, аймгийн олноо дайчлан, [[Тарвагатай]] орчим нутаглаад, [[Галданцэрэн хаан]]ыг ч ойшоодоггүй байжээ. [[Манж]]ийн улс төрийн шургуу бодлого, дотоодын хямрал эвдрэлээс болж бууран доройтсон Зүүнгар улсын хаан ширээ эзэнгүйдэж ирсэн үймээнт үед Хойдын [[Амарсанаа]] хүчин тусалж түүнийг хаан сууринд суулгасан боловч мөн л эрх мэдэл булаалдсан хоорондын тэмцлийн дүнд Амарсанаагийнхаа гарт орж Манжид хүргэгдсэн түүхтэй хүн юм. == Зүүнгар улсын сүүлчийн хаан болсон нь == [[Лхамдаржаа]] хан ширээг булаан авсанд Амарсанаа ихэс ноёдтой холбоолон эсэргүүцээд хүчин мөхсдөж, 1751 оны үеэр [[Казахстан|Хасаг]]т зайлан оджээ. [[Лхамдаржаа]] хэдэн удаа Хасагийн хан [[Абалай]]д төлөөний хүн явуулж, хүргүүлж ирүүлэх гэсэнд Хасагийн хан эс зөвшөөрчээ. Гэтэл [[Лхамдаржаа]] 1752 оны 9-р сард Хасагийн зүг их цэрэг хөдөлгөж булаан авчруулахаар явуулжээ. Тэр зуур Даваач нутагтаа буцан ирж, Амарсанаатай нийлэн Ламдаржаагийн эсрэг тэмцэл өрнүүлж 1752 оны эцсээр Лхамдаржааг баривчлан алж, өөрөө хан өргөмжлөгджээ. Гэтэл орж ирээд удаагүй байсан [[Дөрвөд]] ноён [[Нэмэхжаргал]] “Даваачийн хамт Зүүнгарын газрыг хуваан захирсугай!” гэж 10000 цэрэг дагуулан [[Хулж хот|Ил]]-д очиж хан өргөөг дайрсанд Даваач Тарвагатайд зугтан оджээ. 1753 оны эцсээр Амарсанаагийн тусламжаар [[Нэмэхжаргал]]ыг гэнэдүүлэн дайрч барьж алаад, хаан оронд дахин суусан ч удалгүй Амарсанаагийн Илээс хойш [[Алтай]] хүртэлх өргөн уудам газар оронг эзлэх шаардлагыг эс зөшөөрсөнөөс тэдний хооронд зөрчил гарчээ. == Зүүнгар улс мөхсөн нь == Амарсанаа Хасагийн зүг явж [[Эрчис гол]]ын сав газарт суужээ. Амарсанаагийн эсрэг 3 удаа цэрэг илгээсэн боловч ялж чадсангүй эцэстээ өөрөө 30000 цэрэг авч байлдахаар очсонд, Амарсанаа ихэд дарагдан өөрийн харъят 20000 Хойдоо дагуулан Манж улсад оржээ. 1753 онд дөрвөд аймгийн “Гурван цэрэн” дургүйцэн Манж улсыг дагав. Үүний улмаас Зүүнгарын хаант улсын хүчин ихэд буурч, Манж улсын байлдан эзлэх бодлогод тохиол олгожээ. 1755 оны 3-р сард Манж улсын 50000 цэрэг 2 зам хуваагдан байлдахаар ирэв. Хойд замын цэргийг [[Банди]], Амарсанаа нар, баруун замын цэргийг [[Яүн Чан]], [[Саарал]] нар удирдан ирэв. 3-р сард хойд замын цэргийн түрүүчийн бүлэг туршуулын ангийг Амарсанаа удирдаж [[Улиастай]]гаас хөдлөн гарав. Баруун замын туршуулын ангийг Саарал удирдаж, 4-р сард [[Бархөл]]өөс мордов. Их цэргийг Банди, Яүн Чан нар авч хөдлөн гараад бор талд нийлж, Илийн зүг довтлон орж ирэв. Зүүнгарын хилд сахиул байсангүй Манж улсын цэрэг Зүүнгарын нутагт түрэмгийлэн орж 5-р сарын үеэр [[Эрээнхавирга]], [[Бортал]] зэрэг чухал газрыг ямарч саадгүй эзлэн авч, 6-р сарын ихээр Илд хүрч, шийдвэрлэх тулалдаан хийхээр болжээ. Энэ үед 7000 шахам цэрэг цуглуулж, [[Хаш нуур]]ын дэргэд хориглон байлдахаар шивээлэн хүлээжээ. Банди өдөөн гаргаж баривчлан авах гэсэнд, бэхлэн сахиад байлдахаар гараагүй болохоор, Банди шөнө дөлөөр цэрэг аван дайрч орж ирсэнд, 10000 гаруй цэргээ дагуулан, эхнэр хүүхэд, гэр тэргээ орхин зугтан яваад, Зүүнгарын жинхэнэ нутгаа алджээ. Эндээс хэдэн уул далдлан цэргийн хүрээ байгуулан сахин суув. 5-р сарын 23-ны шөнө Бандийн зарлигаар тагнахаар ирсэн [[Аюуш]], [[Батжаргал]], Цанши зэрэг 25 хүн цэргийн хүрээг гэнэдүүлэн дайрсанд, цэрэг анги нь үймэн сандарч, 4 зүгтээ бутран сарнив. Арай чамай 2000 гаруй хүмүүсээ цуглуулан дагуулж зугтаан гарсанд, үлдсэн олон нь байлдалгүгээр бууж өгчээ. Манж улсын [[Дарданга]] нар үргэлжлүүлэн нэхэж, авга Балжуур болон 6000 гаруй албатыг нь олзлон авжээ. [[Тэнгэр уул]]ын өврийг чиглэн одоход 70 гаруйхан бараа бологсод л үлдсэн байв. Банди Агасу, [[Үш]], [[Түрфан]] зэрэг газар хүн илгээж, “Бидэнд туслан Даваачийг барьж өгөх болов уу?” гэж [[Уйгурууд]]ад хэл хүргүүлэв. Үш, Түрфаны хотын дарга урьдаас найртай байсан хэдий боловч Бандийн хүчнээс сүрдэн Үш, Түрфанаар дамжиж, [[Кашгар]]т очих гэж байгааг нь тагнан мэдээд, шугуйд цэрэг бүгүүлж, өөрийн дүүдээ архи, мах бариулан хуурмагаар зам тосож угтаад 70 гаруй хүмүүсийг бүгдийг нь баривчлан авч, Манж улсын цэргийн хүрээнд хүргэж өгчээ. Банди ихэд баярлаж [[Бээжин]]д [[Тэнгэрийн Тэтгэсэн хаан]]ы дэргэд хүргэсэнд уучлал хүртээж, “[[Чин ван]]” өргөмжлөн, гүнжээ өгч [[эфү]] болгоод уридан дагуулж байсан 40-50 өрх хүмүүстэй нь хамт Бээжинд зохицуулан суулгажээ. Хожим нь шадар хиа өргөмжлөгдөж, Бээжинд өвчнөөр нас баржээ. Даваач хот газар дасахгүйгээс өдөр бүр нуурын усанд галуу, нугас тэжээх буюу сэлж сэтгэлээ хуурдаг байжээ. Түүний тэжээсэн галуу, нугасны өндөг нь онцгой том байсан тул хааны ордонд өдөр бүр аваачдаг байжээ. [[Ангилал:Зүүнгарын хаант улс]] i4vr6hyr7k3xbmg799gu1uoelwyqyow 708919 708857 2022-08-19T06:19:11Z 103.173.255.162 /* Зүүнгар улс мөхсөн нь */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |title=[[Хаан]] |image=[[Зураг:Dawachi.jpg|250px]] |caption= |full name=Даваач |reign=Тодорхойгүй |predecessor=[[Лхамдаржаа]] |successor=[[Нэмэхжаргал]] |father= [[Намжилдаш]] |died=Тодорхойгүй |dynasty=[[Зүүнгар]]<[[Хунтайж]]><br>[[Чин улс]]<хошой чин ван> }} '''Даваач''' нь Зүүнгар улсын сүүлчийн хаан юм. XVII зууны эхэн үеэс хүчихэгжин Алтайн ар өвөр, одоогийн [[Шинжаан|Шинжаан-Уйгарын Өөртөө засах орон]], [[Төвөд]], [[Хөх нуур]]ыг эзэрхэж, Дундад Азийн хэд хэдэн улсаас алба гувчуур авч, [[Манж]]тай уулгалцаж, [[Орос]]той эн тэнцүү харилцаж байсан [[Зүүнгар]]ын улсын хаадыг [[Галдан бошигт хаан]]аас (1644–1697) эхлэн тоолдог бөгөөд [[Цэвээнравдан]], [[Галданцэрэн хаан]], [[Цэвээндоржнамжил]], [[Лхамдаржаа]] нар залгамжлаад хамгийн сүүлд Даваач богино хугацаанд төр барьжээ. == Уг гарал == Эцэг нь [[Намжилдаш]]. Элэнц эцэг [[Баатар хун тайж]] болон өвөг эцэг [[Цэрэндондов]] нь [[Ойрад]]ын түүхэн алдар нэртэй хүмүүс байсан болохоор дээдсийнхээ хэргэм, зэргийг залгамжилж, аймгийн олноо дайчлан, [[Тарвагатай]] орчим нутаглаад, [[Галданцэрэн хаан]]ыг ч ойшоодоггүй байжээ. [[Манж]]ийн улс төрийн шургуу бодлого, дотоодын хямрал эвдрэлээс болж бууран доройтсон Зүүнгар улсын хаан ширээ эзэнгүйдэж ирсэн үймээнт үед Хойдын [[Амарсанаа]] хүчин тусалж түүнийг хаан сууринд суулгасан боловч мөн л эрх мэдэл булаалдсан хоорондын тэмцлийн дүнд Амарсанаагийнхаа гарт орж Манжид хүргэгдсэн түүхтэй хүн юм. == Зүүнгар улсын сүүлчийн хаан болсон нь == [[Лхамдаржаа]] хан ширээг булаан авсанд Амарсанаа ихэс ноёдтой холбоолон эсэргүүцээд хүчин мөхсдөж, 1751 оны үеэр [[Казахстан|Хасаг]]т зайлан оджээ. [[Лхамдаржаа]] хэдэн удаа Хасагийн хан [[Абалай]]д төлөөний хүн явуулж, хүргүүлж ирүүлэх гэсэнд Хасагийн хан эс зөвшөөрчээ. Гэтэл [[Лхамдаржаа]] 1752 оны 9-р сард Хасагийн зүг их цэрэг хөдөлгөж булаан авчруулахаар явуулжээ. Тэр зуур Даваач нутагтаа буцан ирж, Амарсанаатай нийлэн Ламдаржаагийн эсрэг тэмцэл өрнүүлж 1752 оны эцсээр Лхамдаржааг баривчлан алж, өөрөө хан өргөмжлөгджээ. Гэтэл орж ирээд удаагүй байсан [[Дөрвөд]] ноён [[Нэмэхжаргал]] “Даваачийн хамт Зүүнгарын газрыг хуваан захирсугай!” гэж 10000 цэрэг дагуулан [[Хулж хот|Ил]]-д очиж хан өргөөг дайрсанд Даваач Тарвагатайд зугтан оджээ. 1753 оны эцсээр Амарсанаагийн тусламжаар [[Нэмэхжаргал]]ыг гэнэдүүлэн дайрч барьж алаад, хаан оронд дахин суусан ч удалгүй Амарсанаагийн Илээс хойш [[Алтай]] хүртэлх өргөн уудам газар оронг эзлэх шаардлагыг эс зөшөөрсөнөөс тэдний хооронд зөрчил гарчээ. == Зүүнгар улс мөхсөн нь == Амарсанаа Хасагийн зүг явж [[Эрчис гол]]ын сав газарт суужээ. Амарсанаагийн эсрэг 3 удаа цэрэг илгээсэн боловч ялж чадсангүй эцэстээ өөрөө 30000 цэрэг авч байлдахаар очсонд, Амарсанаа ихэд дарагдан өөрийн харъят 20000 Хойдоо дагуулан Манж улсад оржээ. 1753 онд дөрвөд аймгийн “Гурван цэрэн” дургүйцэн Манж улсыг дагав. Үүний улмаас Зүүнгарын хаант улсын хүчин ихэд буурч, Манж улсын байлдан эзлэх бодлогод тохиол олгожээ. 1755 оны 3-р сард Манж улсын 50000 цэрэг 2 зам хуваагдан байлдахаар ирэв. Хойд замын цэргийг [[Банди]], Амарсанаа нар, баруун замын цэргийг [[Яүн Чан]], [[Саарал]] нар удирдан ирэв. 3-р сард хойд замын цэргийн түрүүчийн бүлэг туршуулын ангийг Амарсанаа удирдаж [[Улиастай]]гаас хөдлөн гарав. Баруун замын туршуулын ангийг Саарал удирдаж, 4-р сард [[Бархөл]]өөс мордов. Их цэргийг Банди, Яүн Чан нар авч хөдлөн гараад бор талд нийлж, Илийн зүг довтлон орж ирэв. Зүүнгарын хилд сахиул байсангүй Манж улсын цэрэг Зүүнгарын нутагт түрэмгийлэн орж 5-р сарын үеэр [[Эрээнхавирга]], [[Бортал]] зэрэг чухал газрыг ямарч саадгүй эзлэн авч, 6-р сарын ихээр Илд хүрч, шийдвэрлэх тулалдаан хийхээр болжээ. Энэ үед 7000 шахам цэрэг цуглуулж, [[Хаш нуур]]ын дэргэд хориглон байлдахаар шивээлэн хүлээжээ. Банди өдөөн гаргаж баривчлан авах гэсэнд, бэхлэн сахиад байлдахаар гараагүй болохоор, Банди шөнө дөлөөр цэрэг аван дайрч орж ирсэнд, 10000 гаруй цэргээ дагуулан, эхнэр хүүхэд, гэр тэргээ орхин зугтан яваад, Зүүнгарын жинхэнэ нутгаа алджээ. Эндээс хэдэн уул далдлан цэргийн хүрээ байгуулан сахин суув. 5-р сарын 23-ны шөнө Бандийн зарлигаар тагнахаар ирсэн [[Аюуш]], [[Батжаргал]], Цанши зэрэг 25 хүн цэргийн хүрээг гэнэдүүлэн дайрсанд, цэрэг анги нь үймэн сандарч, 4 зүгтээ бутран сарнив. Арай чамай 2000 гаруй хүмүүсээ цуглуулан дагуулж зугтаан гарсанд, үлдсэн олон нь байлдалгүгээр бууж өгчээ. Манж улсын [[Дарданга]] нар үргэлжлүүлэн нэхэж, авга Балжуур болон 6000 гаруй албатыг нь олзлон авжээ. [[Тэнгэр уул]]ын өврийг чиглэн одоход 70 гаруйхан бараа бологсод л үлдсэн байв. Банди Агасу, [[Үш]], [[Түрфан]] зэрэг газар хүн илгээж, “Бидэнд туслан Даваачийг барьж өгөх болов уу?” гэж [[Уйгурууд]]ад хэл хүргүүлэв. Үш, Түрфаны хотын дарга урьдаас найртай байсан хэдий боловч Бандийн хүчнээс сүрдэн Үш, Түрфанаар дамжиж, [[Кашгар]]т очих гэж байгааг нь тагнан мэдээд, шугуйд цэрэг бүгүүлж, өөрийн дүүдээ архи, мах бариулан хуурмагаар зам тосож угтаад 70 гаруй хүмүүсийг бүгдийг нь баривчлан авч, Манж улсын цэргийн хүрээнд хүргэж өгчээ. Банди ихэд баярлаж [[Бээжин]]д [[Тэнгэрийн Тэтгэсэн хаан]]ы дэргэд хүргэсэнд уучлал хүртээж, “[[Чин ван]]” өргөмжлөн, гүнжээ өгч [[эфү]] болгоод уридан дагуулж байсан 40-50 өрх хүмүүстэй нь хамт Бээжинд зохицуулан суулгажээ. Хожим нь шадар хиа өргөмжлөгдөж, Бээжинд өвчнөөр нас баржээ. Даваач хот газар дасахгүйгээс өдөр бүр нуурын усанд галуу, нугас тэжээх буюу сэлж сэтгэлээ хуурдаг байжээ. Түүний тэжээсэн галуу, нугасны өндөг нь онцгой том байсан тул хааны ордонд өдөр бүр аваачдаг байжээ. [[Ангилал:Зүүнгарын хаан]] gxk1rqoh0bl66gpnfz3d24b6tjdvv6y 708920 708919 2022-08-19T06:20:14Z 103.173.255.162 /* Зүүнгар улс мөхсөн нь */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |title=[[Хаан]] |image=[[Зураг:Dawachi.jpg|250px]] |caption= |full name=Даваач |reign=Тодорхойгүй |predecessor=[[Лхамдаржаа]] |successor=[[Нэмэхжаргал]] |father= [[Намжилдаш]] |died=Тодорхойгүй |dynasty=[[Зүүнгар]]<[[Хунтайж]]><br>[[Чин улс]]<хошой чин ван> }} '''Даваач''' нь Зүүнгар улсын сүүлчийн хаан юм. XVII зууны эхэн үеэс хүчихэгжин Алтайн ар өвөр, одоогийн [[Шинжаан|Шинжаан-Уйгарын Өөртөө засах орон]], [[Төвөд]], [[Хөх нуур]]ыг эзэрхэж, Дундад Азийн хэд хэдэн улсаас алба гувчуур авч, [[Манж]]тай уулгалцаж, [[Орос]]той эн тэнцүү харилцаж байсан [[Зүүнгар]]ын улсын хаадыг [[Галдан бошигт хаан]]аас (1644–1697) эхлэн тоолдог бөгөөд [[Цэвээнравдан]], [[Галданцэрэн хаан]], [[Цэвээндоржнамжил]], [[Лхамдаржаа]] нар залгамжлаад хамгийн сүүлд Даваач богино хугацаанд төр барьжээ. == Уг гарал == Эцэг нь [[Намжилдаш]]. Элэнц эцэг [[Баатар хун тайж]] болон өвөг эцэг [[Цэрэндондов]] нь [[Ойрад]]ын түүхэн алдар нэртэй хүмүүс байсан болохоор дээдсийнхээ хэргэм, зэргийг залгамжилж, аймгийн олноо дайчлан, [[Тарвагатай]] орчим нутаглаад, [[Галданцэрэн хаан]]ыг ч ойшоодоггүй байжээ. [[Манж]]ийн улс төрийн шургуу бодлого, дотоодын хямрал эвдрэлээс болж бууран доройтсон Зүүнгар улсын хаан ширээ эзэнгүйдэж ирсэн үймээнт үед Хойдын [[Амарсанаа]] хүчин тусалж түүнийг хаан сууринд суулгасан боловч мөн л эрх мэдэл булаалдсан хоорондын тэмцлийн дүнд Амарсанаагийнхаа гарт орж Манжид хүргэгдсэн түүхтэй хүн юм. == Зүүнгар улсын сүүлчийн хаан болсон нь == [[Лхамдаржаа]] хан ширээг булаан авсанд Амарсанаа ихэс ноёдтой холбоолон эсэргүүцээд хүчин мөхсдөж, 1751 оны үеэр [[Казахстан|Хасаг]]т зайлан оджээ. [[Лхамдаржаа]] хэдэн удаа Хасагийн хан [[Абалай]]д төлөөний хүн явуулж, хүргүүлж ирүүлэх гэсэнд Хасагийн хан эс зөвшөөрчээ. Гэтэл [[Лхамдаржаа]] 1752 оны 9-р сард Хасагийн зүг их цэрэг хөдөлгөж булаан авчруулахаар явуулжээ. Тэр зуур Даваач нутагтаа буцан ирж, Амарсанаатай нийлэн Ламдаржаагийн эсрэг тэмцэл өрнүүлж 1752 оны эцсээр Лхамдаржааг баривчлан алж, өөрөө хан өргөмжлөгджээ. Гэтэл орж ирээд удаагүй байсан [[Дөрвөд]] ноён [[Нэмэхжаргал]] “Даваачийн хамт Зүүнгарын газрыг хуваан захирсугай!” гэж 10000 цэрэг дагуулан [[Хулж хот|Ил]]-д очиж хан өргөөг дайрсанд Даваач Тарвагатайд зугтан оджээ. 1753 оны эцсээр Амарсанаагийн тусламжаар [[Нэмэхжаргал]]ыг гэнэдүүлэн дайрч барьж алаад, хаан оронд дахин суусан ч удалгүй Амарсанаагийн Илээс хойш [[Алтай]] хүртэлх өргөн уудам газар оронг эзлэх шаардлагыг эс зөшөөрсөнөөс тэдний хооронд зөрчил гарчээ. == Зүүнгар улс мөхсөн нь == Амарсанаа Хасагийн зүг явж [[Эрчис гол]]ын сав газарт суужээ. Амарсанаагийн эсрэг 3 удаа цэрэг илгээсэн боловч ялж чадсангүй эцэстээ өөрөө 30000 цэрэг авч байлдахаар очсонд, Амарсанаа ихэд дарагдан өөрийн харъят 20000 Хойдоо дагуулан Манж улсад оржээ. 1753 онд дөрвөд аймгийн “Гурван цэрэн” дургүйцэн Манж улсыг дагав. Үүний улмаас Зүүнгарын хаант улсын хүчин ихэд буурч, Манж улсын байлдан эзлэх бодлогод тохиол олгожээ. 1755 оны 3-р сард Манж улсын 50000 цэрэг 2 зам хуваагдан байлдахаар ирэв. Хойд замын цэргийг [[Банди]], Амарсанаа нар, баруун замын цэргийг [[Яүн Чан]], [[Саарал]] нар удирдан ирэв. 3-р сард хойд замын цэргийн түрүүчийн бүлэг туршуулын ангийг Амарсанаа удирдаж [[Улиастай]]гаас хөдлөн гарав. Баруун замын туршуулын ангийг Саарал удирдаж, 4-р сард [[Бархөл]]өөс мордов. Их цэргийг Банди, Яүн Чан нар авч хөдлөн гараад бор талд нийлж, Илийн зүг довтлон орж ирэв. Зүүнгарын хилд сахиул байсангүй Манж улсын цэрэг Зүүнгарын нутагт түрэмгийлэн орж 5-р сарын үеэр [[Эрээнхавирга]], [[Бортал]] зэрэг чухал газрыг ямарч саадгүй эзлэн авч, 6-р сарын ихээр Илд хүрч, шийдвэрлэх тулалдаан хийхээр болжээ. Энэ үед 7000 шахам цэрэг цуглуулж, [[Хаш нуур]]ын дэргэд хориглон байлдахаар шивээлэн хүлээжээ. Банди өдөөн гаргаж баривчлан авах гэсэнд, бэхлэн сахиад байлдахаар гараагүй болохоор, Банди шөнө дөлөөр цэрэг аван дайрч орж ирсэнд, 10000 гаруй цэргээ дагуулан, эхнэр хүүхэд, гэр тэргээ орхин зугтан яваад, Зүүнгарын жинхэнэ нутгаа алджээ. Эндээс хэдэн уул далдлан цэргийн хүрээ байгуулан сахин суув. 5-р сарын 23-ны шөнө Бандийн зарлигаар тагнахаар ирсэн [[Аюуш]], [[Батжаргал]], Цанши зэрэг 25 хүн цэргийн хүрээг гэнэдүүлэн дайрсанд, цэрэг анги нь үймэн сандарч, 4 зүгтээ бутран сарнив. Арай чамай 2000 гаруй хүмүүсээ цуглуулан дагуулж зугтаан гарсанд, үлдсэн олон нь байлдалгүгээр бууж өгчээ. Манж улсын [[Дарданга]] нар үргэлжлүүлэн нэхэж, авга Балжуур болон 6000 гаруй албатыг нь олзлон авжээ. [[Тэнгэр уул]]ын өврийг чиглэн одоход 70 гаруйхан бараа бологсод л үлдсэн байв. Банди Агасу, [[Үш]], [[Түрфан]] зэрэг газар хүн илгээж, “Бидэнд туслан Даваачийг барьж өгөх болов уу?” гэж [[Уйгурууд]]ад хэл хүргүүлэв. Үш, Түрфаны хотын дарга урьдаас найртай байсан хэдий боловч Бандийн хүчнээс сүрдэн Үш, Түрфанаар дамжиж, [[Кашгар]]т очих гэж байгааг нь тагнан мэдээд, шугуйд цэрэг бүгүүлж, өөрийн дүүдээ архи, мах бариулан хуурмагаар зам тосож угтаад 70 гаруй хүмүүсийг бүгдийг нь баривчлан авч, Манж улсын цэргийн хүрээнд хүргэж өгчээ. Банди ихэд баярлаж [[Бээжин]]д [[Тэнгэрийн Тэтгэсэн хаан]]ы дэргэд хүргэсэнд уучлал хүртээж, “[[Чин ван]]” өргөмжлөн, гүнжээ өгч [[эфү]] болгоод уридан дагуулж байсан 40-50 өрх хүмүүстэй нь хамт Бээжинд зохицуулан суулгажээ. Хожим нь шадар хиа өргөмжлөгдөж, Бээжинд өвчнөөр нас баржээ. Даваач хот газар дасахгүйгээс өдөр бүр нуурын усанд галуу, нугас тэжээх буюу сэлж сэтгэлээ хуурдаг байжээ. Түүний тэжээсэн галуу, нугасны өндөг нь онцгой том байсан тул хааны ордонд өдөр бүр аваачдаг байжээ. [[Ангилал:17-р эсвэл 18-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1759 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Зүүнгарын хаан]] 1o441pe0vq1m3tq225pqitvqz7ny3g8 0 29004 708924 601249 2022-08-19T06:46:19Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Хаан |title=[[Хаан]] |reign=?-1671 |full name=[[Сэнгэ]] [[хан]] |dynasty=[[Зүүнгар]] |predecessor=[[Эрдэнэбаатар хунтайж]] |successor=[[Сэнгэ]] [[хан]] |father=[[Эрдэнэбаатар хунтайж]] }} '''Сэнгэ хунтайж''' (1671 онд нас барсан) нь [[Эрдэнэбаатар хунтайж]]ийн тавдугаар хүү, [[Галдан бошигт хаан]]ы ах юм. Эрдэнэбаатар хунтайжийг нас барсаны дараа эцгийн гэрээс ёсоор зүүнгарын хаант улсын хааны ширээг залгамжилсан боловч Эрдэнэбаатар хунтайжын бусад хатдын хөвгүүн болох Цэцэн тайж, Зодов баатар нарт хорлогдсон байна. Хаанчилж байхдаа хасагийн дээрмийн халдлагыг бут цохин няцаасан бөгөөд улмаар хасагийн нутагт довтлон тэд нарыг эрхшээлдээ оруулж байжээ. Сэнгэ хааны орыг Галдан бошигт хаан залгамжилсан байна. == Гэр бүл == * Эцэг: [[Эрдэнэбаатар хунтайж|'''Эрдэнэбаатар хунтайж''']] * Эх: [[Торгууд|Торгуудын]] '''Юм Агас хатан''' * Эхнэр: [[Хошууд|Хошуудын]] [[Ану хатан]] (хожим нь [[Галдан бошигт хаан|Галдан хаантай]] суусан) * Үр хүүхэд: [[Цэвээнравдан|Цэвээнравдан хаан]] [[Ангилал:Зүүнгарын хаан]] [[Ангилал:16-р эсвэл 17-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1671 онд өнгөрсөн]] td0osplfp3u2c100hqql90i47htl78p 0 30006 708922 490146 2022-08-19T06:28:39Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Хаан |title=[[Хаан]] |full name=Цэвээн Равдан |reign=1694-1727 |predecessor=[[Галдан бошигт хаан]] |successor=[[Галданцэрэн хаан]] |father= [[Сэнгэ хунтайж]] |died=1727 |dynasty=[[Зүүнгар]] }} '''Цэвээнравдан''' нь [[Сэнгэ хунтайж]]ийн хүү бөгөөд 1694 онд авга ах [[Галдан бошигт]]оос [[Зүүнгарын хаант улс]]ын хаан ширээг булаан авсан. 1717 онд [[Их Цэрэндондов]]т 6000 цэрэг өгч Төвөд рүү илгээн эзлэн авсан. Гэвч удалгүй 1720 онд [[Чин улс]]ын цэрэгт ялагдан Төвөдийг алджээ. 1727 онд өвчнөөр нас барсан. [[Ангилал:17-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1727 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Зүүнгарын хаан]] k9zszg5khvo3uoa07x20gdb7bsk0phg 0 41247 708904 678688 2022-08-19T04:54:01Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki [[Файл:An Lushan Rebellion.png|thumb|Ань Лушаны бослого 755 оны орчим]] Энэхүү бослого 755 онд [[Хятад]]ад эхэлсэн бөгөөд бослогыг хятад бус гаралтай цэргийн удирдагч [[Ань Лу-шан]] (703 – 757) удирдаж байжээ. Хүннү нарын удам угсаа гэгддэг тэрээр 740 онд Тан улсын цэргийн эгнээнээс Тан улсын эзэн хаан Xuanzong-ын нэртэй цэргийн удирдагч болсон юм. 755 онд Лушан цэргээ улсын зүүн хэсгийн нийслэл хот Luoyang руу чиглүүлж хотыг эзэлж авсныхаа дараагаар өөрийгөө эзэн хаан хэмээн тунхагласан байна. Зургаан сарын дараагаар түүний хүч улсын баруун хэсгийн нийслэл Chang’an-ыг эзлэн авчээ. Тэрээр 757 онд алагдаж, түүний эхлүүлсэн бослого 763 онд дарагдсан юм. Энэхүү бослогын улмаас Тан улс мөхөх шахсан бөгөөд Тан улсын хаан өөрийн дотоодод гарсан Ан Лушаны бослогыг дарахад хүч нь эс хүрэлцсэний учир Уйгур улсаас тусламж хүссэний дагуу энэ бослогыг дарсан байна. Энэхүү бослогын улмаас Тан улсын хүчин чадал маш ихээр суларсан түүхтэй. Бослогын улмаас амь үрэгсэгсдийн тоог дунджаар 33.000.000-36.000.000 гэж үздэг. [[Ангилал:Тан улс]] [[Ангилал:Дундад зууны дайн]] [[Ангилал:Хятадын бослого]] [[Ангилал:8-р зууны зөрчилдөөн]] [[Ангилал:Дундад зууны бослого]] kcgdphjmhlpb2ytpe54uctycqt0ttln 708905 708904 2022-08-19T04:57:52Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki [[Файл:An Lushan Rebellion.png|thumb|Ань Лушаны бослого 755 оны орчим]] Энэхүү бослого 755 онд [[Хятад]]ад эхэлсэн бөгөөд бослогыг хятад бус гаралтай цэргийн удирдагч [[Ань Лу-шан]] (703 – 757) удирдаж байжээ. Хүннү нарын удам угсаа гэгддэг тэрээр 740 онд Тан улсын цэргийн эгнээнээс [[Тан улс]]ын эзэн хаан Суанзун-ын нэртэй цэргийн удирдагч болсон юм. 755 онд Лушан цэргээ улсын зүүн хэсгийн нийслэл хот Луоян руу чиглүүлж хотыг эзэлж авсныхаа дараагаар өөрийгөө эзэн хаан хэмээн тунхагласан байна. Зургаан сарын дараагаар түүний хүч улсын баруун хэсгийн нийслэл Chang’an-ыг эзлэн авчээ. Тэрээр 757 онд алагдаж, түүний эхлүүлсэн бослого 763 онд дарагдсан юм. Энэхүү бослогын улмаас Тан улс мөхөх шахсан бөгөөд Тан улсын хаан өөрийн дотоодод гарсан Ан Лушаны бослогыг дарахад хүч нь эс хүрэлцсэний учир Уйгур улсаас тусламж хүссэний дагуу энэ бослогыг дарсан байна. Энэхүү бослогын улмаас Тан улсын хүчин чадал маш ихээр суларсан түүхтэй. Бослогын улмаас амь үрэгсэгсдийн тоог дунджаар 33.000.000-36.000.000 гэж үздэг. [[Ангилал:Тан улс]] [[Ангилал:Дундад зууны дайн]] [[Ангилал:Хятадын бослого]] [[Ангилал:8-р зууны зөрчилдөөн]] [[Ангилал:Дундад зууны бослого]] g7s2uwlkz8iy30l4oz44ydpl4ukdzz0 708906 708905 2022-08-19T05:00:43Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki [[Файл:An Lushan Rebellion.png|thumb|Ань Лушаны бослого 755 оны орчим]] Энэхүү бослого 755 онд [[Хятад]]ад эхэлсэн бөгөөд бослогыг хятад бус гаралтай цэргийн удирдагч [[Ань Лу-шан]] (703 – 757) удирдаж байжээ. Хүннү нарын удам угсаа гэгддэг тэрээр 740 онд Тан улсын цэргийн эгнээнээс [[Тан улс]]ын эзэн хаан Сюаньзун-ын нэртэй цэргийн удирдагч болсон юм. 755 онд Лушан цэргээ улсын зүүн хэсгийн нийслэл хот Луоян руу чиглүүлж хотыг эзэлж авсныхаа дараагаар өөрийгөө эзэн хаан хэмээн тунхагласан байна. Зургаан сарын дараагаар түүний хүч улсын баруун хэсгийн нийслэл [[Шиань|Чанан]]-ыг эзлэн авчээ. Тэрээр 757 онд алагдаж, түүний эхлүүлсэн бослого 763 онд дарагдсан юм. Энэхүү бослогын улмаас Тан улс мөхөх шахсан бөгөөд Тан улсын хаан өөрийн дотоодод гарсан Ан Лушаны бослогыг дарахад хүч нь эс хүрэлцсэний учир Уйгур улсаас тусламж хүссэний дагуу энэ бослогыг дарсан байна. Энэхүү бослогын улмаас Тан улсын хүчин чадал маш ихээр суларсан түүхтэй. Бослогын улмаас амь үрэгсэгсдийн тоог дунджаар 33.000.000-36.000.000 гэж үздэг. [[Ангилал:Тан улс]] [[Ангилал:Дундад зууны дайн]] [[Ангилал:Хятадын бослого]] [[Ангилал:8-р зууны зөрчилдөөн]] [[Ангилал:Дундад зууны бослого]] k12bp8tm00bl5aby0z91a03ovd4f5bp 0 41766 708923 701504 2022-08-19T06:44:38Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki [[File:Bars Hota Mongolia.jpg|thumb|right|Хэрлэн Барс хотын цамхаг]] '''Хэрлэн Барс''' хот нь Монгол оронд байгаа [[Кидан]]ы үеийн хотын туурь балгас юм. Энэхүү балгас нь [[Дорнод]] аймгийн [[Цагаан-Овоо сум]]ын сумын нутагт [[Чойбалсан хот]]оос баруун тийш 86 км-т, [[Хэрлэн гол]]ын эрэгт оршино. Хэрэм нь дөрвөлжин хэлбэртэй, баруун талын ханын урт нь 1900м, хойт ба зүүн ханын урт нь тус бүр 1700м, урд хана нь 1530м байжээ. Хэрмийн өндөр нь одоо 1,5-2м, зузаан нь 3-3,5м байна. Их хэрмийн гадна талд харуулын хараат цамхаг 3 байсан, үүний нэг нь хэрмийн баруун талд, хоёр нь зүүн талд байсан байна. Их хэрмийн өмнөд хэсэгт 5 давхар суврага нэг байсан ба мөн тусгай өндөр довжоон дээр барьсан чулуун хэрэмтэй дөрвөн том барилга бас том жижиг суврагын ор суурь 10 гаруй байжээ. Их хэрмийн гадна 7 давхар суврага бас байсан ажээ. Хэрлэн Барс хотыг 1955 онд бага зэрэг малтаж шинжилсэн байна. Шинжилгээний ажлыг их хэрмийн дотор байгаа чулуун хэрэм бүхий дөрвөн барилгад зориулсан байв. Бас нэг суврагын орыг мөн малтаж шинжилжээ. Шинжилгээний дүнгээс үзэхэд энд чулуугаар барьсан дөрвөн сүм байсны гол их сүм нь чулуун хэрмийн хоймор байжээ. Дуганууд нь 4-6 баганатай өнгийн паалантай шатаасан хөх тоосго ба шавар баримал хээ угалзаар нарийн чимэглэгдсэн тансаг сайхан зүйл байжээ. Сүмүүдийн дотроос олон төрлийн хээ угалзаас гадна хүн мал болон луу, зээбад зэрэг юмны дүрс олон гарчээ. Хэрлэн Барс хот нь 10-11 дүгээр зууны үед байсан Кидань улсаас тус улсын нутагт байгуулсан олон хотын нэг бөгөөд Кидан улсад Буддын шашин их дэлгэрч олон лам нар бүхий сүм хийдүүдтэй байсан гэж түүхийн тулгар бичгүүдэд гардгийг батлаж байна. Дээр дуррдсан хот болон сүмийг 1731 онд Монголоор явсан хятад жуулчин Гүн-чжи-яо ({{lang-zh|龔之鑰}}, Хоу-чу-сай-лу) үзэж тэмдэглэсэн байна. [[Ангилал:Монголын эртний хот балгас]] [[Ангилал:Монгол дахь археологийн олдворт газар]] l9wzns4cufozn8za1hst3exqvsbpl62 0 43302 708896 706888 2022-08-19T03:50:54Z 95.111.218.107 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = Тоба |албан_ёсны_нэр = '''Тоба Вэй улс''' |богино_нэр = Тоба Вэй |далбааны_зураг = |сүлдний_зураг = |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = |газрын_зураг = Nirun, Tuyuhun, Yueban, Tuoba Wei.jpg |нийслэл_хот = Шэнлэ (386-398),<br> [[Датун|Пинчэн]](398-493)<br> Луоян(493-534)<br> Ши'ань(534-535) |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Сяньби хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Эртний Хятад хэл]] |үндэс_язгуур = |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = Хаант засаглал |удирдагчийн_цол1 = Хаан |удирдагчийн_нэр1 = [[Тоба Гүй]] |удирдагчийн_цол2 = Хаан |удирдагчийн_нэр2 = [[Юань Шиу]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 386-535 |тогтносон_үйл_явдал1 = Тоба Вэй улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 386 оны 2 сарын 20 |тогтносон_үйл_явдал2 = Умард Хятадыг нэгтгэж дууссан |үйл_явдалын_огноо2 = 439 он |тогтносон_үйл_явдал3 =Тоба Вэй улс задарсан нь |үйл_явдалын_огноо3 = 535 он |газар_нутаг_эрэмбэ = |газар_нутаг_км2 = 2,000,000 км² |нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс= |усны_эзлэх_хувь = |газар_нутаг_бусад = |газар_нутаг_бусад_нэр = |хүн_амын_тооцоо = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |хүн_ам_бусад_нэр = |хүн_ам_бусад = |Мөнгөн_тэмдэгт = |Мөнгөн_тэмдэгт_код = |тэмдэглэл = }} [[File:Asia_500ad.jpg|thumb]] {{Хятадын түүх}} '''Тоба Вэй''' улс нь ('''Юань Вэй''' буюу '''Тоба Вэй''', '''Хожуу Вэй''', '''Умард Вэй''') 386-535 оны хооронд хойд Хятад [[Хятад]]ын [[Хөх мөрөн]] хүртэлх газар нутаг, [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] өмнөд хэсгийг багтаасан хүчирхэг улс байжээ. Уг улс нь [[Сяньби]] угсааны [[Тоба]] аймгаас гаралтай. Хятадад гүн орж сууснаар 535 он болоход Хятадад уусч алга болоод 535 онд 2 хэсэг болж задарсан. {{Монголчуудын түүх}} ==Үүсэл, гарал== [[Зураг:Nirun- Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|200px|[[Нирун улс|Нирун]] ба Тоба Вэй]] [[Зураг:Toba uls.jpg|thumb|200px|Тоба Вэй буюу Хойд Вэй]] Тоба нар нь түүхэн сурвалж бичигт [[Сяньби]] улсын сүүл үеэс нэр дурдагах болсон. Тэд анх [[Говь|Говийн]] хойгуур нутаглаж байсан гэх бөгөөд Сяньби улсын дунд болон сүүл үед Говийг өнгөрч, одоогийн [[Шэньси]] мужийн баруун хойд нутгийг эзлэн нутаглах болсон. МЭ 235 онд Сяньби улс задран мөхөх үед Тоба нар нь тусгаарлан салсан. Харин хожуу 310-376 онуудын хооронд [[Дай ханлиг|Дай ханлигийг]] байгуулан, одоогийн [[БНХАУ]]-ын нутаг [[Өвөр Монгол]]ын нутаг [[Хөх хот]] орчимд төвлөрөн оршиж байжээ. 386 оноос [[Тоба Гүй]] буюу '''Дао У''' хааны үед ихэд хүчирхэгжин [[Тоба Вэй]] улсыг байгуулсан. ==Хүчирхэгжилт ба Мөхөл== [[Тоба Гүй]] хааны байгуулсан Тоба Вэй улс нь 386-534 онуудын хооронд Умард Хятадыг нэгтэгэн оршиж байв. Тус улсын ноёлох овог болох Тоба нар нь аажимдаа Хятадад уусч овог, улсаа Юань гэж нэрийдснээр түүхнээ Юань Вэй гэж алдаршсан. 534 онд [[Зүүн Вэй]], [[Баруун Вэй]] 2 хэсэг болж салсан. == Тоба Вэй улсын хаад == {| class="wikitable" |'''Хятад тахилын цол''' |'''Жинхэнэ нэрийн хятад галиг''' |'''Хаанчилсан хугацаа''' |- |Дао У ди |Тоба Гүй (拓拔珪 tuò bá guī) |386-409 |- |Мин Юань ди (明元帝 míng yuán dì) |Тоба Сы (拓拔嗣 tuò bá sì) |409-423 |- |Тай У ди (太武帝 tài wǔ dì) |Тоба Тао (拓拔燾 tuò bá táo) |424-452 |- |Нань Ань ван (南安王 nán ān wáng) |Тоба Ю (拓拔余 tuò bá yú) |452 |- |Вэнь Чэнь ди (文成帝 wén chéng dì) |Тоба Жунь (拓拔濬 tuò bá jùn) |452-465 |- |Шянь Вэнь ди (獻文帝 xiàn wén dì) |Тоба Хун (拓拔弘 tuò bá hóng) |466-471 |- |Шяо Вэнь ди (孝文帝 xiào wén dì) |Юань Хун (元宏 yuán hóng) |471-499 |- |Шуань Вэнь ди (宣武帝 xuān wǔ dì) |Юань Кэ (元恪 yuán kè) |499-515 |- |Шяо Мин ди (孝明帝 xiào míng dì) |Юань Шю (元詡 yuán xǔ) |516-528 |- |Шяомин хааны охин |байхгүй |528 |- |Южу (幼主 yòu zhǔ) |Юань Жао (元釗 yuán zhāo) |528 |- |Шяо Жуан ди (孝莊帝 xiào zhuāng dì) |Юань Зи Ю (元子攸 yuán zǐ yōu) |528-530 |- |Чан Гуан ван (長廣王 cháng guǎng wáng) |Юань Е (元曄 yuán yè) |530-531 |- |Жиэ Минь ди (節閔帝 jié mǐn dì) |Юань Гун (元恭 yuán gōng) |531-532 |- |Ань Дин ван (安定王 ān dìng wáng) |Юань Лан (元朗 yuán lǎng) |531-532 |- |Шяо У ди(孝武帝 xiào wǔ dì) эсвэл Чу ди (出帝 chū dì) |Юань Шиу (元脩 yuán xiū) |532-53 |} == Цахим холбоос == {{Commonscat|Northern Wei Dynasty|Хойд Вэй улс}} [[Ангилал:Умард Вэй| ]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:Сяньби]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:4-р зууны түүx]] [[Ангилал:5-р зууны түүx]] [[Ангилал:6-р зууны түүx]] lj9g4qyvb9jkpfyscaloiwqbgdmi10d 708897 708896 2022-08-19T03:51:36Z 95.111.218.107 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = Тоба |албан_ёсны_нэр = '''Тоба Вэй улс''' |богино_нэр = Тоба Вэй |далбааны_зураг = |сүлдний_зураг = |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = |газрын_зураг = Nirun, Tuyuhun, Yueban, Tuoba Wei.jpg |нийслэл_хот = Шэнлэ (386-398),<br> [[Датун|Пинчэн]](398-493)<br> Луоян(493-534)<br> Ши'ань(534-535) |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Сяньби хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Эртний Хятад хэл]] |үндэс_язгуур = |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = Хаант засаглал |удирдагчийн_цол1 = Хаан |удирдагчийн_нэр1 = [[Тоба Гүй]] |удирдагчийн_цол2 = Хаан |удирдагчийн_нэр2 = [[Юань Шиу]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 386-535 |тогтносон_үйл_явдал1 = Тоба Вэй улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 386 оны 2 сарын 20 |тогтносон_үйл_явдал2 = Умард Хятадыг нэгтгэж дууссан |үйл_явдалын_огноо2 = 439 он |тогтносон_үйл_явдал3 =Тоба Вэй улс задарсан нь |үйл_явдалын_огноо3 = 535 он |газар_нутаг_эрэмбэ = |газар_нутаг_км2 = 2,000,000 км² |нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс= |усны_эзлэх_хувь = |газар_нутаг_бусад = |газар_нутаг_бусад_нэр = |хүн_амын_тооцоо = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |хүн_ам_бусад_нэр = |хүн_ам_бусад = |Мөнгөн_тэмдэгт = |Мөнгөн_тэмдэгт_код = |тэмдэглэл = }} [[File:Asia_500ad.jpg|thumb]] {{Хятадын түүх}} '''Тоба Вэй''' улс нь ('''Юань Вэй''' буюу '''Тоба Вэй''', '''Хожуу Вэй''', '''Умард Вэй''') 386-535 оны хооронд хойд Хятад [[Хятад]]ын [[Хөх мөрөн]] хүртэлх газар нутаг, [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] өмнөд хэсгийг багтаасан хүчирхэг улс байжээ. Уг улс нь [[Сяньби]] угсааны [[Тоба]] аймгаас гаралтай. Хятадад гүн орж сууснаар 535 он болоход Хятадад уусч алга болоод 535 онд 2 хэсэг болж задарсан. {{Монголчуудын түүх}} ==Үүсэл, гарал== [[Зураг:Nirun- Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|200px|[[Нирун улс|Нирун]] ба Тоба Вэй]] [[Зураг:Toba uls.jpg|thumb|200px|Тоба Вэй буюу Умард Вэй]] Тоба нар нь түүхэн сурвалж бичигт [[Сяньби]] улсын сүүл үеэс нэр дурдагах болсон. Тэд анх [[Говь|Говийн]] хойгуур нутаглаж байсан гэх бөгөөд Сяньби улсын дунд болон сүүл үед Говийг өнгөрч, одоогийн [[Шэньси]] мужийн баруун хойд нутгийг эзлэн нутаглах болсон. МЭ 235 онд Сяньби улс задран мөхөх үед Тоба нар нь тусгаарлан салсан. Харин хожуу 310-376 онуудын хооронд [[Дай ханлиг|Дай ханлигийг]] байгуулан, одоогийн [[БНХАУ]]-ын нутаг [[Өвөр Монгол]]ын нутаг [[Хөх хот]] орчимд төвлөрөн оршиж байжээ. 386 оноос [[Тоба Гүй]] буюу '''Дао У''' хааны үед ихэд хүчирхэгжин [[Тоба Вэй]] улсыг байгуулсан. ==Хүчирхэгжилт ба Мөхөл== [[Тоба Гүй]] хааны байгуулсан Тоба Вэй улс нь 386-534 онуудын хооронд Умард Хятадыг нэгтэгэн оршиж байв. Тус улсын ноёлох овог болох Тоба нар нь аажимдаа Хятадад уусч овог, улсаа Юань гэж нэрийдснээр түүхнээ Юань Вэй гэж алдаршсан. 534 онд [[Зүүн Вэй]], [[Баруун Вэй]] 2 хэсэг болж салсан. == Тоба Вэй улсын хаад == {| class="wikitable" |'''Хятад тахилын цол''' |'''Жинхэнэ нэрийн хятад галиг''' |'''Хаанчилсан хугацаа''' |- |Дао У ди |Тоба Гүй (拓拔珪 tuò bá guī) |386-409 |- |Мин Юань ди (明元帝 míng yuán dì) |Тоба Сы (拓拔嗣 tuò bá sì) |409-423 |- |Тай У ди (太武帝 tài wǔ dì) |Тоба Тао (拓拔燾 tuò bá táo) |424-452 |- |Нань Ань ван (南安王 nán ān wáng) |Тоба Ю (拓拔余 tuò bá yú) |452 |- |Вэнь Чэнь ди (文成帝 wén chéng dì) |Тоба Жунь (拓拔濬 tuò bá jùn) |452-465 |- |Шянь Вэнь ди (獻文帝 xiàn wén dì) |Тоба Хун (拓拔弘 tuò bá hóng) |466-471 |- |Шяо Вэнь ди (孝文帝 xiào wén dì) |Юань Хун (元宏 yuán hóng) |471-499 |- |Шуань Вэнь ди (宣武帝 xuān wǔ dì) |Юань Кэ (元恪 yuán kè) |499-515 |- |Шяо Мин ди (孝明帝 xiào míng dì) |Юань Шю (元詡 yuán xǔ) |516-528 |- |Шяомин хааны охин |байхгүй |528 |- |Южу (幼主 yòu zhǔ) |Юань Жао (元釗 yuán zhāo) |528 |- |Шяо Жуан ди (孝莊帝 xiào zhuāng dì) |Юань Зи Ю (元子攸 yuán zǐ yōu) |528-530 |- |Чан Гуан ван (長廣王 cháng guǎng wáng) |Юань Е (元曄 yuán yè) |530-531 |- |Жиэ Минь ди (節閔帝 jié mǐn dì) |Юань Гун (元恭 yuán gōng) |531-532 |- |Ань Дин ван (安定王 ān dìng wáng) |Юань Лан (元朗 yuán lǎng) |531-532 |- |Шяо У ди(孝武帝 xiào wǔ dì) эсвэл Чу ди (出帝 chū dì) |Юань Шиу (元脩 yuán xiū) |532-53 |} == Цахим холбоос == {{Commonscat|Northern Wei Dynasty|Хойд Вэй улс}} [[Ангилал:Умард Вэй| ]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:Сяньби]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:4-р зууны түүx]] [[Ангилал:5-р зууны түүx]] [[Ангилал:6-р зууны түүx]] gjycv6bw758gpmczmgcpafhopegx2wl 708925 708897 2022-08-19T06:50:44Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = Тоба |албан_ёсны_нэр = '''Тоба Вэй улс''' |богино_нэр = Тоба Вэй |далбааны_зураг = |сүлдний_зураг = |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = |газрын_зураг = Nirun, Tuyuhun, Yueban, Tuoba Wei.jpg |нийслэл_хот = Шэнлэ (386-398),<br> [[Датун|Пинчэн]](398-493)<br> Луоян(493-534)<br> Ши'ань(534-535) |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Сяньби хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Эртний Хятад хэл]] |үндэс_язгуур = |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = Хаант засаглал |удирдагчийн_цол1 = Хаан |удирдагчийн_нэр1 = [[Тоба Гүй]] |удирдагчийн_цол2 = Хаан |удирдагчийн_нэр2 = [[Юань Шиу]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 386-535 |тогтносон_үйл_явдал1 = Тоба Вэй улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 386 оны 2 сарын 20 |тогтносон_үйл_явдал2 = Умард Хятадыг нэгтгэж дууссан |үйл_явдалын_огноо2 = 439 он |тогтносон_үйл_явдал3 =Тоба Вэй улс задарсан нь |үйл_явдалын_огноо3 = 535 он |газар_нутаг_эрэмбэ = |газар_нутаг_км2 = 2,000,000 км² |нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс= |усны_эзлэх_хувь = |газар_нутаг_бусад = |газар_нутаг_бусад_нэр = |хүн_амын_тооцоо = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |хүн_ам_бусад_нэр = |хүн_ам_бусад = |Мөнгөн_тэмдэгт = |Мөнгөн_тэмдэгт_код = |тэмдэглэл = }} [[File:Asia_500ad.jpg|thumb|500 он]] {{Хятадын түүх}} '''Тоба Вэй''' улс нь ('''Юань Вэй''' буюу '''Тоба Вэй''', '''Хожуу Вэй''', '''Умард Вэй''') 386-535 оны хооронд хойд Хятад [[Хятад]]ын [[Хөх мөрөн]] хүртэлх газар нутаг, [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] өмнөд хэсгийг багтаасан хүчирхэг улс байжээ. Уг улс нь [[Сяньби]] угсааны [[Тоба]] аймгаас гаралтай. Хятадад гүн орж сууснаар 535 он болоход Хятадад уусч алга болоод 535 онд 2 хэсэг болж задарсан. {{Монголчуудын түүх}} ==Үүсэл, гарал== [[Зураг:Nirun- Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|200px|[[Нирун улс|Нирун]] ба Тоба Вэй]] [[Зураг:Toba uls.jpg|thumb|200px|Тоба Вэй буюу Умард Вэй]] Тоба нар нь түүхэн сурвалж бичигт [[Сяньби]] улсын сүүл үеэс нэр дурдагах болсон. Тэд анх [[Говь|Говийн]] хойгуур нутаглаж байсан гэх бөгөөд Сяньби улсын дунд болон сүүл үед Говийг өнгөрч, одоогийн [[Шэньси]] мужийн баруун хойд нутгийг эзлэн нутаглах болсон. МЭ 235 онд Сяньби улс задран мөхөх үед Тоба нар нь тусгаарлан салсан. Харин хожуу 310-376 онуудын хооронд [[Дай ханлиг|Дай ханлигийг]] байгуулан, одоогийн [[БНХАУ]]-ын нутаг [[Өвөр Монгол]]ын нутаг [[Хөх хот]] орчимд төвлөрөн оршиж байжээ. 386 оноос [[Тоба Гүй]] буюу '''Дао У''' хааны үед ихэд хүчирхэгжин [[Тоба Вэй]] улсыг байгуулсан. ==Хүчирхэгжилт ба Мөхөл== [[Тоба Гүй]] хааны байгуулсан Тоба Вэй улс нь 386-534 онуудын хооронд Умард Хятадыг нэгтэгэн оршиж байв. Тус улсын ноёлох овог болох Тоба нар нь аажимдаа Хятадад уусч овог, улсаа Юань гэж нэрийдснээр түүхнээ Юань Вэй гэж алдаршсан. 534 онд [[Зүүн Вэй]], [[Баруун Вэй]] 2 хэсэг болж салсан. == Тоба Вэй улсын хаад == {| class="wikitable" |'''Хятад тахилын цол''' |'''Жинхэнэ нэрийн хятад галиг''' |'''Хаанчилсан хугацаа''' |- |Дао У ди |Тоба Гүй (拓拔珪 tuò bá guī) |386-409 |- |Мин Юань ди (明元帝 míng yuán dì) |Тоба Сы (拓拔嗣 tuò bá sì) |409-423 |- |Тай У ди (太武帝 tài wǔ dì) |Тоба Тао (拓拔燾 tuò bá táo) |424-452 |- |Нань Ань ван (南安王 nán ān wáng) |Тоба Ю (拓拔余 tuò bá yú) |452 |- |Вэнь Чэнь ди (文成帝 wén chéng dì) |Тоба Жунь (拓拔濬 tuò bá jùn) |452-465 |- |Шянь Вэнь ди (獻文帝 xiàn wén dì) |Тоба Хун (拓拔弘 tuò bá hóng) |466-471 |- |Шяо Вэнь ди (孝文帝 xiào wén dì) |Юань Хун (元宏 yuán hóng) |471-499 |- |Шуань Вэнь ди (宣武帝 xuān wǔ dì) |Юань Кэ (元恪 yuán kè) |499-515 |- |Шяо Мин ди (孝明帝 xiào míng dì) |Юань Шю (元詡 yuán xǔ) |516-528 |- |Шяомин хааны охин |байхгүй |528 |- |Южу (幼主 yòu zhǔ) |Юань Жао (元釗 yuán zhāo) |528 |- |Шяо Жуан ди (孝莊帝 xiào zhuāng dì) |Юань Зи Ю (元子攸 yuán zǐ yōu) |528-530 |- |Чан Гуан ван (長廣王 cháng guǎng wáng) |Юань Е (元曄 yuán yè) |530-531 |- |Жиэ Минь ди (節閔帝 jié mǐn dì) |Юань Гун (元恭 yuán gōng) |531-532 |- |Ань Дин ван (安定王 ān dìng wáng) |Юань Лан (元朗 yuán lǎng) |531-532 |- |Шяо У ди(孝武帝 xiào wǔ dì) эсвэл Чу ди (出帝 chū dì) |Юань Шиу (元脩 yuán xiū) |532-53 |} == Цахим холбоос == {{Commonscat|Northern Wei Dynasty|Хойд Вэй улс}} [[Ангилал:Умард Вэй| ]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:Сяньби]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:4-р зууны түүx]] [[Ангилал:5-р зууны түүx]] [[Ангилал:6-р зууны түүx]] hwd5d8q5ylns9h1gksmid00akd77p2p 0 46277 708858 708184 2022-08-18T13:21:26Z 103.173.255.162 /* Манж Чин улс */ wikitext text/x-wiki == [[Юань улс]] == {{гол|Юань улсын хаад}} {|class="wikitable sortable" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" |+ '''[[1271]]—[[1368]]''' |- ! style="background:#efefef;" | Хааны нэр ! style="background:#efefef;" | Хятад оны цол |- | [[Хубилай хаан|Хубилай]] | [[Жунтун]] (中統, 1260-1264)<br /> [[Жыюань]] (至元, 1264-1294) |- | [[Өлзийтөмөр хаан|Төмөр]] | [[Юаньжэнь]] (元贞, 1295-1297) <br />[[Дадө]] (大德, 1297-1307) |- | [[Хайсан хүлэг хаан|Хайсан]] | [[Жыда]] <br /> (至大, 1308-1311) |- | [[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад]] | [[Хуанцин]] <br /> (皇庆, 1312-1314)<br />[[Яньёу]] (延祐, 1314-1320) |- | [[Шадбал гэгээн хаан|Шадбал]] | [[Жыжы (Гэгээн хаан)|Жыжы (Гэгээн хаан)]] <br /> (至治, 1321-1323) |- | [[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр]] | [[Тайдин]] <br /> (泰定, 1323-1328)<br />[[Жыхө]] (致和, 1328) |- | [[Аригиба хаан|Аригиба]] | [[Тяньшүнь (1328 он)]] <br /> (天顺, 1328) |- | [[Хүслэн хаан|Хүслэн]] | [[Тяньли]] <br /> (至顺, 1329) |- | [[Төвтөмөр хаан|Төвтөмөр]] | [[Тяньли]] <br /> (天历, 1328-1329)<br />[[Жышүнь]]<br /> (至顺, 1329-1332) |- | [[Ринчинбал хаан|Ринчинбал]] | Жышүнь <br /> (1332) |- | [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр]] | [[Юаньтун]] <br /> (元统, 1333-1335)<br />[[Жиюань|Жыюань]]<br />(至元, 1335-1340)<br /> [[Жыжөн]]<br />(至正, 1341-1370) |} == [[Бутралын үеийн Монгол]] == {|class="wikitable sortable" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" |+ '''[[1368]]—[[1388]]''' |- ! style="background:#efefef;" | Хааны нэр ! style="background:#efefef;" | Хятад оны цол |- | [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр]] | [[Жыжөн]] (至正, 1368-1370) |- | [[Аюушридар хаан|Аюушридар]] | [[Сюаньгуан]] (宣光, 1370-1379) |- | [[Төгстөмөр хаан|Төгстөмөр]] | [[Тяньюань]] (天元, 1379-1388) |- |[[Эсэн тайш|Эсэн]] |Тяньюань (天元, 1452-1454) |} == [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манж]] [[Чин улс]] == {{гол|Чин улс#Хаад}} == [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]] == {|class="wikitable sortable" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" |+ '''[[1911]]—[[1924]]''' |- ! style="background:#efefef;" | Хааны нэр ! style="background:#efefef;" | Хятад оны цол |- | [[Богд хаан|VIII Богд Жавзандамба хутагт]] | [[Олноо өргөгдсөн]] (共戴, 1911-1915<br>1921-1924) |} ==Холбоотой мэдээлэл== * [[Оны цол]] * [[Монголын түүх]] * [[Монгол хаад]] * [[Хятадын нутаг дахь төрт улсуудын оны цолын жагсаалт]] [[Ангилал:Хятад оны цол]] [[Ангилал:Юань улс]] ewlctracm82f9qxh75ufcizywop4h74 10 55304 708862 452231 2022-08-18T15:26:01Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki :<div class="noprint relarticle mainarticle">''Нэмэлт мэдээлэл{{#if:{{{2|}}}}}: [[{{{1}}}|{{{l1|{{{1}}}}}}]]{{#if:{{{2| }}} |{{#if:{{{3|}}}|,&#32;|&#32;ба&#32;}}[[{{{2}}}|{{{l2|{{{2}}}}}}]]}}{{#if:{{{3|}}} |{{#if:{{{4|}}}|,&#32;|,&#32;ба&#32;}}[[{{{3}}}|{{{l3|{{{3}}}}}}]]}}{{#if:{{{4|}}} |{{#if:{{{5|}}}|,&#32;|,&#32;ба&#32;}}[[{{{4}}}|{{{l4|{{{4}}}}}}]]}}{{#if:{{{5|}}} |{{#if:{{{6|}}}|,&#32;|,&#32;ба&#32;}}[[{{{5}}}|{{{l5|{{{5}}}}}}]]}}{{#if:{{{6|}}} |{{#if:{{{7|}}}|,&#32;|,&#32;ба&#32;}}[[{{{6}}}|{{{l6|{{{6}}}}}}]]}}{{#if:{{{7|}}} |{{#if:{{{8|}}}|,&#32;|,&#32;ба&#32;}}[[{{{7}}}|{{{l7|{{{7}}}}}}]]}}{{#if:{{{8|}}} |{{#if:{{{9|}}}|,&#32;|,&#32;ба&#32;}}[[{{{8}}}|{{{l8|{{{8}}}}}}]]}}{{#if:{{{9|}}} |{{#if:{{{10|}}}|,&#32;|,&#32;ба&#32;}}[[{{{9}}}|{{{l9|{{{9}}}}}}]]}}{{#if:{{{10|}}} |, [[{{{10}}}|{{{l10|{{{10}}}}}}]]}}''{{#if:{{{11| }}}|&#32; (too many parameters in &#123;&#123;[[Template:Further]]&#125;&#125;)}}</div><noinclude> {{documentation}} <!-- Categories go on the /doc subpage, and interwikis go on Wikidata. --> </noinclude> 5ve7xo6jcjxjbn7stsybe2z7tog74da 14 74550 708918 539531 2022-08-19T06:17:18Z 103.173.255.162 [[Ангилал:Зүүнгарын хаан]] руу чиглүүлэгдлээ wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Ангилал:Зүүнгарын хаан]] gen47dvcd9hfbd07prwysm6gdgfleus 0 103650 708928 708174 2022-08-19T07:19:59Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Цэвэрлэгээ}} Кидан хэл нь прото-Монголын бүлгийн ард түмэн болох Киданчуудын хэл юм. Орчин үеийн [[Дагуур хэл|Дагуурууд]] өөрсдийгөө Киданчуудын шууд удам гэж үздэг. == Бичиг үсэг == [[Киданчууд]] их бага гэсэн 2 төрлийн бичигтэй байсан. Эдгээр нь одоог хүртэл бүрэн тайлагдаагүй *Их бичиг ([[Хятад]] нэр) Хятан улсыг үндэслэгч [[Амбагян|Елюй Амбагян]] 920 онд энэ үсгийг анх үндсэлэжээ. Хятад хананаас гаралтай.Ихэнхдээ дүрс хэрэглэж байсан гэгдэх боловч үсэг хэрэглэж байсан ч байж болох юм. *Бага бичиг (Хятад нэр) Абаожийн дүү Елюй Диэла 925 онд[[Уйгурын үсэг бичиг|Уйгур бичгээс]] гаралтай. key1grd6qhs2b5cghclnub3w04jjh0o 708929 708928 2022-08-19T07:20:30Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki Кидан хэл нь прото-Монголын бүлгийн ард түмэн болох Киданчуудын хэл юм. Орчин үеийн [[Дагуур хэл|Дагуурууд]] өөрсдийгөө Киданчуудын шууд удам гэж үздэг. {{Цэвэрлэгээ}} == Бичиг үсэг == [[Киданчууд]] их бага гэсэн 2 төрлийн бичигтэй байсан. Эдгээр нь одоог хүртэл бүрэн тайлагдаагүй *Их бичиг ([[Хятад]] нэр) Хятан улсыг үндэслэгч [[Амбагян|Елюй Амбагян]] 920 онд энэ үсгийг анх үндсэлэжээ. Хятад хананаас гаралтай.Ихэнхдээ дүрс хэрэглэж байсан гэгдэх боловч үсэг хэрэглэж байсан ч байж болох юм. *Бага бичиг (Хятад нэр) Абаожийн дүү Елюй Диэла 925 онд[[Уйгурын үсэг бичиг|Уйгур бичгээс]] гаралтай. mr1rzunlsm3puszddo4152xfz8dpuwe 708930 708929 2022-08-19T07:21:01Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki Кидан хэл нь прото-Монголын бүлгийн ард түмэн болох Киданчуудын хэл юм. Орчин үеийн [[Дагуур хэл|Дагуурууд]] өөрсдийгөө Киданчуудын шууд удам гэж үздэг. {{Цэвэрлэгээ}} == Бичиг үсэг == [[Киданчууд]] их бага гэсэн 2 төрлийн бичигтэй байсан. Эдгээр нь одоог хүртэл бүрэн тайлагдаагүй *Их бичиг ([[Хятад]] нэр) Хятан улсыг үндэслэгч [[Амбагян|Елюй Амбагян]] 920 онд энэ үсгийг анх үндсэлэжээ. Хятад хананаас гаралтай.Ихэнхдээ дүрс хэрэглэж байсан гэгдэх боловч үсэг хэрэглэж байсан ч байж болох юм. *Бага бичиг (Хятад нэр) Абаожийн дүү Елюй Диэла 925 онд[[Уйгурын үсэг бичиг|Уйгур бичгээс]] гаралтай. 2sfz5nt4qam2wv093f6n9p60i4rwxpn 708931 708930 2022-08-19T07:23:58Z 103.173.255.162 /* Бичиг үсэг */ wikitext text/x-wiki Кидан хэл нь прото-Монголын бүлгийн ард түмэн болох Киданчуудын хэл юм. Орчин үеийн [[Дагуур хэл|Дагуурууд]] өөрсдийгөө Киданчуудын шууд удам гэж үздэг. {{Цэвэрлэгээ}} == Бичиг үсэг == [[Киданчууд]] их бага гэсэн 2 төрлийн бичигтэй байсан. Эдгээр нь одоог хүртэл бүрэн тайлагдаагүй *Их бичиг ([[Хятад]] нэр) Хятан улсыг үндэслэгч [[Амбагян|Елюй Амбагян]] 920 онд энэ үсгийг анх үндсэлэжээ. Хятад хананаас гаралтай.Ихэнхдээ дүрс хэрэглэж байсан гэгдэх боловч үсэг хэрэглэж байсан ч байж болох юм. *Бага бичиг (Хятад нэр) Абаожийн дүү Елюй Диэла 925 онд [[Уйгурын үсэг бичиг|Уйгур бичгээс]] гаралтай. rane0x8t42v4udcz9qfbyb8n3f58079 0 110003 708940 691909 2022-08-19T10:13:04Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki '''Юйцзюлюй Датань'''<ref>'''Моуханьхэшэнгай (牟汗紇升蓋, Móu hàn hé shēng gài)''' цолтой. </ref>([[хятадаар]]:郁久閭 大檀, [[пиньинь]]:Yùjiǔlǘ Dàtán) Татар хаан бол [[Нирун улс|Жужан улсыг]] 414-429 онуудад захирч байсан [[хаан]] юм. Юйж [[Шэлүнь]] хааны авга ах [[Пүхүнь|Пүхүний]] хүү буюу үеэл нь юм. 414 онд [[Булужэнь]] нарын ноёд хаан суурийг булааж авсны дараа, Булужэний өөрийн эрх мэдлээ бататгах тэмцэлд татагдаж, олон түмний тусламжтайгаар ялалт байгуулж, [[хаан]] болов. Түүнийг 429 онд хүү [[Ути]] нь залгамжлан Жужан улсын хаан болов. =Хаанчлал= Датань, хаан болсны дараа тус жилийн өвлийн 12 сард [[Хулюй]] хааны өс хонзонг нэхэж, [[Умард Янь]] улсын хил рүү довтлон орж, олз арвинтай ялалт байгуулсан. Энэ ялалтад урамшсан Датань хаан, түүний харьяат аймгийн ноёд, цэргүүд өмнө зүгт [[Тоба Вэй]] улсын хойд хил рүү жил бүр дээрмийн довтолгоон хийж эхэлсэн. Гэвч 424 оны 12 сар, 425 оны 10 сар, 429 оны 5 сард Вэй улсаас 100,000-300,000 тооны цэргийн хүчээр Жужан улсад дайран оржээ. Эхний хоёр дайнд Жужан улс 100,000 гаруй адуу морьдоо олзлуулж, Жужаны 300,000 харьяат ард олзлогдов. Гэтэл удалгүй эдгээр ардыг Жужан улс хураан нэгтгэж, ахин сэргэж эхэлсэн байдаг. Ингээд 429 оны 5 сард 100,000 цэргээр [[Хэрлэн гол]]ын чиглэлээр гэнэдүүлэн довтлон олон тооны хүн ард, мал хөрөнгө олзлов. Баруун зүгт Датань хаан зугтаж амжсан ч, [[Уйгур]] аймгийн довтолгоонд хиар цохиулж, улс нь бутарч, хүн ард нь хядагдан цөөрөв. Ингээд сэтгэл санааны дарамтад орж, тус жилдээ тэнгэрт хальсан. {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Булужэнь]] |дараа=[[Ути]] |албан_тушаал=[[Монгол хаад|Жужан улсын хаан]] |он=414-429 }} {{end}} == Эшлэл == {{Reflist}} [[Ангилал:Нируны ноёрхогч]] [[Ангилал:4-р эсвэл 5-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:429 онд өнгөрсөн]] pp8wkphhkk2h0evqmtckrfswfb3321r 708941 708940 2022-08-19T10:13:44Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki '''Юйцзюлюй Датань'''<ref>'''Моуханьхэшэнгай (牟汗紇升蓋, Móu hàn hé shēng gài)''' цолтой. </ref>([[хятадаар]]:郁久閭 大檀, [[пиньинь]]:Yùjiǔlǘ Dàtán) буюу Татар хаан бол [[Нирун улс|Жужан улсыг]] 414-429 онуудад захирч байсан [[хаан]] юм. Юйж [[Шэлүнь]] хааны авга ах [[Пүхүнь|Пүхүний]] хүү буюу үеэл нь юм. 414 онд [[Булужэнь]] нарын ноёд хаан суурийг булааж авсны дараа, Булужэний өөрийн эрх мэдлээ бататгах тэмцэлд татагдаж, олон түмний тусламжтайгаар ялалт байгуулж, [[хаан]] болов. Түүнийг 429 онд хүү [[Ути]] нь залгамжлан Жужан улсын хаан болов. =Хаанчлал= Датань, хаан болсны дараа тус жилийн өвлийн 12 сард [[Хулюй]] хааны өс хонзонг нэхэж, [[Умард Янь]] улсын хил рүү довтлон орж, олз арвинтай ялалт байгуулсан. Энэ ялалтад урамшсан Датань хаан, түүний харьяат аймгийн ноёд, цэргүүд өмнө зүгт [[Тоба Вэй]] улсын хойд хил рүү жил бүр дээрмийн довтолгоон хийж эхэлсэн. Гэвч 424 оны 12 сар, 425 оны 10 сар, 429 оны 5 сард Вэй улсаас 100,000-300,000 тооны цэргийн хүчээр Жужан улсад дайран оржээ. Эхний хоёр дайнд Жужан улс 100,000 гаруй адуу морьдоо олзлуулж, Жужаны 300,000 харьяат ард олзлогдов. Гэтэл удалгүй эдгээр ардыг Жужан улс хураан нэгтгэж, ахин сэргэж эхэлсэн байдаг. Ингээд 429 оны 5 сард 100,000 цэргээр [[Хэрлэн гол]]ын чиглэлээр гэнэдүүлэн довтлон олон тооны хүн ард, мал хөрөнгө олзлов. Баруун зүгт Датань хаан зугтаж амжсан ч, [[Уйгур]] аймгийн довтолгоонд хиар цохиулж, улс нь бутарч, хүн ард нь хядагдан цөөрөв. Ингээд сэтгэл санааны дарамтад орж, тус жилдээ тэнгэрт хальсан. {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Булужэнь]] |дараа=[[Ути]] |албан_тушаал=[[Монгол хаад|Жужан улсын хаан]] |он=414-429 }} {{end}} == Эшлэл == {{Reflist}} [[Ангилал:Нируны ноёрхогч]] [[Ангилал:4-р эсвэл 5-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:429 онд өнгөрсөн]] dcln6uch8bpd8tcvo7ho5e57xco0xqt 708942 708941 2022-08-19T10:14:22Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki '''Юйцзюлюй Датань''' ([[хятадаар]]:郁久閭 大檀, [[пиньинь]]:Yùjiǔlǘ Dàtán<ref>'''Моуханьхэшэнгай (牟汗紇升蓋, Móu hàn hé shēng gài)''' цолтой. </ref>) буюу Татар хаан бол [[Нирун улс|Жужан улсыг]] 414-429 онуудад захирч байсан [[хаан]] юм. Юйж [[Шэлүнь]] хааны авга ах [[Пүхүнь|Пүхүний]] хүү буюу үеэл нь юм. 414 онд [[Булужэнь]] нарын ноёд хаан суурийг булааж авсны дараа, Булужэний өөрийн эрх мэдлээ бататгах тэмцэлд татагдаж, олон түмний тусламжтайгаар ялалт байгуулж, [[хаан]] болов. Түүнийг 429 онд хүү [[Ути]] нь залгамжлан Жужан улсын хаан болов. =Хаанчлал= Датань, хаан болсны дараа тус жилийн өвлийн 12 сард [[Хулюй]] хааны өс хонзонг нэхэж, [[Умард Янь]] улсын хил рүү довтлон орж, олз арвинтай ялалт байгуулсан. Энэ ялалтад урамшсан Датань хаан, түүний харьяат аймгийн ноёд, цэргүүд өмнө зүгт [[Тоба Вэй]] улсын хойд хил рүү жил бүр дээрмийн довтолгоон хийж эхэлсэн. Гэвч 424 оны 12 сар, 425 оны 10 сар, 429 оны 5 сард Вэй улсаас 100,000-300,000 тооны цэргийн хүчээр Жужан улсад дайран оржээ. Эхний хоёр дайнд Жужан улс 100,000 гаруй адуу морьдоо олзлуулж, Жужаны 300,000 харьяат ард олзлогдов. Гэтэл удалгүй эдгээр ардыг Жужан улс хураан нэгтгэж, ахин сэргэж эхэлсэн байдаг. Ингээд 429 оны 5 сард 100,000 цэргээр [[Хэрлэн гол]]ын чиглэлээр гэнэдүүлэн довтлон олон тооны хүн ард, мал хөрөнгө олзлов. Баруун зүгт Датань хаан зугтаж амжсан ч, [[Уйгур]] аймгийн довтолгоонд хиар цохиулж, улс нь бутарч, хүн ард нь хядагдан цөөрөв. Ингээд сэтгэл санааны дарамтад орж, тус жилдээ тэнгэрт хальсан. {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Булужэнь]] |дараа=[[Ути]] |албан_тушаал=[[Монгол хаад|Жужан улсын хаан]] |он=414-429 }} {{end}} == Эшлэл == {{Reflist}} [[Ангилал:Нируны ноёрхогч]] [[Ангилал:4-р эсвэл 5-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:429 онд өнгөрсөн]] 5j7hd63hix02q7gadymsibtaf8mtkl9 0 123461 708861 708834 2022-08-18T15:16:52Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс парламентын сонгууль | election_name = 2022 оны Израилын парламентын сонгууль | country = Israel | previous_election = [[2021 оны Израилын парламентын сонгууль|2021]] | next_election = | election_date = 2022 оны 11 сарын 1 | seats_for_election = [[Кнессет]]ийн бүх 120 суудал | majority_seats = 61 | turnout = | ongoing = yes | party1 = Ликуд | leader1 = [[Биньямин Нетаньяху]] | percentage1 = | seats1 = | current_seats1 = 29 | last_election1 = 30 | party2 = Еш Атид | leader2 = [[Яир Лапид]] | percentage2 = | seats2 = | current_seats2 = 17 | last_election2 = 17 | party3 = {{nobold|[[Үндэсний Нэгдэл Нам (Израил)|Үндэсний Нэгдэл]]}} | leader3 = [[Бени Ганц]] | percentage3 = | seats3 = | current_seats3 = 14 | last_election3 = 14 | color3 = #00BBE0 | party4 = Шас | leader4 = [[Арье Дери]] | percentage4 = | seats4 = | current_seats4 = 9 | last_election4 = 9 | party5 = {{nobold|[[Сионист Сүнс]]}} | leader5 = [[Айелет Шакед]] | percentage5 = | seats5 = | current_seats5 = 7 | last_election5 = 7 | color5 = #3590AE | party6 = Израилын Ажилчдын нам | leader6 = [[Мерав Михаэли]] | percentage6 = | seats6 = | current_seats6 = 7 | last_election6 = 7 | party7 = Яхадут-ха-Тора | leader7 = [[Моше Гафни]] | percentage7 = | seats7 = | current_seats7 = 7 | last_election7 = 7 | party8 = Исраэль Бейтейну | leader8 = [[Авигдор Либерман]] | percentage8 = | seats8 = | current_seats8 = 7 | last_election8 = 7 | party9 = {{nobold|[[Шашны Сионист Нам|Шашны Сионист]]}} | leader9 = [[Безалел Смотрич]] | percentage9 = | seats9 = | current_seats9 = 6 | last_election9 = 6 | colour9 = #0071BD | party10 = Хамтын жагсаалт | leader10 = [[Айман Оде]] | percentage10 = | seats10 = | current_seats10 = 6 | last_election10 = 6 | party11 = Мерец | leader11 = [[Ницан Хоровиц]] | percentage11 = | seats11 = | current_seats11 = 6 | last_election11 = 6 | party12 = {{nobold|[[Нэгдсэн Арабын Жагсаалт|Раам]]}} | leader12 = [[Мансур Аббас]] | percentage12 = | seats12 = | current_seats12 = 4 | last_election12 = 4 | colour12 = #15793D | party13 = Оцма Йехудит | leader13 = [[Итамар Бен-Гвир]]<ref>{{cite news|date=3 July 2022|url=https://www.jpost.com/breaking-news/article-711073|title=Yamina remains intact as deadline for party split expires|work=[[The Jerusalem Post]]|access-date=3 July 2022}}</ref> | percentage13 = | seats13 = | current_seats13 = 1 | last_election13 = 1 | results_sec = Үр дүн | title = [[Израил Улсын Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайд]] | before_election = [[Яир Лапид]] | before_party = [[Еш Атид]] | before_image = [[File:Yair Lapid 2021 (cropped).jpg|80x80px]] | after_election = TBD | after_party = | after_image = }}[[Израил|Израилд]] 2022 оны 11 сарын 1-нд хорин-тавдугаар [[Кнессет|Кнессетийн]] [[Кнессетийн гишүүдийн жагсаалт|гишүүдийг]] сонгохоор парламентын сонгууль явагдах юм. [[2021 оны Израилын парламентын сонгууль|2021 оны сонгуулийн]] дараа болох Кнессетийн сонгуулийг [[Үндсэн хууль: Засгийн газар|Үндсэн Хуульд]] заасан дөрвөн жилийн хугацааны хязгаарын дагуу 2025 оны 11 сарын 11-ны дотор явуулахаар товлосон. Найман улс төрийн намын хооронд байгуулагдсан [[Израилын 36-р засгийн газар|Нэгдлийн засгийн газар]] 120-гишүүнтэй Кнессетэд боломжит хамгийн явцуу олонхыг (61 суудал) эзэмшиж байв. 2022 оны 4 сард парламентын гишүүн [[Идит Сильман]] засгийн газрын эвслээс гарч, олонхгүй болгосон юм.<ref>{{cite news|last=Ben Zion|first=Ilan|date=6 April 2022|title=Israel government loses majority as religious lawmaker quits|website=[[Associated Press]]|url=https://apnews.com/article/benjamin-netanyahu-naftali-bennett-israel-middle-east-elections-83be724fedc54b895ce401d1553db705|access-date=6 April 2022}}</ref> 2022 оны 6 сарын 20-нд Кнессетийн засаг баригч эвслийн хэд хэдэн хууль тогтоомжийн ялагдал хүлээсний дараа, [[Израил Улсын Ерөнхий Сайд|ерөнхий сайд]] [[Нафтали Бенет]] ба [[Израил Улсын Ерөнхий Сайдын Орлогч|ерөнхий сайдын орлогч]] [[Яир Лапид]] нар Кнессетийг тараах хуулийн төслийг өргөн барьж,<ref name=":0">{{cite news|first=Carrie|last=Keller-Lynn|date=20 June 2022|title=Bennett announces coalition's demise, new elections: 'We did our utmost to continue'|work=[[The Times of Israel]]|url=https://www.timesofisrael.com/bennett-we-made-a-tough-decision-but-it-was-the-best-for-the-country/|access-date=3 July 2022}}</ref> 6 сарын 30-нд батлагдсан юм.<ref>{{Cite web|last=Keller-Lynn|first=Carrie|title=Knesset disbands, sets elections for November 1; Lapid to become PM at midnight|url=https://www.timesofisrael.com/knesset-disbands-sets-elections-for-november-1-lapid-to-become-pm-at-midnight/|access-date=3 July 2022|work=[[The Times of Israel]]|language=en-US|date=30 June 2022}}</ref> Үүний зэрэгцээ 2021 оны эвслийн хэлэлцээрийн нэг хэсэг болох [[Эргэлтийн гэрээ|эргэлтийн гэрээний]] дагуу Лапид ерөнхий сайд болж, 11 сарын 1-нд сонгууль болох хүртэл [[Үүрэг гүйцэтгэгч засгийн газар|үүрэг гүйцэтгэгчээр]] ажиллах юм.<ref>{{cite web|author=Tia Goldenberg|url=https://apnews.com/75154625bf8b378730ec5f32ecb1538f|title=Israel's caretaker PM Lapid holds first Cabinet meeting|work=[[Associated Press]]|date=3 July 2022|accessdate=9 July 2022}}</ref> == Сонгуулийн систем == {{further|Израилын сонгууль}}[[Кнессет|Кнессетийн]] 120 гишүүдийг улсын хэмжээнд нэг тойргоор [[Хаалттай жагсаалт|намын хаалттай жагсаалттай]] [[Пропорционал систем|пропорционал системээр]] сонгдог. Сонгуулийн [[сонгуулийн босго]] 3.25% байв.<ref>{{cite news|title=With Bader-Ofer method, not every ballot counts|url=http://www.jpost.com/Israel-Elections/With-Bader-Ofer-method-not-every-ballot-counts-394027|work=[[The Jerusalem Post]]|date=16 March 2014|author=Harkov, Lahav}}</ref> == Эшлэл == <references responsive="" /> [[Ангилал:Израил улсын парламентын сонгууль]] [[Ангилал:2022 оны Парламентын сонгууль]] 90a4eipm2yhc81f56ceyqznp7h8ul4j 708863 708861 2022-08-18T15:26:09Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс парламентын сонгууль | election_name = 2022 оны Израилын парламентын сонгууль | country = Israel | previous_election = [[2021 оны Израилын парламентын сонгууль|2021]] | next_election = | election_date = 2022 оны 11 сарын 1 | seats_for_election = [[Кнессет]]ийн бүх 120 суудал | majority_seats = 61 | turnout = | ongoing = yes | party1 = Ликуд | leader1 = [[Биньямин Нетаньяху]] | percentage1 = | seats1 = | current_seats1 = 29 | last_election1 = 30 | party2 = Еш Атид | leader2 = [[Яир Лапид]] | percentage2 = | seats2 = | current_seats2 = 17 | last_election2 = 17 | party3 = {{nobold|[[Үндэсний Нэгдэл Нам (Израил)|Үндэсний Нэгдэл]]}} | leader3 = [[Бени Ганц]] | percentage3 = | seats3 = | current_seats3 = 14 | last_election3 = 14 | color3 = #00BBE0 | party4 = Шас | leader4 = [[Арье Дери]] | percentage4 = | seats4 = | current_seats4 = 9 | last_election4 = 9 | party5 = {{nobold|[[Сионист Сүнс]]}} | leader5 = [[Айелет Шакед]] | percentage5 = | seats5 = | current_seats5 = 7 | last_election5 = 7 | color5 = #3590AE | party6 = Израилын Ажилчдын нам | leader6 = [[Мерав Михаэли]] | percentage6 = | seats6 = | current_seats6 = 7 | last_election6 = 7 | party7 = Яхадут-ха-Тора | leader7 = [[Моше Гафни]] | percentage7 = | seats7 = | current_seats7 = 7 | last_election7 = 7 | party8 = Исраэль Бейтейну | leader8 = [[Авигдор Либерман]] | percentage8 = | seats8 = | current_seats8 = 7 | last_election8 = 7 | party9 = {{nobold|[[Шашны Сионист Нам|Шашны Сионист]]}} | leader9 = [[Безалел Смотрич]] | percentage9 = | seats9 = | current_seats9 = 6 | last_election9 = 6 | colour9 = #0071BD | party10 = Хамтын жагсаалт | leader10 = [[Айман Оде]] | percentage10 = | seats10 = | current_seats10 = 6 | last_election10 = 6 | party11 = Мерец | leader11 = [[Ницан Хоровиц]] | percentage11 = | seats11 = | current_seats11 = 6 | last_election11 = 6 | party12 = {{nobold|[[Нэгдсэн Арабын Жагсаалт|Раам]]}} | leader12 = [[Мансур Аббас]] | percentage12 = | seats12 = | current_seats12 = 4 | last_election12 = 4 | colour12 = #15793D | party13 = Оцма Йехудит | leader13 = [[Итамар Бен-Гвир]]<ref>{{cite news|date=3 July 2022|url=https://www.jpost.com/breaking-news/article-711073|title=Yamina remains intact as deadline for party split expires|work=[[The Jerusalem Post]]|access-date=3 July 2022}}</ref> | percentage13 = | seats13 = | current_seats13 = 1 | last_election13 = 1 | results_sec = Үр дүн | title = [[Израил Улсын Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайд]] | before_election = [[Яир Лапид]] | before_party = [[Еш Атид]] | before_image = [[File:Yair Lapid 2021 (cropped).jpg|80x80px]] | after_election = TBD | after_party = | after_image = }}[[Израил|Израилд]] 2022 оны 11 сарын 1-нд хорин-тавдугаар [[Кнессет|Кнессетийн]] [[Кнессетийн гишүүдийн жагсаалт|гишүүдийг]] сонгохоор парламентын сонгууль явагдах юм. [[2021 оны Израилын парламентын сонгууль|2021 оны сонгуулийн]] дараа болох Кнессетийн сонгуулийг [[Үндсэн хууль: Засгийн газар|Үндсэн Хуульд]] заасан дөрвөн жилийн хугацааны хязгаарын дагуу 2025 оны 11 сарын 11-ны дотор явуулахаар товлосон. Найман улс төрийн намын хооронд байгуулагдсан [[Израилын 36-р засгийн газар|Нэгдлийн засгийн газар]] 120-гишүүнтэй Кнессетэд боломжит хамгийн явцуу олонхыг (61 суудал) эзэмшиж байв. 2022 оны 4 сард парламентын гишүүн [[Идит Сильман]] засгийн газрын эвслээс гарч, олонхгүй болгосон юм.<ref>{{cite news|last=Ben Zion|first=Ilan|date=6 April 2022|title=Israel government loses majority as religious lawmaker quits|website=[[Associated Press]]|url=https://apnews.com/article/benjamin-netanyahu-naftali-bennett-israel-middle-east-elections-83be724fedc54b895ce401d1553db705|access-date=6 April 2022}}</ref> 2022 оны 6 сарын 20-нд Кнессетийн засаг баригч эвслийн хэд хэдэн хууль тогтоомжийн ялагдал хүлээсний дараа, [[Израил Улсын Ерөнхий Сайд|ерөнхий сайд]] [[Нафтали Бенет]] ба [[Израил Улсын Ерөнхий Сайдын Орлогч|ерөнхий сайдын орлогч]] [[Яир Лапид]] нар Кнессетийг тараах хуулийн төслийг өргөн барьж,<ref name=":0">{{cite news|first=Carrie|last=Keller-Lynn|date=20 June 2022|title=Bennett announces coalition's demise, new elections: 'We did our utmost to continue'|work=[[The Times of Israel]]|url=https://www.timesofisrael.com/bennett-we-made-a-tough-decision-but-it-was-the-best-for-the-country/|access-date=3 July 2022}}</ref> 6 сарын 30-нд батлагдсан юм.<ref>{{Cite web|last=Keller-Lynn|first=Carrie|title=Knesset disbands, sets elections for November 1; Lapid to become PM at midnight|url=https://www.timesofisrael.com/knesset-disbands-sets-elections-for-november-1-lapid-to-become-pm-at-midnight/|access-date=3 July 2022|work=[[The Times of Israel]]|language=en-US|date=30 June 2022}}</ref> Үүний зэрэгцээ 2021 оны эвслийн хэлэлцээрийн нэг хэсэг болох [[Эргэлтийн гэрээ|эргэлтийн гэрээний]] дагуу Лапид ерөнхий сайд болж, 11 сарын 1-нд сонгууль болох хүртэл [[Үүрэг гүйцэтгэгч засгийн газар|үүрэг гүйцэтгэгчээр]] ажиллах юм.<ref>{{cite web|author=Tia Goldenberg|url=https://apnews.com/75154625bf8b378730ec5f32ecb1538f|title=Israel's caretaker PM Lapid holds first Cabinet meeting|work=[[Associated Press]]|date=3 July 2022|accessdate=9 July 2022}}</ref> == Сонгуулийн систем == {{further|Израилын сонгууль}}[[Кнессет|Кнессетийн]] 120 гишүүдийг улсын хэмжээнд нэг тойргоор [[Хаалттай жагсаалт|намын хаалттай жагсаалттай]] [[Пропорционал систем|пропорционал системээр]] сонгдог. Сонгуулийн [[сонгуулийн босго]] 3.25% байв.<ref>{{cite news|title=With Bader-Ofer method, not every ballot counts|url=http://www.jpost.com/Israel-Elections/With-Bader-Ofer-method-not-every-ballot-counts-394027|work=[[The Jerusalem Post]]|date=16 March 2014|author=Harkov, Lahav}}</ref> ==Opinion polls== {{main|2022 оны Израилын парламентын сонгуулийн санал асуулга}} {{wide image|Opinion polls Israel 2022.svg|1000px}} == Эшлэл == <references responsive="" /> [[Ангилал:Израил улсын парламентын сонгууль]] [[Ангилал:2022 оны Парламентын сонгууль]] ilf0bld61767298f2f0u9sekq355iyf 708864 708863 2022-08-18T15:26:30Z Enkhsaihan2005 64429 /* Сонгуулийн систем */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс парламентын сонгууль | election_name = 2022 оны Израилын парламентын сонгууль | country = Israel | previous_election = [[2021 оны Израилын парламентын сонгууль|2021]] | next_election = | election_date = 2022 оны 11 сарын 1 | seats_for_election = [[Кнессет]]ийн бүх 120 суудал | majority_seats = 61 | turnout = | ongoing = yes | party1 = Ликуд | leader1 = [[Биньямин Нетаньяху]] | percentage1 = | seats1 = | current_seats1 = 29 | last_election1 = 30 | party2 = Еш Атид | leader2 = [[Яир Лапид]] | percentage2 = | seats2 = | current_seats2 = 17 | last_election2 = 17 | party3 = {{nobold|[[Үндэсний Нэгдэл Нам (Израил)|Үндэсний Нэгдэл]]}} | leader3 = [[Бени Ганц]] | percentage3 = | seats3 = | current_seats3 = 14 | last_election3 = 14 | color3 = #00BBE0 | party4 = Шас | leader4 = [[Арье Дери]] | percentage4 = | seats4 = | current_seats4 = 9 | last_election4 = 9 | party5 = {{nobold|[[Сионист Сүнс]]}} | leader5 = [[Айелет Шакед]] | percentage5 = | seats5 = | current_seats5 = 7 | last_election5 = 7 | color5 = #3590AE | party6 = Израилын Ажилчдын нам | leader6 = [[Мерав Михаэли]] | percentage6 = | seats6 = | current_seats6 = 7 | last_election6 = 7 | party7 = Яхадут-ха-Тора | leader7 = [[Моше Гафни]] | percentage7 = | seats7 = | current_seats7 = 7 | last_election7 = 7 | party8 = Исраэль Бейтейну | leader8 = [[Авигдор Либерман]] | percentage8 = | seats8 = | current_seats8 = 7 | last_election8 = 7 | party9 = {{nobold|[[Шашны Сионист Нам|Шашны Сионист]]}} | leader9 = [[Безалел Смотрич]] | percentage9 = | seats9 = | current_seats9 = 6 | last_election9 = 6 | colour9 = #0071BD | party10 = Хамтын жагсаалт | leader10 = [[Айман Оде]] | percentage10 = | seats10 = | current_seats10 = 6 | last_election10 = 6 | party11 = Мерец | leader11 = [[Ницан Хоровиц]] | percentage11 = | seats11 = | current_seats11 = 6 | last_election11 = 6 | party12 = {{nobold|[[Нэгдсэн Арабын Жагсаалт|Раам]]}} | leader12 = [[Мансур Аббас]] | percentage12 = | seats12 = | current_seats12 = 4 | last_election12 = 4 | colour12 = #15793D | party13 = Оцма Йехудит | leader13 = [[Итамар Бен-Гвир]]<ref>{{cite news|date=3 July 2022|url=https://www.jpost.com/breaking-news/article-711073|title=Yamina remains intact as deadline for party split expires|work=[[The Jerusalem Post]]|access-date=3 July 2022}}</ref> | percentage13 = | seats13 = | current_seats13 = 1 | last_election13 = 1 | results_sec = Үр дүн | title = [[Израил Улсын Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайд]] | before_election = [[Яир Лапид]] | before_party = [[Еш Атид]] | before_image = [[File:Yair Lapid 2021 (cropped).jpg|80x80px]] | after_election = TBD | after_party = | after_image = }}[[Израил|Израилд]] 2022 оны 11 сарын 1-нд хорин-тавдугаар [[Кнессет|Кнессетийн]] [[Кнессетийн гишүүдийн жагсаалт|гишүүдийг]] сонгохоор парламентын сонгууль явагдах юм. [[2021 оны Израилын парламентын сонгууль|2021 оны сонгуулийн]] дараа болох Кнессетийн сонгуулийг [[Үндсэн хууль: Засгийн газар|Үндсэн Хуульд]] заасан дөрвөн жилийн хугацааны хязгаарын дагуу 2025 оны 11 сарын 11-ны дотор явуулахаар товлосон. Найман улс төрийн намын хооронд байгуулагдсан [[Израилын 36-р засгийн газар|Нэгдлийн засгийн газар]] 120-гишүүнтэй Кнессетэд боломжит хамгийн явцуу олонхыг (61 суудал) эзэмшиж байв. 2022 оны 4 сард парламентын гишүүн [[Идит Сильман]] засгийн газрын эвслээс гарч, олонхгүй болгосон юм.<ref>{{cite news|last=Ben Zion|first=Ilan|date=6 April 2022|title=Israel government loses majority as religious lawmaker quits|website=[[Associated Press]]|url=https://apnews.com/article/benjamin-netanyahu-naftali-bennett-israel-middle-east-elections-83be724fedc54b895ce401d1553db705|access-date=6 April 2022}}</ref> 2022 оны 6 сарын 20-нд Кнессетийн засаг баригч эвслийн хэд хэдэн хууль тогтоомжийн ялагдал хүлээсний дараа, [[Израил Улсын Ерөнхий Сайд|ерөнхий сайд]] [[Нафтали Бенет]] ба [[Израил Улсын Ерөнхий Сайдын Орлогч|ерөнхий сайдын орлогч]] [[Яир Лапид]] нар Кнессетийг тараах хуулийн төслийг өргөн барьж,<ref name=":0">{{cite news|first=Carrie|last=Keller-Lynn|date=20 June 2022|title=Bennett announces coalition's demise, new elections: 'We did our utmost to continue'|work=[[The Times of Israel]]|url=https://www.timesofisrael.com/bennett-we-made-a-tough-decision-but-it-was-the-best-for-the-country/|access-date=3 July 2022}}</ref> 6 сарын 30-нд батлагдсан юм.<ref>{{Cite web|last=Keller-Lynn|first=Carrie|title=Knesset disbands, sets elections for November 1; Lapid to become PM at midnight|url=https://www.timesofisrael.com/knesset-disbands-sets-elections-for-november-1-lapid-to-become-pm-at-midnight/|access-date=3 July 2022|work=[[The Times of Israel]]|language=en-US|date=30 June 2022}}</ref> Үүний зэрэгцээ 2021 оны эвслийн хэлэлцээрийн нэг хэсэг болох [[Эргэлтийн гэрээ|эргэлтийн гэрээний]] дагуу Лапид ерөнхий сайд болж, 11 сарын 1-нд сонгууль болох хүртэл [[Үүрэг гүйцэтгэгч засгийн газар|үүрэг гүйцэтгэгчээр]] ажиллах юм.<ref>{{cite web|author=Tia Goldenberg|url=https://apnews.com/75154625bf8b378730ec5f32ecb1538f|title=Israel's caretaker PM Lapid holds first Cabinet meeting|work=[[Associated Press]]|date=3 July 2022|accessdate=9 July 2022}}</ref> == Сонгуулийн систем == {{further|Израилын сонгууль}} [[Кнессет|Кнессетийн]] 120 гишүүдийг улсын хэмжээнд нэг тойргоор [[Хаалттай жагсаалт|намын хаалттай жагсаалттай]] [[Пропорционал систем|пропорционал системээр]] сонгдог. Сонгуулийн [[сонгуулийн босго]] 3.25% байв.<ref>{{cite news|title=With Bader-Ofer method, not every ballot counts|url=http://www.jpost.com/Israel-Elections/With-Bader-Ofer-method-not-every-ballot-counts-394027|work=[[The Jerusalem Post]]|date=16 March 2014|author=Harkov, Lahav}}</ref> ==Opinion polls== {{main|2022 оны Израилын парламентын сонгуулийн санал асуулга}} {{wide image|Opinion polls Israel 2022.svg|1000px}} == Эшлэл == <references responsive="" /> [[Ангилал:Израил улсын парламентын сонгууль]] [[Ангилал:2022 оны Парламентын сонгууль]] 3a0k1e7j4grx05wi6w102cos76cc3xz 708865 708864 2022-08-18T15:28:10Z Enkhsaihan2005 64429 /* Opinion polls */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс парламентын сонгууль | election_name = 2022 оны Израилын парламентын сонгууль | country = Israel | previous_election = [[2021 оны Израилын парламентын сонгууль|2021]] | next_election = | election_date = 2022 оны 11 сарын 1 | seats_for_election = [[Кнессет]]ийн бүх 120 суудал | majority_seats = 61 | turnout = | ongoing = yes | party1 = Ликуд | leader1 = [[Биньямин Нетаньяху]] | percentage1 = | seats1 = | current_seats1 = 29 | last_election1 = 30 | party2 = Еш Атид | leader2 = [[Яир Лапид]] | percentage2 = | seats2 = | current_seats2 = 17 | last_election2 = 17 | party3 = {{nobold|[[Үндэсний Нэгдэл Нам (Израил)|Үндэсний Нэгдэл]]}} | leader3 = [[Бени Ганц]] | percentage3 = | seats3 = | current_seats3 = 14 | last_election3 = 14 | color3 = #00BBE0 | party4 = Шас | leader4 = [[Арье Дери]] | percentage4 = | seats4 = | current_seats4 = 9 | last_election4 = 9 | party5 = {{nobold|[[Сионист Сүнс]]}} | leader5 = [[Айелет Шакед]] | percentage5 = | seats5 = | current_seats5 = 7 | last_election5 = 7 | color5 = #3590AE | party6 = Израилын Ажилчдын нам | leader6 = [[Мерав Михаэли]] | percentage6 = | seats6 = | current_seats6 = 7 | last_election6 = 7 | party7 = Яхадут-ха-Тора | leader7 = [[Моше Гафни]] | percentage7 = | seats7 = | current_seats7 = 7 | last_election7 = 7 | party8 = Исраэль Бейтейну | leader8 = [[Авигдор Либерман]] | percentage8 = | seats8 = | current_seats8 = 7 | last_election8 = 7 | party9 = {{nobold|[[Шашны Сионист Нам|Шашны Сионист]]}} | leader9 = [[Безалел Смотрич]] | percentage9 = | seats9 = | current_seats9 = 6 | last_election9 = 6 | colour9 = #0071BD | party10 = Хамтын жагсаалт | leader10 = [[Айман Оде]] | percentage10 = | seats10 = | current_seats10 = 6 | last_election10 = 6 | party11 = Мерец | leader11 = [[Ницан Хоровиц]] | percentage11 = | seats11 = | current_seats11 = 6 | last_election11 = 6 | party12 = {{nobold|[[Нэгдсэн Арабын Жагсаалт|Раам]]}} | leader12 = [[Мансур Аббас]] | percentage12 = | seats12 = | current_seats12 = 4 | last_election12 = 4 | colour12 = #15793D | party13 = Оцма Йехудит | leader13 = [[Итамар Бен-Гвир]]<ref>{{cite news|date=3 July 2022|url=https://www.jpost.com/breaking-news/article-711073|title=Yamina remains intact as deadline for party split expires|work=[[The Jerusalem Post]]|access-date=3 July 2022}}</ref> | percentage13 = | seats13 = | current_seats13 = 1 | last_election13 = 1 | results_sec = Үр дүн | title = [[Израил Улсын Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайд]] | before_election = [[Яир Лапид]] | before_party = [[Еш Атид]] | before_image = [[File:Yair Lapid 2021 (cropped).jpg|80x80px]] | after_election = TBD | after_party = | after_image = }}[[Израил|Израилд]] 2022 оны 11 сарын 1-нд хорин-тавдугаар [[Кнессет|Кнессетийн]] [[Кнессетийн гишүүдийн жагсаалт|гишүүдийг]] сонгохоор парламентын сонгууль явагдах юм. [[2021 оны Израилын парламентын сонгууль|2021 оны сонгуулийн]] дараа болох Кнессетийн сонгуулийг [[Үндсэн хууль: Засгийн газар|Үндсэн Хуульд]] заасан дөрвөн жилийн хугацааны хязгаарын дагуу 2025 оны 11 сарын 11-ны дотор явуулахаар товлосон. Найман улс төрийн намын хооронд байгуулагдсан [[Израилын 36-р засгийн газар|Нэгдлийн засгийн газар]] 120-гишүүнтэй Кнессетэд боломжит хамгийн явцуу олонхыг (61 суудал) эзэмшиж байв. 2022 оны 4 сард парламентын гишүүн [[Идит Сильман]] засгийн газрын эвслээс гарч, олонхгүй болгосон юм.<ref>{{cite news|last=Ben Zion|first=Ilan|date=6 April 2022|title=Israel government loses majority as religious lawmaker quits|website=[[Associated Press]]|url=https://apnews.com/article/benjamin-netanyahu-naftali-bennett-israel-middle-east-elections-83be724fedc54b895ce401d1553db705|access-date=6 April 2022}}</ref> 2022 оны 6 сарын 20-нд Кнессетийн засаг баригч эвслийн хэд хэдэн хууль тогтоомжийн ялагдал хүлээсний дараа, [[Израил Улсын Ерөнхий Сайд|ерөнхий сайд]] [[Нафтали Бенет]] ба [[Израил Улсын Ерөнхий Сайдын Орлогч|ерөнхий сайдын орлогч]] [[Яир Лапид]] нар Кнессетийг тараах хуулийн төслийг өргөн барьж,<ref name=":0">{{cite news|first=Carrie|last=Keller-Lynn|date=20 June 2022|title=Bennett announces coalition's demise, new elections: 'We did our utmost to continue'|work=[[The Times of Israel]]|url=https://www.timesofisrael.com/bennett-we-made-a-tough-decision-but-it-was-the-best-for-the-country/|access-date=3 July 2022}}</ref> 6 сарын 30-нд батлагдсан юм.<ref>{{Cite web|last=Keller-Lynn|first=Carrie|title=Knesset disbands, sets elections for November 1; Lapid to become PM at midnight|url=https://www.timesofisrael.com/knesset-disbands-sets-elections-for-november-1-lapid-to-become-pm-at-midnight/|access-date=3 July 2022|work=[[The Times of Israel]]|language=en-US|date=30 June 2022}}</ref> Үүний зэрэгцээ 2021 оны эвслийн хэлэлцээрийн нэг хэсэг болох [[Эргэлтийн гэрээ|эргэлтийн гэрээний]] дагуу Лапид ерөнхий сайд болж, 11 сарын 1-нд сонгууль болох хүртэл [[Үүрэг гүйцэтгэгч засгийн газар|үүрэг гүйцэтгэгчээр]] ажиллах юм.<ref>{{cite web|author=Tia Goldenberg|url=https://apnews.com/75154625bf8b378730ec5f32ecb1538f|title=Israel's caretaker PM Lapid holds first Cabinet meeting|work=[[Associated Press]]|date=3 July 2022|accessdate=9 July 2022}}</ref> == Сонгуулийн систем == {{further|Израилын сонгууль}} [[Кнессет|Кнессетийн]] 120 гишүүдийг улсын хэмжээнд нэг тойргоор [[Хаалттай жагсаалт|намын хаалттай жагсаалттай]] [[Пропорционал систем|пропорционал системээр]] сонгдог. Сонгуулийн [[сонгуулийн босго]] 3.25% байв.<ref>{{cite news|title=With Bader-Ofer method, not every ballot counts|url=http://www.jpost.com/Israel-Elections/With-Bader-Ofer-method-not-every-ballot-counts-394027|work=[[The Jerusalem Post]]|date=16 March 2014|author=Harkov, Lahav}}</ref> ==Санал асуулга== {{main|2022 оны Израилын парламентын сонгуулийн санал асуулга}} {{wide image|Opinion polls Israel 2022.svg|1000px}} == Эшлэл == <references responsive="" /> [[Ангилал:Израил улсын парламентын сонгууль]] [[Ангилал:2022 оны Парламентын сонгууль]] l9suq6c7a10hq001sc463iteftxptf7 708886 708865 2022-08-19T00:48:21Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс парламентын сонгууль | election_name = 2022 оны Израилын парламентын сонгууль | country = Israel | previous_election = [[2021 оны Израилын парламентын сонгууль|2021]] | next_election = | election_date = 2022 оны 11 сарын 1 | seats_for_election = [[Кнессет]]ийн бүх 120 суудал | majority_seats = 61 | turnout = | ongoing = yes | party1 = Ликуд | leader1 = [[Биньямин Нетаньяху]] | percentage1 = | seats1 = | current_seats1 = 29 | last_election1 = 30 | party2 = Еш Атид | leader2 = [[Яир Лапид]] | percentage2 = | seats2 = | current_seats2 = 17 | last_election2 = 17 | party3 = {{nobold|[[Үндэсний Нэгдэл Нам (Израил)|Үндэсний Нэгдэл]]}} | leader3 = [[Бени Ганц]] | percentage3 = | seats3 = | current_seats3 = 14 | last_election3 = 14 | color3 = #00BBE0 | party4 = Шас | leader4 = [[Арье Дери]] | percentage4 = | seats4 = | current_seats4 = 9 | last_election4 = 9 | party5 = {{nobold|[[Сионист Сүнс]]}} | leader5 = [[Айелет Шакед]] | percentage5 = | seats5 = | current_seats5 = 7 | last_election5 = 7 | color5 = #3590AE | party6 = Израилын Ажилчдын нам | leader6 = [[Мерав Михаэли]] | percentage6 = | seats6 = | current_seats6 = 7 | last_election6 = 7 | party7 = Яхадут-ха-Тора | leader7 = [[Моше Гафни]] | percentage7 = | seats7 = | current_seats7 = 7 | last_election7 = 7 | party8 = Исраэль Бейтейну | leader8 = [[Авигдор Либерман]] | percentage8 = | seats8 = | current_seats8 = 7 | last_election8 = 7 | party9 = {{nobold|[[Шашны Сионист Нам|Шашны Сионист]]}} | leader9 = [[Безалел Смотрич]] | percentage9 = | seats9 = | current_seats9 = 6 | last_election9 = 6 | colour9 = #0071BD | party10 = Хамтын жагсаалт | leader10 = [[Айман Оде]] | percentage10 = | seats10 = | current_seats10 = 6 | last_election10 = 6 | party11 = Мерец | leader11 = [[Ницан Хоровиц]] | percentage11 = | seats11 = | current_seats11 = 6 | last_election11 = 6 | party12 = {{nobold|[[Нэгдсэн Арабын Жагсаалт|Раам]]}} | leader12 = [[Мансур Аббас]] | percentage12 = | seats12 = | current_seats12 = 4 | last_election12 = 4 | colour12 = #15793D | party13 = Оцма Йехудит | leader13 = [[Итамар Бен-Гвир]]<ref>{{cite news|date=3 July 2022|url=https://www.jpost.com/breaking-news/article-711073|title=Yamina remains intact as deadline for party split expires|work=[[The Jerusalem Post]]|access-date=3 July 2022}}</ref> | percentage13 = | seats13 = | current_seats13 = 1 | last_election13 = 1 | results_sec = Үр дүн | title = [[Израил Улсын Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайд]] | before_election = [[Яир Лапид]] | before_party = [[Еш Атид]] | before_image = [[File:Yair Lapid 2021 (cropped).jpg|80x80px]] | after_election = TBD | after_party = | after_image = }}[[Израил|Израилд]] 2022 оны 11 сарын 1-нд хорин-тавдугаар [[Кнессет|Кнессетийн]] [[Кнессетийн гишүүдийн жагсаалт|гишүүдийг]] сонгохоор парламентын сонгууль явагдах юм. [[2021 оны Израилын парламентын сонгууль|2021 оны сонгуулийн]] дараа болох Кнессетийн сонгуулийг [[Үндсэн хууль: Засгийн газар|Үндсэн Хуульд]] заасан дөрвөн жилийн хугацааны хязгаарын дагуу 2025 оны 11 сарын 11-ны дотор явуулахаар товлосон. Найман улс төрийн намын хооронд байгуулагдсан [[Израилын 36-р засгийн газар|Нэгдлийн засгийн газар]] 120-гишүүнтэй Кнессетэд боломжит хамгийн явцуу олонхыг (61 суудал) эзэмшиж байв. 2022 оны 4 сард парламентын гишүүн [[Идит Сильман]] засгийн газрын эвслээс гарч, олонхгүй болгосон юм.<ref>{{cite news|last=Ben Zion|first=Ilan|date=6 April 2022|title=Israel government loses majority as religious lawmaker quits|website=[[Associated Press]]|url=https://apnews.com/article/benjamin-netanyahu-naftali-bennett-israel-middle-east-elections-83be724fedc54b895ce401d1553db705|access-date=6 April 2022}}</ref> 2022 оны 6 сарын 20-нд Кнессетийн засаг баригч эвслийн хэд хэдэн хууль тогтоомжийн ялагдал хүлээсний дараа, [[Израил Улсын Ерөнхий Сайд|ерөнхий сайд]] [[Нафтали Бенет]] ба [[Израил Улсын Ерөнхий Сайдын Орлогч|ерөнхий сайдын орлогч]] [[Яир Лапид]] нар Кнессетийг тараах хуулийн төслийг өргөн барьж,<ref name=":0">{{cite news|first=Carrie|last=Keller-Lynn|date=20 June 2022|title=Bennett announces coalition's demise, new elections: 'We did our utmost to continue'|work=[[The Times of Israel]]|url=https://www.timesofisrael.com/bennett-we-made-a-tough-decision-but-it-was-the-best-for-the-country/|access-date=3 July 2022}}</ref> 6 сарын 30-нд батлагдсан юм.<ref>{{Cite web|last=Keller-Lynn|first=Carrie|title=Knesset disbands, sets elections for November 1; Lapid to become PM at midnight|url=https://www.timesofisrael.com/knesset-disbands-sets-elections-for-november-1-lapid-to-become-pm-at-midnight/|access-date=3 July 2022|work=[[The Times of Israel]]|language=en-US|date=30 June 2022}}</ref> Үүний зэрэгцээ 2021 оны эвслийн хэлэлцээрийн нэг хэсэг болох [[Эргэлтийн гэрээ|эргэлтийн гэрээний]] дагуу Лапид ерөнхий сайд болж, 11 сарын 1-нд сонгууль болох хүртэл [[Үүрэг гүйцэтгэгч засгийн газар|үүрэг гүйцэтгэгчээр]] ажиллах юм.<ref>{{cite web|author=Tia Goldenberg|url=https://apnews.com/75154625bf8b378730ec5f32ecb1538f|title=Israel's caretaker PM Lapid holds first Cabinet meeting|work=[[Associated Press]]|date=3 July 2022|accessdate=9 July 2022}}</ref> == Сонгуулийн систем == {{further|Израилын сонгууль}} [[Кнессет|Кнессетийн]] 120 гишүүдийг улсын хэмжээнд нэг тойргоор [[Хаалттай жагсаалт|намын хаалттай жагсаалттай]] [[Пропорционал систем|пропорционал системээр]] сонгдог. Сонгуулийн [[сонгуулийн босго]] 3.25% байв.<ref>{{cite news|title=With Bader-Ofer method, not every ballot counts|url=http://www.jpost.com/Israel-Elections/With-Bader-Ofer-method-not-every-ballot-counts-394027|work=[[The Jerusalem Post]]|date=16 March 2014|author=Harkov, Lahav}}</ref> ==Санал асуулга== {{main|2022 оны Израилын парламентын сонгуулийн санал асуулга}} {{wide image|Opinion polls Israel 2022.svg|1000px}} == Эшлэл == <references responsive="" /> {{Израилын сонгууль}} [[Ангилал:Израил улсын парламентын сонгууль]] [[Ангилал:2022 оны Парламентын сонгууль]] l0vrn20kmk2a6hwj4w34kgam3bf4m7r