Улсын Их Хурал

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="mn">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедиа</sitename>
    <dbname>mnwiki</dbname>
    <base>https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.25</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Тусгай</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Хэрэглэгч</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Хэрэглэгчийн яриа</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Wikipedia-н хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файлын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаВики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Загвар</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Загварын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Тусламж</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Тусламжийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Ангилал</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Ангиллын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Gadget</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Gadget talk</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Gadget definition</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Gadget definition talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Улсын Их Хурал</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1945</id>
    <revision>
      <id>708959</id>
      <parentid>703240</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T14:14:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="69160" xml:space="preserve">{{Хууль тогтоох байгууллага
| нэр                       = Монгол Улсын Их Хурал
| уг_нутгийн_нэр            = 
| одоогийн_ээлжийн_нэр      = 
| сүлд_зураг                = Emblem of the State Great Khural of Mongolia.svg
| сүлд_зургийн_хэмжээ       = 100px
| хэдэн_танхимтай           = Нэг танхим
| дарга_эсвэл1       = -testing
| дарга1            = 
| сонгууль1          =
| дарга_эсвэл2       = Улсын Их Хурлын дарга
| дарга2            =
| нам2             = [[Гомбожавын Занданшатар]]&lt;br /&gt;
http://zandanshatar.parliament.mn/&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
&lt;br&gt;
| дарга_эсвэл3       = Дэд дарга нар
| дарга3            = 
| нам3             = [[Төмөрбаатарын Аюурсайхан]] &lt;br /&gt;[[Салдангийн Одонтуяа]]
| сонгууль3          = 
| гишүүний_тоо            = 76
| бүтэц_бүрэлдэхүүн1 = StateGreatKhural, 2016.svg
| бүтэц_бүрэлдэхүүн1_зургийн_хэмжээ     = 270px
| өнгөрсөн_сонгууль1     = 2020 оны 6-р сарын 29-нд [[2016 оны Улсын Их Хурлын сонгууль|Улсын Их Хурлын сонгууль]] явагдсан.
| session_room       = Mongolian parliament members.jpg
| хуран_чуулах_газар      = Төрийн ордон
| цахим_хаяг            = [http://www.parliament.mn/ www.parliament.mn]
}}
'''Монгол Улсын Их Хурал''' бол төрийн эрх барих дээд байгууллага мөн бөгөөд хууль тогтоох эрх мэдлийг гагцхүү Улсын Их Хуралд хадгална. [[Монгол улс|Монгол Улс]]&lt;nowiki/&gt;ын Их Хурал нэг танхимтай, далан зургаан гишүүнтэй байна. Улсын Их Хурлын гишүүнийг Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэд нийтээрээ, чөлөөтэй, шууд сонгох эрхийн үндсэн дээр саналаа нууцаар гаргаж, дөрвөн жилийн хугацаагаар сонгоно. /''[http://www.legalinfo.mn/law/details/367 Монгол Улсын Үндсэн хууль]ийн 20, 21 дүгээр зүйл. 1992.01.13./''

== Монгол Улсын парламентын түүхэн товчоо ==

=== Их хуралдай ===
[[1206 он]]д Онон мөрний эхэнд монголын язгууртан дээдсийн их чуулган хуралдаж [[Их Монгол Улс]] байгуулагдсаныг даяар олонд тунхаглан зарлаж, Тэмүүжинг [[Чингис хаан]]д өргөмжлөв. Чингис хааныг [[Хамаг Монгол]]ын хаанд өргөмжлөхөд Монгол овог аймгийн язгууртнууд цуглан [[Их Хуралдай]] хийж шийдвэрлэсэн нь анхны парламентын хэлбэр байжээ. Монголчуудын их хуралдайгаар хааныг сонгох, дайн ба энхийн асуудлыг шийдвэрлэдэг байв.

=== 1914.04.12 ===
Улсын Дээд, Доод хурал байгуулагдав. 1915 оны 12 дугаар сар хүртэл оршин тогтосон Улсын хурлын газар төрийн бүтцэд тодорхой газарт суурь эзэлж, Богд Жибзүндбамба /[[Жавзандамба хутагт|Жавзандамба]]/ хутагт хаан ба Засгийн газарт зөвлөхийн зэрэгцээ цөөнгүй асуудлаар төрийн яаманд үүрэг даалгавар өгч ажилладаг зөвлөх эрх бүхий хурлын байгууллага байв. Аливаа асуудлыг Улсын хурлын Дээд хурал, Доод хурал гэсэн хоёр танхимаараа дамжуулан хэлэлцэх ба шийдвэрийг Дээд хурал гарган эрх зүйн харилцааг зохицуулсан дүрэм, журмыг хэлэлцэн батлах үндсэн үүргээ биелүүлж байв.

=== 1924.11.08 ===
[[Ардын Их Хурал|Улсын Анхдугаар хурал]] нээгдэв. 1924 оны 11 дүгээр сарын 26-ны өдөр Улсын Анхдугаар Их Хурлаар 6 бүлэг, 50 зүйл бүхий [http://www.parliament.mn/undsenhuuli/categories/3397/pages/25850 анхны Үндсэн хуулийг баталжээ]. Тус Үндсэн хуульд &quot;БНМАУ-ын дээд эрх Их Хуралд хадгалах бөгөөд мөн хурлын чөлөөт цагт Улсын Бага Хурал, Улсын Бага Хурлын чөлөөт цагт Бага Хурлын Тэргүүлэгчид ба Засгийн газарт улсын дээд эрхийг хадгалуулбал зохино&quot; гэж заажээ. Ийнхүү Улсын Бага Хурлыг 30 гишүүнтэй, Улсын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийг 5 гишүүнтэйгээр сонго байгуулсан түүхтэй.

=== 1940 он 6-р сар ===
Улсын VIII Их Хурал хуралдаж, Монгол Улсын [http://www.parliament.mn/undsenhuuli/categories/3397/pages/25850 хоёр дахь Үндсэн хуулийг батлав]. БНМАУ-ын засгийн дээд эрхийг барих газар нь Улсын Их Хурал болно. Улсын Их Хурал бол хот ба аймгийн хурлуудаар хүн амын 1500 хүн тутмаас нэг төлөөлөгчөөр сонгогдсон хот, аймгийн хөдөлмөрчин ард олон ба ардын хувьсгалт цэргийн албан хаагчдын төлөөлөгчдөөс байгуулагдана. Улсын Их Хурлыг Улсын Бага Хурлаас гурван жилд нэгэн удаа зарлан хуралдуулна.

=== 1960.07.13 ===
[[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]&lt;nowiki/&gt;ын [http://www.parliament.mn/undsenhuuli/categories/3397/pages/25850 гурав дахь Үндсэн хуулийг батлав]. БНМАУ-ын төрийн эрх барих дээд байгууллага нь Ардын Их Хурал мөн. БНМАУ-д гагцхүү Ардын Их Хурал хууль тогтоох эрхтэй байна. БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын байнгын комисс, Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчид, Сайд нарын Зөвлөл, БНМАУ-ын Дээд шүүх, Ардын Их Хурлын депутатууд хуулийн төсөл боловсруулж оруулах эрхтэй.

== Монгол Улсын байнгын ажиллагаатай парламент ==

=== '''БНМАУ-ын Бага Хурал /1990-1992/''' ===
Монгол Улсад 1989 оны сүүлчээс нийгмийн өөрчлөлт, шинэчлэлтийн үйл явц өрнөж, Ардчилсан хүчний эвлэл, холбоод үүсч байгуулагдан улс төрийн олон намын эхлэл тавигдсан билээ. Үүний үр дүнд манай оронд нэг намын тогтолцоог халж, ардчилсан чөлөөт сонгуулийг 1990 оны 07 дугаар сарын 29-ний өдөр зохион байгуулсан түүхтэй.    

1990 оны 09 дүгээр сарын 03-ны өдөр Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс /БНМАУ/-ын Ардын Их Хурлын депутатуудын 12 дахь удаагийн сонгуулийн анхдугаар чуулган ажлаа эхэлж, БНМАУ-ын Ерөнхийлөгч, Дэд ерөнхийлөгчийг сонгох, Улсын Бага Хурлыг байгуулах, Засгийн газрын бүрэн эрхийг дуусгавар болгон шилжүүлэх, Ерөнхий сайдыг томилох зэрэг бусад асуудлуудыг хэлэлцэв.    

Ардын Их Хурлын анхдугаар чуулганаар [[Пунсалмаагийн Очирбат|БНМАУ-ын Ерөнхийлөгчөөр П.Очирбат]], БНМАУ-ын Дэд ерөнхийлөгч, [[Раднаасүмбэрэлийн ГОНЧИГДОРЖ|Улсын Бага Хурлын даргаар Р.Гончигдорж]], Улсын Бага Хурлын орлогч даргаар К.Зардыхан, Улсын Бага Хурлын нарийн бичгийн даргаар Б.Чимидийг тус тус сонгожээ.    

БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын 1990 оны 09 дүгээр сарын 09-ний өдрийн 16 тоот тогтоолоор УБХ-ыг 50 гишүүний бүрэлдэхүүнтэй сонгосон байна. Үүнд, МАХН-аас 31, МоАН-аас 13, МҮДН-аас 3, МСДН-аас 3 депутат тус тус сонгогдсон бөгөөд нөхөн сонгуулиар 9 гишүүнийг сонгожээ.  1990-1992 оны Улсын Бага Хурал нь бүтцийн хувьд 5 байнгын хороотой үйл ажиллагаагаа явуулав.  

Үүнд:    

# Төрийн байгуулалтын байнгын хороо, 
# Хууль зүйн байнгын хороо, 
# Эдийн засгийн байнгын хороо,
# Нийгмийн бодлогын байнгын хороо,
# Эмэгтэйчүүд, хүүхэд, залуучуудын асуудлын байнгын хороо. 

Улсын Бага Хурлын анхдугаар чуулган 1990 оны 09 дүгээр сарын 13-нд болж, Улсын Бага Хурлын дарга, БНМАУ-ын Дэд ерөнхийлөгч Р.Гончигдорж чуулганыг нээж, Ерөнхийлөгч П.Очирбат үг хэллээ. Тэрбээр, Монголын нийгмийг шинэ маягаар эмхлэн төвхнүүлэх, хууль цаазат төрийг төлөвшүүлэх их үйлсийг БНМАУ-ын Бага Хурал гардан хариуцаж, шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэх учиртайг онцлон тэмдэглэжээ.  

Улсын Бага Хурлын отгон тавдугаар чуулганаар Монгол Улсын Их Хурлын тухай, Үндэсний аюулгүй байдлын Зөвлөлийн тухай, Үндсэн хуулийн цэцийн тухай, Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай зэрэг шинэ Үндсэн хуулийн дагуу шинэчлэгдвэл зохих хуулийг хэлэлцэн баталжээ.   

Шинэ Үндсэн хуулийн дагуу байгуулагдах төрийн дээд байгууллага-Монгол Улсын Их Хурлын анхдугаар чуулганы бэлтгэлийг хангах ажлын хүрээнд Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хууль, Улсын Их Хурлын сонгуулийн тойрог байгуулах тухай, Сонгуулийн тойрогт мандат хуваарилах тухай, Сонгуулийн Ерөнхий хороо байгуулах, түүний бүрэлдэхүүн, удирдлагыг батлах тухай, Төрийн дууллын үг, аяыг тогтоох, Улсын Их Хурлын гишүүний үнэмлэх, энгэрийн тэмдгийн эх загварыг баталж, хийлгүүлэх зэрэг олон асуудлаар шийдвэр гаргаж байжээ.   

Улсын Бага Хурал нь таван жилийн бүрэн эрхийн хугацаатай байгуулагдсан ч шинэ Үндсэн хуулиа нэн даруй хэрэгжүүлэх дээд зорилгоо эрхэмлэн үлдсэн гурван жилийн бүрэн эрхээ эдлэлгүйгээр Монгол Улсын Их Хуралд шилжүүлэн өгсөн нь монгол төрийн түүхэнд онцлог нэгэн явдал болж тэмдэглэгддэг билээ.

=== '''Монгол Улсын Их Хурал /1992-1996/''' ===
Монгол Улсын Их Хурлыг сонгох анхдугаар сонгуулиар байгуулагдсан 1992-1996 оны Улсын Их Хурал нь монголын парламентын хөгжлийн түүхэнд онцгой байр суурь эзэлдэг. 1992 онд батлагдсан шинэ Үндсэн хуульд “Монгол Улсын Их Хурал бол төрийн эрх барих дээд байгууллага мөн бөгөөд хууль тогтоох эрх мэдлийг гагцхүү Улсын Их Хуралд хадгална” хэмээн баталгаажуулсны дагуу манай улс нэг танхимтай парламентын тогтолцоонд шилжсэн билээ.   

Улсын Бага Хурлын 1992 оны 04 дүгээр сарын 10-ны өдрийн 19 тоот тогтоолоор Монгол Улсын Их Хурпын сонгуулийг 1992 оны 06 дугаар сарын 28-ны өдөр явуулахаар тогтож, Улсын Их Хурпыг сонгох сонгууль сонгуулийн мажоритар системээр, 2-4 мандат бүхий томосгосон 26 тойрогт болж МАХН - 70, МоАН, МҮДН, НН-ын “Ардчилсан холбоо” эвсэл - 4, МСДН - 1, бие даан нэр дэвшигч - 1 суудал тус тус авчээ. Үндсэн хуулийн дагуу Улсын Их Хуралд хамгийн олон суудал авсан МАХН-аас Улсын Их Хурлын даргаар [[Нацагийн Багабанди]]&lt;nowiki/&gt;йг, дэд даргаар Ж.Гомбожавыг сонгожээ.  1990-1992 оны Улсын Бага Хурлын гишүүдээс 15 хүнийг УИХ-д сонгосон байна.

Анхдугаар Улсын Их Хурал нь бүтцийн хувьд 10 байнгын хороотой үйл ажиллагаагаа явуулж байсан. Үүнд:    

# Байгаль орчныг хамгаалах байнгын хороо, 
# Боловсрол, шинжлэх ухаан, соёлын байнгын хороо, 
# Гадаад бодлого, аюулгүй байдлын байнгын хороо,    
# Дотоод асуудлын байнгын хороо    
# Төсөв, санхүү, мөнгө, зээлийн бодлогын байнгын хороо,    
# Хурал, захиргааны байнгын хороо,    
# Хууль зүйн байнгын хороо,   
# Хүн ам зүй, эрүүл мэнд, хөдөлмөр, нийгмийн хангамжийн байнгын хороо,    
# Хүнс, хөдөө аж ахуйн байнгын хороо,    
# Эдийн засгийн хөгжил, дэд бүтцийн бодлогын байнгын хороо тус тус ажиллажээ.   

1992-1996 оны Улсын Их Хурал нь өөрийн бүрэн эрхийн хугацаанд нийт 137 хууль шинээр баталж, 142 хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Олон улсын 40 гэрээг соёрхон баталж 46 хууль хүчингүй болгожээ. Тэдгээрээс зарим онцлог хууль, тогтоомжийг дурдвал: Улсын Их Хурал, Засгийн газар, Ерөнхийлөгч, Шүүхийн тухай зэрэг хуулийг шинэчлэсний зэрэгцээ Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийг баталж, 1993 оны 06 дугаар сарын 06-ны өдөр Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн бүх нийтийн анхдугаар сонгууль явуулахаар тогтсон байна.    

Энэ парламентын үед зах зээлийн эдийн засгийн харилцааны тулгуур хуулиудыг баталсан. Тухайлбал, Улсын төсвийн тухай, Нягтлан бодох бүртгэл, Татварын багц хууль, Онцгой албан татвар, Гаалийн болон Гаалийн тарифын тухай, Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиудыг дурдаж болно. 

=== '''Монгол Улсын Их Хурал /1996-2000/''' ===
Монгол Улсын Их Хурлын 1996 оны 4-р сарын 8-ны өдрийн 16 тоот тогтоолоор Улсын Их Хурлын хоёр дахь удаагийн сонгуулийг 1996 оны 06 дугаар сарын 30-ны өдөр явуулахаар шийдвэрлэсэн байна.

Улсын Их Хурлын хоёр дахь удаагийн сонгуулийг нэг мандат бүхий 76 тойргоор явуулж, сонгуулийн дүнд МҮАН, МСДН, НН-ын &quot;Ардчилсан холбоо&quot; эвсэл 50, МАХН 25, МУНН 1 суудал авч сонгогч олон шинэ залуу ардчилсан хүчнийхэнд итгэл найдвар хүлээлгэн төрийн эрх мэдэл анх удаа улс төрийн шинэ хүчинд шилжсэн онцлогтой парламент байгуулагдав. УИХ-ын даргаар Р.Гончигдорж сонгогдов. Олон жил төрийн эрх барьсан, туршлагатай улс төрийн том хүчин болох МАХН анх удаа цөөнх болж, засгийн эрх барих нам, хүчний байр суурьт эргэлт болсон билээ.

1996-2000 оны Улсын Их Хурал нь бүтцийн хувьд таван байнгын хороотой үйл ажиллагаагаа эхэлсэн бол 1997 онд Улсын Их Хурлын байнгын хороодын бүтцийг шинэчлэн нийт долоон байнгын хороотой болов. Үүнд,

# Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын хороо
# Байгаль орчин, хөдөөгийн хөгжлийн хороо
# Нийгмийн бодлогын хороо
# Төрийн байгуулалтын хороо
# Төсвийн хороо
# Хууль зүйн хороо
# Эдийн засгийн байнгын хороо

Энэ удаагийн парламентын үед Засгийн газрыг огцруулах тухай хоёр удаа санал гарч, 1997 онд Улсын Их Хурал дахь МАХН-ын бүлгийн нэр бүхий 24 гишүүний гаргасан саналыг Улсын Их Хурал хэлэлцэн олонхийн саналаар Ерөнхий сайд М.Энхсайханы Засгийн газарт итгэл хүлээлгэжээ. Харин 1998 онд Улсын Их Хурал дахь ардчилсан хүчний олонхийн нэр бүхий 11 гишүүний гаргасан мэдэгдлийг үндэслэн Засгийн газар бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцрох тухай Монгол Улсын Ерөнхий сайдын мэдэгдлийг Улсын Их Хурал хэлэлцэн гишүүдийн 98.3 хувийн саналаар Засгийн газрыг бүрэн бүрэлдэхүүнээр нь огцруулах тухай Улсын Их Хурлын тогтоол баталжээ. Энэ нь Монголын төрийн түүхэн дэх ардчилсан засаглалын тогтолцооны хариуцлагын нэгэн хэлбэр болж тогтсоноороо онцлог байв.

1996-2000 оны Улсын Их Хурал бүрэн эрхийнхээ хугацаанд шинээр 173 хууль баталж, давхардсан тоогоор 255 хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулан, 32 хуулийг хүчингүй болсонд тооцжээ. Мөн олон улсын гэрээ, конвенци 71-ийг соёрхон баталсан байна.

Улсын Их Хурал бүрэн эрхийнхээ хүрээнд Банкны тухай, Дампуурлын тухай, Даатгалын тухай, Компанийн тухай, Төрийн бус байгууллагын тухай, Шударга бус өрсөлдөөнийг хориглох тухай, Ашигт малтмалын тухай, Үл хөдлөх хөрөнгийн бүртгэлийн тухай, Орон сууц хувьчлалын тухай зэрэг эдийн засаг, нийгмийн шинэчлэлийг гүнзгийрүүлэн бататгахад зарчмын ач холбогдол үзүүлсэн олон хууль батлан гаргажээ.

Энэ удаагийн Улсын Их Хурлаас 1996 онд жил бүрийн есдүгээр сарын 10-ны өдрийг Улс төрийн хэлмэгдэгсдийн дурсгалын өдөр болгон тэмдэглэж байхаар тогтож Улсын Их Хурлын тогтоол гаргав. Түүнчлэн Улсын Их Хурлаас баталсан хуулийн дагуу 1998 оноос Монгол Улс ажлын таван өдөртэй долоо хоногт шилжжээ.

=== '''Монгол Улсын Их Хурал /2000-2004/''' ===
Монгол Улсын Их Хурлыг сонгох гурав дахь удаагийн сонгуулиар байгуулагдсан Улсын Их Хурал нь төрийн бодлогын тогтвортой шинж, үйл ажиллагааны нэгдмэл цогц байдлыг хангаж, төрийн албаны шинэтгэлийг хэрэгжүүлсэн, улс орны эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн эрх зүйн таатай орчныг бүрдүүлж, бодлогын чанартай болон эрх зүйн томоохон шийдлүүдийг гаргахад бодитой алхам хийсэн парламент байв.    

Гурав дахь удаагийн Улсын Их Хурлыг сонгох сонгуулиар МАХН 72, МҮАН-МШАН-ын “Ардчилсан холбоо” эвсэл 1, ИЗН-НН 1, Эх орон-МАШСН 1, бие даан нэр дэвшигч 1 суудал тус тус авч МАХН парламентад үнэмлэхүй олонх болжээ. 2000-2004 оны Улсын Их Хурал бүтцийн хувьд өмнөх сонгуулийн 7 Байнгын хорооны бүтцийг хэвээр хадгалж, Байнгын хорооны дарга нар 4 жилийн хугацаанд улиран сонгогдож ажиллажээ.    

Улсын Их Хурал бүрэн эрхийнхээ хугацаанд нийт 140 хууль шинээр баталж, 443 хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулан олон улсын 110 гэрээ, конвенцийг соёрхон баталж, 51 хууль хүчингүй болгожээ. Тухайлбал, Төрийн албаны тухай, Төсвийн байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн тухай, Төрийн хяналт шалгалтын тухай болон Төрийн аудитын тухай хуулиуд батлагдаж, эдгээр байгууллагуудын үйл ажиллагааны эрх зүйн шинэ орчин бүрдэв. Түүнчлэн, Монгол Улсын Иргэний хууль, Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай, Эрүүгийн хууль, Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль, Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай  зэрэг томоохон хуулийг шинээр батлав. Мөн Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан хүний эрх, эрх чөлөөг баталгаатай хангах эрхэм зорилгын хүрээнд Хүний эрхийн Үндэсний хөтөлбөрийг баталж, Хүний эрхийн үндэсний комиссыг байгуулав.    

2000-2004 оны парламент газрын шинэтгэлийн бодлогыг тодорхойлсон газрын тухай багц хууль, түүний дотор Монгол Улсын иргэнд газар өмчлүүлэх тухай хууль батлан гаргасан нь иргэний нийгмийн баталгааг хангах, газрыг аж ахуйн эргэлтэд оруулах хийгээд анх удаа иргэд газраа өмчлөх эрхийг нээж өгсөн билээ. 

Иргэдийнхээ нийгмийн хамгааллын талаар төр, засгаас онцгойлон анхаарч ирсний дүнд тэтгэвэр, тэтгэмж, нөхөн олговор, хөдөлмөрийн хөлсний болон тэтгэврийн доод түвшингийн хэмжээ хоёр дахин нэмэгджээ.  Улсын Их Хурлын бүрэн эрхийн хугацаанд монголын төр, засгийн бодлого, тогтвортой үйл ажиллагаа нь улс орны нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд жинтэй хувь нэмэр оруулсныг тэмдэглэвэл зохилтой. Онцлоход, дотоодын нийт бүтээгдэхүүний өсөлт анх удаагаа 10 орчим хувиар нэмэгдсэн байна.  

=== '''Монгол Улсын Их Хурал /2004-2008/''' ===
Энэ удаагийн сонгуулийн дүнд байгуулагдсан Монгол Улсын Их Хуралд суудал авсан улс төрийн хүчнүүдэд хамтран эвсэж төр, засгаа бүрдүүлж ажиллах итгэлийг сонгогчид хүлээлгэсэн өвөрмөц бүрэлдэхүүнтэй парламент байв.

2004 оны Монгол Улсын Их Хурлын сонгуульд улс төрийн 7 нам дангаараа, 3 нам эвсэл болж оролцсноос МАХН 37, “Эх орон-Ардчилал” эвсэл 35, Бүгд найрамдах нам 1 суудал тус тус авч, бие даан нэр дэвшсэн 3 нэр дэвшигч Улсын Их Хурлын гишүүнээр сонгогдов. Сонгуулийн дүнгээр хамгийн олон суудал авсан МАХН, “Эх орон-Ардчилал” эвсэлтэй хамтран ажиллах улс төрийн зөвшилцөөнд хүрч “Зөвшилцлийн гэрээ”-ний дагуу хамтарсан Засгийн газар байгуулсан юм. Харин 2004 оны 12 дугаар сард Улсын Их Хурал дахь “Эх орон-Ардчилал“ эвсэл татан буугдаж, Ардчилсан намын болон ИЗБН-аас Улсын Их Хуралд сонгогдсон нэр бүхий 26 гишүүн Улсын Их Хурал дахь МАХН-ын бүлэгт нэгдэн орж ажиллажээ. Улмаар 2005 оны 07 дугаар сард Улсын Их Хурал дахь МАХН-ын бүлэг дангаараа ажиллах болсон тухай шийдвэр гаргаснаа мэдэгдсэнээр хамтарсан шинэ Засгийн газар байгуулагдсан байна. Ийм нөхцөл байдалд парламентын баримтлах гол зарчим нь улс төрийн намууд харилцан зөвшилцөж, өөр өөрийн үзэл бодол, байр сууриа илэрхийлэхийн зэрэгцээ улс орон, ард түмнийхээ эрх ашиг, үндэсний эв нэгдлийг дээдлэн ажиллах явдал байв. Энэ удаагийн Улсын Их Хурал ийм хариуцлагатай үүргийг нэр төртэй биелүүлж, Монголын парламентат ёсны хөгжлийн ээдрээтэй бөгөөд сургамжтай үеийн түүхийг бүтээсэн гэж хэлж болно.

Бүтцийн хувьд Улсын Их Хурал нь Байнгын хорооны бүрэлдэхүүнд нийт гурван удаа өөрчлөлт оруулж, 2004 оны 08 дугаар сард 7 Байнгын хороотой үйл ажиллагаагаа эхэлжээ. Харин 2004 оны 12 дугаар сард 11 Байнгын хороотой болсон бол 2006 оноос Байнгын хороодын тоог цөөрүүлэн 7 болгожээ. Үүнд:

# Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын хороо
# Байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуйн хороо
# Нийгмийн бодлого, боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны хороо
# Төрийн байгуулалтын хороо
# Төсвийн хороо
# Хууль зүйн хороо
# Эдийн засгийн байнгын хороо

Дөрөв дэх удаагийн Улсын Их Хурал нь өөрийн бүрэн эрхийн хугацаанд нийт 89 хууль батлан гаргаж, 336 хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулан, олон улсын 68 гэрээ, конвенцийг соёрхон баталж, 50 хууль, хуулийн зүйл, заалтууд хүчингүйд тооцсон тухай хууль баталжээ. Тэдгээрээс зарим онцлог хууль, тогтоомжийг тоймлон дурдахад, Газрын тосны бүтээгдэхүүний тухай, Сэргээгдэх эрчим хүчний тухай, Авлигын эсрэг тухай, Ашигт малтмалын тухай /шинэчилсэн найруулга/, Төмөр замын тээврийн тухай, Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын хувь, хэмжээ тогтоох тухай, Татварын ерөнхий хууль /шинэчилсэн найруулга/ зэрэг томоохон хуулиуд батлан гаргасан. Түүнчлэн, Хүүхдэд тэтгэмж олгох, хүүхэд, гэр бүлд мөнгөн тусламж үзүүлэх тухай, Ахмад настны нийгмийн хамгааллын тухай /шинэчилсэн найруулга/, Монгол Улсын баатар, хөдөлмөрийн баатар, ардын болон гавьяат цолтон ахмад настанд төрөөс олгох нэмэгдлийн тухай зэрэг хуулиуд баталж нийгмийн халамж, хамгаалал, тэтгэвэр, тэтгэмжийг нэмэгдүүлэх талаар дорвитой арга хэмжээ авсан байна. 

=== '''Монгол Улсын Их Хурал /2008-2012/''' ===
Улсын Их Хурлын тав дахь удаагийн ээлжит сонгууль 2008 оны зургадугаар сарын 29-ний өдөр болж, улс төрийн 11 нам, 1 эвслээс нийт 356 хүнийг нэр дэвшүүлсэн байна. Мөн 45 хүн бие даан нэр дэвшжээ. Сонгуулийн дүнд МАХН /хуучин нэрээр/-аас 45, АН-аас 28, Иргэний эвслээс 1, Иргэний зориг намаас 1, бие даагч 1 нэр дэвшигч Улсын Их Хурлын гишүүнээр сонгогдсон байна.

Улсын Их Хуралд олонхийн суудал авсан Монгол Ардын Нам [[Монголын намын жагсаалт|/тухайн үеийн МАХН]]/ Ардчилсан Намтай засгийн эрхийг хамтдаа барих, 2012 он хүртэлх хугацаанд хамтран ажиллах гэрээ байгуулах тохиролцоонд хүрч, Улсын Их Хурал хамтарсан Засгийн газрыг үйл ажиллагаагаа явуулах боломжоор хангажээ.

Энэ удаагийн Улсын Их Хурал бүтцийн хувьд өмнөх сонгуулийн Улсын Их Хурлын 7 Байнгын хорооны бүтцийг хэвээр хадгалав, Улсын Их Хурал бүрэн эрхийнхээ хугацаанд бие даасан 111 хуулийг батлан гаргаж, 485 хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулан, олон улсын гэрээ, конвенци, зээлийн хэлэлцээр соёрхон батлах тухай 59 хуулийг баталжээ. Түүнчлэн Улсын Их Хурлын 351 тогтоол баталсан байна. Тухайлбал, Улсын Их Хурал сонгуулийн хуулиа шинэчлэн баталсны зэрэгцээ Шүүхийн тухай, Байгаль орчны тухай багц хууль, үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжих, иргэдийнхээ орлогыг өсгөж, амьжиргааг дээшлүүлэх бодлогын олон чухал баримт бичиг баталжээ. Улсын Их Хурал бүрэн эрхийнхээ хугацаанд Оюутолгой, Тавантолгойн стратегийн ордуудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах түүхэн шийдвэр гаргасан нь улс орны хөгжлийг хурдацтай урагшлуулах нэгэн алхам болов.

2008-2012 оны Улсын Их Хурлын бодлого, шийдвэрийн нэг гол чиглэл нь хөдөө аж ахуй, тэр дундаа мал аж ахуйн салбартай холбоотой байв. Улсын Их Хурлаас батлан гаргасан “Монгол мал” хөтөлбөр нь төрийн зохицуулалтгүй байсан мал аж ахуйн салбарыг дэмжсэн, мал, малчид уруугаа анхаарсан шийдэл болсон юм.

2008-2012 оны онцлог үйл явдлыг дурдвал, Ардчилсан хувьсгалын 20 жил /2009.12.10/, Монгол Улсад Байнгын ажиллагаатай парламент байгууллагдсаны 20 жил /2010.10.20/, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний 100 жил /2011.12.28/, Монгол Улсын Үндсэн хууль батлагдсаны 20 жил /2012.01.13/-ийн ойг тохиолдуулан Улсын Их Хурлын Хүндэтгэлийн хуралдааныг хуралдуулжээ. Улсын Их Хурлын ээлжит бус чуулган гурвантаа хуралдав /2009.02.12, 2009.08.21, 2012.03.05-09/. Түүнчлэн Монгол Улсын Их Хурлын урилгаар Ази, Номхон далайн орнуудын парламентын 19 дүгээр чуулганыг Улаанбаатар хотноо 2011 оны 01 дүгээр сарын 23-27-ны өдрүүдэд амжилттай зохион байгуулсан.

=== '''Монгол Улсын Их Хурал /2012-2016/''' ===
Монгол Улсын Их Хурлын зургаа дахь удаагийн ээлжит сонгууль болон Нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын сонгууль 2012 оны 06 дугаар сарын 28-нд улс орон даяар нэгэн зэрэг явагдсан билээ.

Улсын Их Хурлын энэ удаагийн сонгуулийг хууль эрх зүйн шинэ орчинд сонгуулийн хосолсон тогтолцоогоор анх удаа зохион байгуулсан нь урьд өмнөх сонгуулиас онцлогтой байв. Өөрөөр хэлбэл, Улсын Их Хурлын 76 гишүүний 48 нь мандатын журмаар 26 тойргоос, үлдсэн 28 нь сонгуулийн үр дүнгээр улс төрийн намуудын авсан саналын дүнгээр гишүүнээр сонгогдсон юм.

Монгол Улс түүхэндээ анх удаа гадаад оронд байгаа сонгогчдынхоо саналыг авч, сонгуулийн санал авах, тоолох, дүн гаргах болон сонгогчийн бүртгэл хяналтын үйл ажиллагааг мөн анх удаа автоматжуулсан системээр амжилттай зохион байгуулж явуулав.

Сонгуулийн дүнгээр Ардчилсан Намаас 34, Монгол Ардын Намаас 26, “МАХН-МҮАН-ын “Шударга ёс” эвслээс 11, Иргэний Зориг-Ногоон Намаас 2, бие даан нэр дэвшсэн 3 хүн тус тус Улсын Их Хурлын гишүүнээр сонгогдов. Парламентын ээлжит сонгуулиар 11 эмэгтэй Улсын Их Хурлын гишүүнээр сонгогдсон нь манай улсын сүүлийн 20 гаруй жилийн түүхэнд гарсан хамгийн өндөр үзүүлэлт юм. 

Бүтцийн хувьд Улсын Их Хурал 2013 оны 08 дугаар сард Өргөдлийн байнгын хороог шинээр байгуулснаар найман Байнгын хороотой ажиллав. Үүнд:

# Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын хороо
# Байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуйн хороо
# Нийгмийн бодлого, боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны хороо
# Өргөдлийн хороо
# Төрийн байгуулалтын хороо
# Төсвийн хороо
# Хууль зүйн хороо
# Эдийн засгийн байнгын хороо

Улсын Их Хурлын бүрэн эрхийн хугацаанд батлагдсан зарим онцлог хууль, тогтоомжийг тоймлон дурдахад, Газрын тосны тухай,  Шилэн дансны тухай, Монгол хэлний тухай, Өршөөл үзүүлэх тухай, Хамтын тэтгэврийн тухай, Эрүүгийн хуулийн шинэчилсэн найруулга, Зөрчлийн тухай, Сонгуулийн тухай, Тариалангийн тухай зэрэг бие даасан чухал хуулиуд батлагдав. Сонгуулийн хуулийг шинэчлэн баталснаар Монгол Улсын Их Хурал, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, түүнчлэн аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн хурлын сонгуультай холбоотой харилцааг нэг хуулиар зохицуулж, эдгээр сонгуулийг нэг ижил хугацаанд явуулж байхаар тогтоож, үндсэн зарчим, журмыг нэг мөр тодорхойлж өгөв.

Энэ удаагийн Улсын Их Хурлаас хүн ардаа аюулгүй орчин, тохилог орон сууцаар хангах зорилгоор Ипотекийн зээлийн хүүг бууруулж 5 хувь болгох, Малчдыг дэмжих зарим арга хэмжээний тухай тогтоол гаргаж, мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний үнэ, өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэх, экспортын үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх, үндэсний үйлдвэрлэлийг дэмжих зорилгоор малчдад олгох зээлийн хүүг 10 хувь болгосон байна.

=== '''Монгол Улсын Их Хурал /2016-2020/''' ===
Монгол Улсын Их Хурлын долоо дахь удаагийн ээлжит сонгууль анх удаа Аймаг, нийслэлийн ИТХ-ын сонгуультай хамт 2016 оны 06 дугаар сарын 29-нд улс орон даяар нэгэн зэрэг зохион байгуулагдав.

Улсын Их Хурлын 2016 оны хаврын ээлжит чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар /2016.05.05./ Сонгуулийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг баталснаар энэ удаагийн сонгууль тус бүр нэг мандаттай 76 тойргийн зарчмаар явагдахаар болсон юм.

Сонгуулийн дүнгээр Улсын Их Хурлын гишүүнээр Монгол Ардын Намаас 65, Ардчилсан Намаас 9, МАХН-аас 1, бие даан нэр дэвшигч 1 хүн тус тус сонгогдов. Улсын Их Хуралд сонгогдсон гишүүдийн 13 буюу 17.1 хувь нь эмэгтэйчүүд байна. Энэ нь өмнөх парламент болоод 1990 оноос хойшхи хамгийн өндөр үзүүлэлт юм.

Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Гантулгын гишүүнээс чөлөөлөгдөх хүсэлтийг Улсын Их Хурал 2018 оны 06 дугаар сарын 15-нд хүлээн авснаар Улсын Их Хуралд Монгол Ардын Нам 64 суудалтай, 2018 оны 12 дугаар сарын 03-нд Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Батзанданг намаасаа хасаж, 2019 оны 04 дүгээр сарын 11-нд Улсын Их Хурлын гишүүн Л.Болд намаасаа гарч, намын бүлэг тарсныг зарласнаар Ардчилсан Нам 7 суудалтай болсон байна. 

42-р тойргоос сонгогдсон гишүүний нөхөн сонгуулийг 2019 оны 6 дугаар сарын 30-нд зохион байгуулахаар товлосон ч Үндсэн Хуулийн Цэцийн шийдвэрийн улмаас зохион байгуулагдаагүй.

Тус УИХ-ын гишүүдээс Н.Номтойбаярын бүрэн эрхийг 2020 оны 1 сарын 30-нд түдгэлзүүлж, 2020 оны 4-р сарын 17-нд Б.Батзоригийн гишүүнээс чөлөөлөх хүсэлтийг хүлээн авснаар УИХ 73 гишүүнтэй болсон байна.

Энэ удаагийн Улсын Их Хурал бүтцийн хувьд өмнөх сонгуулийн Улсын Их Хурлын 8 Байнгын хорооны бүтцийг хэвээр хадгалан ажиллаж байлаа.
=== '''Монгол Улсын Их Хурал /2020-2024/''' ===
Сонгуулийн дүнгээр УИХ-ын гишүүнээр Монгол Ардын Намаас 63, Ардчилсан Намаас 11, МАХН /Монгол Ардын Хувьсгалт Нам/-аас 1, Хөдөлмөрийн Үндэсний Намаас 1 хүн тус тус суудал аван сонгогдов. Улсын Их Хуралд 13 буюу 17,1 хувь нь эмэгтэй гишүүд эзэлж байна. Энэ нь 2016-2020 парламент үзүүлэлттэй ижил байна. УИХ-ын даргаар МАН-аас дэвшсэн Г.Занданшатар сонгогдов. Энэхүү 2020-2024 оны парламентийн байнгын хороод шинэчлэгдэж байгуулагдав.
* Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хороо
* Байгаль орчин, хөдөө аж ахуйн байнгын хороо
* Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын байнгын хороо
* Ёс зүй, сахилга хариуцлагын байнгын хороо
* Инноваци, цахим бодлогын байнгын хороо
* Нийгмийн бодлогын байнгын хороо
* Төрийн байгуулалтын байнгын хороо
* Төсвийн байнгын хороо
* Үйлдвэржилтийн бодлогын байнгын хороо
* Хууль зүйн байнгын хороо
* Эдийн засгийн байнгын хороо

Тус 2020 оны УИХ-ын сонгуулийн 13-р тойрогт нэр дэвшиж ялалт байгуулсан Жаргалтулгын Эрдэнэбат 2020 оны 07 сарын 05-ны өдрөөс эхлэн УИХ-ын гишүүний халдашгүй байдал нь хэрэгжиж эхлэсэн боловч 2020 оны 07 сарын 06-нд Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүх хурлаас 6 жилийн ял оноосон.

== Сонгуулийн тухай хуулиас ==
Монгол Улсын Их Хурлын хаврын ээлжит чуулганы 2015 оны 12 дугаар сарын 25-ны өдрийн нэгдсэн хуралдаанаар Сонгуулийн тухай хуулийг шинэчлэн баталсан юм.

Сонгуулийн тухай хуульд зарчмын шинжтэй хэд хэдэн томоохон өөрчлөлт орсон. Тухайлбал,

* Улсын Их Хурлын сонгуулийг аймаг, нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын сонгуультай хамт явуулах,
* Өмнө нь тус тусдаа зохицуулалттай байсан Улсын Их Хурлын, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн, Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын, Аймаг, сум, дүүргийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын сонгуулийг нэгдсэн нэг хуулиар зохицуулах,
* Сонгогчдын саналын хуудсыг сонгуулийн хэсгийн хороодын 50 хүртэл хувьд техникийн тооллого хийх,
* Өмнө нь байсан 48:28 гэсэн тогтолцоо буюу 48 нь тойргоос, 28 нь намын жагсаалтаар сонгогддог тогтолцоог хэвээр үлдээх,
* Сонгогч намын нэр дугуйлахдаа хүнээ харж сонголтоо хийх,
* Сонгуулийн маргаан шийдвэрлэх хугацаа дээд тал нь 60 хоногийн дотор шийдвэрлэгдсэн байх,
* Орон нутгийн сонгууль 100 хувь мажоритар тогтолцоогоор явагдах,
* Төрийн жинхэнэ болон төрийн үйлчилгээний албаны удирдах албан тушаалтан, төрийн болон орон нутгийн өмчит, төрийн болон орон нутгийн өмчийн оролцоотой хуулийн этгээдийн дарга, дэд дарга, захирал, дэд захирал нь орон нутгийн Хурлын төлөөлөгчид нэр дэвших бол 3 сарын өмнө ажил, албан тушаалаасаа чөлөөлөгдөх. Харин төрийн үйлчилгээний жирийн албан хаагчид үндсэн үүрэгт ажлаа хийж байгаад сонгуульд нэр дэвших боломжтой юм.
:[http://gec.gov.mn/details/1259 Сонгуулийн тухай хууль /Шинэчилсэн найруулга/]

== Монгол Улсын Их Хурлын бүрэн эрх ==
'''Хууль тогтоох бүрэн эрх'''

* Хууль батлах, нэмэлт, өөрчлөлт оруулах
* Төрийн дотоод, гадаад бодлогын үндсийг тодорхойлох
* Төрийн санхүү, зээл, албан татвар, мөнгөний бодлого, улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн үндсэн чиглэлийг тодорхойлох
* Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр, улсын төсөв, түүний гүйцэтгэлийн тайланг батлах
* Нутгийн өөрөө удирдах болон захиргааны байгууллагын тогтолцоо, зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны эрх зүйн үндсийг тогтоох
* Засгийн газрын өргөн мэдүүлснээр Монгол Улсын олон улсын гэрээг соёрхон батлах, цуцлах
* Гадаад улстай дипломат харилцаа тогтоох, цуцлах зэрэг болно.

'''Сонгох, томилох эрх:'''

* Улсын Их Хурлын дарга, дэд даргыг Улсын Их Хурлын гишүүдийн дотроос нэр дэвшүүлэн саналаа илээр гаргаж сонгоно.
* Ерөнхийлөгчийн ба Улсын Их Хурал, түүний гишүүний сонгуулийг товлон зарлах
* Улсын Их Хуралд ажлаа шууд хариуцан тайлагнадаг бусад байгууллагын бүтэц, бүрэлдэхүүнийг тогтоох, өөрчлөх
* Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүд, хуульд зааснаар Улсын Их Хуралд ажлаа шууд хариуцан тайлагнадаг бусад байгууллагын бүрэлдэхүүнийг томилох, өөрчлөх, огцруулах
* Ерөнхийлөгчийг сонгогдсон гэж үзэж бүрэн эрхийг нь хүлээн зөвшөөрсөн хууль гаргах, чөлөөлөх, огцруулах зэрэг болно.

'''Хянан шалгах бүрэн эрх:'''

* Хууль, Улсын Их Хурлын бусад шийдвэрийн биелэлтийг хянан шалгах.
== Бүтэц ==

=== Дарга ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Д/д||Нэр||Ажилласан хугацаа
|-
|1
|[[Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж|Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж]]
|1990 - 1992
|-
|2||[[Нацагийн Багабанди]]||1992 - 1996
|-
|3||[[Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж|Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж]]||1996 - 2000
|-
|4
|[[Лхамсүрэнгийн Энэбиш]]
|2000 - 2001
|-
|5||[[Санжбэгзийн Төмөр-Очир]]||2001 - 2004
|-
|6||[[Намбарын Энхбаяр]]||2004 - 2005
|-
|7||[[Цэндийн Нямдорж]]||2005 - 2007
|-
|8||[[Данзангийн Лүндээжанцан]]||2007 - 2008
|-
|9||[[Дамдины Дэмбэрэл]]||2008 - 2012
|-
|10||[[Зандаахүүгийн Энхболд]]||2012 - 2016
|-
|11||[[Миеэгомбын Энхболд]]||2016 - 2019
|-
|12||[[Гомбожавын Занданшатар]]||2019 -
|}

== '''Монгол Улсын Их Хурал''' ==

:Монгол Улсын Их Хурал бол төрийн эрх барих дээд байгууллага бөгөөд хууль тогтоох эрх мэдлийг гагцхүү Улсын Их Хурал /УИХ/ хэрэгжүүлнэ. Монгол Улсын Их Хурал нэг танхимтай, 76 гишүүнтэй бөгөөд УИХ-ын ээлжит сонгуулийн дараа нийт гишүүний дөрөвний гурав буюу 57-гоос доошгүй гишүүн сонгогдож, УИХ-ын гишүүний тангараг өргөсөн бол УИХ-ыг бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх бүрэлдэхүүнтэйд тооцдог.
:Улсын Их Хурлын гишүүн бол ард түмний элч мөн бөгөөд нийт иргэн, ард түмний ашиг сонирхлыг эрхэмлэн баримтална. Улсын Их Хурлын гишүүний бүрэн эрх нь Төрийн сүлдэнд тангараг өргөснөөр эхэлж, УИХ-ын дараагийн сонгуулиар шинэ сонгогдсон гишүүд тангараг өргөснөөр дуусгавар болно.&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;

:'''МОНГОЛ УЛСЫН ИХ ХУРЛЫН ДЭД ДАРГА НАР: /2012-2016/'''
:- УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь АН-ын бүлгээс сонгогдсон УИХ-ын дэд дарга Раднаасүмбэрэлийн ГОНЧИГДОРЖ
:- УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь МАХН-МҮАН-ын “Шударга ёс” эвслийн бүлгээс сонгогдсон УИХ-ын дэд дарга Логийн ЦОГ
:- УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь МАН-ын бүлгээс сонгогдсон УИХ-ын дэд дарга Миеэгомбын ЭНХБОЛД&lt;br /&gt;
:'''МОНГОЛ УЛСЫН ИХ ХУРЛЫН ДЭД ДАРГА НАР: /2016-2020/'''
:- УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь МАН-ын бүлгээс сонгогдсон УИХ-ын дэд дарга Цэндийн НЯМДОРЖ
:- УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь АН-ын бүлгээс сонгогдсон УИХ-ын дэд дарга Ядамсүрэнгийн САНЖМЯТАВ
:'''МОНГОЛ УЛСЫН ИХ ХУРЛЫН ДЭД ДАРГА НАР: /2020-2024/'''
:- УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь МАН-ын бүлгээс сонгогдсон УИХ-ын дэд дарга Төмөрбаатарын АЮУРСАЙХАН
:- УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь АН-ын бүлгээс сонгогдсон УИХ-ын дэд дарга Салдангийн ОДОНТУЯА
&lt;br /&gt;

:'''УЛСЫН ИХ ХУРЛЫН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ҮНДСЭН ХЭЛБЭР:'''
:'''''Анхдугаар чуулган'''''
:- Ээлжит сонгуулийн санал хураалт явуулсан өдрөөс хойш 30 хоногийн дотор Ерөнхийлөгч зарлигаар товлон зарлаж хуралдуулна.
:'''''Ээлжит чуулган''''' 
:- Улсын Их Хурлын намрын ээлжит чуулган 10 дугаар сарын 1-ний өдрөөс дараа оны 02 дугаар сарын 10-ны хооронд, хаврын ээлжит чуулган 04 дүгээр сарын 05-ны өдрөөс өмнө мөн оны 07 дугаар сарын 01-ний хооронд тус тус хуралдана.
:'''''Ээлжит бус чуулган''''' 
:- Улсын Их Хурлын нийт гишүүдийн гуравны нэгээс дээшихийн шаардлагаар эсхүл Ерөнхийлөгч, Улсын Их Хурлын даргын санаачилгаар хуралдуулна.
:'''''Онцгой чуулган''''' 
:- Ерөнхийлөгч онц болон дайны байдал зарлавал түүнээс хойш 72 цагийн дотор хуралдуулна.&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;

:'''УЛСЫН ИХ ХУРЛЫН ЧУУЛГАНЫ ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН ХЭЛБЭР:'''
:'''''Улсын Их Хурлын нэгдсэн хуралдаан'''''
:- Улсын Их Хурлын нэгдсэн хуралдаан нь Улсын Их Хурлын чуулганы хугацаанд Улсын Их Хурлын нийт буюу 76 гишүүний олонх буюу 39-өөс дээш гишүүний ирцээр бүрддэг бөгөөд долоо хоногийн Пүрэв, Баасан гарагт хуралддаг.
:'''''Улсын Их Хурлын Хүндэтгэлийн хуралдаан'''''
:- Улсын Их Хурлын хүндэтгэлийн хуралдааныг Монгол Улсын түүх, тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдалтай салшгүй холбоотой түүхэн ой, үйл явдлыг тэмдэглэх, гадаад орны өндөр хэмжээний зочин чуулганы нэгдсэн хуралдаанд үг хэлэхэд зориулж Улсын Их Хурлын даргын захирамжаар зарлан хуралдуулдаг.
:'''''Байнгын болон дэд хороодын хуралдаан''''' 
:- Улсын Их Хурлын төрийн бодлогын салбар чиглэлээр дагнасан Байнгын хороодтой байх бөгөөд түүнийг 10-19 гишүүний бүрэлдэхүүтэйгээр байгуулж, долоо хоногийн Мягмар, Лхагва гарагт хуралдуулдаг. Дэд хорооны хувьд Байнгын хорооны харъяанд тухайн хорооны эрхлэх асуудлын тодорхой хэсгийг дагнан хариуцдаг бол Түр хороог Улсын Их Хурлын тогтоолоор тодорхой асуудлыг шалган судалж, санал боловсруулах, дүнг нэгдсэн хуралдаанд танилцуулах үүрэгтэйгээр байгуулан ажиллулдаг.
:'''''Нам, эвслийн бүлгийн хуралдаан'''''
:- Улсын Их Хурлын сонгуулийн дүнгээр Улсын Их Хуралд 8-аас доошгүй суудал авсан нам, эвсэл бүлэг байгуулдаг бөгөөд бүлгийн хуралдааныг долоо хоног бүрийн Даваа гарагт зохион байгуулдаг.

== '''Хууль тогтоох үйл ажиллагаа''' ==
:'''''Хуулийг хэн санаачилдаг вэ?'''''
:- Монгол Улсын Ерөнхийлөгч
:- Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн 
:- Монгол Улсын Засгийн газар   
                             
:'''ХУУЛИЙН ТӨСӨЛ ХЭЛЭЛЦЭХ, БАТЛАХ ҮЕ ШАТ'''

:'''''Нэгдүгээр үе шатны ажиллагаа:'''''
:- Нам, эвслийн бүлэг болон холбогдох Байнгын хорооны хуралдаанаар хуулийн төслийг УИХ-ын нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцэх эсэх тухай санал, дүгнэлт гаргана. 
:- УИХ-ын нэгдсэн хуралдаанаар уг төслийг хэлэлцэх эсэх асуудлыг хэлэлцэнэ.
:- Төслийг хэлэлцэхээр шийдвэрлэсэн бол анхны хэлэлцүүлэгт бэлтгүүлэхээр Байнгын хороонд шилжүүлнэ. Харин хэлэлцүүлэх шаардлагагүй гэж үзвэл төсөл санаачлагчид буцаах шийдвэр гаргана.  
:
:'''''Хоёрдугаар үе шатны ажиллагаа:'''''
:- Байнгын хорооны хуралдаанаар төслийг анхны хэлэлцүүлэгт бэлтгэж, санал, дүгнэлт гаргана. Энэ үе шатанд нам, эвслийн бүлэг УИХ-ын гишүүд төсөлтэй холбогдсон зарчмын зөрүүтэй саналаа гарган хураалгаж, Байнгын хорооны санал, дүгнэлтэд тусгуулна. 
:- УИХ-ын нэгдсэн хуралдаанаар төслийн анхны хэлэлцүүлгийг хийж, Байнгын хорооноос оруулсан зарчмын зөрүүтэй санал нэг бүрээр санал хураана.  
:- Санал хураалт дууссаны дараа төслийг эцсийн хэлэлцүүлэгт бэлтгүүлэхээр Байнгын хороонд шилжүүлнэ. 
:
:'''''Гуравдугаар үе шатны ажиллагаа:''''' 
:- Байнгын хороо анхны хэлэлцүүлгээр шийдвэрлэсэн асуудлыг эх төсөлд тусгаж,  эцсийн хэлэлцүүлэгт хэрхэн бэлтгэсэн талаар танилцуулга гаргана. 
:- УИХ-ын нэгдсэн хуралдаанаар төслийг эцсийн хэлэлцүүлэгт бэлтгэсэн талаар Байнгын хороо танилцуулна. Энэ үе шатанд Байнгын хорооноос дэгд заасан асуудлаар дахин санал хураалгахаар саналын томьёолол оруулж болно. 
:- УИХ-ын нэгдсэн хуралдаанаар төслийн эцсийн хэлэлцүүлэг хийн, санал хураалт явуулж, төслийг бүхэлд нь батална. Хэрэв төслийг бүхэлд нь батлаагүй бол хууль санаачлагчид буцаах шийдвэр гаргана. 
:
:'''''Дөрөвдүгээр үе шатны ажиллагаа:'''''
:- Байнгын хороо эцсийн хэлэлцүүлгээр шийдвэрлэсэн асуудлыг тусгаж, хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийн эцсийн найруулгыг бэлтгэнэ.   
:- УИХ-ын нэгдсэн хуралдаанд хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийн эцсийн найруулгыг танилцуулна. 
:- Хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийн эцсийн найруулгыг УИХ-д танилцуулснаас хойш УИХ-ын дарга ажлын 3 өдрийн дотор түүнд гарын үсэг зурж ёсчилно. 
:- Хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийг ёсчилсноос хойш 24 цагийн дотор Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид илгээнэ. Ерөнхийлөгч хориг тавьсан бол тухайн асуудлыг хэлэлцэж шийдвэрлэнэ. 
:- Хууль, бусад шийдвэрийг “Төрийн мэдээлэл” эмхтгэлд нийтэлнэ.
:

== Улсын Бага Хурал, Улсын Их Хурлын Тамгын газар ==
Монгол Улсад анх 1990 онд хууль тогтоох, төрийн эрх барих дээд байгууллага буюу байнгын ажиллагаатай парламент болсон Улсын Бага Хурал байгуулагдсанаар парламентад хууль тогтоох бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхэд нь бүх талын зөвлөгөө өгч, туслалцаа, үйлчилгээ үзүүлэх мэргэжсэн төрийн захиргааны байгууллага болох Тамгын газрын эхлэл тавигджээ.

БНМАУ-ын Бага Хурлын тухай хуулийн 27 дугаар зүйлийг үндэслэн Улсын Бага Хурлын даргын 1990 оны 09 дүгээр сарын 24-ний өдрийн 4 дүгээр захирамжаар Улсын Бага Хурлын гүйцэтгэх аппаратыг &quot;Тамгын газар&quot; хэмээн нэрлэж, Улсын Бага Хурлын Тамгын газрын бүтэц, орон тоо, дүрмийг Улсын Бага Хурлын дарга батлахаар заажээ.


БНМАУ-ын Бага Хурлаас 1992 оны 07 дугаар сарын 06-ны өдөр баталсан Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуулийн 10 дугаар бүлгийн 57 дугаар зүйлд &quot;Улсын Их Хурал нь өөрийн гишүүд, Байнгын болон бусад хороон үйл ажиллагаанд мэргэжил, арга зүй, техник зохион байгуулалтын туслалцаа үзүүлэх үүрэг бүхий Тамгын газартай байна&quot; гэжээ. Тамгын газрыг Ерөнхий нарийн бичгийн дарга удирдахаар зохицуулсан байна.

Ийнхүү 1992 онд болсон Монгол Улсын Их Хурлын анхны сонгуулиас хойш өдгөө ардчилсан сонгуулийн үр дүнд байгуулагдсан Монгол Улсын байнгын ажиллагаатай долоо дахь парламент /2016-2020/ бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэн Монгол Улсын Үндсэн хууль, холбогдох бусад хууль тогтоомжийн хүрээнд үйл ажиллагаагаа явуулж байна. 

Өнгөрсөн хугацаанд төрийн эрх барих, хууль тогтоох дээд байгууллага - Монгол Улсын Их Хурлын үйл ажиллагааг тасралтгүй, хэвийн явуулах, Улсын Их Хурлаар хууль, тогтоолын төслийг хэлэлцэж батлах, Улсын Их Хурлын гишүүд бүрэн эрхийнхээ дагуу хууль санаачлах бүхий л үйл ажиллагаанд Улсын Их Хурлын Тамгын газрын зүгээс мэргэжил, арга зүй, техник, зохион байгуулалт, мэдээлэл судалгааны үйлчилгээ үзүүлж байна.

МОНГОЛ УЛСЫН БАЙНГЫН АЖИЛЛАГААТАЙ ПАРЛАМЕНТЫН ТАМГЫН ГАЗАР номыг [http://www.parliament.mn/news/parliament25/categories/3366/pages/24971 эндээс] уншина уу.

'''Үе үеийн Улсын Бага Хурал, Улсын Их Хурлын Тамгын газрын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга нар:'''
{| class=&quot;wikitable&quot;

|-
| 1. || Бяраагийн ЧИМЭД, УБХ-ын нарийн бичгийн дарга, УБХ-ын Тамгын газрын дарга || 1990 - 1992
|-
| 2. || Намсрайн РЕНЧИНДОРЖ || 1992 - 1996
|-
| 3. || Логийн ЦОГ || 1996 - 1999
|-
| 4. || Баасангомбын ЭНЭБИШ || 1999 - 2001
|-
| 5. || Дагданхүүгийн БАТБААТАР || 2001 - 2003
|-
| 6. || Намсрайжавын ЛУВСАНЖАВ || 2003 - 2008
|-
| 7. || Данзангийн САНДАГ-ОЧИР|| 2008.05.20-2008.09.25
|-
| 8. || Цэрэнхүүгийн ШАРАВДОРЖ || 2008 - 2012
|-
| 9. || Бямбадоржийн БОЛДБААТАР  || 2012 - 2016
|-
|10.
|Цэдэвийн ЦОЛМОН
|2016.07.21 -
|-
|}
Танилцуулга
* [http://www.parliament.mn/who?type=3 Монгол Улсын Их Хурлын гишүүд 2016-2020]&lt;br /&gt;

*ВИДЕО: Төрийн ордны танилцуулгыг [https://www.youtube.com/watch?v=SfD0ui5xM3w эндээс] үзнэ үү.
*360&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;: Төрийн ордны цахим хуудсаар аялаарай. [http://tour.parliament.mn/ Эндээс] үзнэ үү.
*Гэрэл зураг түүх өгүүлнэ: Монгол Улсын Үндсэн хууль 1924, 1940, 1960, 1992. [http://www.parliament.mn/undsenhuuli/categories/3397/pages/25850 Эндээс] үзнэ үү.

== Цахим хуудас ==
* [http://www.parliament.mn/ Монгол Улсын Их Хурлын албан ёсны цахим хуудас]

[[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурал| ]]
[[Ангилал:Монголын улс төр]]
[[Ангилал:Монголын эрх зүй]]
[[Ангилал:Азийн парламент|Монгол Улсын Их Хурал]]</text>
      <sha1>8gkjkh6a7my9v9pz6y1bjj714cqnkbc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Энэтхэг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2368</id>
    <revision>
      <id>708969</id>
      <parentid>707178</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T21:27:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>76.176.108.186</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Нэр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48843" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    =भारतीय गणराज्य → Паарэт Гэнэрааже
|албан_ёсны_нэр                ='''Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс'''&lt;br&gt;[[Зураг:Бнэу мб.png]]
|богино_нэр                    =Энэтхэг
|далбааны_зураг                =Flag of India.svg
|сүлдний_зураг                 =Emblem of India.svg
|symbol_width                  = 60px
|уриа                          =диваа самгардиар सत्यमेव जयते →&lt;br&gt;Сатьюмеэв жаяатий → «Үнэн ялгарна»
|үндэсний_дуулал               = जन गण मन → Жана гана мана → «Түмний сэтгэл»&lt;br&gt;&lt;center&gt;[[File:Jana Gana Mana instrumental.ogg]]&lt;/center&gt;
|газрын_зураг                  =India (orthographic projection).svg
|нийслэл_хот                   =[[Шинэ Дели]] (250 мянга)
|хамгийн_том_хот               =[[Мумбай]] (12.5 сая)
|албан_ёсны_хэл                =[[Хинди хэл]], [[Англи хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               =
|demonym                       = Энэтхэгчүүд
|үндэс_язгуур_он               =
|засаглалын_хэлбэр             =[[Ардчилсан дэглэм]], [[холбооны байгууламж|холбоот&lt;br&gt; байгууламж]],  парламентийн&lt;br&gt;[[бүгд найрамдах засаг]]
|удирдагчийн_цол1              =Ерөнхийлөгч
|удирдагчийн_нэр1              =[[Пранаб Кумар Мукержи]]
|удирдагчийн_цол2              =Дэд ерөнхийлөгч
|удирдагчийн_нэр2              =[[Мохаммад Хамид Ансари]]
|удирдагчийн_цол3              =Ерөнхий сайд
|удирдагчийн_нэр3              =[[Нарендра Дамодардас Моди]]
|хууль_тогтоогч                =«Энэтхэг улсын хурал» &lt;br&gt; ← Паарэт ки саньсад
|дээд_танхим                   =«Улсын чуулган» Рааже сабхаа
|доод_танхим                   =«Ардын чуулган» Лүүк сабхаа
|түүхэн_утга                   = [[Их Британи]]ас тусгаар тогтносон түүх
|түүхэн_огноо1                 =[[1947 он|1947]]-[[8 сарын 15|08-15]] 
|түүхэн_үйл1                   =Тусгаар тогтносон
|түүхэн_огноо2                 =[[1950 он|1950]]-[[1 сарын 26|01-26]] 
|түүхэн_үйл2                   =БНУ-аа тунхагласан
|газар_нутаг_км2               =3,287,263
|нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс  =7
|усны_эзлэх_хувь               =9.56
|хүн_амын_тооцоо               =1,210,193,422
|хүн_ам_тооцоолсон_он          =[[2011]]
|хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс   =2
|хүн_амын_тооллого             =
|хүн_ам_тоолсон_он             =
|хүн_амын_тооллого_эрэмбэ_тоологдсоноор  =
|хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2     =366.2
|хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс   =31
|ДНБ_ХАЧ                       =[[Америк доллар|$]]4.469 их наяд
|ДНБ_ХАЧ_он                    =[[2011]]
|ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ                =3
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд              =$3,703
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ       =
|ДНБ_нэрлэсэн                  =$1.843 их наяд
|ДНБ_нэрлэсэн_он               =2011
|ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ           =10
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд         =$1,527
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ  =
|ХТББИ                         =36.8
|Илтгэлцүүр_он                 =2004
|Илтгэлцүүр_ангилал            =
|Илтгэлцүүр_эрэмбэ             =79
|ХХИ                           ={{Increase}}0.547&lt;ref name=&quot;HDI&quot;&gt;{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table1.pdf|title=Human Development Report 2011|year=2011|publisher=United Nations|accessdate=5 November 2011}}&lt;/ref&gt;
|ХХИ_он                        =2011
|ХХИ_ангилал                   =&lt;span style=&quot;color:#fc0;&quot;&gt;дундаж&lt;/span&gt;
|ХХИ_эрэмбэ                    =134
|Мөнгөн_тэмдэгт                =[[Энэтхэг рупи]] ({{INR}})
|Мөнгөн_тэмдэгт_код            =INR
|Цагийн_бүс                    =+05:30
|цагийн_бүс_зун                =
|хэв_огноо                     =
|аль_гарын_замын_хөдөлгөөн     =зүүн
|Интернетийн_АДН               =.in
|Утасны_код                    =91
|тэмдэглэл                     =
}}
'''Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс''' (БНЭУ) ({{lang-hi|भारत गणराज्य}}, ''Bhārat Gaṇarājya'', ''Бхарәт Гәнәражй''), '''Энэтхэг''' бол [[Өмнөд Ази|Өмнөд]] [[Ази]]йн [[Энэтхэгийн хойг]]т орших [[бүрэн эрхт улс]] юм. Мөн дэлхийн долоодугаар том газар нутагтай [[орон]], хоёрдугаар олон хүн амтай, дөрөвдүгээр их эдийн засагтай [[гүрэн]] гэгдэнэ. [[Пакистан]], [[Хятад]], [[Балба]], [[Бутан]], [[Бангладеш]], [[Мьянмар]] зургаан улс оронтой газраар хил залгаж, [[Энэтхэгийн далай]]гаар хүрээлэгдэн оршдог. Бас Энэтхэгийн далайд [[Мальдив]], [[Шри Ланка]], [[Индонез]] гурван улстай усаар хиллэдэг бол Пакистаны хянаж буй нутгийг [[Жамму-Кашмир]] мужийнх гэж зүтгэдгээр болвол [[Афганистан]]тай бас хиллэнэ&lt;ref name=&quot;Afghanistan&quot;&gt;Примечание: Индийское правительство считает, что Индия также граничит с [[Афганистан]]ом, так как рассматривает весь штат [[Джамму и Кашмир]]а индийской территорией, включая ту его часть, которая граничит с Афганистаном. Граница между Индией и [[Пакистан]]ом была заморожена в [[1948 год]]у, после прекращения огня, произошедшему по инициативе [[ООН]]. Вследствие этого регион, граничащий с Афганистаном, оказался на территории, подконтрольной Пакистану&lt;/ref&gt;.

Энэтхэгийн хойг, Энэтхэг орон бол [[Индийн соёл иргэншил]] болон бусад эртний [[соёл иргэншил]] үүсэн цэцэглэсэн өлгий нутаг бөгөөд түүхийн ихэнх үед [[худалдааны зам]]ын зангилаа болж, суурин иргэншил, [[соёл]], шашин цэцэглэн хөгжиж байжээ&lt;ref&gt;Oldenburg, Phillip. 2007. &quot;India: History, &quot; [http://encarta.msn.com/ Microsoft® Encarta® Online Encyclopedia 2007]© 1997—2007 Microsoft Corporation.&lt;/ref&gt;.Энэтхэгт [[Хиндү шашин|Хиндү]], [[Буддын шашин|Будда]], [[Сикхи]], [[Жайна]] дөрвөн шашин үүсч хөгжиж байв. 

[[18-р зуун]]ы эхнээс [[20-р зуун]]ы дунд үе хүртэл алхам алхмаар [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] [[колончлол|колони орон]] болсоор л байсан. [[1947 он]]д тусгаар тогтносны дараа эдийн засаг, цэргийн хүчин маш ахицтайгаар хөгжсөн, одоо нэрлэсэн үнээр дэлхийн 12-р, худалдан авах чадвараар тэгшитгэснээр дэлхийн 4-р их жилийн [[дотоодын нийт бүтээгдэхүүн]]тэй улс болжээ. Гэхдээ тэрбум илүү хүнтэйн хувьд [[ядуурал]], [[бичиг үсэг тайлагдалт]]ын хувь доогуур зэрэг сул талуудтай байсаар байгаа&lt;ref name = &quot;gov.in-prmar07PDF&quot;&gt;[http://www.planningcommission.gov.in/news/prmar07.pdf Poverty estimates for 2004-05], Planning commission, Government of India, March 2007. Accessed: July 29, 2008&lt;/ref&gt;.

== Нэр ==
Тус орны '''Энэтхэг''' ([[монгол бичиг|мо.б]] ''энэдхэг'', ''enedkeg'') гэсэн [[монгол хэл|монгол]] нэр дундад зууны [[согд хэл|согд]] хэлний ''yntk'k'' гэсэн үгнээс гаралтай.&lt;ref name=&quot;Сүхбаатар&quot;&gt;О.Сүхбаатар - Монгол хэлний харь үгийн толь. 1997 он.&lt;/ref&gt; Энэ нь цаашилбал эртний [[перс хэл|перс]] хэлнээ ''«хиндү»'' гэснээс гаралтай. ''Хиндү'' гэдэг бол «[[Инд мөрөн|Инд]] мөрний газар [[орон]]» гэсэн утга юм. [[Самгарди хэл|Самгардиар]] үүнийг ''«синдү»'' гэдэг байв. Өрнөдөд перс, араб, грек, латинаар дамжин ''«инд[[-ия]]»'' гэсэн бүтэцтэй түгсэн. [[Их Могол Улс]]ын хаад газар орноо лалын шашинтнаа өргөн тархсан дагавар залгаж ''«индү[[-стан]]»'' гэж байв. 

Бас нэгэн монгол нэр '''Жагар''' (мо.б. ''жагар'', ''jayar'') юм. Энэ нь [[төвөд хэл|төвөд]] хэлний ''rgyadkar'' үгнээс гаралтай бөгөөд «цагаан улс» гэсэн утгатай. «Арван цагаан буянт номын цагаан түүх» номонд Энэтхэгийг «[[Замбуутив]]» гэсэн.&lt;ref name=&quot;Сүхбаатар&quot;/&gt; 

Өдгөө Энэтхэгт улсаа भारत ''бхарата'' [паарэт] гэдэг. Энэ нь эрт цагаас эхлэн самгардиар бичигдэн үлдсэн нэр билээ.

== Газар зүй ==
[[Зураг:India_topo_big.jpg|thumb|left|Физик газар зүйн зураг]] 
Энэтхэг орон 3,287,590 км² нутаг дэвсгэртэй, дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|7-р том]] [[орон]] юм. 

=== Байрлал ===
Энэтхэг [[Өмнө Ази]]д хамаарна. [[Энэтхэгийн техтоник хавтан]]гийн зааг болсон [[Энэтхэгийн хойг]] дээр хойд өргөргийн  8° — 38°, зүүн уртрагийн 68° — 98° дотор багтан байрладаг. Өрнө умард талаараа [[Пакистан]] (2910 км), умард талаараа [[Хятад]] (3588 км), [[Балба]] (1751 км), [[Бутан]] (699 км), дорнод талаараа [[Бангладеш]] (4097 км), [[Бирм]] (1643 км) гэсэн зургаан улстай хуурай газраар хиллэнэ. Хилийн нийт урт — 15106 км. Умард талаараа [[Памир]], [[Хималайн нуруу]]нд тулж, өмнөд талаараа [[Энэтхэгийн далай]]н [[Бенгалын булан]], [[Лаккадивын тэнгис]], [[Арабын тэнгис]] хүрнэ. Арлуудын эргийг оролцуулаад эргийн нийт урт — 7517 км. Далай тэнгисийн усаар зааглагдаж [[Мальдив]], [[Шри Ланка]], [[Бирм]], [[Тайланд]], [[Индонез]]тэй ойр байрлана.

== Түүх ==
=== Эртний үе – маур, гупта эзэнт гүрэн ===
Өмнөд Азид 30.000 жилийн өмнөөс анх хүн төрөлхтөн суурьшиж байсан олдворууд олдож байжээ. Чулуун зэвсгийн үеийн хадны сүг зураг Энэтхэгийн олон газраас олддог. МЭӨ 7000 оны үед анхны Шинэ чулуун зэвсгийн үеийн хүмүүс суурьшиж байсан газар одоогийн Пакистаны баруун хэсгээс олдож байв. Эдгээр нь аажмаар МЭӨ 2500-1900 оны үед Өмнөд Азид тавигдсан анхны соёл болох Индус хөндийн соёл иргэншил болж хөгжжээ. Тухайн үед хүмүүс гар урлал, өргөн хүрээний худалдаа наймаа эрхэлж амжиргаагаа залгуулан, соёл иргэншил ихээхэн хөгжиж байв. МЭӨ 2000-500 оны үе буюу Төмөр зэвсгийн үеэс Хиндуизмийн хамгийн эртний гар бичмэл болох Ведас зохиогдож, тэр үеэс Ведийн соёл үүссэн гэж үздэг. Хуврага, цэрэг, худалдаачдын дотор шатлан захирах ёсыг бий болгох зорилгоор Кастын систем энэ үед үүссэн ба яваандаа уугуул иргэд болон хаадын угсааныхны дунд түгсэн юм.
Ведийн үеийн сүүлч МЭӨ 6-р зууны үед жижиг овгуудыг 16 цөөнх болон хаант засагт болгон нэгтгэж, хотжилт үүсэн бий болж мөн Буддизм, Жайнизмын шашны шинэчлэлийн хөдөлгөөн өрнөж, эдгээр нь бие даасан шашин болов. Жайнизм Махавирагийн номлолоор дэлгэрч, харин Буддизм дунд давхаргаас бусад бүх нийгмийн давхрагын Буддагийн шавь нараар түгэн дэлгэрч байв. Бурхан багшийн амьдралын зам мөр Энэтхэгийн эхэн үеийн түүхийн хуудаснаа томоохон байр суурийг эзэлжээ. Улс төрийн хувьд МЭӨ 3-р зуунд Магадхагийн хаант улс бусад бүх салангид ханлигуудыг нэгтгэн, асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгдсэн захиргаанд оруулснаар аугаа Маурын эзэнт гүрний суурийг тавьсан юм. 
Маурчууд анх эзэнт гүрний шинжтэй болсноороо зүүн хойд нутагт төвлөрсөн газар нутгаа тэлж Энэтхэгийн хойгт бүхэлд нь давамгайлах болов. Энэ улс Ашока хааны үед хамгийн өргөн уудам нутаг дэвсгэртэй болж, соёл юугаа хөгжүүлэн цэцэглүүлсэн юм. Буддын шашин өсөн дэлгэрэхэд Ашока хаан гол үүрэг гүйцэтгэжээ. 
МЭӨ 321 оны үед Нандагийн династыг хожим Маурын аугаа Эзэнт гүрэнийг (МЭӨ 321-185) үндэслэгч Чандрагупта Маур унагав. Эзэн хаан Чандрагупта жижиг ханлигуудыг нэгтгэн нийлүүлэх замаар асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгтгэн нэг захиргаанд оруулжээ. Эзэнт гүрэнд Энэтхэгийн хойгийн ихэнх хэсэг, Афганистаны зарим хэсэг багтаж байв.

[[Файл:Mahabodhitemple.jpg|thumb|Бодь сүм, [[Гаутама Будда]] гэгээрсэн газар]]
Түүний байгуулсан энэ гүрний гол зүрх нь өнгө зассан нийслэл Паталипутра (одоогийн Патна хот) байлаа. Чандрагуптагийн итгэлтэй гарын доорх цэргийн хүч болон идэвхитэй ажилладаг нууц албаны үр дүнд хөдөө аж ахуй, худалдаа хөгжин цэцэглэсэн билээ. Тэрээр хэт мацаг барьсны улмаас МЭӨ 297 оны үед нас барав. Жайнизмыг шүтэх  болсон Чандрагупта амьдралынхаа сүүлчийн өдрүүдэд ард түмэндээ тохиолдсон аймшигт өлсгөлөнгийн үеэр юу ч хийж чадаагүйдээ ихэд гашуудан даяанч маягаар нүглээ наминчилж байжээ. Энэ улсын хоёрдахь хаан Биндусара юм. Түүний хүү Ашока 3дахь хаан (МЭӨ 265-232) болсон бөгөөд Маурын динаслтын сүүлчийн гол захирагч юм. Тэрээр эртний дэлхий дахины түүхийн аугаа хүмүүсийн нэг мөн билээ. Ашока хаан эзэнт гүрнийг хамгийн том газар нутагтай болгож тэлсэн юм. Асар их цуст тулаан хийж эзлэгдээгүй үлдээд байсан Калингаг нэгтгэв. Уг тулалдааны дараа Даяа гол улаанаар урсаж байсан гэлцдэг. Ашока хааныг Энэтхэгийн алтан эрин үеийн эхлэлийг тавьсан гэдэг. Эзэнт гүрэн цэцэглэхийн хэрээр урлаг, шинжлэх ухааныг хөгжүүлж, их барилгын ажлыг эхлүүлжээ. Үүнд бөмбөгөр оройт барилгууд орно. Ашока өөрийн засаглалын жилүүдэд түргэн  хурдацтай хөгжиж байсан Буддын шашныг шүтэх болсон. Өвөг эцгийнхээ наминчлалын түүхтэй адил Калингагийн дайны үед их цус асгаруулсандаа гэмшиж, хүчирхийллээс холдон тайван амгалан Буддист замыг сонгосон юм. Тэр Буддизмыг дэлгэрүүлэхийн тулд хуврагуудыг Ази даяар илгээж байлаа. Мөн өөрийн зарлигийг Энэтхэг, Балба, Пакистан, Афганистан даяар чулуун дээр сийлж тарааж байв. 

Ашокийн үеийн хөгжил цэцэглэлт, тайван амгалан байдал түүнийг нас барсны дараа тийм ч удаан үргэлжилсэнгүй. Хаан ширээ залгамжлагдын дунд хэрүүл маргаан тасарсангүй. Маурын сүүлчийн эзэн хаан Брихадрата  МЭӨ 185 оны үед шадар туслагчийнхаа нэг Пусиямитрад алуулав. Пусиямитра Энэтхэгийн төв хэсгийг МЭӨ 73 он хүртэл захирч байсан Сунгагийн династыг үндэслэжээ. Энэтхэг одоо Маурын өмнөх үе шиг хуваагдмал, эмх замбараагүй байдалд эргэн орлоо. Хойд Энэтхэгт жижиг хант улсууд бий болж “Энэтхэг-Грек” хэмээн нэрлэгддэг захирагч нар гарч ирэв. Тэднээс хамгийн алдартай нь Мэнандэр (МЭӨ 115-130) юм. 

Хойд Энэтхэгт Хиндиузм гэр бүлүүдэд эцгийн эрхт ёс бат бөх болж байсан нь эмэгтэйчүүдийн хараат байдлыг улам нэмэгдүүлж байв. 4-5-р зуун гэхэд Гупта эзэнт гүрэн Энэтхэгийн хожмын дүр төрхийн эхлэлийг тавьж, засаг захиргааны болон татварын цогц системийг анх нэвтрүүлэв. Гупта гүрний хаадын үед шашныг зан үйлээс илүү сүсэг бишрэл талаас нь шүтэх шинэчилэлтийг хийж байв. Уг шинэчлэл нь нутгийн элитүүдийн ивээн тэтгэлэгээр бүтээгдсэн уран баримал, архитектурт цэцгэн хээгээр илэрхийлэгдсэн байдаг. Санскрит сонгодог уран зохиолууд мөн цэцгэн хээгээр чимэглэгдсэн байдаг. Мөн энэ үед Энэтхэгийн шинжлэх ухаан, одон орон судлал, анагаах ухаан, математикийн шинжлэх ухаан шинэ түвшинд хүрч хөгжжээ.

1)	МАУРЫН ЭЗЭНТ  ГҮРЭН (МЭӨ 321-183)

1.	Чандрагупта хаан 

Бүх салангид ханлигуудыг нэгтгэн, асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгдсэн захиргаанд оруулсан. 

2.	Хүү Биндусара 

Эцгийнхээ эзэлсэн газар нутгийг бага зэрэг тэлсэн. 

3.	Хүү Ашок (МЭӨ 265 - 323)

-	Эзэнт гүрнийг хамгийн том газар нутагтай болгосон – асар их цуст тулаан хийсэн. 
-	Урлаг, шинжлэх ухаан хөгжсөн
-	Их барилгын ажил өрнөсөн (dome-shaped temples)
-	Буддын шашныг Ази даяар түгээсэн
Ашок хааныг таалал төгссөний дараа хаан ширээний тэмцэл эхэлж, Маур гүрэн задарч, дахин ханлиг улсуудад хуваагдав. 

2)	ГУПТАГИЙН ГҮРЭН (МЭ 320-540)

1.	Гандра Гупта

2.	Хүү Самудра Гупта

Энэтхэгийн соёл ялангуяа Хинду, Буддын урлагийн сонгодог гэж үздэг. Гупта нар хатуу Хинду үнэмшилтэй байсан боловч энэ улсад Жайнизм, Буддизм хөгжсөөр байв. 
Бутралт - Хэпалитийн нүүдэлчдийн буюу Цагаан Хүннү довтолгоотой давхцсан.

3)	ХАРШАГИЙН ГҮРЭН  (МЭ 606)

4)	ЧОЛАГИЙН ГҮРЭН (МЭ 805-1200)

=== Дундад үе – делийн султант улс ===
Энэ үед Энэтхэг салгуу бутархай ханлигууд болж эргэн задарч, дахин нэгтгэх удирдагч гарч ирэхгүй байлаа. Уламжлалт зарим хөдөө аж ахуй эрхлэгчид газраа ашиглан өсөн хөгжиж байсан газар тариаланг түшиглэх болсон нь кастын дахрага дунд явагдаж байлаа. Улмаар кастын системд газар нутгийн ялгарал гарч эхлэв. Төв Ази болон Персээс ирсэн дүрвэгсэд хот босгож, эзэнт гүрнүүдийн бүтээн байгуулалтуудыг хийж байлаа. 

Нүүдэлчин муслим овог 1193 оноос Делиг удаа дараа дайран довтолж, дээрэмдэн тонов. Мухамед Гүрийг нас барсны дараа 1206 онд түүний жанжнуудын нэг, урьд нь боол байсан Кутб-уд-дин Айбэк Энэтхэгт түүний эзэлж байсан байр суурийг булаан авч Делийн Султант улсыг байгуулав. Үүнийгээ тэмдэглэж мөн Исламийн ертөнцөд шинэ газар нутгийг нэтгэсэний бэлгэ тэмдэг болгон дэлхийн хамгийн өдөр Ислам шашны гонх болох Гутаб Минарыг бариулсан байна. Энэхүү 72.5м цамхаг нь Энэтхэг дахь Султант улсын бэлгэ тэмдэг болжээ. Эзэнт гүрэн өргөжин тэлэхийн хэрээр баян чинээлэг султанууд уг гонхыг тойруулан асар том хөшөө дурсгалууд барив. 

[[Файл:Agra Fort DistantTaj.JPG|thumb|[[Таж Махал]]]]
Энэ үед хаан ширээг үе залгамжлах ёсыг халж, хааны титэмийн төлөө өрсөлддөг болсноор маш олон Султанууд солигдож байв. Муслим биш хүмүүсийг Исламийн төрд татвар төлөхийг шаарддаг байв. 
14-р зуунаас эхлэн Делийн султант улс тарж бутарч эхлэв. 1398 оноос эхлэн  Монголын Төмөр хаан удаа дараа дайралт хийх болж, 1525 онд түүний хүү Бабур сүүлчийн Султаныг дийлж, Могулын эзэнт гүрнийг байгууллаа. 

МОГУЛ ГҮРЭН (1525 – 1858 он)
1.	1527 он – Бабур Энэтхэг улсыг бүрэн эзэлсэн. 1530 онд нас барсан. 
2.	Хүү Хумаюн – эцгийн эзэнт гүрнийг бага зэрэг тэлсэн
3.	Хүү 12 настай Акбар – газар нутгийг асар өргөн тэлсэн. Засаглалын төвлөрсөн тогтолцоо бий болгосон. Олон шашны эвлэрэнгүй бодлого баримталдаг байсан. 
Акбар Аграгийн ойрхи Фатепур Сикри дэх шинэ ордондоо шүтээний өргөө бариулж тэндээ шашны хэлэлцүүлэг өрнүүлдэг байв. 
Акбар хөгжим, урлагийг сонирхдог байв. Фатепур Сикрид могол зургийн сургууль байгуулсан нь урсгалын хувьд Перс, Энэтхэгийн нөлөөг тусгаж байсан бөгөөд тэр нь 
4.	түүний хүү Жахангирын үед оргил үедээ хүрч хөгжив. 
5.	Хүү Жах жахан (1628-1658) нь Аград Таж Махал, Делид Улаан хэрэм, Жама Масжид зэргийг бариулсан. Эдгээр нүсэр төслүүд нь Моголын үед цэцэглэж байсан ХАА, худалдаанаас хамааралтай баялгийн бэлэгдэл, илэрхийлэл байв. 
6.	Сүүлчийн хаан Ауранзэв 1658 онд хаан ширээнд сууснаар тус гүрний тэлэлт дээд цэгтээ хүрч мөн уналтын эхлэл болов. Аян дайнд улсын сан хөмрөгөө шавхсан, ислам номлолыг уян хатан бус тайлбарлаж байснаараа хамтрагчид болох ражпүдчүүд болон хинду албатуудаа өөрөөсөө хөндийрүүлсэн гэж үздэг. 1739 онд түүнийг нас барсны дараа эзэнт гүрний хаадууд ойр ойрхон солигдож эцэст нь 1857 онд Бринтаничууд Моголын эзэнт гүрний сүүлчийн хаан Бабадур шахыг хаан ширээнээс нь зайлуулав.

=== Британийн раж ===
Европчууд хоолны амтлагч сонирхож эхэлснээр Энэтхэг рүү ихэд татагдах болжээ. 15-р зуунд Португальчууд худалдааны өндөр ашигтай хоол амтлагч хайж, Энэтхэгт хамгийн анх ирэв.Тэдний араас Англи болон бусад зарим Европын орнууд худалдаа наймааны ашиг хайж Энэтхэгт очжээ. Португальчуудтай өрсөлдөх зорилгоор Англи, Нидерландчууд тус тусдаа East India компаниудыг (1600 он) байгуулж, үйл ажиллагаагаа явуулж байв – эхэндээ худалдааны зорилготой байгууллагдсан ба яваандаа өөрийн гэсэн цэрэг армитай болов. 

Энэтхэгийн өнөөгийн хөгжлийн суурийг 1848-1885 оны үед тавигдсан гэж үздэг. Ист Индиа компаний захирагч Лорд Далхуиз 1848 онд Энэтхэг дахь орчин үеийн бүтээн байгуулалтын хийж эхэлжээ. Төмөр зам барьж, цахилгаан холбоо суурилуулж, иргэдэд Английн боловсролын системийг нэвтрүүлсэн байна. Гэвч 1858 онд Ист Индиа компаний эсрэг уугуул иргэдийн Англи загварын нийгмийн шинэчлэл, газрын өндөр татварын бодлогыг эсэргүүцсэн дургүйцэл Хойд Энэтхэгээс эхлэн Төв Энэтхэг хүртэл газар авч байв. Энэ бослогыг түүхэндээ тусгаар тогнолын төлөөх анхны дайн гэж нэрлэдэг.  Гэвч уг бослогыг 1 жилийн дотор Англичууд таслан зогсоосон бөгөөд Энэтхэг дахь хяналтаа улам чангатгаж, Энэтхэг дахь Ист Индиа компаний удирдлагын оронд Британийн засгийн газрын шууд удирдлага дор оруулав.

Түүнээс хойш хэдэн арван жилийн турш нийтийн улс төрийн хөдөлгөөн Энэтхэг даяар аажмаар бүрэлдэж, улмаар Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс 1885 онд байгууллагдав. 

19-р зууны 2-р хагас гэхэд технологи, газар тариалангийн худалдааны холын зах зээлтэй хамааралтай хэт хязгаарлагдмал байдал нь Энэтхэгийг хүнсний хомсдолд оруулж, ард иргэд нь өлсгөлөнд нэрвэгдэж байлаа. Харин Англичуудын барьсан төмөр замын сүлжээ ашиглалтанд орсноор Энэтхэгийн дөнгөж хөгжиж эхэлж байсан үйлдвэрлэлүүдэд ихээхэн дэмжлэг болж, хүнсний үнэ буурснаар ард иргэдэд нүүрлээд байсан өлсгөлөнгийн асуудал багасав. 

1 сая гаруй Энэтхэгчүүд оролцсон Дэлхийн 1-р дайн дууссаны дараагаас Энэтхэгт шинэ үе эхлэв. Энэ бол Британий Энэтхэг дахь хараа хяналтаа сулруудах шинэчлэл ба Энэтхэгийн үндэсний түүхэн удирдагч Махатма Гандигийн эрх чөлөөний төлөө тайван хөдөлгөөн эхэлсэн үе юм. 1930 оны үед Английн шинэ хууль журам батлагдав. Үүнээс хойшхи 10 жил Энэтхэг Дэлхийн 2-р дайнд оролцож, ард иргэдийн дунд Муслим шашинтнуудын үндсэрхэг үзэл улам хүчээ авч байсан хүндхэн үе байв. 

{{multiple image|perrow=2|total_width=360
|image_style = border:none;
|align    = right
| image1      = British Indian Empire 1909 Imperial Gazetteer of India.jpg
| caption1    = 1909 онд Британийн Энэтхэг
|image2=Nehru gandhi.jpg
|caption2=[[Жавахарлал Неру]] болон [[Махатма Ганди]]
}}

1945 онд Дэлхийн 2-р дайны төгсгөлд Британичууд бүх эрх мэдлээ хүлээлгэж өгөхийг зөвшөөрч, урт удаан хугацааны эрх чөлөөний тайван тэмцлийн үр дүнд 1947 онд Энэтхэг тусгаар тогтнолоо олсон боловч шашны үзэл сурталын хагаралдаанаас үүдэн Энэтхэг болон Пакистан улс болж хоёр хэсэг хуваагджээ. Энэ үеэр хилийн хоёр талд үлдсэн хүмүүсийг газар нутгаасаа хөөсөн 2 сар гаруй үргэлжилсэн шашны үймээн самуун дэгдэв. Нийт 12 сая орчим хүн хилийн наана, цаана гарч шилжин суурьшсан ба 1 сая гаруй хүн амь үрэгджээ. 

1950 оны 1 сарын 25-нд Энэтхэг улс үндсэн хуулиа батлаж парламент бүхий Энэтхэг улсыг байгуулсан юм.Эдийн засгийн чөлөөт зах зээлд 1990-ээд онд шилжсэнээс хойш Энэтхэг дэлхийн хамгийн хурдацтай хөгжиж буй улс болон хувирсан байна.

=== Кашмирын үүдэлтэй мөргөлдөөн ===
Хүн амын олонхи нь Мусулман шашинтай Кашмирын муж улсыг Энэтхэгт өгсөнөөс хойш тус мужийг эзэмшихийн төлөө Энэтхэг, Пакистаны хоорондоо өрөлдөж иржээ. Тухайлбал, 1947-1948 болон 1965 онд тус тус дайтаж байв. Энэтхэг дахь Кашмирын Мусулманчуудыг 2001 онд Парлементын ордон руу, 2008 онд Мумбай дахь зочид буудал руу террорист халдлага хийсэн хэмээн буруутгав. 

1998 онд Энэтхэг, Пакистан 2 улс цөмийн туршилт хийв. НҮБ-ийн Аюулгүйн Зөвлөл цөмийн туршилт хийсэнд тус 2 улсыг шүүмжлээд, зэвсгийн бүх хөтөлбөрөө зогсоохыг шаардав. 1999 онд Энэтхэг, Пакистан 2 маргаантай асуудлаа шийдвэрлэх хүчин чармайлтаа идэвхижүүлэх тухай тохиролцсон Лахорын тунхаглалд гарын үсэг зурав. Гэсэн хэдий ч 2 улсын хооронд цөмийн мөргөлдөөний аюул оршсоор байна. 

20-р зууны 2-р хагаст хөрш зэргэлдээ орнуудтай хил тойрсон байнгын маргаантай тулгарч эхэлсэн ба Хятад улстай 1962 онд дайтаж байсан ч өнөөг хүртэл зөвшилцөлд хүрч чадаагүй байна. Харин Пакистан улстай 1947, 1965, 1971 онуудад тус тус дайтаж байжээ.

== Улс төр ==
[[Файл:NorthBlock.jpg|thumb|right|200px|Шинэ Делид засгийн газрын чухал салбарууд байрладаг.]]
Улс төрийн тухайд [[Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс]]ын нам голлох үүргийг гүйцэтгэх бөгөөд энэ намын лидерүүд нь Энэтхэг улс тусгаар тогтнолоо олж авсан үеэс эхлээд одоог хүртэл улс орныг удирдан залж яваа юм. Энэтхэг улсад үйл ажиллагаагаа явуулж буй намуудыг жагсаавал:
* ''Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс'' - Энэ нам нь хэдийгээр 100 гаруй жилийн түүхтэй ч хэд хэдэн удаа уналтанд орж байсан түүхтэй. [[Индира Ганди]]йн Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс ч гэж нэрлэгдэж явсан үе бий. Зүүнийг тэргүүлэгч энэхүү нам нь 1947—1977, 1980—1989, 1991—1996 болон 2004 оноос өнөөг хүртэл бусад намуудын тэргүүнд явж байна.  
* ''Бхарати Джанатын Нам'' (Энэтхэгийн Ардын Нам) - Энэхүү баруун хэсгийг тэргүүлэгч намыг 1980 онд Атал Бихари Ваджпаи, Лал Кришной Адвани нар байгуулсан бөгөөд хиндуизмыг баримтлагч нам юм. Улс орныг 1996 болон 1998-2004 онуудад тус тус удирдаж байсан.
* Үлдсэн намууд нь ердөө 2-3 жижиг улсуудын хүрээнд хүчтэй байр суурь эзэлдэг байсан ба ийм намуудын тоонд
** ''Энтэхэгийн коммунист нам''
** [[Самаджвадийн нам]]
** ''Джаната Далын нэгдсэн нам'' зэрэг орно.

1991 оноос эхэлсэн өөрчлөлт шинэчлэлтийн ачаар энэтхэг улс хөгжиж буй орнуудын нэг болжээ. Өөрчлөлт шинэчлэлтийг 1996 онд Атала Бихари Ваджпаигийн удирдсан засгийн газар, 2004 онд Соня Гандигийн удирдсан Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс сонгуульд ялж засгийн газрын тэргүүнээр нэрт эдийн засагч Манмохан Сингх томилогдон үргэлжлүүлж байна.

== Засаг захиргааны хуваарь ==
Энэтхэг бол [[холбооны байгууламж]]ит улс. Энэтхэгийн холбооны байгууламжид 28 [[муж улс]] ({{lang-en|state}}) болон [[Энэтхэгийн холбооны долоон нутаг|холбооны 7 нутаг]] ({{lang-en|union territory}}) хамрагддаг.&lt;ref&gt;[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/India.pdf Country Profile: India (PDF)]. Library of Congress - Federal Research Division (December 2004)&lt;/ref&gt; Муж улсууд доод тал нь нэг албан ёсны нутгийн хэлтэй байдгаас гадна холбооны хоёр нутгийн адил ([[Пүдүчэрри]], нийслэл [[Дели]]) өөрсдөө засгийн газраа сонгон байгуулах эрхтэй. Үлдэх холбооны таван нутаг улсын ерөнхийлөгчийн шууд хяналтанд байж төвөөс засаг даргыг нь томилдог. [[1956]] онд хүн амын зонхилох хэлийг харгалзан муж улсуудыг өөрчлөн байгуулсанаас хойш бараг өөрчлөгдөөгүй байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.commonlii.org/in/legis/num_act/sra1956250/|title=States Reorganisation Act, 1956|work=Constitution of India|publisher=Commonwealth Legal Information Institute|accessdate=2007-10-31|archiveurl=http://www.webcitation.org/6174PLc4H|archivedate=2011-08-22}}&lt;/ref&gt;
Холбооны нэгж тус бүр дотроо [[дүүрэг|дүүргүүдэд]] ({{lang-hi|ज़िला ''zilā''}}, {{lang-en|district}}; {{lang-ru|округ}}) хуваагддаг. Өнөө үед улсын хэмжээнд 642 дүүрэг байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://districts.gov.in/|title=Districts of India|accessdate=2007-11-25|publisher=[[National Informatics Centre|National Informatics Centre (NIC)]]|work=Government of India}}&lt;/ref&gt; Цаашилбал, дүүргийг хэд хэдэн [[техсил]] болгон хуваадаг.
[[Файл:India-states-numbered.svg|thumb|right|300px|Энэтхэгийн холбооны 35 нэгжийн байршил (жагсаалтын дугаар, үсгийн дагуу)]]
'''28 муж улс'''
{|
|-
|
# [[Андра Прадеш]]
# [[Аруначал Прадеш]]
# [[Ассам]]
# [[Бихар]]
# [[Чаттисгар]]
# [[Гоа]]
# [[Гужарат]]
# [[Харяна]]
# [[Химачал Прадеш]]
|
&lt;ol start=&quot;11&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Жарканд]]
&lt;li&gt; [[Карнатака]]
&lt;li&gt; [[Керала]]
&lt;li&gt; [[Мадхя Прадеш]]
&lt;li&gt; [[Махараштра]]
&lt;li&gt; [[Манипур]]
&lt;li&gt; [[Мегхалая]]
&lt;li&gt; [[Мизорам]]
&lt;li&gt; [[Нагаланд]]
|
&lt;ol start=&quot;20&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Орисса]]
&lt;li&gt; [[Панжаб (Энэтхэг)|Панжаб]]
&lt;li&gt; [[Ражастан]]
&lt;li&gt; [[Сикким]]
&lt;li&gt; [[Тамилнаду]]
&lt;li&gt; [[Трипура]]
&lt;li&gt; [[Уттар Прадеш]]
&lt;li&gt; [[Уттараканд]]
&lt;li&gt; [[Баруун Бенгал]]
&lt;/ol&gt;
|}

'''Холбооны 7 нутаг'''
{|
|-
|
&lt;ol type=&quot;A&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Андаман-Никобарын арлууд]]
&lt;li&gt; [[Чандигарх]]
&lt;li&gt; [[Дадра-Нагар Хавели Даман-Диу]]
&lt;li&gt; [[Жамму-Кашмир]] 
&lt;li&gt; [[Лакшадвип]]
&lt;li&gt; [[Дели|Нийслэл Делийн нутаг]]
&lt;li&gt; [[Пүдүчэрри]]
&lt;li&gt; [[Ладакх]]
&lt;/ol&gt;
|}

== Эдийн засаг ==
Энэтхэг нь 20-р зууны дунд үе хүртэл [[Британий эзэнт гүрэн|Британы эзэнт гүрний]] [[колони]] байгаад 1947 онд тусгаар тогтнолоо олж авч эдийн засаг болон цэрэг дайны салбар хүчтэй хөгжиж ялангуяа сүүлийн 20-д жилийн хугацаанд дээрх салбаруудад ихээхэн амжилт гарсан ажээ. 

Энэтхэгийн эдийн засаг нь номиналь ҮНБ-р тооцвол 12-т, худалдан авах чадварын паритетаар тооцвол дөрөвт жагсдаг. Эдийн засгийн шинэчлэлийн үр дүнд өсөлтөөрөө дэлхийд хоёрт ордог боловч ядуурал, бичиг үсэгт тайлагдахгүй байх, хоолны хомсдол зэрэг нь элбэг байна.

Эдийн засгийн хувьд амьжиргааны түвшнээс доогуур хүн ам 25% (2002), [[инфляци]] 4,2% (2004), хөдөлмөрийн чадвартай хүн ам 482,2 сая (2004), [[ажилгүйдэл]] 9,2% (2004), аж үйлдвэрийн өсөлт 7,4% (2004), цахилгаан энерги үйлдвэрлэл 547,2 миллиард. кВт.цаг (2002), цахилгаан энергиин хэрэглээ 510,1 миллиард. кВт.цаг. (2002) байна.

=== Экспорт ===
Нийт [[экспорт]] нь 2012 оны байдлаар 69,18 миллиард доллар. Үүнээс [[АНУ]] — 20,3%, [[Хятад]] — 6,3%, [[Их Британи]] — 5,2%, [[Хонконг]] — 4,7%, [[Герман]] — 4,3%.

=== Импорт ===
Нийт [[импорт]] нь 2003 оны байдлаар 89,33 миллиард доллар. Үүнээс АНУ-аас — 6,7%, [[Бельги]]эс — 5,9%, Их Британиас 5%, Хятадаас — 4,5%, [[Сингапур]]аас — 4,2%.

== Хүн ам ==
[[Зураг:India population density map en.svg|thumb|[[Инд-Гангын нам доор газар|Инд-Гангын нам доор газраар]]&lt;br /&gt;хүн ам шигүү суурьшдаг.]]
Дэлхийд Хятадын дараа [[Улс орнууд хүн амын тоогоор|хоёрдугаар олон]] хүн амтай улс бол Энэтхэг. 2010 оны тооллогоорх хүн амын тоо - 1 тэрбум 210 сая.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/indiaatglance.html  &quot;Provisional Population Totals – Census 2011&quot;, Office of the Registrar General and Census Commissioner (Ministry of Home Affairs, Government of India)]&lt;/ref&gt; Үүнээс 70% нь хотод бус хөдөө нутагтай. 2011 онд 53 [[саятан хот]]той байгаагаас&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/India2/Table_2_PR_Cities_1Lakh_and_Above.pdf &quot;Cities having population 1 lakh and above&quot;. censusindia. The Registrar General &amp; Census Commissioner, India. Retrieved 18 October 2011.]&lt;/ref&gt; [[Мумбай]] (хуучнаар Бомбей), [[Дели]], [[Бангалор]], [[Хайдарабад]], [[Ахмадабад]]ад хамгаас олон оршин суугчтай. Хүн амын 64.8% бичиг үсэг тайлдагдсанаас хамгийн ихдээ [[Керала]] муж улсад 91%&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.kerala.gov.in/education/|title=Kerala's literacy rate|publisher=[[Government of Kerala]]|accessdate=2007-12-13|work=kerala.gov.in|deadlink=404}}&lt;/ref&gt;, хамгийн багадаа [[Бихар]]т 47% байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://gov.bih.nic.in/Profile/CensusStats-03.htm Census Statistics of Bihar: Literacy Rates|title=Literacy rate of Bihar|accessdate=2007-12-13|publisher=Government of Bihar}}&lt;/ref&gt;

Энэтхэг бол олон хэлтний өлгий. Үндсэндээ [[Энэтхэг-Ари хэлний бүлэг|Энэтхэг-Ари]] (хүн амын 74%), [[Дравид хэлний бүлэг|Дравид]] (24%) хоёр хэлний бүлэгт хамаардаг. Энэтхэг-Ари бүлгээс [[Хинди хэл|Хинди]] (41.0%), [[Бенгал хэл|Бенгал]] (8.1%), [[Маратхи хэл|Маратхи]] (7.0%), [[Урдү]] (5.0%), Гужарат (4.5%), Ория (3.2%), [[Панжаби хэл|Панжаби]] (2.8%), Дравид бүлгээс [[Телугу хэл|Тэлүгү]] (7.4%), [[Тамил хэл|Тамил]] (5.9%), Каннада (3.7%), Малаялам (3.2%) хэлнүүд түгээмэл тархжээ.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_Data_Online/Language/Statement4.htm SCHEDULED LANGUAGES IN DESCENDING ORDER OF SPEAKERS' STRENGTH — 2001]&lt;/ref&gt;

Энэтхэгийн хүн амын 80.5% нь [[Хиндү шашин|Хиндү]], 13.4% нь [[Ислам]], 2.4% нь [[Христийн шашин|Христ]], 1.8% нь [[Сикх]], 0.7% нь [[Буддын шашин|Будда]], 0.4% нь [[Жайна шашин|Жайна шашны]] шүтлэгтэй юм байна.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/India_at_glance/religion.aspx 2001 оны Энэтхэг улсын хүн амын тооллогын дүн]&lt;/ref&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Энэтхэгийн хөдөө аж ахуй]]
== Эшлэл ==
{{reflist}}
== Цахим холбоос ==
* {{commons|भारत}}
* [http://india.gov.in/ Энэтхэг улсын Засгийн газар]&amp;nbsp;– (Англи хэлээр)
* [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/india.htm Энэтхэг] ''UCB Libraries GovPubs'' дахь мэдээлэл

{{Ази}}
{{Хөтлөгч мөр Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрлөл}}
{{Хөтлөгч мөр Өмнөд Азийн бүс нутгийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэг}}
{{Хөтлөгч мөр Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Энэтхэг| ]]
[[Ангилал:Азийн орон]]
[[Ангилал:BRICS-ийн гишүүн орон]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Парламентын засаглалтай холбооны бүгд найрамдах улс]]</text>
      <sha1>i73f3mdsi3iwx0jyfil4h9vbpsztmzr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мари Кюри</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6967</id>
    <revision>
      <id>708968</id>
      <parentid>697912</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T18:35:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>FMSky</username>
        <id>71501</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4482" xml:space="preserve">[[Зураг:Marie Curie (Nobel-Chem).jpg|thumb|Мари Кюри 1911 онд]]
'''Мария Саломеа Склодовска-Кюри''' ({{lang-fr|Marie Curie}}; {{lang-pl|Maria Salomea Skłodowska}}; 1867.11.07 – 1934.07.04) нь [[польш]] гаралтай [[франц]] [[физикч]], [[химич]] эрдэмтэн. Дэлхийд тэрээр Мари Кюри буюу зүгээр л хатагтай Кюри нэрээр алдаршжээ. 

Мари Кюри Польшийн [[Варшав]] хотноо төрж, 24 нас хүртлээ тэнд амьдарсан бөгөөд 1891 онд эгчийн хамтаар Францад суралцахаар иржээ. Тэрээр [[Парисын Их Сургууль]]д математик, физик, химийн шинжлэх ухаанд суралцжээ. Энд Мари Кюри ирээдүйн нөхөр, хамтран зүтгэгч [[Пьер Кюри]]тэй танилцаж гэрлэжээ. 
[[Зураг:Probówki, których używała Maria do swoich doświadczeń.jpg|thumb|left|Мария Склодовская-Курийн музей, [[Варшав]], Польш]]

Эхнэр, нөхөр хоёр радио идэвхт бодисыг хамтран судалж, 1898 оны 7 сард хамтдаа Мари Кюрийн төрөлх нутгийн нэрээр [[Полони]] хэмээн нэрлэсэн шинэ радио идэвхт [[элемент]] нээжээ. 1898 оны 12 сарын 26-нд эхнэр, нөхөр Кюри тэдний нээсэн хоёр дахь шинэ [[элемент]] радио идэвхт [[Ради]]йг зарлажээ. 1903 онд тэд [[Нобелийн шагнал]]ыг Физикийн шинжлэх ухаанаар хүртсэн юм. 1911 онд Мари Кюри [[Нобелийн шагнал]]ыг Химийн шинжлэх ухаанаар авснаар Нобелийн шагналыг 2 удаа хүртсэн анхны хүн болоод зогссонгүй хоёр өөр шинжлэх ухаанаар [[Нобелийн шагнал]] хүртсэн цорын ганц хүн болсон юм. Тэрээр Сорбонны Их Сургуулийн анхны эмэгтэй профессор болжээ. 

Мари Кюри Парис, Варшавт Кюрийн институтыг үндэслэн байгуулсан. Түүний охин [[Ирен Жолиот-Кюри|Ирен Жолио-Кюри]] 1935 онд Химийн шинжлэх ухаанаар Нобелийн шагнал мөн хүртсэн.

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Marie Curie}}
* {{DNB-Portal|118523023}}
* Мари Кюри: ''[http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1911/marie-curie-lecture.html Radium and the New Concepts in Chemistry.]''


{{DEFAULTSORT:Кюри, Мари}}
[[Ангилал:Мари Кюри| ]]
[[Ангилал:Химийн элемент нээгч]]
[[Ангилал:Химийн Нобелийн шагналтан]]
[[Ангилал:Физикийн Нобелийн шагналтан]]
[[Ангилал:Сорбонны их сургуулийн багш]]
[[Ангилал:Цөмийн физикч]]
[[Ангилал:19-р зууны физикч]]
[[Ангилал:20-р зууны физикч]]
[[Ангилал:19-р зууны химич]]
[[Ангилал:20-р зууны химич]]
[[Ангилал:Анагаах Ухааны Үндэсний Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:Нидерландын Ханы Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:Оросын Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:20-р зууны Леопольдинагийн гишүүн]]
[[Ангилал:АНУ-ын Гүн Ухааны Нийгэмлэгийн гишүүн]]
[[Ангилал:Варшавын хүндэт иргэн]]
[[Ангилал:Варшавын Техникийн Их Сургуулийн хүндэт доктор]]
[[Ангилал:Львовын Политехникийн Үндэсний Их Сургуулийн хүндэт доктор]]
[[Ангилал:Пьер Кюри]]
[[Ангилал:Оросын Хаант Улсын хүн]]
[[Ангилал:Францын хүн]]
[[Ангилал:Польшууд]]
[[Ангилал:1867 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1934 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>k3u5tfq0xorsjxr7pp0wzydlrjnj40s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Монгол улсын улс төр</title>
    <ns>10</ns>
    <id>8528</id>
    <revision>
      <id>708963</id>
      <parentid>701457</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T14:43:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4246" xml:space="preserve">{{Sidebar with collapsible lists
| name = Монгол улсын улс төр
| bodyclass = vcard
| bodystyle = width:{{{width|19.5em}}};
| wraplinks = true
| expanded = {{{expanded|{{{1|}}}}}}
| headingstyle = padding-top:0;text-align:left;padding-bottom:0.5em;
| liststyle = padding-top:0;text-align:left;

| title = {{Politics sidebar title |country=Монголын |image=State emblem of Mongolia.svg |size=125px |title=Монголын}}

| list1title = [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Үндсэн хууль]]
| list1 =
*[[Монгол улсын хүний эрхийн байдал|Хүний эрх]]
*:[[Монгол Улсын Хүний Эрхийн Үндэсний Комисс|Хүний Эрхийн Комисс]]
*[[Монголын ЛГБТ эрх|ЛГБТ эрх]]
*[[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын Үндсэн Хууль|Үндсэн хуулийн түүх]]

| list2title = [[Монгол Улсын Засгийн Газар|Гүйцэтгэх засаглал]]
| list2 =
*[[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]] ([[Монгол улсын төрийн тэргүүн|жагсаалт]])
*:[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]
*[[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайд]] ([[Монгол Улсын Ерөнхий Сайдын жагсаалт|жагсаалт]])
*:[[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]]

| list3title = Хууль тогтоох
| list3 =
*[[Улсын Их Хурал]]
*:[[Улсын Их Хурал#Дарга|Дарга]]: [[Гомбожавын Занданшатар]]
*:[[2020 оны Улсын Их Хурлын сонгуулиар сонгогдсон гишүүдийн жагсаалт|Одоогийн гишүүд]]

| list4title = Шүүх засаглал
| list4 =
*[[Монгол Улсын Дээд Шүүх|Дээд Шүүх]]
*[[Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэц|Үндсэн хуулийн цэц]]

| list5title = [[Монголын сонгууль|Сонгууль]]
| list5 =
*Саяхны сонгууль
*:{{hlist |Ерөнхийлөгчийн: [[2017 оны Монгол улсын ерөнхийлөгчийн сонгууль|2017]] |[[2021 оны Монгол улсын ерөнхийлөгчийн сонгууль|2021]]}}
*:{{hlist |Парламентын: [[2016 оны Улсын Их Хурлын сонгууль|2016]] |[[2020 оны Улсын Их Хурлын сонгууль|2020]]}}
*[[Монголын намын жагсаалт|Улс төрийн нам]]

| list6title = [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|Засаг захиргааны хуваарь]]
| list6 =
*[[Монгол Улсын аймгууд|Аймаг]]
*[[Монгол Улсын сумд|Сум]]

| list7name = Гадаад
| list7title = [[Монгол Улсын гадаад харилцаа|Гадаад харилцаа]]
| list7 =
*[[Монгол Улсын Гадаад харилцааны яам|Гадаад харилцааны яам]]
*:Сайд: [[Батмөнхийн Батцэцэг]]
----
* [[Монгол Улсын дипломат төлөөлөгчийн газрын жагсаалт|Монгол улсад суугаа]] / [[Монгол Улсад суугаа Дипломат төлөөлөгчийн газрын жагсаалт| Монгол улсын]] Дипломат төлөөлөгчийн жагсаалт
----
* [[Монгол улсын харьяатын тухай хууль|Иргэншлийн тухай хууль]]
* [[Монголын паспорт|Паспорт]]
* [[Монгол Улсын иргэдэд зориулсан визний шаардлага|Визний шаардлага]]
* [[Монгол улсын визний бодлого|Визний бодлого]]

| below = 

}}&lt;noinclude&gt;
{{clear right}}

== Мөн үзэх ==
{{Загвар:Азийн улс төр}}

[[Ангилал:Загвар:Монголын улс төр ба засгийн газар| ]]
[[Ангилал:Загвар:Улс орны улс төр хажуу самбараар|Монгол]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>9y683jlicziumh0271m3dm5zpp5nm7y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тел-Авив</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8695</id>
    <revision>
      <id>709024</id>
      <parentid>696612</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T08:00:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="72820" xml:space="preserve">{{Инфобокс суурин
| name                     = Тел-Авив-Яфо
| native_name              = {{native name|he|תל־אביב-יפו|italics=off}}&lt;br /&gt;{{native name|ar|تل أبيب – يافا|italics=off}}
| settlement_type          = [[Израилын хотын жагсаалт|Хот]]
| iso_code                 = IL-TA
| image_skyline            = {{Photomontage
| photo1a = Hashalom interchange.jpg
| photo2a = Azriely Sarona5.jpg
| photo2b = ISR-2015-Jaffa-Clock tower-cropped.jpg
| photo3a = Tel Aviv Promenade panoramics.jpg
| photo4a = Panorama of Tel Aviv (cropped).jpg
| size    = 280
| color   = transparent
| border  = 0
}}
| image_caption            = '''Дээд зүүн талаас''': Хашалом уулзвар, [[Азриэли Сарона цамхаг]], [[Яффа цагтай цамхаг]], Тел-Авивын далайн эрэг, хотын панорам зураг
| image_flag               = Tel Aviv flag.svg
| flag_alt                 = 
| image_shield             = [[File:TelAvivEmblem.svg|60px]]
| shield_alt               = 
| image_blank_emblem       = Logo of Tel Aviv-Yafo.svg
| blank_emblem_type        = [[Лого|Брэнд тэмдэг]]
| nickname                 = {{unbulleted list |'Анхны Еврей хот' |'[[Цагаан хот, Тель Авив|Цагаан хот]]' |'Зогсолтгүй хот' |'Бөмбөлөг' | 'TLV' }}
| motto                    = 
| image_map                = 
| map_alt                  = 
| map_caption              = 
| pushpin_map              = Israel
| pushpin_label_position   = left
| pushpin_map_alt          = 
| pushpin_map_caption      = Израил дахь байршил
| pushpin_relief           = 1
| coordinates              = {{coord|32.08|N|34.78|E|display=inline,title}}
| coordinates_footnotes    = 
| subdivision_type         = [[Дэлхийн улс орны нэрс|Улс]]
| subdivision_name         = {{flag|Израил}}
| subdivision_type1        = [[Израилын дүүргүүд|Дүүрэг]]
| subdivision_name1        = {{flag|Tel Aviv District|name=Тел-Авив}}
| subdivision_type2        = Хотын бөөгнөрөл
| subdivision_name2        = [[Гуш-Дан]]
| subdivision_type3        = 
| subdivision_name3        = 
| established_title        = Байгуулагдсан
| established_date         = {{start date|df=yes|1909|04|11}}
| established_title1       = 
| established_date1        = 
| founder                  = 
| named_for                = 
| seat_type                = 
| seat                     = 
| government_footnotes     = 
| government_type          = [[Хотын дарга–зөвлөлийн засаг|Хотын дарга–зөвлөл]]
| governing_body           = [[Тел-Авив-Яфо хотын захиргаа]]
| leader_title             = Хотын дарга
| leader_name              = [[Рон Хулдаи]]
| unit_pref                = 
| area_magnitude           = 
| area_footnotes           = 
| area_total_km2           = 52
| area_total_sq_mi         = 
| area_land_km2            = 
| area_land_sq_mi          = 
| area_water_km2           = 
| area_water_sq_mi         = 
| area_water_percent       = 
| area_urban_km2           = 176
| area_urban_sq_mi         = 
| area_metro_km2           = 1516
| area_metro_sq_mi         = 
| area_note                = 
| elevation_footnotes      = 
| elevation_m              = 5
| elevation_ft             = 
| population_footnotes     = {{Israel populations|reference}}
| population_total         = {{Israel populations|Tel Aviv - Yafo}}
| population_rank          = [[Израилын хотын жагсаалт|2-р]] байр
| population_urban         = 1,388,400
| population_metro         = 3,854,000
| population_as_of         = {{Israel populations|Year}}
| population_density_km2   = 8468.7
| population_density_rank  = [[Израилын хотын жагсаалт|12-р]] байр
| population_density_urban_km2 = 8057.7
| population_density_metro_km2 = 2286
| population_est           = 
| pop_est_as_of            = 
| population_demonym       = Тел-Авивчууд&lt;ref&gt;{{cite book |title=Tel Aviv: Mythography of a City |first=Maoz |last=Azaryahu |year=2007 |publisher=Syracuse University Press |location=Syracuse, New York |isbn=9780815631293 |pages=133–134}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |title=A Place in History: Modernism, Tel Aviv, and the Creation of Jewish Urban Space |first=Barbara E. |last=Mann |year=2006 |publisher=Stanford University Press |location=Stanford, California |isbn=9780804750196 |pages=148, 166}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |title=The Cities Book: A Journey Through the Best Cities in the World |year=2009 |publisher=Lonely Planet |location=Melbourne, Oakland and London |isbn=9781741798876 |pages=380–381}}&lt;/ref&gt;
| population_note          = 
| blank_name_sec1          = ДНБ
| blank_info_sec1          = [[Америк доллар|$]] 153.3&amp;nbsp;тэрбум&lt;ref name=&quot;brookingsgdp&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.brookings.edu/research/interactives/global-metro-monitor-3 |title=Global city GDP 2014 |publisher=Brookings Institution |access-date=18 November 2014 |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20130605135349/http://www.brookings.edu/research/interactives/global-metro-monitor-3 |archive-date=5 June 2013}}&lt;/ref&gt;
| blank1_name_sec1         = ДНБ (нэг хүнд ноогдох)
| blank1_info_sec1         = $42,614&lt;ref name=&quot;brookingsgdp&quot; /&gt;
| timezone1                = [[Израилын Стандарт Цаг|IST]]
| utc_offset1              = +2
| timezone1_DST            = [[Израилын Зуны Цаг|IDT]]
| utc_offset1_DST          = +3
| postal_code_type         = [[Израилын Шуудангийн код|Шуудангийн код]]
| postal_code              = 61XXXXX
| area_code_type           = [[Израилын утасны дугаар|Бүсийн дугаар]]
| area_code                = +972-3
| website                  = {{URL|http://tel-aviv.gov.il/eng/Pages/HomePage.aspx|tel-aviv.gov.il}}
| footnotes                = {{designation list | embed = yes
| designation1            = WHS
| designation1_offname    = [[Цагаан хот, Тель Авив|Тел-Авивын Цагаан хот]]
| designation1_date       = 2003
| designation1_number     = [https://whc.unesco.org/en/list/1096]
| designation1_criteria   = ii, iv
| designation1_type       = Соёл
| designation1_free1name  = Улс
| designation1_free1value = Израил
| designation1_free2name  = Бүс нутаг
| designation1_free2value = [[Израил дахь дэлхийн өвийн жагсаалт|Израил]]
| designation1_meaning of name = Ancient Hill of Spring (see [[Altneuland|here]])
}}
| official_name            = 
}}

'''Тел-Авив-Яфо''' ([[еврей хэл]]. תֵּל־אָבִיב-יָפוֹ; [[Араб хэл|араб.]] تل أبيب) буюу '''Тел-Авив''' нь 443,939 хүн амтай [[Израил|Израилын]] хоёр дахь том хот юм. Тус хот нь Израилын [[Газар дундын тэнгис|Газар дундын тэнгисийн]] эрэг дээр орших бөгөөд 51.8 квадрат километр газар нутгийг эзлэнэ. Мөн Гуш Дан нэртэй, 3.15 сая хүнтэй Израилын хамгийн том метрополи газар нутгийн хамгийн том, хамгийн их хүн амтай хот юм. Тел-Авив нь [[Израил]] улсын [[эдийн засаг]] болон [[Технологи|технологийн]] төв юм. 

Тель-Авив хотын дарга нь Рон Хулдай бөгөөд гадаадын олон орны [[элчин сайдын яам]] байрладаг. Энэ хот нь амьдрах өртгөөрөө дэлхийд 31-т ордог. Тел-Авив жилд 2,5 сая жуулчид хүлээж авдаг. Ойрхи Дорнодын &quot;үдэшлэгийн нийслэл&quot; нь идэвхтэй шөнийн амьдралтай. Тел-Авив хотод 30 мянга гаруй оюутантай, тус улсын хамгийн том их сургууль болох [[Тел-Авивын Их Сургууль]] байрладаг.  

Тел-Авивыг 1909 онд [[Яффо]] ([[Еврей хэл]]: יָפוֹ‎, Яфо) гэгч эртний боомтын хотын гадуур байгуулжээ. Тел-Авив хотын хөгжил нь түргэн хугацаанд тухайн үед [[Араб]] хүн ам дийлэнх хувийг эзлэж байсан Яффогийнхийг гүйцсэн бөгөөд Израил улс байгуулагдснаас хоёр жилийн дараа 1950 онд тус хоёр хотыг нэгтгэсан байна. 2003 онд [[ЮНЕСКО]]-гийн [[Дэлхийн өв]]ийн жагсаалтад бүртгэгдсэн Тел-Авивийн Цагаан хот нь дэлхийн хамгийн их [[модернист архитектур|модернист барилгуудын]] төвлөрөлтэй газар юм.

== Түүх ==

=== 1904-1917: Османы эзэнт гүрний сүүл үед байгуулагдсан нь ===
[[1906 он|1906 онд]] Яфогийн оршин суугчид болох еврейчүүдийн бүлэг нь Акива Арье Вейсийн санаачилгыг даган хамтдаа нийлж Ахузат Баит нийгмийг байгуулжээ. Нийгмийн зорилтуудын нэг нь &quot;Гоо сайхан, орчин үеийн эрүүл ахуйн дүрэм журмын дагуу төлөвлөгдсөн, эрүүл орчинд еврей хотын төв&quot; байгуулах явдал байв. Шинэ хотын хот төлөвлөлтөд цэцэрлэг хотын хөдөлгөөн нөлөөлсөн. Эхний 60 газрыг Яфогийн ойролцоох Керем Джебалид [[Нидерланд|Нидерландын]] иргэн Якобус Канн худалдаж авч, [[Еврей|еврейчүүдийн]] газар нутгийг түрэмгийлэхийг хориглосон Туркийн хоригийг тойрч гарахаар өөрийн нэр дээр бүртгүүлжээ. Хожим нь Тел-Авивын анхны хотын дарга байсан Мейр Дизенгоф мөн Ахузат Баит нийгэмд элссэн. Түүний Тел-Авивын үзэл баримтлал нь [[Арабчууд|арабуудтай]] энх тайвнаар зэрэгцэн орших байв. 

[[1909 он|1909 оны]] [[4 сарын 11|4 сарын 11-ний]] өдөр 66 еврей гэр бүл далайн хясаа ашиглан сугалаагаар газар нутгийг нь авахаар эзгүй элсэн манхан дээр цугларав. Энэхүү цугларалтыг Тел-Авив байгуулагдсан албан ёсны өдөр гэж үздэг. Сугалааг барилгын нийгэмлэгийн ерөнхийлөгч Акива Ариех Вайсс зохион байгуусан. Вайсс далайн эрэг дээр 120 далайн хясаа цуглуулсны тал хувь нь цагаан, хагас нь саарал байв. Гишүүдийн нэрийг цагаан хясаан дээр, саарал хясаа дээр газрын дугаарыг бичсэн байв. Дизенгофын байшингийн эсрэг талд, өнөөгийн Ротшильдийн гудамжинд байрлах энэ газарт анхны усны худгийг ухаж гаргажээ. Жилийн дотор Герцль, Ахад Хаам, Йехуда Халеви, Лилиенблум, Ротшильд нарын гудамжууд бариж; усны систем суурилуулсан; 66 байшинг барьсан. Герцль гудамжны төгсгөлд [[1906 он|1906 онд]] Яффад байгуулагдсан Герцлия Еврей ахлах сургуулийн шинэ барилга барихаар талбай хуваарилжээ. Барилгын тулгын чулууг [[1909 он|1909 оны]] [[7 сарын 28|7 сарын 28-нд]] суурилуулсан. Уг суурин нь анх Ахузат Баит нэртэй байжээ. [[1910 он|1910 оны]] [[5 сарын 21|5 сарын 21-нд]] Тел-Авив гэдэг нэрийг авчээ. Тел-Авивыг өргөн гудамж, өргөн чөлөөнүүдтэй, байшин бүрийн ус хангамжтай, гудамжны гэрэлтэй, бие даасан еврей хот болгон төлөвлөжээ. 

[[1914 он]] гэхэд Тел-Авив 1 хавтгай дөрвөлжин км болж өргөжжээ. [[1915 он|1915 онд]] Тел-Авивын хүн амын тооллого явагдаж, 2667 хүн бүртгэгдсэн байна. Гэсэн хэдий ч [[1917 он|1917 онд]] [[Османы эзэнт гүрэн|Османы эзэнт гүрний]] эрх баригчид дайны үеийн арга хэмжээ болгон Яфо, Тел-Авивын оршин суугчдыг хөөн зайлуулснаар хүн амын өсөлт зогссон. Египетийн [[Александриа]] дахь АНУ-ын Консул Гаррелсын Нью-Йорк Times сонинд нийтлүүлсэн нийтлэлд [[1917 он|1917 оны]] 4-р сарын эхээр Яфог албадан гаргасан тухай дурджээ. Нүүлгэн шилжүүлэх тушаал нь гол төлөв [[еврей]] хүн амд чиглэсэн байв. [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн|Дэлхийн 1-р дайны]] төгсгөл үед, Османчууд ялагдсанаар Англичууд Палестиныг хяналтандаа авсны дараа [[Еврей|еврейчүүд]] дараа жилийн эцсээр Тел-Авив дахь гэртээ харих боломжтой болов.

== Газар зүй ==
[[Файл:Tel_Aviv_SPOT_1083.jpg|thumb|Тел-Авид сансраас харагдах байдал нь]]
[[Файл:Tel_Aviv_Yafo_Israel_Level_12.svg|left|thumb|Тел-Авив хотын төлөвлөгөө]]
Тел-Авив нь [[Европ]], [[Ази]], [[Африк|Африкийг]] холбосон түүхэн газрын гүүр болох Израилын төв хэсэгт Газар дундын тэнгисийн эрэг дээр, эртний Яффа боомтын хойд хэсэгт, элсэн манхан байсан үржил шимгүй газарт байрладаг. Газар нь тэгшлэгдсэн бөгөөд огцом налуу газаргүй; газар зүйн онцлог шинж чанарууд нь [[Газар дундын тэнгис|Газар дундын тэнгисийн]] эрэг ба [[Яркон гол|Яркон голын]] амнаас дээшхи цохионууд юм.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.jewishagency.org/JewishAgency/English/Aliyah/About+Israel/Cities/Tel+Aviv.htm|title=Tel Aviv|publisher=[[Jewish Agency for Israel|Jewish Agency]]|access-date=26 January 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20071013102915/http://jewishagency.org/JewishAgency/English/Aliyah/About%2BIsrael/Cities/Tel%2BAviv.htm|archive-date=13 October 2007|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; Тел-Авив болон Гуш Дан бүс өргөжиж байгаа тул Тел-Авив ба Яффа болон хотын хорооллуудын хоорондох хил хязгаар байдаггүй.

Тус хот нь [[Иерусалим|Иерусалимаас]] баруун хойд зүгт 60 км, [[Хайфа]] хотоос өмнө зүгт 90 км зайд байрладаг.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.timeanddate.com/worldclock/distances.html|title=Cities located close to Tel Aviv|access-date=26 January 2008|publisher=TimeandDate.com}}&lt;/ref&gt; Тел-Авив нь хойд талаараа [[Герцлия]], зүүн хойд талаараа [[Рамат-ха-Шарон]], зүүн талаараа [[Петах-Тиква]], [[Бней-Брак]], [[Рамат-Ган]], [[Гиватаим]], зүүн өмнөд талаараа [[Холон]], өмнөд хэсгээрээ [[Бат-Ям]] хотуудтай хиллэдэг.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.science.co.il/israel/Carta-map.php|title=Map of Israel|publisher=Carta}}&lt;/ref&gt; Хот нь эдийн засгийн хувьд хойд ба өмнөд гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдсан. Өмнөд Тел-Авив нь Неве Цедек, Яффаг эс тооцвол хойд Тел-Авиваас ядуу гэж тооцогддог. Төв Тел-Авив нь [[Азриэли төв|Азриэли төвийн]] оршдог газар бөгөөд [[20-р хурдны зам (Израил)|Аялон хурдны замын]] дагуу оршдог санхүүгийн болон худалдааны чухал дүүрэг юм. Тел-Авивын хойд талд [[Тел-Авивын Их Сургууль]], [[Яркон цэцэрлэгт хүрээлэн]], [[Рамат-Авив]], [[Афека]] зэрэг өндөр зэрэглэлийн орон сууцны хорооллууд байрладаг.&lt;ref name=&quot;yarkoni&quot;&gt;{{cite web|last=Yarkoni|first=Amir|title=Real Estate in Tel Aviv – continued|work=Tel Aviv Insider|access-date=22 July 2008|url=http://www.telaviv-insider.co.il/real-estate-2.php|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080624050534/http://www.telaviv-insider.co.il/real-estate-2.php|archive-date=24 June 2008}}&lt;/ref&gt;

=== Уур амьсгал ===
Тел-Авив нь Газар дундын тэнгисийн уур амьсгалтай,&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://en.climate-data.org/location/3471/|title=Climate: Tel Aviv-Yafo - Temperature, Climate graph, Climate table|work=climate-data.org}}&lt;/ref&gt; бөгөөд жилийн турш нарны гэрэл элбэг байдаг. [[Хур тунадас]] нь бороо хэлбэрээр 10-р сараас 4 сарын хооронд ордог бөгөөд зуны турш хуурайшилттай байдаг. Жилийн дундаж температур нь 20.9 °C (69.6°F), далайн дундаж температур нь өвлийн улиралд 18-20 °C (64-68 °F), харин зуны үед 24-29 °C (75-84 °F) байдаг. Тел-Авивт жилд дунджаар 528 миллиметр хур тунадас ордог.

Тел-Авивт зун 6 сараас 10-р сар хүртэл таван сар орчим үргэлжилдэг. Хамгийн дулаан сар болох 8-р сард температур дунджаар хамгийн өндөр нь 30.6 °C, хамгийн бага нь 25 °C (77 °F) байдаг. Газар дундын тэнгисийн эрэг дагуу байрладаг тул харьцангуй чийгшил өндөр байдаг нь зуны улиралд дулааны тааламжгүй байдлыг бий болгодог.

Өвөл нь зөөлөн, чийглэг ба жилийн ихэнх хур тунадас нь 12, 1, 2-р саруудад аянга цахилгаантай бороо хэлбэрээр ордог. Хамгийн хүйтэн сэрүүн 1-р сард хамгийн дээд температур 17.6 °C (63.7 °F), хамгийн доод температур 10.2 °C (50.4 °F) байсан. Өвлийн хамгийн хүйтэн өдрүүдэд температур 8 °C (46 °F) ба 12 °C (54 °F) хооронд хэлбэлзэж болно. Хүйтний эрч чангарч, цас орох нь хотод маш ховор тохиолддог.

Намар, хавар нь температурын огцом өөрчлөлтөөр тодорхойлогддог бөгөөд ойролцоох цөлөөс халуун, хуурай агаарын массаас үүсэх дулааны урсгал үүсдэг. Намар, хаврын дулаан давтамжтай үед температур нь ихэвчлэн 35 °C (95 °F) хүртэл, тэр ч байтугай 40 °C (104 °F) хүртэл өсдөг бөгөөд онцгой чийгшилтэй болдог. Намар, хаврын дундаж өдрийн температур нь 23 °C-аас 25 °C (77 °F), хамгийн бага нь 15 °C (59 °F) - 18 °C (64 °F) байдаг.

Тел-Авивт бүртгэгдсэн хамгийн өндөр температур нь 46.5 °C (115.7 °F) [[1916 он|1916 оны]] [[5 сарын 17|5 сарын 17-нд]] бүртгэгдсэн ба хамгийн доод температур нь −1.9 °C (28.6 °F) [[1950 он|1950 оны]] [[2 сарын 7|2 сарын 7-нд]] бүртгэгдсэн ба уг өдөр Тел-Авивт цорын ганц удаа цас орсон юм.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Тел-Авивын далайн дундаж температур ˚C (˚F)&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.seatemperature.org/middle-east/israel/tel-aviv-november.htm|title=Tel Aviv Sea Temperature November Average, Israel – Sea Temperatures|first=Copyright Global Sea Temperatures – A-Connect|last=Ltd|work=seatemperature.org}}&lt;/ref&gt;
!1 сар
!2 сар
!3 сар
!4 сар
!5 сар
!6 сар
!7 сар
!8 сар
!9 сар
!10 сар
!11 сар
!12 сар
|- style=&quot;font-size:115%; text-align: center;&quot;
| style=&quot;{{weather box/colt|18.8}}&quot; |18.8
(65.8)
| style=&quot;{{weather box/colt|17.6}}&quot; |17.6
(63.7)
| style=&quot;{{weather box/colt|17.9}}&quot; |17.9
(64.2)
| style=&quot;{{weather box/colt|18.6}}&quot; |18.6
(65.5)
| style=&quot;{{weather box/colt|21.2}}&quot; |21.2
(70.2)
| style=&quot;{{weather box/colt|24.9}}&quot; |24.9
(76.8)
| style=&quot;{{weather box/colt|27.4}}&quot; |27.4
(81.3)
| style=&quot;{{weather box/colt|28.6}}&quot; |28.6
(83.5)
| style=&quot;{{weather box/colt|28.2}}&quot; |28.2
(82.8)
| style=&quot;{{weather box/colt|26.3}}&quot; |26.3
(79.3)
| style=&quot;{{weather box/colt|23.2}}&quot; |23.2
(73.8)
| style=&quot;{{weather box/colt|20.6}}&quot; |20.6
(69.1)
|}

{{Weather box|location=Тел-Авив (Температур: 1987–2010, Хур тунадас: 1980–2010)|Feb record low C=-2.0|Mar rain mm=62|Feb rain mm=111|Jan rain mm=147|rain colour=green|Dec record low C=4.0|Nov record low C=6.0|Oct record low C=11.6|Sep record low C=15.7|Aug record low C=20.0|Jul record low C=19.0|Jun record low C=15.0|May record low C=11.2|Apr record low C=7.0|Mar record low C=3.5|Jan record low C=-1.9|May rain mm=4|Apr avg record low C=10.7|Oct low C=19.1|Nov low C=14.6|Dec low C=11.2|Jan avg record low C=6.6|Feb avg record low C=7.3|Mar avg record low C=8.3|May avg record low C=14.0|Dec avg record low C=7.8|Jun avg record low C=18.3|Jul avg record low C=22.2|Aug avg record low C=23.3|Sep avg record low C=20.6|Oct avg record low C=16.2|Nov avg record low C=10.9|Apr rain mm=16|Jun rain mm=0|Aug low C=23.7|Nov rain days=9|source 1=''Израилын цаг уурын алба''&lt;ref name=&quot;ims&quot;&gt;{{cite web|url=http://ims.gov.il/IMS/CLIMATE/LongTermInfo |title=Averages and Records for Tel Aviv (Precipitation, Temperature and Records written in the page) |publisher=Israel Meteorological Service |access-date=1 August 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100914010915/http://www.ims.gov.il/IMS/CLIMATE/LongTermInfo |archive-date=14 September 2010 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web
|url=http://www.ims.gov.il/IMS/CLIMATE/TopClimetIsrael |title=Extremes for Tel Aviv [Records of February and May]|publisher=Israel Meteorological Service| access-date= 2 August 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.ims.gov.il/IMS/CLIMATE/ClimaticAtlas/TempNormals.htm |title=Temperature average |publisher=Israel Meteorological Service |access-date=8 December 2011 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130618145923/http://www.ims.gov.il/IMS/CLIMATE/ClimaticAtlas/TempNormals.htm |archive-date=18 June 2013 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Precipitation average&quot;&gt;{{cite web
 |url=http://www.ims.gov.il/IMS/CLIMATE/ClimaticAtlas/RainNormals.htm
 |title=Precipitation average
 |access-date=12 July 2011
 |url-status=dead
 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110925080227/http://www.ims.gov.il/IMS/CLIMATE/ClimaticAtlas/RainNormals.htm
 |archive-date=25 September 2011
}}&lt;/ref&gt;|Dec sun=189.1|Nov sun=234.0|Oct sun=279.0|Sep sun=300.0|Aug sun=356.5|Jul sun=368.9|Jun sun=357.0|May sun=328.6|Apr sun=270.0|Mar sun=235.6|Feb sun=200.1|Jan sun=192.2|Dec rain days=12|Oct rain days=6|Jul rain mm=0|Jan rain days=15|Aug rain mm=0|Sep rain mm=1|Oct rain mm=34|Nov rain mm=81|Dec rain mm=127|unit rain days=0.1 мм|Feb rain days=13|Sep rain days=0|Mar rain days=10|Apr rain days=4|May rain days=2|Jun rain days=0|Jul rain days=0|Aug rain days=0|Sep low C=22.5|Jul low C=23.0|metric first=yes|Apr avg record high C=35.5|May humidity=63|Apr humidity=60|Mar humidity=65|Feb humidity=70|Jan humidity=72|time day=1200 GMT|Dec avg record high C=23.8|Nov avg record high C=29.2|Oct avg record high C=32.9|Sep avg record high C=32.0|Aug avg record high C=31.8|Jul avg record high C=31.6|Jun avg record high C=30.8|May avg record high C=32.4|Mar avg record high C=30.4|Jul humidity=70|Jun record high C=44.4|single line=yes|Jan record high C=30.0|Feb record high C=33.2|Mar record high C=38.3|Apr record high C=43.9|May record high C=46.5|Jul record high C=37.4|Feb avg record high C=25.0|Aug record high C=41.4|Sep record high C=42.0|Oct record high C=44.4|Nov record high C=35.6|Dec record high C=33.5|Jan avg record high C=23.6|Jun humidity=67|Aug humidity=67|Jun low C=20.6|Oct mean C=22.7|Apr mean C=19.2|May mean C=21.8|Jun mean C=24.8|Jul mean C=27.0|Aug mean C=27.8|Sep mean C=26.5|Nov mean C=17.6|Feb mean C=13.4|Dec mean C=13.9|Jan low C=9.6|Feb low C=9.8|Mar low C=11.5|Apr low C=14.4|May low C=17.3|Mar mean C=16.4|Jan mean C=12.9|Sep humidity=60|Apr high C=22.8|Oct humidity=65|Nov humidity=68|Dec humidity=73|Jan high C=17.5|Feb high C=17.7|Mar high C=19.2|May high C=24.9|Dec high C=19.2|Jun high C=27.5|Jul high C=29.4|Aug high C=30.2|Sep high C=29.4|Oct high C=27.3|Nov high C=23.4|source 2=Хонконгийн Ажиглалтын Төв&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.weather.gov.hk/wxinfo/climat/world/eng/europe/gr_tu/tel_aviv_e.htm |title=Climatological Information for Tel Aviv, Israel |publisher=Hong Kong Observatory |access-date=2 August 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304114737/http://www.weather.gov.hk/wxinfo/climat/world/eng/europe/gr_tu/tel_aviv_e.htm |archive-date=4 March 2016 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;}}{{Weather box|location=Тел-Авивын баруун эрэг (2005–2014)|Oct low C=20.7|Sep mean C=26.5|Oct mean C=23.8|Nov mean C=20.2|Dec mean C=16.6|Jan low C=11.1|Feb low C=11.9|Mar low C=13.6|Apr low C=16.0|May low C=18.9|Jun low C=22.4|Jul low C=24.7|Aug low C=25.4|Sep low C=24.1|Nov low C=16.5|Jul mean C=26.9|Dec low C=12.8|Jan record low C=4.2|Feb record low C=5.2|Mar record low C=7.2|Apr record low C=10.3|May record low C=13.1|Jun record low C=18.8|Jul record low C=21.6|Aug record low C=22.5|Sep record low C=20.1|Oct record low C=15.1|Nov record low C=10.2|Dec record low C=4.0|Aug mean C=27.6|Jun mean C=24.7|metric first=yes|Jan high C=18.3|single line=yes|Jan record high C=27.7|Feb record high C=31.8|Mar record high C=38.3|Apr record high C=39.1|May record high C=38.4|Jun record high C=36.7|Jul record high C=31.7|Aug record high C=32.5|Sep record high C=34.1|Oct record high C=39.5|Nov record high C=34.0|Dec record high C=29.5|Feb high C=18.9|May mean C=21.7|Mar high C=20.7|Apr high C=22.6|May high C=24.4|Jun high C=27.1|Jul high C=29.0|Aug high C=29.9|Sep high C=29.0|Oct high C=26.9|Nov high C=23.9|Dec high C=20.3|Jan mean C=14.7|Feb mean C=15.4|Mar mean C=17.2|Apr mean C=19.3|source 1=''Израилийн цаг уурын албаны мэдээллийн сан''&lt;ref name=&quot;imsdb&quot;&gt;{{cite web|url=https://data.gov.il/ims|title=Israel Meteorological Service databases|publisher=Israel Meteorological Service|access-date=31 August 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151119205142/https://data.gov.il/ims|archive-date=19 November 2015|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web
|url=http://www.ims.gov.il/IMS/ODOT/Stations/402.htm |title=Tel Aviv the West Coast|publisher=Israel Meteorological Service| access-date= 15 August 2007}}&lt;/ref&gt;}}

== Засаг захиргаа ==
[[Файл:Rabin_Squre_eco_pool.jpg|thumb|[[Ицхак Рабины талбай|Рабины талбай]] ба [[Тел-Авив Хотын Захиргаа]]]]
Тел-Авивыг пропорционал системээр 5 жилийн хугацаагаар сонгогддог 31 гишүүнтэй хотын зөвлөл удирддаг.&lt;ref name=&quot;govt&quot;&gt;{{cite book|last=Encyclopædia Britannica Staff|title=The New Encyclopædia Britannica|work=Encyclopædia Britannica|year=1974|page=66|url=https://books.google.com/books?id=YpZpY9plD7AC&amp;q=tel-aviv+city+council|isbn=0-85229-290-2}}&lt;/ref&gt;

Тел-Авивт дор хаяж нэг жил оршин суусан 18-аас дээш насны [[Израил|Израилын]] бүх иргэд хотын сонгуульд санал өгөх эрхтэй. Хотын захиргаа нь нийгмийн үйлчилгээ, олон нийтийн хөтөлбөр, дэд бүтэц, хот төлөвлөлт, аялал жуулчлал болон орон нутгийн бусад асуудлыг хариуцдаг.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.tel-aviv.gov.il/English/human/index.htm|title=Social Services Administration|access-date=29 March 2008|publisher=Tel Aviv-Yafo Municipality|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20090426095713/http://www.tel-aviv.gov.il/English/human/index.htm|archive-date=26 April 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.tel-aviv.gov.il/English/education/community/centers.htm|title=Community Life|access-date=29 March 2008|publisher=Tel Aviv-Yafo Municipality|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20050526023203/http://www.tel-aviv.gov.il/English/education/community/centers.htm|archive-date=26 May 2005}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.tel-aviv.gov.il/English/Tourism/Information/Index.htm|title=Tourism|access-date=29 March 2008|publisher=Tel Aviv-Yafo Municipality|archive-url=https://web.archive.org/web/20080302120451/http://www.tel-aviv.gov.il/English/Tourism/Information/Index.htm &lt;!--Added by H3llBot--&gt;|archive-date=2 March 2008}}&lt;/ref&gt; Тел-Авив хотын захиргаа нь [[Ицхак Рабины талбай|Рабины талбайд]] байрладаг. [[Рон Хулдаи]] [[1998 он|1998 оноос]] хойш Тел-Авив хотын даргаар ажиллаж байна. Хулдаи нь 2018 оны хотын сонгуульд тав дахь удаагаа улиран сонгогдож, Хаир намыг үндэслэгч, орлогч асан [[Асаф Замир|Асаф Замирыг]] ялсан.&lt;ref name=&quot;ToIWootliff&quot;&gt;{{cite news|last1=Wootliff|first1=Raoul|last2=ToI staff|title=Tel Aviv mayor fends off deputy, cruises to fifth term|url=https://www.timesofisrael.com/tel-aviv-mayor-fends-off-deputy-cruises-to-fifth-term/|work=The Times of Israel|date=31 October 2018}}&lt;/ref&gt; Хулдаи хотын даргаар хамгийн удаан ажилласан бөгөөд зургаа дахь удаагаа нэр дэвших эрхгүй болох юм. Хамгийн богино хугацаагаар албан тушаал хашсан хүн бол 1925–27 онуудад хоёр жилийн турш албан тушаал хашсан [[Давид Блох]] юм.

Улс төрийн хувьд Тел-Авив нь зүүн талын бэхлэлт гэдгээрээ алдартай. Хотын баян төв ба хойд дүүргүүдэд зүүн жигүүрийн намуудад санал өгөх нь зонхилдог бол ажилчдын зүүн-өмнөд дүүргүүдэд үндэсний сонгуульд баруун намынханд санал өгдөг.&lt;ref&gt;Haviv Rettig Gur, [http://www.timesofisrael.com/what-the-20th-knesset-says-about-israeli-society/ The 20th Knesset — parliament of a splintered, tribal Israel], ''The Times of Israel'', 6 April 2015&lt;/ref&gt; Кибуцээс гадна [[Мерец|Мерец нам]] Тел-Авивт Израилын бусад хотуудаас илүү санал авдаг.&lt;ref&gt;{{cite web|last=Shiner|first=Doron|url=http://www.haaretz.com/news/how-they-voted-see-israel-election-results-by-city-sector-1.269923|title=How they voted: See Israel election results by city/sector|work=Haaretz|location=Israel|access-date=14 June 2010}} &lt;/ref&gt;
[[Файл:Telavivoldcityhall.jpg|thumb|Тел-Авивын хуучин хотын захиргааны барилга]]

=== Тел-Авив хотын даргын жагсаалт ===

==== Палестины Мандат (1920–1948) ====
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;
!
! colspan=&quot;2&quot; |Тел-Авив хотын дарга
!Ажлаа авсан
!Ажлаа өгсөн
!Нам
|-
| style=&quot;background:#18ADC6;&quot; |'''1'''
|[[Файл:Meir_Dizengoff.jpg|103x103px]]
|[[Меир Дизенгоф]]
| align=&quot;center&quot; |1920
| align=&quot;center&quot; |1925
|[[Ерөнхий Сионистууд]]
|-
| style=&quot;background:#CE2029;&quot; |'''2'''
|
|[[Давид Блох|Давид Блох-Блюменфельд]]
| align=&quot;center&quot; |1925
| align=&quot;center&quot; |1928
|[[Ахдут-ха-Авода]]
|-
| style=&quot;background:#18ADC6;&quot; |'''(1)'''
|[[Файл:Meir_Dizengoff.jpg|103x103px]]
|[[Meir Dizengoff|Меир Дизенгоф]]
| align=&quot;center&quot; |1928
| align=&quot;center&quot; |1936
|[[General Zionists|Ерөнхий Сионистууд]]
|-
| style=&quot;background:#DDDDDD;&quot; |'''3'''
|[[Файл:Musa_Chelouche.jpg|116x116px]]
|[[Моше Шлуш]]
| align=&quot;center&quot; |1936
| align=&quot;center&quot; |1936
|Нам бус
|-
| style=&quot;background:#18ADC6;&quot; |'''4'''
|[[Файл:Israel_Rokach_1950.jpg|105x105px]]
|[[Исраэль Роках]]
| align=&quot;center&quot; |1936
| align=&quot;center&quot; |1948
|[[General Zionists|Ерөнхий Сионистууд]]
|}

==== Израил улс (1948–одоо үе) ====
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;
!
! colspan=&quot;2&quot; |Тел-Авив хотын дарга
!Ажлаа авсан
!Ажлаа өгсөн
!Нам
|-
| style=&quot;background:#18ADC6;&quot; |'''1'''
|[[Файл:Israel_Rokach_1950.jpg|105x105px]]
|[[Israel Rokach|Исраэль Роках]]
|1948
|1953
|[[General Zionists|Ерөнхий Сионистууд]]
|-
| style=&quot;background:#18ADC6;&quot; |'''2'''
|[[Файл:Chaim_Levanon_president_Ben_Zvi.jpg|70x70px]]
|[[Хаим Леванон]]
|1953
|1959
|[[General Zionists|Ерөнхий Сионистууд]]
|-
| rowspan=&quot;1&quot; style=&quot;background: {{Мапай/meta/color}};&quot; |'''3'''
|[[Файл:Mordechai_Namir_1947.jpg|70x70px]]
|[[Мордехай Намир]]
|1959
|1969
|[[Мапай]]
|-
| rowspan=&quot;1&quot; style=&quot;background: {{Авода/meta/color}};&quot; |'''4'''
|
|[[Йехошуа Рабинович]]
|1969
|1974
|[[Авода]]
|-
| rowspan=&quot;1&quot; style=&quot;background: #1F5AA5;&quot; |'''5'''
|[[Файл:Centennial_IMG_3750.JPG|93x93px]]
|[[Шломо Лахат]]
|1974
|1993
|[[Ликуд]]
|-
| rowspan=&quot;1&quot; style=&quot;background: #1F5AA5;&quot; |'''6'''
|[[Файл:Roni_Milo_1.jpg|99x99px]]
|[[Рони Мило]]
|1993
|1998
|[[Ликуд]]
|-
| rowspan=&quot;1&quot; style=&quot;background: {{Авода/meta/color}};&quot; |'''7'''
|[[Файл:Ron_Huldai.jpg|77x77px]]
|[[Рон Хулдаи]]
|1998
|''-''
|[[Авода]]
|}

=== Хотын хурал ===
2013 оны хотын сонгуулийн дараа Мерец 6 суудал авсан. Гэсэн хэдий ч хотын даргаар дахин сонгогдсон тул Хулдаи болон Тел-Авив 1 эвсэл нь 31 суудлын 29-ийг хянаж эхэлсэн.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Тел-Авив Хотын Хурал, 2013–2018
!Нам
!Суудал
!Эвслийн Гишүүн
|- style=&quot;background:#cfc;&quot;
|[[Мерец]]
|6
|Тийм
|- style=&quot;background:#cfc;&quot;
|Тел-Авив 1
|5
|Тийм
|- style=&quot;background:#cfc;&quot;
|Ров Хаир 
|4
|Тийм
|- style=&quot;background:#cfc;&quot;
|Ир Лекулану 
|3
|Хэсэгчилсэн (3 суудлын 2, Шеллей Двир эсрэг хүчинд үлдсэн)
|- style=&quot;background:#cfc;&quot;
|Сегев-Беяхад Тел-Авив (Шас, Еврейчүүдийн гэр, Яхадут-ха-Тора)
|3
|Тийм
|- style=&quot;background:#cfc;&quot;
|Коах Легимлаим
|2
|Тийм
|- style=&quot;background:#cfc;&quot;
|[[Ликуд]]
|2
|Тийм
|- style=&quot;background:#cfc;&quot;
|Дром Хаир (Өмнөд Тел-Авив)
|1
|Тийм
|- style=&quot;background:#cfc;&quot;
|[[Еш-Атид]]
|1
|Тийм
|- style=&quot;background:#cfc;&quot;
|Тел-Авив Бтуха (Аюулгүй Тел-Авив)
|1
|Тийм
|-
|Асейфат Хорим
|1
|Үгүй
|- style=&quot;background:#cfc;&quot;
|Цедек Хеврати 
|1
|Тийм
|- style=&quot;background:#cfc;&quot;
|Махапах Йарок
|1
|Тийм
|}

== Боловсрол ==
[[Файл:Shriber-math01.jpg|thumb|[[Тел-Авивын Их Сургууль|Тел-Авивын их сургуулийн]] Владимир Шрайберын нэрэмжит математикийн хүрээлэн ]]
[[2006 он|2006 онд]] Тел-Авивт 51,359 хүүхэд боловсролын байгууллагад сурч байсны 8,977 нь хотын цэцэрлэгт, 23,573 нь хотын бага сургуульд, 18,809 нь ахлах сургуульд харьяалагдаж байв. 4,000 орчим хүүхэд хотын сургуулийн нэгдүгээр ангид сурч байгаа бөгөөд хүн амын өсөлт энэ тоог 6000 болгоно гэсэн тооцоо гарсан. Үүний үр дүнд хотод [[2008 он|2008]]-[[2009 он|09 онд]] цэцэрлэгийн 20 анги нэмж нээгдсэн. Сде Довын хойд талд шинэ бага сургууль, Тел-Авивын хойд хэсэгт шинэ ахлах сургууль барихаар төлөвлөж байна.

[[Герцлия Еврей Хэлний Гимнази]] нэртэй [[Еврей хэл|еврей хэлний]] анхны ахлах сургууль нь [[1905 он|1905 онд]] Яфад байгуулагдаж, Тел-Авив [[1909 он|1909 онд]] байгуулагдсаны дараа Тел-Авив руу нүүсэн бөгөөд үүнд зориулж Герцлийн гудамжинд шинэ оюутны хотхон байгуулагдсан.

[[Израил|Израилын]] хамгийн том их сургууль болох [[Тел-Авивын Их Сургууль]] нь [[физик]], [[компьютерын шинжлэх ухаан]], [[хими]], хэл шинжлэлийн тэнхимүүдээрээ олон улсад танигдсан. Хөрш [[Рамат-Ган]] дахь [[Бар-Иланы их сургууль|Бар-Иланы их сургуулийн]] хамт оюутны тоо нь 50,000 гаруй бөгөөд үүнд олон гадаад оюутан багтдаг.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.topuniversities.com/|title=Tel Aviv University|access-date=19 July 2007|publisher=QS Top Universities}}&lt;/ref&gt; Түүний хотхон нь [[Рамат-Авив|Рамат-Авивын]] ойролцоо байрладаг.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.tau.ac.il/tau-history-eng.html|title=TAU History|publisher=[[Tel Aviv University]]|access-date=26 January 2008|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20071108214143/http://www.tau.ac.il/tau-history-eng.html|archive-date=8 November 2007}}&lt;/ref&gt; Тел-Авивт мөн хэд хэдэн коллеж байрладаг.&lt;ref name=&quot;colleges&quot;&gt;{{cite web|title=Colleges in Israel|work=Israel Science and Technology Directory|access-date=15 July 2008|url=https://www.science.co.il/colleges/}}&lt;/ref&gt; [[Герцлия Еврей Хэлний Гимнази]] нь [[1909 он|1909 онд]] Яфагаас хуучин Тел-Авив руу нүүж, 1960-аад оны эхээр [[Владимир Евгеньевич Жаботинский|Жаботинскийн]] гудамж руу нүүсэн.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.schooly.co.il/gymnasia/|archive-url=https://archive.today/20100821091601/http://www.schooly.co.il/gymnasia/|url-status=dead|archive-date=21 August 2010|title=Gymnasia Herzlia|language=he|access-date=2 April 2008}}&lt;/ref&gt; Тел-Авивын бусад алдартай сургуулиуд нь Шевах Мофет, тус хотын хоёр дахь еврей сургууль, Ирони Алефын Урлаг ба Альянсын ахлах сургууль юм.

== Соёл ба орчин үеийн амьдрал ==

=== Үзвэр үйлчилгээ, тайзны урлаг ===
Тел-Авив нь соёл урлаг, үзвэр үйлчилгээний томоохон төв юм.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=wyPZRi9uYxUC&amp;pg=PA196|title=Emerging Nodes in the Global Economy: Frankfurt and Tel Aviv Compared|first=Felsenstein, Daniel|last=Schamp, Eike W.|publisher=Springer|year=2002|isbn=978-1-4020-0924-2}}&lt;/ref&gt; Израилын тайзны урлагийн 35 том төвийн 18 нь Тел-Авивд байрладаг бөгөөд тус улсын есөн том театрын тав нь тус улсын нийт тоглолтын 55 хувь, үзэгчдийн 75 хувийг эзэлдэг байна.&lt;ref name=&quot;culture&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.cityguide.travel-guides.com/city/125/culture/Middle-East/Tel-Aviv.html|title=Tel Aviv Culture|access-date=31 January 2008|publisher=TravelGuides.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20071217073110/http://www.cityguide.travel-guides.com/city/125/culture/Middle-East/Tel-Aviv.html|archive-date=17 December 2007}}&lt;/ref&gt; [[Тел-Авивын урлагийн төв]] нь Пласидо Домингогийн 1962-1965 оны хооронд тенор байсан Израилын дуурийн театр юм.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.israel-opera.co.il/Eng/?CategoryID=220&amp;ArticleID=146|title=History and Architecture|publisher=Israel Opera|access-date=31 January 2008|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080122050952/http://www.israel-opera.co.il/Eng/?CategoryID=220&amp;ArticleID=146|archive-date=22 January 2008}}&lt;/ref&gt; 2,482 хүний суудалтай [[Хейхал-ха-Тарбут]] нь тус хотын хамгийн том театр бөгөөд Израилын филармонийн найрал хөгжмийн ордон юм.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.hatarbut.co.il/English/about.htm|title=Mann Auditorium|access-date=31 January 2008|publisher=Hatarbut.co.il|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080119103403/http://www.hatarbut.co.il/English/about.htm|archive-date=19 January 2008}}&lt;/ref&gt;

Израилын үндэсний театр болох [[Хабима театр|Хабима театрыг]] [[2008 он|2008 оны]] эхэнд засварын ажил хийхээр хааж, [[2011 он|2011 оны]] 11-р сард их засвар хийсний дараа нээсэн. Энав Соёлын төв нь соёлын талбарт шинээр нэмэгдэж буй зүйлийн нэг юм. Тел-Авивын бусад театрууд нь Гешер театр, [[Бейт Лессины театр]]; [[Цавта]], [[Тмуна театр|Тмуна]] нь хөгжмийн тоглолт, захын уран бүтээлийг зохион байгуулдаг жижиг театрууд юм. Яффад Симта, Ноцарын театрууд захын чиглэлээр мэргэшсэн байдаг. Тел-Авив хотод орчин үеийн бүжгийн ертөнцөд алдартай [[Батшева Бүжгийн Компани]] байрладаг. Израилын балет мөн Тел-Авивт байрладаг. Тел-Авивын орчин үеийн болон сонгодог бүжгийн төв нь [[Неве-Цедек]] дахь Сюзанн Деллал бүжиг, театрын төв юм.&lt;ref name=&quot;iexplore&quot;&gt;{{cite web|title=Tel Aviv Activities|work=iExplore.com|access-date=15 July 2008|url=http://www.iexplore.com/cityguides/Israel/Tel+Aviv/Activities|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080602192159/http://www.iexplore.com/cityguides/Israel/Tel%2BAviv/Activities|archive-date=2 June 2008}}&lt;/ref&gt;

Тус хот нь олон улсын хөгжимчдийг [[Яркон Парк]], [[Экспо Тел-Авив]], Барби Клуб, Заппа Клуб, Тель-Авиваас чанх урд байрлах Live Park Rishon Lezion зэрэг газруудад ихэвчлэн зохион байгуулдаг.&lt;ref name=&quot;Reuters&quot;&gt;{{cite news|title=McCartney wows fans with historic Israel concert|work=Reuters|access-date=26 September 2008|url=https://www.reuters.com/article/entertainmentNews/idUSTRE48O92W20080925?feedType=RSS&amp;feedName=entertainmentNews|date=25 September 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Haaretz&quot;&gt;{{cite web|title=Depeche Mode to kick off next world tour in Israel|work=[[Haaretz]]|access-date=6 October 2008|url=http://www.haaretz.com/hasen/spages/1026314.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Ynet&quot;&gt;{{cite web|title=Madonna To Wrap Up Tour in Tel Aviv|work=[[The Jewish Daily Forward]]|access-date=4 June 2009|url=http://www.forward.com/articles/107163/}}&lt;/ref&gt; [[2018 он|2018 онд]] Израил ялсны дараа Тел-Авив [[2019 оны Евровижн дууны тэмцээн|2019 оны Евровижн дууны тэмцээнийг]] зохион байгуулах хотоор зарлагдсан (Израилын [[Иерусалим]] хотоос өөр газар зохион байгуулсан анхны Евровижн дууны тэмцээн).&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.timesofisrael.com/tel-aviv-municipality-to-run-free-shabbat-buses-to-eurovision/|title=Tel Aviv municipality to run free Shabbat buses to Eurovision|website=The Times of Israel|language=en-US|access-date=2019-05-09}}&lt;/ref&gt; Дуурь, сонгодог хөгжмийн үзүүлбэрүүд Тел-Авивт өдөр бүр болдог бөгөөд дэлхийн олон сонгодог удирдаач, гоцлол дуучид Тел-Авивын тайзнаа олон жилийн турш тоглож байна.&lt;gallery widths=&quot;200&quot; heights=&quot;160&quot;&gt;
Файл:PikiWiki Israel 9997 suzanne dalal center in tel aviv.jpg|Сюзанн Деллал бүжиг, театрын төв
Файл:Florentin0013.JPG|Тел-Авив дахь гудамжны кафе
Файл:היכל התרבות ע&quot;ש צ'רלס ברונפמן.jpg|Хейхал-ха-Тарбут театр, Израилын филармонийн найрал хөгжмийн ордон
&lt;/gallery&gt;

=== Аялал жуулчлал ба амралт ===
Тел-Авив нь жилд 2.5 сая орчим олон улсын жуулчдыг хүлээн авдаг бөгөөд энэ нь Ойрх Дорнод ба Африк тивийн хамгийн олон жуулчин хүлээж авсан тав дахь хот юм. [[2010 он|2010 онд]] Найт Фрэнкийн дэлхийн хотуудын судалгаагаар дэлхийн хэмжээнд 34-т жагсчээ.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.knightfrank.com/wealthreport/2011/global-cities-survey/|title=Results of the Knight Frank Global Cities Survey|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20121102042444/http://www.knightfrank.com/wealthreport/2011/global-cities-survey/|archive-date=2 November 2012}}&lt;/ref&gt; Тел-Авивыг Lonely Planet-ийн &quot;2011 оны хамгийн халуухан хот&quot;-оор, Travel + Leisure сэтгүүлээс гаргасан Ойрх Дорнод, Африкийн гуравдугаарт (зөвхөн [[Кейптаун]], [[Иерусалим|Иерусалимын]] ард), National Geographic-ийн дэлхийн ес дэх хамгийн шилдэг далайн эргийн хотоор шалгарсан юм.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.jpost.com/Travel/TravelNews/Article.aspx?id=193541|title=Tel Aviv ranked world's 3rd hottest city for 2011|access-date=1 November 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.travelandleisure.com/worldsbest/2011/cities/africa-middle-east-cities/252|title=World's Best Awards 2011 – Africa and the Middle East|access-date=11 July 2011|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20110711144419/http://www.travelandleisure.com/worldsbest/2011/cities/africa-middle-east-cities/252|archive-date=11 July 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Top 10 Beach Cities&quot;&gt;{{cite web|url=http://travel.nationalgeographic.com/travel/top-10/beach-cities-photos/#beaches-tel-aviv-cities_22323_600x450.jpg|title=Top 10 Beach Cities|access-date=30 July 2010}}&lt;/ref&gt; Тел-Авив нь дэлхийн хамгийн шилдэг [[ЛГБТ]] чиглэлүүдийн нэг юм.&lt;ref&gt;[http://www.jpost.com/Headlines/Article.aspx?id=253129 Huldai proud of Tel Aviv winning best gay city of 2011]''Jerusalem Post'', By JPOST.COM STAFF01/11/2012 11:21&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.salon.com/2012/01/24/tel_aviv_emerges_as_top_gay_tourist_destination/|work=Salon|agency=Associated Press|title=Tel Aviv emerges as top gay tourist destination|date=24 January 2012}}&lt;/ref&gt; Тус хотыг далайн эрэг дагуу орших шилдэг 10 хотын тоонд багтсан.&lt;ref&gt;{{cite web|title=Photos: Top 10 Oceanfront Cities|website=National Geographic Travel|date=19 December 2014|url=https://www.nationalgeographic.com/travel/photos-top-10-oceanfront-cities/|access-date=30 December 2017}}&lt;/ref&gt;

Хөгжиж буй шөнийн амьдрал, залуу уур амьсгал, 24 цагийн алдартай соёл зэргээс шалтгаалан Тел-Авивыг &quot;хэзээ ч унтдаггүй хот&quot;, &quot;үдэшлэгний нийслэл&quot; гэж нэрлэдэг.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.thestar.com/travel/article/953921--5-best-irish-pubs-not-in-ireland|title=5 best Irish pubs not in Ireland|work=[[The Jerusalem Post|Toronto Star]]|date=15 March 2011|first=Adrian|last=Brijbassi}}&lt;/ref&gt; Тел-Авив хот нь Crowne Plaza, Sheraton, Dan, Isrotel, Hilton зэрэг дэлхийн тэргүүлэх зочид буудлуудын салбаруудтай. Энд олон музей, архитектур, соёлын дурсгалт газрууд байдаг бөгөөд хотоор аялж янз бүрийн хэлээр үзэх боломжтой байдаг.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://city-tour.co.il/ntextin.asp?psn=1109|title=Tel Aviv bus tour|access-date=19 January 2008|publisher=Tel Aviv City Tours|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080828221824/http://city-tour.co.il/ntextin.asp?psn=1109|archive-date=28 August 2008}}&lt;/ref&gt; Автобусны аялалаас гадна архитектурын аялал, Сегуэй, явган аялал зэрэг нь түгээмэл байдаг.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.telavivarchitecture.com|title=Tel Aviv architecture tour|access-date=19 January 2008|publisher=TelAvivArchitecture.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20080127163542/http://www.telavivarchitecture.com/|archive-date=27 January 2008|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.segways.co.il/|title=Tel Aviv segway tours|access-date=19 January 2008|publisher=Segways.co.il}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.telaviv4fun.com/citywalks.html|title=Tel Aviv walking tours|access-date=19 January 2008|publisher=TelAviv4Fun.com|archive-date=5 March 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160305005941/http://telaviv4fun.com/citywalks.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; Тел-Авив нь 6500 гаруй өрөө бүхий 44 зочид буудалтай.

Тел-Авивын наран шарлагын газар, хотын зугаалах газар нь хотын соёл, аялал жуулчлалын салбарт томоохон үүрэг гүйцэтгэдэг бөгөөд ихэнхдээ дэлхийн хамгийн сайн наран шарлагын газруудын тоонд ордог. [[Хаяркон цэцэрлэгт хүрээлэн]] нь Израилын хамгийн олон жуулчин татдаг хотын цэцэрлэг бөгөөд жилд 16 сая жуулчин хүлээн авдаг. Хотын бусад цэцэрлэгт хүрээлэнгүүд нь [[Чарльз Клоро Парк]], [[Тусгаар тогтнолын парк]], [[Меир парк]], [[Дубнов парк]] юм. Хотын нийт газар нутгийн 19 орчим хувийг ногоон байгууламж эзэлдэг.&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.tel-aviv.gov.il/english/StatisticalOverview.htm|title=Tel Aviv Statistical Overview|work=Tel Aviv-Yafo Municipality|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140913132730/http://www.tel-aviv.gov.il/english/StatisticalOverview.htm|archive-date=13 September 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;gallery widths=&quot;200&quot; heights=&quot;160&quot;&gt;
Файл:Hayarkon IMG 8516.JPG|[[Хаяркон цэцэрлэгт хүрээлэн]] нь Тел-Авивын хамгийн том цэцэрлэгт хүрээлэн юм
Файл:PikiWiki Israel 37365 Tel Aviv beach.JPG|Далайн эргийн үдэш
&lt;/gallery&gt;

== Тээвэр ==
{{main|Тел-Авивын тээвэр}}
[[Файл:Ayalon_Highway,_Tel_Aviv.jpg|right|thumb|Тел-Авивын төвөөр өнгөрдөг [[20-р хурдны зам (Израил)|Аялон хурдны зам]]]]
Тел-Авив нь тээврийн томоохон төв бөгөөд оршин суугчдад нийтийн тээврийн цогц сүлжээгээр үйлчилдэг. Үндэсний тээврийн сүлжээний олон том чиглэл тус хотоор дайран өнгөрдөг.

=== Автобус ба такси ===
Израилын бусад хэсэгтэй нэгэн адил автобусны тээвэр нь хамгийн түгээмэл ба өргөн хэрэглэгддэг нийтийн тээвэр юм. [[Тел-Авивын автобусны төв буудал]] нь хотын өмнөд хэсэгт байрладаг. Дан Автобусны компани, Метрополин, Кавим нар нь Тел-Авивын гол автобусны чиглэлүүдийг удирддаг. Израилын хамгийн том автобусны компани болох Egged Bus нь хот хоорондын тээврийн үйлчилгээ эрхэлдэг.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mfa.gov.il/MFA/MFAArchive/2000_2009/2001/11/Facets%20of%20the%20Israeli%20Economy-%20Transportation|publisher=Israel Ministry of Foreign Affairs|title=Facets of the Israeli Economy – Transportation|date=1 November 2001|last=Solomon|first=Shoshanna}}&lt;/ref&gt;

Хотод орон нутгийн болон хот хоорондын такси мөн үйлчилгээ үзүүлдэг. Билетийг бүс нутгийн хэмжээнд стандартчилсан бөгөөд автобусны үнээс харьцангуй хямд байдаг. Бусад нийтийн тээврийн хэрэгслээс ялгаатай нь такси нь Баасан, Бямба гарагуудад ч үйлчилдэг ([[Еврей|еврейчүүдийн]] амралтын өдөр &quot;Шаббат&quot;). Хувийн такси нь цагаан өнгөтэй, дээрээ шар тэмдэгтэй. Тийзний үнэ стандартчилагдсан, тоолууртай боловч жолоочтой урьдчилан тохиролцох боломжтой.

=== Төмөр зам ===
[[Файл:Tlvgenel002.jpg|thumb|[[Тел-Авивын төмөр замын төв өртөө|Тел-Авивын төв өртөө]]]]
[[Тел-Авивын төмөр замын төв өртөө]] нь хотын төмөр замын гол өртөө бөгөөд Израилын хамгийн их ачаалалтай өртөө. Тел-Авив нь Аялон хурдны замын дагуу гурван төмөр замын нэмэлт өртөөтэй: [[Тел-Авивын Их Сургууль]], [[Тел-Авивын Ха-Шалом төмөр замын өртөө|Ха-Шалом]] ([[Азриэли төв|Азриэли төвийн]] зэргэлдээ) ба [[Тел-Авивын Ха-Хагана төмөр замын өртөө|Ха-Хагана]] ([[Тел-Авивын автобусны төв буудал|Тел-Авивын автобусны төв буудлын]] ойролцоо), [[Савидор Мерказ|Тел-Авив Мерказ]]. Тел-Авив руу сар бүр сая гаруй зорчигч зорчдог гэсэн тооцоо байгаа. Бямба гараг болон еврейчүүдийн гол баяруудын үеэр (Рош-Хашана (2 өдөр), Йом-Киппур, Суккот, Симхат Тора, Пессах (Дээгүүр өнгөрөх баяр), Шавуот) галт тэрэг явдаггүй.

Яффа төмөр замын өртөө нь Ойрх Дорнодын анхны төмөр замын өртөө байсан. Уг өртөө [[1891 он|1891 онд]] нээгдэж [[1948 он|1948 онд]] хаагдсан. 2005–2009 онд станцыг сэргээн засварлаж, үзвэр үйлчилгээ, амралт чөлөөт цагаа өнгөрөөх газар болгон өөрчилсөн.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.hatachana.co.il/Home|title=HATACHANA – HOME PAGE|first=Alex|last=Ribin|work=hatachana.co.il}}&lt;/ref&gt;

==== Хотын галт тэрэг ====
{{Main|Тел-Авивын хотын галт тэрэг}}
Хотын галт тэрэгний системийн [[Улаан шугам (Тел-Авивын хотын галт тэрэг)|эхний шугамыг]] барьж байгаа бөгөөд [[2020 он|2020 онд]] нээхээр төлөвлөж байсан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://80.70.129.175/data/SIP_STORAGE/files/1/2021.pdf|title=Israel Treasury: We decided to take the light rail from Leveiev. New opening target: 2016|publisher=[[Yedioth Ahronot]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20110706024322/http://80.70.129.175/data/SIP_STORAGE/files/1/2021.pdf|archive-date=6 July 2011|url-status=dead|access-date=11 April 2007}}&lt;/ref&gt; [[Улаан шугам (Тел-Авивын хотын галт тэрэг)|Улаан шугам]] нь Тел-Авиваас зүүн тийш [[Петах-Тиква|Петах-Тиквагийн]] төв автобусны буудлаас эхэлж, гудамжны түвшинд баруун тийш Жаботинскийн замаар (481-р чиглэл) явна. Жаботинскийн зам ба [[4-р хурдны зам (Израил)|4-р хурдны замны]] огтлолцох цэг дээр [[Бней-Брак]], [[Рамат-Ган]], Тел-Авиваар дамжин өнгөрөх 10 км-ийн үед газар доогуур орж, Яффагийн өмнөхөн гудамжны түвшинд гарч, өмнө зүгт [[Бат-Ям]] руу эргэн явдаг. Газар доорх хэсэгт 10 зогсоол байх ба үүнд [[Тел-Авивын төмөр замын төв өртөө]] болон ойролцоох [[Савидор Мерказ]] орно. Эхний шугамыг барихаар төлөвлөж буй МТС компани нь санхүүгийн бэрхшээлтэй тулгарч, шугам нээгдэх хугацааг хойшлуулсан. [[2010 он|2010 оны]] 5-р сард Сангийн яам хүндрэлтэй байгаа тул МТС-тэй байгуулсан гэрээг цуцлах шийдвэр гаргаж, [[2010 он|2010 оны]] 8-р сард гэрээг цуцалсан.&lt;ref&gt;[http://www.calcalist.co.il/local/articles/0,7340,L-3414299,00.html Now it's final? The government cancelled the agreement with MTS to construct the Tel Aviv Light Rail], Calcalist, 10 August 2010, In Hebrew&lt;/ref&gt; Энэхүү шугамыг NTA-Тел-Авивын нийтийн дамжин өнгөрөх хөгжлийн газар барьж байна. Эхний ээлжинд уг шугамыг [[2012 он|2012 онд]] нээхээр төлөвлөж байсан бөгөөд MTS-тэй санал зөрөлдөж, NTA төслийг булаан авсан тул хэд хэдэн удаа хойшлуулсны эцэст өнөөдөр [[2016 он|2016 онд]] нээхээр болсон.

[[Ногоон шугам (Тел-Авивын хотын галт тэрэг)|Хоёр дахь шугамыг]] [[2021 он|2021 онд]] нээхээр төлөвлөсөн.

=== Зам ===
[[Файл:Azriely.jpg|thumb|[[Бегины зам]] ]]
Хот руу чиглэсэн болон дотор нь явдаг гол хурдны зам нь [[Аялон|Аялон голын]] голын эрэг дагуу хойд зүгээс урд зүг рүү чиглэсэн [[20-р хурдны зам (Израил)|Аялон хурдны зам (20-р хурдны зам)]] юм. Аялоны хурдны замаар урагш явахад [[Ашдод]] хүрэх [[4-р хурдны зам (Израил)|4-р хурдны зам]], [[Бен-Гурион олон улсын нисэх буудал|Бен-Гурион олон улсын нисэх онгоцны буудал]] ба [[Иерусалим]] хүрэх [[1-р хурдны зам (Израил)|1-р хурдны зам]], [[Иерусалим]], [[Модиин]], [[Реховот]] хүрэх [[431-р хурдны зам (Израил)|431-р хурдны зам]] ба [[6-р хурдны зам (Израил)|6-р хурдны зам]] руу нэвтрэх боломжтой. Аялоноор хойд зүг рүү жолоодвол [[Нетания]], [[Хадера]], [[Хайфа]] хүрэх 2-р хурдны зам луу нэвтэрч болно. Хот дотор [[Капланы гудамж]], [[Алленбигийн гудамж]], [[Ибн-Габиролын гудамж]], [[Дизенгоффийн гудамж]], [[Ротшильдын өргөн чөлөө]], Яффагийн гол маршрут нь Иерусалимын өргөн чөлөө юм. [[Намирын зам]] нь хотыг Израилын гол [[2-р хурдны зам (Израил)|2-р хурдны зам]] , зүүнээс [[Рамат-Ган]], [[Бней-Брак]], [[Петах-Тиква|Петах-Тиквагаар]] дамжин гарах Бегин/Жаботинскийн замтай холбодог. Өдөр бүр 500,000 орчим авто машин хотод зорчиж, Тел-Авив хотод түгжрэл нэмэгдэж байна. 2007 онд Саданийн тайланд Тел-Авивт Лондон хоттой адилаар хот руу нэвтрэх төлбөрийг нэвтрүүлэхийг зөвлөж байсан.&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.jpost.com/landedpages/printarticle.aspx?id=88094|title=Public transportation to be overhauled|work=[[The Jerusalem Post]]|date=1 August 2008|last=Wrobel|first=Sharon}}&lt;/ref&gt;

=== Агаар ===
Тел-Авивт үйлчилдэг гол нисэх онгоцны буудал нь [[Бен-Гурион олон улсын нисэх буудал|Бен-Гурионы олон улсын нисэх онгоцны буудал]] юм. Хөрш [[Лод|Лод хотод]] байрладаг бөгөөд [[2017 он|2017 онд]] 20 сая гаруй зорчигч тээвэрлэсэн. Нисэх онгоцны буудал нь Тел-Авиваас зүүн урагш 15 км зайд, Тел-Авив ба [[Иерусалим|Иерусалимын]] хооронд [[1-р хурдны зам (Израил)|1-р хурдны зам]] дээр байрладаг. Тел-Авивын баруун хойд хэсэгт орших Сде Дов (IATA: SDV) нь дотоодын нисэх онгоцны буудал бөгөөд дахин төлөвлөлтийн улмаас 2019 онд хаагдаж,&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.haaretz.com/hasen/spages/793988.html|title=Sde Dov to be vacated, state gets half of Big Bloc|work=[[Haaretz]]|last=Bar-Eli|first=Avi|date=30 November 2006}}&lt;/ref&gt; Сде Довын бүх үйлчилгээг Бен-Гурион нисэх онгоцны буудал руу шилжүүлжээ.

=== Унадаг дугуй ===
[[Файл:Tel-o-fun.jpg|thumb|[[Tel-O-Fun]] унадаг дугуйн түрээслэх үйлчилгээ]]
Тел-Авив хотын захиргаа нь хотод унадаг дугуй ашиглахыг зөвлөж байгаа. [[2009 он]] гэхэд унадаг дугуйн замыг 100 км хүртэл өргөтгөхөөр төлөвлөж,&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.jpost.com/Local-Israel/Tel-Aviv-And-Center/City-wheels-in-bicycle-rental-plan|title=City wheels in bicycle rental plan|date=21 January 2008|newspaper=[[The Jerusalem Post]]}}&lt;/ref&gt; [[2011 он|2011 оны]] 4-р сард хотын захиргаа төлөвлөсөн 100 км дугуйн замыг барьж дуусгасан.

[[2011 он|2011 оны]] 4-р сард Тель-Авив хотын захиргаа [[Tel-O-Fun]] нэртэй унадаг дугуй системийг нэвтрүүлж, хотын хэмжээнд түрээслэх зориулалттай 150 зогсоол суурилуулсан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.tel-o-fun.co.il/|publisher=Tel Aviv Municipality|title=Tel-O-Fun|access-date=10 May 2011}}&lt;/ref&gt; [[2011 он|2011 оны]] 10-р сарын байдлаар 125 идэвхтэй зогсоол ажиллаж, 1000 гаруй унадаг дугуйгаар оршин суугчдыг хангаж байна.

== Гадаад харилцаа ==
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! colspan=&quot;5&quot; |Тел-Авивтай гэрээ байгуулсан хотууд&lt;ref&gt;{{cite web|title=Cities in partnership|url=https://www.tel-aviv.gov.il/About/Pages/Partnerships.aspx|website=Tel Aviv-Yafo Municipality|language=he}}&lt;/ref&gt;
|-
!Хот
!Улс
!Тив
!Гарын үсэг зурсан он
!Гэрээний төрөл
|-
|{{flagicon|Kazakhstan}} [[Алматы]]
|[[Казахстан]]
|[[Ази]]
|1999
|ах дүү хот
|-
|{{flagicon|Spain}} [[Барселон]]
|[[Испани]]
|[[Европ]]
|1998, 2013 онд батлагдсан
|нөхөрлөл ба хамтын ажиллагаа
|-
|{{flagicon|China}} [[Бээжин]]
|[[Хятад]]
|[[Ази]]
|1995, 2004, 2006
|ойлголцол, нөхөрлөл, хамтын ажиллагаа 
|-
|{{flagicon|Serbia}} [[Белград]]
|[[Серби]]
|[[Европ]]
|1990
|хамтын ажиллагаа 
|-
|{{flagicon|Germany}} [[Бонн]]
|[[Герман]]
|[[Европ]]
|1983
|хамтын ажиллагаа 
|-
|{{flagicon|Hungary}} [[Будапешт]]
|[[Унгар]]
|[[Европ]]
|1989
|хамтын ажиллагаа 
|-
|{{flagicon|Argentina}} [[Буэнос-Айрес]]
|[[Аргентин]]
|[[Өмнөд Америк]]
|1988
|ах дүү хот
|-
|{{flagicon|France}} [[Канн]]
|[[Франц]]
|[[Европ]]
|1993
|нөхөрлөл
|-
|{{flagicon|Moldova}} [[Кишинёв]]
|[[Молдав]]
|[[Европ]]
|2000
|ах дүү хот
|-
|{{flagicon|China}} [[Чунчин]]
|[[Хятад]]
|[[Ази]]
|2014
|Харилцан ойлголцлын санамж бичиг
|-
|{{flagicon|Germany}} [[Кёльн]]
|[[Герман]]
|[[Европ]]
|1979
|хамтын ажиллагаа 
|-
|{{flagicon|Germany}} [[Эссен]]
|[[Герман]]
|[[Европ]]
|1992
|хамтын ажиллагаа 
|-
|{{flagicon|Germany}} [[Франкфурт]]
|[[Герман]]
|[[Европ]]
|1980, 2017 онд сунгагдсан
|хамтын ажиллагаа 
|-
|{{flagicon|Germany}} [[Фрайбург]]
|[[Герман]]
|[[Европ]]
|2012, 2015
|Тогтвортой байдлын талаархи хамтын ажиллагааны санамж бичиг 
|-
|{{flagicon|China}} [[Гуандун муж|Гуандун]] (муж)
|[[Хятад]]
|[[Ази]]
|2014
|Харилцан ойлголцлын санамж бичиг
|-
|{{flagicon|South Korea}} [[Инчон]]
|[[Өмнөд Солонгос]]
|[[Ази]]
|2000
|ах дүү хот
|-
|{{flagicon|Turkey}} [[Измир]]
|[[Турк]]
|[[Ази]]
|1996
|ах дүү хот
|-
|{{flagicon|Poland}} [[Лодзь]]
|[[Польш]]
|[[Европ]]
|1994
|хамтын ажиллагаа
|-
|{{flagicon|Italy}} [[Милан]]
|[[Итали]]
|[[Европ]]
|1994
|ах дүү хот
|-
|{{flagicon|Canada}} [[Монреаль]]
|[[Канад]]
|[[Хойд Америк]]
|2016
|нөхөрлөл
|-
|{{flagicon|Russia}} [[Москва]]
|[[Оросын Холбооны Улс|Орос]]
|[[Европ]]
|2014
|Эдийн засаг, худалдаа, шинжлэх ухаан, технологи, соёлын салбарт хамтран ажиллах санамж бичиг 
|-
|{{flagicon|US}} [[Нью-Йорк хот|Нью-Йорк]]
|[[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]
|[[Хойд Америк]]
|1996
|ойлголцол, нөхөрлөл, хамтын ажиллагаа 
|-
|{{flagicon|Panama}} [[Панам хот]]
|[[Панам]]
|[[Хойд Америк]]
|2013
|нөхөрлөл
|-
|{{flagicon|France}} [[Парис]]
|[[Франц]]
|[[Европ]]
|1985, 2010 онд сунгагдсан
|хамтын ажиллагаа
|-
|{{flagicon|US}} [[Филадельфи]]
|[[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]
|[[Хойд Америк]]
|1967
|ах дүү хот
|-
|{{flagicon|Russia}} [[Санкт-Петербург]]
|[[Оросын Холбооны Улс|Орос]]
|[[Европ]]
|2011
|хамтын ажиллагаа
|-
|{{flagicon|US}} [[Сан-Антонио|Сан Антонио]]
|[[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]
|[[Хойд Америк]]
|2011
|нөхөрлөл
|-
|{{flagicon|Bulgaria}} [[Софи]]
|[[Болгар]]
|[[Европ]]
|1992
|ах дүү хот
|-
|{{flagicon|Greece}} [[Салоники]]
|[[Грек]]
|[[Европ]]
|1994
|ах дүү хот
|-
|{{flagicon|France}} [[Тулуз]]
|[[Франц]]
|[[Европ]]
|1962
|ах дүү хот
|-
|{{flagicon|Austria}} [[Вена]]
|[[Австри]]
|[[Европ]]
|2005
|эдийн засгийн хамтын ажиллагаа
|-
|{{flagicon|Poland}} [[Варшав]]
|[[Польш]]
|[[Европ]]
|1992, 2009
|хамтын ажиллагаа
|-
|{{flagicon|Japan}} [[Ёкохама]]
|[[Япон]]
|[[Ази]]
|2012
|нөхөрлөл
|-
|}

== Эшлэл ==
&lt;references responsive=&quot;&quot; /&gt;
== Цахим холбоос ==
{{commons|Tel Aviv-Yaffo}}
* [http://www.tel-aviv.gov.il/english/index.htm Тел Авив хотын албан ёсны сайт]
* [http://www.visit-tlv.co.il/eng.html Тел Авив хотын аялал жуулчлалын албан ёсны сайт]
* [http://www.israelviews.com/photos/Tel%2DAviv/ Тел-Авивийн зургууд]

{{Тел-Авив дүүрэг}}
{{Израилын хот}}
{{Зуны Паралимпын наадмыг зохион байгуулагч хот}}

[[Ангилал:Тел-Авив дүүргийн хот]]
[[Ангилал:Тел-Авив| ]]
[[Ангилал:Израилын хот]]
[[Ангилал:Тел-Авив дүүрэг]]
[[Ангилал:Далайн боомттой суурин]]
[[Ангилал:Их-, дээд сургуультай хот]]
[[Ангилал:Библийн суурингийн нэр]]
[[Ангилал:Эртний Израилын хот]]
[[Ангилал:1909 онд үүсгэн байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>b0dhot5f5zpyfkufwwk1fumr4kqiy5h</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709025</id>
      <parentid>709024</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T08:02:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="72858" xml:space="preserve">{{Инфобокс суурин
| name                     = Тел-Авив-Яфо
| native_name              = {{native name|he|תל־אביב-יפו|italics=off}}&lt;br /&gt;{{native name|ar|تل أبيب – يافا|italics=off}}
| settlement_type          = [[Израилын хотын жагсаалт|Хот]]
| iso_code                 = IL-TA
| image_skyline            = {{Photomontage
| photo1a = Hashalom interchange.jpg
| photo2a = Azriely Sarona5.jpg
| photo2b = ISR-2015-Jaffa-Clock tower-cropped.jpg
| photo3a = Tel Aviv Promenade panoramics.jpg
| photo4a = Panorama of Tel Aviv (cropped).jpg
| size    = 280
| color   = transparent
| border  = 0
}}
| image_caption            = '''Дээд зүүн талаас''': Хашалом уулзвар, [[Азриэли Сарона цамхаг]], [[Яффа цагтай цамхаг]], Тел-Авивын далайн эрэг, хотын панорам зураг
| image_flag               = Tel Aviv flag.svg
| flag_alt                 = 
| image_shield             = [[File:TelAvivEmblem.svg|60px]]
| shield_alt               = 
| image_blank_emblem       = Logo of Tel Aviv-Yafo.svg
| blank_emblem_type        = [[Лого|Брэнд тэмдэг]]
| nickname                 = {{unbulleted list |'Анхны Еврей хот' |'[[Цагаан хот, Тель Авив|Цагаан хот]]' |'Зогсолтгүй хот' |'Бөмбөлөг' | 'TLV' }}
| motto                    = 
| image_map                = 
| map_alt                  = 
| map_caption              = 
| pushpin_map              = Israel
| pushpin_label_position   = left
| pushpin_map_alt          = 
| pushpin_map_caption      = Израил дахь байршил
| pushpin_relief           = 1
| coordinates              = {{coord|32.08|N|34.78|E|display=inline,title}}
| coordinates_footnotes    = 
| subdivision_type         = [[Дэлхийн улс орны нэрс|Улс]]
| subdivision_name         = {{flag|Израил}}
| subdivision_type1        = [[Израилын дүүргүүд|Дүүрэг]]
| subdivision_name1        = {{flag|Tel Aviv District|name=Тел-Авив}}
| subdivision_type2        = Хотын бөөгнөрөл
| subdivision_name2        = [[Гуш-Дан]]
| subdivision_type3        = 
| subdivision_name3        = 
| established_title        = Байгуулагдсан
| established_date         = {{start date|df=yes|1909|04|11}}
| established_title1       = 
| established_date1        = 
| founder                  = 
| named_for                = 
| seat_type                = 
| seat                     = 
| government_footnotes     = 
| government_type          = [[Хотын дарга–зөвлөлийн засаг|Хотын дарга–зөвлөл]]
| governing_body           = [[Тел-Авив-Яфо хотын захиргаа]]
| leader_title             = Хотын дарга
| leader_name              = [[Рон Хулдаи]]
| unit_pref                = 
| area_magnitude           = 
| area_footnotes           = 
| area_total_km2           = 52
| area_total_sq_mi         = 
| area_land_km2            = 
| area_land_sq_mi          = 
| area_water_km2           = 
| area_water_sq_mi         = 
| area_water_percent       = 
| area_urban_km2           = 176
| area_urban_sq_mi         = 
| area_metro_km2           = 1516
| area_metro_sq_mi         = 
| area_note                = 
| elevation_footnotes      = 
| elevation_m              = 5
| elevation_ft             = 
| population_footnotes     = {{Israel populations|reference}}
| population_total         = {{Israel populations|Tel Aviv - Yafo}}
| population_rank          = [[Израилын хотын жагсаалт|2-р]] байр
| population_urban         = 1,388,400
| population_metro         = 3,854,000
| population_as_of         = {{Israel populations|Year}}
| population_density_km2   = 8468.7
| population_density_rank  = [[Израилын хотын жагсаалт|12-р]] байр
| population_density_urban_km2 = 8057.7
| population_density_metro_km2 = 2286
| population_est           = 
| pop_est_as_of            = 
| population_demonym       = Тел-Авивчууд&lt;ref&gt;{{cite book |title=Tel Aviv: Mythography of a City |first=Maoz |last=Azaryahu |year=2007 |publisher=Syracuse University Press |location=Syracuse, New York |isbn=9780815631293 |pages=133–134}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |title=A Place in History: Modernism, Tel Aviv, and the Creation of Jewish Urban Space |first=Barbara E. |last=Mann |year=2006 |publisher=Stanford University Press |location=Stanford, California |isbn=9780804750196 |pages=148, 166}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |title=The Cities Book: A Journey Through the Best Cities in the World |year=2009 |publisher=Lonely Planet |location=Melbourne, Oakland and London |isbn=9781741798876 |pages=380–381}}&lt;/ref&gt;
| population_note          = 
| blank_name_sec1          = ДНБ
| blank_info_sec1          = [[Америк доллар|$]] 153.3&amp;nbsp;тэрбум&lt;ref name=&quot;brookingsgdp&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.brookings.edu/research/interactives/global-metro-monitor-3 |title=Global city GDP 2014 |publisher=Brookings Institution |access-date=18 November 2014 |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20130605135349/http://www.brookings.edu/research/interactives/global-metro-monitor-3 |archive-date=5 June 2013}}&lt;/ref&gt;
| blank1_name_sec1         = ДНБ (нэг хүнд ноогдох)
| blank1_info_sec1         = $42,614&lt;ref name=&quot;brookingsgdp&quot; /&gt;
| timezone1                = [[Израилын Стандарт Цаг|IST]]
| utc_offset1              = +2
| timezone1_DST            = [[Израилын Зуны Цаг|IDT]]
| utc_offset1_DST          = +3
| postal_code_type         = [[Израилын Шуудангийн код|Шуудангийн код]]
| postal_code              = 61XXXXX
| area_code_type           = [[Израилын утасны дугаар|Бүсийн дугаар]]
| area_code                = +972-3
| website                  = {{URL|http://tel-aviv.gov.il/eng/Pages/HomePage.aspx|tel-aviv.gov.il}}
| footnotes                = {{designation list | embed = yes
| designation1            = WHS
| designation1_offname    = [[Цагаан хот, Тель Авив|Тел-Авивын Цагаан хот]]
| designation1_date       = 2003
| designation1_number     = [https://whc.unesco.org/en/list/1096]
| designation1_criteria   = ii, iv
| designation1_type       = Соёл
| designation1_free1name  = Улс
| designation1_free1value = Израил
| designation1_free2name  = Бүс нутаг
| designation1_free2value = [[Израил дахь дэлхийн өвийн жагсаалт|Израил]]
| designation1_meaning of name = Ancient Hill of Spring (see [[Altneuland|here]])
}}
| official_name            = 
}}

'''Тел-Авив-Яфо''' ([[еврей хэл]]. תֵּל־אָבִיב-יָפוֹ; [[Араб хэл|араб.]] تل أبيب) буюу '''Тел-Авив''' нь 443,939 хүн амтай [[Израил|Израилын]] хоёр дахь том хот юм. Тус хот нь Израилын [[Газар дундын тэнгис|Газар дундын тэнгисийн]] эрэг дээр орших бөгөөд 51.8 квадрат километр газар нутгийг эзлэнэ. Мөн Гуш Дан нэртэй, 3.15 сая хүнтэй Израилын хамгийн том метрополи газар нутгийн хамгийн том, хамгийн их хүн амтай хот юм. Тел-Авив нь [[Израил]] улсын [[эдийн засаг]] болон [[Технологи|технологийн]] төв юм. 

Тель-Авив хотын дарга нь Рон Хулдай бөгөөд гадаадын олон орны [[элчин сайдын яам]] байрладаг. Энэ хот нь амьдрах өртгөөрөө дэлхийд 31-т ордог. Тел-Авив жилд 2,5 сая жуулчид хүлээж авдаг. Ойрхи Дорнодын &quot;үдэшлэгийн нийслэл&quot; нь идэвхтэй шөнийн амьдралтай. Тел-Авив хотод 30 мянга гаруй оюутантай, тус улсын хамгийн том их сургууль болох [[Тел-Авивын Их Сургууль]] байрладаг.  

Тел-Авивыг 1909 онд [[Яффо]] ([[Еврей хэл]]: יָפוֹ‎, Яфо) гэгч эртний боомтын хотын гадуур байгуулжээ. Тел-Авив хотын хөгжил нь түргэн хугацаанд тухайн үед [[Араб]] хүн ам дийлэнх хувийг эзлэж байсан Яффогийнхийг гүйцсэн бөгөөд Израил улс байгуулагдснаас хоёр жилийн дараа 1950 онд тус хоёр хотыг нэгтгэсан байна. 2003 онд [[ЮНЕСКО]]-гийн [[Дэлхийн өв]]ийн жагсаалтад бүртгэгдсэн Тел-Авивийн Цагаан хот нь дэлхийн хамгийн их [[модернист архитектур|модернист барилгуудын]] төвлөрөлтэй газар юм.

== Түүх ==

=== 1904-1917: Османы эзэнт гүрний сүүл үед байгуулагдсан нь ===
[[1906 он|1906 онд]] Яфогийн оршин суугчид болох еврейчүүдийн бүлэг нь Акива Арье Вейсийн санаачилгыг даган хамтдаа нийлж Ахузат Баит нийгмийг байгуулжээ. Нийгмийн зорилтуудын нэг нь &quot;Гоо сайхан, орчин үеийн эрүүл ахуйн дүрэм журмын дагуу төлөвлөгдсөн, эрүүл орчинд еврей хотын төв&quot; байгуулах явдал байв. Шинэ хотын хот төлөвлөлтөд цэцэрлэг хотын хөдөлгөөн нөлөөлсөн. Эхний 60 газрыг Яфогийн ойролцоох Керем Джебалид [[Нидерланд|Нидерландын]] иргэн Якобус Канн худалдаж авч, [[Еврей|еврейчүүдийн]] газар нутгийг түрэмгийлэхийг хориглосон Туркийн хоригийг тойрч гарахаар өөрийн нэр дээр бүртгүүлжээ. Хожим нь Тел-Авивын анхны хотын дарга байсан Мейр Дизенгоф мөн Ахузат Баит нийгэмд элссэн. Түүний Тел-Авивын үзэл баримтлал нь [[Арабчууд|арабуудтай]] энх тайвнаар зэрэгцэн орших байв. 

[[1909 он|1909 оны]] [[4 сарын 11|4 сарын 11-ний]] өдөр 66 еврей гэр бүл далайн хясаа ашиглан сугалаагаар газар нутгийг нь авахаар эзгүй элсэн манхан дээр цугларав. Энэхүү цугларалтыг Тел-Авив байгуулагдсан албан ёсны өдөр гэж үздэг. Сугалааг барилгын нийгэмлэгийн ерөнхийлөгч Акива Ариех Вайсс зохион байгуусан. Вайсс далайн эрэг дээр 120 далайн хясаа цуглуулсны тал хувь нь цагаан, хагас нь саарал байв. Гишүүдийн нэрийг цагаан хясаан дээр, саарал хясаа дээр газрын дугаарыг бичсэн байв. Дизенгофын байшингийн эсрэг талд, өнөөгийн Ротшильдийн гудамжинд байрлах энэ газарт анхны усны худгийг ухаж гаргажээ. Жилийн дотор Герцль, Ахад Хаам, Йехуда Халеви, Лилиенблум, Ротшильд нарын гудамжууд бариж; усны систем суурилуулсан; 66 байшинг барьсан. Герцль гудамжны төгсгөлд [[1906 он|1906 онд]] Яффад байгуулагдсан Герцлия Еврей ахлах сургуулийн шинэ барилга барихаар талбай хуваарилжээ. Барилгын тулгын чулууг [[1909 он|1909 оны]] [[7 сарын 28|7 сарын 28-нд]] суурилуулсан. Уг суурин нь анх Ахузат Баит нэртэй байжээ. [[1910 он|1910 оны]] [[5 сарын 21|5 сарын 21-нд]] Тел-Авив гэдэг нэрийг авчээ. Тел-Авивыг өргөн гудамж, өргөн чөлөөнүүдтэй, байшин бүрийн ус хангамжтай, гудамжны гэрэлтэй, бие даасан еврей хот болгон төлөвлөжээ. 

[[1914 он]] гэхэд Тел-Авив 1 хавтгай дөрвөлжин км болж өргөжжээ. [[1915 он|1915 онд]] Тел-Авивын хүн амын тооллого явагдаж, 2667 хүн бүртгэгдсэн байна. Гэсэн хэдий ч [[1917 он|1917 онд]] [[Османы эзэнт гүрэн|Османы эзэнт гүрний]] эрх баригчид дайны үеийн арга хэмжээ болгон Яфо, Тел-Авивын оршин суугчдыг хөөн зайлуулснаар хүн амын өсөлт зогссон. Египетийн [[Александриа]] дахь АНУ-ын Консул Гаррелсын Нью-Йорк Times сонинд нийтлүүлсэн нийтлэлд [[1917 он|1917 оны]] 4-р сарын эхээр Яфог албадан гаргасан тухай дурджээ. Нүүлгэн шилжүүлэх тушаал нь гол төлөв [[еврей]] хүн амд чиглэсэн байв. [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн|Дэлхийн 1-р дайны]] төгсгөл үед, Османчууд ялагдсанаар Англичууд Палестиныг хяналтандаа авсны дараа [[Еврей|еврейчүүд]] дараа жилийн эцсээр Тел-Авив дахь гэртээ харих боломжтой болов.

== Газар зүй ==
[[Файл:Tel_Aviv_SPOT_1083.jpg|thumb|Тел-Авид сансраас харагдах байдал нь]]
[[Файл:Tel_Aviv_Yafo_Israel_Level_12.svg|left|thumb|Тел-Авив хотын төлөвлөгөө]]
Тел-Авив нь [[Европ]], [[Ази]], [[Африк|Африкийг]] холбосон түүхэн газрын гүүр болох Израилын төв хэсэгт Газар дундын тэнгисийн эрэг дээр, эртний Яффа боомтын хойд хэсэгт, элсэн манхан байсан үржил шимгүй газарт байрладаг. Газар нь тэгшлэгдсэн бөгөөд огцом налуу газаргүй; газар зүйн онцлог шинж чанарууд нь [[Газар дундын тэнгис|Газар дундын тэнгисийн]] эрэг ба [[Яркон гол|Яркон голын]] амнаас дээшхи цохионууд юм.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.jewishagency.org/JewishAgency/English/Aliyah/About+Israel/Cities/Tel+Aviv.htm|title=Tel Aviv|publisher=[[Jewish Agency for Israel|Jewish Agency]]|access-date=26 January 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20071013102915/http://jewishagency.org/JewishAgency/English/Aliyah/About%2BIsrael/Cities/Tel%2BAviv.htm|archive-date=13 October 2007|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; Тел-Авив болон Гуш Дан бүс өргөжиж байгаа тул Тел-Авив ба Яффа болон хотын хорооллуудын хоорондох хил хязгаар байдаггүй.

Тус хот нь [[Иерусалим|Иерусалимаас]] баруун хойд зүгт 60 км, [[Хайфа]] хотоос өмнө зүгт 90 км зайд байрладаг.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.timeanddate.com/worldclock/distances.html|title=Cities located close to Tel Aviv|access-date=26 January 2008|publisher=TimeandDate.com}}&lt;/ref&gt; Тел-Авив нь хойд талаараа [[Герцлия]], зүүн хойд талаараа [[Рамат-ха-Шарон]], зүүн талаараа [[Петах-Тиква]], [[Бней-Брак]], [[Рамат-Ган]], [[Гиватаим]], зүүн өмнөд талаараа [[Холон]], өмнөд хэсгээрээ [[Бат-Ям]] хотуудтай хиллэдэг.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.science.co.il/israel/Carta-map.php|title=Map of Israel|publisher=Carta}}&lt;/ref&gt; Хот нь эдийн засгийн хувьд хойд ба өмнөд гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдсан. Өмнөд Тел-Авив нь Неве Цедек, Яффаг эс тооцвол хойд Тел-Авиваас ядуу гэж тооцогддог. Төв Тел-Авив нь [[Азриэли төв|Азриэли төвийн]] оршдог газар бөгөөд [[20-р хурдны зам (Израил)|Аялон хурдны замын]] дагуу оршдог санхүүгийн болон худалдааны чухал дүүрэг юм. Тел-Авивын хойд талд [[Тел-Авивын Их Сургууль]], [[Яркон цэцэрлэгт хүрээлэн]], [[Рамат-Авив]], [[Афека]] зэрэг өндөр зэрэглэлийн орон сууцны хорооллууд байрладаг.&lt;ref name=&quot;yarkoni&quot;&gt;{{cite web|last=Yarkoni|first=Amir|title=Real Estate in Tel Aviv – continued|work=Tel Aviv Insider|access-date=22 July 2008|url=http://www.telaviv-insider.co.il/real-estate-2.php|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080624050534/http://www.telaviv-insider.co.il/real-estate-2.php|archive-date=24 June 2008}}&lt;/ref&gt;

=== Уур амьсгал ===
Тел-Авив нь Газар дундын тэнгисийн уур амьсгалтай,&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://en.climate-data.org/location/3471/|title=Climate: Tel Aviv-Yafo - Temperature, Climate graph, Climate table|work=climate-data.org}}&lt;/ref&gt; бөгөөд жилийн турш нарны гэрэл элбэг байдаг. [[Хур тунадас]] нь бороо хэлбэрээр 10-р сараас 4 сарын хооронд ордог бөгөөд зуны турш хуурайшилттай байдаг. Жилийн дундаж температур нь 20.9 °C (69.6°F), далайн дундаж температур нь өвлийн улиралд 18-20 °C (64-68 °F), харин зуны үед 24-29 °C (75-84 °F) байдаг. Тел-Авивт жилд дунджаар 528 миллиметр хур тунадас ордог.

Тел-Авивт зун 6 сараас 10-р сар хүртэл таван сар орчим үргэлжилдэг. Хамгийн дулаан сар болох 8-р сард температур дунджаар хамгийн өндөр нь 30.6 °C, хамгийн бага нь 25 °C (77 °F) байдаг. Газар дундын тэнгисийн эрэг дагуу байрладаг тул харьцангуй чийгшил өндөр байдаг нь зуны улиралд дулааны тааламжгүй байдлыг бий болгодог.

Өвөл нь зөөлөн, чийглэг ба жилийн ихэнх хур тунадас нь 12, 1, 2-р саруудад аянга цахилгаантай бороо хэлбэрээр ордог. Хамгийн хүйтэн сэрүүн 1-р сард хамгийн дээд температур 17.6 °C (63.7 °F), хамгийн доод температур 10.2 °C (50.4 °F) байсан. Өвлийн хамгийн хүйтэн өдрүүдэд температур 8 °C (46 °F) ба 12 °C (54 °F) хооронд хэлбэлзэж болно. Хүйтний эрч чангарч, цас орох нь хотод маш ховор тохиолддог.

Намар, хавар нь температурын огцом өөрчлөлтөөр тодорхойлогддог бөгөөд ойролцоох цөлөөс халуун, хуурай агаарын массаас үүсэх дулааны урсгал үүсдэг. Намар, хаврын дулаан давтамжтай үед температур нь ихэвчлэн 35 °C (95 °F) хүртэл, тэр ч байтугай 40 °C (104 °F) хүртэл өсдөг бөгөөд онцгой чийгшилтэй болдог. Намар, хаврын дундаж өдрийн температур нь 23 °C-аас 25 °C (77 °F), хамгийн бага нь 15 °C (59 °F) - 18 °C (64 °F) байдаг.

Тел-Авивт бүртгэгдсэн хамгийн өндөр температур нь 46.5 °C (115.7 °F) [[1916 он|1916 оны]] [[5 сарын 17|5 сарын 17-нд]] бүртгэгдсэн ба хамгийн доод температур нь −1.9 °C (28.6 °F) [[1950 он|1950 оны]] [[2 сарын 7|2 сарын 7-нд]] бүртгэгдсэн ба уг өдөр Тел-Авивт цорын ганц удаа цас орсон юм.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Тел-Авивын далайн дундаж температур ˚C (˚F)&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.seatemperature.org/middle-east/israel/tel-aviv-november.htm|title=Tel Aviv Sea Temperature November Average, Israel – Sea Temperatures|first=Copyright Global Sea Temperatures – A-Connect|last=Ltd|work=seatemperature.org}}&lt;/ref&gt;
!1 сар
!2 сар
!3 сар
!4 сар
!5 сар
!6 сар
!7 сар
!8 сар
!9 сар
!10 сар
!11 сар
!12 сар
|- style=&quot;font-size:115%; text-align: center;&quot;
| style=&quot;{{weather box/colt|18.8}}&quot; |18.8
(65.8)
| style=&quot;{{weather box/colt|17.6}}&quot; |17.6
(63.7)
| style=&quot;{{weather box/colt|17.9}}&quot; |17.9
(64.2)
| style=&quot;{{weather box/colt|18.6}}&quot; |18.6
(65.5)
| style=&quot;{{weather box/colt|21.2}}&quot; |21.2
(70.2)
| style=&quot;{{weather box/colt|24.9}}&quot; |24.9
(76.8)
| style=&quot;{{weather box/colt|27.4}}&quot; |27.4
(81.3)
| style=&quot;{{weather box/colt|28.6}}&quot; |28.6
(83.5)
| style=&quot;{{weather box/colt|28.2}}&quot; |28.2
(82.8)
| style=&quot;{{weather box/colt|26.3}}&quot; |26.3
(79.3)
| style=&quot;{{weather box/colt|23.2}}&quot; |23.2
(73.8)
| style=&quot;{{weather box/colt|20.6}}&quot; |20.6
(69.1)
|}

{{Weather box|location=Тел-Авив (Температур: 1987–2010, Хур тунадас: 1980–2010)|Feb record low C=-2.0|Mar rain mm=62|Feb rain mm=111|Jan rain mm=147|rain colour=green|Dec record low C=4.0|Nov record low C=6.0|Oct record low C=11.6|Sep record low C=15.7|Aug record low C=20.0|Jul record low C=19.0|Jun record low C=15.0|May record low C=11.2|Apr record low C=7.0|Mar record low C=3.5|Jan record low C=-1.9|May rain mm=4|Apr avg record low C=10.7|Oct low C=19.1|Nov low C=14.6|Dec low C=11.2|Jan avg record low C=6.6|Feb avg record low C=7.3|Mar avg record low C=8.3|May avg record low C=14.0|Dec avg record low C=7.8|Jun avg record low C=18.3|Jul avg record low C=22.2|Aug avg record low C=23.3|Sep avg record low C=20.6|Oct avg record low C=16.2|Nov avg record low C=10.9|Apr rain mm=16|Jun rain mm=0|Aug low C=23.7|Nov rain days=9|source 1=''Израилын цаг уурын алба''&lt;ref name=&quot;ims&quot;&gt;{{cite web|url=http://ims.gov.il/IMS/CLIMATE/LongTermInfo |title=Averages and Records for Tel Aviv (Precipitation, Temperature and Records written in the page) |publisher=Israel Meteorological Service |access-date=1 August 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100914010915/http://www.ims.gov.il/IMS/CLIMATE/LongTermInfo |archive-date=14 September 2010 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web
|url=http://www.ims.gov.il/IMS/CLIMATE/TopClimetIsrael |title=Extremes for Tel Aviv [Records of February and May]|publisher=Israel Meteorological Service| access-date= 2 August 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.ims.gov.il/IMS/CLIMATE/ClimaticAtlas/TempNormals.htm |title=Temperature average |publisher=Israel Meteorological Service |access-date=8 December 2011 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130618145923/http://www.ims.gov.il/IMS/CLIMATE/ClimaticAtlas/TempNormals.htm |archive-date=18 June 2013 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Precipitation average&quot;&gt;{{cite web
 |url=http://www.ims.gov.il/IMS/CLIMATE/ClimaticAtlas/RainNormals.htm
 |title=Precipitation average
 |access-date=12 July 2011
 |url-status=dead
 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110925080227/http://www.ims.gov.il/IMS/CLIMATE/ClimaticAtlas/RainNormals.htm
 |archive-date=25 September 2011
}}&lt;/ref&gt;|Dec sun=189.1|Nov sun=234.0|Oct sun=279.0|Sep sun=300.0|Aug sun=356.5|Jul sun=368.9|Jun sun=357.0|May sun=328.6|Apr sun=270.0|Mar sun=235.6|Feb sun=200.1|Jan sun=192.2|Dec rain days=12|Oct rain days=6|Jul rain mm=0|Jan rain days=15|Aug rain mm=0|Sep rain mm=1|Oct rain mm=34|Nov rain mm=81|Dec rain mm=127|unit rain days=0.1 мм|Feb rain days=13|Sep rain days=0|Mar rain days=10|Apr rain days=4|May rain days=2|Jun rain days=0|Jul rain days=0|Aug rain days=0|Sep low C=22.5|Jul low C=23.0|metric first=yes|Apr avg record high C=35.5|May humidity=63|Apr humidity=60|Mar humidity=65|Feb humidity=70|Jan humidity=72|time day=1200 GMT|Dec avg record high C=23.8|Nov avg record high C=29.2|Oct avg record high C=32.9|Sep avg record high C=32.0|Aug avg record high C=31.8|Jul avg record high C=31.6|Jun avg record high C=30.8|May avg record high C=32.4|Mar avg record high C=30.4|Jul humidity=70|Jun record high C=44.4|single line=yes|Jan record high C=30.0|Feb record high C=33.2|Mar record high C=38.3|Apr record high C=43.9|May record high C=46.5|Jul record high C=37.4|Feb avg record high C=25.0|Aug record high C=41.4|Sep record high C=42.0|Oct record high C=44.4|Nov record high C=35.6|Dec record high C=33.5|Jan avg record high C=23.6|Jun humidity=67|Aug humidity=67|Jun low C=20.6|Oct mean C=22.7|Apr mean C=19.2|May mean C=21.8|Jun mean C=24.8|Jul mean C=27.0|Aug mean C=27.8|Sep mean C=26.5|Nov mean C=17.6|Feb mean C=13.4|Dec mean C=13.9|Jan low C=9.6|Feb low C=9.8|Mar low C=11.5|Apr low C=14.4|May low C=17.3|Mar mean C=16.4|Jan mean C=12.9|Sep humidity=60|Apr high C=22.8|Oct humidity=65|Nov humidity=68|Dec humidity=73|Jan high C=17.5|Feb high C=17.7|Mar high C=19.2|May high C=24.9|Dec high C=19.2|Jun high C=27.5|Jul high C=29.4|Aug high C=30.2|Sep high C=29.4|Oct high C=27.3|Nov high C=23.4|source 2=Хонконгийн Ажиглалтын Төв&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.weather.gov.hk/wxinfo/climat/world/eng/europe/gr_tu/tel_aviv_e.htm |title=Climatological Information for Tel Aviv, Israel |publisher=Hong Kong Observatory |access-date=2 August 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304114737/http://www.weather.gov.hk/wxinfo/climat/world/eng/europe/gr_tu/tel_aviv_e.htm |archive-date=4 March 2016 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;}}{{Weather box|location=Тел-Авивын баруун эрэг (2005–2014)|Oct low C=20.7|Sep mean C=26.5|Oct mean C=23.8|Nov mean C=20.2|Dec mean C=16.6|Jan low C=11.1|Feb low C=11.9|Mar low C=13.6|Apr low C=16.0|May low C=18.9|Jun low C=22.4|Jul low C=24.7|Aug low C=25.4|Sep low C=24.1|Nov low C=16.5|Jul mean C=26.9|Dec low C=12.8|Jan record low C=4.2|Feb record low C=5.2|Mar record low C=7.2|Apr record low C=10.3|May record low C=13.1|Jun record low C=18.8|Jul record low C=21.6|Aug record low C=22.5|Sep record low C=20.1|Oct record low C=15.1|Nov record low C=10.2|Dec record low C=4.0|Aug mean C=27.6|Jun mean C=24.7|metric first=yes|Jan high C=18.3|single line=yes|Jan record high C=27.7|Feb record high C=31.8|Mar record high C=38.3|Apr record high C=39.1|May record high C=38.4|Jun record high C=36.7|Jul record high C=31.7|Aug record high C=32.5|Sep record high C=34.1|Oct record high C=39.5|Nov record high C=34.0|Dec record high C=29.5|Feb high C=18.9|May mean C=21.7|Mar high C=20.7|Apr high C=22.6|May high C=24.4|Jun high C=27.1|Jul high C=29.0|Aug high C=29.9|Sep high C=29.0|Oct high C=26.9|Nov high C=23.9|Dec high C=20.3|Jan mean C=14.7|Feb mean C=15.4|Mar mean C=17.2|Apr mean C=19.3|source 1=''Израилийн цаг уурын албаны мэдээллийн сан''&lt;ref name=&quot;imsdb&quot;&gt;{{cite web|url=https://data.gov.il/ims|title=Israel Meteorological Service databases|publisher=Israel Meteorological Service|access-date=31 August 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151119205142/https://data.gov.il/ims|archive-date=19 November 2015|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web
|url=http://www.ims.gov.il/IMS/ODOT/Stations/402.htm |title=Tel Aviv the West Coast|publisher=Israel Meteorological Service| access-date= 15 August 2007}}&lt;/ref&gt;}}

== Засаг захиргаа ==
[[Файл:Rabin_Squre_eco_pool.jpg|thumb|[[Ицхак Рабины талбай|Рабины талбай]] ба [[Тел-Авив Хотын Захиргааны барилга]]]]
Тел-Авивыг пропорционал системээр 5 жилийн хугацаагаар сонгогддог 31 гишүүнтэй хотын зөвлөл удирддаг.&lt;ref name=&quot;govt&quot;&gt;{{cite book|last=Encyclopædia Britannica Staff|title=The New Encyclopædia Britannica|work=Encyclopædia Britannica|year=1974|page=66|url=https://books.google.com/books?id=YpZpY9plD7AC&amp;q=tel-aviv+city+council|isbn=0-85229-290-2}}&lt;/ref&gt;

Тел-Авивт дор хаяж нэг жил оршин суусан 18-аас дээш насны [[Израил|Израилын]] бүх иргэд хотын сонгуульд санал өгөх эрхтэй. Хотын захиргаа нь нийгмийн үйлчилгээ, олон нийтийн хөтөлбөр, дэд бүтэц, хот төлөвлөлт, аялал жуулчлал болон орон нутгийн бусад асуудлыг хариуцдаг.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.tel-aviv.gov.il/English/human/index.htm|title=Social Services Administration|access-date=29 March 2008|publisher=Tel Aviv-Yafo Municipality|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20090426095713/http://www.tel-aviv.gov.il/English/human/index.htm|archive-date=26 April 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.tel-aviv.gov.il/English/education/community/centers.htm|title=Community Life|access-date=29 March 2008|publisher=Tel Aviv-Yafo Municipality|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20050526023203/http://www.tel-aviv.gov.il/English/education/community/centers.htm|archive-date=26 May 2005}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.tel-aviv.gov.il/English/Tourism/Information/Index.htm|title=Tourism|access-date=29 March 2008|publisher=Tel Aviv-Yafo Municipality|archive-url=https://web.archive.org/web/20080302120451/http://www.tel-aviv.gov.il/English/Tourism/Information/Index.htm &lt;!--Added by H3llBot--&gt;|archive-date=2 March 2008}}&lt;/ref&gt; Тел-Авив хотын захиргааны барилга нь [[Ицхак Рабины талбай|Рабины талбайд]] байрладаг. [[Рон Хулдаи]] [[1998 он|1998 оноос]] хойш Тел-Авив хотын даргаар ажиллаж байна. Хулдаи нь 2018 оны хотын сонгуульд тав дахь удаагаа улиран сонгогдож, Хаир намыг үндэслэгч, орлогч асан [[Асаф Замир|Асаф Замирыг]] ялсан.&lt;ref name=&quot;ToIWootliff&quot;&gt;{{cite news|last1=Wootliff|first1=Raoul|last2=ToI staff|title=Tel Aviv mayor fends off deputy, cruises to fifth term|url=https://www.timesofisrael.com/tel-aviv-mayor-fends-off-deputy-cruises-to-fifth-term/|work=The Times of Israel|date=31 October 2018}}&lt;/ref&gt; Хулдаи хотын даргаар хамгийн удаан ажилласан бөгөөд зургаа дахь удаагаа нэр дэвших эрхгүй болох юм. Хамгийн богино хугацаагаар албан тушаал хашсан хүн бол 1925–27 онуудад хоёр жилийн турш албан тушаал хашсан [[Давид Блох]] юм.

Улс төрийн хувьд Тел-Авив нь зүүн талын бэхлэлт гэдгээрээ алдартай. Хотын баян төв ба хойд дүүргүүдэд зүүн жигүүрийн намуудад санал өгөх нь зонхилдог бол ажилчдын зүүн-өмнөд дүүргүүдэд үндэсний сонгуульд баруун намынханд санал өгдөг.&lt;ref&gt;Haviv Rettig Gur, [http://www.timesofisrael.com/what-the-20th-knesset-says-about-israeli-society/ The 20th Knesset — parliament of a splintered, tribal Israel], ''The Times of Israel'', 6 April 2015&lt;/ref&gt; Кибуцээс гадна [[Мерец|Мерец нам]] Тел-Авивт Израилын бусад хотуудаас илүү санал авдаг.&lt;ref&gt;{{cite web|last=Shiner|first=Doron|url=http://www.haaretz.com/news/how-they-voted-see-israel-election-results-by-city-sector-1.269923|title=How they voted: See Israel election results by city/sector|work=Haaretz|location=Israel|access-date=14 June 2010}} &lt;/ref&gt;
[[Файл:Telavivoldcityhall.jpg|thumb|Тел-Авивын хуучин хотын захиргааны барилга]]

=== Тел-Авив хотын даргын жагсаалт ===

==== Палестины Мандат (1920–1948) ====
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;
!
! colspan=&quot;2&quot; |Тел-Авив хотын дарга
!Ажлаа авсан
!Ажлаа өгсөн
!Нам
|-
| style=&quot;background:#18ADC6;&quot; |'''1'''
|[[Файл:Meir_Dizengoff.jpg|103x103px]]
|[[Меир Дизенгоф]]
| align=&quot;center&quot; |1920
| align=&quot;center&quot; |1925
|[[Ерөнхий Сионистууд]]
|-
| style=&quot;background:#CE2029;&quot; |'''2'''
|
|[[Давид Блох|Давид Блох-Блюменфельд]]
| align=&quot;center&quot; |1925
| align=&quot;center&quot; |1928
|[[Ахдут-ха-Авода]]
|-
| style=&quot;background:#18ADC6;&quot; |'''(1)'''
|[[Файл:Meir_Dizengoff.jpg|103x103px]]
|[[Meir Dizengoff|Меир Дизенгоф]]
| align=&quot;center&quot; |1928
| align=&quot;center&quot; |1936
|[[General Zionists|Ерөнхий Сионистууд]]
|-
| style=&quot;background:#DDDDDD;&quot; |'''3'''
|[[Файл:Musa_Chelouche.jpg|116x116px]]
|[[Моше Шлуш]]
| align=&quot;center&quot; |1936
| align=&quot;center&quot; |1936
|Нам бус
|-
| style=&quot;background:#18ADC6;&quot; |'''4'''
|[[Файл:Israel_Rokach_1950.jpg|105x105px]]
|[[Исраэль Роках]]
| align=&quot;center&quot; |1936
| align=&quot;center&quot; |1948
|[[General Zionists|Ерөнхий Сионистууд]]
|}

==== Израил улс (1948–одоо үе) ====
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;
!
! colspan=&quot;2&quot; |Тел-Авив хотын дарга
!Ажлаа авсан
!Ажлаа өгсөн
!Нам
|-
| style=&quot;background:#18ADC6;&quot; |'''1'''
|[[Файл:Israel_Rokach_1950.jpg|105x105px]]
|[[Israel Rokach|Исраэль Роках]]
|1948
|1953
|[[General Zionists|Ерөнхий Сионистууд]]
|-
| style=&quot;background:#18ADC6;&quot; |'''2'''
|[[Файл:Chaim_Levanon_president_Ben_Zvi.jpg|70x70px]]
|[[Хаим Леванон]]
|1953
|1959
|[[General Zionists|Ерөнхий Сионистууд]]
|-
| rowspan=&quot;1&quot; style=&quot;background: {{Мапай/meta/color}};&quot; |'''3'''
|[[Файл:Mordechai_Namir_1947.jpg|70x70px]]
|[[Мордехай Намир]]
|1959
|1969
|[[Мапай]]
|-
| rowspan=&quot;1&quot; style=&quot;background: {{Авода/meta/color}};&quot; |'''4'''
|
|[[Йехошуа Рабинович]]
|1969
|1974
|[[Авода]]
|-
| rowspan=&quot;1&quot; style=&quot;background: #1F5AA5;&quot; |'''5'''
|[[Файл:Centennial_IMG_3750.JPG|93x93px]]
|[[Шломо Лахат]]
|1974
|1993
|[[Ликуд]]
|-
| rowspan=&quot;1&quot; style=&quot;background: #1F5AA5;&quot; |'''6'''
|[[Файл:Roni_Milo_1.jpg|99x99px]]
|[[Рони Мило]]
|1993
|1998
|[[Ликуд]]
|-
| rowspan=&quot;1&quot; style=&quot;background: {{Авода/meta/color}};&quot; |'''7'''
|[[Файл:Ron_Huldai.jpg|77x77px]]
|[[Рон Хулдаи]]
|1998
|''-''
|[[Авода]]
|}

=== Хотын хурал ===
2013 оны хотын сонгуулийн дараа Мерец 6 суудал авсан. Гэсэн хэдий ч хотын даргаар дахин сонгогдсон тул Хулдаи болон Тел-Авив 1 эвсэл нь 31 суудлын 29-ийг хянаж эхэлсэн.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Тел-Авив Хотын Хурал, 2013–2018
!Нам
!Суудал
!Эвслийн Гишүүн
|- style=&quot;background:#cfc;&quot;
|[[Мерец]]
|6
|Тийм
|- style=&quot;background:#cfc;&quot;
|Тел-Авив 1
|5
|Тийм
|- style=&quot;background:#cfc;&quot;
|Ров Хаир 
|4
|Тийм
|- style=&quot;background:#cfc;&quot;
|Ир Лекулану 
|3
|Хэсэгчилсэн (3 суудлын 2, Шеллей Двир эсрэг хүчинд үлдсэн)
|- style=&quot;background:#cfc;&quot;
|Сегев-Беяхад Тел-Авив (Шас, Еврейчүүдийн гэр, Яхадут-ха-Тора)
|3
|Тийм
|- style=&quot;background:#cfc;&quot;
|Коах Легимлаим
|2
|Тийм
|- style=&quot;background:#cfc;&quot;
|[[Ликуд]]
|2
|Тийм
|- style=&quot;background:#cfc;&quot;
|Дром Хаир (Өмнөд Тел-Авив)
|1
|Тийм
|- style=&quot;background:#cfc;&quot;
|[[Еш-Атид]]
|1
|Тийм
|- style=&quot;background:#cfc;&quot;
|Тел-Авив Бтуха (Аюулгүй Тел-Авив)
|1
|Тийм
|-
|Асейфат Хорим
|1
|Үгүй
|- style=&quot;background:#cfc;&quot;
|Цедек Хеврати 
|1
|Тийм
|- style=&quot;background:#cfc;&quot;
|Махапах Йарок
|1
|Тийм
|}

== Боловсрол ==
[[Файл:Shriber-math01.jpg|thumb|[[Тел-Авивын Их Сургууль|Тел-Авивын их сургуулийн]] Владимир Шрайберын нэрэмжит математикийн хүрээлэн ]]
[[2006 он|2006 онд]] Тел-Авивт 51,359 хүүхэд боловсролын байгууллагад сурч байсны 8,977 нь хотын цэцэрлэгт, 23,573 нь хотын бага сургуульд, 18,809 нь ахлах сургуульд харьяалагдаж байв. 4,000 орчим хүүхэд хотын сургуулийн нэгдүгээр ангид сурч байгаа бөгөөд хүн амын өсөлт энэ тоог 6000 болгоно гэсэн тооцоо гарсан. Үүний үр дүнд хотод [[2008 он|2008]]-[[2009 он|09 онд]] цэцэрлэгийн 20 анги нэмж нээгдсэн. Сде Довын хойд талд шинэ бага сургууль, Тел-Авивын хойд хэсэгт шинэ ахлах сургууль барихаар төлөвлөж байна.

[[Герцлия Еврей Хэлний Гимнази]] нэртэй [[Еврей хэл|еврей хэлний]] анхны ахлах сургууль нь [[1905 он|1905 онд]] Яфад байгуулагдаж, Тел-Авив [[1909 он|1909 онд]] байгуулагдсаны дараа Тел-Авив руу нүүсэн бөгөөд үүнд зориулж Герцлийн гудамжинд шинэ оюутны хотхон байгуулагдсан.

[[Израил|Израилын]] хамгийн том их сургууль болох [[Тел-Авивын Их Сургууль]] нь [[физик]], [[компьютерын шинжлэх ухаан]], [[хими]], хэл шинжлэлийн тэнхимүүдээрээ олон улсад танигдсан. Хөрш [[Рамат-Ган]] дахь [[Бар-Иланы их сургууль|Бар-Иланы их сургуулийн]] хамт оюутны тоо нь 50,000 гаруй бөгөөд үүнд олон гадаад оюутан багтдаг.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.topuniversities.com/|title=Tel Aviv University|access-date=19 July 2007|publisher=QS Top Universities}}&lt;/ref&gt; Түүний хотхон нь [[Рамат-Авив|Рамат-Авивын]] ойролцоо байрладаг.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.tau.ac.il/tau-history-eng.html|title=TAU History|publisher=[[Tel Aviv University]]|access-date=26 January 2008|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20071108214143/http://www.tau.ac.il/tau-history-eng.html|archive-date=8 November 2007}}&lt;/ref&gt; Тел-Авивт мөн хэд хэдэн коллеж байрладаг.&lt;ref name=&quot;colleges&quot;&gt;{{cite web|title=Colleges in Israel|work=Israel Science and Technology Directory|access-date=15 July 2008|url=https://www.science.co.il/colleges/}}&lt;/ref&gt; [[Герцлия Еврей Хэлний Гимнази]] нь [[1909 он|1909 онд]] Яфагаас хуучин Тел-Авив руу нүүж, 1960-аад оны эхээр [[Владимир Евгеньевич Жаботинский|Жаботинскийн]] гудамж руу нүүсэн.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.schooly.co.il/gymnasia/|archive-url=https://archive.today/20100821091601/http://www.schooly.co.il/gymnasia/|url-status=dead|archive-date=21 August 2010|title=Gymnasia Herzlia|language=he|access-date=2 April 2008}}&lt;/ref&gt; Тел-Авивын бусад алдартай сургуулиуд нь Шевах Мофет, тус хотын хоёр дахь еврей сургууль, Ирони Алефын Урлаг ба Альянсын ахлах сургууль юм.

== Соёл ба орчин үеийн амьдрал ==

=== Үзвэр үйлчилгээ, тайзны урлаг ===
Тел-Авив нь соёл урлаг, үзвэр үйлчилгээний томоохон төв юм.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=wyPZRi9uYxUC&amp;pg=PA196|title=Emerging Nodes in the Global Economy: Frankfurt and Tel Aviv Compared|first=Felsenstein, Daniel|last=Schamp, Eike W.|publisher=Springer|year=2002|isbn=978-1-4020-0924-2}}&lt;/ref&gt; Израилын тайзны урлагийн 35 том төвийн 18 нь Тел-Авивд байрладаг бөгөөд тус улсын есөн том театрын тав нь тус улсын нийт тоглолтын 55 хувь, үзэгчдийн 75 хувийг эзэлдэг байна.&lt;ref name=&quot;culture&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.cityguide.travel-guides.com/city/125/culture/Middle-East/Tel-Aviv.html|title=Tel Aviv Culture|access-date=31 January 2008|publisher=TravelGuides.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20071217073110/http://www.cityguide.travel-guides.com/city/125/culture/Middle-East/Tel-Aviv.html|archive-date=17 December 2007}}&lt;/ref&gt; [[Тел-Авивын урлагийн төв]] нь Пласидо Домингогийн 1962-1965 оны хооронд тенор байсан Израилын дуурийн театр юм.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.israel-opera.co.il/Eng/?CategoryID=220&amp;ArticleID=146|title=History and Architecture|publisher=Israel Opera|access-date=31 January 2008|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080122050952/http://www.israel-opera.co.il/Eng/?CategoryID=220&amp;ArticleID=146|archive-date=22 January 2008}}&lt;/ref&gt; 2,482 хүний суудалтай [[Хейхал-ха-Тарбут]] нь тус хотын хамгийн том театр бөгөөд Израилын филармонийн найрал хөгжмийн ордон юм.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.hatarbut.co.il/English/about.htm|title=Mann Auditorium|access-date=31 January 2008|publisher=Hatarbut.co.il|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080119103403/http://www.hatarbut.co.il/English/about.htm|archive-date=19 January 2008}}&lt;/ref&gt;

Израилын үндэсний театр болох [[Хабима театр|Хабима театрыг]] [[2008 он|2008 оны]] эхэнд засварын ажил хийхээр хааж, [[2011 он|2011 оны]] 11-р сард их засвар хийсний дараа нээсэн. Энав Соёлын төв нь соёлын талбарт шинээр нэмэгдэж буй зүйлийн нэг юм. Тел-Авивын бусад театрууд нь Гешер театр, [[Бейт Лессины театр]]; [[Цавта]], [[Тмуна театр|Тмуна]] нь хөгжмийн тоглолт, захын уран бүтээлийг зохион байгуулдаг жижиг театрууд юм. Яффад Симта, Ноцарын театрууд захын чиглэлээр мэргэшсэн байдаг. Тел-Авив хотод орчин үеийн бүжгийн ертөнцөд алдартай [[Батшева Бүжгийн Компани]] байрладаг. Израилын балет мөн Тел-Авивт байрладаг. Тел-Авивын орчин үеийн болон сонгодог бүжгийн төв нь [[Неве-Цедек]] дахь Сюзанн Деллал бүжиг, театрын төв юм.&lt;ref name=&quot;iexplore&quot;&gt;{{cite web|title=Tel Aviv Activities|work=iExplore.com|access-date=15 July 2008|url=http://www.iexplore.com/cityguides/Israel/Tel+Aviv/Activities|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080602192159/http://www.iexplore.com/cityguides/Israel/Tel%2BAviv/Activities|archive-date=2 June 2008}}&lt;/ref&gt;

Тус хот нь олон улсын хөгжимчдийг [[Яркон Парк]], [[Экспо Тел-Авив]], Барби Клуб, Заппа Клуб, Тель-Авиваас чанх урд байрлах Live Park Rishon Lezion зэрэг газруудад ихэвчлэн зохион байгуулдаг.&lt;ref name=&quot;Reuters&quot;&gt;{{cite news|title=McCartney wows fans with historic Israel concert|work=Reuters|access-date=26 September 2008|url=https://www.reuters.com/article/entertainmentNews/idUSTRE48O92W20080925?feedType=RSS&amp;feedName=entertainmentNews|date=25 September 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Haaretz&quot;&gt;{{cite web|title=Depeche Mode to kick off next world tour in Israel|work=[[Haaretz]]|access-date=6 October 2008|url=http://www.haaretz.com/hasen/spages/1026314.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Ynet&quot;&gt;{{cite web|title=Madonna To Wrap Up Tour in Tel Aviv|work=[[The Jewish Daily Forward]]|access-date=4 June 2009|url=http://www.forward.com/articles/107163/}}&lt;/ref&gt; [[2018 он|2018 онд]] Израил ялсны дараа Тел-Авив [[2019 оны Евровижн дууны тэмцээн|2019 оны Евровижн дууны тэмцээнийг]] зохион байгуулах хотоор зарлагдсан (Израилын [[Иерусалим]] хотоос өөр газар зохион байгуулсан анхны Евровижн дууны тэмцээн).&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.timesofisrael.com/tel-aviv-municipality-to-run-free-shabbat-buses-to-eurovision/|title=Tel Aviv municipality to run free Shabbat buses to Eurovision|website=The Times of Israel|language=en-US|access-date=2019-05-09}}&lt;/ref&gt; Дуурь, сонгодог хөгжмийн үзүүлбэрүүд Тел-Авивт өдөр бүр болдог бөгөөд дэлхийн олон сонгодог удирдаач, гоцлол дуучид Тел-Авивын тайзнаа олон жилийн турш тоглож байна.&lt;gallery widths=&quot;200&quot; heights=&quot;160&quot;&gt;
Файл:PikiWiki Israel 9997 suzanne dalal center in tel aviv.jpg|Сюзанн Деллал бүжиг, театрын төв
Файл:Florentin0013.JPG|Тел-Авив дахь гудамжны кафе
Файл:היכל התרבות ע&quot;ש צ'רלס ברונפמן.jpg|Хейхал-ха-Тарбут театр, Израилын филармонийн найрал хөгжмийн ордон
&lt;/gallery&gt;

=== Аялал жуулчлал ба амралт ===
Тел-Авив нь жилд 2.5 сая орчим олон улсын жуулчдыг хүлээн авдаг бөгөөд энэ нь Ойрх Дорнод ба Африк тивийн хамгийн олон жуулчин хүлээж авсан тав дахь хот юм. [[2010 он|2010 онд]] Найт Фрэнкийн дэлхийн хотуудын судалгаагаар дэлхийн хэмжээнд 34-т жагсчээ.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.knightfrank.com/wealthreport/2011/global-cities-survey/|title=Results of the Knight Frank Global Cities Survey|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20121102042444/http://www.knightfrank.com/wealthreport/2011/global-cities-survey/|archive-date=2 November 2012}}&lt;/ref&gt; Тел-Авивыг Lonely Planet-ийн &quot;2011 оны хамгийн халуухан хот&quot;-оор, Travel + Leisure сэтгүүлээс гаргасан Ойрх Дорнод, Африкийн гуравдугаарт (зөвхөн [[Кейптаун]], [[Иерусалим|Иерусалимын]] ард), National Geographic-ийн дэлхийн ес дэх хамгийн шилдэг далайн эргийн хотоор шалгарсан юм.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.jpost.com/Travel/TravelNews/Article.aspx?id=193541|title=Tel Aviv ranked world's 3rd hottest city for 2011|access-date=1 November 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.travelandleisure.com/worldsbest/2011/cities/africa-middle-east-cities/252|title=World's Best Awards 2011 – Africa and the Middle East|access-date=11 July 2011|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20110711144419/http://www.travelandleisure.com/worldsbest/2011/cities/africa-middle-east-cities/252|archive-date=11 July 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Top 10 Beach Cities&quot;&gt;{{cite web|url=http://travel.nationalgeographic.com/travel/top-10/beach-cities-photos/#beaches-tel-aviv-cities_22323_600x450.jpg|title=Top 10 Beach Cities|access-date=30 July 2010}}&lt;/ref&gt; Тел-Авив нь дэлхийн хамгийн шилдэг [[ЛГБТ]] чиглэлүүдийн нэг юм.&lt;ref&gt;[http://www.jpost.com/Headlines/Article.aspx?id=253129 Huldai proud of Tel Aviv winning best gay city of 2011]''Jerusalem Post'', By JPOST.COM STAFF01/11/2012 11:21&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.salon.com/2012/01/24/tel_aviv_emerges_as_top_gay_tourist_destination/|work=Salon|agency=Associated Press|title=Tel Aviv emerges as top gay tourist destination|date=24 January 2012}}&lt;/ref&gt; Тус хотыг далайн эрэг дагуу орших шилдэг 10 хотын тоонд багтсан.&lt;ref&gt;{{cite web|title=Photos: Top 10 Oceanfront Cities|website=National Geographic Travel|date=19 December 2014|url=https://www.nationalgeographic.com/travel/photos-top-10-oceanfront-cities/|access-date=30 December 2017}}&lt;/ref&gt;

Хөгжиж буй шөнийн амьдрал, залуу уур амьсгал, 24 цагийн алдартай соёл зэргээс шалтгаалан Тел-Авивыг &quot;хэзээ ч унтдаггүй хот&quot;, &quot;үдэшлэгний нийслэл&quot; гэж нэрлэдэг.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.thestar.com/travel/article/953921--5-best-irish-pubs-not-in-ireland|title=5 best Irish pubs not in Ireland|work=[[The Jerusalem Post|Toronto Star]]|date=15 March 2011|first=Adrian|last=Brijbassi}}&lt;/ref&gt; Тел-Авив хот нь Crowne Plaza, Sheraton, Dan, Isrotel, Hilton зэрэг дэлхийн тэргүүлэх зочид буудлуудын салбаруудтай. Энд олон музей, архитектур, соёлын дурсгалт газрууд байдаг бөгөөд хотоор аялж янз бүрийн хэлээр үзэх боломжтой байдаг.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://city-tour.co.il/ntextin.asp?psn=1109|title=Tel Aviv bus tour|access-date=19 January 2008|publisher=Tel Aviv City Tours|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080828221824/http://city-tour.co.il/ntextin.asp?psn=1109|archive-date=28 August 2008}}&lt;/ref&gt; Автобусны аялалаас гадна архитектурын аялал, Сегуэй, явган аялал зэрэг нь түгээмэл байдаг.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.telavivarchitecture.com|title=Tel Aviv architecture tour|access-date=19 January 2008|publisher=TelAvivArchitecture.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20080127163542/http://www.telavivarchitecture.com/|archive-date=27 January 2008|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.segways.co.il/|title=Tel Aviv segway tours|access-date=19 January 2008|publisher=Segways.co.il}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.telaviv4fun.com/citywalks.html|title=Tel Aviv walking tours|access-date=19 January 2008|publisher=TelAviv4Fun.com|archive-date=5 March 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160305005941/http://telaviv4fun.com/citywalks.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; Тел-Авив нь 6500 гаруй өрөө бүхий 44 зочид буудалтай.

Тел-Авивын наран шарлагын газар, хотын зугаалах газар нь хотын соёл, аялал жуулчлалын салбарт томоохон үүрэг гүйцэтгэдэг бөгөөд ихэнхдээ дэлхийн хамгийн сайн наран шарлагын газруудын тоонд ордог. [[Хаяркон цэцэрлэгт хүрээлэн]] нь Израилын хамгийн олон жуулчин татдаг хотын цэцэрлэг бөгөөд жилд 16 сая жуулчин хүлээн авдаг. Хотын бусад цэцэрлэгт хүрээлэнгүүд нь [[Чарльз Клоро Парк]], [[Тусгаар тогтнолын парк]], [[Меир парк]], [[Дубнов парк]] юм. Хотын нийт газар нутгийн 19 орчим хувийг ногоон байгууламж эзэлдэг.&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.tel-aviv.gov.il/english/StatisticalOverview.htm|title=Tel Aviv Statistical Overview|work=Tel Aviv-Yafo Municipality|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140913132730/http://www.tel-aviv.gov.il/english/StatisticalOverview.htm|archive-date=13 September 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;gallery widths=&quot;200&quot; heights=&quot;160&quot;&gt;
Файл:Hayarkon IMG 8516.JPG|[[Хаяркон цэцэрлэгт хүрээлэн]] нь Тел-Авивын хамгийн том цэцэрлэгт хүрээлэн юм
Файл:PikiWiki Israel 37365 Tel Aviv beach.JPG|Далайн эргийн үдэш
&lt;/gallery&gt;

== Тээвэр ==
{{main|Тел-Авивын тээвэр}}
[[Файл:Ayalon_Highway,_Tel_Aviv.jpg|right|thumb|Тел-Авивын төвөөр өнгөрдөг [[20-р хурдны зам (Израил)|Аялон хурдны зам]]]]
Тел-Авив нь тээврийн томоохон төв бөгөөд оршин суугчдад нийтийн тээврийн цогц сүлжээгээр үйлчилдэг. Үндэсний тээврийн сүлжээний олон том чиглэл тус хотоор дайран өнгөрдөг.

=== Автобус ба такси ===
Израилын бусад хэсэгтэй нэгэн адил автобусны тээвэр нь хамгийн түгээмэл ба өргөн хэрэглэгддэг нийтийн тээвэр юм. [[Тел-Авивын автобусны төв буудал]] нь хотын өмнөд хэсэгт байрладаг. Дан Автобусны компани, Метрополин, Кавим нар нь Тел-Авивын гол автобусны чиглэлүүдийг удирддаг. Израилын хамгийн том автобусны компани болох Egged Bus нь хот хоорондын тээврийн үйлчилгээ эрхэлдэг.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mfa.gov.il/MFA/MFAArchive/2000_2009/2001/11/Facets%20of%20the%20Israeli%20Economy-%20Transportation|publisher=Israel Ministry of Foreign Affairs|title=Facets of the Israeli Economy – Transportation|date=1 November 2001|last=Solomon|first=Shoshanna}}&lt;/ref&gt;

Хотод орон нутгийн болон хот хоорондын такси мөн үйлчилгээ үзүүлдэг. Билетийг бүс нутгийн хэмжээнд стандартчилсан бөгөөд автобусны үнээс харьцангуй хямд байдаг. Бусад нийтийн тээврийн хэрэгслээс ялгаатай нь такси нь Баасан, Бямба гарагуудад ч үйлчилдэг ([[Еврей|еврейчүүдийн]] амралтын өдөр &quot;Шаббат&quot;). Хувийн такси нь цагаан өнгөтэй, дээрээ шар тэмдэгтэй. Тийзний үнэ стандартчилагдсан, тоолууртай боловч жолоочтой урьдчилан тохиролцох боломжтой.

=== Төмөр зам ===
[[Файл:Tlvgenel002.jpg|thumb|[[Тел-Авивын төмөр замын төв өртөө|Тел-Авивын төв өртөө]]]]
[[Тел-Авивын төмөр замын төв өртөө]] нь хотын төмөр замын гол өртөө бөгөөд Израилын хамгийн их ачаалалтай өртөө. Тел-Авив нь Аялон хурдны замын дагуу гурван төмөр замын нэмэлт өртөөтэй: [[Тел-Авивын Их Сургууль]], [[Тел-Авивын Ха-Шалом төмөр замын өртөө|Ха-Шалом]] ([[Азриэли төв|Азриэли төвийн]] зэргэлдээ) ба [[Тел-Авивын Ха-Хагана төмөр замын өртөө|Ха-Хагана]] ([[Тел-Авивын автобусны төв буудал|Тел-Авивын автобусны төв буудлын]] ойролцоо), [[Савидор Мерказ|Тел-Авив Мерказ]]. Тел-Авив руу сар бүр сая гаруй зорчигч зорчдог гэсэн тооцоо байгаа. Бямба гараг болон еврейчүүдийн гол баяруудын үеэр (Рош-Хашана (2 өдөр), Йом-Киппур, Суккот, Симхат Тора, Пессах (Дээгүүр өнгөрөх баяр), Шавуот) галт тэрэг явдаггүй.

Яффа төмөр замын өртөө нь Ойрх Дорнодын анхны төмөр замын өртөө байсан. Уг өртөө [[1891 он|1891 онд]] нээгдэж [[1948 он|1948 онд]] хаагдсан. 2005–2009 онд станцыг сэргээн засварлаж, үзвэр үйлчилгээ, амралт чөлөөт цагаа өнгөрөөх газар болгон өөрчилсөн.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.hatachana.co.il/Home|title=HATACHANA – HOME PAGE|first=Alex|last=Ribin|work=hatachana.co.il}}&lt;/ref&gt;

==== Хотын галт тэрэг ====
{{Main|Тел-Авивын хотын галт тэрэг}}
Хотын галт тэрэгний системийн [[Улаан шугам (Тел-Авивын хотын галт тэрэг)|эхний шугамыг]] барьж байгаа бөгөөд [[2020 он|2020 онд]] нээхээр төлөвлөж байсан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://80.70.129.175/data/SIP_STORAGE/files/1/2021.pdf|title=Israel Treasury: We decided to take the light rail from Leveiev. New opening target: 2016|publisher=[[Yedioth Ahronot]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20110706024322/http://80.70.129.175/data/SIP_STORAGE/files/1/2021.pdf|archive-date=6 July 2011|url-status=dead|access-date=11 April 2007}}&lt;/ref&gt; [[Улаан шугам (Тел-Авивын хотын галт тэрэг)|Улаан шугам]] нь Тел-Авиваас зүүн тийш [[Петах-Тиква|Петах-Тиквагийн]] төв автобусны буудлаас эхэлж, гудамжны түвшинд баруун тийш Жаботинскийн замаар (481-р чиглэл) явна. Жаботинскийн зам ба [[4-р хурдны зам (Израил)|4-р хурдны замны]] огтлолцох цэг дээр [[Бней-Брак]], [[Рамат-Ган]], Тел-Авиваар дамжин өнгөрөх 10 км-ийн үед газар доогуур орж, Яффагийн өмнөхөн гудамжны түвшинд гарч, өмнө зүгт [[Бат-Ям]] руу эргэн явдаг. Газар доорх хэсэгт 10 зогсоол байх ба үүнд [[Тел-Авивын төмөр замын төв өртөө]] болон ойролцоох [[Савидор Мерказ]] орно. Эхний шугамыг барихаар төлөвлөж буй МТС компани нь санхүүгийн бэрхшээлтэй тулгарч, шугам нээгдэх хугацааг хойшлуулсан. [[2010 он|2010 оны]] 5-р сард Сангийн яам хүндрэлтэй байгаа тул МТС-тэй байгуулсан гэрээг цуцлах шийдвэр гаргаж, [[2010 он|2010 оны]] 8-р сард гэрээг цуцалсан.&lt;ref&gt;[http://www.calcalist.co.il/local/articles/0,7340,L-3414299,00.html Now it's final? The government cancelled the agreement with MTS to construct the Tel Aviv Light Rail], Calcalist, 10 August 2010, In Hebrew&lt;/ref&gt; Энэхүү шугамыг NTA-Тел-Авивын нийтийн дамжин өнгөрөх хөгжлийн газар барьж байна. Эхний ээлжинд уг шугамыг [[2012 он|2012 онд]] нээхээр төлөвлөж байсан бөгөөд MTS-тэй санал зөрөлдөж, NTA төслийг булаан авсан тул хэд хэдэн удаа хойшлуулсны эцэст өнөөдөр [[2016 он|2016 онд]] нээхээр болсон.

[[Ногоон шугам (Тел-Авивын хотын галт тэрэг)|Хоёр дахь шугамыг]] [[2021 он|2021 онд]] нээхээр төлөвлөсөн.

=== Зам ===
[[Файл:Azriely.jpg|thumb|[[Бегины зам]] ]]
Хот руу чиглэсэн болон дотор нь явдаг гол хурдны зам нь [[Аялон|Аялон голын]] голын эрэг дагуу хойд зүгээс урд зүг рүү чиглэсэн [[20-р хурдны зам (Израил)|Аялон хурдны зам (20-р хурдны зам)]] юм. Аялоны хурдны замаар урагш явахад [[Ашдод]] хүрэх [[4-р хурдны зам (Израил)|4-р хурдны зам]], [[Бен-Гурион олон улсын нисэх буудал|Бен-Гурион олон улсын нисэх онгоцны буудал]] ба [[Иерусалим]] хүрэх [[1-р хурдны зам (Израил)|1-р хурдны зам]], [[Иерусалим]], [[Модиин]], [[Реховот]] хүрэх [[431-р хурдны зам (Израил)|431-р хурдны зам]] ба [[6-р хурдны зам (Израил)|6-р хурдны зам]] руу нэвтрэх боломжтой. Аялоноор хойд зүг рүү жолоодвол [[Нетания]], [[Хадера]], [[Хайфа]] хүрэх 2-р хурдны зам луу нэвтэрч болно. Хот дотор [[Капланы гудамж]], [[Алленбигийн гудамж]], [[Ибн-Габиролын гудамж]], [[Дизенгоффийн гудамж]], [[Ротшильдын өргөн чөлөө]], Яффагийн гол маршрут нь Иерусалимын өргөн чөлөө юм. [[Намирын зам]] нь хотыг Израилын гол [[2-р хурдны зам (Израил)|2-р хурдны зам]] , зүүнээс [[Рамат-Ган]], [[Бней-Брак]], [[Петах-Тиква|Петах-Тиквагаар]] дамжин гарах Бегин/Жаботинскийн замтай холбодог. Өдөр бүр 500,000 орчим авто машин хотод зорчиж, Тел-Авив хотод түгжрэл нэмэгдэж байна. 2007 онд Саданийн тайланд Тел-Авивт Лондон хоттой адилаар хот руу нэвтрэх төлбөрийг нэвтрүүлэхийг зөвлөж байсан.&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.jpost.com/landedpages/printarticle.aspx?id=88094|title=Public transportation to be overhauled|work=[[The Jerusalem Post]]|date=1 August 2008|last=Wrobel|first=Sharon}}&lt;/ref&gt;

=== Агаар ===
Тел-Авивт үйлчилдэг гол нисэх онгоцны буудал нь [[Бен-Гурион олон улсын нисэх буудал|Бен-Гурионы олон улсын нисэх онгоцны буудал]] юм. Хөрш [[Лод|Лод хотод]] байрладаг бөгөөд [[2017 он|2017 онд]] 20 сая гаруй зорчигч тээвэрлэсэн. Нисэх онгоцны буудал нь Тел-Авиваас зүүн урагш 15 км зайд, Тел-Авив ба [[Иерусалим|Иерусалимын]] хооронд [[1-р хурдны зам (Израил)|1-р хурдны зам]] дээр байрладаг. Тел-Авивын баруун хойд хэсэгт орших Сде Дов (IATA: SDV) нь дотоодын нисэх онгоцны буудал бөгөөд дахин төлөвлөлтийн улмаас 2019 онд хаагдаж,&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.haaretz.com/hasen/spages/793988.html|title=Sde Dov to be vacated, state gets half of Big Bloc|work=[[Haaretz]]|last=Bar-Eli|first=Avi|date=30 November 2006}}&lt;/ref&gt; Сде Довын бүх үйлчилгээг Бен-Гурион нисэх онгоцны буудал руу шилжүүлжээ.

=== Унадаг дугуй ===
[[Файл:Tel-o-fun.jpg|thumb|[[Tel-O-Fun]] унадаг дугуйн түрээслэх үйлчилгээ]]
Тел-Авив хотын захиргаа нь хотод унадаг дугуй ашиглахыг зөвлөж байгаа. [[2009 он]] гэхэд унадаг дугуйн замыг 100 км хүртэл өргөтгөхөөр төлөвлөж,&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.jpost.com/Local-Israel/Tel-Aviv-And-Center/City-wheels-in-bicycle-rental-plan|title=City wheels in bicycle rental plan|date=21 January 2008|newspaper=[[The Jerusalem Post]]}}&lt;/ref&gt; [[2011 он|2011 оны]] 4-р сард хотын захиргаа төлөвлөсөн 100 км дугуйн замыг барьж дуусгасан.

[[2011 он|2011 оны]] 4-р сард Тель-Авив хотын захиргаа [[Tel-O-Fun]] нэртэй унадаг дугуй системийг нэвтрүүлж, хотын хэмжээнд түрээслэх зориулалттай 150 зогсоол суурилуулсан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.tel-o-fun.co.il/|publisher=Tel Aviv Municipality|title=Tel-O-Fun|access-date=10 May 2011}}&lt;/ref&gt; [[2011 он|2011 оны]] 10-р сарын байдлаар 125 идэвхтэй зогсоол ажиллаж, 1000 гаруй унадаг дугуйгаар оршин суугчдыг хангаж байна.

== Гадаад харилцаа ==
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! colspan=&quot;5&quot; |Тел-Авивтай гэрээ байгуулсан хотууд&lt;ref&gt;{{cite web|title=Cities in partnership|url=https://www.tel-aviv.gov.il/About/Pages/Partnerships.aspx|website=Tel Aviv-Yafo Municipality|language=he}}&lt;/ref&gt;
|-
!Хот
!Улс
!Тив
!Гарын үсэг зурсан он
!Гэрээний төрөл
|-
|{{flagicon|Kazakhstan}} [[Алматы]]
|[[Казахстан]]
|[[Ази]]
|1999
|ах дүү хот
|-
|{{flagicon|Spain}} [[Барселон]]
|[[Испани]]
|[[Европ]]
|1998, 2013 онд батлагдсан
|нөхөрлөл ба хамтын ажиллагаа
|-
|{{flagicon|China}} [[Бээжин]]
|[[Хятад]]
|[[Ази]]
|1995, 2004, 2006
|ойлголцол, нөхөрлөл, хамтын ажиллагаа 
|-
|{{flagicon|Serbia}} [[Белград]]
|[[Серби]]
|[[Европ]]
|1990
|хамтын ажиллагаа 
|-
|{{flagicon|Germany}} [[Бонн]]
|[[Герман]]
|[[Европ]]
|1983
|хамтын ажиллагаа 
|-
|{{flagicon|Hungary}} [[Будапешт]]
|[[Унгар]]
|[[Европ]]
|1989
|хамтын ажиллагаа 
|-
|{{flagicon|Argentina}} [[Буэнос-Айрес]]
|[[Аргентин]]
|[[Өмнөд Америк]]
|1988
|ах дүү хот
|-
|{{flagicon|France}} [[Канн]]
|[[Франц]]
|[[Европ]]
|1993
|нөхөрлөл
|-
|{{flagicon|Moldova}} [[Кишинёв]]
|[[Молдав]]
|[[Европ]]
|2000
|ах дүү хот
|-
|{{flagicon|China}} [[Чунчин]]
|[[Хятад]]
|[[Ази]]
|2014
|Харилцан ойлголцлын санамж бичиг
|-
|{{flagicon|Germany}} [[Кёльн]]
|[[Герман]]
|[[Европ]]
|1979
|хамтын ажиллагаа 
|-
|{{flagicon|Germany}} [[Эссен]]
|[[Герман]]
|[[Европ]]
|1992
|хамтын ажиллагаа 
|-
|{{flagicon|Germany}} [[Франкфурт]]
|[[Герман]]
|[[Европ]]
|1980, 2017 онд сунгагдсан
|хамтын ажиллагаа 
|-
|{{flagicon|Germany}} [[Фрайбург]]
|[[Герман]]
|[[Европ]]
|2012, 2015
|Тогтвортой байдлын талаархи хамтын ажиллагааны санамж бичиг 
|-
|{{flagicon|China}} [[Гуандун муж|Гуандун]] (муж)
|[[Хятад]]
|[[Ази]]
|2014
|Харилцан ойлголцлын санамж бичиг
|-
|{{flagicon|South Korea}} [[Инчон]]
|[[Өмнөд Солонгос]]
|[[Ази]]
|2000
|ах дүү хот
|-
|{{flagicon|Turkey}} [[Измир]]
|[[Турк]]
|[[Ази]]
|1996
|ах дүү хот
|-
|{{flagicon|Poland}} [[Лодзь]]
|[[Польш]]
|[[Европ]]
|1994
|хамтын ажиллагаа
|-
|{{flagicon|Italy}} [[Милан]]
|[[Итали]]
|[[Европ]]
|1994
|ах дүү хот
|-
|{{flagicon|Canada}} [[Монреаль]]
|[[Канад]]
|[[Хойд Америк]]
|2016
|нөхөрлөл
|-
|{{flagicon|Russia}} [[Москва]]
|[[Оросын Холбооны Улс|Орос]]
|[[Европ]]
|2014
|Эдийн засаг, худалдаа, шинжлэх ухаан, технологи, соёлын салбарт хамтран ажиллах санамж бичиг 
|-
|{{flagicon|US}} [[Нью-Йорк хот|Нью-Йорк]]
|[[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]
|[[Хойд Америк]]
|1996
|ойлголцол, нөхөрлөл, хамтын ажиллагаа 
|-
|{{flagicon|Panama}} [[Панам хот]]
|[[Панам]]
|[[Хойд Америк]]
|2013
|нөхөрлөл
|-
|{{flagicon|France}} [[Парис]]
|[[Франц]]
|[[Европ]]
|1985, 2010 онд сунгагдсан
|хамтын ажиллагаа
|-
|{{flagicon|US}} [[Филадельфи]]
|[[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]
|[[Хойд Америк]]
|1967
|ах дүү хот
|-
|{{flagicon|Russia}} [[Санкт-Петербург]]
|[[Оросын Холбооны Улс|Орос]]
|[[Европ]]
|2011
|хамтын ажиллагаа
|-
|{{flagicon|US}} [[Сан-Антонио|Сан Антонио]]
|[[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]
|[[Хойд Америк]]
|2011
|нөхөрлөл
|-
|{{flagicon|Bulgaria}} [[Софи]]
|[[Болгар]]
|[[Европ]]
|1992
|ах дүү хот
|-
|{{flagicon|Greece}} [[Салоники]]
|[[Грек]]
|[[Европ]]
|1994
|ах дүү хот
|-
|{{flagicon|France}} [[Тулуз]]
|[[Франц]]
|[[Европ]]
|1962
|ах дүү хот
|-
|{{flagicon|Austria}} [[Вена]]
|[[Австри]]
|[[Европ]]
|2005
|эдийн засгийн хамтын ажиллагаа
|-
|{{flagicon|Poland}} [[Варшав]]
|[[Польш]]
|[[Европ]]
|1992, 2009
|хамтын ажиллагаа
|-
|{{flagicon|Japan}} [[Ёкохама]]
|[[Япон]]
|[[Ази]]
|2012
|нөхөрлөл
|-
|}

== Эшлэл ==
&lt;references responsive=&quot;&quot; /&gt;
== Цахим холбоос ==
{{commons|Tel Aviv-Yaffo}}
* [http://www.tel-aviv.gov.il/english/index.htm Тел Авив хотын албан ёсны сайт]
* [http://www.visit-tlv.co.il/eng.html Тел Авив хотын аялал жуулчлалын албан ёсны сайт]
* [http://www.israelviews.com/photos/Tel%2DAviv/ Тел-Авивийн зургууд]

{{Тел-Авив дүүрэг}}
{{Израилын хот}}
{{Зуны Паралимпын наадмыг зохион байгуулагч хот}}

[[Ангилал:Тел-Авив дүүргийн хот]]
[[Ангилал:Тел-Авив| ]]
[[Ангилал:Израилын хот]]
[[Ангилал:Тел-Авив дүүрэг]]
[[Ангилал:Далайн боомттой суурин]]
[[Ангилал:Их-, дээд сургуультай хот]]
[[Ангилал:Библийн суурингийн нэр]]
[[Ангилал:Эртний Израилын хот]]
[[Ангилал:1909 онд үүсгэн байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>lofx7jjb6q571uq48lvagon6t9qxmmq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дашийн Бямбасүрэн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9063</id>
    <revision>
      <id>708966</id>
      <parentid>702730</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T17:12:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Galtbolor</username>
        <id>21293</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7524" xml:space="preserve">'''Дашийн Бямбасүрэн''' нь Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч, доктор, профессор. 
[[Файл:Byambasuren Dash.jpg|right|frameless|500x500px]]
Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан (1990-1992)

== Намтар ==


Дашийн Бямбасүрэн нь эдийн засагч-статистикч мэргэжилтэй. 

Эдийн засгийн ухааны [[доктор]] бөгөөд 1965-аас 1989 онуудад [[Статистикийн Хороо|Статистикийн төв газар]]&lt;nowiki/&gt;т, Үнэ стандартын улсын хорооны даргаар, [[Авто тээврийн барилга угсралтын засварын трест]]&lt;nowiki/&gt;ийн даргаар, ШУТ-н Улсын хорооны харьяа Удирдлагын автоматжуулсан системийн эрдэм шинжилгээ, зураг төслийн төвийн захирлаар, Удирдах ажилтны мэргэжил дээшлүүлэх институтын захирлаар тус тус ажиллаж байв.

1989 онд [[Сайд Нарын Зөвлөл]]ийн орлогч, нэгдүгээр орлогч, даргаар ажиллаж байсан ба 1990 оны ардчилсан сонгуулийн дараа 9 сарын 10-нд [[Ерөнхий сайд]]аар томилогдсон. Түүний засгийн газрыг шинэчлэгч хандлагатай, [[технократ]] гэж мөн үздэг байжээ.  

11 жил Засгийн газрын гишүүнээр ажиллаж, 4 удаа Парламентын гишүүнээр сонгогдож байсан.  

1989-1992 онуудад БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн орлогч дарга, 1-р орлогч дарга, Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар ажиллаж байхдаа улс орноо эдийн засаг-нийгмийн шинэ тогтолцоонд шилжүүлэх ажлыг удирдаж байсан. 

Бямбасүрэн нь Монголын [[гадаад харилцаа]]г хөгжүүлэхэд ихээхэн хувь нэмэр оруулж, Олон улсын валютын сан, Дэлхийн банк, бусад олон улсын байгууллагууд, урьд нь холбоо харилцаагүй байсан гуравдагч орнуудтай харилцах, өргөн хүрээнд хамтран ажиллах эхлэлийг тавьж, [[Япон]] улстай нарийн хамт ажилласны үр дүнд Япон болон Дэлхийн банк нийт $320 сая долларын буцалтгүй тусламжийг Монгол улсад өгсөн түүхтэй. 

1992 оны 10 сард МАХН-аас гарч 1994 онд [[Монголын Ардчилсан Сэргэн Мандлын Нам]]ыг байгуулсан. 2010 онд Монголын Ардчилсан Сргэн Мандлын нам [[Монголын Ардчилсан Нам|Ардчилсан Нам]]тай нэгджээ.

Монгол орон социализмаас зах зээлийн эдийн засагт шилжих хамгийн эгзэгтэй хүнд нөхцөлд тэрээр олон намын &quot;[[Эвслийн засгийн газар]]&quot;-г эмхлэн толгойлж байв. 

Дашийн Бямбасүрэн нь Монгол улсын [[Удирдлагын Академи]]-ийн захирлаар ажиллаж байв (Удирдлагын хөгжлийн институт байсныг Удирдлагын академи болгосон). 

Эдийн засгийн ухааны доктор (PhD) зэрэгтэй, Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч цолтой, “Чингис хаан” одон шагналтай. 

1965-2000 онуудад төрийн захиргаа, аж ахуй, эрдэм шинжилгээ, боловсролын болон иргэний нийгмийн байгууллагуудад ажиллаж байх хугацаандаа Монголын эдийн засгийн макро түвшний үзүүлэлтүүдийн системийг боловсруулж нэвтрүүлэх, үнийн системийг шинэчлэх, улсын нэгдсэн чанарын удирдлагын системийг бүрдүүлэх, мэдээлэл-технологийн ололтыг нэвтрүүлэх, удирдах ажилтныг бэлтгэх системийг төгөлдөржүүлэх чиглэлээр ажиллаж байсан.

Зуун хорь гаруй эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, гурван ном бичиж хэвлүүлснээс гадна арав гаруй номыг хянан тохиолдуулж, нийт 15 эдийн засгийн загвар, тооцоо прогнозын хэрэгсэл боловсруулсан.

Мөн 2002 оны Дэлхийн Уулзалтад (Тогтвортой хөгжлийн дэлхийн уулзалт) оролцжээ. 

=== Мэргэжлийн ном, товхимол, бүтээлүүд ===
·       Эдийн засгийн загварчлалын кибернетикийн үндэс. 1973. 

·       БНМАУ-ын салбар хоорондын балансын үндэслэлд. 1976. 

·       БНМАУ-ын эдийн засгийн өргөтгөсөн нөхөн үйлдвэрлэлийн загвар “Онон”, 1976. 

·       Бог малын сүргийн нөхөн үйлдвэрлэлийн загвар. 1986 он.

·       Сэргэн мандах ирээдүй, 1996 он. 

·       Орчлонгийн хүрд: Сэргэн мандахын гүн ухааны товчоо. 1994 он.

·       Макро эдийн засгийн динамикийн урт хугацааны загвар “МОН-2”, 2001 он.

·       Макро эдийн засгийн дунд хугацааны загвар “МОН-3”, 2011 он.

·       Хэрэглээний үнийн динамик бүтэц (товхимол) 2013 он.

·       Эдийн засгийн энхэл донхол, Монголын хаос, 2015 он.

·       Монголын макро эдийн засаг, Броуны фракталыг гэтлэх арга зам. 2019 он.

·       30 гаруй эрдэм шинжилгээний илтгэл өгүүллүүд. 


1992 онд [[Пунцагийн Жасрай]] түүнийг залгамжилжээ.

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|албан_тушаал=[[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]]
|өмнө=[[Шаравын Гунгаадорж]]
|дараа=[[Пунцагийн Жасрай]]
|он=1990-1992
}}
{{end}}


{{Хөтлөгч мөр БНМАУ-ын Ерөнхий сайд}}

{{DEFAULTSORT:Бямбасүрэн, Дашийн}}
[[Ангилал:Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]]
[[Ангилал:Монгол Ардын Намын гишүүн]]
[[Ангилал:Монголын их сургуулийн багш]]
[[Ангилал:Чингис хаан одон шагналтан]]
[[Ангилал:Биндэрийн хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1942 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>hut49jbnaej337k2fmjs10fyfih0unv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>708967</id>
      <parentid>708966</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T17:13:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Galtbolor</username>
        <id>21293</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7509" xml:space="preserve">'''Дашийн Бямбасүрэн''' нь Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч, доктор, профессор. 
[[Файл:Byambasuren Dash.jpg|right|frameless|500x500px]]
Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан (1990-1992)

== Намтар ==


Дашийн Бямбасүрэн нь эдийн засагч-статистикч мэргэжилтэй. 

Эдийн засгийн ухааны [[доктор]] бөгөөд 1965-аас 1989 онуудад [[Статистикийн Хороо|Статистикийн төв газар]]&lt;nowiki/&gt;т, Үнэ стандартын улсын хорооны даргаар, [[Авто тээврийн барилга угсралтын засварын трест]]&lt;nowiki/&gt;ийн даргаар, ШУТ-н Улсын хорооны харьяа Удирдлагын автоматжуулсан системийн эрдэм шинжилгээ, зураг төслийн төвийн захирлаар, Удирдах ажилтны мэргэжил дээшлүүлэх институтын захирлаар тус тус ажиллаж байв.

1989 онд [[Сайд Нарын Зөвлөл]]ийн орлогч, нэгдүгээр орлогч, даргаар ажиллаж байсан ба 1990 оны ардчилсан сонгуулийн дараа 9 сарын 10-нд [[Ерөнхий сайд]]аар томилогдсон. Түүний засгийн газрыг шинэчлэгч хандлагатай, [[технократ]] гэж мөн үздэг байжээ.  

11 жил Засгийн газрын гишүүнээр ажиллаж, 4 удаа Парламентын гишүүнээр сонгогдож байсан.  

1989-1992 онуудад БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн орлогч дарга, 1-р орлогч дарга, Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар ажиллаж байхдаа улс орноо эдийн засаг-нийгмийн шинэ тогтолцоонд шилжүүлэх ажлыг удирдаж байсан. 

Бямбасүрэн нь Монголын [[гадаад харилцаа]]г хөгжүүлэхэд ихээхэн хувь нэмэр оруулж, Олон улсын валютын сан, Дэлхийн банк, бусад олон улсын байгууллагууд, урьд нь холбоо харилцаагүй байсан гуравдагч орнуудтай харилцах, өргөн хүрээнд хамтран ажиллах эхлэлийг тавьж, [[Япон]] улстай нарийн хамт ажилласны үр дүнд Япон болон Дэлхийн банк нийт $320 сая долларын буцалтгүй тусламжийг Монгол улсад өгсөн түүхтэй. 

1992 оны 10 сард МАХН-аас гарч 1994 онд [[Монголын Ардчилсан Сэргэн Мандлын Нам]]ыг байгуулсан. 2010 онд Монголын Ардчилсан Сргэн Мандлын нам [[Монголын Ардчилсан Нам|Ардчилсан Нам]]тай нэгджээ.

Монгол орон социализмаас зах зээлийн эдийн засагт шилжих хамгийн эгзэгтэй хүнд нөхцөлд тэрээр олон намын &quot;[[Эвслийн засгийн газар]]&quot;-г эмхлэн толгойлж байв. 

Дашийн Бямбасүрэн нь Монгол улсын [[Удирдлагын Академи]]-ийн захирлаар ажиллаж байв (Удирдлагын хөгжлийн институт байсныг Удирдлагын академи болгосон). 

Эдийн засгийн ухааны доктор (PhD) зэрэгтэй, Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч цолтой, “Чингис хаан” одон шагналтай. 

1965-2000 онуудад төрийн захиргаа, аж ахуй, эрдэм шинжилгээ, боловсролын болон иргэний нийгмийн байгууллагуудад ажиллаж байх хугацаандаа Монголын эдийн засгийн макро түвшний үзүүлэлтүүдийн системийг боловсруулж нэвтрүүлэх, үнийн системийг шинэчлэх, улсын нэгдсэн чанарын удирдлагын системийг бүрдүүлэх, мэдээлэл-технологийн ололтыг нэвтрүүлэх, удирдах ажилтныг бэлтгэх системийг төгөлдөржүүлэх чиглэлээр ажиллаж байсан.

Зуун хорь гаруй эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, гурван ном бичиж хэвлүүлснээс гадна арав гаруй номыг хянан тохиолдуулж, нийт 15 эдийн засгийн загвар, тооцоо прогнозын хэрэгсэл боловсруулсан.

Мөн 2002 оны Дэлхийн Уулзалтад (Тогтвортой хөгжлийн дэлхийн уулзалт) оролцжээ. 

=== Мэргэжлийн зарим бүтээлүүд ===
·       Эдийн засгийн загварчлалын кибернетикийн үндэс. 1973. 

·       БНМАУ-ын салбар хоорондын балансын үндэслэлд. 1976. 

·       БНМАУ-ын эдийн засгийн өргөтгөсөн нөхөн үйлдвэрлэлийн загвар “Онон”, 1976. 

·       Бог малын сүргийн нөхөн үйлдвэрлэлийн загвар. 1986 он.

·       Сэргэн мандах ирээдүй, 1996 он. 

·       Орчлонгийн хүрд: Сэргэн мандахын гүн ухааны товчоо. 1994 он.

·       Макро эдийн засгийн динамикийн урт хугацааны загвар “МОН-2”, 2001 он.

·       Макро эдийн засгийн дунд хугацааны загвар “МОН-3”, 2011 он.

·       Хэрэглээний үнийн динамик бүтэц (товхимол) 2013 он.

·       Эдийн засгийн энхэл донхол, Монголын хаос, 2015 он.

·       Монголын макро эдийн засаг, Броуны фракталыг гэтлэх арга зам. 2019 он.

·       30 гаруй эрдэм шинжилгээний илтгэл өгүүллүүд. 


1992 онд [[Пунцагийн Жасрай]] түүнийг залгамжилжээ.

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|албан_тушаал=[[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]]
|өмнө=[[Шаравын Гунгаадорж]]
|дараа=[[Пунцагийн Жасрай]]
|он=1990-1992
}}
{{end}}


{{Хөтлөгч мөр БНМАУ-ын Ерөнхий сайд}}

{{DEFAULTSORT:Бямбасүрэн, Дашийн}}
[[Ангилал:Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]]
[[Ангилал:Монгол Ардын Намын гишүүн]]
[[Ангилал:Монголын их сургуулийн багш]]
[[Ангилал:Чингис хаан одон шагналтан]]
[[Ангилал:Биндэрийн хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1942 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>libzp0utddm0iday9msb60gq1g52oeu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Юань Улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19371</id>
    <revision>
      <id>709002</id>
      <parentid>708212</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T04:54:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="47168" xml:space="preserve">{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; style=&quot;float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;&quot;
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;&quot; | &lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Их Юань Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.7em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠶᠡᠬᠡ&lt;br /&gt;ᠶᠤᠸᠠᠨ&lt;br /&gt;ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Даян Их Монгол Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.7em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠳᠠᠶᠠᠩ&lt;br /&gt;ᠶᠡᠬᠡ&lt;br /&gt;ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ&lt;br /&gt;ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Их Юань Улсын нутаг дэвсгэр'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;[[Гуулин улс|Гуулин]] бол Юань улсын вассал ([[тавнан]]) улс юм&lt;/small&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[File:Yuen Dynasty 1294 - Goryeo as vassal.png|center|365px|Их Юань Улсын газрын зураг]]
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Цаг тооны хэлхээс'''&lt;br /&gt;'''1271 — 1368 он'''
|-
| style=&quot;background:#ffffff&quot; align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|+
|
|
|-
| width=&quot;45%&quot;  align=&quot;left&quot; valign=&quot;top&quot; |[[Их Монгол Улс|←]] [[File:Flag of the Mongol Empire 2.svg|25px]] [[Их Монгол Улс]]&lt;br /&gt;[[Сүн улс|←]] [[File:Flag of None.svg|25px]] [[Сүн улс|Сүн Улс]]
| align=&quot;right&quot; | 
| align=&quot;right&quot; | [[Умард Юань Улс]] [[File:Flag of Yuan Dynasty.jpg|25px]][[Умард Юань Улс|→]]&lt;br /&gt;[[Төвөд]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Дөрвөн Ойрадын холбоо|→]]&lt;br /&gt;[[Мин улс|Мин Улс]] [[File:Flag_with_the_emblem_of_the_Ming_Empire.png|25px]][[Мин улс|→]]
|}
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Үндсэн хууль|Үндсэн хууль цааз]]'''
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Их Засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Монгол хэл|Монгол]], [[Хятад хэл|хятад]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нийслэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Ханбалиг|Хаанбалгас]] &lt;small&gt;(өнөөгийн [[Бээжин]])&lt;/small&gt; ба&lt;br /&gt; [[Шанду]] &lt;small&gt;(зуны нийслэл)&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн хэлбэр]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Төрийн тэргүүн'''&lt;br /&gt;– 1260–1294 он&lt;br /&gt;– 1294–1307 он&lt;br /&gt;– 1307–1311 он&lt;br /&gt;– 1311–1320 он&lt;br /&gt;– 1320–1323 он&lt;br /&gt;– 1323–1328 он&lt;br /&gt;– 1328–1328 он&lt;br /&gt;– 1329–1329 он&lt;br /&gt;– 1328–1332 он&lt;br /&gt;– 1332–1332 он&lt;br /&gt;– 1333–1370 он
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хаан]] ([[Их Хуралдай]]гаар сонгоно)&lt;br /&gt; [[Хубилай хаан]]&lt;br /&gt; [[Өлзийт Төмөр хаан]]&lt;br /&gt; [[Хайсан хүлэг хаан]]&lt;br /&gt; [[Аюурбарбад буянт хаан]]&lt;br /&gt; [[Шадбал гэгээн хаан]]&lt;br /&gt; [[Есөнтөмөр хаан]]&lt;br /&gt; [[Аригиба хаан]]&lt;br /&gt; [[Хүслэн хаан]]&lt;br /&gt; [[Төвтөмөр заяат хаан]]&lt;br /&gt; [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан]]&lt;br /&gt;[[Тогоонтөмөр хаан]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Нутаг дэвсгэр'''&lt;br /&gt;– 1310 он&lt;ref&gt;{{cite journal |date = September 1997 |title = Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia |journal = [[International Studies Quarterly]] |volume = 41 |issue = 3 |page = 499 |doi = 10.1111/0020-8833.00053 |first = Rein |last = Taagepera |author-link = Rein Taagepera |jstor = 2600793 |url = http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807 }}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;– 1330 он&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{статья |автор=Song (宋), Yan (岩)|заглавие=Estimation of Territory Areas of Several Dynasties in Chinese History|оригинал=zh:《中国历史上几个朝代的疆域面积估算》|ссылка=https://wenku.baidu.com/view/1b03d86e55270722192ef785.html|язык=zh|место=Beijing|издательство=[[Chinese Academy of Social Sciences]]|год=1994|isbn=|page=150}}&lt;/ref&gt;
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;14.000.000&amp;nbsp;км²&lt;br /&gt;13.720.000&amp;nbsp;км²
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Хүн ам|Хүн амын тоо]]'''&lt;br /&gt;– 1290 он&lt;br /&gt;– 1300 он&lt;br /&gt;– 1330 он&lt;ref name=&quot;:3&quot;/&gt;
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;77.000.000&lt;br /&gt;90.000.000&lt;ref&gt;Энэ тухайн үеийн дэлхийн нийт хүн амын 28 хувийг эзэлж байв.&lt;/ref&gt; орчим&lt;br /&gt;83.873.000
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Хүн амын нягтрал]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | 6 хүн км² тутамд&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1330 оноор тооцсон)&lt;/small&gt;
|}
{{Загвар:Монголын түүх}}
'''Юань Улс''' буюу бас өөрөөр '''Даян Их Монгол Улс''' (1271–1368) нь [[Монголчууд|Монгол угсаатны]] байгуулсан Монгол, Хятад, Солонгос улсуудын газар нутгийг эзлэн оршиж байсан феодалын нийгэмт хаант улс байсан юм. Тус улс нь Чингис хааны байгуулсан, [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] үргэлжлэл тул түүхэн дэх хамгийн том газар нутагтай эзэнт гүрнийг удирдах төв нь байснаараа онцлогтой.

== &quot;Юань&quot; гэсэн үгийн тайлбар ==
Их Юань (Дай Өнь, {{lang-zh|大元}}) гэдэг нэр бол Хятадын “Зурхайт ном (易經)” -ын “Цянь юань” буюу “[[Тэнгэр шүтлэг|тэнгэр]] мэт их” хэмээх утгыг үндсэлж өгсөн нэр болно.&lt;ref&gt;Монголын Их Юань улс.[https://mongoltoli.mn/history/h/418]&lt;/ref&gt; &quot;Хөх Тэнгэр&quot;, &quot;Хөх Монгол&quot; гэдэгт ордог &quot;Хөх&quot; гэсэн утга 元 (нан. yuán)д байна. Хятад хэлний &quot;Үгийн далай 辭海&quot; хэмээх Их толь (7р утгыг үз), &quot;Хятад хэлний Их толь&quot;  (Тайванд хэвэлсэн, 21р утгыг үз), &quot;Япон Хас толь&quot; (21р утгыг үз)-нуудад байна.  元 (yuán) нь 玄 (хөх, тэнгэр өнгө) тэй ижил утгатай  (元通玄) гээд, Юанийн үед тийн хэрэглэж байсан тайлбартайгаа байна гэж эрдэмтэн [[Балдандоржийн Сумъяабаатар]] баталгаа гаргаж ирэв. &quot;Юань улс&quot; гэдгийн монгол нэр нь &quot;Хөх Монгол&quot; юм. &lt;ref name=&quot;yuan&quot;&gt;[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]]: Юань гэдэг нэрний учир.[http://maral-books.net/wp-content/uploads/2013/11/Yuan.pdf]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16 х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Түүх ==

=== Юань улс байгуулагдсан нь ===
[[Файл:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|thumb|right|Юань улсыг байгуулсан Монголын их хаан Хубилайн хөрөг]]
1260 онд [[Хубилай]] өөрийгөө хаанд өргөмжилж, улмаар 1267 онд Монголын нийслэлийг [[Хархорум]] хотоос Жунду (Дайду) (одоогийн [[Бээжин]] хотын баруун хойд талд байсан) хотод шилжүүлэв. 1271 онд Их Монгол Улсын нэрийг өөрчилж, '''Юань''' хэмээн нэрийдсэнээр Монголын эзэнт гүрэн [[Алтан Орд]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]], [[Юань улс]] гэсэн дөрвөн хаант улсад хуваагдсан түүхтэй.

=== Хубилайн дараах үеийн Юань улс ===
[[Файл:Yuan dynasty banknote with its printing plate 1287.jpg|thumb|200px|left|Юань гүрний мөнгөн тэмдэгт болон тавган тамга]]
Хаан ширээний залгамжлал нь Юань гүрэнд томоохон асуудал болж байсан ба хожим нь дотоод тэмцэл болон томоохон маргааны эх үүсвэр болсон юм. Энэ нь Хубилайн хаанчлал төгсөхөд илэрхий болсон юм. Хубилай анхнаасаа түүний ууган хүү болох [[Чингим]]ийг хаан ширээгээ залгамжлуулах хүсэлтэй байсан боловч [[Чингим]] 1285 онд хаан эцгээсээ өмнө таалал төгссөн. Иймээс [[Чингим]]ийн хүү болох [[Өлзийт Төмөр хаан]] [[Хубилай хаан]]ы үхлээс хойш 10 гаруй жил (1294-өөс 1307 оны хооронд) улсаа удирдсан юм. Төмөр хаан өвөг эцгийнхээ хийсэн маш их ажлуудыг үргэлжлүүлэхээр зориг шулуудан шийдсэнээс гадна Монголын баруун зүгт орших бусад хаант улсуудтай эв найрамдлын харилцаа тогтоожээ. Гэсэн хэдий ч бутрал эв нэгдэлгүй байдал Төмөр хааны хаанчлалын үеэс эхэлсэн байна. Түүний хаанчлалын жилүүдэд өрнөсөн хамгийн том үйл явдал нь [[Хайду|Хайдугийн]] тэмцлийг бүр мөсөн дарж чадсан явдал юм.

[[Файл:Phagspa vinokurov tablet.jpg|thumb|150px|[[Дөрвөлжин бичиг]]]]
[[Хайсан хүлэг хаан]] Төмөр хааныг таалал төгссөний дараа Юань улсын хаан болжээ. Тэрбээр Хубилай хааны ажлыг үргэлжлүүлэх нь байтугай харин ч эсрэгээрээ түүний хийсэн зүйлийг нураажээ. Түр зуурын хаанчлалын (1307-оос 1311 хүртэл) үед Юань гүрэн санхүүгийн бэрхшээлүүдтэй тулгарч эхэлсэн нь Хайсан Хүлэг хааны хийсэн зарим зүйлүүдтэй шууд холбоотой байсан. Хайсан Хүлэг хааныг нас нөгчих үед, Юань улсын сан хөмрөг хоосорч маш их өрөнд орж Юань гүрний улс төрийн тогтворгүй байдлын эх үүсвэрийг тавьсан байна.

[[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад хааны]] засаглалын үед улс орон нэг үе ахин сэргэн, улс төрийн байдал тогтворжиж эхэлсэн ч Аюурбарбад хааны урьд ахдаа амласан амлалтнаасаа буцан өөрийн хүүгээ хунтайж болгосон нь Юань улсад өрнөх дотоодын улс төрийн хямралын эхлэлийг тавьжээ. Тус хааныг нас барсны дараа түүний хүү [[Шадбал гэгээн хаан|Шадбал]] хаан суугаад 2 жилийн дараа [[Тэгш ноён]]оор толгойлуулсан босогчдод хороогдсон. Түүний дараа Жинь ван [[Есөнтөмөр хаан]] суудалд суув. Энэ хааны үед Юань улс сүүлийн удаа амар тайван байсан ч 1328 онд Есөнтөмөр хаан Шанду хотод нас нөгчсөнд Шанду хотыг сахин суусан Давлат шах, Ванчин зэрэг түшмэл, түүний хөвгүүн [[Аригиба хаан]] өргөмжилжээ. Мөн энэ үед Дайду хотыг сахин суусан Хайсан хааны хуучин түшмэл Янтөмөр нар Төвтөмөрийг Нанжин хотноос тосон авчирч Дайду хотод хаан өргөмжилжээ. Ингээд монголчууд нэгэн зэрэг хоёр хаантай болж Их нийслэл Дайду, дээд нийслэл Шандугийн хооронд өөр өөрийн өргөсөн хаанаа хамгаалах ширүүн дайн болов. Эцсийн дүнд Шандугийн тал ялагдаж Төвтөмөр хаан суужээ. Гэвч Төвтөмөр журам ёсыг дээдлэн Хархорумыг сахин суусан ах Хүслэндээ хаан суурийг найр тавихаа илтгэв. Ингээд 1329 онд [[Хүслэн хаан|Хүслэн]] Хархорумаас ирж хасбуу тамгыг хүлээн авч хаан ширээ эзэлсэн боловч хэдэн өдрийн дараа гэнэт нас нөгчжээ. [[Төвтөмөр хаан]] ширээгээ сэргээв. Юань улсад иргэний дайн дэгдэн үй олон хүний амийг авч одсон тэмцэл 10 гаруй жил өрнөж, уг улсын байдал туйлын тогтворгүй болж ирсэн.

===Юань улсын мөхөл===
[[Файл:Cina v roce 1358.svg|thumb|left|200x200px|'''Улаан алчууртны бослогын улсууд. 1358 он''']]
[[Файл:Cina v roce 1360.svg|thumb|left|200x200px|[[Улаан алчууртны бослого|Улаан алчууртны бослогын]] улсууд. 1360 он. '''Ногоон нь [[Чэн Юй Лянь|Чэнь Юй ляний]] нутаг''', '''Улаан''' нь [[Хань Линь Эр|Хань Линь Эрийн]] Сүн улсын нутаг, '''Шар''' нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] улс.]]
[[Файл:Cina roku 1365.svg|thumb|200x200px|1360 он. Улбар шар нь [[Жан Ши Чэн]]-ий '''У улс''', Улаан нь [[Жу Юань Жан|Жу Юань Жаний]] [[Мин улс|Ү улс]], Бор нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] [[Дася улс]].]]
14-р зууны дунд үед Юань улсын газар нутагт дараалсан олон усны үер болсоны улмаас 1351 онд [[Шар мөрөн|шар мөрний]] далан задарсан аж. Тухайн үед Юань гүрнийг [[Тогоонтөмөр хаан]] удирдаж байсан бөгөөд тэрбээр өмнө зүгт [[Шаньдун]]ы хагас аралд шинээр суваг бариулсан байна. Яг энэ үеэс эхлэн хятадууд анх удаа бослого зохион байгуулж эхэлжээ. Үүний дараа хэд хэдэн томоохон бослого хөдөлгөөн гарч эхэлсэнээс хятадуудын хувьд хамгийн чухал бослогын бүлэг нь [[Улаан алчууртны бослого|улаан алчууртны бослого]] байсан юм. Тус бослого нь одоогийн [[Аньхуй]], [[Жянсү|Жяньсу]], [[Жөжян|Жэжян]], [[Юньнань]], [[Сычуань муж|Сюйчуань]], [[Шаньдун]], [[Хэнань]], [[Хүбэй]] зэрэг мужуудыг хамарсан. Анх [[Хань Шань Тун]], [[Люй Фу Тун]] нар тус бослогыг өдөөсөн. Яваандаа хүч нь нэмэгдсээр 1368 онд Юань улсыг мөхөөхөд гол нөлөө үзүүлсэн.

Юань улсын сүүлийн хаан [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөрийн]] үед бослого хөдөлгөөн жил алгасалгүй гарч, ихэс ноёдын зөрчил дээд цэгтээ тулж, улс орон самуурч байсаар 1368 онд Юань улс мөхөж, Монголчуудын эзэгнэл төгсгөл болжээ.

Эдгээрээс гадна Юань улсыг мөхөлд хүргэсэн өөр шалтгаанууд ч бас бий. Үүнд дэлхийг эзэгнэсэн том гүрнийг удирдан захирч авч явах чадвартай хаан байгаагүй нь хамгийн гол хүчин зүйл байв. Өөр нэг шалтгаан нь 14-р зууны хоёр дахь хагаст гарсан тахлаас шалтгаалан алс холд хийж байсан худалдааны системд муугаар нөлөөлсөн байна. Хятад гүрнийг эзэлж байгаад хөөгдсөн бусад үндэстэнтэй харьцуулбал монголчууд хэдийгээр хятадад хаанчлалаа алдсан ч Юань улсын дараа бий болсон [[Мин улс]]ын хойд хэсэгт үзүүлэх нөлөө нь хүчирхэг хэвээр байсан юм. Юань улсын үед эхэлсэн улсын нэгдсэн бодлого болоод засаг захиргааны санаачлагуудыг Мин улс тэр хэвээр нь үргэлжлүүлэн хэрэглэсэн байна.&lt;ref&gt;Helwig Schmidt-Glintzer: ''Kleine Geschichte Chinas'' (орч. ''&quot;Хятадын жижигхэн түүх''&quot; ном), S. 102ff..&lt;/ref&gt;

== Юань гүрний үеийн засаг захиргааны зохион байгуулалт ==
[[File:Chinese movable type 1313-ce.png|thumb|right|Ван Жэн-ийн '' Нонг Шу '' нь хувь хүний хөдлөх төрлийн тэмдэгтүүд нь А эргэлтийн бичгийн хэв, 1313 онд хэвлэгдсэн]]
{{Гол|Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо}}
Хубилай хааны төр барьсан эхний жилүүдээс хятад нутгийг захирахын тулд Өгэдэй хааны хуучин байсан захиргаа, хятадын уламжлалт засаглалын хэлбэрийг үндэслээд 1260-1272 онуудын хооронд дараах байдлаар зохион байгуулсан.
{| class=&quot;wikitable&quot;
! colspan=&quot;5&quot; |[[Хаан|Их хаан]]
|-
![[Зарга шийтгэх яам|Юй ши тай]]
! colspan=&quot;3&quot; |[[Төвлөн засах яам|Жун шу шэн]]
![[Нууц бичгийн яам|Шу Ми Юань]]
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Синь Юйшитай
!Сангийн яам
!Ёслолын яам
!Үйлдвэрлэх яам
! rowspan=&quot;3&quot; |Синь шумиюань
|-
|'''Цэргийн яам'''
|'''Шүүх яам'''
|'''Түшмэлийн яам'''
|-
| colspan=&quot;3&quot; |'''Син Жун шу шэн'''
|}
Юань улсын хамгийн дээд эрх мэдлийг хаан хязгаарлалтгүйгээр барих бөгөөд [[Төвлөн засах яам|төвлөн засах яам]] (Уг яаманд '''Сангийн яам, Ёслолын яам, Цэргийн яам, Шүүхийн яам, Үйлдвэрлэх яам''' зэрэг 6 яам харьяалагдаж байв), [[нууц бичгийн яам]] , [[зарга шийтгэх яам]] гэх гурван бие даасан харилцан хяналт тавих үүрэг хүлээсэн яамд ажиллаж байсан байна. Эдгээрээс дотоод бичгийн яам нь голлох байр суурьтай байжээ. Тус яамыг зарим үед хунтайж [[Жун шу лин]] буюу эрхэлсэн сайдын албан тушаалыг хашиж, түүний доор хоёр чинсан байдаг байлаа. Гэхдээ эрхэлсэн сайд гэдэг нь байнгын бус түр орон тоо юм. Энэ нь хунтайж нас барах, хаан болох үед арилгадаг байсан. Юань улсын үед [[Дорж (Хубилайн хүү)|Дорж хунтайж]] (1261-1263), [[Чингим]] хунтайж (1273-1286), [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хаан]] (1307-1311), [[Гэгээн хаан]] (1316-1320) нар уг тушаалыг хашиж байсан. Төвлөн засах яамны эрхэлсэн сайдын дараа баруун, зүүн этгээдийн тэргүүлсэн сайд [[Чинсан]] нар орж байжээ. Баруун этгээдийн сайд нь зүүнийхээс илүү эрх мэдэлтэй байв. Тэргүүн сайдын дор, цэрэг улсын хүнд хэргийг тэгшлэн засагч хэмээх дөрвөн сайд, засагч туслагч түшмэл байв. 

Түүний дараа '''[[Нууц бичгийн яам|үйл таслах яам]]''' нь цэргийн үйлийг хариуцаж, дайн зарлах, цэргийн бүртгэл, цэргийг орон нутагт тараан хувиарлан суулгах гэх мэт асуудлыг хариуцаж байсан бөгөөд зөвхөн хаанд шууд захирагдах Шу Ми Ши түшмэл захирдаг байжээ. 

Юй ши тай буюу '''Зарга шийтгэх яам''' нь түшмэдийн албанд нь хяналт тавьж дэвшүүлэх юмуу бууруулах эсэхийг тогтоох, шүүн таслах, зарга хэлэлцэх асуудлыг хамаарч байсан. Энэхүү хоёр яамд нь мөн адил орон нутагт салбартай байснаас гадна тус бүрийг хариуцсан түшмэл томилж байсан. 

Мөн эдгээрээс гадна 20 гаруй яам товчоод байгуулагдаж байсан. 

=== Нутаг дэвсгэрийн хуваарь ===
[[Юань улсын судар|Юань улсын сударт]] бичсэнээр засаг захиргааны хуваарь байнга өөрчлөгдөж байсан бөгөөд 1330 оны байдлаар [[Син жун шу шэн|Төвлөн засах төлөөний яам]]-11, [[чөлгэ]] (лу)-185, Фу-33, жоу- 359, сянь-1127 байжээ. Уугуул Монгол нутагт засаг захиргааны хуваарь өөрчлөгдсөнгүй. Хууль цааз нь төрийн асуудлыг зохицуулахад чиглэсэн дүрэм журам байлаа. Юань гүрний үед нутаг дэвсгэрийн  хамгийн том нэгж нь '''муж''' байв. Мужийг дотор нь:

Дотоод муж нь Төвлөн засах яаманд шууд захирагддаг [[Хэбэй]], [[Шаньдун]], [[Шаньси муж|Шаньси]] гурван мужийг багтааж байсан.
[[Файл:Yuan Dynasty Administrative division 1330.jpg|thumb|350x350px|'''Юань улсын нутаг дэвсгэрийн хуваарь''']]

Харин гадаад муж нь нийт нийслэл хотоос алслагдсан бусад мужийг хэлж байсан.   

Үүнд:  
# [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (嶺北行省): Хархорумаар төвлөрсөн Монгол нутаг.
# [[Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн]] (河南江北行省)
# [[Хугуан нутгийн син жун шу шэн]] (湖廣行省)
# [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]] (甘肅行省)
# [[Жяньши нутгийн син жун шу шэн]] (江西行省)
# [[Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн]] (江浙行省)
# [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (遼陽行省)
# [[Шэньси нутгийн син жун шу шэн]] (陝西行省)
# [[Сычуан нутгийн син жун шу шэн]] (四川行省)
# [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]] (雲南行省)

====== Хараат улсуудыг захирах мужууд ======
# [[Жэньдун син жун шу шэн]] (征東行省): Гуулин улсаар төвлөрсөн, Японыг дайлах муж.
# '''Жэньмянь син жун шу шэн''' (征緬行省, Мьянмарын хэргийг хамаарах муж)
# '''Жяожи син жун шу шэн''' (交趾行省): Аннам буюу одоогийн Вьетнамын хойд хэсгийг захирах муж.
# '''Жаньчэн син жун шу шэн''' (占城行省) Чампа улсыг захирах муж. Одоогийн өмнөд Вьетнам, Лаос, Тайландын нутаг
Муж нь дотроо: Лу (сүүлийн үед Зам, Чөлгөө, Чөлгэ, Цүлх гэж нэрлэгдэх болсон), Фу (сүүлийн жилүүдэд Шүлтгэн, Шилтгэн гэх нэршилийг Түүхийн хүрээлэнгийн бүтээлүүдэд тавигдах болсон), Жоу, Сянь гэж хуваагддаг. 

Мужийг [[Юань улс|Юань улсын]] үед хятадаар [[Син жун шу шэн|Синь Жун Шу Шэн]] гэж нэрлэх бөгөөд энэ нь '''Төвлөн засах яамны төлөөний яам''' гэсэн утга агуулна. Үүнийг заримдаа Син шэн, Шэн гэх зэргээр товчлох асуудал байсан. Мөн орон нутаг дахь [[Нууц бичгийн яам]], [[Зарга шийтгэх яам|Зарга шийтгэх яамнуудын]] салбар байгууллага муж бүрт байршиж байсан. Тэдгээрийг '''син шу ми юань, син юй ши тай''' гэх зэргээр нэрлэж байсан. 

Эдгээрээс гадна юань улсын үед байсан нэг томоохон зүйл нь хааны ургийн болон гавъяат ноёд, ван нарын '''эзэмшил газар''' юм. Тухайн цагт хааны ургийн [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|олон вангууд]] хятад газарт хувь эзэмшилтэй байжээ. Энэ нь тухайн үед ихээхэн өрнүүн дэлгэрсэн үзэгдэл байсан юм. Эдгээр эзэмшил газар нь төрийн засаг захиргааны нэгжтэй хамт оршиж, голдуу мужуудын фу, жоу, сянь зэрэг доод түвшний нэгжид эзэмшилтэй байсан. Гэхдээ тэрхүү газар эзэмшил нь дараах хоёр төрөлтэй байсан. 
# Газар нутаг, оршин суугчидыг хамтад нь өгөх
# Зөвхөн оршин суугчидыг өгөх
Энэ үзэгдэл нь Монгол нутагт байсан юм. [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] үед гэхэд дараах хэд хэдэн вангийн нутаг эзэмшил оршиж байсан. 
[[Файл:Yuan dynasty and Mongolia.jpg|thumb|Юань улсын үеийн Монгол орон]] 
# [[Туул гол|Туул]], Онон, Хэрлэн, '''[[Их Ордос|их ордос]]''' буюу их хориг зэрэг зүүн хойд нутаг нь [[Жинь ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Онон гол|Онон]], [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] голын зүүн хэсэг, одоогийн Дорнод аймаг хавийн нутаг нь [[Гуаннин ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Эргүнэ мөрөн]], [[Хөлөн нуур|Далай нуур]] хавийн нутаг [[Чи ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг 
# [[Эрчис]] мөрний дунд бие нь [[Яньди ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ]] мөрний нутаг нь [[Сүлдүс|Сүлдүс аймгийн]] нутаг
# [[Буйр нуур]], [[халх гол]] орчмын нутаг нь [[Жинань ван]]&lt;nowiki/&gt;ийн нутаг
Эдгээрээс гадна тухайн зарим мужид [[Төвөд|Төвдийг]] захирах [[Сюань Жэн Юань]], [[сюань вэй сы]] (дэлэгрэнгүй тохинуулах хэлтэс гэж орчуулдаг) , [[ань фу сы]] (амгаланг тохинуулах хэлтэс), [[жюнь]] (цэргийн анги), [[Дао (засаг захиргааны нэгж)|дао]] гэх мэтийн нэршил бүхий засаг захиргааны нэгж байршиж байсан.   

Аливаа удирдах албанд заавал монгол хүнийг томилох бөгөөд 25-аас дээш насны Монгол дарга нараар захируулдаг байв. Харин гацаа болон тосгодыг хятад хүнээр захируулдаг байжээ. Энэ нь монгол хүний тоо хятад нутгийнхантай харьцуулахад хэт цөөн байснаас улбаалаад бүх шатанд хүрч ажиллах боломжгүй учир зөвхөн дээд удирдах шатанд томилдог байжээ. Гэхдээ Монгол хүн гэдэгт Их Монгол улсад хамгийн түрүүнд дагаар орсон Харлиг, Уйгур, Хиргис, Хятан зэргийн хүмүүсийг багтаах явдал байсныг анхаарууштай.

== Хууль цааз ==
{{Гол|Их Засаг}}
{{Гол|Их Юань улсын нэвтэрхий хууль}}
{{Гол|Юань улсын хууль цаазын бичиг}}
{{Гол|Жыюаний шинэ хууль}}
[[File:Evolution map of the Northwest territory of the Yuan Dynasty in Haiguotuzhi.jpg|thumb|'''Юань гүрний үеийн баруун хойд хэсгийн газрыг дүрсэлсэн нь (XIX зуун)''']]

Юань улсын үед монгол хаад ноёдын зүгээс суурин иргэд, малчин ардыг нэгтгэн захирах үүднээс хэд хэдэн хууль цаазын бичгийг хэрэглэж байлаа. Хубилай хаан, түүний шинэ улсад шинэ хуультай болох нь зайлшгүй зүйл байсан. Улмаар [[Жыюаний шинэ хууль|'''Жи Юаний шинэ хууль''']] гэх хууль цаазын бичгийг Е Рун Зу гэх бичгийн түшмэл удирдаж 1291 оны 6 сарын 18-нд эмхэтгэсэн. Энэ хууль нь [[Алтан улс|Алтан улсын]] '''Жанзун хааны''' үед зохиосон '''Тай Хэ Люй И''' гэх хууль цаазын бичиг, [[Чингис хаан|'''Чингис хааны''']] үед зохиосон [[Их Засаг]] хуулийг үндэс болгосон байдаг. Уг хууль нь 96 зүйл, 10 бүлэгтэй. Үүнд түшмэдийн ёс, мөнгө санхүү, шашин шүтлэг, боловсрол, хулгайн хэрэг, цагдан хорих гэх мэт зүйлд хуваагдаж байлаа.  

Мөн [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт Төмөр хааны]] үед 1305 онд [[Да Дөгийн хуулийн эмтхэтгэл]] гэх хууль цаазын бичгийг гаргасан. Үүнээс гадна 1322-1323 оны хооронд [[Юань улсын хууль цаазын бичиг]], [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] зэргийг эмхэтгэж баталсан.  Тус бүр нь 2000 гаруй боть бөгөөд 20 гаруй бүлэгт хуваагдаж байдаг.  

Юань улсын сүүл үед холбогдох бас нэгэн хууль цаазын бичиг нь 1338-1345 оны хооронд [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр хааны]] зарлигаар [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] болон өмнөх үеийн хуулийг нэгтгэсэн нэгэн хуулийг гаргасан. Үүнийг хятадаар '''[[Жыжөн Тяогө]]''' гэдэг. Монголчилбол Жыжөнгийн хуулийн эмхэтгэл гэнэ.  Энэ нь нийт 2909 боть бөгөөд удиртгал бүлэг нь 150 боть, хуулийн эмхэтгэл бүлэг нь 1700 боть, хавсралт бүлэг нь 1059 боть болдог. 1346 оноос албан ёсоор хэрэглэж эхэлсэн. Энэ хууль нь 22 жил болоод [[Мин улс]] байгуулагдахад халагдаж, хожуу [[Юнлө|Юнлэ хааны]] үед бичигдсэн '''[[Юнлө Дадянь]]''', [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хааны]] үед бичигдсэн '''Дөрвөн хөмрөгийн данс бичмэл''' хэмээх хоёр бүтээлд багтсан билээ.

== Хаад ==
{{гол|Юань улсын хаад}}

{|class=&quot;wikitable sortable&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot;
|+ '''Монголын Их Хаад'''
|-
!Хөрөг
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хааны нэр
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Цол
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Амьдарсан жилүүд
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хаанчилсан жилүүд
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хятад оны цол
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хятад сүмийн цол
|-
|[[Файл:Kublai Khan.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Хубилай хаан|'''Хубилай''']]
| '''Сэцэн хаан'''
| [[1215 он|1215]]-[[1294 он|1294]]
| [[1271 он|1271]]-1294 он
| [[Чжунтун]] (1260-1264)&lt;br /&gt; [[Жыюань]] (1264-1294)
| Шизу
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumTemurOljeituPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Өлзийт Төмөр хаан|'''Төмөр''']]
| '''Өлзийт хаан'''
| [[1265 он|1265]]-[[1307 он|1307]]
| [[1294 он|1294]]-1307
| [[Юаньжэнь]] (1295-1297) &lt;br /&gt;[[Дадө]] (1297-1307)
| Чэнзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Хайсан хүлэг хаан|'''Хайсан''']]
| '''Хүлэг хаан'''
| [[1281]]-[[1311]]
| [[1307]]-1311
| [[Жыда]] &lt;br /&gt; (1308-1311)
| Узун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumAyurbarvadaBuyantuPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Аюурбарбад буянт хаан|'''Аюурбарбад''']]
| '''Буянт хаан'''
| [[1285]]-[[1320]]
| [[1311]]-1320
| [[Хуанцин]] &lt;br /&gt; (1311-1316)&lt;br /&gt;[[Яньёу]](1316-1320)
| Рэньзун
|-
|[[Файл:Gegeen.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Шадбал гэгээн хаан|'''Шадбал''']]
| '''Гэгээн хаан'''
| [[1303]]-[[1323]]
| [[1320]]-1323
| [[Жыжы (Гэгээн хаан)|Чжичжи]] &lt;br /&gt; (1320-1323)
| Инзун
|-
|[[Файл:Yesun.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Есөнтөмөр хаан|'''Есөнтөмөр''']]
|
| [[1276]]-[[1328]]
| [[1323]]-1328
| [[Тайдин]] &lt;br /&gt; (1323-1328) [[Жыхө]]&lt;br /&gt;(1328)
| Тай Дин Ди
|-
|[[Файл:Ragibagh.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Аригиба хаан|'''Аригиба''']]
| 
| [[1320]]-[[1328]]
| 1328
| [[Тяньшүнь (1328)|Тяньшүнь &lt;br /&gt; (1328)]]
| Тянь Шүнь Ди
|-
|[[Файл:YuanEmperor Kusala.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Хүслэн хаан|'''Хүслэн''']]
| '''Хутагт хаан'''
| [[1300]]-[[1329]]
| 1329
| [[Тяньли]] &lt;br /&gt; (1329)
| Минзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumTughTemurPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Төвтөмөр хаан|'''Төвтөмөр''']]
| '''Заяат хаан'''
| [[1304]]-[[1332]]
| [[1328]]-[[1329]], &lt;br /&gt;1329-1332
| [[Тяньли]] &lt;br /&gt; (1328-1329)&lt;br /&gt; [[Жышүнь]]&lt;br /&gt; (1329-1332)
| Вэньзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumIrinchinbalPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Ринчинбал хаан|'''Ринчинбал''']]
| '''Эрдэнэцогт хаан'''
| [[1326]]-[[1332]]
| 1332
| Жышүнь (1332)
| Нинзун
|-
|[[Файл:Toghon.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Тогоонтөмөр хаан|'''Тогоонтөмөр''']]
| '''Ухаант хаан'''
| [[1320]]-[[1370]]
| [[1333]]-[[1368]]
| [[Юаньтун|Юань Тун]] &lt;br /&gt; (1333-1335)&lt;br /&gt;[[Жыюань|Чжи Юань]]&lt;br /&gt;(1335-1340)&lt;br /&gt; [[Жыжөн|Чжи Чжэн]]&lt;br /&gt;(1340-1370)&lt;br /&gt;
| Хуйзун&lt;br&gt;Шүнь Ди
|}
'''Их Хатад'''
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Хөрөг
!Хатны нэр
!Овог аймаг
!Хатан суусан үе
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Чаби хатан|'''Чамбуй''']]
|Хонгирад
|1260-1281
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumNahan.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Намбуй хатан|'''Намбуй''']]
|[[Хонгирад]]
|1285-1286
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Шилийндалай хатан|'''Шилиндалай''']]
|Хонгирад
|1295-1305
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Булган хатан|'''Булган''']]
|[[Баяд|Баягуд]]
|1305-1307
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumZhenge.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Жэнгэ хатан|'''Жэнгэ''']]
|Хонгирад
|1307-1311
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfAyurbarvada.jpg|center|frameless|130x130px]]
|[[Раднашири хатан|'''Раднашири''']]
|Хонгирад
|1311-1320
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfShidebalaII.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Сугабал хатан|'''Сугабал''']]
|[[Ихирэс]]
|1320-1323
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumUnnamedEmpressIV.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Бабухан хатан|'''Бабухан''']]
|Хонгирад
|1323-1328
|-
|[[Файл:Будшир_хатан.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Будшир хатан|'''Будашири''']]
|Хонгирад
|1328-1329, 1329-1332
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfQoshila.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Бабуша хатан|'''Бабуша''']]
|[[Хонгирад]]
|1329
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfIrinchinbal.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Дарамшир|'''Дармашири''']]
|Хонгирад
|1332
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Данашир хатан|'''Данашири''']]
|[[Кипчак]]
|1333-1335
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Баянхутаг хатан|'''Баянхутуг''']]
|Хонгирад
|1335-1365
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Өлзийхутаг хатан|'''Өлзийхутуг''']]
|[[Курё улс]]
|1365-1368
|}

== Юань гүрний эдийн засаг ==
{{Гол|Юань улсын зоосон мөнгө}}
[[Файл:Yuan coinage.jpg|thumb|right|Юань улсын мөнгөн зооснууд]]
Юань улсын үед хөдөө аж ахуйг үндэс болгосон олон төрлийн аж ахуйг зэрэг хөгжүүлэх бодлого баримталсны дүнд таримлын төрөл зүйл олширч тариа будааг элбэг хураах болсон бөгөөд мал сүрэг ч өнөр өссөн байна. Юань улсын үед гар үйлдвэр ихээхэн хөгжжээ. Жишээ нь: хөх цэцэгтэй цагаан шаазан нэгэнт дэлхийн хэмжээний шилдэг бүтээгдэхүүн болж олон оронд борлуулагдаж байжээ. Онгоц хийх мэргэжил дээшилж усан флоттой болжээ. Хубилай хаан анх удаа хууль ёсны баталгаатай цаасан мөнгийг гүйлгээнд гаргасан нь олон улсын худалдааг хөгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой зүйл болсон байна. Юань улсын үед Ханчжоугаас Бээжин хүрэх усан сувгийг холбосон бөгөөд Шанхай, Ханчжоу, Гуанчжоу зэрэг нэлээд олон газрыг худалдааны чөлөөт бүс нутаг болгож ус хуурай хосолсон шинэ торгоны замыг нээж дэлхий олон орны эдийн засаг соёлын солилцоонд чухал хувь нэмэр оруулжээ.&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/418 Монголын Их Юань улс] Монголын түүх 2016 он&lt;/ref&gt;

== Зургийн цомог ==
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot; heights=&quot;160&quot;&gt;
Файл:Yuan dynasty iron magic square.jpg|Араб тоо сийлсэн хавтан (Юань гүрэн)
Файл:Yuan Dynasty - waterwheels and smelting.png|Төмрийн хүдэр хайлуулах зуух 
Файл:水轮.jpg|Усан хүрд
Файл:水锤.jpg|Юань улсын үеийн усан хөөрөг
Файл:纺织机.jpg|Юань улсын үеийн нэхмэлийн машин 
Файл:水磨齿轮.jpg|Усан тээрэм 
Файл:农书织布机.jpg|Торго нэхэх суурь машин 
Файл:Zhao Mengfu1.jpg|Юань улсыг үеийн зураг ([[Жао Мэнфу]])
Файл:Chuangzi Nu1.jpg|Юань улсын үеийн Давхар холхивчит нум&lt;ref name=&quot;bm&quot;&gt;{{cite web |url = http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |title=Archived copy |accessdate=November 11, 2009 |deadurl=yes |archiveurl = https://web.archive.org/web/20091202081843/http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |archivedate=December 2, 2009 }}&lt;/ref&gt;
Файл:Skanda detail heart sutra zhao mengfu.jpeg|Юань улсын үеийн цэргийн хувцас
Файл:Immortal Riding a Dragon.jpg|Юань улсын үед зурагдсан луу унаж буй зураг
Файл:Horse and Groom, after Li Gonglin by Zhao Yong.jpg|[[Монгол морь]]
Файл:Jiang Ge.JPG|Юань улсын Монгол цэрэг
Файл:Qubilai Setsen Khaan.JPG|[[Хубилай хаан]]ы залуугийн зураг
Файл:Mongol warrior of Genghis Khan.jpg|Монгол морьтон баатрын харваж байгаа зураг 
Файл:Yuan stone Nestorian inscription (rep).JPG|Бээжин хотын Фаншань дүүргээс олдсон Юань улсын үед хамаарах Несториан шашинтны чулуун хөшөө 
&lt;/gallery&gt;

==Урлагийн бүтээл==
===Кино===
*Телевизийн богино цувралууд, ''[[Марко Поло (TV богино цувралууд)|Марко Поло]]'' (1982), Featuring  [[Кэн Маршал]] ба [[Роученг Ин]], зохиолыг бичсэн [[Жулиано Монталдо]],зураглаач, Пологийн аялалаар хоёр ялалт авсан. [[Эмми шагнал гардуулах ёслол]], зургаагаас дээш удаа нэр дэвшсэн.&lt;ref name=Emmy&gt;{{Citation|title=Academy of Television Arts &amp; Sciences|url=http://www.emmys.org/awards/awardsearch.php|accessdate=July 6, 2009}} (Searching for &quot;Marco Polo&quot;, and year 1982)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt0083446/ |website=IMDb TV miniseries|title= Marco Polo |date= 1982}}&lt;/ref&gt;
* ''[[Марко Поло (телевизийн цуврал)|Марко Поло]]'' 2014 оны кино. ([http://www.imdb.com/title/tt2189461/ imdb.com Marco Polo (TV series)])

==Мөн үзэх==
* [[Юань улсын хаад]] буюу монгол хаадын жагсаалт
* [[Их Монгол Улс]]
* [[Их Монгол улс болон Юань гүрний үеийн дайн тулаан]]
* [[Алтан Орд]]
* [[Ил Хаант Улс]]
* [[Цагаадайн улс]]

== Ном ==
* Arthur Cotterell: The Imperial Capitals of China - An Inside View of the Celestial Empire. Pimlico, London 2007, ISBN 978-1-84595-009-5 (англи хэлээр).
* Ann Paludan: Chronicle of the China Emperors. Thames &amp; Hudson, London 1998, ISBN 0-500-05090-2 (англи хэлээр).

==Цахим холбоос==
{{commonscat|Yuan Dynasty|Юань Улс}}
* [http://www.kinabaloo.com/yd1.html Yuan Dynasty Earthen City Wall Park, Beijing] (англи хэлээр)
* [http://www.chinavoc.com/history/yuan.htm The Yuan Dynasty] (англи хэлээр)

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө= [[Их Монгол Улс]] &lt;br/&gt; [[Сүн улс|Өмнөд Сүн улс]] &lt;br/&gt; 
|он= 1271-1368
|албан_тушаал= Их Юань улс
|дараа=[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монгол улс]]&lt;br/&gt; [[Мин улс]]
}}
{{end}}
{{Хөтлөгч мөр Юань Улсын сэдэв}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн улс]]
[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Юань улс| ]]
[[Ангилал:Их Монгол Улс]]
[[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]]</text>
      <sha1>ly3l3uqrv87vhow2x96c6z592ep9vrd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709003</id>
      <parentid>709002</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T04:56:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="47168" xml:space="preserve">{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; style=&quot;float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;&quot;
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;&quot; | &lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Их Юань Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.7em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠶᠡᠬᠡ&lt;br /&gt;ᠶᠤᠸᠠᠨ&lt;br /&gt;ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Даян Их Монгол Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.7em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠳᠠᠶᠠᠩ&lt;br /&gt;ᠶᠡᠬᠡ&lt;br /&gt;ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ&lt;br /&gt;ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Их Юань Улсын нутаг дэвсгэр'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;[[Гуулин улс|Гуулин]] бол Юань улсын вассал ([[тавнан]]) улс юм&lt;/small&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[File:Yuen Dynasty 1294 - Goryeo as vassal.png|center|365px|Их Юань Улсын газрын зураг]]
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Цаг тооны хэлхээс'''&lt;br /&gt;'''1271 — 1368 он'''
|-
| style=&quot;background:#ffffff&quot; align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|+
|
|
|-
| width=&quot;45%&quot;  align=&quot;left&quot; valign=&quot;top&quot; |[[Их Монгол Улс|←]] [[File:Flag of the Mongol Empire 2.svg|25px]] [[Их Монгол Улс]]&lt;br /&gt;[[Сүн улс|←]] [[File:Flag of None.svg|25px]] [[Сүн улс|Сүн Улс]]
| align=&quot;right&quot; | 
| align=&quot;right&quot; | [[Умард Юань Улс]] [[File:Flag of Yuan Dynasty.jpg|25px]][[Умард Юань Улс|→]]&lt;br /&gt;[[Төвөд]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Дөрвөн Ойрадын холбоо|→]]&lt;br /&gt;[[Мин улс|Мин Улс]] [[File:Flag_with_the_emblem_of_the_Ming_Empire.png|25px]][[Мин улс|→]]
|}
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Үндсэн хууль|Үндсэн хууль цааз]]'''
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Их Засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Монгол хэл|Монгол]], [[Хятад хэл|хятад]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нийслэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Ханбалиг|Хаанбалгас]] &lt;small&gt;(өнөөгийн [[Бээжин]])&lt;/small&gt; ба&lt;br /&gt; [[Шанду]] &lt;small&gt;(зуны нийслэл)&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Төрийн хэлбэр'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''&lt;br /&gt;– 1260–1294 он&lt;br /&gt;– 1294–1307 он&lt;br /&gt;– 1307–1311 он&lt;br /&gt;– 1311–1320 он&lt;br /&gt;– 1320–1323 он&lt;br /&gt;– 1323–1328 он&lt;br /&gt;– 1328–1328 он&lt;br /&gt;– 1329–1329 он&lt;br /&gt;– 1328–1332 он&lt;br /&gt;– 1332–1332 он&lt;br /&gt;– 1333–1370 он
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хаан]] ([[Их Хуралдай]]гаар сонгоно)&lt;br /&gt; [[Хубилай хаан]]&lt;br /&gt; [[Өлзийт Төмөр хаан]]&lt;br /&gt; [[Хайсан хүлэг хаан]]&lt;br /&gt; [[Аюурбарбад буянт хаан]]&lt;br /&gt; [[Шадбал гэгээн хаан]]&lt;br /&gt; [[Есөнтөмөр хаан]]&lt;br /&gt; [[Аригиба хаан]]&lt;br /&gt; [[Хүслэн хаан]]&lt;br /&gt; [[Төвтөмөр заяат хаан]]&lt;br /&gt; [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан]]&lt;br /&gt;[[Тогоонтөмөр хаан]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Нутаг дэвсгэр'''&lt;br /&gt;– 1310 он&lt;ref&gt;{{cite journal |date = September 1997 |title = Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia |journal = [[International Studies Quarterly]] |volume = 41 |issue = 3 |page = 499 |doi = 10.1111/0020-8833.00053 |first = Rein |last = Taagepera |author-link = Rein Taagepera |jstor = 2600793 |url = http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807 }}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;– 1330 он&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{статья |автор=Song (宋), Yan (岩)|заглавие=Estimation of Territory Areas of Several Dynasties in Chinese History|оригинал=zh:《中国历史上几个朝代的疆域面积估算》|ссылка=https://wenku.baidu.com/view/1b03d86e55270722192ef785.html|язык=zh|место=Beijing|издательство=[[Chinese Academy of Social Sciences]]|год=1994|isbn=|page=150}}&lt;/ref&gt;
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;14.000.000&amp;nbsp;км²&lt;br /&gt;13.720.000&amp;nbsp;км²
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Хүн ам|Хүн амын тоо]]'''&lt;br /&gt;– 1290 он&lt;br /&gt;– 1300 он&lt;br /&gt;– 1330 он&lt;ref name=&quot;:3&quot;/&gt;
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;77.000.000&lt;br /&gt;90.000.000&lt;ref&gt;Энэ тухайн үеийн дэлхийн нийт хүн амын 28 хувийг эзэлж байв.&lt;/ref&gt; орчим&lt;br /&gt;83.873.000
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Хүн амын нягтрал]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | 6 хүн км² тутамд&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1330 оноор тооцсон)&lt;/small&gt;
|}
{{Загвар:Монголын түүх}}
'''Юань Улс''' буюу бас өөрөөр '''Даян Их Монгол Улс''' (1271–1368) нь [[Монголчууд|Монгол угсаатны]] байгуулсан Монгол, Хятад, Солонгос улсуудын газар нутгийг эзлэн оршиж байсан феодалын нийгэмт хаант улс байсан юм. Тус улс нь Чингис хааны байгуулсан, [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] үргэлжлэл тул түүхэн дэх хамгийн том газар нутагтай эзэнт гүрнийг удирдах төв нь байснаараа онцлогтой.

== &quot;Юань&quot; гэсэн үгийн тайлбар ==
Их Юань (Дай Өнь, {{lang-zh|大元}}) гэдэг нэр бол Хятадын “Зурхайт ном (易經)” -ын “Цянь юань” буюу “[[Тэнгэр шүтлэг|тэнгэр]] мэт их” хэмээх утгыг үндсэлж өгсөн нэр болно.&lt;ref&gt;Монголын Их Юань улс.[https://mongoltoli.mn/history/h/418]&lt;/ref&gt; &quot;Хөх Тэнгэр&quot;, &quot;Хөх Монгол&quot; гэдэгт ордог &quot;Хөх&quot; гэсэн утга 元 (нан. yuán)д байна. Хятад хэлний &quot;Үгийн далай 辭海&quot; хэмээх Их толь (7р утгыг үз), &quot;Хятад хэлний Их толь&quot;  (Тайванд хэвэлсэн, 21р утгыг үз), &quot;Япон Хас толь&quot; (21р утгыг үз)-нуудад байна.  元 (yuán) нь 玄 (хөх, тэнгэр өнгө) тэй ижил утгатай  (元通玄) гээд, Юанийн үед тийн хэрэглэж байсан тайлбартайгаа байна гэж эрдэмтэн [[Балдандоржийн Сумъяабаатар]] баталгаа гаргаж ирэв. &quot;Юань улс&quot; гэдгийн монгол нэр нь &quot;Хөх Монгол&quot; юм. &lt;ref name=&quot;yuan&quot;&gt;[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]]: Юань гэдэг нэрний учир.[http://maral-books.net/wp-content/uploads/2013/11/Yuan.pdf]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16 х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Түүх ==

=== Юань улс байгуулагдсан нь ===
[[Файл:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|thumb|right|Юань улсыг байгуулсан Монголын их хаан Хубилайн хөрөг]]
1260 онд [[Хубилай]] өөрийгөө хаанд өргөмжилж, улмаар 1267 онд Монголын нийслэлийг [[Хархорум]] хотоос Жунду (Дайду) (одоогийн [[Бээжин]] хотын баруун хойд талд байсан) хотод шилжүүлэв. 1271 онд Их Монгол Улсын нэрийг өөрчилж, '''Юань''' хэмээн нэрийдсэнээр Монголын эзэнт гүрэн [[Алтан Орд]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]], [[Юань улс]] гэсэн дөрвөн хаант улсад хуваагдсан түүхтэй.

=== Хубилайн дараах үеийн Юань улс ===
[[Файл:Yuan dynasty banknote with its printing plate 1287.jpg|thumb|200px|left|Юань гүрний мөнгөн тэмдэгт болон тавган тамга]]
Хаан ширээний залгамжлал нь Юань гүрэнд томоохон асуудал болж байсан ба хожим нь дотоод тэмцэл болон томоохон маргааны эх үүсвэр болсон юм. Энэ нь Хубилайн хаанчлал төгсөхөд илэрхий болсон юм. Хубилай анхнаасаа түүний ууган хүү болох [[Чингим]]ийг хаан ширээгээ залгамжлуулах хүсэлтэй байсан боловч [[Чингим]] 1285 онд хаан эцгээсээ өмнө таалал төгссөн. Иймээс [[Чингим]]ийн хүү болох [[Өлзийт Төмөр хаан]] [[Хубилай хаан]]ы үхлээс хойш 10 гаруй жил (1294-өөс 1307 оны хооронд) улсаа удирдсан юм. Төмөр хаан өвөг эцгийнхээ хийсэн маш их ажлуудыг үргэлжлүүлэхээр зориг шулуудан шийдсэнээс гадна Монголын баруун зүгт орших бусад хаант улсуудтай эв найрамдлын харилцаа тогтоожээ. Гэсэн хэдий ч бутрал эв нэгдэлгүй байдал Төмөр хааны хаанчлалын үеэс эхэлсэн байна. Түүний хаанчлалын жилүүдэд өрнөсөн хамгийн том үйл явдал нь [[Хайду|Хайдугийн]] тэмцлийг бүр мөсөн дарж чадсан явдал юм.

[[Файл:Phagspa vinokurov tablet.jpg|thumb|150px|[[Дөрвөлжин бичиг]]]]
[[Хайсан хүлэг хаан]] Төмөр хааныг таалал төгссөний дараа Юань улсын хаан болжээ. Тэрбээр Хубилай хааны ажлыг үргэлжлүүлэх нь байтугай харин ч эсрэгээрээ түүний хийсэн зүйлийг нураажээ. Түр зуурын хаанчлалын (1307-оос 1311 хүртэл) үед Юань гүрэн санхүүгийн бэрхшээлүүдтэй тулгарч эхэлсэн нь Хайсан Хүлэг хааны хийсэн зарим зүйлүүдтэй шууд холбоотой байсан. Хайсан Хүлэг хааныг нас нөгчих үед, Юань улсын сан хөмрөг хоосорч маш их өрөнд орж Юань гүрний улс төрийн тогтворгүй байдлын эх үүсвэрийг тавьсан байна.

[[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад хааны]] засаглалын үед улс орон нэг үе ахин сэргэн, улс төрийн байдал тогтворжиж эхэлсэн ч Аюурбарбад хааны урьд ахдаа амласан амлалтнаасаа буцан өөрийн хүүгээ хунтайж болгосон нь Юань улсад өрнөх дотоодын улс төрийн хямралын эхлэлийг тавьжээ. Тус хааныг нас барсны дараа түүний хүү [[Шадбал гэгээн хаан|Шадбал]] хаан суугаад 2 жилийн дараа [[Тэгш ноён]]оор толгойлуулсан босогчдод хороогдсон. Түүний дараа Жинь ван [[Есөнтөмөр хаан]] суудалд суув. Энэ хааны үед Юань улс сүүлийн удаа амар тайван байсан ч 1328 онд Есөнтөмөр хаан Шанду хотод нас нөгчсөнд Шанду хотыг сахин суусан Давлат шах, Ванчин зэрэг түшмэл, түүний хөвгүүн [[Аригиба хаан]] өргөмжилжээ. Мөн энэ үед Дайду хотыг сахин суусан Хайсан хааны хуучин түшмэл Янтөмөр нар Төвтөмөрийг Нанжин хотноос тосон авчирч Дайду хотод хаан өргөмжилжээ. Ингээд монголчууд нэгэн зэрэг хоёр хаантай болж Их нийслэл Дайду, дээд нийслэл Шандугийн хооронд өөр өөрийн өргөсөн хаанаа хамгаалах ширүүн дайн болов. Эцсийн дүнд Шандугийн тал ялагдаж Төвтөмөр хаан суужээ. Гэвч Төвтөмөр журам ёсыг дээдлэн Хархорумыг сахин суусан ах Хүслэндээ хаан суурийг найр тавихаа илтгэв. Ингээд 1329 онд [[Хүслэн хаан|Хүслэн]] Хархорумаас ирж хасбуу тамгыг хүлээн авч хаан ширээ эзэлсэн боловч хэдэн өдрийн дараа гэнэт нас нөгчжээ. [[Төвтөмөр хаан]] ширээгээ сэргээв. Юань улсад иргэний дайн дэгдэн үй олон хүний амийг авч одсон тэмцэл 10 гаруй жил өрнөж, уг улсын байдал туйлын тогтворгүй болж ирсэн.

===Юань улсын мөхөл===
[[Файл:Cina v roce 1358.svg|thumb|left|200x200px|'''Улаан алчууртны бослогын улсууд. 1358 он''']]
[[Файл:Cina v roce 1360.svg|thumb|left|200x200px|[[Улаан алчууртны бослого|Улаан алчууртны бослогын]] улсууд. 1360 он. '''Ногоон нь [[Чэн Юй Лянь|Чэнь Юй ляний]] нутаг''', '''Улаан''' нь [[Хань Линь Эр|Хань Линь Эрийн]] Сүн улсын нутаг, '''Шар''' нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] улс.]]
[[Файл:Cina roku 1365.svg|thumb|200x200px|1360 он. Улбар шар нь [[Жан Ши Чэн]]-ий '''У улс''', Улаан нь [[Жу Юань Жан|Жу Юань Жаний]] [[Мин улс|Ү улс]], Бор нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] [[Дася улс]].]]
14-р зууны дунд үед Юань улсын газар нутагт дараалсан олон усны үер болсоны улмаас 1351 онд [[Шар мөрөн|шар мөрний]] далан задарсан аж. Тухайн үед Юань гүрнийг [[Тогоонтөмөр хаан]] удирдаж байсан бөгөөд тэрбээр өмнө зүгт [[Шаньдун]]ы хагас аралд шинээр суваг бариулсан байна. Яг энэ үеэс эхлэн хятадууд анх удаа бослого зохион байгуулж эхэлжээ. Үүний дараа хэд хэдэн томоохон бослого хөдөлгөөн гарч эхэлсэнээс хятадуудын хувьд хамгийн чухал бослогын бүлэг нь [[Улаан алчууртны бослого|улаан алчууртны бослого]] байсан юм. Тус бослого нь одоогийн [[Аньхуй]], [[Жянсү|Жяньсу]], [[Жөжян|Жэжян]], [[Юньнань]], [[Сычуань муж|Сюйчуань]], [[Шаньдун]], [[Хэнань]], [[Хүбэй]] зэрэг мужуудыг хамарсан. Анх [[Хань Шань Тун]], [[Люй Фу Тун]] нар тус бослогыг өдөөсөн. Яваандаа хүч нь нэмэгдсээр 1368 онд Юань улсыг мөхөөхөд гол нөлөө үзүүлсэн.

Юань улсын сүүлийн хаан [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөрийн]] үед бослого хөдөлгөөн жил алгасалгүй гарч, ихэс ноёдын зөрчил дээд цэгтээ тулж, улс орон самуурч байсаар 1368 онд Юань улс мөхөж, Монголчуудын эзэгнэл төгсгөл болжээ.

Эдгээрээс гадна Юань улсыг мөхөлд хүргэсэн өөр шалтгаанууд ч бас бий. Үүнд дэлхийг эзэгнэсэн том гүрнийг удирдан захирч авч явах чадвартай хаан байгаагүй нь хамгийн гол хүчин зүйл байв. Өөр нэг шалтгаан нь 14-р зууны хоёр дахь хагаст гарсан тахлаас шалтгаалан алс холд хийж байсан худалдааны системд муугаар нөлөөлсөн байна. Хятад гүрнийг эзэлж байгаад хөөгдсөн бусад үндэстэнтэй харьцуулбал монголчууд хэдийгээр хятадад хаанчлалаа алдсан ч Юань улсын дараа бий болсон [[Мин улс]]ын хойд хэсэгт үзүүлэх нөлөө нь хүчирхэг хэвээр байсан юм. Юань улсын үед эхэлсэн улсын нэгдсэн бодлого болоод засаг захиргааны санаачлагуудыг Мин улс тэр хэвээр нь үргэлжлүүлэн хэрэглэсэн байна.&lt;ref&gt;Helwig Schmidt-Glintzer: ''Kleine Geschichte Chinas'' (орч. ''&quot;Хятадын жижигхэн түүх''&quot; ном), S. 102ff..&lt;/ref&gt;

== Юань гүрний үеийн засаг захиргааны зохион байгуулалт ==
[[File:Chinese movable type 1313-ce.png|thumb|right|Ван Жэн-ийн '' Нонг Шу '' нь хувь хүний хөдлөх төрлийн тэмдэгтүүд нь А эргэлтийн бичгийн хэв, 1313 онд хэвлэгдсэн]]
{{Гол|Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо}}
Хубилай хааны төр барьсан эхний жилүүдээс хятад нутгийг захирахын тулд Өгэдэй хааны хуучин байсан захиргаа, хятадын уламжлалт засаглалын хэлбэрийг үндэслээд 1260-1272 онуудын хооронд дараах байдлаар зохион байгуулсан.
{| class=&quot;wikitable&quot;
! colspan=&quot;5&quot; |[[Хаан|Их хаан]]
|-
![[Зарга шийтгэх яам|Юй ши тай]]
! colspan=&quot;3&quot; |[[Төвлөн засах яам|Жун шу шэн]]
![[Нууц бичгийн яам|Шу Ми Юань]]
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Синь Юйшитай
!Сангийн яам
!Ёслолын яам
!Үйлдвэрлэх яам
! rowspan=&quot;3&quot; |Синь шумиюань
|-
|'''Цэргийн яам'''
|'''Шүүх яам'''
|'''Түшмэлийн яам'''
|-
| colspan=&quot;3&quot; |'''Син Жун шу шэн'''
|}
Юань улсын хамгийн дээд эрх мэдлийг хаан хязгаарлалтгүйгээр барих бөгөөд [[Төвлөн засах яам|төвлөн засах яам]] (Уг яаманд '''Сангийн яам, Ёслолын яам, Цэргийн яам, Шүүхийн яам, Үйлдвэрлэх яам''' зэрэг 6 яам харьяалагдаж байв), [[нууц бичгийн яам]] , [[зарга шийтгэх яам]] гэх гурван бие даасан харилцан хяналт тавих үүрэг хүлээсэн яамд ажиллаж байсан байна. Эдгээрээс дотоод бичгийн яам нь голлох байр суурьтай байжээ. Тус яамыг зарим үед хунтайж [[Жун шу лин]] буюу эрхэлсэн сайдын албан тушаалыг хашиж, түүний доор хоёр чинсан байдаг байлаа. Гэхдээ эрхэлсэн сайд гэдэг нь байнгын бус түр орон тоо юм. Энэ нь хунтайж нас барах, хаан болох үед арилгадаг байсан. Юань улсын үед [[Дорж (Хубилайн хүү)|Дорж хунтайж]] (1261-1263), [[Чингим]] хунтайж (1273-1286), [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хаан]] (1307-1311), [[Гэгээн хаан]] (1316-1320) нар уг тушаалыг хашиж байсан. Төвлөн засах яамны эрхэлсэн сайдын дараа баруун, зүүн этгээдийн тэргүүлсэн сайд [[Чинсан]] нар орж байжээ. Баруун этгээдийн сайд нь зүүнийхээс илүү эрх мэдэлтэй байв. Тэргүүн сайдын дор, цэрэг улсын хүнд хэргийг тэгшлэн засагч хэмээх дөрвөн сайд, засагч туслагч түшмэл байв. 

Түүний дараа '''[[Нууц бичгийн яам|үйл таслах яам]]''' нь цэргийн үйлийг хариуцаж, дайн зарлах, цэргийн бүртгэл, цэргийг орон нутагт тараан хувиарлан суулгах гэх мэт асуудлыг хариуцаж байсан бөгөөд зөвхөн хаанд шууд захирагдах Шу Ми Ши түшмэл захирдаг байжээ. 

Юй ши тай буюу '''Зарга шийтгэх яам''' нь түшмэдийн албанд нь хяналт тавьж дэвшүүлэх юмуу бууруулах эсэхийг тогтоох, шүүн таслах, зарга хэлэлцэх асуудлыг хамаарч байсан. Энэхүү хоёр яамд нь мөн адил орон нутагт салбартай байснаас гадна тус бүрийг хариуцсан түшмэл томилж байсан. 

Мөн эдгээрээс гадна 20 гаруй яам товчоод байгуулагдаж байсан. 

=== Нутаг дэвсгэрийн хуваарь ===
[[Юань улсын судар|Юань улсын сударт]] бичсэнээр засаг захиргааны хуваарь байнга өөрчлөгдөж байсан бөгөөд 1330 оны байдлаар [[Син жун шу шэн|Төвлөн засах төлөөний яам]]-11, [[чөлгэ]] (лу)-185, Фу-33, жоу- 359, сянь-1127 байжээ. Уугуул Монгол нутагт засаг захиргааны хуваарь өөрчлөгдсөнгүй. Хууль цааз нь төрийн асуудлыг зохицуулахад чиглэсэн дүрэм журам байлаа. Юань гүрний үед нутаг дэвсгэрийн  хамгийн том нэгж нь '''муж''' байв. Мужийг дотор нь:

Дотоод муж нь Төвлөн засах яаманд шууд захирагддаг [[Хэбэй]], [[Шаньдун]], [[Шаньси муж|Шаньси]] гурван мужийг багтааж байсан.
[[Файл:Yuan Dynasty Administrative division 1330.jpg|thumb|350x350px|'''Юань улсын нутаг дэвсгэрийн хуваарь''']]

Харин гадаад муж нь нийт нийслэл хотоос алслагдсан бусад мужийг хэлж байсан.   

Үүнд:  
# [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (嶺北行省): Хархорумаар төвлөрсөн Монгол нутаг.
# [[Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн]] (河南江北行省)
# [[Хугуан нутгийн син жун шу шэн]] (湖廣行省)
# [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]] (甘肅行省)
# [[Жяньши нутгийн син жун шу шэн]] (江西行省)
# [[Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн]] (江浙行省)
# [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (遼陽行省)
# [[Шэньси нутгийн син жун шу шэн]] (陝西行省)
# [[Сычуан нутгийн син жун шу шэн]] (四川行省)
# [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]] (雲南行省)

====== Хараат улсуудыг захирах мужууд ======
# [[Жэньдун син жун шу шэн]] (征東行省): Гуулин улсаар төвлөрсөн, Японыг дайлах муж.
# '''Жэньмянь син жун шу шэн''' (征緬行省, Мьянмарын хэргийг хамаарах муж)
# '''Жяожи син жун шу шэн''' (交趾行省): Аннам буюу одоогийн Вьетнамын хойд хэсгийг захирах муж.
# '''Жаньчэн син жун шу шэн''' (占城行省) Чампа улсыг захирах муж. Одоогийн өмнөд Вьетнам, Лаос, Тайландын нутаг
Муж нь дотроо: Лу (сүүлийн үед Зам, Чөлгөө, Чөлгэ, Цүлх гэж нэрлэгдэх болсон), Фу (сүүлийн жилүүдэд Шүлтгэн, Шилтгэн гэх нэршилийг Түүхийн хүрээлэнгийн бүтээлүүдэд тавигдах болсон), Жоу, Сянь гэж хуваагддаг. 

Мужийг [[Юань улс|Юань улсын]] үед хятадаар [[Син жун шу шэн|Синь Жун Шу Шэн]] гэж нэрлэх бөгөөд энэ нь '''Төвлөн засах яамны төлөөний яам''' гэсэн утга агуулна. Үүнийг заримдаа Син шэн, Шэн гэх зэргээр товчлох асуудал байсан. Мөн орон нутаг дахь [[Нууц бичгийн яам]], [[Зарга шийтгэх яам|Зарга шийтгэх яамнуудын]] салбар байгууллага муж бүрт байршиж байсан. Тэдгээрийг '''син шу ми юань, син юй ши тай''' гэх зэргээр нэрлэж байсан. 

Эдгээрээс гадна юань улсын үед байсан нэг томоохон зүйл нь хааны ургийн болон гавъяат ноёд, ван нарын '''эзэмшил газар''' юм. Тухайн цагт хааны ургийн [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|олон вангууд]] хятад газарт хувь эзэмшилтэй байжээ. Энэ нь тухайн үед ихээхэн өрнүүн дэлгэрсэн үзэгдэл байсан юм. Эдгээр эзэмшил газар нь төрийн засаг захиргааны нэгжтэй хамт оршиж, голдуу мужуудын фу, жоу, сянь зэрэг доод түвшний нэгжид эзэмшилтэй байсан. Гэхдээ тэрхүү газар эзэмшил нь дараах хоёр төрөлтэй байсан. 
# Газар нутаг, оршин суугчидыг хамтад нь өгөх
# Зөвхөн оршин суугчидыг өгөх
Энэ үзэгдэл нь Монгол нутагт байсан юм. [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] үед гэхэд дараах хэд хэдэн вангийн нутаг эзэмшил оршиж байсан. 
[[Файл:Yuan dynasty and Mongolia.jpg|thumb|Юань улсын үеийн Монгол орон]] 
# [[Туул гол|Туул]], Онон, Хэрлэн, '''[[Их Ордос|их ордос]]''' буюу их хориг зэрэг зүүн хойд нутаг нь [[Жинь ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Онон гол|Онон]], [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] голын зүүн хэсэг, одоогийн Дорнод аймаг хавийн нутаг нь [[Гуаннин ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Эргүнэ мөрөн]], [[Хөлөн нуур|Далай нуур]] хавийн нутаг [[Чи ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг 
# [[Эрчис]] мөрний дунд бие нь [[Яньди ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ]] мөрний нутаг нь [[Сүлдүс|Сүлдүс аймгийн]] нутаг
# [[Буйр нуур]], [[халх гол]] орчмын нутаг нь [[Жинань ван]]&lt;nowiki/&gt;ийн нутаг
Эдгээрээс гадна тухайн зарим мужид [[Төвөд|Төвдийг]] захирах [[Сюань Жэн Юань]], [[сюань вэй сы]] (дэлэгрэнгүй тохинуулах хэлтэс гэж орчуулдаг) , [[ань фу сы]] (амгаланг тохинуулах хэлтэс), [[жюнь]] (цэргийн анги), [[Дао (засаг захиргааны нэгж)|дао]] гэх мэтийн нэршил бүхий засаг захиргааны нэгж байршиж байсан.   

Аливаа удирдах албанд заавал монгол хүнийг томилох бөгөөд 25-аас дээш насны Монгол дарга нараар захируулдаг байв. Харин гацаа болон тосгодыг хятад хүнээр захируулдаг байжээ. Энэ нь монгол хүний тоо хятад нутгийнхантай харьцуулахад хэт цөөн байснаас улбаалаад бүх шатанд хүрч ажиллах боломжгүй учир зөвхөн дээд удирдах шатанд томилдог байжээ. Гэхдээ Монгол хүн гэдэгт Их Монгол улсад хамгийн түрүүнд дагаар орсон Харлиг, Уйгур, Хиргис, Хятан зэргийн хүмүүсийг багтаах явдал байсныг анхаарууштай.

== Хууль цааз ==
{{Гол|Их Засаг}}
{{Гол|Их Юань улсын нэвтэрхий хууль}}
{{Гол|Юань улсын хууль цаазын бичиг}}
{{Гол|Жыюаний шинэ хууль}}
[[File:Evolution map of the Northwest territory of the Yuan Dynasty in Haiguotuzhi.jpg|thumb|'''Юань гүрний үеийн баруун хойд хэсгийн газрыг дүрсэлсэн нь (XIX зуун)''']]

Юань улсын үед монгол хаад ноёдын зүгээс суурин иргэд, малчин ардыг нэгтгэн захирах үүднээс хэд хэдэн хууль цаазын бичгийг хэрэглэж байлаа. Хубилай хаан, түүний шинэ улсад шинэ хуультай болох нь зайлшгүй зүйл байсан. Улмаар [[Жыюаний шинэ хууль|'''Жи Юаний шинэ хууль''']] гэх хууль цаазын бичгийг Е Рун Зу гэх бичгийн түшмэл удирдаж 1291 оны 6 сарын 18-нд эмхэтгэсэн. Энэ хууль нь [[Алтан улс|Алтан улсын]] '''Жанзун хааны''' үед зохиосон '''Тай Хэ Люй И''' гэх хууль цаазын бичиг, [[Чингис хаан|'''Чингис хааны''']] үед зохиосон [[Их Засаг]] хуулийг үндэс болгосон байдаг. Уг хууль нь 96 зүйл, 10 бүлэгтэй. Үүнд түшмэдийн ёс, мөнгө санхүү, шашин шүтлэг, боловсрол, хулгайн хэрэг, цагдан хорих гэх мэт зүйлд хуваагдаж байлаа.  

Мөн [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт Төмөр хааны]] үед 1305 онд [[Да Дөгийн хуулийн эмтхэтгэл]] гэх хууль цаазын бичгийг гаргасан. Үүнээс гадна 1322-1323 оны хооронд [[Юань улсын хууль цаазын бичиг]], [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] зэргийг эмхэтгэж баталсан.  Тус бүр нь 2000 гаруй боть бөгөөд 20 гаруй бүлэгт хуваагдаж байдаг.  

Юань улсын сүүл үед холбогдох бас нэгэн хууль цаазын бичиг нь 1338-1345 оны хооронд [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр хааны]] зарлигаар [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] болон өмнөх үеийн хуулийг нэгтгэсэн нэгэн хуулийг гаргасан. Үүнийг хятадаар '''[[Жыжөн Тяогө]]''' гэдэг. Монголчилбол Жыжөнгийн хуулийн эмхэтгэл гэнэ.  Энэ нь нийт 2909 боть бөгөөд удиртгал бүлэг нь 150 боть, хуулийн эмхэтгэл бүлэг нь 1700 боть, хавсралт бүлэг нь 1059 боть болдог. 1346 оноос албан ёсоор хэрэглэж эхэлсэн. Энэ хууль нь 22 жил болоод [[Мин улс]] байгуулагдахад халагдаж, хожуу [[Юнлө|Юнлэ хааны]] үед бичигдсэн '''[[Юнлө Дадянь]]''', [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хааны]] үед бичигдсэн '''Дөрвөн хөмрөгийн данс бичмэл''' хэмээх хоёр бүтээлд багтсан билээ.

== Хаад ==
{{гол|Юань улсын хаад}}

{|class=&quot;wikitable sortable&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot;
|+ '''Монголын Их Хаад'''
|-
!Хөрөг
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хааны нэр
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Цол
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Амьдарсан жилүүд
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хаанчилсан жилүүд
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хятад оны цол
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хятад сүмийн цол
|-
|[[Файл:Kublai Khan.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Хубилай хаан|'''Хубилай''']]
| '''Сэцэн хаан'''
| [[1215 он|1215]]-[[1294 он|1294]]
| [[1271 он|1271]]-1294 он
| [[Чжунтун]] (1260-1264)&lt;br /&gt; [[Жыюань]] (1264-1294)
| Шизу
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumTemurOljeituPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Өлзийт Төмөр хаан|'''Төмөр''']]
| '''Өлзийт хаан'''
| [[1265 он|1265]]-[[1307 он|1307]]
| [[1294 он|1294]]-1307
| [[Юаньжэнь]] (1295-1297) &lt;br /&gt;[[Дадө]] (1297-1307)
| Чэнзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Хайсан хүлэг хаан|'''Хайсан''']]
| '''Хүлэг хаан'''
| [[1281]]-[[1311]]
| [[1307]]-1311
| [[Жыда]] &lt;br /&gt; (1308-1311)
| Узун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumAyurbarvadaBuyantuPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Аюурбарбад буянт хаан|'''Аюурбарбад''']]
| '''Буянт хаан'''
| [[1285]]-[[1320]]
| [[1311]]-1320
| [[Хуанцин]] &lt;br /&gt; (1311-1316)&lt;br /&gt;[[Яньёу]](1316-1320)
| Рэньзун
|-
|[[Файл:Gegeen.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Шадбал гэгээн хаан|'''Шадбал''']]
| '''Гэгээн хаан'''
| [[1303]]-[[1323]]
| [[1320]]-1323
| [[Жыжы (Гэгээн хаан)|Чжичжи]] &lt;br /&gt; (1320-1323)
| Инзун
|-
|[[Файл:Yesun.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Есөнтөмөр хаан|'''Есөнтөмөр''']]
|
| [[1276]]-[[1328]]
| [[1323]]-1328
| [[Тайдин]] &lt;br /&gt; (1323-1328) [[Жыхө]]&lt;br /&gt;(1328)
| Тай Дин Ди
|-
|[[Файл:Ragibagh.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Аригиба хаан|'''Аригиба''']]
| 
| [[1320]]-[[1328]]
| 1328
| [[Тяньшүнь (1328)|Тяньшүнь &lt;br /&gt; (1328)]]
| Тянь Шүнь Ди
|-
|[[Файл:YuanEmperor Kusala.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Хүслэн хаан|'''Хүслэн''']]
| '''Хутагт хаан'''
| [[1300]]-[[1329]]
| 1329
| [[Тяньли]] &lt;br /&gt; (1329)
| Минзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumTughTemurPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Төвтөмөр хаан|'''Төвтөмөр''']]
| '''Заяат хаан'''
| [[1304]]-[[1332]]
| [[1328]]-[[1329]], &lt;br /&gt;1329-1332
| [[Тяньли]] &lt;br /&gt; (1328-1329)&lt;br /&gt; [[Жышүнь]]&lt;br /&gt; (1329-1332)
| Вэньзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumIrinchinbalPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Ринчинбал хаан|'''Ринчинбал''']]
| '''Эрдэнэцогт хаан'''
| [[1326]]-[[1332]]
| 1332
| Жышүнь (1332)
| Нинзун
|-
|[[Файл:Toghon.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Тогоонтөмөр хаан|'''Тогоонтөмөр''']]
| '''Ухаант хаан'''
| [[1320]]-[[1370]]
| [[1333]]-[[1368]]
| [[Юаньтун|Юань Тун]] &lt;br /&gt; (1333-1335)&lt;br /&gt;[[Жыюань|Чжи Юань]]&lt;br /&gt;(1335-1340)&lt;br /&gt; [[Жыжөн|Чжи Чжэн]]&lt;br /&gt;(1340-1370)&lt;br /&gt;
| Хуйзун&lt;br&gt;Шүнь Ди
|}
'''Их Хатад'''
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Хөрөг
!Хатны нэр
!Овог аймаг
!Хатан суусан үе
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Чаби хатан|'''Чамбуй''']]
|Хонгирад
|1260-1281
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumNahan.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Намбуй хатан|'''Намбуй''']]
|[[Хонгирад]]
|1285-1286
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Шилийндалай хатан|'''Шилиндалай''']]
|Хонгирад
|1295-1305
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Булган хатан|'''Булган''']]
|[[Баяд|Баягуд]]
|1305-1307
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumZhenge.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Жэнгэ хатан|'''Жэнгэ''']]
|Хонгирад
|1307-1311
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfAyurbarvada.jpg|center|frameless|130x130px]]
|[[Раднашири хатан|'''Раднашири''']]
|Хонгирад
|1311-1320
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfShidebalaII.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Сугабал хатан|'''Сугабал''']]
|[[Ихирэс]]
|1320-1323
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumUnnamedEmpressIV.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Бабухан хатан|'''Бабухан''']]
|Хонгирад
|1323-1328
|-
|[[Файл:Будшир_хатан.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Будшир хатан|'''Будашири''']]
|Хонгирад
|1328-1329, 1329-1332
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfQoshila.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Бабуша хатан|'''Бабуша''']]
|[[Хонгирад]]
|1329
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfIrinchinbal.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Дарамшир|'''Дармашири''']]
|Хонгирад
|1332
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Данашир хатан|'''Данашири''']]
|[[Кипчак]]
|1333-1335
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Баянхутаг хатан|'''Баянхутуг''']]
|Хонгирад
|1335-1365
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Өлзийхутаг хатан|'''Өлзийхутуг''']]
|[[Курё улс]]
|1365-1368
|}

== Юань гүрний эдийн засаг ==
{{Гол|Юань улсын зоосон мөнгө}}
[[Файл:Yuan coinage.jpg|thumb|right|Юань улсын мөнгөн зооснууд]]
Юань улсын үед хөдөө аж ахуйг үндэс болгосон олон төрлийн аж ахуйг зэрэг хөгжүүлэх бодлого баримталсны дүнд таримлын төрөл зүйл олширч тариа будааг элбэг хураах болсон бөгөөд мал сүрэг ч өнөр өссөн байна. Юань улсын үед гар үйлдвэр ихээхэн хөгжжээ. Жишээ нь: хөх цэцэгтэй цагаан шаазан нэгэнт дэлхийн хэмжээний шилдэг бүтээгдэхүүн болж олон оронд борлуулагдаж байжээ. Онгоц хийх мэргэжил дээшилж усан флоттой болжээ. Хубилай хаан анх удаа хууль ёсны баталгаатай цаасан мөнгийг гүйлгээнд гаргасан нь олон улсын худалдааг хөгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой зүйл болсон байна. Юань улсын үед Ханчжоугаас Бээжин хүрэх усан сувгийг холбосон бөгөөд Шанхай, Ханчжоу, Гуанчжоу зэрэг нэлээд олон газрыг худалдааны чөлөөт бүс нутаг болгож ус хуурай хосолсон шинэ торгоны замыг нээж дэлхий олон орны эдийн засаг соёлын солилцоонд чухал хувь нэмэр оруулжээ.&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/418 Монголын Их Юань улс] Монголын түүх 2016 он&lt;/ref&gt;

== Зургийн цомог ==
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot; heights=&quot;160&quot;&gt;
Файл:Yuan dynasty iron magic square.jpg|Араб тоо сийлсэн хавтан (Юань гүрэн)
Файл:Yuan Dynasty - waterwheels and smelting.png|Төмрийн хүдэр хайлуулах зуух 
Файл:水轮.jpg|Усан хүрд
Файл:水锤.jpg|Юань улсын үеийн усан хөөрөг
Файл:纺织机.jpg|Юань улсын үеийн нэхмэлийн машин 
Файл:水磨齿轮.jpg|Усан тээрэм 
Файл:农书织布机.jpg|Торго нэхэх суурь машин 
Файл:Zhao Mengfu1.jpg|Юань улсыг үеийн зураг ([[Жао Мэнфу]])
Файл:Chuangzi Nu1.jpg|Юань улсын үеийн Давхар холхивчит нум&lt;ref name=&quot;bm&quot;&gt;{{cite web |url = http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |title=Archived copy |accessdate=November 11, 2009 |deadurl=yes |archiveurl = https://web.archive.org/web/20091202081843/http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |archivedate=December 2, 2009 }}&lt;/ref&gt;
Файл:Skanda detail heart sutra zhao mengfu.jpeg|Юань улсын үеийн цэргийн хувцас
Файл:Immortal Riding a Dragon.jpg|Юань улсын үед зурагдсан луу унаж буй зураг
Файл:Horse and Groom, after Li Gonglin by Zhao Yong.jpg|[[Монгол морь]]
Файл:Jiang Ge.JPG|Юань улсын Монгол цэрэг
Файл:Qubilai Setsen Khaan.JPG|[[Хубилай хаан]]ы залуугийн зураг
Файл:Mongol warrior of Genghis Khan.jpg|Монгол морьтон баатрын харваж байгаа зураг 
Файл:Yuan stone Nestorian inscription (rep).JPG|Бээжин хотын Фаншань дүүргээс олдсон Юань улсын үед хамаарах Несториан шашинтны чулуун хөшөө 
&lt;/gallery&gt;

==Урлагийн бүтээл==
===Кино===
*Телевизийн богино цувралууд, ''[[Марко Поло (TV богино цувралууд)|Марко Поло]]'' (1982), Featuring  [[Кэн Маршал]] ба [[Роученг Ин]], зохиолыг бичсэн [[Жулиано Монталдо]],зураглаач, Пологийн аялалаар хоёр ялалт авсан. [[Эмми шагнал гардуулах ёслол]], зургаагаас дээш удаа нэр дэвшсэн.&lt;ref name=Emmy&gt;{{Citation|title=Academy of Television Arts &amp; Sciences|url=http://www.emmys.org/awards/awardsearch.php|accessdate=July 6, 2009}} (Searching for &quot;Marco Polo&quot;, and year 1982)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt0083446/ |website=IMDb TV miniseries|title= Marco Polo |date= 1982}}&lt;/ref&gt;
* ''[[Марко Поло (телевизийн цуврал)|Марко Поло]]'' 2014 оны кино. ([http://www.imdb.com/title/tt2189461/ imdb.com Marco Polo (TV series)])

==Мөн үзэх==
* [[Юань улсын хаад]] буюу монгол хаадын жагсаалт
* [[Их Монгол Улс]]
* [[Их Монгол улс болон Юань гүрний үеийн дайн тулаан]]
* [[Алтан Орд]]
* [[Ил Хаант Улс]]
* [[Цагаадайн улс]]

== Ном ==
* Arthur Cotterell: The Imperial Capitals of China - An Inside View of the Celestial Empire. Pimlico, London 2007, ISBN 978-1-84595-009-5 (англи хэлээр).
* Ann Paludan: Chronicle of the China Emperors. Thames &amp; Hudson, London 1998, ISBN 0-500-05090-2 (англи хэлээр).

==Цахим холбоос==
{{commonscat|Yuan Dynasty|Юань Улс}}
* [http://www.kinabaloo.com/yd1.html Yuan Dynasty Earthen City Wall Park, Beijing] (англи хэлээр)
* [http://www.chinavoc.com/history/yuan.htm The Yuan Dynasty] (англи хэлээр)

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө= [[Их Монгол Улс]] &lt;br/&gt; [[Сүн улс|Өмнөд Сүн улс]] &lt;br/&gt; 
|он= 1271-1368
|албан_тушаал= Их Юань улс
|дараа=[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монгол улс]]&lt;br/&gt; [[Мин улс]]
}}
{{end}}
{{Хөтлөгч мөр Юань Улсын сэдэв}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн улс]]
[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Юань улс| ]]
[[Ангилал:Их Монгол Улс]]
[[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]]</text>
      <sha1>eba3jqn3v0k6tbaybuws68a685hg8jc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хөх Түрэгийн хаант улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>23517</id>
    <revision>
      <id>708955</id>
      <parentid>708952</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T12:55:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61036" xml:space="preserve">{{Infobox former country
|native_name= 
|conventional_long_name =Түрэг улс&lt;br/&gt;[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] 
|common_name = Түрэгийн хаант Улс
|continent = Ази
|region = Төв Ази
|country = Монгол
|era = 
|status = [[хаант улс]]
|government_type = Хаант засаг
|year_start = 555
|year_end = 745
|event_start = Түрэг улс байгуулагдав	
|event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон
|date_start = 
|date_event1 = 659
|event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл
|date_event2 = 682
|event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх
|date_event3 = 
|event3 = 
|p1 = 
|flag_p2 =
|p2      = 
|s1 = 
|flag_s1 = 
|s2 = 
|flag_s2 = 
|s3 = 
|flag_s3 = 
|s4 = 
|flag_s4 = 
|image_flag = 
|flag=
|flag_type = 
|image_coat = 
|image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg
|image_map_caption =
|capital = 
|national_motto =
|national_anthem =
|common_languages = 
|religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]]
|currency =
|title_leader = 
|leader1 = 
|legislature = 
|stat_area1  = 
|stat_year1  = 
|today = {{flag|Монгол}}&lt;br&gt;{{flag|Казахстан}}&lt;br&gt;{{flag|Орос}}&lt;br&gt;{{flag|Хятад}}
}}
{{Загвар:Монголын түүх}}
[[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]]
[[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]]
[[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]&lt;/ref&gt;]]

'''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа  Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс
745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв.

Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ &quot;Эл&quot; хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ.

==Түрэгийн түрүү хаант улс==
Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй]] улсын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны Анахуань хаан амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Умард Ци|Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «ил-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. 
Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун [[Арал тэнгис]]ийн умард биеэр нутаглах Хионит (Xionites), Вар, Огор, зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умард Жоу]] улс жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар]], хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ.

==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл==
[[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]]
=== Зүүн Түрэгийн хаант улс ===
[[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]]
Харин [[Шиби хаан]]ы үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Сэли хаан]]ы үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, “гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах” бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран, гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. 

=== Тан Улсын эрхшээл дэх Түрэг орон ===
Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ.

 ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' 
 ''Эл улс бөлгөө би.'' 
 ''Эл улс маань хаана байна.'' 
 ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' 
 ''Хаантай улс билээ би.'' 
 ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. 

Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Ашина Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна.

==Түрэгийн хожуу хаант улс== 
{{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}}

[[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]]
Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан]]ы холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Фуняний бослого дарагдсанаас хойш Цүньцай уулын дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. 

=== Капаган хааны үе ===
693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 

693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ.

=== Билгэ хааны үе ===
Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ.

===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл===

Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ.

Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. 

== Нийгэм ==
=== Түрэгийн аж ахуй ===
[[Файл:Gokturk cav.jpg|thumb|280px|Монгол Улс, [[Төв аймаг]] дахь Шороон бумбагарын дурсгал, Хөх Түрэг, МЭ 7-р зуун&lt;ref&gt;[http://touristinfocenter.mn/cate1_more.aspx?ItemID=172 ШОРООН БУМБАГАРЫН ДУРСГАЛ]&lt;/ref&gt;]]

Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. 

=== Түрэгийн соёл, Худалдаа ===
Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд «миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов» хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, «Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу/Күтүлүг-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан» гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. 

Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ.

===Нийгмийн давхрага===
[[Файл:Niri Qaghan.jpg|thumb|120px|[[Шинжаан]] дахь Түрэгийн үеийн барималууд]]
Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан.

==Эшлэл ==
{{reflist}}

==Нэмж унших==
*[[Түрэгийн түүх]]
*[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Нирун улс]]
|он=552-582
|албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс
|дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] &lt;br/&gt;[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]&lt;br/&gt;
}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]&lt;br/&gt;
|он=590-630
|албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс
|дараа=[[Тан улс]] &lt;br/&gt;[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]
}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Тан улс]]&lt;br/&gt;[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]&lt;br/&gt;
|он=630-682
|албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе
|дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] &lt;br/&gt;
}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Тан улс]]&lt;br/&gt;[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]
|он=682-745
|албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс
|дараа=[[Уйгурын хаант улс]] 
}}
{{end}}

[[Ангилал:Эртний Монгол|05]]
[[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]]
[[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]]
[[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]]</text>
      <sha1>6a8g7l8cxapf6oqiz50mupz3fipvtg4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709021</id>
      <parentid>708955</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T07:50:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Билгэ хааны үе */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61067" xml:space="preserve">{{Infobox former country
|native_name= 
|conventional_long_name =Түрэг улс&lt;br/&gt;[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] 
|common_name = Түрэгийн хаант Улс
|continent = Ази
|region = Төв Ази
|country = Монгол
|era = 
|status = [[хаант улс]]
|government_type = Хаант засаг
|year_start = 555
|year_end = 745
|event_start = Түрэг улс байгуулагдав	
|event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон
|date_start = 
|date_event1 = 659
|event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл
|date_event2 = 682
|event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх
|date_event3 = 
|event3 = 
|p1 = 
|flag_p2 =
|p2      = 
|s1 = 
|flag_s1 = 
|s2 = 
|flag_s2 = 
|s3 = 
|flag_s3 = 
|s4 = 
|flag_s4 = 
|image_flag = 
|flag=
|flag_type = 
|image_coat = 
|image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg
|image_map_caption =
|capital = 
|national_motto =
|national_anthem =
|common_languages = 
|religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]]
|currency =
|title_leader = 
|leader1 = 
|legislature = 
|stat_area1  = 
|stat_year1  = 
|today = {{flag|Монгол}}&lt;br&gt;{{flag|Казахстан}}&lt;br&gt;{{flag|Орос}}&lt;br&gt;{{flag|Хятад}}
}}
{{Загвар:Монголын түүх}}
[[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]]
[[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]]
[[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]&lt;/ref&gt;]]

'''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа  Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс
745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв.

Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ &quot;Эл&quot; хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ.

==Түрэгийн түрүү хаант улс==
Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй]] улсын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны Анахуань хаан амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Умард Ци|Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «ил-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. 
Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун [[Арал тэнгис]]ийн умард биеэр нутаглах Хионит (Xionites), Вар, Огор, зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умард Жоу]] улс жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар]], хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ.

==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл==
[[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]]
=== Зүүн Түрэгийн хаант улс ===
[[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]]
Харин [[Шиби хаан]]ы үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Сэли хаан]]ы үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, “гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах” бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран, гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. 

=== Тан Улсын эрхшээл дэх Түрэг орон ===
Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ.

 ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' 
 ''Эл улс бөлгөө би.'' 
 ''Эл улс маань хаана байна.'' 
 ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' 
 ''Хаантай улс билээ би.'' 
 ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. 

Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Ашина Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна.

==Түрэгийн хожуу хаант улс== 
{{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}}

[[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]]
Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан]]ы холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Фуняний бослого дарагдсанаас хойш Цүньцай уулын дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. 

=== Капаган хааны үе ===
693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 

693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ.

=== Билгэ хааны үе ===
Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Орхон-Руни бичиг|Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ.

===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл===

Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ.

Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. 

== Нийгэм ==
=== Түрэгийн аж ахуй ===
[[Файл:Gokturk cav.jpg|thumb|280px|Монгол Улс, [[Төв аймаг]] дахь Шороон бумбагарын дурсгал, Хөх Түрэг, МЭ 7-р зуун&lt;ref&gt;[http://touristinfocenter.mn/cate1_more.aspx?ItemID=172 ШОРООН БУМБАГАРЫН ДУРСГАЛ]&lt;/ref&gt;]]

Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. 

=== Түрэгийн соёл, Худалдаа ===
Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд «миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов» хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, «Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу/Күтүлүг-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан» гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. 

Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ.

===Нийгмийн давхрага===
[[Файл:Niri Qaghan.jpg|thumb|120px|[[Шинжаан]] дахь Түрэгийн үеийн барималууд]]
Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан.

==Эшлэл ==
{{reflist}}

==Нэмж унших==
*[[Түрэгийн түүх]]
*[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Нирун улс]]
|он=552-582
|албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс
|дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] &lt;br/&gt;[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]&lt;br/&gt;
}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]&lt;br/&gt;
|он=590-630
|албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс
|дараа=[[Тан улс]] &lt;br/&gt;[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]
}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Тан улс]]&lt;br/&gt;[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]&lt;br/&gt;
|он=630-682
|албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе
|дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] &lt;br/&gt;
}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Тан улс]]&lt;br/&gt;[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]
|он=682-745
|албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс
|дараа=[[Уйгурын хаант улс]] 
}}
{{end}}

[[Ангилал:Эртний Монгол|05]]
[[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]]
[[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]]
[[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]]</text>
      <sha1>3o5bazlg4pdy2a169r5ob8p3n8z9ckf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709022</id>
      <parentid>709021</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T07:52:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Билгэ хааны үе */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61067" xml:space="preserve">{{Infobox former country
|native_name= 
|conventional_long_name =Түрэг улс&lt;br/&gt;[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] 
|common_name = Түрэгийн хаант Улс
|continent = Ази
|region = Төв Ази
|country = Монгол
|era = 
|status = [[хаант улс]]
|government_type = Хаант засаг
|year_start = 555
|year_end = 745
|event_start = Түрэг улс байгуулагдав	
|event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон
|date_start = 
|date_event1 = 659
|event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл
|date_event2 = 682
|event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх
|date_event3 = 
|event3 = 
|p1 = 
|flag_p2 =
|p2      = 
|s1 = 
|flag_s1 = 
|s2 = 
|flag_s2 = 
|s3 = 
|flag_s3 = 
|s4 = 
|flag_s4 = 
|image_flag = 
|flag=
|flag_type = 
|image_coat = 
|image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg
|image_map_caption =
|capital = 
|national_motto =
|national_anthem =
|common_languages = 
|religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]]
|currency =
|title_leader = 
|leader1 = 
|legislature = 
|stat_area1  = 
|stat_year1  = 
|today = {{flag|Монгол}}&lt;br&gt;{{flag|Казахстан}}&lt;br&gt;{{flag|Орос}}&lt;br&gt;{{flag|Хятад}}
}}
{{Загвар:Монголын түүх}}
[[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]]
[[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]]
[[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]&lt;/ref&gt;]]

'''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа  Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс
745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв.

Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ &quot;Эл&quot; хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ.

==Түрэгийн түрүү хаант улс==
Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй]] улсын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны Анахуань хаан амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Умард Ци|Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «ил-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. 
Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун [[Арал тэнгис]]ийн умард биеэр нутаглах Хионит (Xionites), Вар, Огор, зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умард Жоу]] улс жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар]], хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ.

==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл==
[[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]]
=== Зүүн Түрэгийн хаант улс ===
[[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]]
Харин [[Шиби хаан]]ы үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Сэли хаан]]ы үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, “гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах” бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран, гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. 

=== Тан Улсын эрхшээл дэх Түрэг орон ===
Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ.

 ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' 
 ''Эл улс бөлгөө би.'' 
 ''Эл улс маань хаана байна.'' 
 ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' 
 ''Хаантай улс билээ би.'' 
 ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. 

Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Ашина Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна.

==Түрэгийн хожуу хаант улс== 
{{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}}

[[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]]
Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан]]ы холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Фуняний бослого дарагдсанаас хойш Цүньцай уулын дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. 

=== Капаган хааны үе ===
693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 

693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ.

=== Билгэ хааны үе ===
Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ [[Орхон-Руни бичиг|Орхоны Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ.

===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл===

Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ.

Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. 

== Нийгэм ==
=== Түрэгийн аж ахуй ===
[[Файл:Gokturk cav.jpg|thumb|280px|Монгол Улс, [[Төв аймаг]] дахь Шороон бумбагарын дурсгал, Хөх Түрэг, МЭ 7-р зуун&lt;ref&gt;[http://touristinfocenter.mn/cate1_more.aspx?ItemID=172 ШОРООН БУМБАГАРЫН ДУРСГАЛ]&lt;/ref&gt;]]

Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. 

=== Түрэгийн соёл, Худалдаа ===
Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд «миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов» хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, «Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу/Күтүлүг-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан» гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. 

Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ.

===Нийгмийн давхрага===
[[Файл:Niri Qaghan.jpg|thumb|120px|[[Шинжаан]] дахь Түрэгийн үеийн барималууд]]
Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан.

==Эшлэл ==
{{reflist}}

==Нэмж унших==
*[[Түрэгийн түүх]]
*[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Нирун улс]]
|он=552-582
|албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс
|дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] &lt;br/&gt;[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]&lt;br/&gt;
}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]&lt;br/&gt;
|он=590-630
|албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс
|дараа=[[Тан улс]] &lt;br/&gt;[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]
}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Тан улс]]&lt;br/&gt;[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]&lt;br/&gt;
|он=630-682
|албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе
|дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] &lt;br/&gt;
}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Тан улс]]&lt;br/&gt;[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]
|он=682-745
|албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс
|дараа=[[Уйгурын хаант улс]] 
}}
{{end}}

[[Ангилал:Эртний Монгол|05]]
[[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]]
[[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]]
[[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]]</text>
      <sha1>h20ygwut4h8b73z1dipqlsnsth0n7p0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709028</id>
      <parentid>709022</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T08:24:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Тан Улсын эрхшээл дэх Түрэг орон */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61155" xml:space="preserve">{{Infobox former country
|native_name= 
|conventional_long_name =Түрэг улс&lt;br/&gt;[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] 
|common_name = Түрэгийн хаант Улс
|continent = Ази
|region = Төв Ази
|country = Монгол
|era = 
|status = [[хаант улс]]
|government_type = Хаант засаг
|year_start = 555
|year_end = 745
|event_start = Түрэг улс байгуулагдав	
|event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон
|date_start = 
|date_event1 = 659
|event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл
|date_event2 = 682
|event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх
|date_event3 = 
|event3 = 
|p1 = 
|flag_p2 =
|p2      = 
|s1 = 
|flag_s1 = 
|s2 = 
|flag_s2 = 
|s3 = 
|flag_s3 = 
|s4 = 
|flag_s4 = 
|image_flag = 
|flag=
|flag_type = 
|image_coat = 
|image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg
|image_map_caption =
|capital = 
|national_motto =
|national_anthem =
|common_languages = 
|religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]]
|currency =
|title_leader = 
|leader1 = 
|legislature = 
|stat_area1  = 
|stat_year1  = 
|today = {{flag|Монгол}}&lt;br&gt;{{flag|Казахстан}}&lt;br&gt;{{flag|Орос}}&lt;br&gt;{{flag|Хятад}}
}}
{{Загвар:Монголын түүх}}
[[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]]
[[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]]
[[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]&lt;/ref&gt;]]

'''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа  Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс
745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв.

Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ &quot;Эл&quot; хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ.

==Түрэгийн түрүү хаант улс==
Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй]] улсын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны Анахуань хаан амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Умард Ци|Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «ил-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. 
Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун [[Арал тэнгис]]ийн умард биеэр нутаглах Хионит (Xionites), Вар, Огор, зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умард Жоу]] улс жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар]], хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ.

==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл==
[[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]]
=== Зүүн Түрэгийн хаант улс ===
[[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]]
Харин [[Шиби хаан]]ы үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Сэли хаан]]ы үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, “гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах” бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран, гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. 

=== Тан Улсын эрхшээл дэх Түрэг орон ===
Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Гэвч Сеянтог хожим Тан улсын Уйгурууд устгасан. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ.

 ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' 
 ''Эл улс бөлгөө би.'' 
 ''Эл улс маань хаана байна.'' 
 ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' 
 ''Хаантай улс билээ би.'' 
 ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. 

Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Ашина Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна.

==Түрэгийн хожуу хаант улс== 
{{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}}

[[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]]
Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан]]ы холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Фуняний бослого дарагдсанаас хойш Цүньцай уулын дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. 

=== Капаган хааны үе ===
693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 

693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ.

=== Билгэ хааны үе ===
Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ [[Орхон-Руни бичиг|Орхоны Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ.

===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл===

Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ.

Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. 

== Нийгэм ==
=== Түрэгийн аж ахуй ===
[[Файл:Gokturk cav.jpg|thumb|280px|Монгол Улс, [[Төв аймаг]] дахь Шороон бумбагарын дурсгал, Хөх Түрэг, МЭ 7-р зуун&lt;ref&gt;[http://touristinfocenter.mn/cate1_more.aspx?ItemID=172 ШОРООН БУМБАГАРЫН ДУРСГАЛ]&lt;/ref&gt;]]

Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. 

=== Түрэгийн соёл, Худалдаа ===
Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд «миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов» хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, «Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу/Күтүлүг-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан» гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. 

Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ.

===Нийгмийн давхрага===
[[Файл:Niri Qaghan.jpg|thumb|120px|[[Шинжаан]] дахь Түрэгийн үеийн барималууд]]
Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан.

==Эшлэл ==
{{reflist}}

==Нэмж унших==
*[[Түрэгийн түүх]]
*[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Нирун улс]]
|он=552-582
|албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс
|дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] &lt;br/&gt;[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]&lt;br/&gt;
}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]&lt;br/&gt;
|он=590-630
|албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс
|дараа=[[Тан улс]] &lt;br/&gt;[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]
}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Тан улс]]&lt;br/&gt;[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]&lt;br/&gt;
|он=630-682
|албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе
|дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] &lt;br/&gt;
}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Тан улс]]&lt;br/&gt;[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]
|он=682-745
|албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс
|дараа=[[Уйгурын хаант улс]] 
}}
{{end}}

[[Ангилал:Эртний Монгол|05]]
[[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]]
[[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]]
[[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]]</text>
      <sha1>eedmf1y14ao8tsa1ir95zmh1fku3ybt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709029</id>
      <parentid>709028</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T08:27:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Тан Улсын эрхшээл дэх Түрэг орон */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61156" xml:space="preserve">{{Infobox former country
|native_name= 
|conventional_long_name =Түрэг улс&lt;br/&gt;[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] 
|common_name = Түрэгийн хаант Улс
|continent = Ази
|region = Төв Ази
|country = Монгол
|era = 
|status = [[хаант улс]]
|government_type = Хаант засаг
|year_start = 555
|year_end = 745
|event_start = Түрэг улс байгуулагдав	
|event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон
|date_start = 
|date_event1 = 659
|event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл
|date_event2 = 682
|event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх
|date_event3 = 
|event3 = 
|p1 = 
|flag_p2 =
|p2      = 
|s1 = 
|flag_s1 = 
|s2 = 
|flag_s2 = 
|s3 = 
|flag_s3 = 
|s4 = 
|flag_s4 = 
|image_flag = 
|flag=
|flag_type = 
|image_coat = 
|image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg
|image_map_caption =
|capital = 
|national_motto =
|national_anthem =
|common_languages = 
|religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]]
|currency =
|title_leader = 
|leader1 = 
|legislature = 
|stat_area1  = 
|stat_year1  = 
|today = {{flag|Монгол}}&lt;br&gt;{{flag|Казахстан}}&lt;br&gt;{{flag|Орос}}&lt;br&gt;{{flag|Хятад}}
}}
{{Загвар:Монголын түүх}}
[[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]]
[[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]]
[[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]&lt;/ref&gt;]]

'''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа  Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс
745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв.

Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ &quot;Эл&quot; хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ.

==Түрэгийн түрүү хаант улс==
Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй]] улсын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны Анахуань хаан амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Умард Ци|Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «ил-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. 
Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун [[Арал тэнгис]]ийн умард биеэр нутаглах Хионит (Xionites), Вар, Огор, зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умард Жоу]] улс жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар]], хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ.

==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл==
[[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]]
=== Зүүн Түрэгийн хаант улс ===
[[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]]
Харин [[Шиби хаан]]ы үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Сэли хаан]]ы үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, “гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах” бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран, гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. 

=== Тан Улсын эрхшээл дэх Түрэг орон ===
Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Сеяньтог дагажээ. Гэвч Сеянтог хожим Тан улсын Уйгурууд устгасан. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ.

 ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' 
 ''Эл улс бөлгөө би.'' 
 ''Эл улс маань хаана байна.'' 
 ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' 
 ''Хаантай улс билээ би.'' 
 ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. 

Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Ашина Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна.

==Түрэгийн хожуу хаант улс== 
{{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}}

[[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]]
Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан]]ы холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Фуняний бослого дарагдсанаас хойш Цүньцай уулын дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. 

=== Капаган хааны үе ===
693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 

693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ.

=== Билгэ хааны үе ===
Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ [[Орхон-Руни бичиг|Орхоны Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ.

===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл===

Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ.

Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. 

== Нийгэм ==
=== Түрэгийн аж ахуй ===
[[Файл:Gokturk cav.jpg|thumb|280px|Монгол Улс, [[Төв аймаг]] дахь Шороон бумбагарын дурсгал, Хөх Түрэг, МЭ 7-р зуун&lt;ref&gt;[http://touristinfocenter.mn/cate1_more.aspx?ItemID=172 ШОРООН БУМБАГАРЫН ДУРСГАЛ]&lt;/ref&gt;]]

Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. 

=== Түрэгийн соёл, Худалдаа ===
Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд «миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов» хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, «Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу/Күтүлүг-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан» гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. 

Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ.

===Нийгмийн давхрага===
[[Файл:Niri Qaghan.jpg|thumb|120px|[[Шинжаан]] дахь Түрэгийн үеийн барималууд]]
Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан.

==Эшлэл ==
{{reflist}}

==Нэмж унших==
*[[Түрэгийн түүх]]
*[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Нирун улс]]
|он=552-582
|албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс
|дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] &lt;br/&gt;[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]&lt;br/&gt;
}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]&lt;br/&gt;
|он=590-630
|албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс
|дараа=[[Тан улс]] &lt;br/&gt;[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]
}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Тан улс]]&lt;br/&gt;[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]&lt;br/&gt;
|он=630-682
|албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе
|дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] &lt;br/&gt;
}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Тан улс]]&lt;br/&gt;[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]
|он=682-745
|албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс
|дараа=[[Уйгурын хаант улс]] 
}}
{{end}}

[[Ангилал:Эртний Монгол|05]]
[[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]]
[[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]]
[[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]]</text>
      <sha1>gobtkfijdcmgikcz31b9wfur6ckgxxf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уйгур улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>23518</id>
    <revision>
      <id>708960</id>
      <parentid>708953</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T14:15:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20411" xml:space="preserve">{{Infobox former country
|conventional_long_name = Уйгурын хаант улс&lt;br&gt;𐱃𐰆𐰴𐰕:𐰆𐰍𐰕:𐰉𐰆𐰑𐰣&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Toquz Oγuz budun&lt;/small&gt;
|common_name  = Уйгур улс
|continent    = Ази
|region       = 
|status       =
|government_type = [[Хаант засаг]]
|capital      = [[Хар балгас]]
|religion     = [[Манихей]]
|year_start   = 745
|year_end     = 840&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/102315/history-of-Central-Asia/73536/Reunification britannica.com]&lt;/ref&gt;
|p1           = [[Түрэг улс]]
|flag_p1      = 
|s1           = [[Хар ханы улс]]
|flag_s1      =
|s2           = [[Енисейн киргиз]]
|flag_s2      =
|image_flag   =
|common_languages = Хуучин Уйгур хэл ([[Эртний Түрэг бичиг]])
|image_map    = Uigur uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg
|event_start = Бүтсэн
|date_start  = 
|event_end   = Мөхсөн
|date_end    = 
|title_leader = [[Хаан|Онцлох хоёр хаан]]
|leader1      = Кутлуг Билгэ Көл
|year_leader1 = 744–747
|leader2      = Өгэ хан
|year_leader2 = 841–847
|flag_s1      =
|image_flag   =
|image_flag_caption = Seljuq Flag
|stat_year1   = 800 оны орчим&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D | title = East-West Orientation of Historical Empires | journal = Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=09 January 2012}}&lt;/ref&gt;
|stat_area1   = 3100000
}}
{{Загвар:Монголын түүх}}

Түрэг улсыг мөхсөний дараа түүний байр суурийг '''Уйгар'''ууд эзэлж YIII-IX зууны үед [[монгол нутаг]]т оршин тогтнож байв. НТ 740 оны үед Түрэг улсын захиргаанд байсан уйгарууд бослого гарган өөрийн улсыг байгуулан 100 орчим жил оршин тогтносон. Уйгарын нүүдэлчид оршин сууж байсан газар нь хуучин хүннү (МЭӨ II— IV зуун), түрэгийн нутаг байжээ.&lt;ref&gt;[http://touristinfocenter.mn/cate14_more.aspx?ItemID=32 УЙГАРЫН ХААНТ УЛС]&lt;/ref&gt; Муслим шийт урсгалын шаишнтай ард түмэн. [[Уйгур хэл|Уйгар хэл]] нь түрэг хэлний аймагт ордог. 

==Уйгурын түрүү хаант улс==
[[File:Uigur uls.gif|thumb|200px|Уйгурын хаант улс]]
600 онд Хятадын Сүй улс Туул голын хөндийд нутаглан бүхий 10000 гэр өрхтэй [[уйгур]] (Хятад сурвалжид Уйгур хэмээх нэр анх гарсан нь энэ бөлгөө) аймгийн хан Эрхэт Тэгинтэй Хөх Түрэгийн эсрэг холбоо тогтоосон байна. 611 онд Сыр-тардуш аймгаар удирдуулсан (Уйгур аймаг 2-р зэрэглэлд байв) Тэлэ аймгийн холбоо Хятадтай холбоолон Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэн 630 онд Түрэгийн анхны эзэнт улсыг унагав. 646 онд Тэлэ аймгийн холбоонд Уйгур аймаг зонхилох болж, хаан Түмтү Илтбэр нь Хятадын хаанаас цол хүртэн Сыр-тардушийн ноёрхлыг унагав. Монголын тал нутаг дахь Уйгурын ноёрхол удсангүй, 683 онд хаан Тугайг Хөх Түрэгт ялагдан Сэлэнгийн хөндий рүү шахагджээ. 700 он орчмоос Уйгурчууд өөрийн бичиг үсэгтэй болсон гэж эрдэмтэд тооцоолдог байна.  

Уйгур бол эрт цагт [[Хүннү гүрэн]]д эзлэгдсэн [[динлин]]ий удам бөгөөд Өндөр тэрэгтэн буюу токуз-огузын нэг аймаг, тэдний домог ёсоор уйгур хаадын өндөр эмэг эх нь Хүннүгийн шаньюйн бага охин ажээ. Жоужань/Нирун улсын үед уйгурууд өндөр тэрэгтний (чилэ, тэлэ, гаочэ, гаогюй) аймгийн холбоонд багтаж явжээ.

Түрэгийн түрүү хаант улсын хүн амын олонх нь тэлэ буюу огузууд байв. Зүүн Түрэгийн хаант улсын харьяат токуз-огузууд, говиос урагш нүүснийг нь далимдуулан, Түрэгийн хаадын ноёрхлыг эсэргүүцэн 625 онд их бослого дэгдээжээ. Түрэгээс ангижирсан огузууд энэ удаа Сеяньтогийн (серинда) манлайлсан хаант улсын гол цөм болжээ. Гэвч уйгур тэргүүлсэн огузууд, [[Тан улс]]тай хүч хавсран Сеяньтогийн төрийг 647 онд мөхөөв. Уйгурын эльтебер Тумиду 647 онд хаан болж, түрэгт байсантай адил бүх албан тушаалтанг тогтоов гэж сурвалжид тэмдэглэснээр бол шинэ, Уйгурын түрүү хаант улс Төв Азид бий болжээ. Уйгурууд 660-70-аад оныг хүртэл Тан улстай найрсаг харилцаж байснаа дараа нь [[Тан улс]]тай хэдэн удаа сүрхий дайтжээ. Уйгурын түрүү хаант улсыг, Монгол нутагт 689-691 оны хооронд Чугай-гуз, Каракумаас нүүж ирсэн ашина-түрэгүүд мөхөөсөн юм. Азийн нүүдэлчид цахилгаан цахих мэт гялбаад мөхөх нь уламжлал мэт болсон байлаа.

==Уйгурын хожуу хаант улс (745-840 он)==

Манай эриний VII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад Уйгурын хаант улсыг байгуулжээ. Түүхэнд тэмдэглэгдсэн Уйгурын энэ үеэс хаан нь Пэйло байжээ. Тэрээр Түрэгийн эсрэг бослогыг удирдан МЭ 745 онд түрэгүүдийг бут цохин, Уйгур улсыг үндэслэжээ.

742 онд уйгурууд харлуг болон дасмалиудтай хамтран 2-р Хөх Түрэгийн эсрэг босож, 744 оны Таласын шийдвэрлэх тулалдаанд ялсан бөгөөд Басмылчууд Түрэгийн нийслэлийг авч, хаан Эзмишийг олзолсон авч холбоотнуудын дунд хагарал гаран Уйгур, Харлуг хоёр хамсан Басмылчуудыг цохин удирдагчийг нь цаазлан хороож албат иргэдийг нь хамжлага боол болгон, заримыг нь Хятадад боол болгон зарсан байна. Ингээд Уйгурын удирдагч Күтлүг Билэг Кэл хэмээх цолтойгоор Монголын тал нутагт хаан сууж, Алтайн овог аймгуудыг захирсан Уйгурын хаант улсыг үндэслэн, Харлугуудад баруун хязгаарыг мэдүүлсэн ажээ. Этүгэн ууланд Орд балык (Орд балгад) нийслэлийг бариулжээ. Тэрээр 747 онд өөд болж отгон хүү Моюнчур нь Эл Этмиш Билэг Хаан болж, талын бүх нүүдэлчдийг эрхэндээ оруулав.

[[Моюнчур]] 747-759 онд Уйгар улсын хаан ширээнд суухдаа &quot;Тэнгэрээс заяат, төр засагч мэдэлтэй сэцэн хаан&quot; хэмээн алдаршжээ. Түүний төр барьж байх үед Уйгур улс хүчирхгийн дээд туйлдаа хүрч байжээ. Моюнчур улс орондоо эдийн засаг, соёлын харилцаа тогтоож, МЭ 751 оны үед Орхоны хөндийд Балиглиг ([[Хар балгас]]) гэдэг хотыг байгуулж нийслэлээ болгожээ. Тэрээр Тан улстай найрамдаж, өмнө зүгээс ирэх аюулыг сэрэмжлэн, дорно, өрнө зүгт нутгаа тэлэх бодлого явуулж байв. МЭ 755 онд Тан улсад гарсан [[Ань Лу-шан]]ы бослогыг дарах хэрэгт Тан улс Уйгураас тусламж гуйн элч илгээжээ. Моюнчур хаан Тан улсад 4000 цэрэг явуулж бослогыг даруулж, өмнө зүгээс довтолсон Төвөдүүдийг цохижээ. Үүний хариуд [[Тан улс]]ын хаан өдий төдий хуй торго гаргаж Моюнчурыг шагнан бага гүнж Нингог хатан болгон ураг холбохоор илгээжээ. Ийнхүү Уйгур улсын хүч нөлөө нэмэгдэж байв. Моюнчур хааны суух үед найман огуз, есөн [[татар]] нар бослого гарган тэмцсэн байна. Хэдийгээр бослого дарагдсан авч Уйгур улсын хүч нэлээд суларчээ. Мөн энэ үеэр ноёд түшмэд эрх мэдлээ булаацалдан дотоодын тэмцэл улам хурцдав. Үүний жишээ нь Моюнчурын дараа хаан суусан [[Идигань]](759-779)-ийг алж хаан ширээнд суусан Дуньмохэгийн үйл ажиллагаанаас тодорхой байна. 

756 онд өөрсдийн тал нутгийн өрсөлдөгч болох [[Енисейн киргиз]]үүдийг цохин хааныг нь цаазлав. 759 онд Моюнчур хаан найран дээр хэтэртлээ их архи ууснаас өөд болж, хүү Тэнгэр бэхи нь Хөтлүг Дархан Сэнгүн Хаан хэмээгдэв. Тэнгэр бэхи 762 онд Тан улсын хааны хүсэлтээр тэдэнтэй хавсран Төвөдийн эсрэг байлдаж, Тан улсын Төвөдүүдэд алдсан баруун нийслэл нь болох Чангааныг эргүүлэн авч өгсөн байна. Энэ үеэр тэрээр Ираны Манихейст ламтай уулзан уг шашинд орж, Уйгурын шашин болгожээ.

779 онд Тэнгэр бэхи Орд балгадад байсан Согдын худалдаачдын ятгалгаар Хятад руу довтлон хятадыг эзлэх төлөвлөгөө зохиосон хэдий ч түүний авга ах Тунбага Дархан хятадад уусах аюултай хэмээн эсэргүүцэж, улмаар бослого гарган хаан болон түүний хүрээний 2000 язгууртныг цаазлан өөрийгөө Алп Күтлүг Билэг Хаан хэмээн хаан сууснаар Уйгур дотоодын хямралд орж эхэлсэн байна. Тэрээр Уйгурыг бутрахаас сэргийлж шинэ хатуу чанд хууль цааз гарган мөрдүүлж, киргизүүдийг довтлон энэ удаад тэднийг шууд харьяандаа оруулсан байна. 795 онд түүнийг үхсэнээр Уйгурт дотоодын тэмцэл өрнөн бутралын аюул занал нүүрлэн байх үед Күтлүг хэмээх цэргийн жанжин өөрийгөө Ай Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Күтлүг Үлэг Билэг хэмээн хаанаар зарласнаар Яглагарын удмын хаанчлал эцэс болж Едизийн удмын хаанчлал эхэлжээ. Тэрээр хатуу чанга удирдлагаар Уйгурыг нэгэн удаагийн бутралаас аварсан хэдий ч урьдын хүчирхэг идтэй Уйгур үгүй болсон байв. 808 онд түүний хүү Хан Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Кишлиг Билэг нэрээр хаан ор сууж Дундад Ази руу хандсан худалдааг сайжруулан Согд хүртэл худалдаа хийх болж, 821 онд төвөдүүдийн довтолгоог няцааж байв.

[[Зураг:UighurPrincess.png|thumb|left|200px|Уйгур гүнжийн зураг]]

824 онд түүнийг өнгөрсний хойно Уйгарт хаан ширээний тэмцэл хүчтэй өрнөн хаан ор суух ёстой түүний дүү Касар 832 алагдаж, 839 онд Күрэбир хэмээх сайд хүчээр хаан ширээг булаав. Мөн онд Уйгарын эдийн засгийн суурь болсон байгалийн гамшгийн улмаас мал сүрэг олноор үхэж үрэгдэн өлсөглөн гарч дотоодод тогтворгүй байдал үүссэн хийгээд бусад нүүдэлчин овог аймгийн бослогоос уруудан доройтсон юм. 840 оны намар Уйгарын 9 сайдын нэг Күрэбирийн өрсөлдөгч Хүлүг Бага гэгч эртний өст Киргиз рүү зугтан тэдэнтэй хамсан 80000 морьт цэргээр Уйгарыг довтлов. Киргизүүд Орд балгад болон бусад хот балгадыг тонон дээрэмдэж галдан шатааж сэргэхгүйгээр сүйдлэн, Күрэбирийг барьж цаазалжээ. 

Уйгурын яглакар ургийн Моюнчур хаан 750-иад оныг хүргэж байж дотоодын дайснаа дарсан ба улмаар 750-760-аад онд гадагшаа дайн байлдаан хийснээр Уйгурын хүч чадал оргилдоо хүрч газар нутаг нь томорч, өмнөд хөрш Тан улсыг хүртэл дарамталж байсан боловч яглакар удмын сүүлчийн хаан 789 онд үхснээр хаан ширээнд эдиз аймгаас суух болсон нь хожим IX зууны эхнээс үргэлжилсэн хямралын үүдийг нээжээ. Мөн 820 оны үеэс эхлэн гаднаас Енисейн киргиз аймаг довтлон байлдсан явдал нь Уйгур улсыг туйлын хүнд байдалд оруулжээ. Энэхүү дотоод гадаадын тэмцэлдээ хөрш улс, аймгуудаас тусламж эрэх болсон нь 840 онд [[Енисейн киргиз]]үүдэд цохигдон бутарч, Уйгурын төр мөхөх шалтгаан болжээ.

Уйгурын сүүлийн удирдагч Үгэ Ордост очин 841 онд Хятадын Шаньси мужийн нутгийг эзлэн, 6 жилийн турш киргизүүд болон Тан улсын хилийн цэрэг, өөрийн өрсөлдөгч болох Күрэбирийн ах Ормузыг дэмжигч нартай тэмцсээр 847 онд алагджээ. Уйгурын олонх өмнө зүгт, Тан улсын хил дагуу нутагт зугтан очсон ч [[Тан улс]] цэрэглэн устгаж, үлдсэн хэсэг нь Ганьжоу хотын хавиар нүүж суух болжээ. Тэдний зарим нь Дорнод Туркестанд очиж шинэ улс байгуулсан нь хожим Тангуд улсад эзлэгдэх хүртлээ оршин тогтножээ.

13-р зуунд Хархорумд байсан хөшөөнд бичигдсэн домог ёсоор гурван өдөр тэнгэрээс &quot;хөж хөж&quot; (яв яв) гэсэн их чимээ тасралтгүй гарсан тул уйгурын ахлагчид цугларч хэлэлцээд урагш нүүхээр шийдсэн гэдэг.

Уйгурын хаант улс нь дээд цэгтээ Алтайгаас Хянганы нуруу, Соёны нуруунаас Говь хүрэлх газар нутгийг захирч байжээ.

13-р зуунд Уйгурын '''Кочо''' улс Чингис хааны Монголын эзэнт гүрэнд нэгдэн хөжим Чагатай улсын бүрэлдэхүүнд багтаж байжээ. 

'''Соёл'''[[Файл:Ordubaliq.jpg|thumb|250px|Уйгурын хот суурин]]
Тэд өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү ихээр соёлыг хөгжүүлж, согд-түрэгийн бичгийг сайжруулж, өөрийн бичиг үсэгтэй болсон бөгөөд үүнийг хожмын нүүдэлчид өвлөн хэрэглэх болжээ. [[Монгол бичиг]] нь энэхүү уйгур бичгээс гаралтай билээ.

Уйгурын үед хэрэглэгдэж байсан Монголын 10 орчим томоохон гол мөрний нэр (Орхон, Хараа г.м) одоо ч хэвээр хэрэглэгдэж байна.

== Уйгурын хаад ==

# [[Кутлук Билгэ Күл хаан]] (744-747) [[Яклакар]] овгийн Хушу ноёны хүү
# Моюнчур [[Баянчор хаан|хаан]] (747-759), Кутлук Билгэ Күл хааны хоёр дахь хүү
# [[Идигинь хаан]] (759-779), Баянчор хааны хоёр дахь хүү
# [[Дуньмохэ хаан]] (780-789), Баянчор хааны хүү Чабыш тэгиний ууган хүү
# [[Дулосы хаан]] (789-790), Дуньмохэ хааны хүү
# [[Фэнчэн хаан]] (790-795), Дулосы хааны хүү
# [[Күтлүг хаан]] (795-805), [[Адиз]] овгийн жанжин. 
# [[Күлүг Билгэ хаан]] (805-808), Күтлүг хааны хүү
# [[Бао-и хаан]] (808-821), Күтлүг хааны хүү
# [[Чүндэ хаан]] (821-824), Бао-и хааны хүү
# [[Жаоли хаан]] (824-832), Бао-и хааны хүү
# [[Жаншинь хаан]] (833-839), Чүндэ хааны хүү
# [[Касар хаан]] (839-840)
# [[Үгэ хаан]] (840-846), Бао-и хааны хүү
# [[Энян хаан]] (846-848), Бао-и хааны хүү

==Ашигласан материал==
{{Reflist}}
*[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn &quot;Уйгаруудын тухай&quot;]
*[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү &quot;Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар&quot; 2010]

==Мөн үзэх==
*[[Хар балгас]]
*[[Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Түрэгийн хаант улс]]
|он=744-840
|албан_тушаал= Уйгурийн хаант улс
|дараа=[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]] &lt;br/&gt;
}}
{{end}}

[[Ангилал:Уйгурын Хаант Улс| ]]
[[Ангилал:Эртний Монгол| 06]]
[[Ангилал:Эртний Туркийн түүх]]
[[Ангилал:Уйгурууд]]
[[Ангилал:Азийн түүхэн улс]]</text>
      <sha1>k7rawul7v04ri77hz7nd9ko795gvv3z</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>708971</id>
      <parentid>708960</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T23:07:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>Уйгурууд баруун зүгт нүүхээсээ өмнө лалын шашинд итгэдэггүй байсан бөгөөд Цагадайн хаант улсын дараа хүртэл исламчлагдаагүй. Хуучин уйгур хэл нь одоогийн уйгур хэлнээс тэс өөр.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20243" xml:space="preserve">{{Infobox former country
|conventional_long_name = Уйгурын хаант улс&lt;br&gt;𐱃𐰆𐰴𐰕:𐰆𐰍𐰕:𐰉𐰆𐰑𐰣&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Toquz Oγuz budun&lt;/small&gt;
|common_name  = Уйгур улс
|continent    = Ази
|region       = 
|status       =
|government_type = [[Хаант засаг]]
|capital      = [[Хар балгас]]
|religion     = [[Манихей]]
|year_start   = 745
|year_end     = 840&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/102315/history-of-Central-Asia/73536/Reunification britannica.com]&lt;/ref&gt;
|p1           = [[Түрэг улс]]
|flag_p1      = 
|s1           = [[Хар ханы улс]]
|flag_s1      =
|s2           = [[Енисейн киргиз]]
|flag_s2      =
|image_flag   =
|common_languages = Хуучин Уйгур хэл ([[Эртний Түрэг бичиг]])
|image_map    = Uigur uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg
|event_start = Бүтсэн
|date_start  = 
|event_end   = Мөхсөн
|date_end    = 
|title_leader = [[Хаан|Онцлох хоёр хаан]]
|leader1      = Кутлуг Билгэ Көл
|year_leader1 = 744–747
|leader2      = Өгэ хан
|year_leader2 = 841–847
|flag_s1      =
|image_flag   =
|image_flag_caption = Seljuq Flag
|stat_year1   = 800 оны орчим&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D | title = East-West Orientation of Historical Empires | journal = Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=09 January 2012}}&lt;/ref&gt;
|stat_area1   = 3100000
}}
{{Загвар:Монголын түүх}}

Түрэг улсыг мөхсөний дараа түүний байр суурийг '''Уйгар'''ууд эзэлж YIII-IX зууны үед [[монгол нутаг]]т оршин тогтнож байв. НТ 740 оны үед Түрэг улсын захиргаанд байсан уйгарууд бослого гарган өөрийн улсыг байгуулан 100 орчим жил оршин тогтносон. Уйгарын нүүдэлчид оршин сууж байсан газар нь хуучин хүннү (МЭӨ II— IV зуун), түрэгийн нутаг байжээ.&lt;ref&gt;[http://touristinfocenter.mn/cate14_more.aspx?ItemID=32 УЙГАРЫН ХААНТ УЛС]&lt;/ref&gt; 

==Уйгурын түрүү хаант улс==
[[File:Uigur uls.gif|thumb|200px|Уйгурын хаант улс]]
600 онд Хятадын Сүй улс Туул голын хөндийд нутаглан бүхий 10000 гэр өрхтэй [[уйгур]] (Хятад сурвалжид Уйгур хэмээх нэр анх гарсан нь энэ бөлгөө) аймгийн хан Эрхэт Тэгинтэй Хөх Түрэгийн эсрэг холбоо тогтоосон байна. 611 онд Сыр-тардуш аймгаар удирдуулсан (Уйгур аймаг 2-р зэрэглэлд байв) Тэлэ аймгийн холбоо Хятадтай холбоолон Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэн 630 онд Түрэгийн анхны эзэнт улсыг унагав. 646 онд Тэлэ аймгийн холбоонд Уйгур аймаг зонхилох болж, хаан Түмтү Илтбэр нь Хятадын хаанаас цол хүртэн Сыр-тардушийн ноёрхлыг унагав. Монголын тал нутаг дахь Уйгурын ноёрхол удсангүй, 683 онд хаан Тугайг Хөх Түрэгт ялагдан Сэлэнгийн хөндий рүү шахагджээ. 700 он орчмоос Уйгурчууд өөрийн бичиг үсэгтэй болсон гэж эрдэмтэд тооцоолдог байна.  

Уйгур бол эрт цагт [[Хүннү гүрэн]]д эзлэгдсэн [[динлин]]ий удам бөгөөд Өндөр тэрэгтэн буюу токуз-огузын нэг аймаг, тэдний домог ёсоор уйгур хаадын өндөр эмэг эх нь Хүннүгийн шаньюйн бага охин ажээ. Жоужань/Нирун улсын үед уйгурууд өндөр тэрэгтний (чилэ, тэлэ, гаочэ, гаогюй) аймгийн холбоонд багтаж явжээ.

Түрэгийн түрүү хаант улсын хүн амын олонх нь тэлэ буюу огузууд байв. Зүүн Түрэгийн хаант улсын харьяат токуз-огузууд, говиос урагш нүүснийг нь далимдуулан, Түрэгийн хаадын ноёрхлыг эсэргүүцэн 625 онд их бослого дэгдээжээ. Түрэгээс ангижирсан огузууд энэ удаа Сеяньтогийн (серинда) манлайлсан хаант улсын гол цөм болжээ. Гэвч уйгур тэргүүлсэн огузууд, [[Тан улс]]тай хүч хавсран Сеяньтогийн төрийг 647 онд мөхөөв. Уйгурын эльтебер Тумиду 647 онд хаан болж, түрэгт байсантай адил бүх албан тушаалтанг тогтоов гэж сурвалжид тэмдэглэснээр бол шинэ, Уйгурын түрүү хаант улс Төв Азид бий болжээ. Уйгурууд 660-70-аад оныг хүртэл Тан улстай найрсаг харилцаж байснаа дараа нь [[Тан улс]]тай хэдэн удаа сүрхий дайтжээ. Уйгурын түрүү хаант улсыг, Монгол нутагт 689-691 оны хооронд Чугай-гуз, Каракумаас нүүж ирсэн ашина-түрэгүүд мөхөөсөн юм. Азийн нүүдэлчид цахилгаан цахих мэт гялбаад мөхөх нь уламжлал мэт болсон байлаа.

==Уйгурын хожуу хаант улс (745-840 он)==

Манай эриний VII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад Уйгурын хаант улсыг байгуулжээ. Түүхэнд тэмдэглэгдсэн Уйгурын энэ үеэс хаан нь Пэйло байжээ. Тэрээр Түрэгийн эсрэг бослогыг удирдан МЭ 745 онд түрэгүүдийг бут цохин, Уйгур улсыг үндэслэжээ.

742 онд уйгурууд харлуг болон дасмалиудтай хамтран 2-р Хөх Түрэгийн эсрэг босож, 744 оны Таласын шийдвэрлэх тулалдаанд ялсан бөгөөд Басмылчууд Түрэгийн нийслэлийг авч, хаан Эзмишийг олзолсон авч холбоотнуудын дунд хагарал гаран Уйгур, Харлуг хоёр хамсан Басмылчуудыг цохин удирдагчийг нь цаазлан хороож албат иргэдийг нь хамжлага боол болгон, заримыг нь Хятадад боол болгон зарсан байна. Ингээд Уйгурын удирдагч Күтлүг Билэг Кэл хэмээх цолтойгоор Монголын тал нутагт хаан сууж, Алтайн овог аймгуудыг захирсан Уйгурын хаант улсыг үндэслэн, Харлугуудад баруун хязгаарыг мэдүүлсэн ажээ. Этүгэн ууланд Орд балык (Орд балгад) нийслэлийг бариулжээ. Тэрээр 747 онд өөд болж отгон хүү Моюнчур нь Эл Этмиш Билэг Хаан болж, талын бүх нүүдэлчдийг эрхэндээ оруулав.

[[Моюнчур]] 747-759 онд Уйгар улсын хаан ширээнд суухдаа &quot;Тэнгэрээс заяат, төр засагч мэдэлтэй сэцэн хаан&quot; хэмээн алдаршжээ. Түүний төр барьж байх үед Уйгур улс хүчирхгийн дээд туйлдаа хүрч байжээ. Моюнчур улс орондоо эдийн засаг, соёлын харилцаа тогтоож, МЭ 751 оны үед Орхоны хөндийд Балиглиг ([[Хар балгас]]) гэдэг хотыг байгуулж нийслэлээ болгожээ. Тэрээр Тан улстай найрамдаж, өмнө зүгээс ирэх аюулыг сэрэмжлэн, дорно, өрнө зүгт нутгаа тэлэх бодлого явуулж байв. МЭ 755 онд Тан улсад гарсан [[Ань Лу-шан]]ы бослогыг дарах хэрэгт Тан улс Уйгураас тусламж гуйн элч илгээжээ. Моюнчур хаан Тан улсад 4000 цэрэг явуулж бослогыг даруулж, өмнө зүгээс довтолсон Төвөдүүдийг цохижээ. Үүний хариуд [[Тан улс]]ын хаан өдий төдий хуй торго гаргаж Моюнчурыг шагнан бага гүнж Нингог хатан болгон ураг холбохоор илгээжээ. Ийнхүү Уйгур улсын хүч нөлөө нэмэгдэж байв. Моюнчур хааны суух үед найман огуз, есөн [[татар]] нар бослого гарган тэмцсэн байна. Хэдийгээр бослого дарагдсан авч Уйгур улсын хүч нэлээд суларчээ. Мөн энэ үеэр ноёд түшмэд эрх мэдлээ булаацалдан дотоодын тэмцэл улам хурцдав. Үүний жишээ нь Моюнчурын дараа хаан суусан [[Идигань]](759-779)-ийг алж хаан ширээнд суусан Дуньмохэгийн үйл ажиллагаанаас тодорхой байна. 

756 онд өөрсдийн тал нутгийн өрсөлдөгч болох [[Енисейн киргиз]]үүдийг цохин хааныг нь цаазлав. 759 онд Моюнчур хаан найран дээр хэтэртлээ их архи ууснаас өөд болж, хүү Тэнгэр бэхи нь Хөтлүг Дархан Сэнгүн Хаан хэмээгдэв. Тэнгэр бэхи 762 онд Тан улсын хааны хүсэлтээр тэдэнтэй хавсран Төвөдийн эсрэг байлдаж, Тан улсын Төвөдүүдэд алдсан баруун нийслэл нь болох Чангааныг эргүүлэн авч өгсөн байна. Энэ үеэр тэрээр Ираны Манихейст ламтай уулзан уг шашинд орж, Уйгурын шашин болгожээ.

779 онд Тэнгэр бэхи Орд балгадад байсан Согдын худалдаачдын ятгалгаар Хятад руу довтлон хятадыг эзлэх төлөвлөгөө зохиосон хэдий ч түүний авга ах Тунбага Дархан хятадад уусах аюултай хэмээн эсэргүүцэж, улмаар бослого гарган хаан болон түүний хүрээний 2000 язгууртныг цаазлан өөрийгөө Алп Күтлүг Билэг Хаан хэмээн хаан сууснаар Уйгур дотоодын хямралд орж эхэлсэн байна. Тэрээр Уйгурыг бутрахаас сэргийлж шинэ хатуу чанд хууль цааз гарган мөрдүүлж, киргизүүдийг довтлон энэ удаад тэднийг шууд харьяандаа оруулсан байна. 795 онд түүнийг үхсэнээр Уйгурт дотоодын тэмцэл өрнөн бутралын аюул занал нүүрлэн байх үед Күтлүг хэмээх цэргийн жанжин өөрийгөө Ай Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Күтлүг Үлэг Билэг хэмээн хаанаар зарласнаар Яглагарын удмын хаанчлал эцэс болж Едизийн удмын хаанчлал эхэлжээ. Тэрээр хатуу чанга удирдлагаар Уйгурыг нэгэн удаагийн бутралаас аварсан хэдий ч урьдын хүчирхэг идтэй Уйгур үгүй болсон байв. 808 онд түүний хүү Хан Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Кишлиг Билэг нэрээр хаан ор сууж Дундад Ази руу хандсан худалдааг сайжруулан Согд хүртэл худалдаа хийх болж, 821 онд төвөдүүдийн довтолгоог няцааж байв.

[[Зураг:UighurPrincess.png|thumb|left|200px|Уйгур гүнжийн зураг]]

824 онд түүнийг өнгөрсний хойно Уйгарт хаан ширээний тэмцэл хүчтэй өрнөн хаан ор суух ёстой түүний дүү Касар 832 алагдаж, 839 онд Күрэбир хэмээх сайд хүчээр хаан ширээг булаав. Мөн онд Уйгарын эдийн засгийн суурь болсон байгалийн гамшгийн улмаас мал сүрэг олноор үхэж үрэгдэн өлсөглөн гарч дотоодод тогтворгүй байдал үүссэн хийгээд бусад нүүдэлчин овог аймгийн бослогоос уруудан доройтсон юм. 840 оны намар Уйгарын 9 сайдын нэг Күрэбирийн өрсөлдөгч Хүлүг Бага гэгч эртний өст Киргиз рүү зугтан тэдэнтэй хамсан 80000 морьт цэргээр Уйгарыг довтлов. Киргизүүд Орд балгад болон бусад хот балгадыг тонон дээрэмдэж галдан шатааж сэргэхгүйгээр сүйдлэн, Күрэбирийг барьж цаазалжээ. 

Уйгурын яглакар ургийн Моюнчур хаан 750-иад оныг хүргэж байж дотоодын дайснаа дарсан ба улмаар 750-760-аад онд гадагшаа дайн байлдаан хийснээр Уйгурын хүч чадал оргилдоо хүрч газар нутаг нь томорч, өмнөд хөрш Тан улсыг хүртэл дарамталж байсан боловч яглакар удмын сүүлчийн хаан 789 онд үхснээр хаан ширээнд эдиз аймгаас суух болсон нь хожим IX зууны эхнээс үргэлжилсэн хямралын үүдийг нээжээ. Мөн 820 оны үеэс эхлэн гаднаас Енисейн киргиз аймаг довтлон байлдсан явдал нь Уйгур улсыг туйлын хүнд байдалд оруулжээ. Энэхүү дотоод гадаадын тэмцэлдээ хөрш улс, аймгуудаас тусламж эрэх болсон нь 840 онд [[Енисейн киргиз]]үүдэд цохигдон бутарч, Уйгурын төр мөхөх шалтгаан болжээ.

Уйгурын сүүлийн удирдагч Үгэ Ордост очин 841 онд Хятадын Шаньси мужийн нутгийг эзлэн, 6 жилийн турш киргизүүд болон Тан улсын хилийн цэрэг, өөрийн өрсөлдөгч болох Күрэбирийн ах Ормузыг дэмжигч нартай тэмцсээр 847 онд алагджээ. Уйгурын олонх өмнө зүгт, Тан улсын хил дагуу нутагт зугтан очсон ч [[Тан улс]] цэрэглэн устгаж, үлдсэн хэсэг нь Ганьжоу хотын хавиар нүүж суух болжээ. Тэдний зарим нь Дорнод Туркестанд очиж шинэ улс байгуулсан нь хожим Тангуд улсад эзлэгдэх хүртлээ оршин тогтножээ.

13-р зуунд Хархорумд байсан хөшөөнд бичигдсэн домог ёсоор гурван өдөр тэнгэрээс &quot;хөж хөж&quot; (яв яв) гэсэн их чимээ тасралтгүй гарсан тул уйгурын ахлагчид цугларч хэлэлцээд урагш нүүхээр шийдсэн гэдэг.

Уйгурын хаант улс нь дээд цэгтээ Алтайгаас Хянганы нуруу, Соёны нуруунаас Говь хүрэлх газар нутгийг захирч байжээ.

13-р зуунд Уйгурын '''Кочо''' улс Чингис хааны Монголын эзэнт гүрэнд нэгдэн хөжим Чагатай улсын бүрэлдэхүүнд багтаж байжээ. 

== Соёл ==
[[Файл:Ordubaliq.jpg|thumb|250px|Уйгурын хот суурин]]
Тэд өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү ихээр соёлыг хөгжүүлж, согд-түрэгийн бичгийг сайжруулж, өөрийн бичиг үсэгтэй болсон бөгөөд үүнийг хожмын нүүдэлчид өвлөн хэрэглэх болжээ. [[Монгол бичиг]] нь энэхүү уйгур бичгээс гаралтай билээ.

Уйгурын үед хэрэглэгдэж байсан Монголын 10 орчим томоохон гол мөрний нэр (Орхон, Хараа г.м) одоо ч хэвээр хэрэглэгдэж байна.

== Уйгурын хаад ==

# [[Кутлук Билгэ Күл хаан]] (744-747) [[Яклакар]] овгийн Хушу ноёны хүү
# Моюнчур [[Баянчор хаан|хаан]] (747-759), Кутлук Билгэ Күл хааны хоёр дахь хүү
# [[Идигинь хаан]] (759-779), Баянчор хааны хоёр дахь хүү
# [[Дуньмохэ хаан]] (780-789), Баянчор хааны хүү Чабыш тэгиний ууган хүү
# [[Дулосы хаан]] (789-790), Дуньмохэ хааны хүү
# [[Фэнчэн хаан]] (790-795), Дулосы хааны хүү
# [[Күтлүг хаан]] (795-805), [[Адиз]] овгийн жанжин. 
# [[Күлүг Билгэ хаан]] (805-808), Күтлүг хааны хүү
# [[Бао-и хаан]] (808-821), Күтлүг хааны хүү
# [[Чүндэ хаан]] (821-824), Бао-и хааны хүү
# [[Жаоли хаан]] (824-832), Бао-и хааны хүү
# [[Жаншинь хаан]] (833-839), Чүндэ хааны хүү
# [[Касар хаан]] (839-840)
# [[Үгэ хаан]] (840-846), Бао-и хааны хүү
# [[Энян хаан]] (846-848), Бао-и хааны хүү

==Ашигласан материал==
{{Reflist}}
*[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn &quot;Уйгаруудын тухай&quot;]
*[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү &quot;Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар&quot; 2010]

==Мөн үзэх==
*[[Хар балгас]]
*[[Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Түрэгийн хаант улс]]
|он=744-840
|албан_тушаал= Уйгурийн хаант улс
|дараа=[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]] &lt;br/&gt;
}}
{{end}}

[[Ангилал:Уйгурын Хаант Улс| ]]
[[Ангилал:Эртний Монгол| 06]]
[[Ангилал:Эртний Туркийн түүх]]
[[Ангилал:Уйгурууд]]
[[Ангилал:Азийн түүхэн улс]]</text>
      <sha1>c13rnde68livhsefwpelp7nba025mcb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>708972</id>
      <parentid>708971</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T23:19:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Уйгурын хожуу хаант улс (745-840 он) */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20317" xml:space="preserve">{{Infobox former country
|conventional_long_name = Уйгурын хаант улс&lt;br&gt;𐱃𐰆𐰴𐰕:𐰆𐰍𐰕:𐰉𐰆𐰑𐰣&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Toquz Oγuz budun&lt;/small&gt;
|common_name  = Уйгур улс
|continent    = Ази
|region       = 
|status       =
|government_type = [[Хаант засаг]]
|capital      = [[Хар балгас]]
|religion     = [[Манихей]]
|year_start   = 745
|year_end     = 840&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/102315/history-of-Central-Asia/73536/Reunification britannica.com]&lt;/ref&gt;
|p1           = [[Түрэг улс]]
|flag_p1      = 
|s1           = [[Хар ханы улс]]
|flag_s1      =
|s2           = [[Енисейн киргиз]]
|flag_s2      =
|image_flag   =
|common_languages = Хуучин Уйгур хэл ([[Эртний Түрэг бичиг]])
|image_map    = Uigur uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg
|event_start = Бүтсэн
|date_start  = 
|event_end   = Мөхсөн
|date_end    = 
|title_leader = [[Хаан|Онцлох хоёр хаан]]
|leader1      = Кутлуг Билгэ Көл
|year_leader1 = 744–747
|leader2      = Өгэ хан
|year_leader2 = 841–847
|flag_s1      =
|image_flag   =
|image_flag_caption = Seljuq Flag
|stat_year1   = 800 оны орчим&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D | title = East-West Orientation of Historical Empires | journal = Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=09 January 2012}}&lt;/ref&gt;
|stat_area1   = 3100000
}}
{{Загвар:Монголын түүх}}

Түрэг улсыг мөхсөний дараа түүний байр суурийг '''Уйгар'''ууд эзэлж YIII-IX зууны үед [[монгол нутаг]]т оршин тогтнож байв. НТ 740 оны үед Түрэг улсын захиргаанд байсан уйгарууд бослого гарган өөрийн улсыг байгуулан 100 орчим жил оршин тогтносон. Уйгарын нүүдэлчид оршин сууж байсан газар нь хуучин хүннү (МЭӨ II— IV зуун), түрэгийн нутаг байжээ.&lt;ref&gt;[http://touristinfocenter.mn/cate14_more.aspx?ItemID=32 УЙГАРЫН ХААНТ УЛС]&lt;/ref&gt; 

==Уйгурын түрүү хаант улс==
[[File:Uigur uls.gif|thumb|200px|Уйгурын хаант улс]]
600 онд Хятадын Сүй улс Туул голын хөндийд нутаглан бүхий 10000 гэр өрхтэй [[уйгур]] (Хятад сурвалжид Уйгур хэмээх нэр анх гарсан нь энэ бөлгөө) аймгийн хан Эрхэт Тэгинтэй Хөх Түрэгийн эсрэг холбоо тогтоосон байна. 611 онд Сыр-тардуш аймгаар удирдуулсан (Уйгур аймаг 2-р зэрэглэлд байв) Тэлэ аймгийн холбоо Хятадтай холбоолон Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэн 630 онд Түрэгийн анхны эзэнт улсыг унагав. 646 онд Тэлэ аймгийн холбоонд Уйгур аймаг зонхилох болж, хаан Түмтү Илтбэр нь Хятадын хаанаас цол хүртэн Сыр-тардушийн ноёрхлыг унагав. Монголын тал нутаг дахь Уйгурын ноёрхол удсангүй, 683 онд хаан Тугайг Хөх Түрэгт ялагдан Сэлэнгийн хөндий рүү шахагджээ. 700 он орчмоос Уйгурчууд өөрийн бичиг үсэгтэй болсон гэж эрдэмтэд тооцоолдог байна.  

Уйгур бол эрт цагт [[Хүннү гүрэн]]д эзлэгдсэн [[динлин]]ий удам бөгөөд Өндөр тэрэгтэн буюу токуз-огузын нэг аймаг, тэдний домог ёсоор уйгур хаадын өндөр эмэг эх нь Хүннүгийн шаньюйн бага охин ажээ. Жоужань/Нирун улсын үед уйгурууд өндөр тэрэгтний (чилэ, тэлэ, гаочэ, гаогюй) аймгийн холбоонд багтаж явжээ.

Түрэгийн түрүү хаант улсын хүн амын олонх нь тэлэ буюу огузууд байв. Зүүн Түрэгийн хаант улсын харьяат токуз-огузууд, говиос урагш нүүснийг нь далимдуулан, Түрэгийн хаадын ноёрхлыг эсэргүүцэн 625 онд их бослого дэгдээжээ. Түрэгээс ангижирсан огузууд энэ удаа Сеяньтогийн (серинда) манлайлсан хаант улсын гол цөм болжээ. Гэвч уйгур тэргүүлсэн огузууд, [[Тан улс]]тай хүч хавсран Сеяньтогийн төрийг 647 онд мөхөөв. Уйгурын эльтебер Тумиду 647 онд хаан болж, түрэгт байсантай адил бүх албан тушаалтанг тогтоов гэж сурвалжид тэмдэглэснээр бол шинэ, Уйгурын түрүү хаант улс Төв Азид бий болжээ. Уйгурууд 660-70-аад оныг хүртэл Тан улстай найрсаг харилцаж байснаа дараа нь [[Тан улс]]тай хэдэн удаа сүрхий дайтжээ. Уйгурын түрүү хаант улсыг, Монгол нутагт 689-691 оны хооронд Чугай-гуз, Каракумаас нүүж ирсэн ашина-түрэгүүд мөхөөсөн юм. Азийн нүүдэлчид цахилгаан цахих мэт гялбаад мөхөх нь уламжлал мэт болсон байлаа.

==Уйгурын хожуу хаант улс (745-840 он)==

Манай эриний VII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад Уйгурын хаант улсыг байгуулжээ. Түүхэнд тэмдэглэгдсэн Уйгурын энэ үеэс хаан нь Пэйло байжээ. Тэрээр Түрэгийн эсрэг бослогыг удирдан МЭ 745 онд түрэгүүдийг бут цохин, Уйгур улсыг үндэслэжээ.

742 онд уйгурууд харлуг болон дасмалиудтай хамтран 2-р Хөх Түрэгийн эсрэг босож, 744 оны Таласын шийдвэрлэх тулалдаанд ялсан бөгөөд Басмылчууд Түрэгийн нийслэлийг авч, хаан Эзмишийг олзолсон авч холбоотнуудын дунд хагарал гаран Уйгур, Харлуг хоёр хамсан Басмылчуудыг цохин удирдагчийг нь цаазлан хороож албат иргэдийг нь хамжлага боол болгон, заримыг нь Хятадад боол болгон зарсан байна. Ингээд Уйгурын удирдагч Күтлүг Билэг Кэл хэмээх цолтойгоор Монголын тал нутагт хаан сууж, Алтайн овог аймгуудыг захирсан Уйгурын хаант улсыг үндэслэн, Харлугуудад баруун хязгаарыг мэдүүлсэн ажээ. Этүгэн ууланд Орд балык (Орд балгад) нийслэлийг бариулжээ. Тэрээр 747 онд өөд болж отгон хүү Моюнчур нь Эл Этмиш Билэг Хаан болж, талын бүх нүүдэлчдийг эрхэндээ оруулав.

[[Моюнчур]] 747-759 онд Уйгар улсын хаан ширээнд суухдаа &quot;Тэнгэрээс заяат, төр засагч мэдэлтэй сэцэн хаан&quot; хэмээн алдаршжээ. Түүний төр барьж байх үед Уйгур улс хүчирхгийн дээд туйлдаа хүрч байжээ. Моюнчур улс орондоо эдийн засаг, соёлын харилцаа тогтоож, МЭ 751 оны үед Орхоны хөндийд Балиглиг ([[Хар балгас]]) гэдэг хотыг байгуулж нийслэлээ болгожээ. Тэрээр Тан улстай найрамдаж, өмнө зүгээс ирэх аюулыг сэрэмжлэн, дорно, өрнө зүгт нутгаа тэлэх бодлого явуулж байв. МЭ 755 онд Тан улсад гарсан [[Ань Лу-шан]]ы бослогыг дарах хэрэгт Тан улс Уйгураас тусламж гуйн элч илгээжээ. Моюнчур хаан Тан улсад 4000 цэрэг явуулж бослогыг даруулж, өмнө зүгээс довтолсон Төвөдүүдийг цохижээ. Үүний хариуд [[Тан улс]]ын хаан өдий төдий хуй торго гаргаж Моюнчурыг шагнан бага гүнж Нингог хатан болгон ураг холбохоор илгээжээ. Ийнхүү Уйгур улсын хүч нөлөө нэмэгдэж байв. Моюнчур хааны суух үед найман огуз, есөн [[татар]] нар бослого гарган тэмцсэн байна. Хэдийгээр бослого дарагдсан авч Уйгур улсын хүч нэлээд суларчээ. Мөн энэ үеэр ноёд түшмэд эрх мэдлээ булаацалдан дотоодын тэмцэл улам хурцдав. Үүний жишээ нь Моюнчурын дараа хаан суусан [[Идигинь хаан]]ыг алж хаан ширээнд суусан Дуньмохэгийн үйл ажиллагаанаас тодорхой байна. 

756 онд өөрсдийн тал нутгийн өрсөлдөгч болох [[Енисейн киргиз]]үүдийг цохин хааныг нь цаазлав. 759 онд Моюнчур хаан найран дээр хэтэртлээ их архи ууснаас өөд болж, хүү Тэнгэр бэхи нь Хөтлүг Дархан Сэнгүн Хаан хэмээгдэв. Тэнгэр бэхи 762 онд Тан улсын хааны хүсэлтээр тэдэнтэй хавсран Төвөдийн эсрэг байлдаж, Тан улсын Төвөдүүдэд алдсан баруун нийслэл нь болох Чангааныг эргүүлэн авч өгсөн байна. Энэ үеэр тэрээр Ираны Манихейст ламтай уулзан уг шашинд орж, Уйгурын шашин болгожээ.

779 онд Тэнгэр бэхи Орд балгадад байсан Согдын худалдаачдын ятгалгаар Хятад руу довтлон хятадыг эзлэх төлөвлөгөө зохиосон хэдий ч түүний авга ах Тунбага Дархан хятадад уусах аюултай хэмээн эсэргүүцэж, улмаар бослого гарган хаан болон түүний хүрээний 2000 язгууртныг цаазлан өөрийгөө Алп Күтлүг Билэг Хаан хэмээн хаан сууснаар Уйгур дотоодын хямралд орж эхэлсэн байна. Тэрээр Уйгурыг бутрахаас сэргийлж шинэ хатуу чанд хууль цааз гарган мөрдүүлж, киргизүүдийг довтлон энэ удаад тэднийг шууд харьяандаа оруулсан байна. 795 онд түүнийг үхсэнээр Уйгурт дотоодын тэмцэл өрнөн бутралын аюул занал нүүрлэн байх үед Күтлүг хэмээх цэргийн жанжин өөрийгөө Ай Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Күтлүг Үлэг Билэг хэмээн хаанаар зарласнаар Яглагарын удмын хаанчлал эцэс болж Едизийн удмын хаанчлал эхэлжээ. Тэрээр хатуу чанга удирдлагаар Уйгурыг нэгэн удаагийн бутралаас аварсан хэдий ч урьдын хүчирхэг идтэй Уйгур үгүй болсон байв. 808 онд түүний хүү Хан Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Кишлиг Билэг нэрээр хаан ор сууж Дундад Ази руу хандсан худалдааг сайжруулан Согд хүртэл худалдаа хийх болж, 821 онд төвөдүүдийн довтолгоог няцааж байв.

[[Зураг:UighurPrincess.png|thumb|left|200px|Уйгур гүнжийн зураг]]

824 онд түүнийг өнгөрсний хойно Уйгарт хаан ширээний тэмцэл хүчтэй өрнөн хаан ор суух ёстой түүний дүү Касар 832 алагдаж, 839 онд Күрэбир хэмээх сайд хүчээр хаан ширээг булаав. Мөн онд Уйгарын эдийн засгийн суурь болсон байгалийн гамшгийн улмаас мал сүрэг олноор үхэж үрэгдэн өлсөглөн гарч дотоодод тогтворгүй байдал үүссэн хийгээд бусад нүүдэлчин овог аймгийн бослогоос уруудан доройтсон юм. 840 оны намар Уйгарын 9 сайдын нэг Күрэбирийн өрсөлдөгч Хүлүг Бага гэгч эртний өст Киргиз рүү зугтан тэдэнтэй хамсан 80000 морьт цэргээр Уйгарыг довтлов. Киргизүүд Орд балгад болон бусад хот балгадыг тонон дээрэмдэж галдан шатааж сэргэхгүйгээр сүйдлэн, Күрэбирийг барьж цаазалжээ. 

Уйгурын яглакар ургийн Моюнчур хаан 750-иад оныг хүргэж байж дотоодын дайснаа дарсан ба улмаар 750-760-аад онд гадагшаа дайн байлдаан хийснээр Уйгурын хүч чадал оргилдоо хүрч газар нутаг нь томорч, өмнөд хөрш Тан улсыг хүртэл дарамталж байсан боловч яглакар удмын сүүлчийн хаан 789 онд үхснээр хаан ширээнд эдиз аймгаас суух болсон нь хожим IX зууны эхнээс үргэлжилсэн хямралын үүдийг нээжээ. Мөн 820 оны үеэс эхлэн гаднаас Енисейн киргиз аймаг довтлон байлдсан явдал нь Уйгур улсыг туйлын хүнд байдалд оруулжээ. Энэхүү дотоод гадаадын тэмцэлдээ хөрш улс, аймгуудаас тусламж эрэх болсон нь 840 онд [[Енисейн киргиз]]үүдэд цохигдон бутарч, Уйгурын төр мөхөх шалтгаан болжээ.

== Уйгурчуудын баруун зүгт нүүдэллэх ==
Уйгурын сүүлийн удирдагч Үгэ Ордост очин 841 онд Хятадын Шаньси мужийн нутгийг эзлэн, 6 жилийн турш киргизүүд болон Тан улсын хилийн цэрэг, өөрийн өрсөлдөгч болох Күрэбирийн ах Ормузыг дэмжигч нартай тэмцсээр 847 онд алагджээ. Уйгурын олонх өмнө зүгт, Тан улсын хил дагуу нутагт зугтан очсон ч [[Тан улс]] цэрэглэн устгаж, үлдсэн хэсэг нь Ганьжоу хотын хавиар нүүж суух болжээ. Тэдний зарим нь Дорнод Туркестанд очиж шинэ улс байгуулсан нь хожим Тангуд улсад эзлэгдэх хүртлээ оршин тогтножээ.

13-р зуунд Хархорумд байсан хөшөөнд бичигдсэн домог ёсоор гурван өдөр тэнгэрээс &quot;хөж хөж&quot; (яв яв) гэсэн их чимээ тасралтгүй гарсан тул уйгурын ахлагчид цугларч хэлэлцээд урагш нүүхээр шийдсэн гэдэг.

Уйгурын хаант улс нь дээд цэгтээ Алтайгаас Хянганы нуруу, Соёны нуруунаас Говь хүрэлх газар нутгийг захирч байжээ.

13-р зуунд Уйгурын '''Кочо''' улс Чингис хааны Монголын эзэнт гүрэнд нэгдэн хөжим [[Цагаадайн улс]]ын бүрэлдэхүүнд багтаж байжээ.

== Соёл ==
[[Файл:Ordubaliq.jpg|thumb|250px|Уйгурын хот суурин]]
Тэд өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү ихээр соёлыг хөгжүүлж, согд-түрэгийн бичгийг сайжруулж, өөрийн бичиг үсэгтэй болсон бөгөөд үүнийг хожмын нүүдэлчид өвлөн хэрэглэх болжээ. [[Монгол бичиг]] нь энэхүү уйгур бичгээс гаралтай билээ.

Уйгурын үед хэрэглэгдэж байсан Монголын 10 орчим томоохон гол мөрний нэр (Орхон, Хараа г.м) одоо ч хэвээр хэрэглэгдэж байна.

== Уйгурын хаад ==

# [[Кутлук Билгэ Күл хаан]] (744-747) [[Яклакар]] овгийн Хушу ноёны хүү
# Моюнчур [[Баянчор хаан|хаан]] (747-759), Кутлук Билгэ Күл хааны хоёр дахь хүү
# [[Идигинь хаан]] (759-779), Баянчор хааны хоёр дахь хүү
# [[Дуньмохэ хаан]] (780-789), Баянчор хааны хүү Чабыш тэгиний ууган хүү
# [[Дулосы хаан]] (789-790), Дуньмохэ хааны хүү
# [[Фэнчэн хаан]] (790-795), Дулосы хааны хүү
# [[Күтлүг хаан]] (795-805), [[Адиз]] овгийн жанжин. 
# [[Күлүг Билгэ хаан]] (805-808), Күтлүг хааны хүү
# [[Бао-и хаан]] (808-821), Күтлүг хааны хүү
# [[Чүндэ хаан]] (821-824), Бао-и хааны хүү
# [[Жаоли хаан]] (824-832), Бао-и хааны хүү
# [[Жаншинь хаан]] (833-839), Чүндэ хааны хүү
# [[Касар хаан]] (839-840)
# [[Үгэ хаан]] (840-846), Бао-и хааны хүү
# [[Энян хаан]] (846-848), Бао-и хааны хүү

==Ашигласан материал==
{{Reflist}}
*[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn &quot;Уйгаруудын тухай&quot;]
*[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү &quot;Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар&quot; 2010]

==Мөн үзэх==
*[[Хар балгас]]
*[[Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Түрэгийн хаант улс]]
|он=744-840
|албан_тушаал= Уйгурийн хаант улс
|дараа=[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]] &lt;br/&gt;
}}
{{end}}

[[Ангилал:Уйгурын Хаант Улс| ]]
[[Ангилал:Эртний Монгол| 06]]
[[Ангилал:Эртний Туркийн түүх]]
[[Ангилал:Уйгурууд]]
[[Ангилал:Азийн түүхэн улс]]</text>
      <sha1>g9b2c9ztjsqyl0hsp7kt86eeaep1szi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>708973</id>
      <parentid>708972</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T23:20:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Уйгурын хожуу хаант улс (745-840 он) */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20302" xml:space="preserve">{{Infobox former country
|conventional_long_name = Уйгурын хаант улс&lt;br&gt;𐱃𐰆𐰴𐰕:𐰆𐰍𐰕:𐰉𐰆𐰑𐰣&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Toquz Oγuz budun&lt;/small&gt;
|common_name  = Уйгур улс
|continent    = Ази
|region       = 
|status       =
|government_type = [[Хаант засаг]]
|capital      = [[Хар балгас]]
|religion     = [[Манихей]]
|year_start   = 745
|year_end     = 840&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/102315/history-of-Central-Asia/73536/Reunification britannica.com]&lt;/ref&gt;
|p1           = [[Түрэг улс]]
|flag_p1      = 
|s1           = [[Хар ханы улс]]
|flag_s1      =
|s2           = [[Енисейн киргиз]]
|flag_s2      =
|image_flag   =
|common_languages = Хуучин Уйгур хэл ([[Эртний Түрэг бичиг]])
|image_map    = Uigur uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg
|event_start = Бүтсэн
|date_start  = 
|event_end   = Мөхсөн
|date_end    = 
|title_leader = [[Хаан|Онцлох хоёр хаан]]
|leader1      = Кутлуг Билгэ Көл
|year_leader1 = 744–747
|leader2      = Өгэ хан
|year_leader2 = 841–847
|flag_s1      =
|image_flag   =
|image_flag_caption = Seljuq Flag
|stat_year1   = 800 оны орчим&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D | title = East-West Orientation of Historical Empires | journal = Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=09 January 2012}}&lt;/ref&gt;
|stat_area1   = 3100000
}}
{{Загвар:Монголын түүх}}

Түрэг улсыг мөхсөний дараа түүний байр суурийг '''Уйгар'''ууд эзэлж YIII-IX зууны үед [[монгол нутаг]]т оршин тогтнож байв. НТ 740 оны үед Түрэг улсын захиргаанд байсан уйгарууд бослого гарган өөрийн улсыг байгуулан 100 орчим жил оршин тогтносон. Уйгарын нүүдэлчид оршин сууж байсан газар нь хуучин хүннү (МЭӨ II— IV зуун), түрэгийн нутаг байжээ.&lt;ref&gt;[http://touristinfocenter.mn/cate14_more.aspx?ItemID=32 УЙГАРЫН ХААНТ УЛС]&lt;/ref&gt; 

==Уйгурын түрүү хаант улс==
[[File:Uigur uls.gif|thumb|200px|Уйгурын хаант улс]]
600 онд Хятадын Сүй улс Туул голын хөндийд нутаглан бүхий 10000 гэр өрхтэй [[уйгур]] (Хятад сурвалжид Уйгур хэмээх нэр анх гарсан нь энэ бөлгөө) аймгийн хан Эрхэт Тэгинтэй Хөх Түрэгийн эсрэг холбоо тогтоосон байна. 611 онд Сыр-тардуш аймгаар удирдуулсан (Уйгур аймаг 2-р зэрэглэлд байв) Тэлэ аймгийн холбоо Хятадтай холбоолон Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэн 630 онд Түрэгийн анхны эзэнт улсыг унагав. 646 онд Тэлэ аймгийн холбоонд Уйгур аймаг зонхилох болж, хаан Түмтү Илтбэр нь Хятадын хаанаас цол хүртэн Сыр-тардушийн ноёрхлыг унагав. Монголын тал нутаг дахь Уйгурын ноёрхол удсангүй, 683 онд хаан Тугайг Хөх Түрэгт ялагдан Сэлэнгийн хөндий рүү шахагджээ. 700 он орчмоос Уйгурчууд өөрийн бичиг үсэгтэй болсон гэж эрдэмтэд тооцоолдог байна.  

Уйгур бол эрт цагт [[Хүннү гүрэн]]д эзлэгдсэн [[динлин]]ий удам бөгөөд Өндөр тэрэгтэн буюу токуз-огузын нэг аймаг, тэдний домог ёсоор уйгур хаадын өндөр эмэг эх нь Хүннүгийн шаньюйн бага охин ажээ. Жоужань/Нирун улсын үед уйгурууд өндөр тэрэгтний (чилэ, тэлэ, гаочэ, гаогюй) аймгийн холбоонд багтаж явжээ.

Түрэгийн түрүү хаант улсын хүн амын олонх нь тэлэ буюу огузууд байв. Зүүн Түрэгийн хаант улсын харьяат токуз-огузууд, говиос урагш нүүснийг нь далимдуулан, Түрэгийн хаадын ноёрхлыг эсэргүүцэн 625 онд их бослого дэгдээжээ. Түрэгээс ангижирсан огузууд энэ удаа Сеяньтогийн (серинда) манлайлсан хаант улсын гол цөм болжээ. Гэвч уйгур тэргүүлсэн огузууд, [[Тан улс]]тай хүч хавсран Сеяньтогийн төрийг 647 онд мөхөөв. Уйгурын эльтебер Тумиду 647 онд хаан болж, түрэгт байсантай адил бүх албан тушаалтанг тогтоов гэж сурвалжид тэмдэглэснээр бол шинэ, Уйгурын түрүү хаант улс Төв Азид бий болжээ. Уйгурууд 660-70-аад оныг хүртэл Тан улстай найрсаг харилцаж байснаа дараа нь [[Тан улс]]тай хэдэн удаа сүрхий дайтжээ. Уйгурын түрүү хаант улсыг, Монгол нутагт 689-691 оны хооронд Чугай-гуз, Каракумаас нүүж ирсэн ашина-түрэгүүд мөхөөсөн юм. Азийн нүүдэлчид цахилгаан цахих мэт гялбаад мөхөх нь уламжлал мэт болсон байлаа.

==Уйгурын хожуу хаант улс==

Манай эриний VII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад Уйгурын хаант улсыг байгуулжээ. Түүхэнд тэмдэглэгдсэн Уйгурын энэ үеэс хаан нь Пэйло байжээ. Тэрээр Түрэгийн эсрэг бослогыг удирдан МЭ 745 онд түрэгүүдийг бут цохин, Уйгур улсыг үндэслэжээ.

742 онд уйгурууд харлуг болон дасмалиудтай хамтран 2-р Хөх Түрэгийн эсрэг босож, 744 оны Таласын шийдвэрлэх тулалдаанд ялсан бөгөөд Басмылчууд Түрэгийн нийслэлийг авч, хаан Эзмишийг олзолсон авч холбоотнуудын дунд хагарал гаран Уйгур, Харлуг хоёр хамсан Басмылчуудыг цохин удирдагчийг нь цаазлан хороож албат иргэдийг нь хамжлага боол болгон, заримыг нь Хятадад боол болгон зарсан байна. Ингээд Уйгурын удирдагч Күтлүг Билэг Кэл хэмээх цолтойгоор Монголын тал нутагт хаан сууж, Алтайн овог аймгуудыг захирсан Уйгурын хаант улсыг үндэслэн, Харлугуудад баруун хязгаарыг мэдүүлсэн ажээ. Этүгэн ууланд Орд балык (Орд балгад) нийслэлийг бариулжээ. Тэрээр 747 онд өөд болж отгон хүү Моюнчур нь Эл Этмиш Билэг Хаан болж, талын бүх нүүдэлчдийг эрхэндээ оруулав.

[[Моюнчур]] 747-759 онд Уйгар улсын хаан ширээнд суухдаа &quot;Тэнгэрээс заяат, төр засагч мэдэлтэй сэцэн хаан&quot; хэмээн алдаршжээ. Түүний төр барьж байх үед Уйгур улс хүчирхгийн дээд туйлдаа хүрч байжээ. Моюнчур улс орондоо эдийн засаг, соёлын харилцаа тогтоож, МЭ 751 оны үед Орхоны хөндийд Балиглиг ([[Хар балгас]]) гэдэг хотыг байгуулж нийслэлээ болгожээ. Тэрээр Тан улстай найрамдаж, өмнө зүгээс ирэх аюулыг сэрэмжлэн, дорно, өрнө зүгт нутгаа тэлэх бодлого явуулж байв. МЭ 755 онд Тан улсад гарсан [[Ань Лу-шан]]ы бослогыг дарах хэрэгт Тан улс Уйгураас тусламж гуйн элч илгээжээ. Моюнчур хаан Тан улсад 4000 цэрэг явуулж бослогыг даруулж, өмнө зүгээс довтолсон Төвөдүүдийг цохижээ. Үүний хариуд [[Тан улс]]ын хаан өдий төдий хуй торго гаргаж Моюнчурыг шагнан бага гүнж Нингог хатан болгон ураг холбохоор илгээжээ. Ийнхүү Уйгур улсын хүч нөлөө нэмэгдэж байв. Моюнчур хааны суух үед найман огуз, есөн [[татар]] нар бослого гарган тэмцсэн байна. Хэдийгээр бослого дарагдсан авч Уйгур улсын хүч нэлээд суларчээ. Мөн энэ үеэр ноёд түшмэд эрх мэдлээ булаацалдан дотоодын тэмцэл улам хурцдав. Үүний жишээ нь Моюнчурын дараа хаан суусан [[Идигинь хаан]]ыг алж хаан ширээнд суусан Дуньмохэгийн үйл ажиллагаанаас тодорхой байна. 

756 онд өөрсдийн тал нутгийн өрсөлдөгч болох [[Енисейн киргиз]]үүдийг цохин хааныг нь цаазлав. 759 онд Моюнчур хаан найран дээр хэтэртлээ их архи ууснаас өөд болж, хүү Тэнгэр бэхи нь Хөтлүг Дархан Сэнгүн Хаан хэмээгдэв. Тэнгэр бэхи 762 онд Тан улсын хааны хүсэлтээр тэдэнтэй хавсран Төвөдийн эсрэг байлдаж, Тан улсын Төвөдүүдэд алдсан баруун нийслэл нь болох Чангааныг эргүүлэн авч өгсөн байна. Энэ үеэр тэрээр Ираны Манихейст ламтай уулзан уг шашинд орж, Уйгурын шашин болгожээ.

779 онд Тэнгэр бэхи Орд балгадад байсан Согдын худалдаачдын ятгалгаар Хятад руу довтлон хятадыг эзлэх төлөвлөгөө зохиосон хэдий ч түүний авга ах Тунбага Дархан хятадад уусах аюултай хэмээн эсэргүүцэж, улмаар бослого гарган хаан болон түүний хүрээний 2000 язгууртныг цаазлан өөрийгөө Алп Күтлүг Билэг Хаан хэмээн хаан сууснаар Уйгур дотоодын хямралд орж эхэлсэн байна. Тэрээр Уйгурыг бутрахаас сэргийлж шинэ хатуу чанд хууль цааз гарган мөрдүүлж, киргизүүдийг довтлон энэ удаад тэднийг шууд харьяандаа оруулсан байна. 795 онд түүнийг үхсэнээр Уйгурт дотоодын тэмцэл өрнөн бутралын аюул занал нүүрлэн байх үед Күтлүг хэмээх цэргийн жанжин өөрийгөө Ай Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Күтлүг Үлэг Билэг хэмээн хаанаар зарласнаар Яглагарын удмын хаанчлал эцэс болж Едизийн удмын хаанчлал эхэлжээ. Тэрээр хатуу чанга удирдлагаар Уйгурыг нэгэн удаагийн бутралаас аварсан хэдий ч урьдын хүчирхэг идтэй Уйгур үгүй болсон байв. 808 онд түүний хүү Хан Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Кишлиг Билэг нэрээр хаан ор сууж Дундад Ази руу хандсан худалдааг сайжруулан Согд хүртэл худалдаа хийх болж, 821 онд төвөдүүдийн довтолгоог няцааж байв.

[[Зураг:UighurPrincess.png|thumb|left|200px|Уйгур гүнжийн зураг]]

824 онд түүнийг өнгөрсний хойно Уйгарт хаан ширээний тэмцэл хүчтэй өрнөн хаан ор суух ёстой түүний дүү Касар 832 алагдаж, 839 онд Күрэбир хэмээх сайд хүчээр хаан ширээг булаав. Мөн онд Уйгарын эдийн засгийн суурь болсон байгалийн гамшгийн улмаас мал сүрэг олноор үхэж үрэгдэн өлсөглөн гарч дотоодод тогтворгүй байдал үүссэн хийгээд бусад нүүдэлчин овог аймгийн бослогоос уруудан доройтсон юм. 840 оны намар Уйгарын 9 сайдын нэг Күрэбирийн өрсөлдөгч Хүлүг Бага гэгч эртний өст Киргиз рүү зугтан тэдэнтэй хамсан 80000 морьт цэргээр Уйгарыг довтлов. Киргизүүд Орд балгад болон бусад хот балгадыг тонон дээрэмдэж галдан шатааж сэргэхгүйгээр сүйдлэн, Күрэбирийг барьж цаазалжээ. 

Уйгурын яглакар ургийн Моюнчур хаан 750-иад оныг хүргэж байж дотоодын дайснаа дарсан ба улмаар 750-760-аад онд гадагшаа дайн байлдаан хийснээр Уйгурын хүч чадал оргилдоо хүрч газар нутаг нь томорч, өмнөд хөрш Тан улсыг хүртэл дарамталж байсан боловч яглакар удмын сүүлчийн хаан 789 онд үхснээр хаан ширээнд эдиз аймгаас суух болсон нь хожим IX зууны эхнээс үргэлжилсэн хямралын үүдийг нээжээ. Мөн 820 оны үеэс эхлэн гаднаас Енисейн киргиз аймаг довтлон байлдсан явдал нь Уйгур улсыг туйлын хүнд байдалд оруулжээ. Энэхүү дотоод гадаадын тэмцэлдээ хөрш улс, аймгуудаас тусламж эрэх болсон нь 840 онд [[Енисейн киргиз]]үүдэд цохигдон бутарч, Уйгурын төр мөхөх шалтгаан болжээ.

== Уйгурчуудын баруун зүгт нүүдэллэх ==
Уйгурын сүүлийн удирдагч Үгэ Ордост очин 841 онд Хятадын Шаньси мужийн нутгийг эзлэн, 6 жилийн турш киргизүүд болон Тан улсын хилийн цэрэг, өөрийн өрсөлдөгч болох Күрэбирийн ах Ормузыг дэмжигч нартай тэмцсээр 847 онд алагджээ. Уйгурын олонх өмнө зүгт, Тан улсын хил дагуу нутагт зугтан очсон ч [[Тан улс]] цэрэглэн устгаж, үлдсэн хэсэг нь Ганьжоу хотын хавиар нүүж суух болжээ. Тэдний зарим нь Дорнод Туркестанд очиж шинэ улс байгуулсан нь хожим Тангуд улсад эзлэгдэх хүртлээ оршин тогтножээ.

13-р зуунд Хархорумд байсан хөшөөнд бичигдсэн домог ёсоор гурван өдөр тэнгэрээс &quot;хөж хөж&quot; (яв яв) гэсэн их чимээ тасралтгүй гарсан тул уйгурын ахлагчид цугларч хэлэлцээд урагш нүүхээр шийдсэн гэдэг.

Уйгурын хаант улс нь дээд цэгтээ Алтайгаас Хянганы нуруу, Соёны нуруунаас Говь хүрэлх газар нутгийг захирч байжээ.

13-р зуунд Уйгурын '''Кочо''' улс Чингис хааны Монголын эзэнт гүрэнд нэгдэн хөжим [[Цагаадайн улс]]ын бүрэлдэхүүнд багтаж байжээ.

== Соёл ==
[[Файл:Ordubaliq.jpg|thumb|250px|Уйгурын хот суурин]]
Тэд өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү ихээр соёлыг хөгжүүлж, согд-түрэгийн бичгийг сайжруулж, өөрийн бичиг үсэгтэй болсон бөгөөд үүнийг хожмын нүүдэлчид өвлөн хэрэглэх болжээ. [[Монгол бичиг]] нь энэхүү уйгур бичгээс гаралтай билээ.

Уйгурын үед хэрэглэгдэж байсан Монголын 10 орчим томоохон гол мөрний нэр (Орхон, Хараа г.м) одоо ч хэвээр хэрэглэгдэж байна.

== Уйгурын хаад ==

# [[Кутлук Билгэ Күл хаан]] (744-747) [[Яклакар]] овгийн Хушу ноёны хүү
# Моюнчур [[Баянчор хаан|хаан]] (747-759), Кутлук Билгэ Күл хааны хоёр дахь хүү
# [[Идигинь хаан]] (759-779), Баянчор хааны хоёр дахь хүү
# [[Дуньмохэ хаан]] (780-789), Баянчор хааны хүү Чабыш тэгиний ууган хүү
# [[Дулосы хаан]] (789-790), Дуньмохэ хааны хүү
# [[Фэнчэн хаан]] (790-795), Дулосы хааны хүү
# [[Күтлүг хаан]] (795-805), [[Адиз]] овгийн жанжин. 
# [[Күлүг Билгэ хаан]] (805-808), Күтлүг хааны хүү
# [[Бао-и хаан]] (808-821), Күтлүг хааны хүү
# [[Чүндэ хаан]] (821-824), Бао-и хааны хүү
# [[Жаоли хаан]] (824-832), Бао-и хааны хүү
# [[Жаншинь хаан]] (833-839), Чүндэ хааны хүү
# [[Касар хаан]] (839-840)
# [[Үгэ хаан]] (840-846), Бао-и хааны хүү
# [[Энян хаан]] (846-848), Бао-и хааны хүү

==Ашигласан материал==
{{Reflist}}
*[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn &quot;Уйгаруудын тухай&quot;]
*[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү &quot;Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар&quot; 2010]

==Мөн үзэх==
*[[Хар балгас]]
*[[Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Түрэгийн хаант улс]]
|он=744-840
|албан_тушаал= Уйгурийн хаант улс
|дараа=[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]] &lt;br/&gt;
}}
{{end}}

[[Ангилал:Уйгурын Хаант Улс| ]]
[[Ангилал:Эртний Монгол| 06]]
[[Ангилал:Эртний Туркийн түүх]]
[[Ангилал:Уйгурууд]]
[[Ангилал:Азийн түүхэн улс]]</text>
      <sha1>a7lk5ac45arctr2jd5ci6dqzz9jdyqa</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>708974</id>
      <parentid>708973</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T23:32:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20393" xml:space="preserve">{{Infobox former country
|conventional_long_name = Уйгурын хаант улс&lt;br&gt;𐱃𐰆𐰴𐰕:𐰆𐰍𐰕:𐰉𐰆𐰑𐰣&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Toquz Oγuz budun&lt;/small&gt;
|common_name  = Уйгур улс
|continent    = Ази
|region       = 
|status       =
|government_type = [[Хаант засаг]]
|capital      = [[Хар балгас]]
|religion     = [[Манихей]]
|year_start   = 745
|year_end     = 840&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/102315/history-of-Central-Asia/73536/Reunification britannica.com]&lt;/ref&gt;
|p1           = [[Түрэг улс]]
|flag_p1      = 
|s1           = [[Хар ханы улс]]
|flag_s1      =
|s2           = [[Енисейн киргиз]]
|flag_s2      =
|image_flag   =
|common_languages = Хуучин Уйгур хэл ([[Эртний Түрэг бичиг]])
|image_map    = Uigur uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg
|event_start = Бүтсэн
|date_start  = 
|event_end   = Мөхсөн
|date_end    = 
|title_leader = [[Хаан|Онцлох хоёр хаан]]
|leader1      = Кутлуг Билгэ Көл
|year_leader1 = 744–747
|leader2      = Өгэ хан
|year_leader2 = 841–847
|flag_s1      =
|image_flag   =
|image_flag_caption = Seljuq Flag
|stat_year1   = 800 оны орчим&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D | title = East-West Orientation of Historical Empires | journal = Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=09 January 2012}}&lt;/ref&gt;
|stat_area1   = 3100000
}}
{{Загвар:Монголын түүх}}

Түрэг улсыг мөхсөний дараа түүний байр суурийг '''Уйгар'''ууд эзэлж YIII-IX зууны үед [[монгол нутаг]]т оршин тогтнож байв. НТ 740 оны үед Түрэг улсын захиргаанд байсан уйгарууд бослого гарган өөрийн улсыг байгуулан 100 орчим жил оршин тогтносон. Уйгарын нүүдэлчид оршин сууж байсан газар нь хуучин хүннү (МЭӨ II— IV зуун), түрэгийн нутаг байжээ.&lt;ref&gt;[http://touristinfocenter.mn/cate14_more.aspx?ItemID=32 УЙГАРЫН ХААНТ УЛС]&lt;/ref&gt; Уйгурын хаант улс нь дээд цэгтээ [[Алтайн нуруу|Алтай]]гаас [[Хянганы нуруу]], Соёны нуруунаас [[Говь]] хүрэлх газар нутгийг захирч байжээ.

==Уйгурын түрүү хаант улс==
[[File:Uigur uls.gif|thumb|200px|Уйгурын хаант улс]]
600 онд Хятадын Сүй улс Туул голын хөндийд нутаглан бүхий 10000 гэр өрхтэй [[уйгур]] (Хятад сурвалжид Уйгур хэмээх нэр анх гарсан нь энэ бөлгөө) аймгийн хан Эрхэт Тэгинтэй Хөх Түрэгийн эсрэг холбоо тогтоосон байна. 611 онд Сыр-тардуш аймгаар удирдуулсан (Уйгур аймаг 2-р зэрэглэлд байв) Тэлэ аймгийн холбоо Хятадтай холбоолон Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэн 630 онд Түрэгийн анхны эзэнт улсыг унагав. 646 онд Тэлэ аймгийн холбоонд Уйгур аймаг зонхилох болж, хаан Түмтү Илтбэр нь Хятадын хаанаас цол хүртэн Сыр-тардушийн ноёрхлыг унагав. Монголын тал нутаг дахь Уйгурын ноёрхол удсангүй, 683 онд хаан Тугайг Хөх Түрэгт ялагдан Сэлэнгийн хөндий рүү шахагджээ. 700 он орчмоос Уйгурчууд өөрийн бичиг үсэгтэй болсон гэж эрдэмтэд тооцоолдог байна.  

Уйгур бол эрт цагт [[Хүннү гүрэн]]д эзлэгдсэн [[динлин]]ий удам бөгөөд Өндөр тэрэгтэн буюу токуз-огузын нэг аймаг, тэдний домог ёсоор уйгур хаадын өндөр эмэг эх нь Хүннүгийн шаньюйн бага охин ажээ. Жоужань/Нирун улсын үед уйгурууд өндөр тэрэгтний (чилэ, тэлэ, гаочэ, гаогюй) аймгийн холбоонд багтаж явжээ.

Түрэгийн түрүү хаант улсын хүн амын олонх нь тэлэ буюу огузууд байв. Зүүн Түрэгийн хаант улсын харьяат токуз-огузууд, говиос урагш нүүснийг нь далимдуулан, Түрэгийн хаадын ноёрхлыг эсэргүүцэн 625 онд их бослого дэгдээжээ. Түрэгээс ангижирсан огузууд энэ удаа Сеяньтогийн (серинда) манлайлсан хаант улсын гол цөм болжээ. Гэвч уйгур тэргүүлсэн огузууд, [[Тан улс]]тай хүч хавсран Сеяньтогийн төрийг 647 онд мөхөөв. Уйгурын эльтебер Тумиду 647 онд хаан болж, түрэгт байсантай адил бүх албан тушаалтанг тогтоов гэж сурвалжид тэмдэглэснээр бол шинэ, Уйгурын түрүү хаант улс Төв Азид бий болжээ. Уйгурууд 660-70-аад оныг хүртэл Тан улстай найрсаг харилцаж байснаа дараа нь [[Тан улс]]тай хэдэн удаа сүрхий дайтжээ. Уйгурын түрүү хаант улсыг, Монгол нутагт 689-691 оны хооронд Чугай-гуз, Каракумаас нүүж ирсэн ашина-түрэгүүд мөхөөсөн юм. Азийн нүүдэлчид цахилгаан цахих мэт гялбаад мөхөх нь уламжлал мэт болсон байлаа.

==Уйгурын хожуу хаант улс==

Манай эриний VII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад Уйгурын хаант улсыг байгуулжээ. Түүхэнд тэмдэглэгдсэн Уйгурын энэ үеэс хаан нь Пэйло байжээ. Тэрээр Түрэгийн эсрэг бослогыг удирдан МЭ 745 онд түрэгүүдийг бут цохин, Уйгур улсыг үндэслэжээ.

742 онд уйгурууд харлуг болон дасмалиудтай хамтран 2-р Хөх Түрэгийн эсрэг босож, 744 оны Таласын шийдвэрлэх тулалдаанд ялсан бөгөөд Басмылчууд Түрэгийн нийслэлийг авч, хаан Эзмишийг олзолсон авч холбоотнуудын дунд хагарал гаран Уйгур, Харлуг хоёр хамсан Басмылчуудыг цохин удирдагчийг нь цаазлан хороож албат иргэдийг нь хамжлага боол болгон, заримыг нь Хятадад боол болгон зарсан байна. Ингээд Уйгурын удирдагч Күтлүг Билэг Кэл хэмээх цолтойгоор Монголын тал нутагт хаан сууж, Алтайн овог аймгуудыг захирсан Уйгурын хаант улсыг үндэслэн, Харлугуудад баруун хязгаарыг мэдүүлсэн ажээ. Этүгэн ууланд Орд балык (Орд балгад) нийслэлийг бариулжээ. Тэрээр 747 онд өөд болж отгон хүү Моюнчур нь Эл Этмиш Билэг Хаан болж, талын бүх нүүдэлчдийг эрхэндээ оруулав.

[[Моюнчур]] 747-759 онд Уйгар улсын хаан ширээнд суухдаа &quot;Тэнгэрээс заяат, төр засагч мэдэлтэй сэцэн хаан&quot; хэмээн алдаршжээ. Түүний төр барьж байх үед Уйгур улс хүчирхгийн дээд туйлдаа хүрч байжээ. Моюнчур улс орондоо эдийн засаг, соёлын харилцаа тогтоож, МЭ 751 оны үед Орхоны хөндийд Балиглиг ([[Хар балгас]]) гэдэг хотыг байгуулж нийслэлээ болгожээ. Тэрээр Тан улстай найрамдаж, өмнө зүгээс ирэх аюулыг сэрэмжлэн, дорно, өрнө зүгт нутгаа тэлэх бодлого явуулж байв. МЭ 755 онд Тан улсад гарсан [[Ань Лу-шан]]ы бослогыг дарах хэрэгт Тан улс Уйгураас тусламж гуйн элч илгээжээ. Моюнчур хаан Тан улсад 4000 цэрэг явуулж бослогыг даруулж, өмнө зүгээс довтолсон Төвөдүүдийг цохижээ. Үүний хариуд [[Тан улс]]ын хаан өдий төдий хуй торго гаргаж Моюнчурыг шагнан бага гүнж Нингог хатан болгон ураг холбохоор илгээжээ. Ийнхүү Уйгур улсын хүч нөлөө нэмэгдэж байв. Моюнчур хааны суух үед найман огуз, есөн [[татар]] нар бослого гарган тэмцсэн байна. Хэдийгээр бослого дарагдсан авч Уйгур улсын хүч нэлээд суларчээ. Мөн энэ үеэр ноёд түшмэд эрх мэдлээ булаацалдан дотоодын тэмцэл улам хурцдав. Үүний жишээ нь Моюнчурын дараа хаан суусан [[Идигинь хаан]]ыг алж хаан ширээнд суусан Дуньмохэгийн үйл ажиллагаанаас тодорхой байна. 

756 онд өөрсдийн тал нутгийн өрсөлдөгч болох [[Енисейн киргиз]]үүдийг цохин хааныг нь цаазлав. 759 онд Моюнчур хаан найран дээр хэтэртлээ их архи ууснаас өөд болж, хүү Тэнгэр бэхи нь Хөтлүг Дархан Сэнгүн Хаан хэмээгдэв. Тэнгэр бэхи 762 онд Тан улсын хааны хүсэлтээр тэдэнтэй хавсран Төвөдийн эсрэг байлдаж, Тан улсын Төвөдүүдэд алдсан баруун нийслэл нь болох Чангааныг эргүүлэн авч өгсөн байна. Энэ үеэр тэрээр Ираны Манихейст ламтай уулзан уг шашинд орж, Уйгурын шашин болгожээ.

779 онд Тэнгэр бэхи Орд балгадад байсан Согдын худалдаачдын ятгалгаар Хятад руу довтлон хятадыг эзлэх төлөвлөгөө зохиосон хэдий ч түүний авга ах Тунбага Дархан хятадад уусах аюултай хэмээн эсэргүүцэж, улмаар бослого гарган хаан болон түүний хүрээний 2000 язгууртныг цаазлан өөрийгөө Алп Күтлүг Билэг Хаан хэмээн хаан сууснаар Уйгур дотоодын хямралд орж эхэлсэн байна. Тэрээр Уйгурыг бутрахаас сэргийлж шинэ хатуу чанд хууль цааз гарган мөрдүүлж, киргизүүдийг довтлон энэ удаад тэднийг шууд харьяандаа оруулсан байна. 795 онд түүнийг үхсэнээр Уйгурт дотоодын тэмцэл өрнөн бутралын аюул занал нүүрлэн байх үед Күтлүг хэмээх цэргийн жанжин өөрийгөө Ай Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Күтлүг Үлэг Билэг хэмээн хаанаар зарласнаар Яглагарын удмын хаанчлал эцэс болж Едизийн удмын хаанчлал эхэлжээ. Тэрээр хатуу чанга удирдлагаар Уйгурыг нэгэн удаагийн бутралаас аварсан хэдий ч урьдын хүчирхэг идтэй Уйгур үгүй болсон байв. 808 онд түүний хүү Хан Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Кишлиг Билэг нэрээр хаан ор сууж Дундад Ази руу хандсан худалдааг сайжруулан Согд хүртэл худалдаа хийх болж, 821 онд төвөдүүдийн довтолгоог няцааж байв.

[[Зураг:UighurPrincess.png|thumb|left|200px|Уйгур гүнжийн зураг]]

824 онд түүнийг өнгөрсний хойно Уйгарт хаан ширээний тэмцэл хүчтэй өрнөн хаан ор суух ёстой түүний дүү Касар 832 алагдаж, 839 онд Күрэбир хэмээх сайд хүчээр хаан ширээг булаав. Мөн онд Уйгарын эдийн засгийн суурь болсон байгалийн гамшгийн улмаас мал сүрэг олноор үхэж үрэгдэн өлсөглөн гарч дотоодод тогтворгүй байдал үүссэн хийгээд бусад нүүдэлчин овог аймгийн бослогоос уруудан доройтсон юм. 840 оны намар Уйгарын 9 сайдын нэг Күрэбирийн өрсөлдөгч Хүлүг Бага гэгч эртний өст Киргиз рүү зугтан тэдэнтэй хамсан 80000 морьт цэргээр Уйгарыг довтлов. Киргизүүд Орд балгад болон бусад хот балгадыг тонон дээрэмдэж галдан шатааж сэргэхгүйгээр сүйдлэн, Күрэбирийг барьж цаазалжээ. 

Уйгурын яглакар ургийн Моюнчур хаан 750-иад оныг хүргэж байж дотоодын дайснаа дарсан ба улмаар 750-760-аад онд гадагшаа дайн байлдаан хийснээр Уйгурын хүч чадал оргилдоо хүрч газар нутаг нь томорч, өмнөд хөрш Тан улсыг хүртэл дарамталж байсан боловч яглакар удмын сүүлчийн хаан 789 онд үхснээр хаан ширээнд эдиз аймгаас суух болсон нь хожим IX зууны эхнээс үргэлжилсэн хямралын үүдийг нээжээ. Мөн 820 оны үеэс эхлэн гаднаас Енисейн киргиз аймаг довтлон байлдсан явдал нь Уйгур улсыг туйлын хүнд байдалд оруулжээ. Энэхүү дотоод гадаадын тэмцэлдээ хөрш улс, аймгуудаас тусламж эрэх болсон нь 840 онд [[Енисейн киргиз]]үүдэд цохигдон бутарч, Уйгурын төр мөхөх шалтгаан болжээ.

== Уйгурчуудын баруун зүгт нүүдэллэх ==
Уйгурын сүүлийн удирдагч Үгэ Ордост очин 841 онд Хятадын Шаньси мужийн нутгийг эзлэн, 6 жилийн турш киргизүүд болон Тан улсын хилийн цэрэг, өөрийн өрсөлдөгч болох Күрэбирийн ах Ормузыг дэмжигч нартай тэмцсээр 847 онд алагджээ. Уйгурын олонх өмнө зүгт, Тан улсын хил дагуу нутагт зугтан очсон ч [[Тан улс]] цэрэглэн устгаж, үлдсэн хэсэг нь Ганьжоу хотын хавиар нүүж суух болжээ. Тэдний зарим нь Дорнод Туркестанд очиж шинэ улс байгуулсан нь хожим [[Тангуд улс]]ад эзлэгдэх хүртлээ оршин тогтножээ. [[Хар ханы улс]] ыг [[Хар Хидан]] эзэлсэн.

13-р зуунд Хархорумд байсан хөшөөнд бичигдсэн домог ёсоор гурван өдөр тэнгэрээс &quot;хөж хөж&quot; (яв яв) гэсэн их чимээ тасралтгүй гарсан тул уйгурын ахлагчид цугларч хэлэлцээд урагш нүүхээр шийдсэн гэдэг.

Уйгурын '''Кочо''' улс Чингис хааны Монголын эзэнт гүрэнд нэгдэн хөжим [[Цагаадайн улс]]ын бүрэлдэхүүнд багтаж байжээ.

== Соёл ==
[[Файл:Ordubaliq.jpg|thumb|250px|Уйгурын хот суурин]]
Тэд өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү ихээр соёлыг хөгжүүлж, согд-түрэгийн бичгийг сайжруулж, өөрийн бичиг үсэгтэй болсон бөгөөд үүнийг хожмын нүүдэлчид өвлөн хэрэглэх болжээ. [[Монгол бичиг]] нь энэхүү уйгур бичгээс гаралтай билээ.

Уйгурын үед хэрэглэгдэж байсан Монголын 10 орчим томоохон гол мөрний нэр (Орхон, Хараа г.м) одоо ч хэвээр хэрэглэгдэж байна.

== Уйгурын хаад ==

# [[Кутлук Билгэ Күл хаан]] (744-747) [[Яклакар]] овгийн Хушу ноёны хүү
# Моюнчур [[Баянчор хаан|хаан]] (747-759), Кутлук Билгэ Күл хааны хоёр дахь хүү
# [[Идигинь хаан]] (759-779), Баянчор хааны хоёр дахь хүү
# [[Дуньмохэ хаан]] (780-789), Баянчор хааны хүү Чабыш тэгиний ууган хүү
# [[Дулосы хаан]] (789-790), Дуньмохэ хааны хүү
# [[Фэнчэн хаан]] (790-795), Дулосы хааны хүү
# [[Күтлүг хаан]] (795-805), [[Адиз]] овгийн жанжин. 
# [[Күлүг Билгэ хаан]] (805-808), Күтлүг хааны хүү
# [[Бао-и хаан]] (808-821), Күтлүг хааны хүү
# [[Чүндэ хаан]] (821-824), Бао-и хааны хүү
# [[Жаоли хаан]] (824-832), Бао-и хааны хүү
# [[Жаншинь хаан]] (833-839), Чүндэ хааны хүү
# [[Касар хаан]] (839-840)
# [[Үгэ хаан]] (840-846), Бао-и хааны хүү
# [[Энян хаан]] (846-848), Бао-и хааны хүү

==Ашигласан материал==
{{Reflist}}
*[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn &quot;Уйгаруудын тухай&quot;]
*[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү &quot;Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар&quot; 2010]

==Мөн үзэх==
*[[Хар балгас]]
*[[Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Түрэгийн хаант улс]]
|он=744-840
|албан_тушаал= Уйгурийн хаант улс
|дараа=[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]] &lt;br/&gt;
}}
{{end}}

[[Ангилал:Уйгурын Хаант Улс| ]]
[[Ангилал:Эртний Монгол| 06]]
[[Ангилал:Эртний Туркийн түүх]]
[[Ангилал:Уйгурууд]]
[[Ангилал:Азийн түүхэн улс]]</text>
      <sha1>4bofq2xdxasdlw7i6bqqyqs64h5chb0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>708975</id>
      <parentid>708974</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T23:47:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Уйгурчуудын баруун зүгт нүүдэллэх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20411" xml:space="preserve">{{Infobox former country
|conventional_long_name = Уйгурын хаант улс&lt;br&gt;𐱃𐰆𐰴𐰕:𐰆𐰍𐰕:𐰉𐰆𐰑𐰣&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Toquz Oγuz budun&lt;/small&gt;
|common_name  = Уйгур улс
|continent    = Ази
|region       = 
|status       =
|government_type = [[Хаант засаг]]
|capital      = [[Хар балгас]]
|religion     = [[Манихей]]
|year_start   = 745
|year_end     = 840&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/102315/history-of-Central-Asia/73536/Reunification britannica.com]&lt;/ref&gt;
|p1           = [[Түрэг улс]]
|flag_p1      = 
|s1           = [[Хар ханы улс]]
|flag_s1      =
|s2           = [[Енисейн киргиз]]
|flag_s2      =
|image_flag   =
|common_languages = Хуучин Уйгур хэл ([[Эртний Түрэг бичиг]])
|image_map    = Uigur uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg
|event_start = Бүтсэн
|date_start  = 
|event_end   = Мөхсөн
|date_end    = 
|title_leader = [[Хаан|Онцлох хоёр хаан]]
|leader1      = Кутлуг Билгэ Көл
|year_leader1 = 744–747
|leader2      = Өгэ хан
|year_leader2 = 841–847
|flag_s1      =
|image_flag   =
|image_flag_caption = Seljuq Flag
|stat_year1   = 800 оны орчим&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D | title = East-West Orientation of Historical Empires | journal = Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=09 January 2012}}&lt;/ref&gt;
|stat_area1   = 3100000
}}
{{Загвар:Монголын түүх}}

Түрэг улсыг мөхсөний дараа түүний байр суурийг '''Уйгар'''ууд эзэлж YIII-IX зууны үед [[монгол нутаг]]т оршин тогтнож байв. НТ 740 оны үед Түрэг улсын захиргаанд байсан уйгарууд бослого гарган өөрийн улсыг байгуулан 100 орчим жил оршин тогтносон. Уйгарын нүүдэлчид оршин сууж байсан газар нь хуучин хүннү (МЭӨ II— IV зуун), түрэгийн нутаг байжээ.&lt;ref&gt;[http://touristinfocenter.mn/cate14_more.aspx?ItemID=32 УЙГАРЫН ХААНТ УЛС]&lt;/ref&gt; Уйгурын хаант улс нь дээд цэгтээ [[Алтайн нуруу|Алтай]]гаас [[Хянганы нуруу]], Соёны нуруунаас [[Говь]] хүрэлх газар нутгийг захирч байжээ.

==Уйгурын түрүү хаант улс==
[[File:Uigur uls.gif|thumb|200px|Уйгурын хаант улс]]
600 онд Хятадын Сүй улс Туул голын хөндийд нутаглан бүхий 10000 гэр өрхтэй [[уйгур]] (Хятад сурвалжид Уйгур хэмээх нэр анх гарсан нь энэ бөлгөө) аймгийн хан Эрхэт Тэгинтэй Хөх Түрэгийн эсрэг холбоо тогтоосон байна. 611 онд Сыр-тардуш аймгаар удирдуулсан (Уйгур аймаг 2-р зэрэглэлд байв) Тэлэ аймгийн холбоо Хятадтай холбоолон Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэн 630 онд Түрэгийн анхны эзэнт улсыг унагав. 646 онд Тэлэ аймгийн холбоонд Уйгур аймаг зонхилох болж, хаан Түмтү Илтбэр нь Хятадын хаанаас цол хүртэн Сыр-тардушийн ноёрхлыг унагав. Монголын тал нутаг дахь Уйгурын ноёрхол удсангүй, 683 онд хаан Тугайг Хөх Түрэгт ялагдан Сэлэнгийн хөндий рүү шахагджээ. 700 он орчмоос Уйгурчууд өөрийн бичиг үсэгтэй болсон гэж эрдэмтэд тооцоолдог байна.  

Уйгур бол эрт цагт [[Хүннү гүрэн]]д эзлэгдсэн [[динлин]]ий удам бөгөөд Өндөр тэрэгтэн буюу токуз-огузын нэг аймаг, тэдний домог ёсоор уйгур хаадын өндөр эмэг эх нь Хүннүгийн шаньюйн бага охин ажээ. Жоужань/Нирун улсын үед уйгурууд өндөр тэрэгтний (чилэ, тэлэ, гаочэ, гаогюй) аймгийн холбоонд багтаж явжээ.

Түрэгийн түрүү хаант улсын хүн амын олонх нь тэлэ буюу огузууд байв. Зүүн Түрэгийн хаант улсын харьяат токуз-огузууд, говиос урагш нүүснийг нь далимдуулан, Түрэгийн хаадын ноёрхлыг эсэргүүцэн 625 онд их бослого дэгдээжээ. Түрэгээс ангижирсан огузууд энэ удаа Сеяньтогийн (серинда) манлайлсан хаант улсын гол цөм болжээ. Гэвч уйгур тэргүүлсэн огузууд, [[Тан улс]]тай хүч хавсран Сеяньтогийн төрийг 647 онд мөхөөв. Уйгурын эльтебер Тумиду 647 онд хаан болж, түрэгт байсантай адил бүх албан тушаалтанг тогтоов гэж сурвалжид тэмдэглэснээр бол шинэ, Уйгурын түрүү хаант улс Төв Азид бий болжээ. Уйгурууд 660-70-аад оныг хүртэл Тан улстай найрсаг харилцаж байснаа дараа нь [[Тан улс]]тай хэдэн удаа сүрхий дайтжээ. Уйгурын түрүү хаант улсыг, Монгол нутагт 689-691 оны хооронд Чугай-гуз, Каракумаас нүүж ирсэн ашина-түрэгүүд мөхөөсөн юм. Азийн нүүдэлчид цахилгаан цахих мэт гялбаад мөхөх нь уламжлал мэт болсон байлаа.

==Уйгурын хожуу хаант улс==

Манай эриний VII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад Уйгурын хаант улсыг байгуулжээ. Түүхэнд тэмдэглэгдсэн Уйгурын энэ үеэс хаан нь Пэйло байжээ. Тэрээр Түрэгийн эсрэг бослогыг удирдан МЭ 745 онд түрэгүүдийг бут цохин, Уйгур улсыг үндэслэжээ.

742 онд уйгурууд харлуг болон дасмалиудтай хамтран 2-р Хөх Түрэгийн эсрэг босож, 744 оны Таласын шийдвэрлэх тулалдаанд ялсан бөгөөд Басмылчууд Түрэгийн нийслэлийг авч, хаан Эзмишийг олзолсон авч холбоотнуудын дунд хагарал гаран Уйгур, Харлуг хоёр хамсан Басмылчуудыг цохин удирдагчийг нь цаазлан хороож албат иргэдийг нь хамжлага боол болгон, заримыг нь Хятадад боол болгон зарсан байна. Ингээд Уйгурын удирдагч Күтлүг Билэг Кэл хэмээх цолтойгоор Монголын тал нутагт хаан сууж, Алтайн овог аймгуудыг захирсан Уйгурын хаант улсыг үндэслэн, Харлугуудад баруун хязгаарыг мэдүүлсэн ажээ. Этүгэн ууланд Орд балык (Орд балгад) нийслэлийг бариулжээ. Тэрээр 747 онд өөд болж отгон хүү Моюнчур нь Эл Этмиш Билэг Хаан болж, талын бүх нүүдэлчдийг эрхэндээ оруулав.

[[Моюнчур]] 747-759 онд Уйгар улсын хаан ширээнд суухдаа &quot;Тэнгэрээс заяат, төр засагч мэдэлтэй сэцэн хаан&quot; хэмээн алдаршжээ. Түүний төр барьж байх үед Уйгур улс хүчирхгийн дээд туйлдаа хүрч байжээ. Моюнчур улс орондоо эдийн засаг, соёлын харилцаа тогтоож, МЭ 751 оны үед Орхоны хөндийд Балиглиг ([[Хар балгас]]) гэдэг хотыг байгуулж нийслэлээ болгожээ. Тэрээр Тан улстай найрамдаж, өмнө зүгээс ирэх аюулыг сэрэмжлэн, дорно, өрнө зүгт нутгаа тэлэх бодлого явуулж байв. МЭ 755 онд Тан улсад гарсан [[Ань Лу-шан]]ы бослогыг дарах хэрэгт Тан улс Уйгураас тусламж гуйн элч илгээжээ. Моюнчур хаан Тан улсад 4000 цэрэг явуулж бослогыг даруулж, өмнө зүгээс довтолсон Төвөдүүдийг цохижээ. Үүний хариуд [[Тан улс]]ын хаан өдий төдий хуй торго гаргаж Моюнчурыг шагнан бага гүнж Нингог хатан болгон ураг холбохоор илгээжээ. Ийнхүү Уйгур улсын хүч нөлөө нэмэгдэж байв. Моюнчур хааны суух үед найман огуз, есөн [[татар]] нар бослого гарган тэмцсэн байна. Хэдийгээр бослого дарагдсан авч Уйгур улсын хүч нэлээд суларчээ. Мөн энэ үеэр ноёд түшмэд эрх мэдлээ булаацалдан дотоодын тэмцэл улам хурцдав. Үүний жишээ нь Моюнчурын дараа хаан суусан [[Идигинь хаан]]ыг алж хаан ширээнд суусан Дуньмохэгийн үйл ажиллагаанаас тодорхой байна. 

756 онд өөрсдийн тал нутгийн өрсөлдөгч болох [[Енисейн киргиз]]үүдийг цохин хааныг нь цаазлав. 759 онд Моюнчур хаан найран дээр хэтэртлээ их архи ууснаас өөд болж, хүү Тэнгэр бэхи нь Хөтлүг Дархан Сэнгүн Хаан хэмээгдэв. Тэнгэр бэхи 762 онд Тан улсын хааны хүсэлтээр тэдэнтэй хавсран Төвөдийн эсрэг байлдаж, Тан улсын Төвөдүүдэд алдсан баруун нийслэл нь болох Чангааныг эргүүлэн авч өгсөн байна. Энэ үеэр тэрээр Ираны Манихейст ламтай уулзан уг шашинд орж, Уйгурын шашин болгожээ.

779 онд Тэнгэр бэхи Орд балгадад байсан Согдын худалдаачдын ятгалгаар Хятад руу довтлон хятадыг эзлэх төлөвлөгөө зохиосон хэдий ч түүний авга ах Тунбага Дархан хятадад уусах аюултай хэмээн эсэргүүцэж, улмаар бослого гарган хаан болон түүний хүрээний 2000 язгууртныг цаазлан өөрийгөө Алп Күтлүг Билэг Хаан хэмээн хаан сууснаар Уйгур дотоодын хямралд орж эхэлсэн байна. Тэрээр Уйгурыг бутрахаас сэргийлж шинэ хатуу чанд хууль цааз гарган мөрдүүлж, киргизүүдийг довтлон энэ удаад тэднийг шууд харьяандаа оруулсан байна. 795 онд түүнийг үхсэнээр Уйгурт дотоодын тэмцэл өрнөн бутралын аюул занал нүүрлэн байх үед Күтлүг хэмээх цэргийн жанжин өөрийгөө Ай Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Күтлүг Үлэг Билэг хэмээн хаанаар зарласнаар Яглагарын удмын хаанчлал эцэс болж Едизийн удмын хаанчлал эхэлжээ. Тэрээр хатуу чанга удирдлагаар Уйгурыг нэгэн удаагийн бутралаас аварсан хэдий ч урьдын хүчирхэг идтэй Уйгур үгүй болсон байв. 808 онд түүний хүү Хан Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Кишлиг Билэг нэрээр хаан ор сууж Дундад Ази руу хандсан худалдааг сайжруулан Согд хүртэл худалдаа хийх болж, 821 онд төвөдүүдийн довтолгоог няцааж байв.

[[Зураг:UighurPrincess.png|thumb|left|200px|Уйгур гүнжийн зураг]]

824 онд түүнийг өнгөрсний хойно Уйгарт хаан ширээний тэмцэл хүчтэй өрнөн хаан ор суух ёстой түүний дүү Касар 832 алагдаж, 839 онд Күрэбир хэмээх сайд хүчээр хаан ширээг булаав. Мөн онд Уйгарын эдийн засгийн суурь болсон байгалийн гамшгийн улмаас мал сүрэг олноор үхэж үрэгдэн өлсөглөн гарч дотоодод тогтворгүй байдал үүссэн хийгээд бусад нүүдэлчин овог аймгийн бослогоос уруудан доройтсон юм. 840 оны намар Уйгарын 9 сайдын нэг Күрэбирийн өрсөлдөгч Хүлүг Бага гэгч эртний өст Киргиз рүү зугтан тэдэнтэй хамсан 80000 морьт цэргээр Уйгарыг довтлов. Киргизүүд Орд балгад болон бусад хот балгадыг тонон дээрэмдэж галдан шатааж сэргэхгүйгээр сүйдлэн, Күрэбирийг барьж цаазалжээ. 

Уйгурын яглакар ургийн Моюнчур хаан 750-иад оныг хүргэж байж дотоодын дайснаа дарсан ба улмаар 750-760-аад онд гадагшаа дайн байлдаан хийснээр Уйгурын хүч чадал оргилдоо хүрч газар нутаг нь томорч, өмнөд хөрш Тан улсыг хүртэл дарамталж байсан боловч яглакар удмын сүүлчийн хаан 789 онд үхснээр хаан ширээнд эдиз аймгаас суух болсон нь хожим IX зууны эхнээс үргэлжилсэн хямралын үүдийг нээжээ. Мөн 820 оны үеэс эхлэн гаднаас Енисейн киргиз аймаг довтлон байлдсан явдал нь Уйгур улсыг туйлын хүнд байдалд оруулжээ. Энэхүү дотоод гадаадын тэмцэлдээ хөрш улс, аймгуудаас тусламж эрэх болсон нь 840 онд [[Енисейн киргиз]]үүдэд цохигдон бутарч, Уйгурын төр мөхөх шалтгаан болжээ.

== Уйгурчуудын баруун зүгт нүүдэллэх ==
Уйгурын сүүлийн удирдагч Үгэ Ордост очин 841 онд Хятадын Шаньси мужийн нутгийг эзлэн, 6 жилийн турш киргизүүд болон Тан улсын хилийн цэрэг, өөрийн өрсөлдөгч болох Күрэбирийн ах Ормузыг дэмжигч нартай тэмцсээр 847 онд алагджээ. Уйгурын олонх өмнө зүгт, Тан улсын хил дагуу нутагт зугтан очсон ч Тан улс цэрэглэн устгаж, үлдсэн хэсэг нь Ганьжоу хотын хавиар нүүж суух болжээ. Тэдний зарим нь [[Дорнод Туркестан]]д очиж шинэ Сарыуйгур улс байгуулсан нь хожим [[Тангуд улс]]ад эзлэгдэх хүртлээ оршин тогтножээ. [[Хар ханы улс]]ыг [[Хар Хидан]] эзэлсэн.

13-р зуунд Хархорумд байсан хөшөөнд бичигдсэн домог ёсоор гурван өдөр тэнгэрээс &quot;хөж хөж&quot; (яв яв) гэсэн их чимээ тасралтгүй гарсан тул уйгурын ахлагчид цугларч хэлэлцээд урагш нүүхээр шийдсэн гэдэг.

Уйгурын '''Кочо''' улс Чингис хааны Монголын эзэнт гүрэнд нэгдэн хөжим [[Цагаадайн улс]]ын бүрэлдэхүүнд багтаж байжээ.

== Соёл ==
[[Файл:Ordubaliq.jpg|thumb|250px|Уйгурын хот суурин]]
Тэд өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү ихээр соёлыг хөгжүүлж, согд-түрэгийн бичгийг сайжруулж, өөрийн бичиг үсэгтэй болсон бөгөөд үүнийг хожмын нүүдэлчид өвлөн хэрэглэх болжээ. [[Монгол бичиг]] нь энэхүү уйгур бичгээс гаралтай билээ.

Уйгурын үед хэрэглэгдэж байсан Монголын 10 орчим томоохон гол мөрний нэр (Орхон, Хараа г.м) одоо ч хэвээр хэрэглэгдэж байна.

== Уйгурын хаад ==

# [[Кутлук Билгэ Күл хаан]] (744-747) [[Яклакар]] овгийн Хушу ноёны хүү
# Моюнчур [[Баянчор хаан|хаан]] (747-759), Кутлук Билгэ Күл хааны хоёр дахь хүү
# [[Идигинь хаан]] (759-779), Баянчор хааны хоёр дахь хүү
# [[Дуньмохэ хаан]] (780-789), Баянчор хааны хүү Чабыш тэгиний ууган хүү
# [[Дулосы хаан]] (789-790), Дуньмохэ хааны хүү
# [[Фэнчэн хаан]] (790-795), Дулосы хааны хүү
# [[Күтлүг хаан]] (795-805), [[Адиз]] овгийн жанжин. 
# [[Күлүг Билгэ хаан]] (805-808), Күтлүг хааны хүү
# [[Бао-и хаан]] (808-821), Күтлүг хааны хүү
# [[Чүндэ хаан]] (821-824), Бао-и хааны хүү
# [[Жаоли хаан]] (824-832), Бао-и хааны хүү
# [[Жаншинь хаан]] (833-839), Чүндэ хааны хүү
# [[Касар хаан]] (839-840)
# [[Үгэ хаан]] (840-846), Бао-и хааны хүү
# [[Энян хаан]] (846-848), Бао-и хааны хүү

==Ашигласан материал==
{{Reflist}}
*[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn &quot;Уйгаруудын тухай&quot;]
*[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү &quot;Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар&quot; 2010]

==Мөн үзэх==
*[[Хар балгас]]
*[[Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Түрэгийн хаант улс]]
|он=744-840
|албан_тушаал= Уйгурийн хаант улс
|дараа=[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]] &lt;br/&gt;
}}
{{end}}

[[Ангилал:Уйгурын Хаант Улс| ]]
[[Ангилал:Эртний Монгол| 06]]
[[Ангилал:Эртний Туркийн түүх]]
[[Ангилал:Уйгурууд]]
[[Ангилал:Азийн түүхэн улс]]</text>
      <sha1>tpchzej84dlgj7sya5mj5nmum9ci4tr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>708976</id>
      <parentid>708975</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T23:58:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Уйгурын хаад */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20413" xml:space="preserve">{{Infobox former country
|conventional_long_name = Уйгурын хаант улс&lt;br&gt;𐱃𐰆𐰴𐰕:𐰆𐰍𐰕:𐰉𐰆𐰑𐰣&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Toquz Oγuz budun&lt;/small&gt;
|common_name  = Уйгур улс
|continent    = Ази
|region       = 
|status       =
|government_type = [[Хаант засаг]]
|capital      = [[Хар балгас]]
|religion     = [[Манихей]]
|year_start   = 745
|year_end     = 840&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/102315/history-of-Central-Asia/73536/Reunification britannica.com]&lt;/ref&gt;
|p1           = [[Түрэг улс]]
|flag_p1      = 
|s1           = [[Хар ханы улс]]
|flag_s1      =
|s2           = [[Енисейн киргиз]]
|flag_s2      =
|image_flag   =
|common_languages = Хуучин Уйгур хэл ([[Эртний Түрэг бичиг]])
|image_map    = Uigur uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg
|event_start = Бүтсэн
|date_start  = 
|event_end   = Мөхсөн
|date_end    = 
|title_leader = [[Хаан|Онцлох хоёр хаан]]
|leader1      = Кутлуг Билгэ Көл
|year_leader1 = 744–747
|leader2      = Өгэ хан
|year_leader2 = 841–847
|flag_s1      =
|image_flag   =
|image_flag_caption = Seljuq Flag
|stat_year1   = 800 оны орчим&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D | title = East-West Orientation of Historical Empires | journal = Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=09 January 2012}}&lt;/ref&gt;
|stat_area1   = 3100000
}}
{{Загвар:Монголын түүх}}

Түрэг улсыг мөхсөний дараа түүний байр суурийг '''Уйгар'''ууд эзэлж YIII-IX зууны үед [[монгол нутаг]]т оршин тогтнож байв. НТ 740 оны үед Түрэг улсын захиргаанд байсан уйгарууд бослого гарган өөрийн улсыг байгуулан 100 орчим жил оршин тогтносон. Уйгарын нүүдэлчид оршин сууж байсан газар нь хуучин хүннү (МЭӨ II— IV зуун), түрэгийн нутаг байжээ.&lt;ref&gt;[http://touristinfocenter.mn/cate14_more.aspx?ItemID=32 УЙГАРЫН ХААНТ УЛС]&lt;/ref&gt; Уйгурын хаант улс нь дээд цэгтээ [[Алтайн нуруу|Алтай]]гаас [[Хянганы нуруу]], Соёны нуруунаас [[Говь]] хүрэлх газар нутгийг захирч байжээ.

==Уйгурын түрүү хаант улс==
[[File:Uigur uls.gif|thumb|200px|Уйгурын хаант улс]]
600 онд Хятадын Сүй улс Туул голын хөндийд нутаглан бүхий 10000 гэр өрхтэй [[уйгур]] (Хятад сурвалжид Уйгур хэмээх нэр анх гарсан нь энэ бөлгөө) аймгийн хан Эрхэт Тэгинтэй Хөх Түрэгийн эсрэг холбоо тогтоосон байна. 611 онд Сыр-тардуш аймгаар удирдуулсан (Уйгур аймаг 2-р зэрэглэлд байв) Тэлэ аймгийн холбоо Хятадтай холбоолон Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэн 630 онд Түрэгийн анхны эзэнт улсыг унагав. 646 онд Тэлэ аймгийн холбоонд Уйгур аймаг зонхилох болж, хаан Түмтү Илтбэр нь Хятадын хаанаас цол хүртэн Сыр-тардушийн ноёрхлыг унагав. Монголын тал нутаг дахь Уйгурын ноёрхол удсангүй, 683 онд хаан Тугайг Хөх Түрэгт ялагдан Сэлэнгийн хөндий рүү шахагджээ. 700 он орчмоос Уйгурчууд өөрийн бичиг үсэгтэй болсон гэж эрдэмтэд тооцоолдог байна.  

Уйгур бол эрт цагт [[Хүннү гүрэн]]д эзлэгдсэн [[динлин]]ий удам бөгөөд Өндөр тэрэгтэн буюу токуз-огузын нэг аймаг, тэдний домог ёсоор уйгур хаадын өндөр эмэг эх нь Хүннүгийн шаньюйн бага охин ажээ. Жоужань/Нирун улсын үед уйгурууд өндөр тэрэгтний (чилэ, тэлэ, гаочэ, гаогюй) аймгийн холбоонд багтаж явжээ.

Түрэгийн түрүү хаант улсын хүн амын олонх нь тэлэ буюу огузууд байв. Зүүн Түрэгийн хаант улсын харьяат токуз-огузууд, говиос урагш нүүснийг нь далимдуулан, Түрэгийн хаадын ноёрхлыг эсэргүүцэн 625 онд их бослого дэгдээжээ. Түрэгээс ангижирсан огузууд энэ удаа Сеяньтогийн (серинда) манлайлсан хаант улсын гол цөм болжээ. Гэвч уйгур тэргүүлсэн огузууд, [[Тан улс]]тай хүч хавсран Сеяньтогийн төрийг 647 онд мөхөөв. Уйгурын эльтебер Тумиду 647 онд хаан болж, түрэгт байсантай адил бүх албан тушаалтанг тогтоов гэж сурвалжид тэмдэглэснээр бол шинэ, Уйгурын түрүү хаант улс Төв Азид бий болжээ. Уйгурууд 660-70-аад оныг хүртэл Тан улстай найрсаг харилцаж байснаа дараа нь [[Тан улс]]тай хэдэн удаа сүрхий дайтжээ. Уйгурын түрүү хаант улсыг, Монгол нутагт 689-691 оны хооронд Чугай-гуз, Каракумаас нүүж ирсэн ашина-түрэгүүд мөхөөсөн юм. Азийн нүүдэлчид цахилгаан цахих мэт гялбаад мөхөх нь уламжлал мэт болсон байлаа.

==Уйгурын хожуу хаант улс==

Манай эриний VII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад Уйгурын хаант улсыг байгуулжээ. Түүхэнд тэмдэглэгдсэн Уйгурын энэ үеэс хаан нь Пэйло байжээ. Тэрээр Түрэгийн эсрэг бослогыг удирдан МЭ 745 онд түрэгүүдийг бут цохин, Уйгур улсыг үндэслэжээ.

742 онд уйгурууд харлуг болон дасмалиудтай хамтран 2-р Хөх Түрэгийн эсрэг босож, 744 оны Таласын шийдвэрлэх тулалдаанд ялсан бөгөөд Басмылчууд Түрэгийн нийслэлийг авч, хаан Эзмишийг олзолсон авч холбоотнуудын дунд хагарал гаран Уйгур, Харлуг хоёр хамсан Басмылчуудыг цохин удирдагчийг нь цаазлан хороож албат иргэдийг нь хамжлага боол болгон, заримыг нь Хятадад боол болгон зарсан байна. Ингээд Уйгурын удирдагч Күтлүг Билэг Кэл хэмээх цолтойгоор Монголын тал нутагт хаан сууж, Алтайн овог аймгуудыг захирсан Уйгурын хаант улсыг үндэслэн, Харлугуудад баруун хязгаарыг мэдүүлсэн ажээ. Этүгэн ууланд Орд балык (Орд балгад) нийслэлийг бариулжээ. Тэрээр 747 онд өөд болж отгон хүү Моюнчур нь Эл Этмиш Билэг Хаан болж, талын бүх нүүдэлчдийг эрхэндээ оруулав.

[[Моюнчур]] 747-759 онд Уйгар улсын хаан ширээнд суухдаа &quot;Тэнгэрээс заяат, төр засагч мэдэлтэй сэцэн хаан&quot; хэмээн алдаршжээ. Түүний төр барьж байх үед Уйгур улс хүчирхгийн дээд туйлдаа хүрч байжээ. Моюнчур улс орондоо эдийн засаг, соёлын харилцаа тогтоож, МЭ 751 оны үед Орхоны хөндийд Балиглиг ([[Хар балгас]]) гэдэг хотыг байгуулж нийслэлээ болгожээ. Тэрээр Тан улстай найрамдаж, өмнө зүгээс ирэх аюулыг сэрэмжлэн, дорно, өрнө зүгт нутгаа тэлэх бодлого явуулж байв. МЭ 755 онд Тан улсад гарсан [[Ань Лу-шан]]ы бослогыг дарах хэрэгт Тан улс Уйгураас тусламж гуйн элч илгээжээ. Моюнчур хаан Тан улсад 4000 цэрэг явуулж бослогыг даруулж, өмнө зүгээс довтолсон Төвөдүүдийг цохижээ. Үүний хариуд [[Тан улс]]ын хаан өдий төдий хуй торго гаргаж Моюнчурыг шагнан бага гүнж Нингог хатан болгон ураг холбохоор илгээжээ. Ийнхүү Уйгур улсын хүч нөлөө нэмэгдэж байв. Моюнчур хааны суух үед найман огуз, есөн [[татар]] нар бослого гарган тэмцсэн байна. Хэдийгээр бослого дарагдсан авч Уйгур улсын хүч нэлээд суларчээ. Мөн энэ үеэр ноёд түшмэд эрх мэдлээ булаацалдан дотоодын тэмцэл улам хурцдав. Үүний жишээ нь Моюнчурын дараа хаан суусан [[Идигинь хаан]]ыг алж хаан ширээнд суусан Дуньмохэгийн үйл ажиллагаанаас тодорхой байна. 

756 онд өөрсдийн тал нутгийн өрсөлдөгч болох [[Енисейн киргиз]]үүдийг цохин хааныг нь цаазлав. 759 онд Моюнчур хаан найран дээр хэтэртлээ их архи ууснаас өөд болж, хүү Тэнгэр бэхи нь Хөтлүг Дархан Сэнгүн Хаан хэмээгдэв. Тэнгэр бэхи 762 онд Тан улсын хааны хүсэлтээр тэдэнтэй хавсран Төвөдийн эсрэг байлдаж, Тан улсын Төвөдүүдэд алдсан баруун нийслэл нь болох Чангааныг эргүүлэн авч өгсөн байна. Энэ үеэр тэрээр Ираны Манихейст ламтай уулзан уг шашинд орж, Уйгурын шашин болгожээ.

779 онд Тэнгэр бэхи Орд балгадад байсан Согдын худалдаачдын ятгалгаар Хятад руу довтлон хятадыг эзлэх төлөвлөгөө зохиосон хэдий ч түүний авга ах Тунбага Дархан хятадад уусах аюултай хэмээн эсэргүүцэж, улмаар бослого гарган хаан болон түүний хүрээний 2000 язгууртныг цаазлан өөрийгөө Алп Күтлүг Билэг Хаан хэмээн хаан сууснаар Уйгур дотоодын хямралд орж эхэлсэн байна. Тэрээр Уйгурыг бутрахаас сэргийлж шинэ хатуу чанд хууль цааз гарган мөрдүүлж, киргизүүдийг довтлон энэ удаад тэднийг шууд харьяандаа оруулсан байна. 795 онд түүнийг үхсэнээр Уйгурт дотоодын тэмцэл өрнөн бутралын аюул занал нүүрлэн байх үед Күтлүг хэмээх цэргийн жанжин өөрийгөө Ай Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Күтлүг Үлэг Билэг хэмээн хаанаар зарласнаар Яглагарын удмын хаанчлал эцэс болж Едизийн удмын хаанчлал эхэлжээ. Тэрээр хатуу чанга удирдлагаар Уйгурыг нэгэн удаагийн бутралаас аварсан хэдий ч урьдын хүчирхэг идтэй Уйгур үгүй болсон байв. 808 онд түүний хүү Хан Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Кишлиг Билэг нэрээр хаан ор сууж Дундад Ази руу хандсан худалдааг сайжруулан Согд хүртэл худалдаа хийх болж, 821 онд төвөдүүдийн довтолгоог няцааж байв.

[[Зураг:UighurPrincess.png|thumb|left|200px|Уйгур гүнжийн зураг]]

824 онд түүнийг өнгөрсний хойно Уйгарт хаан ширээний тэмцэл хүчтэй өрнөн хаан ор суух ёстой түүний дүү Касар 832 алагдаж, 839 онд Күрэбир хэмээх сайд хүчээр хаан ширээг булаав. Мөн онд Уйгарын эдийн засгийн суурь болсон байгалийн гамшгийн улмаас мал сүрэг олноор үхэж үрэгдэн өлсөглөн гарч дотоодод тогтворгүй байдал үүссэн хийгээд бусад нүүдэлчин овог аймгийн бослогоос уруудан доройтсон юм. 840 оны намар Уйгарын 9 сайдын нэг Күрэбирийн өрсөлдөгч Хүлүг Бага гэгч эртний өст Киргиз рүү зугтан тэдэнтэй хамсан 80000 морьт цэргээр Уйгарыг довтлов. Киргизүүд Орд балгад болон бусад хот балгадыг тонон дээрэмдэж галдан шатааж сэргэхгүйгээр сүйдлэн, Күрэбирийг барьж цаазалжээ. 

Уйгурын яглакар ургийн Моюнчур хаан 750-иад оныг хүргэж байж дотоодын дайснаа дарсан ба улмаар 750-760-аад онд гадагшаа дайн байлдаан хийснээр Уйгурын хүч чадал оргилдоо хүрч газар нутаг нь томорч, өмнөд хөрш Тан улсыг хүртэл дарамталж байсан боловч яглакар удмын сүүлчийн хаан 789 онд үхснээр хаан ширээнд эдиз аймгаас суух болсон нь хожим IX зууны эхнээс үргэлжилсэн хямралын үүдийг нээжээ. Мөн 820 оны үеэс эхлэн гаднаас Енисейн киргиз аймаг довтлон байлдсан явдал нь Уйгур улсыг туйлын хүнд байдалд оруулжээ. Энэхүү дотоод гадаадын тэмцэлдээ хөрш улс, аймгуудаас тусламж эрэх болсон нь 840 онд [[Енисейн киргиз]]үүдэд цохигдон бутарч, Уйгурын төр мөхөх шалтгаан болжээ.

== Уйгурчуудын баруун зүгт нүүдэллэх ==
Уйгурын сүүлийн удирдагч Үгэ Ордост очин 841 онд Хятадын Шаньси мужийн нутгийг эзлэн, 6 жилийн турш киргизүүд болон Тан улсын хилийн цэрэг, өөрийн өрсөлдөгч болох Күрэбирийн ах Ормузыг дэмжигч нартай тэмцсээр 847 онд алагджээ. Уйгурын олонх өмнө зүгт, Тан улсын хил дагуу нутагт зугтан очсон ч Тан улс цэрэглэн устгаж, үлдсэн хэсэг нь Ганьжоу хотын хавиар нүүж суух болжээ. Тэдний зарим нь [[Дорнод Туркестан]]д очиж шинэ Сарыуйгур улс байгуулсан нь хожим [[Тангуд улс]]ад эзлэгдэх хүртлээ оршин тогтножээ. [[Хар ханы улс]]ыг [[Хар Хидан]] эзэлсэн.

13-р зуунд Хархорумд байсан хөшөөнд бичигдсэн домог ёсоор гурван өдөр тэнгэрээс &quot;хөж хөж&quot; (яв яв) гэсэн их чимээ тасралтгүй гарсан тул уйгурын ахлагчид цугларч хэлэлцээд урагш нүүхээр шийдсэн гэдэг.

Уйгурын '''Кочо''' улс Чингис хааны Монголын эзэнт гүрэнд нэгдэн хөжим [[Цагаадайн улс]]ын бүрэлдэхүүнд багтаж байжээ.

== Соёл ==
[[Файл:Ordubaliq.jpg|thumb|250px|Уйгурын хот суурин]]
Тэд өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү ихээр соёлыг хөгжүүлж, согд-түрэгийн бичгийг сайжруулж, өөрийн бичиг үсэгтэй болсон бөгөөд үүнийг хожмын нүүдэлчид өвлөн хэрэглэх болжээ. [[Монгол бичиг]] нь энэхүү уйгур бичгээс гаралтай билээ.

Уйгурын үед хэрэглэгдэж байсан Монголын 10 орчим томоохон гол мөрний нэр (Орхон, Хараа г.м) одоо ч хэвээр хэрэглэгдэж байна.

== Уйгурын хаад ==

# [[Кутлук Билгэ Күл хаан]] (744-747) [[Яклакар]] овгийн Хушу ноёны хүү
# Моюнчур [[Баянчор хаан|хаан]] (747-759), Кутлук Билгэ Күл хааны хоёр дахь хүү
# [[Идигинь хаан]] (759-779), Баянчор хааны хоёр дахь хүү
# [[Дуньмохэ хаан]] (780-789), Баянчор хааны хүү Чабыш тэгиний ууган хүү
# [[Дулосы хаан]] (789-790), Дуньмохэ хааны хүү
# [[Фэнчэн хаан]] (790-795), Дулосы хааны хүү
# [[Күтлүг хаан]] (795-805), [[Адиз]] овгийн жанжин. 
# [[Күлүг Билгэ хаан]] (805-808), Күтлүг хааны хүү
# [[Бао-и хаан]] (808-821), Күтлүг хааны хүү
# [[Чүндэ хаан]] (821-824), Бао-и хааны хүү
# [[Жаоли хаан]] (824-832), Бао-и хааны хүү
# [[Жаншинь хаан]] (833-839), Чүндэ хааны хүү
# [[Касар хаан]] (839-840)
# [[Үже хаан]] (840-846), Бао-и хааны хүү
# [[Энянь хаан]] (846-848), Бао-и хааны хүү

==Ашигласан материал==
{{Reflist}}
*[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn &quot;Уйгаруудын тухай&quot;]
*[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү &quot;Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар&quot; 2010]

==Мөн үзэх==
*[[Хар балгас]]
*[[Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Түрэгийн хаант улс]]
|он=744-840
|албан_тушаал= Уйгурийн хаант улс
|дараа=[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]] &lt;br/&gt;
}}
{{end}}

[[Ангилал:Уйгурын Хаант Улс| ]]
[[Ангилал:Эртний Монгол| 06]]
[[Ангилал:Эртний Туркийн түүх]]
[[Ангилал:Уйгурууд]]
[[Ангилал:Азийн түүхэн улс]]</text>
      <sha1>sgstzlqxxsz2oummm3eh495xfne2cpe</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709011</id>
      <parentid>708976</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T05:54:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20523" xml:space="preserve">{{Infobox former country
|conventional_long_name = Уйгурын хаант улс&lt;br&gt;𐱃𐰆𐰴𐰕:𐰆𐰍𐰕:𐰉𐰆𐰑𐰣&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Toquz Oγuz budun&lt;/small&gt;
|common_name  = Уйгур улс
|continent    = Ази
|region       = 
|status       =
|government_type = [[Хаант засаг]]
|capital      = [[Хар балгас]]
|religion     = Манихейн шашин&lt;ref&gt;[https://www.crystalinks.com/manichaeism.html Manichaeism] Crystalinks&lt;/ref&gt;
|year_start   = 745
|year_end     = 840&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/102315/history-of-Central-Asia/73536/Reunification history of central Asia] britannica&lt;/ref&gt;
|p1           = [[Түрэг улс]]
|flag_p1      = 
|s1           = [[Хар ханы улс]]
|flag_s1      =
|s2           = [[Енисейн киргиз]]
|flag_s2      =
|image_flag   =
|common_languages = Хуучин Уйгур хэл ([[Эртний Түрэг бичиг]])
|image_map    = Uigur uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg
|event_start = Бүтсэн
|date_start  = 
|event_end   = Мөхсөн
|date_end    = 
|title_leader = [[Хаан|Онцлох хоёр хаан]]
|leader1      = Кутлуг Билгэ Көл
|year_leader1 = 744–747
|leader2      = Өгэ хан
|year_leader2 = 841–847
|flag_s1      =
|image_flag   =
|image_flag_caption = Seljuq Flag
|stat_year1   = 800 оны орчим&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D | title = East-West Orientation of Historical Empires | journal = Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=09 January 2012}}&lt;/ref&gt;
|stat_area1   = 3100000
}}
{{Загвар:Монголын түүх}}

Түрэг улсыг мөхсөний дараа түүний байр суурийг '''Уйгар'''ууд эзэлж YIII-IX зууны үед [[монгол нутаг]]т оршин тогтнож байв. НТ 740 оны үед Түрэг улсын захиргаанд байсан уйгарууд бослого гарган өөрийн улсыг байгуулан 100 орчим жил оршин тогтносон. Уйгарын нүүдэлчид оршин сууж байсан газар нь хуучин хүннү (МЭӨ II— IV зуун), түрэгийн нутаг байжээ.&lt;ref&gt;[http://touristinfocenter.mn/cate14_more.aspx?ItemID=32 УЙГАРЫН ХААНТ УЛС]&lt;/ref&gt; Уйгурын хаант улс нь дээд цэгтээ [[Алтайн нуруу|Алтай]]гаас [[Хянганы нуруу]], Соёны нуруунаас [[Говь]] хүрэлх газар нутгийг захирч байжээ.

==Уйгурын түрүү хаант улс==
[[File:Uigur uls.gif|thumb|200px|Уйгурын хаант улс]]
600 онд Хятадын Сүй улс Туул голын хөндийд нутаглан бүхий 10000 гэр өрхтэй [[уйгур]] (Хятад сурвалжид Уйгур хэмээх нэр анх гарсан нь энэ бөлгөө) аймгийн хан Эрхэт Тэгинтэй Хөх Түрэгийн эсрэг холбоо тогтоосон байна. 611 онд Сыр-тардуш аймгаар удирдуулсан (Уйгур аймаг 2-р зэрэглэлд байв) Тэлэ аймгийн холбоо Хятадтай холбоолон Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэн 630 онд Түрэгийн анхны эзэнт улсыг унагав. 646 онд Тэлэ аймгийн холбоонд Уйгур аймаг зонхилох болж, хаан Түмтү Илтбэр нь Хятадын хаанаас цол хүртэн Сыр-тардушийн ноёрхлыг унагав. Монголын тал нутаг дахь Уйгурын ноёрхол удсангүй, 683 онд хаан Тугайг Хөх Түрэгт ялагдан Сэлэнгийн хөндий рүү шахагджээ. 700 он орчмоос Уйгурчууд өөрийн бичиг үсэгтэй болсон гэж эрдэмтэд тооцоолдог байна.  

Уйгур бол эрт цагт [[Хүннү гүрэн]]д эзлэгдсэн [[динлин]]ий удам бөгөөд Өндөр тэрэгтэн буюу токуз-огузын нэг аймаг, тэдний домог ёсоор уйгур хаадын өндөр эмэг эх нь Хүннүгийн шаньюйн бага охин ажээ. Жоужань/Нирун улсын үед уйгурууд өндөр тэрэгтний (чилэ, тэлэ, гаочэ, гаогюй) аймгийн холбоонд багтаж явжээ.

Түрэгийн түрүү хаант улсын хүн амын олонх нь тэлэ буюу огузууд байв. Зүүн Түрэгийн хаант улсын харьяат токуз-огузууд, говиос урагш нүүснийг нь далимдуулан, Түрэгийн хаадын ноёрхлыг эсэргүүцэн 625 онд их бослого дэгдээжээ. Түрэгээс ангижирсан огузууд энэ удаа Сеяньтогийн (серинда) манлайлсан хаант улсын гол цөм болжээ. Гэвч уйгур тэргүүлсэн огузууд, [[Тан улс]]тай хүч хавсран Сеяньтогийн төрийг 647 онд мөхөөв. Уйгурын эльтебер Тумиду 647 онд хаан болж, түрэгт байсантай адил бүх албан тушаалтанг тогтоов гэж сурвалжид тэмдэглэснээр бол шинэ, Уйгурын түрүү хаант улс Төв Азид бий болжээ. Уйгурууд 660-70-аад оныг хүртэл Тан улстай найрсаг харилцаж байснаа дараа нь [[Тан улс]]тай хэдэн удаа сүрхий дайтжээ. Уйгурын түрүү хаант улсыг, Монгол нутагт 689-691 оны хооронд Чугай-гуз, Каракумаас нүүж ирсэн ашина-түрэгүүд мөхөөсөн юм. Азийн нүүдэлчид цахилгаан цахих мэт гялбаад мөхөх нь уламжлал мэт болсон байлаа.

==Уйгурын хожуу хаант улс==

Манай эриний VII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад Уйгурын хаант улсыг байгуулжээ. Түүхэнд тэмдэглэгдсэн Уйгурын энэ үеэс хаан нь Пэйло байжээ. Тэрээр Түрэгийн эсрэг бослогыг удирдан МЭ 745 онд түрэгүүдийг бут цохин, Уйгур улсыг үндэслэжээ.

742 онд уйгурууд харлуг болон дасмалиудтай хамтран 2-р Хөх Түрэгийн эсрэг босож, 744 оны Таласын шийдвэрлэх тулалдаанд ялсан бөгөөд Басмылчууд Түрэгийн нийслэлийг авч, хаан Эзмишийг олзолсон авч холбоотнуудын дунд хагарал гаран Уйгур, Харлуг хоёр хамсан Басмылчуудыг цохин удирдагчийг нь цаазлан хороож албат иргэдийг нь хамжлага боол болгон, заримыг нь Хятадад боол болгон зарсан байна. Ингээд Уйгурын удирдагч Күтлүг Билэг Кэл хэмээх цолтойгоор Монголын тал нутагт хаан сууж, Алтайн овог аймгуудыг захирсан Уйгурын хаант улсыг үндэслэн, Харлугуудад баруун хязгаарыг мэдүүлсэн ажээ. Этүгэн ууланд Орд балык (Орд балгад) нийслэлийг бариулжээ. Тэрээр 747 онд өөд болж отгон хүү Моюнчур нь Эл Этмиш Билэг Хаан болж, талын бүх нүүдэлчдийг эрхэндээ оруулав.

[[Моюнчур]] 747-759 онд Уйгар улсын хаан ширээнд суухдаа &quot;Тэнгэрээс заяат, төр засагч мэдэлтэй сэцэн хаан&quot; хэмээн алдаршжээ. Түүний төр барьж байх үед Уйгур улс хүчирхгийн дээд туйлдаа хүрч байжээ. Моюнчур улс орондоо эдийн засаг, соёлын харилцаа тогтоож, МЭ 751 оны үед Орхоны хөндийд Балиглиг ([[Хар балгас]]) гэдэг хотыг байгуулж нийслэлээ болгожээ. Тэрээр Тан улстай найрамдаж, өмнө зүгээс ирэх аюулыг сэрэмжлэн, дорно, өрнө зүгт нутгаа тэлэх бодлого явуулж байв. МЭ 755 онд Тан улсад гарсан [[Ань Лу-шан]]ы бослогыг дарах хэрэгт Тан улс Уйгураас тусламж гуйн элч илгээжээ. Моюнчур хаан Тан улсад 4000 цэрэг явуулж бослогыг даруулж, өмнө зүгээс довтолсон Төвөдүүдийг цохижээ. Үүний хариуд [[Тан улс]]ын хаан өдий төдий хуй торго гаргаж Моюнчурыг шагнан бага гүнж Нингог хатан болгон ураг холбохоор илгээжээ. Ийнхүү Уйгур улсын хүч нөлөө нэмэгдэж байв. Моюнчур хааны суух үед найман огуз, есөн [[татар]] нар бослого гарган тэмцсэн байна. Хэдийгээр бослого дарагдсан авч Уйгур улсын хүч нэлээд суларчээ. Мөн энэ үеэр ноёд түшмэд эрх мэдлээ булаацалдан дотоодын тэмцэл улам хурцдав. Үүний жишээ нь Моюнчурын дараа хаан суусан [[Идигинь хаан]]ыг алж хаан ширээнд суусан Дуньмохэгийн үйл ажиллагаанаас тодорхой байна. 

756 онд өөрсдийн тал нутгийн өрсөлдөгч болох [[Енисейн киргиз]]үүдийг цохин хааныг нь цаазлав. 759 онд Моюнчур хаан найран дээр хэтэртлээ их архи ууснаас өөд болж, хүү Тэнгэр бэхи нь Хөтлүг Дархан Сэнгүн Хаан хэмээгдэв. Тэнгэр бэхи 762 онд Тан улсын хааны хүсэлтээр тэдэнтэй хавсран Төвөдийн эсрэг байлдаж, Тан улсын Төвөдүүдэд алдсан баруун нийслэл нь болох Чангааныг эргүүлэн авч өгсөн байна. Энэ үеэр тэрээр Ираны Манихейст ламтай уулзан уг шашинд орж, Уйгурын шашин болгожээ.

779 онд Тэнгэр бэхи Орд балгадад байсан Согдын худалдаачдын ятгалгаар Хятад руу довтлон хятадыг эзлэх төлөвлөгөө зохиосон хэдий ч түүний авга ах Тунбага Дархан хятадад уусах аюултай хэмээн эсэргүүцэж, улмаар бослого гарган хаан болон түүний хүрээний 2000 язгууртныг цаазлан өөрийгөө Алп Күтлүг Билэг Хаан хэмээн хаан сууснаар Уйгур дотоодын хямралд орж эхэлсэн байна. Тэрээр Уйгурыг бутрахаас сэргийлж шинэ хатуу чанд хууль цааз гарган мөрдүүлж, киргизүүдийг довтлон энэ удаад тэднийг шууд харьяандаа оруулсан байна. 795 онд түүнийг үхсэнээр Уйгурт дотоодын тэмцэл өрнөн бутралын аюул занал нүүрлэн байх үед Күтлүг хэмээх цэргийн жанжин өөрийгөө Ай Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Күтлүг Үлэг Билэг хэмээн хаанаар зарласнаар Яглагарын удмын хаанчлал эцэс болж Едизийн удмын хаанчлал эхэлжээ. Тэрээр хатуу чанга удирдлагаар Уйгурыг нэгэн удаагийн бутралаас аварсан хэдий ч урьдын хүчирхэг идтэй Уйгур үгүй болсон байв. 808 онд түүний хүү Хан Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Кишлиг Билэг нэрээр хаан ор сууж Дундад Ази руу хандсан худалдааг сайжруулан Согд хүртэл худалдаа хийх болж, 821 онд төвөдүүдийн довтолгоог няцааж байв.

[[Зураг:UighurPrincess.png|thumb|left|200px|Уйгур гүнжийн зураг]]

824 онд түүнийг өнгөрсний хойно Уйгарт хаан ширээний тэмцэл хүчтэй өрнөн хаан ор суух ёстой түүний дүү Касар 832 алагдаж, 839 онд Күрэбир хэмээх сайд хүчээр хаан ширээг булаав. Мөн онд Уйгарын эдийн засгийн суурь болсон байгалийн гамшгийн улмаас мал сүрэг олноор үхэж үрэгдэн өлсөглөн гарч дотоодод тогтворгүй байдал үүссэн хийгээд бусад нүүдэлчин овог аймгийн бослогоос уруудан доройтсон юм. 840 оны намар Уйгарын 9 сайдын нэг Күрэбирийн өрсөлдөгч Хүлүг Бага гэгч эртний өст Киргиз рүү зугтан тэдэнтэй хамсан 80000 морьт цэргээр Уйгарыг довтлов. Киргизүүд Орд балгад болон бусад хот балгадыг тонон дээрэмдэж галдан шатааж сэргэхгүйгээр сүйдлэн, Күрэбирийг барьж цаазалжээ. 

Уйгурын яглакар ургийн Моюнчур хаан 750-иад оныг хүргэж байж дотоодын дайснаа дарсан ба улмаар 750-760-аад онд гадагшаа дайн байлдаан хийснээр Уйгурын хүч чадал оргилдоо хүрч газар нутаг нь томорч, өмнөд хөрш Тан улсыг хүртэл дарамталж байсан боловч яглакар удмын сүүлчийн хаан 789 онд үхснээр хаан ширээнд эдиз аймгаас суух болсон нь хожим IX зууны эхнээс үргэлжилсэн хямралын үүдийг нээжээ. Мөн 820 оны үеэс эхлэн гаднаас Енисейн киргиз аймаг довтлон байлдсан явдал нь Уйгур улсыг туйлын хүнд байдалд оруулжээ. Энэхүү дотоод гадаадын тэмцэлдээ хөрш улс, аймгуудаас тусламж эрэх болсон нь 840 онд [[Енисейн киргиз]]үүдэд цохигдон бутарч, Уйгурын төр мөхөх шалтгаан болжээ.

== Уйгурчуудын баруун зүгт нүүдэллэх ==
Уйгурын сүүлийн удирдагч Үгэ Ордост очин 841 онд Хятадын Шаньси мужийн нутгийг эзлэн, 6 жилийн турш киргизүүд болон Тан улсын хилийн цэрэг, өөрийн өрсөлдөгч болох Күрэбирийн ах Ормузыг дэмжигч нартай тэмцсээр 847 онд алагджээ. Уйгурын олонх өмнө зүгт, Тан улсын хил дагуу нутагт зугтан очсон ч Тан улс цэрэглэн устгаж, үлдсэн хэсэг нь Ганьжоу хотын хавиар нүүж суух болжээ. Тэдний зарим нь [[Дорнод Туркестан]]д очиж шинэ Сарыуйгур улс байгуулсан нь хожим [[Тангуд улс]]ад эзлэгдэх хүртлээ оршин тогтножээ. [[Хар ханы улс]]ыг [[Хар Хидан]] эзэлсэн.

13-р зуунд Хархорумд байсан хөшөөнд бичигдсэн домог ёсоор гурван өдөр тэнгэрээс &quot;хөж хөж&quot; (яв яв) гэсэн их чимээ тасралтгүй гарсан тул уйгурын ахлагчид цугларч хэлэлцээд урагш нүүхээр шийдсэн гэдэг.

Уйгурын '''Кочо''' улс Чингис хааны Монголын эзэнт гүрэнд нэгдэн хөжим [[Цагаадайн улс]]ын бүрэлдэхүүнд багтаж байжээ.

== Соёл ==
[[Файл:Ordubaliq.jpg|thumb|250px|Уйгурын хот суурин]]
Тэд өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү ихээр соёлыг хөгжүүлж, согд-түрэгийн бичгийг сайжруулж, өөрийн бичиг үсэгтэй болсон бөгөөд үүнийг хожмын нүүдэлчид өвлөн хэрэглэх болжээ. [[Монгол бичиг]] нь энэхүү уйгур бичгээс гаралтай билээ.

Уйгурын үед хэрэглэгдэж байсан Монголын 10 орчим томоохон гол мөрний нэр (Орхон, Хараа г.м) одоо ч хэвээр хэрэглэгдэж байна.

== Уйгурын хаад ==

# [[Кутлук Билгэ Күл хаан]] (744-747) [[Яклакар]] овгийн Хушу ноёны хүү
# Моюнчур [[Баянчор хаан|хаан]] (747-759), Кутлук Билгэ Күл хааны хоёр дахь хүү
# [[Идигинь хаан]] (759-779), Баянчор хааны хоёр дахь хүү
# [[Дуньмохэ хаан]] (780-789), Баянчор хааны хүү Чабыш тэгиний ууган хүү
# [[Дулосы хаан]] (789-790), Дуньмохэ хааны хүү
# [[Фэнчэн хаан]] (790-795), Дулосы хааны хүү
# [[Күтлүг хаан]] (795-805), [[Адиз]] овгийн жанжин. 
# [[Күлүг Билгэ хаан]] (805-808), Күтлүг хааны хүү
# [[Бао-и хаан]] (808-821), Күтлүг хааны хүү
# [[Чүндэ хаан]] (821-824), Бао-и хааны хүү
# [[Жаоли хаан]] (824-832), Бао-и хааны хүү
# [[Жаншинь хаан]] (833-839), Чүндэ хааны хүү
# [[Касар хаан]] (839-840)
# [[Үже хаан]] (840-846), Бао-и хааны хүү
# [[Энянь хаан]] (846-848), Бао-и хааны хүү

==Ашигласан материал==
{{Reflist}}
*[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn &quot;Уйгаруудын тухай&quot;]
*[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү &quot;Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар&quot; 2010]

==Мөн үзэх==
*[[Хар балгас]]
*[[Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Түрэгийн хаант улс]]
|он=744-840
|албан_тушаал= Уйгурийн хаант улс
|дараа=[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]] &lt;br/&gt;
}}
{{end}}

[[Ангилал:Уйгурын Хаант Улс| ]]
[[Ангилал:Эртний Монгол| 06]]
[[Ангилал:Эртний Туркийн түүх]]
[[Ангилал:Уйгурууд]]
[[Ангилал:Азийн түүхэн улс]]</text>
      <sha1>ewpjsm092bphz19b5sb8usip5afni63</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709012</id>
      <parentid>709011</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T06:12:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Соёл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21001" xml:space="preserve">{{Infobox former country
|conventional_long_name = Уйгурын хаант улс&lt;br&gt;𐱃𐰆𐰴𐰕:𐰆𐰍𐰕:𐰉𐰆𐰑𐰣&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Toquz Oγuz budun&lt;/small&gt;
|common_name  = Уйгур улс
|continent    = Ази
|region       = 
|status       =
|government_type = [[Хаант засаг]]
|capital      = [[Хар балгас]]
|religion     = Манихейн шашин&lt;ref&gt;[https://www.crystalinks.com/manichaeism.html Manichaeism] Crystalinks&lt;/ref&gt;
|year_start   = 745
|year_end     = 840&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/102315/history-of-Central-Asia/73536/Reunification history of central Asia] britannica&lt;/ref&gt;
|p1           = [[Түрэг улс]]
|flag_p1      = 
|s1           = [[Хар ханы улс]]
|flag_s1      =
|s2           = [[Енисейн киргиз]]
|flag_s2      =
|image_flag   =
|common_languages = Хуучин Уйгур хэл ([[Эртний Түрэг бичиг]])
|image_map    = Uigur uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg
|event_start = Бүтсэн
|date_start  = 
|event_end   = Мөхсөн
|date_end    = 
|title_leader = [[Хаан|Онцлох хоёр хаан]]
|leader1      = Кутлуг Билгэ Көл
|year_leader1 = 744–747
|leader2      = Өгэ хан
|year_leader2 = 841–847
|flag_s1      =
|image_flag   =
|image_flag_caption = Seljuq Flag
|stat_year1   = 800 оны орчим&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D | title = East-West Orientation of Historical Empires | journal = Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=09 January 2012}}&lt;/ref&gt;
|stat_area1   = 3100000
}}
{{Загвар:Монголын түүх}}

Түрэг улсыг мөхсөний дараа түүний байр суурийг '''Уйгар'''ууд эзэлж YIII-IX зууны үед [[монгол нутаг]]т оршин тогтнож байв. НТ 740 оны үед Түрэг улсын захиргаанд байсан уйгарууд бослого гарган өөрийн улсыг байгуулан 100 орчим жил оршин тогтносон. Уйгарын нүүдэлчид оршин сууж байсан газар нь хуучин хүннү (МЭӨ II— IV зуун), түрэгийн нутаг байжээ.&lt;ref&gt;[http://touristinfocenter.mn/cate14_more.aspx?ItemID=32 УЙГАРЫН ХААНТ УЛС]&lt;/ref&gt; Уйгурын хаант улс нь дээд цэгтээ [[Алтайн нуруу|Алтай]]гаас [[Хянганы нуруу]], Соёны нуруунаас [[Говь]] хүрэлх газар нутгийг захирч байжээ.

==Уйгурын түрүү хаант улс==
[[File:Uigur uls.gif|thumb|200px|Уйгурын хаант улс]]
600 онд Хятадын Сүй улс Туул голын хөндийд нутаглан бүхий 10000 гэр өрхтэй [[уйгур]] (Хятад сурвалжид Уйгур хэмээх нэр анх гарсан нь энэ бөлгөө) аймгийн хан Эрхэт Тэгинтэй Хөх Түрэгийн эсрэг холбоо тогтоосон байна. 611 онд Сыр-тардуш аймгаар удирдуулсан (Уйгур аймаг 2-р зэрэглэлд байв) Тэлэ аймгийн холбоо Хятадтай холбоолон Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэн 630 онд Түрэгийн анхны эзэнт улсыг унагав. 646 онд Тэлэ аймгийн холбоонд Уйгур аймаг зонхилох болж, хаан Түмтү Илтбэр нь Хятадын хаанаас цол хүртэн Сыр-тардушийн ноёрхлыг унагав. Монголын тал нутаг дахь Уйгурын ноёрхол удсангүй, 683 онд хаан Тугайг Хөх Түрэгт ялагдан Сэлэнгийн хөндий рүү шахагджээ. 700 он орчмоос Уйгурчууд өөрийн бичиг үсэгтэй болсон гэж эрдэмтэд тооцоолдог байна.  

Уйгур бол эрт цагт [[Хүннү гүрэн]]д эзлэгдсэн [[динлин]]ий удам бөгөөд Өндөр тэрэгтэн буюу токуз-огузын нэг аймаг, тэдний домог ёсоор уйгур хаадын өндөр эмэг эх нь Хүннүгийн шаньюйн бага охин ажээ. Жоужань/Нирун улсын үед уйгурууд өндөр тэрэгтний (чилэ, тэлэ, гаочэ, гаогюй) аймгийн холбоонд багтаж явжээ.

Түрэгийн түрүү хаант улсын хүн амын олонх нь тэлэ буюу огузууд байв. Зүүн Түрэгийн хаант улсын харьяат токуз-огузууд, говиос урагш нүүснийг нь далимдуулан, Түрэгийн хаадын ноёрхлыг эсэргүүцэн 625 онд их бослого дэгдээжээ. Түрэгээс ангижирсан огузууд энэ удаа Сеяньтогийн (серинда) манлайлсан хаант улсын гол цөм болжээ. Гэвч уйгур тэргүүлсэн огузууд, [[Тан улс]]тай хүч хавсран Сеяньтогийн төрийг 647 онд мөхөөв. Уйгурын эльтебер Тумиду 647 онд хаан болж, түрэгт байсантай адил бүх албан тушаалтанг тогтоов гэж сурвалжид тэмдэглэснээр бол шинэ, Уйгурын түрүү хаант улс Төв Азид бий болжээ. Уйгурууд 660-70-аад оныг хүртэл Тан улстай найрсаг харилцаж байснаа дараа нь [[Тан улс]]тай хэдэн удаа сүрхий дайтжээ. Уйгурын түрүү хаант улсыг, Монгол нутагт 689-691 оны хооронд Чугай-гуз, Каракумаас нүүж ирсэн ашина-түрэгүүд мөхөөсөн юм. Азийн нүүдэлчид цахилгаан цахих мэт гялбаад мөхөх нь уламжлал мэт болсон байлаа.

==Уйгурын хожуу хаант улс==

Манай эриний VII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад Уйгурын хаант улсыг байгуулжээ. Түүхэнд тэмдэглэгдсэн Уйгурын энэ үеэс хаан нь Пэйло байжээ. Тэрээр Түрэгийн эсрэг бослогыг удирдан МЭ 745 онд түрэгүүдийг бут цохин, Уйгур улсыг үндэслэжээ.

742 онд уйгурууд харлуг болон дасмалиудтай хамтран 2-р Хөх Түрэгийн эсрэг босож, 744 оны Таласын шийдвэрлэх тулалдаанд ялсан бөгөөд Басмылчууд Түрэгийн нийслэлийг авч, хаан Эзмишийг олзолсон авч холбоотнуудын дунд хагарал гаран Уйгур, Харлуг хоёр хамсан Басмылчуудыг цохин удирдагчийг нь цаазлан хороож албат иргэдийг нь хамжлага боол болгон, заримыг нь Хятадад боол болгон зарсан байна. Ингээд Уйгурын удирдагч Күтлүг Билэг Кэл хэмээх цолтойгоор Монголын тал нутагт хаан сууж, Алтайн овог аймгуудыг захирсан Уйгурын хаант улсыг үндэслэн, Харлугуудад баруун хязгаарыг мэдүүлсэн ажээ. Этүгэн ууланд Орд балык (Орд балгад) нийслэлийг бариулжээ. Тэрээр 747 онд өөд болж отгон хүү Моюнчур нь Эл Этмиш Билэг Хаан болж, талын бүх нүүдэлчдийг эрхэндээ оруулав.

[[Моюнчур]] 747-759 онд Уйгар улсын хаан ширээнд суухдаа &quot;Тэнгэрээс заяат, төр засагч мэдэлтэй сэцэн хаан&quot; хэмээн алдаршжээ. Түүний төр барьж байх үед Уйгур улс хүчирхгийн дээд туйлдаа хүрч байжээ. Моюнчур улс орондоо эдийн засаг, соёлын харилцаа тогтоож, МЭ 751 оны үед Орхоны хөндийд Балиглиг ([[Хар балгас]]) гэдэг хотыг байгуулж нийслэлээ болгожээ. Тэрээр Тан улстай найрамдаж, өмнө зүгээс ирэх аюулыг сэрэмжлэн, дорно, өрнө зүгт нутгаа тэлэх бодлого явуулж байв. МЭ 755 онд Тан улсад гарсан [[Ань Лу-шан]]ы бослогыг дарах хэрэгт Тан улс Уйгураас тусламж гуйн элч илгээжээ. Моюнчур хаан Тан улсад 4000 цэрэг явуулж бослогыг даруулж, өмнө зүгээс довтолсон Төвөдүүдийг цохижээ. Үүний хариуд [[Тан улс]]ын хаан өдий төдий хуй торго гаргаж Моюнчурыг шагнан бага гүнж Нингог хатан болгон ураг холбохоор илгээжээ. Ийнхүү Уйгур улсын хүч нөлөө нэмэгдэж байв. Моюнчур хааны суух үед найман огуз, есөн [[татар]] нар бослого гарган тэмцсэн байна. Хэдийгээр бослого дарагдсан авч Уйгур улсын хүч нэлээд суларчээ. Мөн энэ үеэр ноёд түшмэд эрх мэдлээ булаацалдан дотоодын тэмцэл улам хурцдав. Үүний жишээ нь Моюнчурын дараа хаан суусан [[Идигинь хаан]]ыг алж хаан ширээнд суусан Дуньмохэгийн үйл ажиллагаанаас тодорхой байна. 

756 онд өөрсдийн тал нутгийн өрсөлдөгч болох [[Енисейн киргиз]]үүдийг цохин хааныг нь цаазлав. 759 онд Моюнчур хаан найран дээр хэтэртлээ их архи ууснаас өөд болж, хүү Тэнгэр бэхи нь Хөтлүг Дархан Сэнгүн Хаан хэмээгдэв. Тэнгэр бэхи 762 онд Тан улсын хааны хүсэлтээр тэдэнтэй хавсран Төвөдийн эсрэг байлдаж, Тан улсын Төвөдүүдэд алдсан баруун нийслэл нь болох Чангааныг эргүүлэн авч өгсөн байна. Энэ үеэр тэрээр Ираны Манихейст ламтай уулзан уг шашинд орж, Уйгурын шашин болгожээ.

779 онд Тэнгэр бэхи Орд балгадад байсан Согдын худалдаачдын ятгалгаар Хятад руу довтлон хятадыг эзлэх төлөвлөгөө зохиосон хэдий ч түүний авга ах Тунбага Дархан хятадад уусах аюултай хэмээн эсэргүүцэж, улмаар бослого гарган хаан болон түүний хүрээний 2000 язгууртныг цаазлан өөрийгөө Алп Күтлүг Билэг Хаан хэмээн хаан сууснаар Уйгур дотоодын хямралд орж эхэлсэн байна. Тэрээр Уйгурыг бутрахаас сэргийлж шинэ хатуу чанд хууль цааз гарган мөрдүүлж, киргизүүдийг довтлон энэ удаад тэднийг шууд харьяандаа оруулсан байна. 795 онд түүнийг үхсэнээр Уйгурт дотоодын тэмцэл өрнөн бутралын аюул занал нүүрлэн байх үед Күтлүг хэмээх цэргийн жанжин өөрийгөө Ай Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Күтлүг Үлэг Билэг хэмээн хаанаар зарласнаар Яглагарын удмын хаанчлал эцэс болж Едизийн удмын хаанчлал эхэлжээ. Тэрээр хатуу чанга удирдлагаар Уйгурыг нэгэн удаагийн бутралаас аварсан хэдий ч урьдын хүчирхэг идтэй Уйгур үгүй болсон байв. 808 онд түүний хүү Хан Тэнгэрид Илиг Бүлмыш Алп Кишлиг Билэг нэрээр хаан ор сууж Дундад Ази руу хандсан худалдааг сайжруулан Согд хүртэл худалдаа хийх болж, 821 онд төвөдүүдийн довтолгоог няцааж байв.

[[Зураг:UighurPrincess.png|thumb|left|200px|Уйгур гүнжийн зураг]]

824 онд түүнийг өнгөрсний хойно Уйгарт хаан ширээний тэмцэл хүчтэй өрнөн хаан ор суух ёстой түүний дүү Касар 832 алагдаж, 839 онд Күрэбир хэмээх сайд хүчээр хаан ширээг булаав. Мөн онд Уйгарын эдийн засгийн суурь болсон байгалийн гамшгийн улмаас мал сүрэг олноор үхэж үрэгдэн өлсөглөн гарч дотоодод тогтворгүй байдал үүссэн хийгээд бусад нүүдэлчин овог аймгийн бослогоос уруудан доройтсон юм. 840 оны намар Уйгарын 9 сайдын нэг Күрэбирийн өрсөлдөгч Хүлүг Бага гэгч эртний өст Киргиз рүү зугтан тэдэнтэй хамсан 80000 морьт цэргээр Уйгарыг довтлов. Киргизүүд Орд балгад болон бусад хот балгадыг тонон дээрэмдэж галдан шатааж сэргэхгүйгээр сүйдлэн, Күрэбирийг барьж цаазалжээ. 

Уйгурын яглакар ургийн Моюнчур хаан 750-иад оныг хүргэж байж дотоодын дайснаа дарсан ба улмаар 750-760-аад онд гадагшаа дайн байлдаан хийснээр Уйгурын хүч чадал оргилдоо хүрч газар нутаг нь томорч, өмнөд хөрш Тан улсыг хүртэл дарамталж байсан боловч яглакар удмын сүүлчийн хаан 789 онд үхснээр хаан ширээнд эдиз аймгаас суух болсон нь хожим IX зууны эхнээс үргэлжилсэн хямралын үүдийг нээжээ. Мөн 820 оны үеэс эхлэн гаднаас Енисейн киргиз аймаг довтлон байлдсан явдал нь Уйгур улсыг туйлын хүнд байдалд оруулжээ. Энэхүү дотоод гадаадын тэмцэлдээ хөрш улс, аймгуудаас тусламж эрэх болсон нь 840 онд [[Енисейн киргиз]]үүдэд цохигдон бутарч, Уйгурын төр мөхөх шалтгаан болжээ.

== Уйгурчуудын баруун зүгт нүүдэллэх ==
Уйгурын сүүлийн удирдагч Үгэ Ордост очин 841 онд Хятадын Шаньси мужийн нутгийг эзлэн, 6 жилийн турш киргизүүд болон Тан улсын хилийн цэрэг, өөрийн өрсөлдөгч болох Күрэбирийн ах Ормузыг дэмжигч нартай тэмцсээр 847 онд алагджээ. Уйгурын олонх өмнө зүгт, Тан улсын хил дагуу нутагт зугтан очсон ч Тан улс цэрэглэн устгаж, үлдсэн хэсэг нь Ганьжоу хотын хавиар нүүж суух болжээ. Тэдний зарим нь [[Дорнод Туркестан]]д очиж шинэ Сарыуйгур улс байгуулсан нь хожим [[Тангуд улс]]ад эзлэгдэх хүртлээ оршин тогтножээ. [[Хар ханы улс]]ыг [[Хар Хидан]] эзэлсэн.

13-р зуунд Хархорумд байсан хөшөөнд бичигдсэн домог ёсоор гурван өдөр тэнгэрээс &quot;хөж хөж&quot; (яв яв) гэсэн их чимээ тасралтгүй гарсан тул уйгурын ахлагчид цугларч хэлэлцээд урагш нүүхээр шийдсэн гэдэг.

Уйгурын '''Кочо''' улс Чингис хааны Монголын эзэнт гүрэнд нэгдэн хөжим [[Цагаадайн улс]]ын бүрэлдэхүүнд багтаж байжээ.

== Соёл ==
[[Файл:Ordubaliq.jpg|thumb|250px|Уйгурын хот суурин]]
Тэд өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү ихээр соёлыг хөгжүүлж, согд-[[Эртний Түрэг бичиг|түрэгийн бичгийг]] сайжруулж, өөрийн бичиг үсэгтэй болсон бөгөөд үүнийг хожмын нүүдэлчид өвлөн хэрэглэх болжээ. [[Монгол бичиг]] нь энэхүү [[Уйгурын үсэг бичиг|уйгур бичгээс]] гаралтай билээ.

Уйгурын хаант улсын төрийн шашин нь манихей шашин юм. Манихейн шашин нь манай эриний 3-р зуунд үүсчээ. Заратустрагийн шашинд түрэгдэж хавчигдаад, дорно тийшлэсэн гэдэг.&lt;ref&gt;[https://sonin.mn/news/culture/40363 Галын дөл өөдөө] Sonin.MN 2015&lt;/ref&gt;

Уйгурын үед хэрэглэгдэж байсан Монголын 10 орчим томоохон гол мөрний нэр (Орхон, Хараа г.м) одоо ч хэвээр хэрэглэгдэж байна.

== Уйгурын хаад ==

# [[Кутлук Билгэ Күл хаан]] (744-747) [[Яклакар]] овгийн Хушу ноёны хүү
# Моюнчур [[Баянчор хаан|хаан]] (747-759), Кутлук Билгэ Күл хааны хоёр дахь хүү
# [[Идигинь хаан]] (759-779), Баянчор хааны хоёр дахь хүү
# [[Дуньмохэ хаан]] (780-789), Баянчор хааны хүү Чабыш тэгиний ууган хүү
# [[Дулосы хаан]] (789-790), Дуньмохэ хааны хүү
# [[Фэнчэн хаан]] (790-795), Дулосы хааны хүү
# [[Күтлүг хаан]] (795-805), [[Адиз]] овгийн жанжин. 
# [[Күлүг Билгэ хаан]] (805-808), Күтлүг хааны хүү
# [[Бао-и хаан]] (808-821), Күтлүг хааны хүү
# [[Чүндэ хаан]] (821-824), Бао-и хааны хүү
# [[Жаоли хаан]] (824-832), Бао-и хааны хүү
# [[Жаншинь хаан]] (833-839), Чүндэ хааны хүү
# [[Касар хаан]] (839-840)
# [[Үже хаан]] (840-846), Бао-и хааны хүү
# [[Энянь хаан]] (846-848), Бао-и хааны хүү

==Ашигласан материал==
{{Reflist}}
*[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn &quot;Уйгаруудын тухай&quot;]
*[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү &quot;Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар&quot; 2010]

==Мөн үзэх==
*[[Хар балгас]]
*[[Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Түрэгийн хаант улс]]
|он=744-840
|албан_тушаал= Уйгурийн хаант улс
|дараа=[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]] &lt;br/&gt;
}}
{{end}}

[[Ангилал:Уйгурын Хаант Улс| ]]
[[Ангилал:Эртний Монгол| 06]]
[[Ангилал:Эртний Туркийн түүх]]
[[Ангилал:Уйгурууд]]
[[Ангилал:Азийн түүхэн улс]]</text>
      <sha1>pz07enwkr3oi9sf1hn0sck0a0666fxg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Монголчууд Солонгосыг эзэлсэн нь</title>
    <ns>0</ns>
    <id>24116</id>
    <revision>
      <id>709005</id>
      <parentid>695456</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T05:04:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7970" xml:space="preserve">[[Файл:1235 mongol invasion of korea.png|thumb|right|Монголчуудын Солонгос дахь довтолгоо, 1231-1259 он]]
'''[[Монголчууд]]ын  Солонгос дахь ноёрхол''' (1231-1259) [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] [[солонгос]]ын эсрэг хийсэн аян дайны эцэст алдарт [[Гуулин улс|Гүрёо улсын]] дараа 1231-ээс 1270 онд бүрэлдэн тогтсон байна. Нийтдээ 6 том аян дайны  дараа [[Солонгосын хойг]], болон Солонгос тэр чигтээ [[Юань улс|Юань гүрний]] дор нэгдэн ойролцоогоор 80 гаруй жил  тэдний захиргаанд  байжээ.

1225 онд Гүрёо улсын 23-р хаан  Гожонд (1213-1259) [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]д [[Гүрёо]] алба гувчуур, бараа таваар өгөхийг шаардаж илгээсэн элч Чу-кую гэгчийг алжээ. Түүний үхэл нь Монголчуудад Гүрёо рүү довтлох нэг ашигтай шалтаг болов. Ингээд 1231 онд [[Өгөдэй]] хаан солонгосыг эзлэн дүрэм журмаа тогтоон, тэнд Сартай жанжинаар удирдуулсан монгол цэрэг армиа байрлуулжээ. Монгол цэрэг арми Ялу голыг гатлан хил хязгаарын жижиг хот болох Үйжү хотыг буулган авчээ. Чоэүгээс  цэргийн алба хаах боломжтой хүмүүсийг элсүүлэн хүчирхэг явган армиа бүрдүүлээд, Монголчууд Анжү, Күсонг хоёрын эсрэг байлдсан байна. Монголчууд Анжүг барьж, Күсоны байгаа газрыг бүслэн авсан ба Сартайн шилдэг цэргүүд Гүрёогийн армийг бут цохин Гайсон хотыг амжилттай эзэлжээ.

Монголын цэрэг арми солонгосын хойгийн төв Чунгжу хүрсэн хэдий ч Жи ван сүгээр удирдуулсан арми  тэдний эсрэг үхэн хатан тулалдаж  дайралтыг нь зогсоож чадсан байна. Энэ тулалдааны дараа Гүрёод монголын эсрэг дахин тулалдах хүч байхгүй байсан учир монголтой найрамдахыг хүссэн бөгөөд монголчууд тэднээс 10,000 халиуны арьс, 20,000 морь, 10,000 торго даавуу, 1,000,000 цэргийн хувцас мөн тооны хүүхэд эмэгтэйчүүдийг монголын эзэнт гүрэнд зарц боол болгон өгөхийг шаарджээ. 1232 оны хавар Сартай жанжин цэргийн гол хүчээ умард зүг эргүүлэн татсан бөгөөд Гүрёод түүний 72 монгол цэргийн ноёд түшмэлүүд баруун хойд зүгийн өөр олон овог аймгуудын довтлогооноос Гүрёог ийн амар амгалан байдлыг хамгаалах нэрээр үлдсэн байна.

1232 онд Чое ү  хаан Кожоныг түшиглэн түүний ахмад сайд түшмэдүүдэд зарлиг гаргуулан хаант улсынхаа хамгийн их хүн амтай Гайсоны хүн амыг Сонгдогоос Гангва арлын Гяёнгги хавцал руу нүүлгэж, тэнд монголчуудын аюул заналаас өөрсдийгөө  хамгаалах зорилгоор хэрэм цайз барихаар бэлтгэж эхэлсэн байна. Чое ү монголчуудын далайгаас эмээдэг гол сул талыг нь ашигласан байна. Улсын удирдлагууд нь Гангва арал руу байнга  энгийн болон ачааны усан онгоцоор цэргүүдийг илгээдэг байжээ. Кожон хаан гэнэт арал дээрх дэн буудлыг нүүлгэн  энгийн нүүдэлчдийн орогнох газар хэмээн уулын хавцалд эсвэл арлын ойр эргээс зайдуу байрлуулахыг тушаав. Гангва арал нь өөрөө бат бөх хамгаалттай цайз шиг газар  байжээ. Харин Монголчууд тэдний нүүхийг нь эсэргүүцэн  тэр даруй хөлөг онгоцоо усанд тавин 2дохь довтолгооноо эхлүүлсэн байна. Монголын арми  Пёнгян-аас Монголын армид урвагч ХонБоквон-оор удирдуулан хойд солонгосыг түрэмгийлэн эзлэв. Тэд цааш өмнөд хойг рүү хүрсэн хэдий ч  Гангва аралыг хүчээр эзлэх гэсэн оролдлого нь бүтэлгүйтэж арлаас хэдхэн милийн  наана Гванжүд  байрлаж байв. Гэвч Сартай жанжинг Ким юн ху  гэгч хороож,  Ёнгиний ойролцоо бослого гарган монголчууд цэргээ дахин хойш татсан байна. Тулаан болгонд нэгээс хоёр монгол удирдагчууд алагдаж байв.1235 онд Монголчуудын эхэлсэн аян дайн нь Жеолла  муж, Гүёнгсанг-н  хавь газрыг сүйтгэсэн. Тэгсэн хэдий ч  цэргийн бус эсэргүүцэл тэмцлүүд хүчирхэгжиж Гангва цайзыг хүчтэй болгож бэхжүүлэхийг оролдож байжээ.Гүрёо онцгой ялалтууд олж авсан боловч Гүрёо цэрэг ба үнэнч шударга армийн довтолгоог сөрж зогсож чадахгүй байсан юм.1232 оны турш Гожон хаан дайсныхаа  халдлага довтолгооныг үгүй болгосон хэмээн 1236 онд солонгос даяараа том найр наадам хийхийг зарлигджээ. Буддын шашны сүм хийдийг барьж, 15 жил 81,000 ном судрыг тайрдсан дээр сийлж цуглуулан тэр өдрөөс хайрлан шүтэж эхэлжээ. Монголчууд Гангва арлыг эзлэх чадахгүй байсан учраас Гүрёогийн энгийн иргэдийн гэр оронг нь шатааж  энгийн иргэд олноор  өлбөрч үхэж байжээ.  Гэвч зарим цайзууд эцэстээ бууж өгсөн ба Монголчуудыг өөдөөс эсэргүүцсэн хүн бүрийг тэд шууд цаазладаг байв.1238 онд Гүрёо зөөлөрч  найрамдахыг хүсчээ. Монголчууд Гүрёогийн гэрээ хэлэлцээрийг хүлээн зөвшөөрч Гүрёотой арилжаа наймаа хийхээр болж  их цэргээ татан барьцааны хүмүүсийг суллаж явуулжээ.

[[Ангилал:13-р зууны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:Дундад зууны дайн]]
[[Ангилал:Хубилай хаан]]
[[Ангилал:Монголчуудын дайн]]
[[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Солонгосын түүх]]</text>
      <sha1>omxutqd1hx1we7drpkqwjnaoha78jr6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709006</id>
      <parentid>709005</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T05:04:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7970" xml:space="preserve">[[Файл:1235 mongol invasion of korea.png|thumb|right|Монголчуудын Солонгос дахь довтолгоо, 1231-1259 он]]
'''[[Монголчууд]]ын Солонгос дахь ноёрхол''' (1231-1259), [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] [[солонгос]]ын эсрэг хийсэн аян дайны эцэст алдарт [[Гуулин улс|Гүрёо улсын]] дараа 1231-ээс 1270 онд бүрэлдэн тогтсон байна. Нийтдээ 6 том аян дайны  дараа [[Солонгосын хойг]], болон Солонгос тэр чигтээ [[Юань улс|Юань гүрний]] дор нэгдэн ойролцоогоор 80 гаруй жил  тэдний захиргаанд  байжээ.

1225 онд Гүрёо улсын 23-р хаан  Гожонд (1213-1259) [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]д [[Гүрёо]] алба гувчуур, бараа таваар өгөхийг шаардаж илгээсэн элч Чу-кую гэгчийг алжээ. Түүний үхэл нь Монголчуудад Гүрёо рүү довтлох нэг ашигтай шалтаг болов. Ингээд 1231 онд [[Өгөдэй]] хаан солонгосыг эзлэн дүрэм журмаа тогтоон, тэнд Сартай жанжинаар удирдуулсан монгол цэрэг армиа байрлуулжээ. Монгол цэрэг арми Ялу голыг гатлан хил хязгаарын жижиг хот болох Үйжү хотыг буулган авчээ. Чоэүгээс  цэргийн алба хаах боломжтой хүмүүсийг элсүүлэн хүчирхэг явган армиа бүрдүүлээд, Монголчууд Анжү, Күсонг хоёрын эсрэг байлдсан байна. Монголчууд Анжүг барьж, Күсоны байгаа газрыг бүслэн авсан ба Сартайн шилдэг цэргүүд Гүрёогийн армийг бут цохин Гайсон хотыг амжилттай эзэлжээ.

Монголын цэрэг арми солонгосын хойгийн төв Чунгжу хүрсэн хэдий ч Жи ван сүгээр удирдуулсан арми  тэдний эсрэг үхэн хатан тулалдаж  дайралтыг нь зогсоож чадсан байна. Энэ тулалдааны дараа Гүрёод монголын эсрэг дахин тулалдах хүч байхгүй байсан учир монголтой найрамдахыг хүссэн бөгөөд монголчууд тэднээс 10,000 халиуны арьс, 20,000 морь, 10,000 торго даавуу, 1,000,000 цэргийн хувцас мөн тооны хүүхэд эмэгтэйчүүдийг монголын эзэнт гүрэнд зарц боол болгон өгөхийг шаарджээ. 1232 оны хавар Сартай жанжин цэргийн гол хүчээ умард зүг эргүүлэн татсан бөгөөд Гүрёод түүний 72 монгол цэргийн ноёд түшмэлүүд баруун хойд зүгийн өөр олон овог аймгуудын довтлогооноос Гүрёог ийн амар амгалан байдлыг хамгаалах нэрээр үлдсэн байна.

1232 онд Чое ү  хаан Кожоныг түшиглэн түүний ахмад сайд түшмэдүүдэд зарлиг гаргуулан хаант улсынхаа хамгийн их хүн амтай Гайсоны хүн амыг Сонгдогоос Гангва арлын Гяёнгги хавцал руу нүүлгэж, тэнд монголчуудын аюул заналаас өөрсдийгөө  хамгаалах зорилгоор хэрэм цайз барихаар бэлтгэж эхэлсэн байна. Чое ү монголчуудын далайгаас эмээдэг гол сул талыг нь ашигласан байна. Улсын удирдлагууд нь Гангва арал руу байнга  энгийн болон ачааны усан онгоцоор цэргүүдийг илгээдэг байжээ. Кожон хаан гэнэт арал дээрх дэн буудлыг нүүлгэн  энгийн нүүдэлчдийн орогнох газар хэмээн уулын хавцалд эсвэл арлын ойр эргээс зайдуу байрлуулахыг тушаав. Гангва арал нь өөрөө бат бөх хамгаалттай цайз шиг газар  байжээ. Харин Монголчууд тэдний нүүхийг нь эсэргүүцэн  тэр даруй хөлөг онгоцоо усанд тавин 2дохь довтолгооноо эхлүүлсэн байна. Монголын арми  Пёнгян-аас Монголын армид урвагч ХонБоквон-оор удирдуулан хойд солонгосыг түрэмгийлэн эзлэв. Тэд цааш өмнөд хойг рүү хүрсэн хэдий ч  Гангва аралыг хүчээр эзлэх гэсэн оролдлого нь бүтэлгүйтэж арлаас хэдхэн милийн  наана Гванжүд  байрлаж байв. Гэвч Сартай жанжинг Ким юн ху  гэгч хороож,  Ёнгиний ойролцоо бослого гарган монголчууд цэргээ дахин хойш татсан байна. Тулаан болгонд нэгээс хоёр монгол удирдагчууд алагдаж байв.1235 онд Монголчуудын эхэлсэн аян дайн нь Жеолла  муж, Гүёнгсанг-н  хавь газрыг сүйтгэсэн. Тэгсэн хэдий ч  цэргийн бус эсэргүүцэл тэмцлүүд хүчирхэгжиж Гангва цайзыг хүчтэй болгож бэхжүүлэхийг оролдож байжээ.Гүрёо онцгой ялалтууд олж авсан боловч Гүрёо цэрэг ба үнэнч шударга армийн довтолгоог сөрж зогсож чадахгүй байсан юм.1232 оны турш Гожон хаан дайсныхаа  халдлага довтолгооныг үгүй болгосон хэмээн 1236 онд солонгос даяараа том найр наадам хийхийг зарлигджээ. Буддын шашны сүм хийдийг барьж, 15 жил 81,000 ном судрыг тайрдсан дээр сийлж цуглуулан тэр өдрөөс хайрлан шүтэж эхэлжээ. Монголчууд Гангва арлыг эзлэх чадахгүй байсан учраас Гүрёогийн энгийн иргэдийн гэр оронг нь шатааж  энгийн иргэд олноор  өлбөрч үхэж байжээ.  Гэвч зарим цайзууд эцэстээ бууж өгсөн ба Монголчуудыг өөдөөс эсэргүүцсэн хүн бүрийг тэд шууд цаазладаг байв.1238 онд Гүрёо зөөлөрч  найрамдахыг хүсчээ. Монголчууд Гүрёогийн гэрээ хэлэлцээрийг хүлээн зөвшөөрч Гүрёотой арилжаа наймаа хийхээр болж  их цэргээ татан барьцааны хүмүүсийг суллаж явуулжээ.

[[Ангилал:13-р зууны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:Дундад зууны дайн]]
[[Ангилал:Хубилай хаан]]
[[Ангилал:Монголчуудын дайн]]
[[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Солонгосын түүх]]</text>
      <sha1>33g00na3xr2egqdo79fq864nm52t0e8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уйгурууд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>24602</id>
    <revision>
      <id>708977</id>
      <parentid>707573</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T00:06:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түүх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18433" xml:space="preserve">{{Ард түмэн
|нэр_анги    = [[Зураг:Уйг-үн мб.png]]&lt;br&gt;Уйгур үндэстэн
|зураг       = [[Зураг:Uyghur-hunter-Kashgar.jpg|300px]]
|тайлбар     = 
|онцлох_нэрс = уйгур, худам монгол, оросоос → Уйгур&lt;br&gt;кирил монгол эгшиг зохицлоос → Уйгар
|нутаг_орон  = Дэлхий даяар — '''10.5 сая'''. Үүнээс:&lt;br&gt;{{CHN2}} — 10,069,346 ([[2010]])&lt;br&gt;
* [[Шинжаан|Шинжаан - Уйгурын ӨЗО]] — бүгд энд&lt;br&gt;
{{KAZ2}} — 223,100 ([[2009]])&lt;br&gt;
{{UZB2}} — 55,220 ([[2008]])&lt;br&gt;
{{KGZ}} —  49,000 ([[2009]])
|хэл_аялгуу = [[Уйгур хэл]], [[Хятад хэл]]
|бичиг_үсэг  = [[араб үсэг]]т уйгур бичиг
|шүтлэг = Сунни дэгтэй  [[Исламын шашин]]
|хэл_угсаа       = [[Түрэг угсаатан]]
|ойр_төрөл       = [[Узбек үндэстэн]], [[Хотон (ястан)|Хотон]], [[Салар ястан]]
|өвөг_дээдэс     = Харлаг, Тохар, эртний Уйгур
|дотроо          = 
}}
'''Уйгур''' ({{ug|ئۇيغۇر|Uyghur}}; {{zh-s|维吾尔}}; {{zh-t|維吾爾}}; {{zh-p|Wéiwú'ěr}}; {{IPA-ug|ʔʊjˈʁʊː|}}&lt;ref name=MairPrimer&gt;{{cite web | title=A Little Primer of Xinjiang Proper Nouns | last=Mair | first=Victor | authorlink=Victor Mair | work=[[Language Log]] | accessdate=30 July 2009 | date=13 July 2009 | url=http://languagelog.ldc.upenn.edu/nll/?p=1576}}&lt;/ref&gt;) нь Зүүн болон [[Төв Ази]]д оршин суудаг, [[Түрэг|түрэг угсааны үндэстэн]] юм. Өнөөдөр уйгурууд ихэвчлэн [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[Шинжаан|Шинжаан-Уйгурын Өөртөө Засах Орон]]д оршин суудаг. Шинжянгийн уйгуруудын 80% нь баруун өмнөд хэсгийн [[Таримын хотгор]]т амьдардаг байна.&lt;ref&gt;Dillon, Michael (2004). ''Xinjiang: China's Muslim far northwest''. Routledge. ISBN 9780415320511. p.24&lt;/ref&gt;

Хятад дахь, Шинжаанаас гадна уйгуруудын төвлөрсөн газар бол [[Хүнань]] мужийн өмнө-төв хэсэгт орших Таоюань шянь болно.&lt;ref name=&quot;english.people.com.cn&quot;&gt;{{cite news |title=Ethnic Uygurs in Hunan Live in Harmony with Han Chinese |author= |newspaper=People's Daily|date=29 December 2000|url=http://english.people.com.cn/english/200012/28/eng20001228_59085.html}}&lt;/ref&gt; Хятадаас гадна [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Узбекистан]] зэрэг Төв Азийн орнуудад уйгурууд олноор оршин суудаг. Түүнчлэн [[Афганистан]], [[Пакистан]], [[Турк]]т цөөн тоогоор амьдардаг байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.eastwestcenter.org/fileadmin/stored/pdfs/ps053.pdf |title=Ethno-Diplomacy: The Uyghur Hitch in Sino-Turkish Relations |format=PDF |date= |accessdate=2011-08-28}}&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Уйгур гэдэг үгийг уйгурууд  /uː.iˈɡʊər/ гэж дууддаг. Анх англи хэлтнүүдэд /ˈwiːɡər/ гэж хятадын буруу дуудлагаар танигдсан. Сүүлийн жилүүдэд эрдэмтэд болон уйгурууд тэдний нэрний зөв англи дуудлага нь /uː.iˈɡʊər/ байх ёстой гэж онцлох болсон. Мөн латин үсгээр &quot;Uyghur&quot; гэж бичих ёстойг ч сануулсан. 

Монгол хэлнээ &quot;Уйгур&quot;, &quot;Уйгар&quot; гэж хоёр ялгаатай байдлаар дууддаг. Учир нь монгол бичгийн уламжлалаа дагавал &quot;Уйгур&quot; гэх нь зөв боловч кирилл үсэг дэх эгшгийн зохицлоос үүдэж &quot;Уйгар&quot; гэж дууддаг. Мөн бичгийн хэлнээ &quot;Уйгур&quot; гэдэг хувилбарыг түлхүү хэрэглэдэг. 

Уйгур гэдэг үгний утга нь одоогоор тодорхойгүй. Өвөг Түрэг хэлний сурвалжийг үзвэл ''уяхур''','''''

==Түүх==
{{Гол|Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд}}
[[Файл:Manicheans.jpg|thumb|Манихей тахилч нар 8-9-р зууны орчим Таримын сав газар дахь Кочо хотод Согдын гар бичмэл бичдэг]]
[[Токуз Огуз|Токуз огузын]] гол аймгуудын нэг. Тэдний угсаа гарвалын тухай домог, түүхүүд хятад, перс хэлний сурвалжид үлдсэн байдаг. Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүхдээ [[Ата малик Жувейни|Жувейн]], уйгурууд [[Хархорум|Хархорумын]] [[Орхон гол|Орхон голын]] хөвөөнд эртнээс нутаглаж [[Буку хан|Буку ханыг]] хүртэл таван зуун оныг үдсэн, [[Туул]], [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн]] завсарт байдаг довноос шидтэй хүүхдүүд төрсөн, тэднийг нэг Буку-г хан сууринд залсан домгийг дурдсан. Ж.Маркварт 1912 онд Уйгурын домгийн Буку-г бодит хүн, Харбалгасын бичээст гардаг хаан мөн гэсэн. П.Пеллио 1930 онд Buku бол Bügü нэрийн хувилбар юм гэжээ. Уйгурын түүхэнд Бөгү (Бёгю) нэртэй хаан тус улсыг 759 оноос эхлэн хорин жил захирсан гэж гардаг. [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] бас Уйгурын түүх бий. Уйгур улсад байдаг нэг том уулын хажууд нэг газар 10, нөгөө газарт 9 гол байдаг. Арван голоор нутаглагчдыг '''Он-уйгур''', есөн голоор нутаглагчдыг '''Токуз-уйгур''' гэдэг, тэдний ураг зуугаад жил хаанчилсан гэжээ. [[Вэй улсын судар|Вэй улсын судрын]] 103-р бүлэгт [[Хүннү|Хүннүгийн]] [[шаньюй]] үзэсгэлэнт хоёр охиноо нутгийнхаа хойд хэсэгт хүн амьтангүй газарт суулгасан. Нэг охин нь чонотой гэрлэж хүү төрүүлсэн ба хожим түүний ураг олширсон. Энэ улсын хүн ард чоно улихтай адил урт үргэлжилсэн дуу дуулах дуртай гэж бий. Зарим нь уйгур хаадын эмэг эх Хүннүгийн шаньюйн охиноос гаралтай гэж ярилцдаг тухай дурджээ. Уйгур аймаг эртнээс [[Токуз Огуз]] аймгууд дунд тэргүүлэх байр суурьтай явж ирсэн. [[Нирун улс|Жужаны]] үед холбогдох эртний хятад бичгийн сурвалжид [[Өндөр тэрэгтэн|өндөр тэрэгтэнд]] '''Юаньхэ''' (Юаньгэ, 袁紇 &lt; *wən-γət) овог байгаа нь Уйгурын тухай анх дурдсан хэрэг. Хятадын [[Сүй улс|Сүй улсын]] (581-618) үед '''Вэйхэ''' (韋紇 &lt; wuj-γət эсвэл *ui-γət) гэж нэрлэх болжээ. [[Тан улс|Тангийн]] үед (618-906) '''Хуйхэ''' (迴紇 &lt; γuɑi-γət) гэж нэрлэх болжээ. Дуло (Туул) голын ард [[Пугу]], [[Тунло]], [[Уйгур|Вэйгэ]] (Уйгур), [[Баегу]], [[Фуло]], [[Мэнчэнь]], [[Туругэ]], [[Сызе]], [[Хунь]], [[Хусэ]] зэрэг овог, аймаг нутагладаг, нийт бараг хоёр түм цэрэгтэй гэж [[Сүй улсын судар|Сүй улсын түүхэнд]] дурдсан байдаг. [[Тан улсын хуучин судар|Тан улсын хуучин сударт]] [[Тан Гаозу|Удэ]] (618-626)-гийн эхэн хүрэхэд [[Сеяньто]], [[Циби]], [[Хуйхэ]], [[Дубо]], [[Гулигань]], [[Доланьгэ]], Пугу, Баегу, Тунло, Хунь, Сызе, Хусэ, [[Кумоси|Си]] (Кумоси), [[Аде]], [[Байси]] аймгууд говийн араар тархжээ гэж тэмдэглэжээ.

VIII зууны үеийн уйгурын гэрэлт хөшөөний бичээст '''“Он Уйгур, Секиз Огуз”''' гэж бий. [[Секиз Огуз|Секиз огуз]] гэдэг нь [[Уйгур улс|Уйгурын хожуу хаант улс]] байгуулагдсаны дараа Огузын бүрэлдэхүүнээс уйгурууд тусгаарлаж дангаар Он Уйгур гэж нэрлэгдэх болсонтой холбоотой. Түүх сурвалжид өгүүлснээр Уйгур аймаг 9 овгоос бүрэлдэнэ. Тан улсын хуучин сударт: Уйгурыг [[Тан улс|Тан улсын]] [[Тан Сюаньзун|Кайюаний үед]] (713-741 он) аажмаар хүчирхэгжсэн, [[Өтүкэн уул|Өтүкэн ууланд]] хоргоддог, өмнө зүг Сичэн хүртэл 1700 ли зайтай, [[Сичэн]] бол [[Хань улс|Хань улсын]] үеийн [[Гаоцюэ бэхлэлт]] юм. 

Уйгурт дараах овгууд байсан гэжээ. 

Үүнд: 

# Яглакар(Жалайр),
# Утургар, 
# Күрэбир, 
# Могэсици, 
# Ауцзэ, 
# Хасар/Хазар, 
# Хувасу, 
# Ябуткар, 
# Аябир бий гэжээ. Уйгурын гэрэлт хөшөөдийн бичээсээр Уйгур эртнээс Сэлэнгэ, Орхоны савд, [[Өтүкэн]], Өгрэсийн дунд суусаар ирсэн тухай өгүүлдэг.

[[File:Battle at Awabat-chuang.jpg|thumb|left|Дорнод Туркестаны босогчдыг Чин улс цэрэглэн дарж буй нь (1828 он)]]
839 оны үед хурцадсан дотоодын хямралын улмаас Уйгурын сайд Гюелоу (Цзюэлоу) 839 онд [[Шато]] аймгийн цэргийг дагуулж Са тегин хааныг алж Хэса тегинийг хаан болгов. [[Эдиз]] аймгийн эзэн [[Гюйлу мохэ]] (Цзюйлу мохэ) [[Киргиз|Киргизтэй]] нэгдэж 1 буман цэрэг дагуулж Гюелоу, хаан нарыг довтолж алаад ордонг шатаав. Хааны ургийн Пан тегинийг Сачжи сайд авч 15 овог дагуулан Куча руу нүүв. Эзний гол Алаша руу хэсэг уйгур нарыг Яглакар овгийн яззгууртан толгойлж нүүж очжээ. Үлдсэн 13 овог, зуугаад мянган хүн Уцзе (Өгэ) хааныг дагаж [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] ард [[Хөх хот]], [[Цахар]] хавиар суух болжээ. Энэ уйгуруудыг 848 он хүртэл [[Үже хаан|Өгэ хаан]] захирч байв. Түүнийг үхсэний дараа эл бүлэг уйгурууд [[Ганьчжоу]] руу зугтаж очжээ. Хожим эдгээр уйгурууд 860-900 оны үед Ганьжоугийн Уйгурын хант улс байгуулж 1028-1036 онд [[Тангуд|Тангудад]] эзлэгдэх хүртэл оршин тогтнож байжээ. 840 оны орчим [[Куча]] руу нүүсэн [[Энянь хаан|Пан тегиний]] зуугаад мянган хүнтэй уйгурууд бараг тэр даруй бэсрэг хант улс байгуулжээ. Кучагийн хант улсыг 866 оны орчим Турфан, Бешбалыкт нүүж ирсэн 200-аад мянган хүнтэй Буку Чиний токуз огузууд эзлэн авсан гэдэг.&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/797 Уйгур] Монголын түүхийн тайлбар толь&lt;/ref&gt;

Уйгуруудыг [[Хар Хидан]]ууд эзлэн авч, мөн [[Их Монгол Улс]] мандан бадарсны дараа [[Чингис хаан]]д дагаар оржээ. [[Цагаадайн Улс]]ын хожуу үед Уйгур, [[Моголистан]]ын ноёд язгууртнуудыг хамтад нь исламжуулж, улмаар 1514-1705 онд [[Яркендын хант улс]]ыг байгуулжээ. Манжийн үед &quot;цагаан малгайтны бослого&quot; дарагдсаны дараа 1884 онд Уйгуруудыг Шинжаан мужид оруулсан оруулсан.

== Орчин үе ==
[[File:Flag of the First East Turkestan Republic.svg|right|thumb|Зүүн Туркестаны анхны БНУ-ын сүлд, далбаа]]
[[File:Uyghur fighters.jpeg|thumb|Уйгурын хувьсгалчид]]
[[File:Establishment of the Turkish Islamic Republic of East Turkistan.png|thumb|1933 оны 11 дүгээр сарын 12-нд Кашгар хотод Дорнод Туркестаны анхдугаар Исламын БНУ-ыг тунхаглаж байгаа нь]]
[[File:TIRET government officials.png|thumb|ДТБНУ-ын Засгийн газрын бүрэлдхүүн]]
[[File:Army officers of the Islamic Republic of East Turkistan.png|thumb|Дорнод Туркестаны армийн офицерууд]]
[[File:Ismail Beg.png|thumb|Исмайл бек Аксугийн тулалдааны өмнө]]

Уйгуруудын үзэж буйгаар 1949 оны [[Дорнод Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс|Зүүн Туркестаны]] 1,820,000 км2 газраас [[Цинхай]], [[Ганьсу]]д  зарим нутаг нь орсон байна.&lt;ref&gt;[http://uyghuramerican.org/about-uyghurs Uyghuramerican.org:About Uyghurs]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=FmKbIjifn6U East Turkistan is a lost Country]&lt;/ref&gt; Тэд Ганьсуд 120,000 гаруй км2 газар алдсан гэж үздэг. Одоо [[Шинжаан]] орон 1,664,900 км2 нутагтай. Уйгурууд нь Төв болон Зүүн Азид амьдардаг Туркийн салбар ястан юм. Өнөөдрийн байдлаар, Уйгурууд [[БНХАУ]]-ын [[Шинжаан|Шинжаан Уйгурын Өөртөө Засах Улсад]] голчлон амьдарч байгаа бөгөөд БНХАУ дахь албан ёсны бүртгэлтэй 55 үндэстний цөөнхийн нэг. 

Царайны хувьд Ислам төрхтэй ч Кавказ болон Монголжуу төрхтэй ястан юм. 

Шинжаан Уйгурын уйгуруудын 80% орчим нь Шинжааны баруун өмнөд хэсэг [[:en:Tarim_Basin|Tarim Basin]]-д амьдардаг. Шинжааны бүс нутгаас гадна БНХАУ дахь уйгурын өөр нэг томоохон бүлэг нь Хүнань мужийн Таоюань-д оршдог. БНХАУ-аас гадна Казахстан, Киргиз, Узбекистан болон Туркэд тархсанаас гадна цөөн тооны уйгурууд Афганистан, Герман, Бельги, Нидерланд, Норвеги, Швед, ОХУ, Саудын Араб, Австрали, Канад болон АНУ-д байдаг. 

== Зураг ==
&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
Зураг:Hoja-Niyaz.jpg
Зураг:Barbier in Kaxgar.jpg
Зураг:KashgarNaan.jpg
Зураг:Khotan-mercado-d39.jpg
Зураг:Khotan-mercado-chicos-d01.jpg
File:Khotan-mercado-d09.jpg|[[Хотан]] хотын ням гариг бүр нээгддэг зах
Зураг:Khotan-melikawat-chicas-d03.jpg
Зураг:Uyghur man.jpg
Зураг:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png
Зураг:Uyghur protest Berlin, July 2009.jpg
Зураг:Kawa manta.jpg
File:Flag of Jihad.svg|Дорнод Туркестаны Исламын Жихад хөдөлгөөний сүлд
File:Turkistani Patriots.jpg|Дорнод Туркестаны эх орончид Казахстаны ерөнхийлөгч Н.Назарбаевын хамт. зүүн гар талаасаа 2 дахь нь Хуссейн кари Ислами, зүүн гар талаас 4 дэх Абдул Кадир Ахмад, 5 дахь нь Абдул Кадар нар-1994 он
File:Hokumet ilani.jpeg|2004 оны 09 сарын 14-ний өдөр Вашингтоны Капитол-Хилл. Уйгурын салан тусгаарлагчид
File:İstanbul 5880.jpg|Туркийн болон Дорнод Туркестаны далбааг зэрэгцэн оршихыг бэлгэдэн Истанбул хотод байрлах Дорнод Туркестаны соёлын төвийн гадаа тавьсан нь
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Дэлхийн Уйгуруудын Хуралдай]]

==Ашигласан материал==
{{Reflist}}

== Цахим холбоос ==
*[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn &quot;Уйгаруудын тухай&quot;]
*[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү &quot;Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар&quot; 2010]

{{Түрэг угсаатан}}
[[Ангилал:Уйгурууд| ]]
[[Ангилал:Шинжаан дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Хүнань дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Түрэг хэлт угсаатан]]
[[Ангилал:Хятадын ислам]]
[[Ангилал:Турк-Хятадын харилцаа]]</text>
      <sha1>ku5efiwgb3bvs38dq0mhpovnhueqj8s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>708978</id>
      <parentid>708977</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T00:18:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түүх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18439" xml:space="preserve">{{Ард түмэн
|нэр_анги    = [[Зураг:Уйг-үн мб.png]]&lt;br&gt;Уйгур үндэстэн
|зураг       = [[Зураг:Uyghur-hunter-Kashgar.jpg|300px]]
|тайлбар     = 
|онцлох_нэрс = уйгур, худам монгол, оросоос → Уйгур&lt;br&gt;кирил монгол эгшиг зохицлоос → Уйгар
|нутаг_орон  = Дэлхий даяар — '''10.5 сая'''. Үүнээс:&lt;br&gt;{{CHN2}} — 10,069,346 ([[2010]])&lt;br&gt;
* [[Шинжаан|Шинжаан - Уйгурын ӨЗО]] — бүгд энд&lt;br&gt;
{{KAZ2}} — 223,100 ([[2009]])&lt;br&gt;
{{UZB2}} — 55,220 ([[2008]])&lt;br&gt;
{{KGZ}} —  49,000 ([[2009]])
|хэл_аялгуу = [[Уйгур хэл]], [[Хятад хэл]]
|бичиг_үсэг  = [[араб үсэг]]т уйгур бичиг
|шүтлэг = Сунни дэгтэй  [[Исламын шашин]]
|хэл_угсаа       = [[Түрэг угсаатан]]
|ойр_төрөл       = [[Узбек үндэстэн]], [[Хотон (ястан)|Хотон]], [[Салар ястан]]
|өвөг_дээдэс     = Харлаг, Тохар, эртний Уйгур
|дотроо          = 
}}
'''Уйгур''' ({{ug|ئۇيغۇر|Uyghur}}; {{zh-s|维吾尔}}; {{zh-t|維吾爾}}; {{zh-p|Wéiwú'ěr}}; {{IPA-ug|ʔʊjˈʁʊː|}}&lt;ref name=MairPrimer&gt;{{cite web | title=A Little Primer of Xinjiang Proper Nouns | last=Mair | first=Victor | authorlink=Victor Mair | work=[[Language Log]] | accessdate=30 July 2009 | date=13 July 2009 | url=http://languagelog.ldc.upenn.edu/nll/?p=1576}}&lt;/ref&gt;) нь Зүүн болон [[Төв Ази]]д оршин суудаг, [[Түрэг|түрэг угсааны үндэстэн]] юм. Өнөөдөр уйгурууд ихэвчлэн [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[Шинжаан|Шинжаан-Уйгурын Өөртөө Засах Орон]]д оршин суудаг. Шинжянгийн уйгуруудын 80% нь баруун өмнөд хэсгийн [[Таримын хотгор]]т амьдардаг байна.&lt;ref&gt;Dillon, Michael (2004). ''Xinjiang: China's Muslim far northwest''. Routledge. ISBN 9780415320511. p.24&lt;/ref&gt;

Хятад дахь, Шинжаанаас гадна уйгуруудын төвлөрсөн газар бол [[Хүнань]] мужийн өмнө-төв хэсэгт орших Таоюань шянь болно.&lt;ref name=&quot;english.people.com.cn&quot;&gt;{{cite news |title=Ethnic Uygurs in Hunan Live in Harmony with Han Chinese |author= |newspaper=People's Daily|date=29 December 2000|url=http://english.people.com.cn/english/200012/28/eng20001228_59085.html}}&lt;/ref&gt; Хятадаас гадна [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Узбекистан]] зэрэг Төв Азийн орнуудад уйгурууд олноор оршин суудаг. Түүнчлэн [[Афганистан]], [[Пакистан]], [[Турк]]т цөөн тоогоор амьдардаг байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.eastwestcenter.org/fileadmin/stored/pdfs/ps053.pdf |title=Ethno-Diplomacy: The Uyghur Hitch in Sino-Turkish Relations |format=PDF |date= |accessdate=2011-08-28}}&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Уйгур гэдэг үгийг уйгурууд  /uː.iˈɡʊər/ гэж дууддаг. Анх англи хэлтнүүдэд /ˈwiːɡər/ гэж хятадын буруу дуудлагаар танигдсан. Сүүлийн жилүүдэд эрдэмтэд болон уйгурууд тэдний нэрний зөв англи дуудлага нь /uː.iˈɡʊər/ байх ёстой гэж онцлох болсон. Мөн латин үсгээр &quot;Uyghur&quot; гэж бичих ёстойг ч сануулсан. 

Монгол хэлнээ &quot;Уйгур&quot;, &quot;Уйгар&quot; гэж хоёр ялгаатай байдлаар дууддаг. Учир нь монгол бичгийн уламжлалаа дагавал &quot;Уйгур&quot; гэх нь зөв боловч кирилл үсэг дэх эгшгийн зохицлоос үүдэж &quot;Уйгар&quot; гэж дууддаг. Мөн бичгийн хэлнээ &quot;Уйгур&quot; гэдэг хувилбарыг түлхүү хэрэглэдэг. 

Уйгур гэдэг үгний утга нь одоогоор тодорхойгүй. Өвөг Түрэг хэлний сурвалжийг үзвэл ''уяхур''','''''

==Түүх==
{{Гол|Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд}}
[[Файл:Manicheans.jpg|thumb|Манихей тахилч нар 8-9-р зууны орчим Таримын сав газар дахь Кочо хотод Согдын гар бичмэл бичдэг]]
[[Токуз Огуз|Токуз огузын]] гол аймгуудын нэг. Тэдний угсаа гарвалын тухай домог, түүхүүд хятад, перс хэлний сурвалжид үлдсэн байдаг. Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүхдээ [[Ата малик Жувейни|Жувейн]], уйгурууд [[Хархорум|Хархорумын]] [[Орхон гол|Орхон голын]] хөвөөнд эртнээс нутаглаж [[Буку хан|Буку ханыг]] хүртэл таван зуун оныг үдсэн, [[Туул]], [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн]] завсарт байдаг довноос шидтэй хүүхдүүд төрсөн, тэднийг нэг Буку-г хан сууринд залсан домгийг дурдсан. Ж.Маркварт 1912 онд Уйгурын домгийн Буку-г бодит хүн, Харбалгасын бичээст гардаг хаан мөн гэсэн. П.Пеллио 1930 онд Buku бол Bügü нэрийн хувилбар юм гэжээ. Уйгурын түүхэнд Бөгү (Бёгю) нэртэй хаан тус улсыг 759 оноос эхлэн хорин жил захирсан гэж гардаг. [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] бас Уйгурын түүх бий. Уйгур улсад байдаг нэг том уулын хажууд нэг газар 10, нөгөө газарт 9 гол байдаг. Арван голоор нутаглагчдыг '''Он-уйгур''', есөн голоор нутаглагчдыг '''Токуз-уйгур''' гэдэг, тэдний ураг зуугаад жил хаанчилсан гэжээ. [[Вэй улсын судар|Вэй улсын судрын]] 103-р бүлэгт [[Хүннү|Хүннүгийн]] [[шаньюй]] үзэсгэлэнт хоёр охиноо нутгийнхаа хойд хэсэгт хүн амьтангүй газарт суулгасан. Нэг охин нь чонотой гэрлэж хүү төрүүлсэн ба хожим түүний ураг олширсон. Энэ улсын хүн ард чоно улихтай адил урт үргэлжилсэн дуу дуулах дуртай гэж бий. Зарим нь уйгур хаадын эмэг эх Хүннүгийн шаньюйн охиноос гаралтай гэж ярилцдаг тухай дурджээ. Уйгур аймаг эртнээс [[Токуз Огуз]] аймгууд дунд тэргүүлэх байр суурьтай явж ирсэн. [[Нирун улс|Жужаны]] үед холбогдох эртний хятад бичгийн сурвалжид [[Өндөр тэрэгтэн|өндөр тэрэгтэнд]] '''Юаньхэ''' (Юаньгэ, 袁紇 &lt; *wən-γət) овог байгаа нь Уйгурын тухай анх дурдсан хэрэг. Хятадын [[Сүй улс|Сүй улсын]] (581-618) үед '''Вэйхэ''' (韋紇 &lt; wuj-γət эсвэл *ui-γət) гэж нэрлэх болжээ. [[Тан улс|Тангийн]] үед (618-906) '''Хуйхэ''' (迴紇 &lt; γuɑi-γət) гэж нэрлэх болжээ. Дуло (Туул) голын ард [[Пугу]], [[Тунло]], [[Уйгур|Вэйгэ]] (Уйгур), [[Баегу]], [[Фуло]], [[Мэнчэнь]], [[Туругэ]], [[Сызе]], [[Хунь]], [[Хусэ]] зэрэг овог, аймаг нутагладаг, нийт бараг хоёр түм цэрэгтэй гэж [[Сүй улсын судар|Сүй улсын түүхэнд]] дурдсан байдаг. [[Тан улсын хуучин судар|Тан улсын хуучин сударт]] [[Тан Гаозу|Удэ]] (618-626)-гийн эхэн хүрэхэд [[Сеяньто]], [[Циби]], [[Хуйхэ]], [[Дубо]], [[Гулигань]], [[Доланьгэ]], Пугу, Баегу, Тунло, Хунь, Сызе, Хусэ, [[Кумоси|Си]] (Кумоси), [[Аде]], [[Байси]] аймгууд говийн араар тархжээ гэж тэмдэглэжээ.

VIII зууны үеийн уйгурын гэрэлт хөшөөний бичээст '''“Он Уйгур, Секиз Огуз”''' гэж бий. [[Секиз Огуз|Секиз огуз]] гэдэг нь [[Уйгур улс|Уйгурын хожуу хаант улс]] байгуулагдсаны дараа Огузын бүрэлдэхүүнээс уйгурууд тусгаарлаж дангаар Он Уйгур гэж нэрлэгдэх болсонтой холбоотой. Түүх сурвалжид өгүүлснээр Уйгур аймаг 9 овгоос бүрэлдэнэ. Тан улсын хуучин сударт: Уйгурыг [[Тан улс|Тан улсын]] [[Тан Сюаньзун|Кайюаний үед]] (713-741 он) аажмаар хүчирхэгжсэн, [[Өтүкэн уул|Өтүкэн ууланд]] хоргоддог, өмнө зүг Сичэн хүртэл 1700 ли зайтай, [[Сичэн]] бол [[Хань улс|Хань улсын]] үеийн [[Гаоцюэ бэхлэлт]] юм. 

Уйгурт дараах овгууд байсан гэжээ. 

Үүнд: 

# Яглакар(Жалайр),
# Утургар, 
# Күрэбир, 
# Могэсици, 
# Ауцзэ, 
# Хасар/Хазар, 
# Хувасу, 
# Ябуткар, 
# Аябир бий гэжээ. Уйгурын гэрэлт хөшөөдийн бичээсээр Уйгур эртнээс Сэлэнгэ, Орхоны савд, [[Өтүкэн]], Өгрэсийн дунд суусаар ирсэн тухай өгүүлдэг.

[[File:Battle at Awabat-chuang.jpg|thumb|left|Дорнод Туркестаны босогчдыг Чин улс цэрэглэн дарж буй нь (1828 он)]]
839 оны үед хурцадсан дотоодын хямралын улмаас Уйгурын сайд Гюелоу (Цзюэлоу) 839 онд [[Шато]] аймгийн цэргийг дагуулж Са тегин хааныг алж Хэса тегинийг хаан болгов. [[Эдиз]] аймгийн эзэн [[Гюйлу мохэ]] (Цзюйлу мохэ) [[Киргизүүд|Киргизтэй]] нэгдэж 1 буман цэрэг дагуулж Гюелоу, хаан нарыг довтолж алаад ордонг шатаав. Хааны ургийн Пан тегинийг Сачжи сайд авч 15 овог дагуулан Куча руу нүүв. Эзний гол Алаша руу хэсэг уйгур нарыг Яглакар овгийн яззгууртан толгойлж нүүж очжээ. Үлдсэн 13 овог, зуугаад мянган хүн Уцзе (Өгэ) хааныг дагаж [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] ард [[Хөх хот]], [[Цахар]] хавиар суух болжээ. Энэ уйгуруудыг 848 он хүртэл [[Үже хаан|Өгэ хаан]] захирч байв. Түүнийг үхсэний дараа эл бүлэг уйгурууд [[Ганьчжоу]] руу зугтаж очжээ. Хожим эдгээр уйгурууд 860-900 оны үед Ганьжоугийн Уйгурын хант улс байгуулж 1028-1036 онд [[Тангуд|Тангудад]] эзлэгдэх хүртэл оршин тогтнож байжээ. 840 оны орчим [[Куча]] руу нүүсэн [[Энянь хаан|Пан тегиний]] зуугаад мянган хүнтэй уйгурууд бараг тэр даруй бэсрэг хант улс байгуулжээ. Кучагийн хант улсыг 866 оны орчим Турфан, Бешбалыкт нүүж ирсэн 200-аад мянган хүнтэй Буку Чиний токуз огузууд эзлэн авсан гэдэг.&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/797 Уйгур] Монголын түүхийн тайлбар толь&lt;/ref&gt;

Уйгуруудыг [[Хар Хидан]]ууд эзлэн авч, мөн [[Их Монгол Улс]] мандан бадарсны дараа [[Чингис хаан]]д дагаар оржээ. [[Цагаадайн Улс]]ын хожуу үед Уйгур, [[Моголистан]]ын ноёд язгууртнуудыг хамтад нь исламжуулж, улмаар 1514-1705 онд [[Яркендын хант улс]]ыг байгуулжээ. Манжийн үед &quot;цагаан малгайтны бослого&quot; дарагдсаны дараа 1884 онд Уйгуруудыг Шинжаан мужид оруулсан оруулсан.

== Орчин үе ==
[[File:Flag of the First East Turkestan Republic.svg|right|thumb|Зүүн Туркестаны анхны БНУ-ын сүлд, далбаа]]
[[File:Uyghur fighters.jpeg|thumb|Уйгурын хувьсгалчид]]
[[File:Establishment of the Turkish Islamic Republic of East Turkistan.png|thumb|1933 оны 11 дүгээр сарын 12-нд Кашгар хотод Дорнод Туркестаны анхдугаар Исламын БНУ-ыг тунхаглаж байгаа нь]]
[[File:TIRET government officials.png|thumb|ДТБНУ-ын Засгийн газрын бүрэлдхүүн]]
[[File:Army officers of the Islamic Republic of East Turkistan.png|thumb|Дорнод Туркестаны армийн офицерууд]]
[[File:Ismail Beg.png|thumb|Исмайл бек Аксугийн тулалдааны өмнө]]

Уйгуруудын үзэж буйгаар 1949 оны [[Дорнод Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс|Зүүн Туркестаны]] 1,820,000 км2 газраас [[Цинхай]], [[Ганьсу]]д  зарим нутаг нь орсон байна.&lt;ref&gt;[http://uyghuramerican.org/about-uyghurs Uyghuramerican.org:About Uyghurs]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=FmKbIjifn6U East Turkistan is a lost Country]&lt;/ref&gt; Тэд Ганьсуд 120,000 гаруй км2 газар алдсан гэж үздэг. Одоо [[Шинжаан]] орон 1,664,900 км2 нутагтай. Уйгурууд нь Төв болон Зүүн Азид амьдардаг Туркийн салбар ястан юм. Өнөөдрийн байдлаар, Уйгурууд [[БНХАУ]]-ын [[Шинжаан|Шинжаан Уйгурын Өөртөө Засах Улсад]] голчлон амьдарч байгаа бөгөөд БНХАУ дахь албан ёсны бүртгэлтэй 55 үндэстний цөөнхийн нэг. 

Царайны хувьд Ислам төрхтэй ч Кавказ болон Монголжуу төрхтэй ястан юм. 

Шинжаан Уйгурын уйгуруудын 80% орчим нь Шинжааны баруун өмнөд хэсэг [[:en:Tarim_Basin|Tarim Basin]]-д амьдардаг. Шинжааны бүс нутгаас гадна БНХАУ дахь уйгурын өөр нэг томоохон бүлэг нь Хүнань мужийн Таоюань-д оршдог. БНХАУ-аас гадна Казахстан, Киргиз, Узбекистан болон Туркэд тархсанаас гадна цөөн тооны уйгурууд Афганистан, Герман, Бельги, Нидерланд, Норвеги, Швед, ОХУ, Саудын Араб, Австрали, Канад болон АНУ-д байдаг. 

== Зураг ==
&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
Зураг:Hoja-Niyaz.jpg
Зураг:Barbier in Kaxgar.jpg
Зураг:KashgarNaan.jpg
Зураг:Khotan-mercado-d39.jpg
Зураг:Khotan-mercado-chicos-d01.jpg
File:Khotan-mercado-d09.jpg|[[Хотан]] хотын ням гариг бүр нээгддэг зах
Зураг:Khotan-melikawat-chicas-d03.jpg
Зураг:Uyghur man.jpg
Зураг:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png
Зураг:Uyghur protest Berlin, July 2009.jpg
Зураг:Kawa manta.jpg
File:Flag of Jihad.svg|Дорнод Туркестаны Исламын Жихад хөдөлгөөний сүлд
File:Turkistani Patriots.jpg|Дорнод Туркестаны эх орончид Казахстаны ерөнхийлөгч Н.Назарбаевын хамт. зүүн гар талаасаа 2 дахь нь Хуссейн кари Ислами, зүүн гар талаас 4 дэх Абдул Кадир Ахмад, 5 дахь нь Абдул Кадар нар-1994 он
File:Hokumet ilani.jpeg|2004 оны 09 сарын 14-ний өдөр Вашингтоны Капитол-Хилл. Уйгурын салан тусгаарлагчид
File:İstanbul 5880.jpg|Туркийн болон Дорнод Туркестаны далбааг зэрэгцэн оршихыг бэлгэдэн Истанбул хотод байрлах Дорнод Туркестаны соёлын төвийн гадаа тавьсан нь
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Дэлхийн Уйгуруудын Хуралдай]]

==Ашигласан материал==
{{Reflist}}

== Цахим холбоос ==
*[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn &quot;Уйгаруудын тухай&quot;]
*[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү &quot;Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар&quot; 2010]

{{Түрэг угсаатан}}
[[Ангилал:Уйгурууд| ]]
[[Ангилал:Шинжаан дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Хүнань дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Түрэг хэлт угсаатан]]
[[Ангилал:Хятадын ислам]]
[[Ангилал:Турк-Хятадын харилцаа]]</text>
      <sha1>snm8k6ccx9ydjvf3iunwpq732qmms7v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>708979</id>
      <parentid>708978</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T00:35:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түүх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18450" xml:space="preserve">{{Ард түмэн
|нэр_анги    = [[Зураг:Уйг-үн мб.png]]&lt;br&gt;Уйгур үндэстэн
|зураг       = [[Зураг:Uyghur-hunter-Kashgar.jpg|300px]]
|тайлбар     = 
|онцлох_нэрс = уйгур, худам монгол, оросоос → Уйгур&lt;br&gt;кирил монгол эгшиг зохицлоос → Уйгар
|нутаг_орон  = Дэлхий даяар — '''10.5 сая'''. Үүнээс:&lt;br&gt;{{CHN2}} — 10,069,346 ([[2010]])&lt;br&gt;
* [[Шинжаан|Шинжаан - Уйгурын ӨЗО]] — бүгд энд&lt;br&gt;
{{KAZ2}} — 223,100 ([[2009]])&lt;br&gt;
{{UZB2}} — 55,220 ([[2008]])&lt;br&gt;
{{KGZ}} —  49,000 ([[2009]])
|хэл_аялгуу = [[Уйгур хэл]], [[Хятад хэл]]
|бичиг_үсэг  = [[араб үсэг]]т уйгур бичиг
|шүтлэг = Сунни дэгтэй  [[Исламын шашин]]
|хэл_угсаа       = [[Түрэг угсаатан]]
|ойр_төрөл       = [[Узбек үндэстэн]], [[Хотон (ястан)|Хотон]], [[Салар ястан]]
|өвөг_дээдэс     = Харлаг, Тохар, эртний Уйгур
|дотроо          = 
}}
'''Уйгур''' ({{ug|ئۇيغۇر|Uyghur}}; {{zh-s|维吾尔}}; {{zh-t|維吾爾}}; {{zh-p|Wéiwú'ěr}}; {{IPA-ug|ʔʊjˈʁʊː|}}&lt;ref name=MairPrimer&gt;{{cite web | title=A Little Primer of Xinjiang Proper Nouns | last=Mair | first=Victor | authorlink=Victor Mair | work=[[Language Log]] | accessdate=30 July 2009 | date=13 July 2009 | url=http://languagelog.ldc.upenn.edu/nll/?p=1576}}&lt;/ref&gt;) нь Зүүн болон [[Төв Ази]]д оршин суудаг, [[Түрэг|түрэг угсааны үндэстэн]] юм. Өнөөдөр уйгурууд ихэвчлэн [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[Шинжаан|Шинжаан-Уйгурын Өөртөө Засах Орон]]д оршин суудаг. Шинжянгийн уйгуруудын 80% нь баруун өмнөд хэсгийн [[Таримын хотгор]]т амьдардаг байна.&lt;ref&gt;Dillon, Michael (2004). ''Xinjiang: China's Muslim far northwest''. Routledge. ISBN 9780415320511. p.24&lt;/ref&gt;

Хятад дахь, Шинжаанаас гадна уйгуруудын төвлөрсөн газар бол [[Хүнань]] мужийн өмнө-төв хэсэгт орших Таоюань шянь болно.&lt;ref name=&quot;english.people.com.cn&quot;&gt;{{cite news |title=Ethnic Uygurs in Hunan Live in Harmony with Han Chinese |author= |newspaper=People's Daily|date=29 December 2000|url=http://english.people.com.cn/english/200012/28/eng20001228_59085.html}}&lt;/ref&gt; Хятадаас гадна [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Узбекистан]] зэрэг Төв Азийн орнуудад уйгурууд олноор оршин суудаг. Түүнчлэн [[Афганистан]], [[Пакистан]], [[Турк]]т цөөн тоогоор амьдардаг байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.eastwestcenter.org/fileadmin/stored/pdfs/ps053.pdf |title=Ethno-Diplomacy: The Uyghur Hitch in Sino-Turkish Relations |format=PDF |date= |accessdate=2011-08-28}}&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Уйгур гэдэг үгийг уйгурууд  /uː.iˈɡʊər/ гэж дууддаг. Анх англи хэлтнүүдэд /ˈwiːɡər/ гэж хятадын буруу дуудлагаар танигдсан. Сүүлийн жилүүдэд эрдэмтэд болон уйгурууд тэдний нэрний зөв англи дуудлага нь /uː.iˈɡʊər/ байх ёстой гэж онцлох болсон. Мөн латин үсгээр &quot;Uyghur&quot; гэж бичих ёстойг ч сануулсан. 

Монгол хэлнээ &quot;Уйгур&quot;, &quot;Уйгар&quot; гэж хоёр ялгаатай байдлаар дууддаг. Учир нь монгол бичгийн уламжлалаа дагавал &quot;Уйгур&quot; гэх нь зөв боловч кирилл үсэг дэх эгшгийн зохицлоос үүдэж &quot;Уйгар&quot; гэж дууддаг. Мөн бичгийн хэлнээ &quot;Уйгур&quot; гэдэг хувилбарыг түлхүү хэрэглэдэг. 

Уйгур гэдэг үгний утга нь одоогоор тодорхойгүй. Өвөг Түрэг хэлний сурвалжийг үзвэл ''уяхур''','''''

==Түүх==
{{Гол|Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд}}
[[Файл:Manicheans.jpg|thumb|Манихей тахилч нар 8-9-р зууны орчим Таримын сав газар дахь Кочо хотод Согдын гар бичмэл бичдэг]]
[[Токуз Огуз|Токуз огузын]] гол аймгуудын нэг. Тэдний угсаа гарвалын тухай домог, түүхүүд хятад, перс хэлний сурвалжид үлдсэн байдаг. Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүхдээ [[Ата малик Жувейни|Жувейн]], уйгурууд [[Хархорум|Хархорумын]] [[Орхон гол|Орхон голын]] хөвөөнд эртнээс нутаглаж [[Буку хан|Буку ханыг]] хүртэл таван зуун оныг үдсэн, [[Туул]], [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн]] завсарт байдаг довноос шидтэй хүүхдүүд төрсөн, тэднийг нэг Буку-г хан сууринд залсан домгийг дурдсан. Ж.Маркварт 1912 онд Уйгурын домгийн Буку-г бодит хүн, Харбалгасын бичээст гардаг хаан мөн гэсэн. П.Пеллио 1930 онд Buku бол Bügü нэрийн хувилбар юм гэжээ. Уйгурын түүхэнд Бөгү (Бёгю) нэртэй хаан тус улсыг 759 оноос эхлэн хорин жил захирсан гэж гардаг. [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] бас Уйгурын түүх бий. Уйгур улсад байдаг нэг том уулын хажууд нэг газар 10, нөгөө газарт 9 гол байдаг. Арван голоор нутаглагчдыг '''Он-уйгур''', есөн голоор нутаглагчдыг '''Токуз-уйгур''' гэдэг, тэдний ураг зуугаад жил хаанчилсан гэжээ. [[Вэй улсын судар|Вэй улсын судрын]] 103-р бүлэгт [[Хүннү|Хүннүгийн]] [[шаньюй]] үзэсгэлэнт хоёр охиноо нутгийнхаа хойд хэсэгт хүн амьтангүй газарт суулгасан. Нэг охин нь чонотой гэрлэж хүү төрүүлсэн ба хожим түүний ураг олширсон. Энэ улсын хүн ард чоно улихтай адил урт үргэлжилсэн дуу дуулах дуртай гэж бий. Зарим нь уйгур хаадын эмэг эх Хүннүгийн шаньюйн охиноос гаралтай гэж ярилцдаг тухай дурджээ. Уйгур аймаг эртнээс [[Токуз Огуз]] аймгууд дунд тэргүүлэх байр суурьтай явж ирсэн. [[Нирун улс|Жужаны]] үед холбогдох эртний хятад бичгийн сурвалжид [[Өндөр тэрэгтэн|өндөр тэрэгтэнд]] '''Юаньхэ''' (Юаньгэ, 袁紇 &lt; *wən-γət) овог байгаа нь Уйгурын тухай анх дурдсан хэрэг. Хятадын [[Сүй улс|Сүй улсын]] (581-618) үед '''Вэйхэ''' (韋紇 &lt; wuj-γət эсвэл *ui-γət) гэж нэрлэх болжээ. [[Тан улс|Тангийн]] үед (618-906) '''Хуйхэ''' (迴紇 &lt; γuɑi-γət) гэж нэрлэх болжээ. Дуло (Туул) голын ард [[Пугу]], [[Тунло]], [[Уйгур|Вэйгэ]] (Уйгур), [[Баегу]], [[Фуло]], [[Мэнчэнь]], [[Туругэ]], [[Сызе]], [[Хунь]], [[Хусэ]] зэрэг овог, аймаг нутагладаг, нийт бараг хоёр түм цэрэгтэй гэж [[Сүй улсын судар|Сүй улсын түүхэнд]] дурдсан байдаг. [[Тан улсын хуучин судар|Тан улсын хуучин сударт]] [[Тан Гаозу|Удэ]] (618-626)-гийн эхэн хүрэхэд [[Сеяньто]], [[Циби]], [[Хуйхэ]], [[Дубо]], [[Гулигань]], [[Доланьгэ]], Пугу, Баегу, Тунло, Хунь, Сызе, Хусэ, [[Кумоси|Си]] (Кумоси), [[Аде]], [[Байси]] аймгууд говийн араар тархжээ гэж тэмдэглэжээ.

VIII зууны үеийн уйгурын гэрэлт хөшөөний бичээст '''“Он Уйгур, Секиз Огуз”''' гэж бий. [[Секиз Огуз|Секиз огуз]] гэдэг нь [[Уйгур улс|Уйгурын хожуу хаант улс]] байгуулагдсаны дараа Огузын бүрэлдэхүүнээс уйгурууд тусгаарлаж дангаар Он Уйгур гэж нэрлэгдэх болсонтой холбоотой. Түүх сурвалжид өгүүлснээр Уйгур аймаг 9 овгоос бүрэлдэнэ. Тан улсын хуучин сударт: Уйгурыг [[Тан улс|Тан улсын]] [[Тан Сюаньзун|Кайюаний үед]] (713-741 он) аажмаар хүчирхэгжсэн, [[Өтүкэн уул|Өтүкэн ууланд]] хоргоддог, өмнө зүг Сичэн хүртэл 1700 ли зайтай, [[Сичэн]] бол [[Хань улс|Хань улсын]] үеийн [[Гаоцюэ бэхлэлт]] юм. 

Уйгурт дараах овгууд байсан гэжээ. 

Үүнд: 

# Яглакар(Жалайр),
# Утургар, 
# Күрэбир, 
# Могэсици, 
# Ауцзэ, 
# Хасар/Хазар, 
# Хувасу, 
# Ябуткар, 
# Аябир бий гэжээ. Уйгурын гэрэлт хөшөөдийн бичээсээр Уйгур эртнээс Сэлэнгэ, Орхоны савд, [[Өтүкэн]], Өгрэсийн дунд суусаар ирсэн тухай өгүүлдэг.

[[File:Battle at Awabat-chuang.jpg|thumb|left|Дорнод Туркестаны босогчдыг Чин улс цэрэглэн дарж буй нь (1828 он)]]
839 оны үед хурцадсан дотоодын хямралын улмаас Уйгурын сайд Гюелоу (Цзюэлоу) 839 онд [[Шато]] аймгийн цэргийг дагуулж Са тегин хааныг алж Хэса тегинийг хаан болгов. [[Эдиз]] аймгийн эзэн [[Гюйлу мохэ]] (Цзюйлу мохэ) [[Киргизүүд|Киргизтэй]] нэгдэж 1 буман цэрэг дагуулж Гюелоу, хаан нарыг довтолж алаад ордонг шатаав. Хааны ургийн Пан тегинийг Сачжи сайд авч 15 овог дагуулан Куча руу нүүв. Эзний гол Алаша руу хэсэг уйгур нарыг Яглакар овгийн яззгууртан толгойлж нүүж очжээ. Үлдсэн 13 овог, зуугаад мянган хүн Уцзе (Өгэ) хааныг дагаж [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] ард [[Хөх хот]], [[Цахар]] хавиар суух болжээ. Энэ уйгуруудыг 848 он хүртэл [[Үже хаан|Өгэ хаан]] захирч байв. Түүнийг үхсэний дараа эл бүлэг уйгурууд [[Жанъе|Ганьчжоу]] руу зугтаж очжээ. Хожим эдгээр уйгурууд 860-900 оны үед Ганьжоугийн Уйгурын хант улс байгуулж 1028-1036 онд [[Тангуд|Тангудад]] эзлэгдэх хүртэл оршин тогтнож байжээ. 840 оны орчим [[Куча]] руу нүүсэн [[Энянь хаан|Пан тегиний]] зуугаад мянган хүнтэй уйгурууд бараг тэр даруй бэсрэг хант улс байгуулжээ. Кучагийн хант улсыг 866 оны орчим Турфан, Бешбалыкт нүүж ирсэн 200-аад мянган хүнтэй Буку Чиний токуз огузууд эзлэн авсан гэдэг.&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/797 Уйгур] Монголын түүхийн тайлбар толь&lt;/ref&gt;

Уйгуруудыг [[Хар Хидан]]ууд эзлэн авч, мөн [[Их Монгол Улс]] мандан бадарсны дараа [[Чингис хаан]]д дагаар оржээ. [[Цагаадайн Улс]]ын хожуу үед Уйгур, [[Моголистан]]ын ноёд язгууртнуудыг хамтад нь исламжуулж, улмаар 1514-1705 онд [[Яркендын хант улс]]ыг байгуулжээ. Манжийн үед &quot;цагаан малгайтны бослого&quot; дарагдсаны дараа 1884 онд Уйгуруудыг Шинжаан мужид оруулсан оруулсан.

== Орчин үе ==
[[File:Flag of the First East Turkestan Republic.svg|right|thumb|Зүүн Туркестаны анхны БНУ-ын сүлд, далбаа]]
[[File:Uyghur fighters.jpeg|thumb|Уйгурын хувьсгалчид]]
[[File:Establishment of the Turkish Islamic Republic of East Turkistan.png|thumb|1933 оны 11 дүгээр сарын 12-нд Кашгар хотод Дорнод Туркестаны анхдугаар Исламын БНУ-ыг тунхаглаж байгаа нь]]
[[File:TIRET government officials.png|thumb|ДТБНУ-ын Засгийн газрын бүрэлдхүүн]]
[[File:Army officers of the Islamic Republic of East Turkistan.png|thumb|Дорнод Туркестаны армийн офицерууд]]
[[File:Ismail Beg.png|thumb|Исмайл бек Аксугийн тулалдааны өмнө]]

Уйгуруудын үзэж буйгаар 1949 оны [[Дорнод Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс|Зүүн Туркестаны]] 1,820,000 км2 газраас [[Цинхай]], [[Ганьсу]]д  зарим нутаг нь орсон байна.&lt;ref&gt;[http://uyghuramerican.org/about-uyghurs Uyghuramerican.org:About Uyghurs]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=FmKbIjifn6U East Turkistan is a lost Country]&lt;/ref&gt; Тэд Ганьсуд 120,000 гаруй км2 газар алдсан гэж үздэг. Одоо [[Шинжаан]] орон 1,664,900 км2 нутагтай. Уйгурууд нь Төв болон Зүүн Азид амьдардаг Туркийн салбар ястан юм. Өнөөдрийн байдлаар, Уйгурууд [[БНХАУ]]-ын [[Шинжаан|Шинжаан Уйгурын Өөртөө Засах Улсад]] голчлон амьдарч байгаа бөгөөд БНХАУ дахь албан ёсны бүртгэлтэй 55 үндэстний цөөнхийн нэг. 

Царайны хувьд Ислам төрхтэй ч Кавказ болон Монголжуу төрхтэй ястан юм. 

Шинжаан Уйгурын уйгуруудын 80% орчим нь Шинжааны баруун өмнөд хэсэг [[:en:Tarim_Basin|Tarim Basin]]-д амьдардаг. Шинжааны бүс нутгаас гадна БНХАУ дахь уйгурын өөр нэг томоохон бүлэг нь Хүнань мужийн Таоюань-д оршдог. БНХАУ-аас гадна Казахстан, Киргиз, Узбекистан болон Туркэд тархсанаас гадна цөөн тооны уйгурууд Афганистан, Герман, Бельги, Нидерланд, Норвеги, Швед, ОХУ, Саудын Араб, Австрали, Канад болон АНУ-д байдаг. 

== Зураг ==
&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
Зураг:Hoja-Niyaz.jpg
Зураг:Barbier in Kaxgar.jpg
Зураг:KashgarNaan.jpg
Зураг:Khotan-mercado-d39.jpg
Зураг:Khotan-mercado-chicos-d01.jpg
File:Khotan-mercado-d09.jpg|[[Хотан]] хотын ням гариг бүр нээгддэг зах
Зураг:Khotan-melikawat-chicas-d03.jpg
Зураг:Uyghur man.jpg
Зураг:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png
Зураг:Uyghur protest Berlin, July 2009.jpg
Зураг:Kawa manta.jpg
File:Flag of Jihad.svg|Дорнод Туркестаны Исламын Жихад хөдөлгөөний сүлд
File:Turkistani Patriots.jpg|Дорнод Туркестаны эх орончид Казахстаны ерөнхийлөгч Н.Назарбаевын хамт. зүүн гар талаасаа 2 дахь нь Хуссейн кари Ислами, зүүн гар талаас 4 дэх Абдул Кадир Ахмад, 5 дахь нь Абдул Кадар нар-1994 он
File:Hokumet ilani.jpeg|2004 оны 09 сарын 14-ний өдөр Вашингтоны Капитол-Хилл. Уйгурын салан тусгаарлагчид
File:İstanbul 5880.jpg|Туркийн болон Дорнод Туркестаны далбааг зэрэгцэн оршихыг бэлгэдэн Истанбул хотод байрлах Дорнод Туркестаны соёлын төвийн гадаа тавьсан нь
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Дэлхийн Уйгуруудын Хуралдай]]

==Ашигласан материал==
{{Reflist}}

== Цахим холбоос ==
*[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn &quot;Уйгаруудын тухай&quot;]
*[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү &quot;Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар&quot; 2010]

{{Түрэг угсаатан}}
[[Ангилал:Уйгурууд| ]]
[[Ангилал:Шинжаан дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Хүнань дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Түрэг хэлт угсаатан]]
[[Ангилал:Хятадын ислам]]
[[Ангилал:Турк-Хятадын харилцаа]]</text>
      <sha1>h3alw3xgk8a8pe8753s2k6c25xuzg82</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>708983</id>
      <parentid>708979</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T00:53:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түүх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18535" xml:space="preserve">{{Ард түмэн
|нэр_анги    = [[Зураг:Уйг-үн мб.png]]&lt;br&gt;Уйгур үндэстэн
|зураг       = [[Зураг:Uyghur-hunter-Kashgar.jpg|300px]]
|тайлбар     = 
|онцлох_нэрс = уйгур, худам монгол, оросоос → Уйгур&lt;br&gt;кирил монгол эгшиг зохицлоос → Уйгар
|нутаг_орон  = Дэлхий даяар — '''10.5 сая'''. Үүнээс:&lt;br&gt;{{CHN2}} — 10,069,346 ([[2010]])&lt;br&gt;
* [[Шинжаан|Шинжаан - Уйгурын ӨЗО]] — бүгд энд&lt;br&gt;
{{KAZ2}} — 223,100 ([[2009]])&lt;br&gt;
{{UZB2}} — 55,220 ([[2008]])&lt;br&gt;
{{KGZ}} —  49,000 ([[2009]])
|хэл_аялгуу = [[Уйгур хэл]], [[Хятад хэл]]
|бичиг_үсэг  = [[араб үсэг]]т уйгур бичиг
|шүтлэг = Сунни дэгтэй  [[Исламын шашин]]
|хэл_угсаа       = [[Түрэг угсаатан]]
|ойр_төрөл       = [[Узбек үндэстэн]], [[Хотон (ястан)|Хотон]], [[Салар ястан]]
|өвөг_дээдэс     = Харлаг, Тохар, эртний Уйгур
|дотроо          = 
}}
'''Уйгур''' ({{ug|ئۇيغۇر|Uyghur}}; {{zh-s|维吾尔}}; {{zh-t|維吾爾}}; {{zh-p|Wéiwú'ěr}}; {{IPA-ug|ʔʊjˈʁʊː|}}&lt;ref name=MairPrimer&gt;{{cite web | title=A Little Primer of Xinjiang Proper Nouns | last=Mair | first=Victor | authorlink=Victor Mair | work=[[Language Log]] | accessdate=30 July 2009 | date=13 July 2009 | url=http://languagelog.ldc.upenn.edu/nll/?p=1576}}&lt;/ref&gt;) нь Зүүн болон [[Төв Ази]]д оршин суудаг, [[Түрэг|түрэг угсааны үндэстэн]] юм. Өнөөдөр уйгурууд ихэвчлэн [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[Шинжаан|Шинжаан-Уйгурын Өөртөө Засах Орон]]д оршин суудаг. Шинжянгийн уйгуруудын 80% нь баруун өмнөд хэсгийн [[Таримын хотгор]]т амьдардаг байна.&lt;ref&gt;Dillon, Michael (2004). ''Xinjiang: China's Muslim far northwest''. Routledge. ISBN 9780415320511. p.24&lt;/ref&gt;

Хятад дахь, Шинжаанаас гадна уйгуруудын төвлөрсөн газар бол [[Хүнань]] мужийн өмнө-төв хэсэгт орших Таоюань шянь болно.&lt;ref name=&quot;english.people.com.cn&quot;&gt;{{cite news |title=Ethnic Uygurs in Hunan Live in Harmony with Han Chinese |author= |newspaper=People's Daily|date=29 December 2000|url=http://english.people.com.cn/english/200012/28/eng20001228_59085.html}}&lt;/ref&gt; Хятадаас гадна [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Узбекистан]] зэрэг Төв Азийн орнуудад уйгурууд олноор оршин суудаг. Түүнчлэн [[Афганистан]], [[Пакистан]], [[Турк]]т цөөн тоогоор амьдардаг байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.eastwestcenter.org/fileadmin/stored/pdfs/ps053.pdf |title=Ethno-Diplomacy: The Uyghur Hitch in Sino-Turkish Relations |format=PDF |date= |accessdate=2011-08-28}}&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Уйгур гэдэг үгийг уйгурууд  /uː.iˈɡʊər/ гэж дууддаг. Анх англи хэлтнүүдэд /ˈwiːɡər/ гэж хятадын буруу дуудлагаар танигдсан. Сүүлийн жилүүдэд эрдэмтэд болон уйгурууд тэдний нэрний зөв англи дуудлага нь /uː.iˈɡʊər/ байх ёстой гэж онцлох болсон. Мөн латин үсгээр &quot;Uyghur&quot; гэж бичих ёстойг ч сануулсан. 

Монгол хэлнээ &quot;Уйгур&quot;, &quot;Уйгар&quot; гэж хоёр ялгаатай байдлаар дууддаг. Учир нь монгол бичгийн уламжлалаа дагавал &quot;Уйгур&quot; гэх нь зөв боловч кирилл үсэг дэх эгшгийн зохицлоос үүдэж &quot;Уйгар&quot; гэж дууддаг. Мөн бичгийн хэлнээ &quot;Уйгур&quot; гэдэг хувилбарыг түлхүү хэрэглэдэг. 

Уйгур гэдэг үгний утга нь одоогоор тодорхойгүй. Өвөг Түрэг хэлний сурвалжийг үзвэл ''уяхур''','''''

==Түүх==
{{Гол|Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд}}
[[Файл:Manicheans.jpg|thumb|Манихей тахилч нар 8-9-р зууны орчим Таримын сав газар дахь Кочо хотод Согдын гар бичмэл бичдэг]]
[[Токуз Огуз|Токуз огузын]] гол аймгуудын нэг. Тэдний угсаа гарвалын тухай домог, түүхүүд хятад, перс хэлний сурвалжид үлдсэн байдаг. Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүхдээ [[Ата малик Жувейни|Жувейн]], уйгурууд [[Хархорум|Хархорумын]] [[Орхон гол|Орхон голын]] хөвөөнд эртнээс нутаглаж [[Буку хан|Буку ханыг]] хүртэл таван зуун оныг үдсэн, [[Туул]], [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн]] завсарт байдаг довноос шидтэй хүүхдүүд төрсөн, тэднийг нэг Буку-г хан сууринд залсан домгийг дурдсан. Ж.Маркварт 1912 онд Уйгурын домгийн Буку-г бодит хүн, Харбалгасын бичээст гардаг хаан мөн гэсэн. П.Пеллио 1930 онд Buku бол Bügü нэрийн хувилбар юм гэжээ. Уйгурын түүхэнд Бөгү (Бёгю) нэртэй хаан тус улсыг 759 оноос эхлэн хорин жил захирсан гэж гардаг. [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] бас Уйгурын түүх бий. Уйгур улсад байдаг нэг том уулын хажууд нэг газар 10, нөгөө газарт 9 гол байдаг. Арван голоор нутаглагчдыг '''Он-уйгур''', есөн голоор нутаглагчдыг '''Токуз-уйгур''' гэдэг, тэдний ураг зуугаад жил хаанчилсан гэжээ. [[Вэй улсын судар|Вэй улсын судрын]] 103-р бүлэгт [[Хүннү|Хүннүгийн]] [[шаньюй]] үзэсгэлэнт хоёр охиноо нутгийнхаа хойд хэсэгт хүн амьтангүй газарт суулгасан. Нэг охин нь чонотой гэрлэж хүү төрүүлсэн ба хожим түүний ураг олширсон. Энэ улсын хүн ард чоно улихтай адил урт үргэлжилсэн дуу дуулах дуртай гэж бий. Зарим нь уйгур хаадын эмэг эх Хүннүгийн шаньюйн охиноос гаралтай гэж ярилцдаг тухай дурджээ. Уйгур аймаг эртнээс [[Токуз Огуз]] аймгууд дунд тэргүүлэх байр суурьтай явж ирсэн. [[Нирун улс|Жужаны]] үед холбогдох эртний хятад бичгийн сурвалжид [[Өндөр тэрэгтэн|өндөр тэрэгтэнд]] '''Юаньхэ''' (Юаньгэ, 袁紇 &lt; *wən-γət) овог байгаа нь Уйгурын тухай анх дурдсан хэрэг. Хятадын [[Сүй улс|Сүй улсын]] (581-618) үед '''Вэйхэ''' (韋紇 &lt; wuj-γət эсвэл *ui-γət) гэж нэрлэх болжээ. [[Тан улс|Тангийн]] үед (618-906) '''Хуйхэ''' (迴紇 &lt; γuɑi-γət) гэж нэрлэх болжээ. Дуло (Туул) голын ард [[Пугу]], [[Тунло]], [[Уйгур|Вэйгэ]] (Уйгур), [[Баегу]], [[Фуло]], [[Мэнчэнь]], [[Туругэ]], [[Сызе]], [[Хунь]], [[Хусэ]] зэрэг овог, аймаг нутагладаг, нийт бараг хоёр түм цэрэгтэй гэж [[Сүй улсын судар|Сүй улсын түүхэнд]] дурдсан байдаг. [[Тан улсын хуучин судар|Тан улсын хуучин сударт]] [[Тан Гаозу|Удэ]] (618-626)-гийн эхэн хүрэхэд [[Сеяньто]], [[Циби]], [[Хуйхэ]], [[Дубо]], [[Гулигань]], [[Доланьгэ]], Пугу, Баегу, Тунло, Хунь, Сызе, Хусэ, [[Кумоси|Си]] (Кумоси), [[Аде]], [[Байси]] аймгууд говийн араар тархжээ гэж тэмдэглэжээ.

VIII зууны үеийн уйгурын гэрэлт хөшөөний бичээст '''“Он Уйгур, Секиз Огуз”''' гэж бий. [[Секиз Огуз|Секиз огуз]] гэдэг нь [[Уйгур улс|Уйгурын хожуу хаант улс]] байгуулагдсаны дараа Огузын бүрэлдэхүүнээс уйгурууд тусгаарлаж дангаар Он Уйгур гэж нэрлэгдэх болсонтой холбоотой. Түүх сурвалжид өгүүлснээр Уйгур аймаг 9 овгоос бүрэлдэнэ. Тан улсын хуучин сударт: Уйгурыг [[Тан улс|Тан улсын]] [[Тан Сюаньзун|Кайюаний үед]] (713-741 он) аажмаар хүчирхэгжсэн, [[Өтүкэн уул|Өтүкэн ууланд]] хоргоддог, өмнө зүг Сичэн хүртэл 1700 ли зайтай, [[Сичэн]] бол [[Хань улс|Хань улсын]] үеийн [[Гаоцюэ бэхлэлт]] юм. 

Уйгурт дараах овгууд байсан гэжээ. Үүнд: 

# Яглакар(Жалайр),
# Утургар, 
# Күрэбир, 
# Могэсици, 
# Ауцзэ, 
# Хасар/Хазар, 
# Хувасу, 
# Ябуткар, 
# Аябир бий гэжээ.

Уйгурын гэрэлт хөшөөдийн бичээсээр Уйгур эртнээс [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ]], [[Орхоны хөндийн соёлын дурсгал|Орхоны савд]], Өтүкэн, Өгрэсийн дунд суусаар ирсэн тухай өгүүлдэг.

[[File:Battle at Awabat-chuang.jpg|thumb|left|Дорнод Туркестаны босогчдыг Чин улс цэрэглэн дарж буй нь (1828 он)]]
839 оны үед хурцадсан дотоодын хямралын улмаас Уйгурын сайд Гюелоу (Цзюэлоу) 839 онд [[Шато]] аймгийн цэргийг дагуулж Са тегин хааныг алж Хэса тегинийг хаан болгов. [[Эдиз]] аймгийн эзэн [[Гюйлу мохэ]] (Цзюйлу мохэ) [[Киргизүүд|Киргизтэй]] нэгдэж 1 буман цэрэг дагуулж Гюелоу, хаан нарыг довтолж алаад ордонг шатаав. Хааны ургийн Пан тегинийг Сачжи сайд авч 15 овог дагуулан Куча руу нүүв. Эзний гол Алаша руу хэсэг уйгур нарыг Яглакар овгийн яззгууртан толгойлж нүүж очжээ. Үлдсэн 13 овог, зуугаад мянган хүн Уцзе (Өгэ) хааныг дагаж [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] ард [[Хөх хот]], [[Цахар]] хавиар суух болжээ. Энэ уйгуруудыг 848 он хүртэл [[Үже хаан|Өгэ хаан]] захирч байв. Түүнийг үхсэний дараа эл бүлэг уйгурууд [[Жанъе|Ганьчжоу]] руу зугтаж очжээ. Хожим эдгээр уйгурууд 860-900 оны үед Ганьжоугийн Уйгурын хант улс байгуулж 1028-1036 онд [[Тангуд|Тангудад]] эзлэгдэх хүртэл оршин тогтнож байжээ. 840 оны орчим [[Куча]] руу нүүсэн [[Энянь хаан|Пан тегиний]] зуугаад мянган хүнтэй уйгурууд бараг тэр даруй бэсрэг хант улс байгуулжээ. Кучагийн хант улсыг 866 оны орчим Турфан, Бешбалыкт нүүж ирсэн 200-аад мянган хүнтэй Буку Чиний токуз огузууд эзлэн авсан гэдэг.&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/797 Уйгур] Монголын түүхийн тайлбар толь&lt;/ref&gt;

Уйгуруудыг [[Хар Хидан]]ууд эзлэн авч, мөн [[Их Монгол Улс]] мандан бадарсны дараа [[Чингис хаан]]д дагаар оржээ. [[Цагаадайн Улс]]ын хожуу үед Уйгур, [[Моголистан]]ын ноёд язгууртнуудыг хамтад нь исламжуулж, улмаар 1514-1705 онд [[Яркендын хант улс]]ыг байгуулжээ. Манжийн үед &quot;цагаан малгайтны бослого&quot; дарагдсаны дараа 1884 онд Уйгуруудыг Шинжаан мужид оруулсан оруулсан.

== Орчин үе ==
[[File:Flag of the First East Turkestan Republic.svg|right|thumb|Зүүн Туркестаны анхны БНУ-ын сүлд, далбаа]]
[[File:Uyghur fighters.jpeg|thumb|Уйгурын хувьсгалчид]]
[[File:Establishment of the Turkish Islamic Republic of East Turkistan.png|thumb|1933 оны 11 дүгээр сарын 12-нд Кашгар хотод Дорнод Туркестаны анхдугаар Исламын БНУ-ыг тунхаглаж байгаа нь]]
[[File:TIRET government officials.png|thumb|ДТБНУ-ын Засгийн газрын бүрэлдхүүн]]
[[File:Army officers of the Islamic Republic of East Turkistan.png|thumb|Дорнод Туркестаны армийн офицерууд]]
[[File:Ismail Beg.png|thumb|Исмайл бек Аксугийн тулалдааны өмнө]]

Уйгуруудын үзэж буйгаар 1949 оны [[Дорнод Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс|Зүүн Туркестаны]] 1,820,000 км2 газраас [[Цинхай]], [[Ганьсу]]д  зарим нутаг нь орсон байна.&lt;ref&gt;[http://uyghuramerican.org/about-uyghurs Uyghuramerican.org:About Uyghurs]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=FmKbIjifn6U East Turkistan is a lost Country]&lt;/ref&gt; Тэд Ганьсуд 120,000 гаруй км2 газар алдсан гэж үздэг. Одоо [[Шинжаан]] орон 1,664,900 км2 нутагтай. Уйгурууд нь Төв болон Зүүн Азид амьдардаг Туркийн салбар ястан юм. Өнөөдрийн байдлаар, Уйгурууд [[БНХАУ]]-ын [[Шинжаан|Шинжаан Уйгурын Өөртөө Засах Улсад]] голчлон амьдарч байгаа бөгөөд БНХАУ дахь албан ёсны бүртгэлтэй 55 үндэстний цөөнхийн нэг. 

Царайны хувьд Ислам төрхтэй ч Кавказ болон Монголжуу төрхтэй ястан юм. 

Шинжаан Уйгурын уйгуруудын 80% орчим нь Шинжааны баруун өмнөд хэсэг [[:en:Tarim_Basin|Tarim Basin]]-д амьдардаг. Шинжааны бүс нутгаас гадна БНХАУ дахь уйгурын өөр нэг томоохон бүлэг нь Хүнань мужийн Таоюань-д оршдог. БНХАУ-аас гадна Казахстан, Киргиз, Узбекистан болон Туркэд тархсанаас гадна цөөн тооны уйгурууд Афганистан, Герман, Бельги, Нидерланд, Норвеги, Швед, ОХУ, Саудын Араб, Австрали, Канад болон АНУ-д байдаг. 

== Зураг ==
&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
Зураг:Hoja-Niyaz.jpg
Зураг:Barbier in Kaxgar.jpg
Зураг:KashgarNaan.jpg
Зураг:Khotan-mercado-d39.jpg
Зураг:Khotan-mercado-chicos-d01.jpg
File:Khotan-mercado-d09.jpg|[[Хотан]] хотын ням гариг бүр нээгддэг зах
Зураг:Khotan-melikawat-chicas-d03.jpg
Зураг:Uyghur man.jpg
Зураг:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png
Зураг:Uyghur protest Berlin, July 2009.jpg
Зураг:Kawa manta.jpg
File:Flag of Jihad.svg|Дорнод Туркестаны Исламын Жихад хөдөлгөөний сүлд
File:Turkistani Patriots.jpg|Дорнод Туркестаны эх орончид Казахстаны ерөнхийлөгч Н.Назарбаевын хамт. зүүн гар талаасаа 2 дахь нь Хуссейн кари Ислами, зүүн гар талаас 4 дэх Абдул Кадир Ахмад, 5 дахь нь Абдул Кадар нар-1994 он
File:Hokumet ilani.jpeg|2004 оны 09 сарын 14-ний өдөр Вашингтоны Капитол-Хилл. Уйгурын салан тусгаарлагчид
File:İstanbul 5880.jpg|Туркийн болон Дорнод Туркестаны далбааг зэрэгцэн оршихыг бэлгэдэн Истанбул хотод байрлах Дорнод Туркестаны соёлын төвийн гадаа тавьсан нь
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Дэлхийн Уйгуруудын Хуралдай]]

==Ашигласан материал==
{{Reflist}}

== Цахим холбоос ==
*[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn &quot;Уйгаруудын тухай&quot;]
*[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү &quot;Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар&quot; 2010]

{{Түрэг угсаатан}}
[[Ангилал:Уйгурууд| ]]
[[Ангилал:Шинжаан дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Хүнань дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Түрэг хэлт угсаатан]]
[[Ангилал:Хятадын ислам]]
[[Ангилал:Турк-Хятадын харилцаа]]</text>
      <sha1>poye4vgr6r37t3t2d50f5ny2l3bj7qf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>708984</id>
      <parentid>708983</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T01:13:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түүх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18571" xml:space="preserve">{{Ард түмэн
|нэр_анги    = [[Зураг:Уйг-үн мб.png]]&lt;br&gt;Уйгур үндэстэн
|зураг       = [[Зураг:Uyghur-hunter-Kashgar.jpg|300px]]
|тайлбар     = 
|онцлох_нэрс = уйгур, худам монгол, оросоос → Уйгур&lt;br&gt;кирил монгол эгшиг зохицлоос → Уйгар
|нутаг_орон  = Дэлхий даяар — '''10.5 сая'''. Үүнээс:&lt;br&gt;{{CHN2}} — 10,069,346 ([[2010]])&lt;br&gt;
* [[Шинжаан|Шинжаан - Уйгурын ӨЗО]] — бүгд энд&lt;br&gt;
{{KAZ2}} — 223,100 ([[2009]])&lt;br&gt;
{{UZB2}} — 55,220 ([[2008]])&lt;br&gt;
{{KGZ}} —  49,000 ([[2009]])
|хэл_аялгуу = [[Уйгур хэл]], [[Хятад хэл]]
|бичиг_үсэг  = [[араб үсэг]]т уйгур бичиг
|шүтлэг = Сунни дэгтэй  [[Исламын шашин]]
|хэл_угсаа       = [[Түрэг угсаатан]]
|ойр_төрөл       = [[Узбек үндэстэн]], [[Хотон (ястан)|Хотон]], [[Салар ястан]]
|өвөг_дээдэс     = Харлаг, Тохар, эртний Уйгур
|дотроо          = 
}}
'''Уйгур''' ({{ug|ئۇيغۇر|Uyghur}}; {{zh-s|维吾尔}}; {{zh-t|維吾爾}}; {{zh-p|Wéiwú'ěr}}; {{IPA-ug|ʔʊjˈʁʊː|}}&lt;ref name=MairPrimer&gt;{{cite web | title=A Little Primer of Xinjiang Proper Nouns | last=Mair | first=Victor | authorlink=Victor Mair | work=[[Language Log]] | accessdate=30 July 2009 | date=13 July 2009 | url=http://languagelog.ldc.upenn.edu/nll/?p=1576}}&lt;/ref&gt;) нь Зүүн болон [[Төв Ази]]д оршин суудаг, [[Түрэг|түрэг угсааны үндэстэн]] юм. Өнөөдөр уйгурууд ихэвчлэн [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[Шинжаан|Шинжаан-Уйгурын Өөртөө Засах Орон]]д оршин суудаг. Шинжянгийн уйгуруудын 80% нь баруун өмнөд хэсгийн [[Таримын хотгор]]т амьдардаг байна.&lt;ref&gt;Dillon, Michael (2004). ''Xinjiang: China's Muslim far northwest''. Routledge. ISBN 9780415320511. p.24&lt;/ref&gt;

Хятад дахь, Шинжаанаас гадна уйгуруудын төвлөрсөн газар бол [[Хүнань]] мужийн өмнө-төв хэсэгт орших Таоюань шянь болно.&lt;ref name=&quot;english.people.com.cn&quot;&gt;{{cite news |title=Ethnic Uygurs in Hunan Live in Harmony with Han Chinese |author= |newspaper=People's Daily|date=29 December 2000|url=http://english.people.com.cn/english/200012/28/eng20001228_59085.html}}&lt;/ref&gt; Хятадаас гадна [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Узбекистан]] зэрэг Төв Азийн орнуудад уйгурууд олноор оршин суудаг. Түүнчлэн [[Афганистан]], [[Пакистан]], [[Турк]]т цөөн тоогоор амьдардаг байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.eastwestcenter.org/fileadmin/stored/pdfs/ps053.pdf |title=Ethno-Diplomacy: The Uyghur Hitch in Sino-Turkish Relations |format=PDF |date= |accessdate=2011-08-28}}&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Уйгур гэдэг үгийг уйгурууд  /uː.iˈɡʊər/ гэж дууддаг. Анх англи хэлтнүүдэд /ˈwiːɡər/ гэж хятадын буруу дуудлагаар танигдсан. Сүүлийн жилүүдэд эрдэмтэд болон уйгурууд тэдний нэрний зөв англи дуудлага нь /uː.iˈɡʊər/ байх ёстой гэж онцлох болсон. Мөн латин үсгээр &quot;Uyghur&quot; гэж бичих ёстойг ч сануулсан. 

Монгол хэлнээ &quot;Уйгур&quot;, &quot;Уйгар&quot; гэж хоёр ялгаатай байдлаар дууддаг. Учир нь монгол бичгийн уламжлалаа дагавал &quot;Уйгур&quot; гэх нь зөв боловч кирилл үсэг дэх эгшгийн зохицлоос үүдэж &quot;Уйгар&quot; гэж дууддаг. Мөн бичгийн хэлнээ &quot;Уйгур&quot; гэдэг хувилбарыг түлхүү хэрэглэдэг. 

Уйгур гэдэг үгний утга нь одоогоор тодорхойгүй. Өвөг Түрэг хэлний сурвалжийг үзвэл ''уяхур''','''''

==Түүх==
{{Гол|Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд}}
[[Файл:Manicheans.jpg|thumb|Манихей тахилч нар 8-9-р зууны орчим Таримын сав газар дахь Кочо хотод Согдын гар бичмэл бичдэг]]
[[Токуз Огуз|Токуз огузын]] гол аймгуудын нэг. Тэдний угсаа гарвалын тухай домог, түүхүүд хятад, перс хэлний сурвалжид үлдсэн байдаг. Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүхдээ [[Ата малик Жувейни|Жувейн]], уйгурууд [[Хархорум|Хархорумын]] [[Орхон гол|Орхон голын]] хөвөөнд эртнээс нутаглаж [[Буку хан|Буку ханыг]] хүртэл таван зуун оныг үдсэн, [[Туул]], [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн]] завсарт байдаг довноос шидтэй хүүхдүүд төрсөн, тэднийг нэг Буку-г хан сууринд залсан домгийг дурдсан. Ж.Маркварт 1912 онд Уйгурын домгийн Буку-г бодит хүн, Харбалгасын бичээст гардаг хаан мөн гэсэн. П.Пеллио 1930 онд Buku бол Bügü нэрийн хувилбар юм гэжээ. Уйгурын түүхэнд Бөгү (Бёгю) нэртэй хаан тус улсыг 759 оноос эхлэн хорин жил захирсан гэж гардаг. [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] бас Уйгурын түүх бий. Уйгур улсад байдаг нэг том уулын хажууд нэг газар 10, нөгөө газарт 9 гол байдаг. Арван голоор нутаглагчдыг '''Он-уйгур''', есөн голоор нутаглагчдыг '''Токуз-уйгур''' гэдэг, тэдний ураг зуугаад жил хаанчилсан гэжээ. [[Вэй улсын судар|Вэй улсын судрын]] 103-р бүлэгт [[Хүннү|Хүннүгийн]] [[шаньюй]] үзэсгэлэнт хоёр охиноо нутгийнхаа хойд хэсэгт хүн амьтангүй газарт суулгасан. Нэг охин нь чонотой гэрлэж хүү төрүүлсэн ба хожим түүний ураг олширсон. Энэ улсын хүн ард чоно улихтай адил урт үргэлжилсэн дуу дуулах дуртай гэж бий. Зарим нь уйгур хаадын эмэг эх Хүннүгийн шаньюйн охиноос гаралтай гэж ярилцдаг тухай дурджээ. Уйгур аймаг эртнээс [[Токуз Огуз]] аймгууд дунд тэргүүлэх байр суурьтай явж ирсэн. [[Нирун улс|Жужаны]] үед холбогдох эртний хятад бичгийн сурвалжид [[Өндөр тэрэгтэн|өндөр тэрэгтэнд]] '''Юаньхэ''' (Юаньгэ, 袁紇 &lt; *wən-γət) овог байгаа нь Уйгурын тухай анх дурдсан хэрэг. Хятадын [[Сүй улс|Сүй улсын]] (581-618) үед '''Вэйхэ''' (韋紇 &lt; wuj-γət эсвэл *ui-γət) гэж нэрлэх болжээ. [[Тан улс|Тангийн]] үед (618-906) '''Хуйхэ''' (迴紇 &lt; γuɑi-γət) гэж нэрлэх болжээ. Дуло (Туул) голын ард [[Пугу]], [[Тунло]], [[Уйгур|Вэйгэ]] (Уйгур), [[Баегу]], [[Фуло]], [[Мэнчэнь]], [[Туругэ]], [[Сызе]], [[Хунь]], [[Хусэ]] зэрэг овог, аймаг нутагладаг, нийт бараг хоёр түм цэрэгтэй гэж [[Сүй улсын судар|Сүй улсын түүхэнд]] дурдсан байдаг. [[Тан улсын хуучин судар|Тан улсын хуучин сударт]] [[Тан Гаозу|Удэ]] (618-626)-гийн эхэн хүрэхэд [[Сеяньто]], [[Циби]], [[Хуйхэ]], [[Дубо]], [[Гулигань]], [[Доланьгэ]], Пугу, Баегу, Тунло, Хунь, Сызе, Хусэ, [[Кумоси|Си]] (Кумоси), [[Аде]], [[Байси]] аймгууд говийн араар тархжээ гэж тэмдэглэжээ.

VIII зууны үеийн уйгурын гэрэлт хөшөөний бичээст '''“Он Уйгур, Секиз Огуз”''' гэж бий. [[Секиз Огуз|Секиз огуз]] гэдэг нь [[Уйгур улс|Уйгурын хожуу хаант улс]] байгуулагдсаны дараа Огузын бүрэлдэхүүнээс уйгурууд тусгаарлаж дангаар Он Уйгур гэж нэрлэгдэх болсонтой холбоотой. Түүх сурвалжид өгүүлснээр Уйгур аймаг 9 овгоос бүрэлдэнэ. Тан улсын хуучин сударт: Уйгурыг [[Тан улс|Тан улсын]] [[Тан Сюаньзун|Кайюаний үед]] (713-741 он) аажмаар хүчирхэгжсэн, [[Өтүкэн уул|Өтүкэн ууланд]] хоргоддог, өмнө зүг Сичэн (Хань улсын үеийн Гаоцюэ бэхлэлт юм, одоогийн Хангин хойд хошууны нутаг дэвсгэр) хүртэл 1700 ли зайтай. 

Уйгурт дараах овгууд байсан гэжээ. Үүнд: 

# Яглакар(Жалайр),
# Утургар, 
# Күрэбир, 
# Могэсици, 
# Ауцзэ, 
# Хасар/Хазар, 
# Хувасу, 
# Ябуткар, 
# Аябир бий гэжээ.

Уйгурын гэрэлт хөшөөдийн бичээсээр Уйгур эртнээс [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ]], [[Орхоны хөндийн соёлын дурсгал|Орхоны савд]], Өтүкэн, Өгрэсийн дунд суусаар ирсэн тухай өгүүлдэг.

[[File:Battle at Awabat-chuang.jpg|thumb|left|Дорнод Туркестаны босогчдыг Чин улс цэрэглэн дарж буй нь (1828 он)]]
839 оны үед хурцадсан дотоодын хямралын улмаас Уйгурын сайд Гюелоу (Цзюэлоу) 839 онд [[Шато]] аймгийн цэргийг дагуулж Са тегин хааныг алж Хэса тегинийг хаан болгов. [[Эдиз]] аймгийн эзэн [[Гюйлу мохэ]] (Цзюйлу мохэ) [[Киргизүүд|Киргизтэй]] нэгдэж 1 буман цэрэг дагуулж Гюелоу, хаан нарыг довтолж алаад ордонг шатаав. Хааны ургийн Пан тегинийг Сачжи сайд авч 15 овог дагуулан Куча руу нүүв. Эзний гол Алаша руу хэсэг уйгур нарыг Яглакар овгийн яззгууртан толгойлж нүүж очжээ. Үлдсэн 13 овог, зуугаад мянган хүн Уцзе (Өгэ) хааныг дагаж [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] ард [[Хөх хот]], [[Цахар]] хавиар суух болжээ. Энэ уйгуруудыг 848 он хүртэл [[Үже хаан|Өгэ хаан]] захирч байв. Түүнийг үхсэний дараа эл бүлэг уйгурууд [[Жанъе|Ганьчжоу]] руу зугтаж очжээ. Хожим эдгээр уйгурууд 860-900 оны үед Ганьжоугийн Уйгурын хант улс байгуулж 1028-1036 онд [[Тангуд|Тангудад]] эзлэгдэх хүртэл оршин тогтнож байжээ. 840 оны орчим [[Куча]] руу нүүсэн [[Энянь хаан|Пан тегиний]] зуугаад мянган хүнтэй уйгурууд бараг тэр даруй бэсрэг хант улс байгуулжээ. Кучагийн хант улсыг 866 оны орчим Турфан, Бешбалыкт нүүж ирсэн 200-аад мянган хүнтэй Буку Чиний токуз огузууд эзлэн авсан гэдэг.&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/797 Уйгур] Монголын түүхийн тайлбар толь&lt;/ref&gt;

Уйгуруудыг [[Хар Хидан]]ууд эзлэн авч, мөн [[Их Монгол Улс]] мандан бадарсны дараа [[Чингис хаан]]д дагаар оржээ. [[Цагаадайн Улс]]ын хожуу үед Уйгур, [[Моголистан]]ын ноёд язгууртнуудыг хамтад нь исламжуулж, улмаар 1514-1705 онд [[Яркендын хант улс]]ыг байгуулжээ. Манжийн үед &quot;цагаан малгайтны бослого&quot; дарагдсаны дараа 1884 онд Уйгуруудыг Шинжаан мужид оруулсан оруулсан.

== Орчин үе ==
[[File:Flag of the First East Turkestan Republic.svg|right|thumb|Зүүн Туркестаны анхны БНУ-ын сүлд, далбаа]]
[[File:Uyghur fighters.jpeg|thumb|Уйгурын хувьсгалчид]]
[[File:Establishment of the Turkish Islamic Republic of East Turkistan.png|thumb|1933 оны 11 дүгээр сарын 12-нд Кашгар хотод Дорнод Туркестаны анхдугаар Исламын БНУ-ыг тунхаглаж байгаа нь]]
[[File:TIRET government officials.png|thumb|ДТБНУ-ын Засгийн газрын бүрэлдхүүн]]
[[File:Army officers of the Islamic Republic of East Turkistan.png|thumb|Дорнод Туркестаны армийн офицерууд]]
[[File:Ismail Beg.png|thumb|Исмайл бек Аксугийн тулалдааны өмнө]]

Уйгуруудын үзэж буйгаар 1949 оны [[Дорнод Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс|Зүүн Туркестаны]] 1,820,000 км2 газраас [[Цинхай]], [[Ганьсу]]д  зарим нутаг нь орсон байна.&lt;ref&gt;[http://uyghuramerican.org/about-uyghurs Uyghuramerican.org:About Uyghurs]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=FmKbIjifn6U East Turkistan is a lost Country]&lt;/ref&gt; Тэд Ганьсуд 120,000 гаруй км2 газар алдсан гэж үздэг. Одоо [[Шинжаан]] орон 1,664,900 км2 нутагтай. Уйгурууд нь Төв болон Зүүн Азид амьдардаг Туркийн салбар ястан юм. Өнөөдрийн байдлаар, Уйгурууд [[БНХАУ]]-ын [[Шинжаан|Шинжаан Уйгурын Өөртөө Засах Улсад]] голчлон амьдарч байгаа бөгөөд БНХАУ дахь албан ёсны бүртгэлтэй 55 үндэстний цөөнхийн нэг. 

Царайны хувьд Ислам төрхтэй ч Кавказ болон Монголжуу төрхтэй ястан юм. 

Шинжаан Уйгурын уйгуруудын 80% орчим нь Шинжааны баруун өмнөд хэсэг [[:en:Tarim_Basin|Tarim Basin]]-д амьдардаг. Шинжааны бүс нутгаас гадна БНХАУ дахь уйгурын өөр нэг томоохон бүлэг нь Хүнань мужийн Таоюань-д оршдог. БНХАУ-аас гадна Казахстан, Киргиз, Узбекистан болон Туркэд тархсанаас гадна цөөн тооны уйгурууд Афганистан, Герман, Бельги, Нидерланд, Норвеги, Швед, ОХУ, Саудын Араб, Австрали, Канад болон АНУ-д байдаг. 

== Зураг ==
&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
Зураг:Hoja-Niyaz.jpg
Зураг:Barbier in Kaxgar.jpg
Зураг:KashgarNaan.jpg
Зураг:Khotan-mercado-d39.jpg
Зураг:Khotan-mercado-chicos-d01.jpg
File:Khotan-mercado-d09.jpg|[[Хотан]] хотын ням гариг бүр нээгддэг зах
Зураг:Khotan-melikawat-chicas-d03.jpg
Зураг:Uyghur man.jpg
Зураг:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png
Зураг:Uyghur protest Berlin, July 2009.jpg
Зураг:Kawa manta.jpg
File:Flag of Jihad.svg|Дорнод Туркестаны Исламын Жихад хөдөлгөөний сүлд
File:Turkistani Patriots.jpg|Дорнод Туркестаны эх орончид Казахстаны ерөнхийлөгч Н.Назарбаевын хамт. зүүн гар талаасаа 2 дахь нь Хуссейн кари Ислами, зүүн гар талаас 4 дэх Абдул Кадир Ахмад, 5 дахь нь Абдул Кадар нар-1994 он
File:Hokumet ilani.jpeg|2004 оны 09 сарын 14-ний өдөр Вашингтоны Капитол-Хилл. Уйгурын салан тусгаарлагчид
File:İstanbul 5880.jpg|Туркийн болон Дорнод Туркестаны далбааг зэрэгцэн оршихыг бэлгэдэн Истанбул хотод байрлах Дорнод Туркестаны соёлын төвийн гадаа тавьсан нь
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Дэлхийн Уйгуруудын Хуралдай]]

==Ашигласан материал==
{{Reflist}}

== Цахим холбоос ==
*[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn &quot;Уйгаруудын тухай&quot;]
*[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү &quot;Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар&quot; 2010]

{{Түрэг угсаатан}}
[[Ангилал:Уйгурууд| ]]
[[Ангилал:Шинжаан дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Хүнань дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Түрэг хэлт угсаатан]]
[[Ангилал:Хятадын ислам]]
[[Ангилал:Турк-Хятадын харилцаа]]</text>
      <sha1>btl070ldw7g9vlo8duwvx9hcm8zvj2y</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>708987</id>
      <parentid>708984</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T02:17:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түүх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18539" xml:space="preserve">{{Ард түмэн
|нэр_анги    = [[Зураг:Уйг-үн мб.png]]&lt;br&gt;Уйгур үндэстэн
|зураг       = [[Зураг:Uyghur-hunter-Kashgar.jpg|300px]]
|тайлбар     = 
|онцлох_нэрс = уйгур, худам монгол, оросоос → Уйгур&lt;br&gt;кирил монгол эгшиг зохицлоос → Уйгар
|нутаг_орон  = Дэлхий даяар — '''10.5 сая'''. Үүнээс:&lt;br&gt;{{CHN2}} — 10,069,346 ([[2010]])&lt;br&gt;
* [[Шинжаан|Шинжаан - Уйгурын ӨЗО]] — бүгд энд&lt;br&gt;
{{KAZ2}} — 223,100 ([[2009]])&lt;br&gt;
{{UZB2}} — 55,220 ([[2008]])&lt;br&gt;
{{KGZ}} —  49,000 ([[2009]])
|хэл_аялгуу = [[Уйгур хэл]], [[Хятад хэл]]
|бичиг_үсэг  = [[араб үсэг]]т уйгур бичиг
|шүтлэг = Сунни дэгтэй  [[Исламын шашин]]
|хэл_угсаа       = [[Түрэг угсаатан]]
|ойр_төрөл       = [[Узбек үндэстэн]], [[Хотон (ястан)|Хотон]], [[Салар ястан]]
|өвөг_дээдэс     = Харлаг, Тохар, эртний Уйгур
|дотроо          = 
}}
'''Уйгур''' ({{ug|ئۇيغۇر|Uyghur}}; {{zh-s|维吾尔}}; {{zh-t|維吾爾}}; {{zh-p|Wéiwú'ěr}}; {{IPA-ug|ʔʊjˈʁʊː|}}&lt;ref name=MairPrimer&gt;{{cite web | title=A Little Primer of Xinjiang Proper Nouns | last=Mair | first=Victor | authorlink=Victor Mair | work=[[Language Log]] | accessdate=30 July 2009 | date=13 July 2009 | url=http://languagelog.ldc.upenn.edu/nll/?p=1576}}&lt;/ref&gt;) нь Зүүн болон [[Төв Ази]]д оршин суудаг, [[Түрэг|түрэг угсааны үндэстэн]] юм. Өнөөдөр уйгурууд ихэвчлэн [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[Шинжаан|Шинжаан-Уйгурын Өөртөө Засах Орон]]д оршин суудаг. Шинжянгийн уйгуруудын 80% нь баруун өмнөд хэсгийн [[Таримын хотгор]]т амьдардаг байна.&lt;ref&gt;Dillon, Michael (2004). ''Xinjiang: China's Muslim far northwest''. Routledge. ISBN 9780415320511. p.24&lt;/ref&gt;

Хятад дахь, Шинжаанаас гадна уйгуруудын төвлөрсөн газар бол [[Хүнань]] мужийн өмнө-төв хэсэгт орших Таоюань шянь болно.&lt;ref name=&quot;english.people.com.cn&quot;&gt;{{cite news |title=Ethnic Uygurs in Hunan Live in Harmony with Han Chinese |author= |newspaper=People's Daily|date=29 December 2000|url=http://english.people.com.cn/english/200012/28/eng20001228_59085.html}}&lt;/ref&gt; Хятадаас гадна [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Узбекистан]] зэрэг Төв Азийн орнуудад уйгурууд олноор оршин суудаг. Түүнчлэн [[Афганистан]], [[Пакистан]], [[Турк]]т цөөн тоогоор амьдардаг байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.eastwestcenter.org/fileadmin/stored/pdfs/ps053.pdf |title=Ethno-Diplomacy: The Uyghur Hitch in Sino-Turkish Relations |format=PDF |date= |accessdate=2011-08-28}}&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Уйгур гэдэг үгийг уйгурууд  /uː.iˈɡʊər/ гэж дууддаг. Анх англи хэлтнүүдэд /ˈwiːɡər/ гэж хятадын буруу дуудлагаар танигдсан. Сүүлийн жилүүдэд эрдэмтэд болон уйгурууд тэдний нэрний зөв англи дуудлага нь /uː.iˈɡʊər/ байх ёстой гэж онцлох болсон. Мөн латин үсгээр &quot;Uyghur&quot; гэж бичих ёстойг ч сануулсан. 

Монгол хэлнээ &quot;Уйгур&quot;, &quot;Уйгар&quot; гэж хоёр ялгаатай байдлаар дууддаг. Учир нь монгол бичгийн уламжлалаа дагавал &quot;Уйгур&quot; гэх нь зөв боловч кирилл үсэг дэх эгшгийн зохицлоос үүдэж &quot;Уйгар&quot; гэж дууддаг. Мөн бичгийн хэлнээ &quot;Уйгур&quot; гэдэг хувилбарыг түлхүү хэрэглэдэг. 

Уйгур гэдэг үгний утга нь одоогоор тодорхойгүй. Өвөг Түрэг хэлний сурвалжийг үзвэл ''уяхур''','''''

==Түүх==
{{Гол|Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд}}
[[Файл:Manicheans.jpg|thumb|Манихей тахилч нар 8-9-р зууны орчим Таримын сав газар дахь Кочо хотод Согдын гар бичмэл бичдэг]]
[[Токуз Огуз|Токуз огузын]] гол аймгуудын нэг. Тэдний угсаа гарвалын тухай домог, түүхүүд хятад, перс хэлний сурвалжид үлдсэн байдаг. Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүхдээ [[Ата малик Жувейни|Жувейн]], уйгурууд [[Хархорум|Хархорумын]] [[Орхон гол|Орхон голын]] хөвөөнд эртнээс нутаглаж [[Буку хан|Буку ханыг]] хүртэл таван зуун оныг үдсэн, [[Туул]], [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн]] завсарт байдаг довноос шидтэй хүүхдүүд төрсөн, тэднийг нэг Буку-г хан сууринд залсан домгийг дурдсан. Ж.Маркварт 1912 онд Уйгурын домгийн Буку-г бодит хүн, Харбалгасын бичээст гардаг хаан мөн гэсэн. П.Пеллио 1930 онд Buku бол Bügü нэрийн хувилбар юм гэжээ. Уйгурын түүхэнд Бөгү (Бёгю) нэртэй хаан тус улсыг 759 оноос эхлэн хорин жил захирсан гэж гардаг. [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] бас Уйгурын түүх бий. Уйгур улсад байдаг нэг том уулын хажууд нэг газар 10, нөгөө газарт 9 гол байдаг. Арван голоор нутаглагчдыг '''Он-уйгур''', есөн голоор нутаглагчдыг '''Токуз-уйгур''' гэдэг, тэдний ураг зуугаад жил хаанчилсан гэжээ. [[Вэй улсын судар|Вэй улсын судрын]] 103-р бүлэгт [[Хүннү|Хүннүгийн]] [[шаньюй]] үзэсгэлэнт хоёр охиноо нутгийнхаа хойд хэсэгт хүн амьтангүй газарт суулгасан. Нэг охин нь чонотой гэрлэж хүү төрүүлсэн ба хожим түүний ураг олширсон. Энэ улсын хүн ард чоно улихтай адил урт үргэлжилсэн дуу дуулах дуртай гэж бий. Зарим нь уйгур хаадын эмэг эх Хүннүгийн шаньюйн охиноос гаралтай гэж ярилцдаг тухай дурджээ. Уйгур аймаг эртнээс [[Токуз Огуз]] аймгууд дунд тэргүүлэх байр суурьтай явж ирсэн. [[Нирун улс|Жужаны]] үед холбогдох эртний хятад бичгийн сурвалжид өндөр тэрэгтэнд '''Юаньхэ''' (Юаньгэ, 袁紇 &lt; *wən-γət) овог байгаа нь Уйгурын тухай анх дурдсан хэрэг. Хятадын [[Сүй улс|Сүй улсын]] (581-618) үед '''Вэйхэ''' (韋紇 &lt; wuj-γət эсвэл *ui-γət) гэж нэрлэх болжээ. [[Тан улс|Тангийн]] үед (618-906) '''Хуйхэ''' (迴紇 &lt; γuɑi-γət) гэж нэрлэх болжээ. Дуло (Туул) голын ард [[Пугу]], [[Тунло]], [[Уйгур|Вэйгэ]] (Уйгур), [[Баегу]], [[Фуло]], [[Мэнчэнь]], [[Туругэ]], [[Сызе]], [[Хунь]], [[Хусэ]] зэрэг овог, аймаг нутагладаг, нийт бараг хоёр түм цэрэгтэй гэж [[Сүй улсын судар|Сүй улсын түүхэнд]] дурдсан байдаг. [[Тан улсын хуучин судар|Тан улсын хуучин сударт]] [[Тан Гаозу|Удэ]] (618-626)-гийн эхэн хүрэхэд [[Сеяньто]], [[Циби]], [[Хуйхэ]], [[Дубо]], [[Гулигань]], [[Доланьгэ]], Пугу, Баегу, Тунло, Хунь, Сызе, Хусэ, [[Кумоси|Си]] (Кумоси), [[Аде]], [[Байси]] аймгууд говийн араар тархжээ гэж тэмдэглэжээ.

VIII зууны үеийн уйгурын гэрэлт хөшөөний бичээст '''“Он Уйгур, Секиз Огуз”''' гэж бий. [[Секиз Огуз|Секиз огуз]] гэдэг нь [[Уйгур улс|Уйгурын хожуу хаант улс]] байгуулагдсаны дараа Огузын бүрэлдэхүүнээс уйгурууд тусгаарлаж дангаар Он Уйгур гэж нэрлэгдэх болсонтой холбоотой. Түүх сурвалжид өгүүлснээр Уйгур аймаг 9 овгоос бүрэлдэнэ. Тан улсын хуучин сударт: Уйгурыг [[Тан улс|Тан улсын]] [[Тан Сюаньзун|Кайюаний үед]] (713-741 он) аажмаар хүчирхэгжсэн, [[Өтүкэн уул|Өтүкэн ууланд]] хоргоддог, өмнө зүг Сичэн (Хань улсын үеийн Гаоцюэ бэхлэлт юм, одоогийн Хангин хойд хошууны нутаг дэвсгэр) хүртэл 1700 ли зайтай. 

Уйгурт дараах овгууд байсан гэжээ. Үүнд: 

# Яглакар(Жалайр),
# Утургар, 
# Күрэбир, 
# Могэсици, 
# Ауцзэ, 
# Хасар/Хазар, 
# Хувасу, 
# Ябуткар, 
# Аябир бий гэжээ.

Уйгурын гэрэлт хөшөөдийн бичээсээр Уйгур эртнээс [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ]], [[Орхоны хөндийн соёлын дурсгал|Орхоны савд]], Өтүкэн, Өгрэсийн дунд суусаар ирсэн тухай өгүүлдэг.

[[File:Battle at Awabat-chuang.jpg|thumb|left|Дорнод Туркестаны босогчдыг Чин улс цэрэглэн дарж буй нь (1828 он)]]
839 оны үед хурцадсан дотоодын хямралын улмаас Уйгурын сайд Гюелоу (Цзюэлоу) 839 онд [[Шато]] аймгийн цэргийг дагуулж Са тегин хааныг алж Хэса тегинийг хаан болгов. [[Эдиз]] аймгийн эзэн [[Гюйлу мохэ]] (Цзюйлу мохэ) [[Киргизүүд|Киргизтэй]] нэгдэж 1 буман цэрэг дагуулж Гюелоу, хаан нарыг довтолж алаад ордонг шатаав. Хааны ургийн Пан тегинийг Сачжи сайд авч 15 овог дагуулан Куча руу нүүв. Эзний гол Алаша руу хэсэг уйгур нарыг Яглакар овгийн яззгууртан толгойлж нүүж очжээ. Үлдсэн 13 овог, зуугаад мянган хүн Уцзе (Өгэ) хааныг дагаж [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] ард [[Хөх хот]], [[Цахар]] хавиар суух болжээ. Энэ уйгуруудыг 848 он хүртэл [[Үже хаан|Өгэ хаан]] захирч байв. Түүнийг үхсэний дараа эл бүлэг уйгурууд [[Жанъе|Ганьчжоу]] руу зугтаж очжээ. Хожим эдгээр уйгурууд 860-900 оны үед Ганьжоугийн Уйгурын хант улс байгуулж 1028-1036 онд [[Тангуд|Тангудад]] эзлэгдэх хүртэл оршин тогтнож байжээ. 840 оны орчим [[Куча]] руу нүүсэн [[Энянь хаан|Пан тегиний]] зуугаад мянган хүнтэй уйгурууд бараг тэр даруй бэсрэг хант улс байгуулжээ. Кучагийн хант улсыг 866 оны орчим Турфан, Бешбалыкт нүүж ирсэн 200-аад мянган хүнтэй Буку Чиний токуз огузууд эзлэн авсан гэдэг.&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/797 Уйгур] Монголын түүхийн тайлбар толь&lt;/ref&gt;

Уйгуруудыг [[Хар Хидан]]ууд эзлэн авч, мөн [[Их Монгол Улс]] мандан бадарсны дараа [[Чингис хаан]]д дагаар оржээ. [[Цагаадайн Улс]]ын хожуу үед Уйгур, [[Моголистан]]ын ноёд язгууртнуудыг хамтад нь исламжуулж, улмаар 1514-1705 онд [[Яркендын хант улс]]ыг байгуулжээ. Манжийн үед &quot;цагаан малгайтны бослого&quot; дарагдсаны дараа 1884 онд Уйгуруудыг Шинжаан мужид оруулсан оруулсан.

== Орчин үе ==
[[File:Flag of the First East Turkestan Republic.svg|right|thumb|Зүүн Туркестаны анхны БНУ-ын сүлд, далбаа]]
[[File:Uyghur fighters.jpeg|thumb|Уйгурын хувьсгалчид]]
[[File:Establishment of the Turkish Islamic Republic of East Turkistan.png|thumb|1933 оны 11 дүгээр сарын 12-нд Кашгар хотод Дорнод Туркестаны анхдугаар Исламын БНУ-ыг тунхаглаж байгаа нь]]
[[File:TIRET government officials.png|thumb|ДТБНУ-ын Засгийн газрын бүрэлдхүүн]]
[[File:Army officers of the Islamic Republic of East Turkistan.png|thumb|Дорнод Туркестаны армийн офицерууд]]
[[File:Ismail Beg.png|thumb|Исмайл бек Аксугийн тулалдааны өмнө]]

Уйгуруудын үзэж буйгаар 1949 оны [[Дорнод Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс|Зүүн Туркестаны]] 1,820,000 км2 газраас [[Цинхай]], [[Ганьсу]]д  зарим нутаг нь орсон байна.&lt;ref&gt;[http://uyghuramerican.org/about-uyghurs Uyghuramerican.org:About Uyghurs]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=FmKbIjifn6U East Turkistan is a lost Country]&lt;/ref&gt; Тэд Ганьсуд 120,000 гаруй км2 газар алдсан гэж үздэг. Одоо [[Шинжаан]] орон 1,664,900 км2 нутагтай. Уйгурууд нь Төв болон Зүүн Азид амьдардаг Туркийн салбар ястан юм. Өнөөдрийн байдлаар, Уйгурууд [[БНХАУ]]-ын [[Шинжаан|Шинжаан Уйгурын Өөртөө Засах Улсад]] голчлон амьдарч байгаа бөгөөд БНХАУ дахь албан ёсны бүртгэлтэй 55 үндэстний цөөнхийн нэг. 

Царайны хувьд Ислам төрхтэй ч Кавказ болон Монголжуу төрхтэй ястан юм. 

Шинжаан Уйгурын уйгуруудын 80% орчим нь Шинжааны баруун өмнөд хэсэг [[:en:Tarim_Basin|Tarim Basin]]-д амьдардаг. Шинжааны бүс нутгаас гадна БНХАУ дахь уйгурын өөр нэг томоохон бүлэг нь Хүнань мужийн Таоюань-д оршдог. БНХАУ-аас гадна Казахстан, Киргиз, Узбекистан болон Туркэд тархсанаас гадна цөөн тооны уйгурууд Афганистан, Герман, Бельги, Нидерланд, Норвеги, Швед, ОХУ, Саудын Араб, Австрали, Канад болон АНУ-д байдаг. 

== Зураг ==
&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
Зураг:Hoja-Niyaz.jpg
Зураг:Barbier in Kaxgar.jpg
Зураг:KashgarNaan.jpg
Зураг:Khotan-mercado-d39.jpg
Зураг:Khotan-mercado-chicos-d01.jpg
File:Khotan-mercado-d09.jpg|[[Хотан]] хотын ням гариг бүр нээгддэг зах
Зураг:Khotan-melikawat-chicas-d03.jpg
Зураг:Uyghur man.jpg
Зураг:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png
Зураг:Uyghur protest Berlin, July 2009.jpg
Зураг:Kawa manta.jpg
File:Flag of Jihad.svg|Дорнод Туркестаны Исламын Жихад хөдөлгөөний сүлд
File:Turkistani Patriots.jpg|Дорнод Туркестаны эх орончид Казахстаны ерөнхийлөгч Н.Назарбаевын хамт. зүүн гар талаасаа 2 дахь нь Хуссейн кари Ислами, зүүн гар талаас 4 дэх Абдул Кадир Ахмад, 5 дахь нь Абдул Кадар нар-1994 он
File:Hokumet ilani.jpeg|2004 оны 09 сарын 14-ний өдөр Вашингтоны Капитол-Хилл. Уйгурын салан тусгаарлагчид
File:İstanbul 5880.jpg|Туркийн болон Дорнод Туркестаны далбааг зэрэгцэн оршихыг бэлгэдэн Истанбул хотод байрлах Дорнод Туркестаны соёлын төвийн гадаа тавьсан нь
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Дэлхийн Уйгуруудын Хуралдай]]

==Ашигласан материал==
{{Reflist}}

== Цахим холбоос ==
*[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn &quot;Уйгаруудын тухай&quot;]
*[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү &quot;Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар&quot; 2010]

{{Түрэг угсаатан}}
[[Ангилал:Уйгурууд| ]]
[[Ангилал:Шинжаан дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Хүнань дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Түрэг хэлт угсаатан]]
[[Ангилал:Хятадын ислам]]
[[Ангилал:Турк-Хятадын харилцаа]]</text>
      <sha1>4l9a044jxpu9gx27cywzp1hoohghtac</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709013</id>
      <parentid>708987</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T06:35:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түүх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18515" xml:space="preserve">{{Ард түмэн
|нэр_анги    = [[Зураг:Уйг-үн мб.png]]&lt;br&gt;Уйгур үндэстэн
|зураг       = [[Зураг:Uyghur-hunter-Kashgar.jpg|300px]]
|тайлбар     = 
|онцлох_нэрс = уйгур, худам монгол, оросоос → Уйгур&lt;br&gt;кирил монгол эгшиг зохицлоос → Уйгар
|нутаг_орон  = Дэлхий даяар — '''10.5 сая'''. Үүнээс:&lt;br&gt;{{CHN2}} — 10,069,346 ([[2010]])&lt;br&gt;
* [[Шинжаан|Шинжаан - Уйгурын ӨЗО]] — бүгд энд&lt;br&gt;
{{KAZ2}} — 223,100 ([[2009]])&lt;br&gt;
{{UZB2}} — 55,220 ([[2008]])&lt;br&gt;
{{KGZ}} —  49,000 ([[2009]])
|хэл_аялгуу = [[Уйгур хэл]], [[Хятад хэл]]
|бичиг_үсэг  = [[араб үсэг]]т уйгур бичиг
|шүтлэг = Сунни дэгтэй  [[Исламын шашин]]
|хэл_угсаа       = [[Түрэг угсаатан]]
|ойр_төрөл       = [[Узбек үндэстэн]], [[Хотон (ястан)|Хотон]], [[Салар ястан]]
|өвөг_дээдэс     = Харлаг, Тохар, эртний Уйгур
|дотроо          = 
}}
'''Уйгур''' ({{ug|ئۇيغۇر|Uyghur}}; {{zh-s|维吾尔}}; {{zh-t|維吾爾}}; {{zh-p|Wéiwú'ěr}}; {{IPA-ug|ʔʊjˈʁʊː|}}&lt;ref name=MairPrimer&gt;{{cite web | title=A Little Primer of Xinjiang Proper Nouns | last=Mair | first=Victor | authorlink=Victor Mair | work=[[Language Log]] | accessdate=30 July 2009 | date=13 July 2009 | url=http://languagelog.ldc.upenn.edu/nll/?p=1576}}&lt;/ref&gt;) нь Зүүн болон [[Төв Ази]]д оршин суудаг, [[Түрэг|түрэг угсааны үндэстэн]] юм. Өнөөдөр уйгурууд ихэвчлэн [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[Шинжаан|Шинжаан-Уйгурын Өөртөө Засах Орон]]д оршин суудаг. Шинжянгийн уйгуруудын 80% нь баруун өмнөд хэсгийн [[Таримын хотгор]]т амьдардаг байна.&lt;ref&gt;Dillon, Michael (2004). ''Xinjiang: China's Muslim far northwest''. Routledge. ISBN 9780415320511. p.24&lt;/ref&gt;

Хятад дахь, Шинжаанаас гадна уйгуруудын төвлөрсөн газар бол [[Хүнань]] мужийн өмнө-төв хэсэгт орших Таоюань шянь болно.&lt;ref name=&quot;english.people.com.cn&quot;&gt;{{cite news |title=Ethnic Uygurs in Hunan Live in Harmony with Han Chinese |author= |newspaper=People's Daily|date=29 December 2000|url=http://english.people.com.cn/english/200012/28/eng20001228_59085.html}}&lt;/ref&gt; Хятадаас гадна [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Узбекистан]] зэрэг Төв Азийн орнуудад уйгурууд олноор оршин суудаг. Түүнчлэн [[Афганистан]], [[Пакистан]], [[Турк]]т цөөн тоогоор амьдардаг байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.eastwestcenter.org/fileadmin/stored/pdfs/ps053.pdf |title=Ethno-Diplomacy: The Uyghur Hitch in Sino-Turkish Relations |format=PDF |date= |accessdate=2011-08-28}}&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Уйгур гэдэг үгийг уйгурууд  /uː.iˈɡʊər/ гэж дууддаг. Анх англи хэлтнүүдэд /ˈwiːɡər/ гэж хятадын буруу дуудлагаар танигдсан. Сүүлийн жилүүдэд эрдэмтэд болон уйгурууд тэдний нэрний зөв англи дуудлага нь /uː.iˈɡʊər/ байх ёстой гэж онцлох болсон. Мөн латин үсгээр &quot;Uyghur&quot; гэж бичих ёстойг ч сануулсан. 

Монгол хэлнээ &quot;Уйгур&quot;, &quot;Уйгар&quot; гэж хоёр ялгаатай байдлаар дууддаг. Учир нь монгол бичгийн уламжлалаа дагавал &quot;Уйгур&quot; гэх нь зөв боловч кирилл үсэг дэх эгшгийн зохицлоос үүдэж &quot;Уйгар&quot; гэж дууддаг. Мөн бичгийн хэлнээ &quot;Уйгур&quot; гэдэг хувилбарыг түлхүү хэрэглэдэг. 

Уйгур гэдэг үгний утга нь одоогоор тодорхойгүй. Өвөг Түрэг хэлний сурвалжийг үзвэл ''уяхур''','''''

==Түүх==
{{Гол|Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд}}
[[Файл:Manicheans.jpg|thumb|Манихей тахилч нар 8-9-р зууны орчим Таримын сав газар дахь Кочо хотод Согдын гар бичмэл бичдэг]]
[[Токуз Огуз|Токуз огузын]] гол аймгуудын нэг. Тэдний угсаа гарвалын тухай домог, түүхүүд хятад, перс хэлний сурвалжид үлдсэн байдаг. Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүхдээ [[Ата малик Жувейни|Жувейн]], уйгурууд [[Хархорум|Хархорумын]] [[Орхон гол|Орхон голын]] хөвөөнд эртнээс нутаглаж [[Буку хан|Буку ханыг]] хүртэл таван зуун оныг үдсэн, [[Туул]], [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн]] завсарт байдаг довноос шидтэй хүүхдүүд төрсөн, тэднийг нэг Буку-г хан сууринд залсан домгийг дурдсан. Ж.Маркварт 1912 онд Уйгурын домгийн Буку-г бодит хүн, Харбалгасын бичээст гардаг хаан мөн гэсэн. П.Пеллио 1930 онд Buku бол Bügü нэрийн хувилбар юм гэжээ. Уйгурын түүхэнд Бөгү (Бёгю) нэртэй хаан тус улсыг 759 оноос эхлэн хорин жил захирсан гэж гардаг. [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] бас Уйгурын түүх бий. Уйгур улсад байдаг нэг том уулын хажууд нэг газар 10, нөгөө газарт 9 гол байдаг. Арван голоор нутаглагчдыг '''Он-уйгур''', есөн голоор нутаглагчдыг '''Токуз-уйгур''' гэдэг, тэдний ураг зуугаад жил хаанчилсан гэжээ. [[Вэй улсын судар|Вэй улсын судрын]] 103-р бүлэгт [[Хүннү|Хүннүгийн]] [[шаньюй]] үзэсгэлэнт хоёр охиноо нутгийнхаа хойд хэсэгт хүн амьтангүй газарт суулгасан. Нэг охин нь чонотой гэрлэж хүү төрүүлсэн ба хожим түүний ураг олширсон. Энэ улсын хүн ард чоно улихтай адил урт үргэлжилсэн дуу дуулах дуртай гэж бий. Зарим нь уйгур хаадын эмэг эх Хүннүгийн шаньюйн охиноос гаралтай гэж ярилцдаг тухай дурджээ. Уйгур аймаг эртнээс [[Токуз Огуз]] аймгууд дунд тэргүүлэх байр суурьтай явж ирсэн. [[Нирун улс|Жужаны]] үед холбогдох эртний хятад бичгийн сурвалжид өндөр тэрэгтэнд '''Юаньхэ''' (Юаньгэ, 袁紇 &lt; *wən-γət) овог байгаа нь Уйгурын тухай анх дурдсан хэрэг. Хятадын [[Сүй улс|Сүй улсын]] (581-618) үед '''Вэйхэ''' (韋紇 &lt; wuj-γət эсвэл *ui-γət) гэж нэрлэх болжээ. [[Тан улс|Тангийн]] үед (618-906) '''Хуйхэ''' (迴紇 &lt; γuɑi-γət) гэж нэрлэх болжээ. Дуло (Туул) голын ард [[Пугу]], [[Тунло]], [[Уйгур|Вэйгэ]] (Уйгур), [[Баегу]], [[Фуло]], [[Мэнчэнь]], [[Туругэ]], [[Сызе]], [[Хунь]], [[Хусэ]] зэрэг овог, аймаг нутагладаг, нийт бараг хоёр түм цэрэгтэй гэж [[Сүй улсын судар|Сүй улсын түүхэнд]] дурдсан байдаг. [[Тан улсын хуучин судар|Тан улсын хуучин сударт]] [[Тан Гаозу|Удэ]] (618-626)-гийн эхэн хүрэхэд [[Сеяньто]], [[Циби]], [[Хуйхэ]], [[Дубо]], [[Гулигань]], [[Доланьгэ]], Пугу, Баегу, Тунло, Хунь, Сызе, Хусэ, [[Кумоси|Си]] (Кумоси), [[Аде]], [[Байси]] аймгууд говийн араар тархжээ гэж тэмдэглэжээ.

VIII зууны үеийн уйгурын гэрэлт хөшөөний бичээст '''“Он Уйгур, Секиз Огуз”''' гэж бий. [[Секиз Огуз|Секиз огуз]] гэдэг нь [[Уйгур улс|Уйгурын хожуу хаант улс]] байгуулагдсаны дараа Огузын бүрэлдэхүүнээс уйгурууд тусгаарлаж дангаар Он Уйгур гэж нэрлэгдэх болсонтой холбоотой. Түүх сурвалжид өгүүлснээр Уйгур аймаг 9 овгоос бүрэлдэнэ. Тан улсын хуучин сударт: Уйгурыг [[Тан улс|Тан улсын]] [[Тан Сюаньзун|Кайюаний үед]] (713-741 он) аажмаар хүчирхэгжсэн, [[Өтүкэн уул|Өтүкэн ууланд]] хоргоддог, өмнө зүг Сичэн (Хань улсын үеийн Гаоцюэ бэхлэлт юм, одоогийн Хангин хойд хошууны нутаг дэвсгэр) хүртэл 1700 ли зайтай. 

Уйгурт дараах овгууд байсан гэжээ. Үүнд: 

# Яглакар(Жалайр),
# Утургар, 
# Күрэбир, 
# Могэсици, 
# Ауцзэ, 
# Хасар/Хазар, 
# Хувасу, 
# Ябуткар, 
# Аябир бий гэжээ.

Уйгурын гэрэлт хөшөөдийн бичээсээр Уйгур эртнээс [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ]], [[Орхоны хөндийн соёлын дурсгал|Орхоны савд]], Өтүкэн, Өгрэсийн дунд суусаар ирсэн тухай өгүүлдэг.

[[File:Battle at Awabat-chuang.jpg|thumb|left|Дорнод Туркестаны босогчдыг Чин улс цэрэглэн дарж буй нь (1828 он)]]
839 оны үед хурцадсан дотоодын хямралын улмаас Уйгурын сайд Гюелоу (Цзюэлоу) 839 онд [[Шато]] аймгийн цэргийг дагуулж Са тегин хааныг алж Хэса тегинийг хаан болгов. [[Эдиз]] аймгийн эзэн [[Гюйлу мохэ]] (Цзюйлу мохэ) [[Киргизүүд|Киргизтэй]] нэгдэж 1 буман цэрэг дагуулж Гюелоу, хаан нарыг довтолж алаад ордонг шатаав. Хааны ургийн Пан тегинийг Сачжи сайд авч 15 овог дагуулан Куча руу нүүв. Эзний гол Алаша руу хэсэг уйгур нарыг Яглакар овгийн яззгууртан толгойлж нүүж очжээ. Үлдсэн 13 овог, зуугаад мянган хүн Уцзе (Өгэ) хааныг дагаж [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] ард [[Хөх хот]], [[Цахар]] хавиар суух болжээ. Энэ уйгуруудыг 848 он хүртэл [[Үже хаан|Өгэ хаан]] захирч байв. Түүнийг үхсэний дараа эл бүлэг уйгурууд [[Жанъе|Ганьчжоу]] руу зугтаж очжээ. Хожим эдгээр уйгурууд 860-900 оны үед Ганьжоугийн Уйгурын хант улс байгуулж 1028-1036 онд [[Тангуд|Тангудад]] эзлэгдэх хүртэл оршин тогтнож байжээ. 840 оны орчим [[Куча]] руу нүүсэн Пан тегиний зуугаад мянган хүнтэй уйгурууд бараг тэр даруй бэсрэг хант улс байгуулжээ. Кучагийн хант улсыг 866 оны орчим Турфан, Бешбалыкт нүүж ирсэн 200-аад мянган хүнтэй Буку Чиний токуз огузууд эзлэн авсан гэдэг.&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/797 Уйгур] Монголын түүхийн тайлбар толь&lt;/ref&gt;

Уйгуруудыг [[Хар Хидан]]ууд эзлэн авч, мөн [[Их Монгол Улс]] мандан бадарсны дараа [[Чингис хаан]]д дагаар оржээ. [[Цагаадайн Улс]]ын хожуу үед Уйгур, [[Моголистан]]ын ноёд язгууртнуудыг хамтад нь исламжуулж, улмаар 1514-1705 онд [[Яркендын хант улс]]ыг байгуулжээ. Манжийн үед &quot;цагаан малгайтны бослого&quot; дарагдсаны дараа 1884 онд Уйгуруудыг Шинжаан мужид оруулсан оруулсан.

== Орчин үе ==
[[File:Flag of the First East Turkestan Republic.svg|right|thumb|Зүүн Туркестаны анхны БНУ-ын сүлд, далбаа]]
[[File:Uyghur fighters.jpeg|thumb|Уйгурын хувьсгалчид]]
[[File:Establishment of the Turkish Islamic Republic of East Turkistan.png|thumb|1933 оны 11 дүгээр сарын 12-нд Кашгар хотод Дорнод Туркестаны анхдугаар Исламын БНУ-ыг тунхаглаж байгаа нь]]
[[File:TIRET government officials.png|thumb|ДТБНУ-ын Засгийн газрын бүрэлдхүүн]]
[[File:Army officers of the Islamic Republic of East Turkistan.png|thumb|Дорнод Туркестаны армийн офицерууд]]
[[File:Ismail Beg.png|thumb|Исмайл бек Аксугийн тулалдааны өмнө]]

Уйгуруудын үзэж буйгаар 1949 оны [[Дорнод Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс|Зүүн Туркестаны]] 1,820,000 км2 газраас [[Цинхай]], [[Ганьсу]]д  зарим нутаг нь орсон байна.&lt;ref&gt;[http://uyghuramerican.org/about-uyghurs Uyghuramerican.org:About Uyghurs]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=FmKbIjifn6U East Turkistan is a lost Country]&lt;/ref&gt; Тэд Ганьсуд 120,000 гаруй км2 газар алдсан гэж үздэг. Одоо [[Шинжаан]] орон 1,664,900 км2 нутагтай. Уйгурууд нь Төв болон Зүүн Азид амьдардаг Туркийн салбар ястан юм. Өнөөдрийн байдлаар, Уйгурууд [[БНХАУ]]-ын [[Шинжаан|Шинжаан Уйгурын Өөртөө Засах Улсад]] голчлон амьдарч байгаа бөгөөд БНХАУ дахь албан ёсны бүртгэлтэй 55 үндэстний цөөнхийн нэг. 

Царайны хувьд Ислам төрхтэй ч Кавказ болон Монголжуу төрхтэй ястан юм. 

Шинжаан Уйгурын уйгуруудын 80% орчим нь Шинжааны баруун өмнөд хэсэг [[:en:Tarim_Basin|Tarim Basin]]-д амьдардаг. Шинжааны бүс нутгаас гадна БНХАУ дахь уйгурын өөр нэг томоохон бүлэг нь Хүнань мужийн Таоюань-д оршдог. БНХАУ-аас гадна Казахстан, Киргиз, Узбекистан болон Туркэд тархсанаас гадна цөөн тооны уйгурууд Афганистан, Герман, Бельги, Нидерланд, Норвеги, Швед, ОХУ, Саудын Араб, Австрали, Канад болон АНУ-д байдаг. 

== Зураг ==
&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
Зураг:Hoja-Niyaz.jpg
Зураг:Barbier in Kaxgar.jpg
Зураг:KashgarNaan.jpg
Зураг:Khotan-mercado-d39.jpg
Зураг:Khotan-mercado-chicos-d01.jpg
File:Khotan-mercado-d09.jpg|[[Хотан]] хотын ням гариг бүр нээгддэг зах
Зураг:Khotan-melikawat-chicas-d03.jpg
Зураг:Uyghur man.jpg
Зураг:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png
Зураг:Uyghur protest Berlin, July 2009.jpg
Зураг:Kawa manta.jpg
File:Flag of Jihad.svg|Дорнод Туркестаны Исламын Жихад хөдөлгөөний сүлд
File:Turkistani Patriots.jpg|Дорнод Туркестаны эх орончид Казахстаны ерөнхийлөгч Н.Назарбаевын хамт. зүүн гар талаасаа 2 дахь нь Хуссейн кари Ислами, зүүн гар талаас 4 дэх Абдул Кадир Ахмад, 5 дахь нь Абдул Кадар нар-1994 он
File:Hokumet ilani.jpeg|2004 оны 09 сарын 14-ний өдөр Вашингтоны Капитол-Хилл. Уйгурын салан тусгаарлагчид
File:İstanbul 5880.jpg|Туркийн болон Дорнод Туркестаны далбааг зэрэгцэн оршихыг бэлгэдэн Истанбул хотод байрлах Дорнод Туркестаны соёлын төвийн гадаа тавьсан нь
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Дэлхийн Уйгуруудын Хуралдай]]

==Ашигласан материал==
{{Reflist}}

== Цахим холбоос ==
*[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn &quot;Уйгаруудын тухай&quot;]
*[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү &quot;Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар&quot; 2010]

{{Түрэг угсаатан}}
[[Ангилал:Уйгурууд| ]]
[[Ангилал:Шинжаан дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Хүнань дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Түрэг хэлт угсаатан]]
[[Ангилал:Хятадын ислам]]
[[Ангилал:Турк-Хятадын харилцаа]]</text>
      <sha1>4y5b0pcwnn8f2rqgbrcbjr5joqm6mi2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709014</id>
      <parentid>709013</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T06:57:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түүх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18519" xml:space="preserve">{{Ард түмэн
|нэр_анги    = [[Зураг:Уйг-үн мб.png]]&lt;br&gt;Уйгур үндэстэн
|зураг       = [[Зураг:Uyghur-hunter-Kashgar.jpg|300px]]
|тайлбар     = 
|онцлох_нэрс = уйгур, худам монгол, оросоос → Уйгур&lt;br&gt;кирил монгол эгшиг зохицлоос → Уйгар
|нутаг_орон  = Дэлхий даяар — '''10.5 сая'''. Үүнээс:&lt;br&gt;{{CHN2}} — 10,069,346 ([[2010]])&lt;br&gt;
* [[Шинжаан|Шинжаан - Уйгурын ӨЗО]] — бүгд энд&lt;br&gt;
{{KAZ2}} — 223,100 ([[2009]])&lt;br&gt;
{{UZB2}} — 55,220 ([[2008]])&lt;br&gt;
{{KGZ}} —  49,000 ([[2009]])
|хэл_аялгуу = [[Уйгур хэл]], [[Хятад хэл]]
|бичиг_үсэг  = [[араб үсэг]]т уйгур бичиг
|шүтлэг = Сунни дэгтэй  [[Исламын шашин]]
|хэл_угсаа       = [[Түрэг угсаатан]]
|ойр_төрөл       = [[Узбек үндэстэн]], [[Хотон (ястан)|Хотон]], [[Салар ястан]]
|өвөг_дээдэс     = Харлаг, Тохар, эртний Уйгур
|дотроо          = 
}}
'''Уйгур''' ({{ug|ئۇيغۇر|Uyghur}}; {{zh-s|维吾尔}}; {{zh-t|維吾爾}}; {{zh-p|Wéiwú'ěr}}; {{IPA-ug|ʔʊjˈʁʊː|}}&lt;ref name=MairPrimer&gt;{{cite web | title=A Little Primer of Xinjiang Proper Nouns | last=Mair | first=Victor | authorlink=Victor Mair | work=[[Language Log]] | accessdate=30 July 2009 | date=13 July 2009 | url=http://languagelog.ldc.upenn.edu/nll/?p=1576}}&lt;/ref&gt;) нь Зүүн болон [[Төв Ази]]д оршин суудаг, [[Түрэг|түрэг угсааны үндэстэн]] юм. Өнөөдөр уйгурууд ихэвчлэн [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[Шинжаан|Шинжаан-Уйгурын Өөртөө Засах Орон]]д оршин суудаг. Шинжянгийн уйгуруудын 80% нь баруун өмнөд хэсгийн [[Таримын хотгор]]т амьдардаг байна.&lt;ref&gt;Dillon, Michael (2004). ''Xinjiang: China's Muslim far northwest''. Routledge. ISBN 9780415320511. p.24&lt;/ref&gt;

Хятад дахь, Шинжаанаас гадна уйгуруудын төвлөрсөн газар бол [[Хүнань]] мужийн өмнө-төв хэсэгт орших Таоюань шянь болно.&lt;ref name=&quot;english.people.com.cn&quot;&gt;{{cite news |title=Ethnic Uygurs in Hunan Live in Harmony with Han Chinese |author= |newspaper=People's Daily|date=29 December 2000|url=http://english.people.com.cn/english/200012/28/eng20001228_59085.html}}&lt;/ref&gt; Хятадаас гадна [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Узбекистан]] зэрэг Төв Азийн орнуудад уйгурууд олноор оршин суудаг. Түүнчлэн [[Афганистан]], [[Пакистан]], [[Турк]]т цөөн тоогоор амьдардаг байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.eastwestcenter.org/fileadmin/stored/pdfs/ps053.pdf |title=Ethno-Diplomacy: The Uyghur Hitch in Sino-Turkish Relations |format=PDF |date= |accessdate=2011-08-28}}&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Уйгур гэдэг үгийг уйгурууд  /uː.iˈɡʊər/ гэж дууддаг. Анх англи хэлтнүүдэд /ˈwiːɡər/ гэж хятадын буруу дуудлагаар танигдсан. Сүүлийн жилүүдэд эрдэмтэд болон уйгурууд тэдний нэрний зөв англи дуудлага нь /uː.iˈɡʊər/ байх ёстой гэж онцлох болсон. Мөн латин үсгээр &quot;Uyghur&quot; гэж бичих ёстойг ч сануулсан. 

Монгол хэлнээ &quot;Уйгур&quot;, &quot;Уйгар&quot; гэж хоёр ялгаатай байдлаар дууддаг. Учир нь монгол бичгийн уламжлалаа дагавал &quot;Уйгур&quot; гэх нь зөв боловч кирилл үсэг дэх эгшгийн зохицлоос үүдэж &quot;Уйгар&quot; гэж дууддаг. Мөн бичгийн хэлнээ &quot;Уйгур&quot; гэдэг хувилбарыг түлхүү хэрэглэдэг. 

Уйгур гэдэг үгний утга нь одоогоор тодорхойгүй. Өвөг Түрэг хэлний сурвалжийг үзвэл ''уяхур''','''''

==Түүх==
{{Гол|Уйгурын үеийн археологийн дурсгалууд}}
[[Файл:Manicheans.jpg|thumb|Манихей тахилч нар 8-9-р зууны орчим Таримын сав газар дахь Кочо хотод Согдын гар бичмэл бичдэг]]
[[Токуз Огуз|Токуз огузын]] гол аймгуудын нэг. Тэдний угсаа гарвалын тухай домог, түүхүүд хятад, перс хэлний сурвалжид үлдсэн байдаг. Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүхдээ [[Ата малик Жувейни|Жувейн]], уйгурууд [[Хархорум|Хархорумын]] [[Орхон гол|Орхон голын]] хөвөөнд эртнээс нутаглаж Буку ханыг хүртэл таван зуун оныг үдсэн, [[Туул]], [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн]] завсарт байдаг довноос шидтэй хүүхдүүд төрсөн, тэднийг нэг Буку-г хан сууринд залсан домгийг дурдсан. Ж.Маркварт 1912 онд Уйгурын домгийн Буку-г бодит хүн, Харбалгасын бичээст гардаг хаан мөн гэсэн. П.Пеллио 1930 онд Buku бол Bügü нэрийн хувилбар юм гэжээ. Уйгурын түүхэнд [[Идигинь хаан|Бөгү (Бёгю) нэртэй хаан]] тус улсыг 759 оноос эхлэн хорин жил захирсан гэж гардаг. [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] бас Уйгурын түүх бий. Уйгур улсад байдаг нэг том уулын хажууд нэг газар 10, нөгөө газарт 9 гол байдаг. Арван голоор нутаглагчдыг '''Он-уйгур''', есөн голоор нутаглагчдыг '''Токуз-уйгур''' гэдэг, тэдний ураг зуугаад жил хаанчилсан гэжээ. [[Вэй улсын судар|Вэй улсын судрын]] 103-р бүлэгт [[Хүннү|Хүннүгийн]] [[шаньюй]] үзэсгэлэнт хоёр охиноо нутгийнхаа хойд хэсэгт хүн амьтангүй газарт суулгасан. Нэг охин нь чонотой гэрлэж хүү төрүүлсэн ба хожим түүний ураг олширсон. Энэ улсын хүн ард чоно улихтай адил урт үргэлжилсэн дуу дуулах дуртай гэж бий. Зарим нь уйгур хаадын эмэг эх Хүннүгийн шаньюйн охиноос гаралтай гэж ярилцдаг тухай дурджээ. Уйгур аймаг эртнээс Токуз Огуз аймгууд дунд тэргүүлэх байр суурьтай явж ирсэн. [[Нирун улс|Жужаны]] үед холбогдох эртний хятад бичгийн сурвалжид өндөр тэрэгтэнд '''Юаньхэ''' (Юаньгэ, 袁紇 &lt; *wən-γət) овог байгаа нь Уйгурын тухай анх дурдсан хэрэг. Хятадын [[Сүй улс|Сүй улсын]] (581-618) үед '''Вэйхэ''' (韋紇 &lt; wuj-γət эсвэл *ui-γət) гэж нэрлэх болжээ. [[Тан улс|Тангийн]] үед (618-906) '''Хуйхэ''' (迴紇 &lt; γuɑi-γət) гэж нэрлэх болжээ. Дуло (Туул) голын ард [[Пугу]], [[Тунло]], [[Уйгур|Вэйгэ]] (Уйгур), [[Баегу]], [[Фуло]], [[Мэнчэнь]], [[Туругэ]], [[Сызе]], [[Хунь]], [[Хусэ]] зэрэг овог, аймаг нутагладаг, нийт бараг хоёр түм цэрэгтэй гэж [[Сүй улсын судар|Сүй улсын түүхэнд]] дурдсан байдаг. [[Тан улсын хуучин судар|Тан улсын хуучин сударт]] [[Тан Гаозу|Удэ]] (618-626)-гийн эхэн хүрэхэд [[Сеяньто]], [[Циби]], [[Хуйхэ]], [[Дубо]], [[Гулигань]], [[Доланьгэ]], Пугу, Баегу, Тунло, Хунь, Сызе, Хусэ, [[Кумоси|Си]] (Кумоси), [[Аде]], [[Байси]] аймгууд говийн араар тархжээ гэж тэмдэглэжээ.

VIII зууны үеийн уйгурын гэрэлт хөшөөний бичээст '''“Он Уйгур, Секиз Огуз”''' гэж бий. [[Секиз Огуз|Секиз огуз]] гэдэг нь [[Уйгур улс|Уйгурын хожуу хаант улс]] байгуулагдсаны дараа Огузын бүрэлдэхүүнээс уйгурууд тусгаарлаж дангаар Он Уйгур гэж нэрлэгдэх болсонтой холбоотой. Түүх сурвалжид өгүүлснээр Уйгур аймаг 9 овгоос бүрэлдэнэ. Тан улсын хуучин сударт: Уйгурыг [[Тан улс|Тан улсын]] [[Тан Сюаньзун|Кайюаний үед]] (713-741 он) аажмаар хүчирхэгжсэн, [[Өтүкэн уул|Өтүкэн ууланд]] хоргоддог, өмнө зүг Сичэн (Хань улсын үеийн Гаоцюэ бэхлэлт юм, одоогийн Хангин хойд хошууны нутаг дэвсгэр) хүртэл 1700 ли зайтай. 

Уйгурт дараах овгууд байсан гэжээ. Үүнд: 

# Яглакар(Жалайр),
# Утургар, 
# Күрэбир, 
# Могэсици, 
# Ауцзэ, 
# Хасар/Хазар, 
# Хувасу, 
# Ябуткар, 
# Аябир бий гэжээ.

Уйгурын гэрэлт хөшөөдийн бичээсээр Уйгур эртнээс [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ]], [[Орхоны хөндийн соёлын дурсгал|Орхоны савд]], Өтүкэн, Өгрэсийн дунд суусаар ирсэн тухай өгүүлдэг.

[[File:Battle at Awabat-chuang.jpg|thumb|left|Дорнод Туркестаны босогчдыг Чин улс цэрэглэн дарж буй нь (1828 он)]]
839 оны үед хурцадсан дотоодын хямралын улмаас Уйгурын сайд Гюелоу (Цзюэлоу) 839 онд [[Шато]] аймгийн цэргийг дагуулж Са тегин хааныг алж Хэса тегинийг хаан болгов. [[Эдиз]] аймгийн эзэн [[Гюйлу мохэ]] (Цзюйлу мохэ) [[Киргизүүд|Киргизтэй]] нэгдэж 1 буман цэрэг дагуулж Гюелоу, хаан нарыг довтолж алаад ордонг шатаав. Хааны ургийн Пан тегинийг Сачжи сайд авч 15 овог дагуулан Куча руу нүүв. Эзний гол Алаша руу хэсэг уйгур нарыг Яглакар овгийн яззгууртан толгойлж нүүж очжээ. Үлдсэн 13 овог, зуугаад мянган хүн Уцзе (Өгэ) хааныг дагаж [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] ард [[Хөх хот]], [[Цахар]] хавиар суух болжээ. Энэ уйгуруудыг 848 он хүртэл [[Үже хаан|Өгэ хаан]] захирч байв. Түүнийг үхсэний дараа эл бүлэг уйгурууд [[Жанъе|Ганьчжоу]] руу зугтаж очжээ. Хожим эдгээр уйгурууд 860-900 оны үед Ганьжоугийн Уйгурын хант улс байгуулж 1028-1036 онд [[Тангуд|Тангудад]] эзлэгдэх хүртэл оршин тогтнож байжээ. 840 оны орчим [[Куча]] руу нүүсэн Пан тегиний зуугаад мянган хүнтэй уйгурууд бараг тэр даруй бэсрэг хант улс байгуулжээ. Кучагийн хант улсыг 866 оны орчим Турфан, Бешбалыкт нүүж ирсэн 200-аад мянган хүнтэй Буку Чиний токуз огузууд эзлэн авсан гэдэг.&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/797 Уйгур] Монголын түүхийн тайлбар толь&lt;/ref&gt;

Уйгуруудыг [[Хар Хидан]]ууд эзлэн авч, мөн [[Их Монгол Улс]] мандан бадарсны дараа [[Чингис хаан]]д дагаар оржээ. [[Цагаадайн Улс]]ын хожуу үед Уйгур, [[Моголистан]]ын ноёд язгууртнуудыг хамтад нь исламжуулж, улмаар 1514-1705 онд [[Яркендын хант улс]]ыг байгуулжээ. Манжийн үед &quot;цагаан малгайтны бослого&quot; дарагдсаны дараа 1884 онд Уйгуруудыг Шинжаан мужид оруулсан оруулсан.

== Орчин үе ==
[[File:Flag of the First East Turkestan Republic.svg|right|thumb|Зүүн Туркестаны анхны БНУ-ын сүлд, далбаа]]
[[File:Uyghur fighters.jpeg|thumb|Уйгурын хувьсгалчид]]
[[File:Establishment of the Turkish Islamic Republic of East Turkistan.png|thumb|1933 оны 11 дүгээр сарын 12-нд Кашгар хотод Дорнод Туркестаны анхдугаар Исламын БНУ-ыг тунхаглаж байгаа нь]]
[[File:TIRET government officials.png|thumb|ДТБНУ-ын Засгийн газрын бүрэлдхүүн]]
[[File:Army officers of the Islamic Republic of East Turkistan.png|thumb|Дорнод Туркестаны армийн офицерууд]]
[[File:Ismail Beg.png|thumb|Исмайл бек Аксугийн тулалдааны өмнө]]

Уйгуруудын үзэж буйгаар 1949 оны [[Дорнод Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс|Зүүн Туркестаны]] 1,820,000 км2 газраас [[Цинхай]], [[Ганьсу]]д  зарим нутаг нь орсон байна.&lt;ref&gt;[http://uyghuramerican.org/about-uyghurs Uyghuramerican.org:About Uyghurs]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=FmKbIjifn6U East Turkistan is a lost Country]&lt;/ref&gt; Тэд Ганьсуд 120,000 гаруй км2 газар алдсан гэж үздэг. Одоо [[Шинжаан]] орон 1,664,900 км2 нутагтай. Уйгурууд нь Төв болон Зүүн Азид амьдардаг Туркийн салбар ястан юм. Өнөөдрийн байдлаар, Уйгурууд [[БНХАУ]]-ын [[Шинжаан|Шинжаан Уйгурын Өөртөө Засах Улсад]] голчлон амьдарч байгаа бөгөөд БНХАУ дахь албан ёсны бүртгэлтэй 55 үндэстний цөөнхийн нэг. 

Царайны хувьд Ислам төрхтэй ч Кавказ болон Монголжуу төрхтэй ястан юм. 

Шинжаан Уйгурын уйгуруудын 80% орчим нь Шинжааны баруун өмнөд хэсэг [[:en:Tarim_Basin|Tarim Basin]]-д амьдардаг. Шинжааны бүс нутгаас гадна БНХАУ дахь уйгурын өөр нэг томоохон бүлэг нь Хүнань мужийн Таоюань-д оршдог. БНХАУ-аас гадна Казахстан, Киргиз, Узбекистан болон Туркэд тархсанаас гадна цөөн тооны уйгурууд Афганистан, Герман, Бельги, Нидерланд, Норвеги, Швед, ОХУ, Саудын Араб, Австрали, Канад болон АНУ-д байдаг. 

== Зураг ==
&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
Зураг:Hoja-Niyaz.jpg
Зураг:Barbier in Kaxgar.jpg
Зураг:KashgarNaan.jpg
Зураг:Khotan-mercado-d39.jpg
Зураг:Khotan-mercado-chicos-d01.jpg
File:Khotan-mercado-d09.jpg|[[Хотан]] хотын ням гариг бүр нээгддэг зах
Зураг:Khotan-melikawat-chicas-d03.jpg
Зураг:Uyghur man.jpg
Зураг:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png
Зураг:Uyghur protest Berlin, July 2009.jpg
Зураг:Kawa manta.jpg
File:Flag of Jihad.svg|Дорнод Туркестаны Исламын Жихад хөдөлгөөний сүлд
File:Turkistani Patriots.jpg|Дорнод Туркестаны эх орончид Казахстаны ерөнхийлөгч Н.Назарбаевын хамт. зүүн гар талаасаа 2 дахь нь Хуссейн кари Ислами, зүүн гар талаас 4 дэх Абдул Кадир Ахмад, 5 дахь нь Абдул Кадар нар-1994 он
File:Hokumet ilani.jpeg|2004 оны 09 сарын 14-ний өдөр Вашингтоны Капитол-Хилл. Уйгурын салан тусгаарлагчид
File:İstanbul 5880.jpg|Туркийн болон Дорнод Туркестаны далбааг зэрэгцэн оршихыг бэлгэдэн Истанбул хотод байрлах Дорнод Туркестаны соёлын төвийн гадаа тавьсан нь
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Дэлхийн Уйгуруудын Хуралдай]]

==Ашигласан материал==
{{Reflist}}

== Цахим холбоос ==
*[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 ebugen.blog.gogo.mn &quot;Уйгаруудын тухай&quot;]
*[http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/1314.shtml Нийтлэлч А.Баатархуяг, З.Мэндхүү &quot;Хятадын хуучирдаггүй шинэ хязгаар&quot; 2010]

{{Түрэг угсаатан}}
[[Ангилал:Уйгурууд| ]]
[[Ангилал:Шинжаан дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Хүнань дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Түрэг хэлт угсаатан]]
[[Ангилал:Хятадын ислам]]
[[Ангилал:Турк-Хятадын харилцаа]]</text>
      <sha1>qlf26zi46gur3ta6jzb5gikkz4dv9fr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гуулин улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29906</id>
    <revision>
      <id>709004</id>
      <parentid>701518</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T04:57:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4171" xml:space="preserve">{{Infobox former country
|common_name     = Гуулин
|status          = [[вант улс]]
|government_type = хаант засаг
|year_start  = 918 он
|year_end    = 1392 он
|event_start = [[Тэжу ван (Курё)|Тэжу ван]] үүсгэсэн
|event_end   = [[Чусонь]]д зай тавьсан
|event1      = [[Солонгос]]ын нэгдсэн улс
|date_event1 = 936 он
|event2      = [[Кидан|Кидантай]] дайтсан
|date_event2 = 993–1019 он
|event4      = Цэргийн дэглэм
|date_event4 = 1170–1270 он
|event5      = [[Юань улс]]ын хараат байв
|date_event5 = 1270–1356 он
|&lt;!--- Flag navigation: Preceding and succeeding entities p1 to p5 and s1 to s5 ---&gt;
|p1          = [[Шилла]]
|flag_p1     = Seal of Silla.png
|p2          = [[Хүпэгжэ]] 
|p3          = [[Тэбун]]
|s1          = [[Чусонь]]
|flag_s1     = Flag of the king of Joseon.svg
|image_flag   = Royal flag of Goryeo (Bong-gi).svg
|flag_type    = Сүлд туг
|image_coat   = Seal of Goryeo King.svg
|symbol_type  = Тамга тэмдэг
|image_map    = History of Korea-Goryeo Period-1389 CE.gif
|image_map_caption  = 1389 оны Гуулин улсын газар нутаг
|capital          = [[Кэсон|Кэгён]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;(919–1232, 1270–1392)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;[[Канхуа]]&lt;small&gt;&lt;br /&gt;(1232–1270)&lt;/small&gt;
|common_languages = дундад [[солонгос хэл]]
|religion         = [[буддын шашин|будда]], [[күнзийн суртахуун|күнз]], [[бомбын шашин|бомбо]], [[бөө мөргөл|бөө]]
|title_leader = [[Ван|Улсын ван]]
|leader1      = [[Тэжу (Курё)|Тэжу]]
|year_leader1 = 918–943 он
|leader2      = [[Куанжун ван|Куанжун]]
|year_leader2 = 949–975 он
|leader3      = [[Мүнжун ван (Курё)|Мүньжун]]
|year_leader3 = 1046–1083 он
|leader5      = [[Кунминь ван|Кунминь]]
|year_leader5 = 1351–1374 он
|leader6      = [[Кунъян]]
|year_leader6 = 1389–1392 он
|&lt;!--- Area and population of a given year ---&gt;
|stat_year2 = 1123 он
|stat_pop2  = 2,100,000 хүн
|footnotes  =
|today      = {{KOR}}&lt;br /&gt;{{PRK}}
}}

'''Курё'''&lt;ref&gt;Солонгос дуудлага нь [куурёо]. Бусад хувилбар: Корё, Күрё, Курёо, Корёо, Гүрё, Гүрё, Горё, Гүрёо, Горёо&lt;/ref&gt; ([[Солонгос хэл|солонгос үсгээр]] 고려, [[Солонгос хэл|ханз үсгээр]] 高麗) — 918—1392 оны хооронд [[Солонгос]] оронд оршин байсан [[Солонгос үндэстэн|солонгосын вант улс]].

Хорчи Саритайн удирдсан монголын цэрэг ийнхүү анхны довтолгооноороо тус орны нилээд хэсгийг эзлэн авч улмаар хааны ордонд хүчтэй шахалт үзүүлэн Солонгосыг бүхэлд нь өөрийн харъяат улс болгож чадав. Өмнөө тавьсан зорилгоо амжилттай биелүүлсэн Саритай жанжин 1232 оны гуравдугаар сард өмнө нь эзлэн авсан 40 гаруй хот, мөн бусад чухал хотуудад суух 72 захирагчыг томилоод цэргээ авч  Солонгосын нутгаас гарчээ. 

1232 оны 7-р сард Солонгосын ван урваж, монголын захиран суусан 72 захирагчийг хороож, Кавандуд зугтаасан тул Өгөдэй хаан хоёрдахь удаагаа Солонгосыг дайлжээ. Монголын их цэргийг Саритай жанжин захиран довтлов. Саритай жанжин энэ аян [[Монголчууд Солонгосыг эзэлсэн нь|дайны үеэр мэсэнд өртөж бие баржээ]]. 

==Тайлбар==
{{reflist}}

[[Ангилал:Солонгосын түүхэн улс]]</text>
      <sha1>avo9kkgs0i1y16fhce8svukkjpelq5t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709007</id>
      <parentid>709004</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T05:15:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4577" xml:space="preserve">{{Infobox former country
|common_name     = Гуулин
|status          = [[вант улс]]
|government_type = хаант засаг
|year_start  = 918 он
|year_end    = 1392 он
|event_start = [[Тэжу ван (Курё)|Тэжу ван]] үүсгэсэн
|event_end   = [[Чусонь]]д зай тавьсан
|event1      = [[Солонгос]]ын нэгдсэн улс
|date_event1 = 936 он
|event2      = [[Кидан|Кидантай]] дайтсан
|date_event2 = 993–1019 он
|event4      = Цэргийн дэглэм
|date_event4 = 1170–1270 он
|event5      = [[Юань улс]]ын хараат байв
|date_event5 = 1270–1356 он
|&lt;!--- Flag navigation: Preceding and succeeding entities p1 to p5 and s1 to s5 ---&gt;
|p1          = [[Шилла]]
|flag_p1     = Seal of Silla.png
|p2          = [[Хүпэгжэ]] 
|p3          = [[Тэбун]]
|s1          = [[Чусонь]]
|flag_s1     = Flag of the king of Joseon.svg
|image_flag   = Royal flag of Goryeo (Bong-gi).svg
|flag_type    = Сүлд туг
|image_coat   = Seal of Goryeo King.svg
|symbol_type  = Тамга тэмдэг
|image_map    = History of Korea-Goryeo Period-1389 CE.gif
|image_map_caption  = 1389 оны Гуулин улсын газар нутаг
|capital          = [[Кэсон|Кэгён]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;(919–1232, 1270–1392)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;[[Канхуа]]&lt;small&gt;&lt;br /&gt;(1232–1270)&lt;/small&gt;
|common_languages = дундад [[солонгос хэл]]
|religion         = [[буддын шашин|будда]], [[күнзийн суртахуун|күнз]], [[бомбын шашин|бомбо]], [[бөө мөргөл|бөө]]
|title_leader = [[Ван|Улсын ван]]
|leader1      = [[Тэжу (Курё)|Тэжу]]
|year_leader1 = 918–943 он
|leader2      = [[Куанжун ван|Куанжун]]
|year_leader2 = 949–975 он
|leader3      = [[Мүнжун ван (Курё)|Мүньжун]]
|year_leader3 = 1046–1083 он
|leader5      = [[Кунминь ван|Кунминь]]
|year_leader5 = 1351–1374 он
|leader6      = [[Кунъян]]
|year_leader6 = 1389–1392 он
|&lt;!--- Area and population of a given year ---&gt;
|stat_year2 = 1123 он
|stat_pop2  = 2,100,000 хүн
|footnotes  =
|today      = {{KOR}}&lt;br /&gt;{{PRK}}
}}

'''Курё'''&lt;ref&gt;Солонгос дуудлага нь [куурёо]. Бусад хувилбар: Корё, Күрё, Курёо, Корёо, Гүрё, Гүрё, Горё, Гүрёо, Горёо&lt;/ref&gt; ([[Солонгос хэл|солонгос үсгээр]] 고려, [[Солонгос хэл|ханз үсгээр]] 高麗) — 918—1392 оны хооронд [[Солонгос]] оронд оршин байсан [[Солонгос үндэстэн|солонгосын вант улс]].

Хорчи Саритайн удирдсан монголын цэрэг ийнхүү анхны довтолгооноороо тус орны нилээд хэсгийг эзлэн авч улмаар хааны ордонд хүчтэй шахалт үзүүлэн Солонгосыг бүхэлд нь өөрийн харъяат улс болгож чадав. Өмнөө тавьсан зорилгоо амжилттай биелүүлсэн Саритай жанжин 1232 оны гуравдугаар сард өмнө нь эзлэн авсан 40 гаруй хот, мөн бусад чухал хотуудад суух 72 захирагчыг томилоод цэргээ авч  Солонгосын нутгаас гарчээ. 

1232 оны 7-р сард Солонгосын ван урваж, монголын захиран суусан 72 захирагчийг хороож, Кавандуд зугтаасан тул Өгөдэй хаан хоёрдахь удаагаа Солонгосыг дайлжээ. Монголын их цэргийг Саритай жанжин захиран довтлов. Саритай жанжин энэ аян [[Монголчууд Солонгосыг эзэлсэн нь|дайны үеэр мэсэнд өртөж бие баржээ]]. 

Гуулин [[Их Монгол Улс]]ад дагаар орсны дараа [[Жэньдун син жун шу шэн]] байгуулагдав. Гуулин ван Монголын хүргэн болж, Юань гүрний [[гүнж]]тэй үе дамжин гэрлэсэн бөгөөд [[Умард Юань Улс]] хүртэл Монголд алба гувчуур авч байсан.

==Тайлбар==
{{reflist}}

[[Ангилал:Солонгосын түүхэн улс]]</text>
      <sha1>n4f45q4go21okolas7w9zwzhgi7tmtj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709008</id>
      <parentid>709007</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T05:17:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4597" xml:space="preserve">{{Infobox former country
|common_name     = Гуулин
|status          = [[вант улс]]
|government_type = хаант засаг
|year_start  = 918 он
|year_end    = 1392 он
|event_start = [[Тэжу ван (Курё)|Тэжу ван]] үүсгэсэн
|event_end   = [[Чусонь]]д зай тавьсан
|event1      = [[Солонгос]]ын нэгдсэн улс
|date_event1 = 936 он
|event2      = [[Кидан|Кидантай]] дайтсан
|date_event2 = 993–1019 он
|event4      = Цэргийн дэглэм
|date_event4 = 1170–1270 он
|event5      = [[Юань улс]]ын хараат байв
|date_event5 = 1270–1356 он
|&lt;!--- Flag navigation: Preceding and succeeding entities p1 to p5 and s1 to s5 ---&gt;
|p1          = [[Шилла]]
|flag_p1     = Seal of Silla.png
|p2          = [[Хүпэгжэ]] 
|p3          = [[Тэбун]]
|s1          = [[Чусонь]]
|flag_s1     = Flag of the king of Joseon.svg
|image_flag   = Royal flag of Goryeo (Bong-gi).svg
|flag_type    = Сүлд туг
|image_coat   = Seal of Goryeo King.svg
|symbol_type  = Тамга тэмдэг
|image_map    = History of Korea-Goryeo Period-1389 CE.gif
|image_map_caption  = 1389 оны Гуулин улсын газар нутаг
|capital          = [[Кэсон|Кэгён]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;(919–1232, 1270–1392)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;[[Канхуа]]&lt;small&gt;&lt;br /&gt;(1232–1270)&lt;/small&gt;
|common_languages = дундад [[солонгос хэл]]
|religion         = [[буддын шашин|будда]], [[күнзийн суртахуун|күнз]], [[бомбын шашин|бомбо]], [[бөө мөргөл|бөө]]
|title_leader = [[Ван|Улсын ван]]
|leader1      = [[Тэжу (Курё)|Тэжу]]
|year_leader1 = 918–943 он
|leader2      = [[Куанжун ван|Куанжун]]
|year_leader2 = 949–975 он
|leader3      = [[Мүнжун ван (Курё)|Мүньжун]]
|year_leader3 = 1046–1083 он
|leader5      = [[Кунминь ван|Кунминь]]
|year_leader5 = 1351–1374 он
|leader6      = [[Кунъян]]
|year_leader6 = 1389–1392 он
|&lt;!--- Area and population of a given year ---&gt;
|stat_year2 = 1123 он
|stat_pop2  = 2,100,000 хүн
|footnotes  =
|today      = {{KOR}}&lt;br /&gt;{{PRK}}
}}

'''Курё'''&lt;ref&gt;Солонгос дуудлага нь [куурёо]. Бусад хувилбар: Корё, Күрё, Курёо, Корёо, Гүрё, Гүрё, Горё, Гүрёо, Горёо&lt;/ref&gt; ([[Солонгос хэл|солонгос үсгээр]] 고려, [[Солонгос хэл|ханз үсгээр]] 高麗) — 918—1392 оны хооронд [[Солонгос]] оронд оршин байсан [[Солонгос үндэстэн|солонгосын вант улс]].

Хорчи Саритайн удирдсан монголын цэрэг ийнхүү анхны довтолгооноороо тус орны нилээд хэсгийг эзлэн авч улмаар хааны ордонд хүчтэй шахалт үзүүлэн Солонгосыг бүхэлд нь өөрийн харъяат улс болгож чадав. Өмнөө тавьсан зорилгоо амжилттай биелүүлсэн Саритай жанжин 1232 оны гуравдугаар сард өмнө нь эзлэн авсан 40 гаруй хот, мөн бусад чухал хотуудад суух 72 захирагчыг томилоод цэргээ авч  Солонгосын нутгаас гарчээ. 

1232 оны 7-р сард Солонгосын ван урваж, монголын захиран суусан 72 захирагчийг хороож, Кавандуд зугтаасан тул Өгөдэй хаан хоёрдахь удаагаа Солонгосыг дайлжээ. Монголын их цэргийг Саритай жанжин захиран довтлов. Саритай жанжин энэ аян [[Монголчууд Солонгосыг эзэлсэн нь|дайны үеэр мэсэнд өртөж бие баржээ]]. 

Гуулин [[Их Монгол Улс]]ад дагаар орсны дараа [[Жэньдун син жун шу шэн]] байгуулагдав. Гуулин ван [[Юань улсын хаад]]ын хүргэн болж, Юань гүрний [[гүнж]]тэй үе дамжин гэрлэсэн бөгөөд [[Умард Юань Улс]] хүртэл Монголд алба гувчуур авч байсан.

==Тайлбар==
{{reflist}}

[[Ангилал:Солонгосын түүхэн улс]]</text>
      <sha1>2d1fiubwiobv2oagfmj0q1ow75c2d2l</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709009</id>
      <parentid>709008</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T05:20:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4615" xml:space="preserve">{{Infobox former country
|common_name     = Гуулин
|status          = [[вант улс]]
|government_type = хаант засаг
|year_start  = 918 он
|year_end    = 1392 он
|event_start = [[Тэжу ван (Курё)|Тэжу ван]] үүсгэсэн
|event_end   = [[Чусонь]]д зай тавьсан
|event1      = [[Солонгос]]ын нэгдсэн улс
|date_event1 = 936 он
|event2      = [[Кидан|Кидантай]] дайтсан
|date_event2 = 993–1019 он
|event4      = Цэргийн дэглэм
|date_event4 = 1170–1270 он
|event5      = [[Юань улс]]ын хараат байв
|date_event5 = 1270–1356 он
|&lt;!--- Flag navigation: Preceding and succeeding entities p1 to p5 and s1 to s5 ---&gt;
|p1          = [[Шилла]]
|flag_p1     = Seal of Silla.png
|p2          = [[Хүпэгжэ]] 
|p3          = [[Тэбун]]
|s1          = [[Чусонь]]
|flag_s1     = Flag of the king of Joseon.svg
|image_flag   = Royal flag of Goryeo (Bong-gi).svg
|flag_type    = Сүлд туг
|image_coat   = Seal of Goryeo King.svg
|symbol_type  = Тамга тэмдэг
|image_map    = History of Korea-Goryeo Period-1389 CE.gif
|image_map_caption  = 1389 оны Гуулин улсын газар нутаг
|capital          = [[Кэсон|Кэгён]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;(919–1232, 1270–1392)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;[[Канхуа]]&lt;small&gt;&lt;br /&gt;(1232–1270)&lt;/small&gt;
|common_languages = дундад [[солонгос хэл]]
|religion         = [[буддын шашин|будда]], [[күнзийн суртахуун|күнз]], [[бомбын шашин|бомбо]], [[бөө мөргөл|бөө]]
|title_leader = [[Ван|Улсын ван]]
|leader1      = [[Тэжу (Курё)|Тэжу]]
|year_leader1 = 918–943 он
|leader2      = [[Куанжун ван|Куанжун]]
|year_leader2 = 949–975 он
|leader3      = [[Мүнжун ван (Курё)|Мүньжун]]
|year_leader3 = 1046–1083 он
|leader5      = [[Кунминь ван|Кунминь]]
|year_leader5 = 1351–1374 он
|leader6      = [[Кунъян]]
|year_leader6 = 1389–1392 он
|&lt;!--- Area and population of a given year ---&gt;
|stat_year2 = 1123 он
|stat_pop2  = 2,100,000 хүн
|footnotes  =
|today      = {{KOR}}&lt;br /&gt;{{PRK}}
}}

'''Курё'''&lt;ref&gt;Солонгос дуудлага нь [куурёо]. Бусад хувилбар: Корё, Күрё, Курёо, Корёо, Гүрё, Гүрё, Горё, Гүрёо, Горёо&lt;/ref&gt; ([[Солонгос хэл|солонгос үсгээр]] 고려, [[Солонгос хэл|ханз үсгээр]] 高麗) — 918—1392 оны хооронд [[Солонгос]] оронд оршин байсан [[Солонгос үндэстэн|солонгосын вант улс]].

Хорчи Саритайн удирдсан монголын цэрэг ийнхүү анхны довтолгооноороо тус орны нилээд хэсгийг эзлэн авч улмаар хааны ордонд хүчтэй шахалт үзүүлэн Солонгосыг бүхэлд нь өөрийн харъяат улс болгож чадав. Өмнөө тавьсан зорилгоо амжилттай биелүүлсэн Саритай жанжин 1232 оны гуравдугаар сард өмнө нь эзлэн авсан 40 гаруй хот, мөн бусад чухал хотуудад суух 72 захирагчыг томилоод цэргээ авч  Солонгосын нутгаас гарчээ. 

1232 оны 7-р сард Солонгосын ван урваж, монголын захиран суусан 72 захирагчийг хороож, Кавандуд зугтаасан тул Өгөдэй хаан хоёрдахь удаагаа Солонгосыг дайлжээ. Монголын их цэргийг Саритай жанжин захиран довтлов. Саритай жанжин энэ аян [[Монголчууд Солонгосыг эзэлсэн нь|дайны үеэр мэсэнд өртөж бие баржээ]]. 

Гуулин [[Их Монгол Улс]]ад дагаар орсны дараа [[Жэньдун син жун шу шэн]] байгуулагдав. Гуулин ван [[Юань улсын хаад]]ын хүргэн болж, Юань гүрний [[гүнж]]тэй үе дамжин гэрлэсэн бөгөөд Монголын [[Умард Юань Улс]] хүртэл Гуулин-д алба гувчуур авч байсан.

==Тайлбар==
{{reflist}}

[[Ангилал:Солонгосын түүхэн улс]]</text>
      <sha1>b6wsbbuvqxnehr99q4l15tsqabqifk0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709010</id>
      <parentid>709009</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T05:34:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4711" xml:space="preserve">{{Infobox former country
|common_name     = Гуулин
|status          = [[вант улс]]
|government_type = хаант засаг
|year_start  = 918 он
|year_end    = 1392 он
|event_start = [[Тэжу ван (Курё)|Тэжу ван]] үүсгэсэн
|event_end   = [[Чусонь]]д зай тавьсан
|event1      = [[Солонгос]]ын нэгдсэн улс
|date_event1 = 936 он
|event2      = [[Кидан|Кидантай]] дайтсан
|date_event2 = 993–1019 он
|event4      = Цэргийн дэглэм
|date_event4 = 1170–1270 он
|event5      = [[Юань улс]]ын хараат байв
|date_event5 = 1270–1356 он
|&lt;!--- Flag navigation: Preceding and succeeding entities p1 to p5 and s1 to s5 ---&gt;
|p1          = [[Шилла]]
|flag_p1     = Seal of Silla.png
|p2          = [[Хүпэгжэ]] 
|p3          = [[Тэбун]]
|s1          = [[Чусонь]]
|flag_s1     = Flag of the king of Joseon.svg
|image_flag   = Royal flag of Goryeo (Bong-gi).svg
|flag_type    = Сүлд туг
|image_coat   = Seal of Goryeo King.svg
|symbol_type  = Тамга тэмдэг
|image_map    = History of Korea-Goryeo Period-1389 CE.gif
|image_map_caption  = 1389 оны Гуулин улсын газар нутаг
|capital          = [[Кэсон|Кэгён]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;(919–1232, 1270–1392)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;[[Канхуа]]&lt;small&gt;&lt;br /&gt;(1232–1270)&lt;/small&gt;
|common_languages = дундад [[солонгос хэл]]
|religion         = [[буддын шашин|будда]], [[күнзийн суртахуун|күнз]], [[бомбын шашин|бомбо]], [[бөө мөргөл|бөө]]
|title_leader = [[Ван|Улсын ван]]
|leader1      = [[Тэжу (Курё)|Тэжу]]
|year_leader1 = 918–943 он
|leader2      = [[Куанжун ван|Куанжун]]
|year_leader2 = 949–975 он
|leader3      = [[Мүнжун ван (Курё)|Мүньжун]]
|year_leader3 = 1046–1083 он
|leader5      = [[Кунминь ван|Кунминь]]
|year_leader5 = 1351–1374 он
|leader6      = [[Кунъян]]
|year_leader6 = 1389–1392 он
|&lt;!--- Area and population of a given year ---&gt;
|stat_year2 = 1123 он
|stat_pop2  = 2,100,000 хүн
|footnotes  =
|today      = {{KOR}}&lt;br /&gt;{{PRK}}
}}

'''Курё'''&lt;ref&gt;Солонгос дуудлага нь [куурёо]. Бусад хувилбар: Корё, Күрё, Курёо, Корёо, Гүрё, Гүрё, Горё, Гүрёо, Горёо&lt;/ref&gt; ([[Солонгос хэл|солонгос үсгээр]] 고려, [[Солонгос хэл|ханз үсгээр]] 高麗) — 918—1392 оны хооронд [[Солонгос]] оронд оршин байсан [[Солонгос үндэстэн|солонгосын вант улс]].

Хорчи Саритайн удирдсан монголын цэрэг ийнхүү анхны довтолгооноороо тус орны нилээд хэсгийг эзлэн авч улмаар хааны ордонд хүчтэй шахалт үзүүлэн Солонгосыг бүхэлд нь өөрийн харъяат улс болгож чадав. Өмнөө тавьсан зорилгоо амжилттай биелүүлсэн Саритай жанжин 1232 оны гуравдугаар сард өмнө нь эзлэн авсан 40 гаруй хот, мөн бусад чухал хотуудад суух 72 захирагчыг томилоод цэргээ авч  Солонгосын нутгаас гарчээ. 

1232 оны 7-р сард Солонгосын ван урваж, монголын захиран суусан 72 захирагчийг хороож, Кавандуд зугтаасан тул Өгөдэй хаан хоёрдахь удаагаа Солонгосыг дайлжээ. Монголын их цэргийг Саритай жанжин захиран довтлов. Саритай жанжин энэ аян [[Монголчууд Солонгосыг эзэлсэн нь|дайны үеэр мэсэнд өртөж бие баржээ]]. 

Гуулин [[Их Монгол Улс]]ад дагаар орсны дараа [[Жэньдун син жун шу шэн]] байгуулагдав. Гуулин ван [[Юань улсын хаад]]ын хүргэн болж, Юань гүрний [[гүнж]]тэй үе дамжин гэрлэсэн бөгөөд Монголын [[Умард Юань Улс]] хүртэл Гуулин-д алба гувчуур авч байсан.&lt;ref&gt;高麗史 고려사 Горёогийн түүх, 2012 (солонгос хэлээр)&lt;/ref&gt;

==Тайлбар==
{{reflist}}

[[Ангилал:Солонгосын түүхэн улс]]</text>
      <sha1>pzllr3zg0doobgoqpzwjurzk57yq8d1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шиань</title>
    <ns>0</ns>
    <id>30741</id>
    <revision>
      <id>708994</id>
      <parentid>648762</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T03:05:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="870" xml:space="preserve">'''Шиань''' ({{хэл-хят1|西安}} - xī'ān) — [[Хятад улс]] ([[БНХАУ]])-ын [[Шэньси]] мужийн төв, 3.9 сая (2010 оныхоор) хүнтэй [[хот]]. [[Хань улс|Хань]] ба [[Тан улс]]ын үед '''Чанань''' гэж нэрлэгддэг байв

==Мөн үзэх==
* [[Хятад улсын 50 том хот]]
{{Хятад улсад хамаарах}}

{{Хятадын хот}}
[[Ангилал:Шиань| ]]
[[Ангилал:Шэньсийн суурин]]
[[Ангилал:Хятадын аймгийн энтэй хот]]
[[Ангилал:Саятан хот]]
[[Ангилал:Хятадын урьдын нийслэл]]
[[Ангилал:Хятадын засаг захиргааны нэгжийн төв суурин]]
[[Ангилал:Хятадын их сургуулийн хот]]</text>
      <sha1>dxobkwm93mdbrt1cus6xim89wxtc76i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>708995</id>
      <parentid>708994</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T03:05:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="871" xml:space="preserve">'''Шиань''' ({{хэл-хят1|西安}} - xī'ān) — [[Хятад улс]] ([[БНХАУ]])-ын [[Шэньси]] мужийн төв, 3.9 сая (2010 оныхоор) хүнтэй [[хот]]. [[Хань улс|Хань]] ба [[Тан улс]]ын үед '''Чанань''' гэж нэрлэгддэг байв.

==Мөн үзэх==
* [[Хятад улсын 50 том хот]]
{{Хятад улсад хамаарах}}

{{Хятадын хот}}
[[Ангилал:Шиань| ]]
[[Ангилал:Шэньсийн суурин]]
[[Ангилал:Хятадын аймгийн энтэй хот]]
[[Ангилал:Саятан хот]]
[[Ангилал:Хятадын урьдын нийслэл]]
[[Ангилал:Хятадын засаг захиргааны нэгжийн төв суурин]]
[[Ангилал:Хятадын их сургуулийн хот]]</text>
      <sha1>qb2axjyfdqfdeb9aag5ackfwtll8i9n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ань Лушаны бослого</title>
    <ns>0</ns>
    <id>41247</id>
    <revision>
      <id>708988</id>
      <parentid>708906</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T02:29:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2079" xml:space="preserve">[[Файл:An Lushan Rebellion.png|thumb|Ань Лушаны бослого 755 оны орчим]]
Энэхүү бослого 755 онд [[Хятад]]ад эхэлсэн бөгөөд бослогыг хятад бус гаралтай цэргийн удирдагч [[Ань Лу-шан]] (703 – 757) удирдаж байжээ. Хүннү нарын удам угсаа гэгддэг тэрээр 740 онд Тан улсын цэргийн эгнээнээс [[Тан улс]]ын эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]]-ын нэртэй цэргийн удирдагч болсон юм. 

755 онд Лушан цэргээ улсын зүүн хэсгийн нийслэл хот Луоян руу чиглүүлж хотыг эзэлж авсныхаа дараагаар өөрийгөө эзэн хаан хэмээн тунхагласан байна. Зургаан сарын дараагаар түүний хүч улсын баруун хэсгийн нийслэл [[Шиань|Чанан]]-ыг эзлэн авчээ. Тэрээр 757 онд алагдаж, түүний эхлүүлсэн бослого 763 онд дарагдсан юм. Энэхүү бослогын улмаас Тан улс мөхөх шахсан бөгөөд Тан улсын хаан өөрийн дотоодод гарсан Ан Лушаны бослогыг дарахад хүч нь эс хүрэлцсэний учир Уйгур улсаас тусламж хүссэний дагуу энэ бослогыг дарсан байна. Энэхүү бослогын улмаас Тан улсын хүчин чадал маш ихээр суларсан түүхтэй. Бослогын улмаас амь үрэгсэгсдийн тоог дунджаар 33.000.000-36.000.000 гэж үздэг.

[[Ангилал:Тан улс]]
[[Ангилал:Дундад зууны дайн]]
[[Ангилал:Хятадын бослого]]
[[Ангилал:8-р зууны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:Дундад зууны бослого]]</text>
      <sha1>4lovl5qvcut0evlcrg7gaddzm6phdot</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жанъе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>45632</id>
    <revision>
      <id>708980</id>
      <parentid>589305</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T00:37:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="945" xml:space="preserve">'''Жанъе''' (张掖) — [[Хятад улс]]ын [[Ганьсү]] мужийн харьяа 42000 км² нутаг дэвсгэр бүхий [[Хятад улсын засаг захиргааны хуваарь|аймгийн энтэй хот]]. Эртний нэр нь '''Ганчжоу''' (甘州).

2010 онд 1,199,515 сая хүн оршин сууж байсан. Дотроо 1 дүүрэг, 4 шянь, 1 өөртөө засах шянь болж хуваагддаг. 

Өөртөө засах шянь нь:
* [[Сүнань шянь]] (ёгорын өөртөө засах)

&lt;gallery widths=&quot;170px&quot; heights=&quot;120px&quot;&gt;
Location_of_Zhangye_Prefecture_within_Gansu_(China).png
Dafosi_-_This_hall_contains_the_largest_reclining_wooden_Bhudda_in_China.JPG
Aviko-china.JPG
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Ганьсүгийн суурин]]
[[Ангилал:Хятадын дүүрэггүй хот]]
[[Ангилал:Жанъе| ]]</text>
      <sha1>5r7p05ygwcyhocm40h5v0ayryaqzfhb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Умард Янь</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63795</id>
    <revision>
      <id>708981</id>
      <parentid>698183</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T00:45:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2180" xml:space="preserve">{{Infobox former country
| common_name            = Умард Янь
|status                  = вант улс
| government_type =  [[хаант засаг]]
| year_start = 407 он
| year_end   = 436 он
| event_start = [[Хожуу Янь|Хожуу Янийг]] залгасан
| event_end   = эзлэгдэн мөхсөн 
| p1       = [[Хожуу Янь]]
| s1       = [[Тоба Вэй]]
| s2       = [[Когурё]]
| capital       = Лунчөн (Хэлун хот, [[Чаоян]] одоо)
|common_languages = [[сяньби|сяньби]], [[хятад хэл|хятад]] 
| leader1              = Фэн Ба
| leader2              = Фэн Хун
| year_leader1         = 409-430 он
| year_leader2         = 430-436 он
| title_leader         = [[Ван|Улсын ван]]
|today                 = {{Flag|Хятад}}  
}}
'''Умард Янь''' — 407-436 онд [[Бохайн тэнгис]] дагуу оршсон, [[сяньби]] эхлүүлж [[хятад]] ван залгамжилсан '''[[улс]]''' байв.

Энэ улс нь одоогийн Хөбэй мужийн зүүн хойд, Ляоян мужийн ихэнх нутгийг багтаасан нутгийг эзэгнэж байсан. Хятад оронд тогтсон [[умардын арван зургаан улс]]ын нэг юм. Нийслэл нь Лунчөн байв. 

[[Хожуу Янь|Хожуу Янийн]] Мужун Юнээс эхлүүлэн тооцдог. Хоёрдугаар ван Фэн Бао нь хятад хүн байсан.  

==Удирдагчид ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Овог нэр
! Төр барьсан он
! Бусад нэр, цолууд
|-
| [[Мужун Юнь]]
| 407-409 он
| Хуй (тахилын цол), Гао Юнь, Зэнши
|-
| [[Фэн Бао]]
| 409-430 он
| Тайзу (тахилын цол), Вэньчэн, Тайпин
|-
| [[Фэн Хун]]
| 430-436 он
| Заочэн, Дашин
|}

== Эх сурвалж==
{{лавлах холбоос|2}}
{{арван зургаан улс}}

[[Ангилал:Арван зургаан улс]]
[[Ангилал:Хятадын династи]]</text>
      <sha1>5j1hpabu8rum0jn0wuu71qs10owz5rn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>708982</id>
      <parentid>708981</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T00:46:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2179" xml:space="preserve">{{Infobox former country
| common_name            = Умард Янь
|status                  = вант улс
| government_type =  [[хаант засаг]]
| year_start = 407 он
| year_end   = 436 он
| event_start = [[Хожуу Янь|Хожуу Янийг]] залгасан
| event_end   = эзлэгдэн мөхсөн 
| p1       = [[Хожуу Янь]]
| s1       = [[Тоба Вэй]]
| s2       = [[Когурё]]
| capital       = Хэлун хот/Лунчөн ([[Чаоян]] одоо)
|common_languages = [[сяньби|сяньби]], [[хятад хэл|хятад]] 
| leader1              = Фэн Ба
| leader2              = Фэн Хун
| year_leader1         = 409-430 он
| year_leader2         = 430-436 он
| title_leader         = [[Ван|Улсын ван]]
|today                 = {{Flag|Хятад}}  
}}
'''Умард Янь''' — 407-436 онд [[Бохайн тэнгис]] дагуу оршсон, [[сяньби]] эхлүүлж [[хятад]] ван залгамжилсан '''[[улс]]''' байв.

Энэ улс нь одоогийн Хөбэй мужийн зүүн хойд, Ляоян мужийн ихэнх нутгийг багтаасан нутгийг эзэгнэж байсан. Хятад оронд тогтсон [[умардын арван зургаан улс]]ын нэг юм. Нийслэл нь Лунчөн байв. 

[[Хожуу Янь|Хожуу Янийн]] Мужун Юнээс эхлүүлэн тооцдог. Хоёрдугаар ван Фэн Бао нь хятад хүн байсан.  

==Удирдагчид ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Овог нэр
! Төр барьсан он
! Бусад нэр, цолууд
|-
| [[Мужун Юнь]]
| 407-409 он
| Хуй (тахилын цол), Гао Юнь, Зэнши
|-
| [[Фэн Бао]]
| 409-430 он
| Тайзу (тахилын цол), Вэньчэн, Тайпин
|-
| [[Фэн Хун]]
| 430-436 он
| Заочэн, Дашин
|}

== Эх сурвалж==
{{лавлах холбоос|2}}
{{арван зургаан улс}}

[[Ангилал:Арван зургаан улс]]
[[Ангилал:Хятадын династи]]</text>
      <sha1>2z8pfs8flt8p4ske7qhavzm19pnr8q7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Монгол Улсын дипломат төлөөлөгчийн газрын жагсаалт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>67663</id>
    <revision>
      <id>708961</id>
      <parentid>672021</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T14:26:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Enkhsaihan2005 moved page [[Монгол Улсыг гадаадад төлөөлөгчдийн жагсаалт]] to [[Монгол Улсын дипломат төлөөлөгчийн газрын жагсаалт]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5859" xml:space="preserve">[[File:Diplomatic missions of Mongolia.PNG|thumb|right|400px|Монголын дипломат төлөөлөгчдийн газруудын байршил]]

Энэхүү жагсаалт нь [[Монгол Улс]]аас хилийн чанадад суух дипломат төлөөлөгчдийн газрын жагсаалт болно.&lt;ref&gt;{{cite web | url=http://www.mfa.gov.mn/ | title= Монгол Улсын гадаад харилцааны яам | accessdate=2014-06-29 | author= | date= | publisher= | language= }}&lt;/ref&gt;

== Дипломат ба консулын төлөөлөгчдийн газар ==
[[File:Be Mongolian Embassy 02.jpg|thumb|right|[[Берлин]] дэх Монгол Улсын элчин сайдын яам]]
[[File:Embassies - Good Neighbours - geograph.org.uk - 287424.jpg|thumb|right|[[Лондон]] дахь Монгол Улсын элчин сайдын яам]]
[[File:Mongolian embassy in France.jpg|thumb|right|[[Парис]] дахь Монгол Улсын элчин сайдын яам]]
[[File:Embassy of Mongolia, Washington, D.C..jpg|thumb|right|[[Вашингтон хот|Вашингтон]] дахь Монгол Улсын элчин сайдын яам]]
[[File:Moscow, Borisoglebsky 11.jpg|thumb|right|[[Москва]] дахь Монгол Улсын элчин сайдын яам]]
[[File:Consulate-General of Mongolia in Ulan-Ude.jpg|thumb|right|[[Улаан-Үд]] дэх Монгол Улсын элчин сайдын яам]]

=== [[Австрали ба Далайн орнууд]] ===
*{{AUS}}: [[Канберра]], элчин сайдын яам

=== [[Ази]] ===
{|
|- valign=&quot;top&quot;
| style=&quot;width:450px&quot; |
*{{VNM}}: [[Ханой]], элчин сайдын яам
*{{KWT}}: [[Кувейт хот]], элчин сайдын яам
*{{LAO}}: [[Вьентьян]], элчин сайдын яам
*{{KOR}}: [[Сөүл]], элчин сайдын яам
*{{KOR|#}} Өмнөд Солонгос: [[Пүсань]], консулын газар
*{{SGP}}: [[Сингапур]], элчин сайдын яам
*{{TWN|2=Тайвань}}: [[Тайбэй]], худалдааны алба
*{{THA}}: [[Бангкок]], элчин сайдын яам
*{{PRK}}: [[Пхеньян (Пёнъян)|Пхеньян]], элчин сайдын яам
*{{KAZ}}: [[Нур-Султан]], элчин сайдын яам
*{{KAZ|#}} Казахстан: [[Алматы]], консулын газар
*{{KGZ}}: [[Бишкек]], ерөнхий консулын газар
*{{CHN}}: [[Бээжин]], элчин сайдын яам
*{{CHN|#}} Хятад: [[Эрээн хот]], ерөнхий консулын газар
*{{CHN|#}} Хятад: [[Хөх хот]], ерөнхий консулын газар
*{{CHN|#}} Хятад: [[Хонконг]], ерөнхий консулын газар
*{{CHN|#}} Хятад: [[Хөлөнбуйр]], консулын газар
*{{CHN|#}} Хятад: [[Шанхай]], консулын газар
*{{IND}}: [[Шинэ Дели]], элчин сайдын яам
*{{JPN}}: [[Токио]], элчин сайдын яам
*{{JPN|#}} Япон: [[Осака]], ерөнхий консулын газар
|}

=== [[Африк]] ===
*{{EGY}}: [[Каир]], элчин сайдын яам

=== [[Европ]] ===
{|
|- valign=&quot;top&quot;
| style=&quot;width:450px&quot; |
*{{AUT}}: [[Вена]], элчин сайдын яам
*{{BLR}}: [[Минск]], консулын газар
*{{BEL}}: [[Брюссель]], элчин сайдын яам
*{{BGR}}: [[Софи]], элчин сайдын яам
*{{GER}}: [[Берлин]], элчин сайдын яам
*{{ITA}}: [[Ром]], элчин сайдын яам
*{{GBR}}: [[Лондон]], элчин сайдын яам
*{{RUS}}: [[Москва]], элчин сайдын яам
*{{RUS|#}} Орос: [[Эрхүү]], ерөнхий консулын газар
*{{RUS|#}} Орос: [[Кызыл]], ерөнхий консулын газар
*{{RUS|#}} Орос: [[Улаан-Үд]], ерөнхий консулын газар
*{{RUS|#}} Орос: [[Элст]], консулын газар
*{{POL}}: [[Варшав]], элчин сайдын яам
*{{TUR}}: [[Анкара]], элчин сайдын яам
*{{TUR|#}} Турк: [[Истанбул]], ерөнхий консулын газар
*{{UKR}}: [[Киев]], консулын газар
*{{HUN}}: [[Будапешт]], элчин сайдын яам
*{{FRA}}: [[Парис]], элчин сайдын яам
*{{CZE}}: [[Праг]], элчин сайдын яам
*{{SWE}}: [[Стокхольм]], элчин сайдын яам
|}

=== [[Өмнөд Америк]] ===
*{{BRA}}: [[Бразилиа]], элчин сайдын яам

=== [[Хойд Америк]] ===
{|
|- valign=&quot;top&quot;
| style=&quot;width:450px&quot; |
*{{USA}}: [[Вашингтон хот|Вашингтон]], элчин сайдын яам
*{{USA|#}} Нэгдсэн Улс: [[Сан-Франциско]], ерөнхий консулын газар
*{{CAN}}: [[Оттава]], элчин сайдын яам
*{{CUB}}: [[Хавана]], элчин сайдын яам
|}

== Олон улсын байгууллагууд дахь төлөөлөл ==
*{{UNO|2=Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага}}: [[Нью-Йорк хот|Нью-Йорк]], байнгын төлөөлөл
*{{UNO|#}} Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага: [[Женев]], байнгын томилолт
*{{EU}}: [[Брюссель]], томилгоо

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Embassies of Mongolia|Монголын элчин сайдын яамд}}
{{commonscat|Consulates of Mongolia|Монголын консулууд}} 

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

[[Ангилал:Дипломат төлөөлөгчдийн жагсаалт]]
[[Ангилал:Монголын гадаад бодлого|!]]</text>
      <sha1>387awumalsv811y70gyyvrhzl4ofbqd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Рамзан Кадыров</title>
    <ns>0</ns>
    <id>71681</id>
    <revision>
      <id>708954</id>
      <parentid>706580</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T12:49:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/46.204.44.37|46.204.44.37]] ([[User talk:46.204.44.37|Яриа]]) хэрэглэгчийн 706580 засварыг цуцлах</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="472" xml:space="preserve">[[Файл:Ramzan Kadyrov, 2014.jpeg|thumb|Рамзан Кадыров (2014)]]
'''Рамзан Ахмадович Кадыров''' (чеч. Къадар Ахьмат-кlант Рамзан, 1976 оны 10 сарын 5 төрсөн) нь [[Бүгд Найрамдах Чечень Улс]]ын ерөнхийлөгч юм.

{{DEFAULTSORT:Кадыров, Рамзан}}
[[Ангилал:1976 онд төрсөн]]
[[Ангилал:Чеченийн ерөнхийлөгч]]</text>
      <sha1>dety22vtly34z21t969z0d709evhktz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Идигинь хаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>107291</id>
    <revision>
      <id>709015</id>
      <parentid>643741</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T07:03:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2201" xml:space="preserve">'''Идигинь''' (?-779) цол '''Бөгү хаан''' бол [[Уйгурын хаант улс]]ыг 759-779 оны хооронд захирч байсан 3 дахь хаан юм. Тэрээр [[Баянчор хаан]]ыг залгамжлан их сууринд суугаад, өмнөх хааны бодлого шийдвэрийг үргэлжлүүлж байв. 

==Гэр бүл==
* Эцэг: [[Баянчор хаан]]
* Хатад: [[Гуанцинь хатан]] (?-768)&lt;ref&gt;Гуанцинь хатан хэмээх нь Тан улсын жанжин [[Пүгү Хуайэнь]] ноёны охин. &lt;/ref&gt;, [[Чонхүй гүнж]]&lt;ref&gt;768 онд Гуанцинь хатан нас барсан тул, Пүгү Хуайэнь  ноёны өөр нэг  охиныг Идигинь хаанд хатан болгож соёрхсон. &lt;/ref&gt;
* Ах, дүү: [[Үлү билгэ тардуш ябгу]], [[Чабыш тэгин]]&lt;ref&gt;Чабыш тэгин бол Дуньмохэ хааны эцэг юм.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;2012 онд [[Шиань]] хотод байдаг [[Тан улс|Тан улсын]] [[Чан ань хот|Чан ань хотын]] Миндө хаалганы орчимд байсан Тан улсын үеийн булш дундаас [[Уйгур улс|Уйгурын]] '''Гэчуай ханхүүгийн булш'''ийг олсон. Тэрхүү Булшний чулууны бичигт Гэчуай ханхүүг [[Баянчор хаан|Баянчор хааны]] хүү [[Чабыш тэгин|Чабыш тэгиний]] хүү гэж тодорхой бичсэн байна. (回鹘葛啜王子墓志-Huíhú gé chuài wángzǐ mùzhì)&lt;/ref&gt;
{{stub}}

==Холбоотой өгүүлэл==
* [[Баянчор хаан]]
* [[Уйгурын хаант улс]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Баянчор хаан]]
|дараа=[[Дуньмохэ хаан]]
|албан_тушаал=[[Монгол хаад|Уйгур улсын хаан]]
|он=759-779
}}
{{end}}

==Эшлэл==

[[Ангилал:8-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:779 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Уйгурууд]]</text>
      <sha1>3i7295ke9du95gi6d08h3js7dp5kz7a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хэлэлцүүлэг:Израилын дүүргүүд</title>
    <ns>1</ns>
    <id>107554</id>
    <revision>
      <id>709017</id>
      <parentid>644285</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T07:41:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <comment>/* Дүүрэг, тойрог */ Reply</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="837" xml:space="preserve">==Дүүрэг, тойрог==
Энэ засаг захиргааны нэгжийг дүүрэг биш, '''тойрог '''гэж орчуулсан нь дээр биш үү? Дүүрэг гэхээр хотын доторх дүүрэг гэсэн нэгж санаанд ороод байна. Оросын &quot;округ&quot; гэдгийг монголоор &quot;тойрог&quot; гэж орчуулдаг. [[Хэрэглэгч:Zorigt|Зоригт]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Zorigt|talk]]) 14:31, 5 Нэгдүгээр сар 2021 (UTC)

:Англиас дүүрэг, оросоос тойрог, еврей хэлнээс муж гэж орчуулагдаж байна [[Хэрэглэгч:Enkhsaihan2005|Enkhsaihan2005]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Enkhsaihan2005|talk]]) 07:41, 20 Наймдугаар сар 2022 (UTC)</text>
      <sha1>lm2u9lrtb5ig4qfl7b2dutwoxy8mxus</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Элтэрэс хаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>109395</id>
    <revision>
      <id>708985</id>
      <parentid>650765</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T01:32:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8339" xml:space="preserve">'''Элтэрэс хаан''' ([[Орхон-Руни бичиг]]: 𐰃𐰠𐱅𐰼𐰾:𐰴𐰍𐰣‎, галиг: Elteris qaγan) (682-693) бол [[Хөх Түрэгийн хаант улс|Түрэгийн хаант улсыг]] сэргээн байгуулан, [[Хожуу Түрэгийн хаант улс]]ыг 682-693 онд захирч байсан анхны [[хаан]] нь юм. Жинхэнэ нэр нь '''Ашина Кутлук''' ([[хятадаар]]:阿史那骨篤祿, [[пиньинь]]:Ā shǐ nà gǔ dǔ lù) гэдэг. Сэли хааны отгон хүү Этмиш бегийн хүү. 
==Намтар==
681 онд [[Ашина Фунянь|Ашина Фуняний]] бослого дарагдсаны дараа, Кутлук нь Говийн өмнөх нутагт байсан Түрэг аймгуудаас 700 цэрэг хуралдуулан [[Тан улс]]ын эсрэг бослого эхлүүлсэн. Хамгийн эхэнд есөн Уйгур аймгийг дайлж, их хэмжээний морьд, цэрэг, ардын олзтой болсон. 
Өмнөх бослогыг амжилттай дарсан Тан улсын хилийн цэргийн захирагч, Иньшань уулаар тэнэж яваа, дээрэмчин байдалтай цэргүүдийг эхлээд нэг их тоогоогүй нь Кутлукт боломж олгосон. Анх 27 нөхрийг дагуулан шэли тойргоос оргож боссон тэр удалгүй 700 цэрэгтэй болов. 683 оны зун гэхэд түүнийг дагагчдын тоо 5000 хүрчээ. Энэ үед Кутлукын талд [[ашидэ]] овгийн [[Тоньюкук]] түүнтэй нэгдснээр төр улсыг тогтоон барих чадвартаныг өөртөө элсүүлж, ашиглаж чадсан. 
Аажмаар Тан улсын харьяаны бусад Түрэг овгийн ноёд, язгууртад тэдэнтэй нийлэх болсон. [[Күлтегиний бичээс]]ийг үзвэл Элтэрэс хаан улс орноо эцэг өвгөдийн төр ёсоор эмхэлж, [[төлис]], [[тардуш]], [[ябгу]], [[шад]] тушаалтаныг томилжээ.
Кутлукийн цөөн цэрэг эхэндээ Тан улс руу цөөн хүний хүчээр бага хэмжээний дайралт хийж байсан нь хоол хүнс, агт морьд, зэр зэвсгийг аль болох хохирол багатай олзлоход оршиж байлаа.
Бусад хүчирхэг овгийн толгойлогчид түүнийг дэмжиж, цэргийн тоо өссөний дараа түрэгүүд Тан улс руу харьцангуй их хүчээр халдах болов. 683 оны 4 сарын сүүлээс 6 сар дуустал хоёр сар үргэлжилсэн Тан улстай хийсэн байлдааны дараа түрэгүүд [[Иньшань]] уулын өвөр бэлээрх Тан улсын хэд хэдэн тойргийг довтолж, захирагч түшмэдийг нь алж устгаснаар өөрсдийн мэдэлд Иншань уулаас Хатан гол, цагаан хэрэм хүртэлх зурвас нутгийг тусгаарлаж авчээ.
Найман жилийн дотор (682-689 он) Кутлук нарын түрэг босогчид Тан улстай 24 удаа их бага хэмжээгээр зэвсэг зөрүүлжээ. Энэ бүх зэвсэгт мөргөлдөөнд Кутлук бүгдэд нь оролцоогүй бололтой. Учир нь Күлтегиний бичээст Кутлук Тан улсаас гадна [[Тогуз огуз]], [[Китан]], [[Татаби]] зэрэг хөршүүдтэйгээ байлдаж, 47 удаа цэрэглэж, 20 д нь ялсан гэжээ. Тоньюкукийн бичээсийн 49-р мөрд харин Кутлукийг 17 удаа Тан улстай хатгалдсан гэж бичжээ. Тан улс баруун хилээсээ [[Чан Жи]] жанжинг дуудаж хойд хил рүүгээ илгээв. Чан Жи анх 686 онд түрэгүүдтэй тулалджээ. Тэр жил Тан улсын хилд халдсан түрэгүүдийг хатан хааны зарлигаар мөшгиж явсан Чан Жи, Лянцин гэдэг газар гэнэт түрэгийн 3000 цэрэг байр хийсэнтэй таарчээ. Чан Жи 200 морьтны хамт шууд түрэгийн байлдааны жагсаалын төв рүү довтлон орж тулалдах зуураа нар шингэхийн хамтаар буудалласан хүрээндээ түүдэг гал асааж туслах цэрэг ирсэн мэт дүр эсгэжээ. Үүнд хууртсан түрэгүүд ухрав.&lt;ref&gt;http://sunnson.blogspot.com/2020/01/blog-post_31.html&lt;/ref&gt;
Дараа жилийн 3 сард Кутлук, Тоньюкук нар [[Чанпин]]ийг довтолжээ. Тэднийг Чан Жи үлдэн хөөжээ. Мөн 7 сард түрэгүүд [[Шожоу тойрог]] руу довтлов. Чан Жи тэднийг Хуанхуадуй ууланд довтолж ихэд ялж, 40 ли (17.8 км) газар хөөжээ. Ялагдсан Түрэгүүд говийн ард ухран гарав. Чан Жи-гийн нэгэн туслах [[Цюань Баоби]] 13000 шилдэг цэрэг авч түрэгийг мөшгөжээ. Тэрээр урьдаар туршуулуудыг газар орон болгонд тараан явуулж, дайсныхаа байрлалыг илрүүлсэн байна. 
Улмаар цэргээ авч Кутлук, Тоньюкук нарын хүрээнд мэдэгдэлгүй дөхөж чадав. Түрэгүүд тангийн цэргийг олохгүй гэдэгт итгэж, харуул манаа тавилгүй амгалан сууж байсан гэдэг. Гэвч түрэгүүд Тангийн цэрэг ойртож буйг мэдмэгцээ байлдаанд бэлтгэж амжсан төдийгүй омог бардам Цюань Баоби-гийн цэргийг хиартал цохижээ. Тэр цөөн морьтны хамт зугтав. Зугтсан Тангийн захирагч шийтгэл хүлээж, хилэгнэсэн хатан хаан Кутлукт '''Буцулу''' гэх хоч өгчээ.&lt;ref&gt;http://sunnson.blogspot.com/2020/01/blog-post_31.html&lt;/ref&gt;
Иньшаний ар бие, их говь хүртэлх зурвас нутагт үргэлжлүүлэн нутаглах аваас тэд хэзээ нэг цагт Тан болон Уйгур нар довтлуулан устах болно гэдгийг Кутлук, Тоньюкук нар сайн ойлгож байлаа. Тиймээс тэд аймаг олноо дагуулан тэртээ Буман хаан нүүн очиж нутаглаж байсан [Өтүкэн уул|Өтүгэн]д шилжин суурьших нь зүйтэй гэж шийджээ.  
Кутлук одоогийн Монгол нутагт ирээд хоёр гурван жил хаанчилж, төрөө төвшитгөн тохинуулж байгаад 693 онд нас баржээ.

==Гэр бүл==
* Эцэг: [[Этмиш бег]]
* Дүү нар: [[Капаган хаан]], [[Элэтмиш ябгу]]
* Хатан: [[Элбилгэ хатан]]
* Хүүхэд: [[Билгэ хаан]], [[Күлтегин]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=Байхгүй
|дараа=[[Капаган хаан]]
|албан_тушаал=[[Монгол хаад|Хожуу Түрэгийн хаант улсын хаан]]
|он=682-693
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;references/&gt;

[[Ангилал:7-р зууны ноёрхогч]]
[[Ангилал:Хөх Түрэгийн хаад]]
[[Ангилал:7-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:692 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>kkqu68u8bjteeih7f0zyynzp6lce1vp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>708986</id>
      <parentid>708985</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T01:33:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8341" xml:space="preserve">'''Элтэрэс хаан''' ([[Орхон-Руни бичиг]]: 𐰃𐰠𐱅𐰼𐰾:𐰴𐰍𐰣‎, галиг: Elteris qaγan) (682-693) бол [[Хөх Түрэгийн хаант улс|Түрэгийн хаант улсыг]] сэргээн байгуулан, [[Хожуу Түрэгийн хаант улс]]ыг 682-693 онд захирч байсан анхны [[хаан]] нь юм. Жинхэнэ нэр нь '''Ашина Кутлук''' ([[хятадаар]]:阿史那骨篤祿, [[пиньинь]]:Ā shǐ nà gǔ dǔ lù) гэдэг. Сэли хааны отгон хүү Этмиш бегийн хүү. 
==Намтар==
681 онд [[Ашина Фунянь|Ашина Фуняний]] бослого дарагдсаны дараа, Кутлук нь Говийн өмнөх нутагт байсан Түрэг аймгуудаас 700 цэрэг хуралдуулан [[Тан улс]]ын эсрэг бослого эхлүүлсэн. Хамгийн эхэнд есөн Уйгур аймгийг дайлж, их хэмжээний морьд, цэрэг, ардын олзтой болсон. 
Өмнөх бослогыг амжилттай дарсан Тан улсын хилийн цэргийн захирагч, Иньшань уулаар тэнэж яваа, дээрэмчин байдалтай цэргүүдийг эхлээд нэг их тоогоогүй нь Кутлукт боломж олгосон. Анх 27 нөхрийг дагуулан шэли тойргоос оргож боссон тэр удалгүй 700 цэрэгтэй болов. 683 оны зун гэхэд түүнийг дагагчдын тоо 5000 хүрчээ. Энэ үед Кутлукын талд [[ашидэ]] овгийн [[Тоньюкук]] түүнтэй нэгдснээр төр улсыг тогтоон барих чадвартаныг өөртөө элсүүлж, ашиглаж чадсан. 
Аажмаар Тан улсын харьяаны бусад Түрэг овгийн ноёд, язгууртад тэдэнтэй нийлэх болсон. [[Күлтегиний бичээс]]ийг үзвэл Элтэрэс хаан улс орноо эцэг өвгөдийн төр ёсоор эмхэлж, [[төлис]], [[тардуш]], [[ябгу]], [[шад]] тушаалтаныг томилжээ.
Кутлукийн цөөн цэрэг эхэндээ Тан улс руу цөөн хүний хүчээр бага хэмжээний дайралт хийж байсан нь хоол хүнс, агт морьд, зэр зэвсгийг аль болох хохирол багатай олзлоход оршиж байлаа.
Бусад хүчирхэг овгийн толгойлогчид түүнийг дэмжиж, цэргийн тоо өссөний дараа түрэгүүд Тан улс руу харьцангуй их хүчээр халдах болов. 683 оны 4 сарын сүүлээс 6 сар дуустал хоёр сар үргэлжилсэн Тан улстай хийсэн байлдааны дараа түрэгүүд [[Иньшань]] уулын өвөр бэлээрх Тан улсын хэд хэдэн тойргийг довтолж, захирагч түшмэдийг нь алж устгаснаар өөрсдийн мэдэлд Иншань уулаас Хатан гол, цагаан хэрэм хүртэлх зурвас нутгийг тусгаарлаж авчээ.
Найман жилийн дотор (682-689 он) Кутлук нарын түрэг босогчид Тан улстай 24 удаа их бага хэмжээгээр зэвсэг зөрүүлжээ. Энэ бүх зэвсэгт мөргөлдөөнд Кутлук бүгдэд нь оролцоогүй бололтой. Учир нь Күлтегиний бичээст Кутлук Тан улсаас гадна [[Тогуз огуз]], [[Китан]], [[Татаби]] зэрэг хөршүүдтэйгээ байлдаж, 47 удаа цэрэглэж, 20 д нь ялсан гэжээ. Тоньюкукийн бичээсийн 49-р мөрд харин Кутлукийг 17 удаа Тан улстай хатгалдсан гэж бичжээ. Тан улс баруун хилээсээ [[Чан Жи]] жанжинг дуудаж хойд хил рүүгээ илгээв. Чан Жи анх 686 онд түрэгүүдтэй тулалджээ. Тэр жил Тан улсын хилд халдсан түрэгүүдийг хатан хааны зарлигаар мөшгиж явсан Чан Жи, Лянцин гэдэг газар гэнэт түрэгийн 3000 цэрэг байр хийсэнтэй таарчээ. Чан Жи 200 морьтны хамт шууд түрэгийн байлдааны жагсаалын төв рүү довтлон орж тулалдах зуураа нар шингэхийн хамтаар буудалласан хүрээндээ түүдэг гал асааж туслах цэрэг ирсэн мэт дүр эсгэжээ. Үүнд хууртсан түрэгүүд ухрав.&lt;ref&gt;http://sunnson.blogspot.com/2020/01/blog-post_31.html&lt;/ref&gt;
Дараа жилийн 3 сард Кутлук, Тоньюкук нар [[Чанпин]]ийг довтолжээ. Тэднийг Чан Жи үлдэн хөөжээ. Мөн 7 сард түрэгүүд [[Шожоу тойрог]] руу довтлов. Чан Жи тэднийг Хуанхуадуй ууланд довтолж ихэд ялж, 40 ли (17.8 км) газар хөөжээ. Ялагдсан Түрэгүүд говийн ард ухран гарав. Чан Жи-гийн нэгэн туслах [[Цюань Баоби]] 13000 шилдэг цэрэг авч түрэгийг мөшгөжээ. Тэрээр урьдаар туршуулуудыг газар орон болгонд тараан явуулж, дайсныхаа байрлалыг илрүүлсэн байна. 
Улмаар цэргээ авч Кутлук, Тоньюкук нарын хүрээнд мэдэгдэлгүй дөхөж чадав. Түрэгүүд тангийн цэргийг олохгүй гэдэгт итгэж, харуул манаа тавилгүй амгалан сууж байсан гэдэг. Гэвч түрэгүүд Тангийн цэрэг ойртож буйг мэдмэгцээ байлдаанд бэлтгэж амжсан төдийгүй омог бардам Цюань Баоби-гийн цэргийг хиартал цохижээ. Тэр цөөн морьтны хамт зугтав. Зугтсан Тангийн захирагч шийтгэл хүлээж, хилэгнэсэн хатан хаан Кутлукт '''Буцулу''' гэх хоч өгчээ.&lt;ref&gt;http://sunnson.blogspot.com/2020/01/blog-post_31.html&lt;/ref&gt;
Иньшаний ар бие, их говь хүртэлх зурвас нутагт үргэлжлүүлэн нутаглах аваас тэд хэзээ нэг цагт Тан болон Уйгур нар довтлуулан устах болно гэдгийг Кутлук, Тоньюкук нар сайн ойлгож байлаа. Тиймээс тэд аймаг олноо дагуулан тэртээ Буман хаан нүүн очиж нутаглаж байсан [[Өтүкэн уул|Өтүгэн]]д шилжин суурьших нь зүйтэй гэж шийджээ.  
Кутлук одоогийн Монгол нутагт ирээд хоёр гурван жил хаанчилж, төрөө төвшитгөн тохинуулж байгаад 693 онд нас баржээ.

==Гэр бүл==
* Эцэг: [[Этмиш бег]]
* Дүү нар: [[Капаган хаан]], [[Элэтмиш ябгу]]
* Хатан: [[Элбилгэ хатан]]
* Хүүхэд: [[Билгэ хаан]], [[Күлтегин]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=Байхгүй
|дараа=[[Капаган хаан]]
|албан_тушаал=[[Монгол хаад|Хожуу Түрэгийн хаант улсын хаан]]
|он=682-693
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;references/&gt;

[[Ангилал:7-р зууны ноёрхогч]]
[[Ангилал:Хөх Түрэгийн хаад]]
[[Ангилал:7-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:692 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>81l3kjszyruq7mfut5k8fbtb04cfueh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Капаган хаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>109574</id>
    <revision>
      <id>709018</id>
      <parentid>673189</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T07:42:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7479" xml:space="preserve">'''Капаган хаан''' ([[Орхон-Руни бичиг|Түрэг бичиг]]: 𐰴𐰯𐰍𐰣:𐰴𐰍𐰣‎, галиг: ''Qapaγan qaγan'', 664-716) бол [[Хожуу Түрэгийн хаант улс|Хожуу Түрэгийн хаант улсын]] хоёрдахь хаан юм. [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааны]] дүү. 693-716 оны хооронд хаан сууринд сууж байсан. 

== Нэр ==
Капаган хааны нэрийг [[Хятад|хятадын]] [[Тан улс|Тан улсын]] түүхэнд '''Мочуо''' ([[хятадаар]]: 阿史那•默啜; пиньинь: ''Āshǐnà Mòchuò'') гэж бичдэг бол, Түрэгийн гэрэлт хөшөөнүүдэд нэрийг нь '''Бөгү'''([[Орхон-Руни бичиг|Түрэг бичиг]]: 𐰋𐰇𐰏:𐰴𐰍𐰣‎, галиг:''Bögü qaγan'')&lt;ref&gt;Мэргэн гэсэн утгатай түрэг үг&lt;/ref&gt; гэж бичдэг.  '''Капаган''' гэдэг нь Хаан сууринд суусны дараа авсан цол юм. Үгний утгийг '''Байлдан дагуулагч''' гэж тайлбарладаг.   

==Хаанчлал ==
693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү Можо, хаан орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёр дахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ,

693-706 онд Капаган хааны цэрэг [[Шар мөрөн (Хатан гол)|Шар мөрнийг]] (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|Ү Зэтянь]], Капаган хаанд их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 

696-697 онд [[Кидан|Киданыг]] эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөв. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд хааны дүү Тардушын шад [[Могилян]], 16 настай дүү [[Күльтегин|Күльтегиний]] хамт цэрэг удирдан довтолж [[Чүй мөрөн|Чүйн]] овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 

703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад Уйгур, Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. 

Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгал орчмоор нутаглаж байсан Байыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгал нуур хүртэлх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед [[Тагнын нуруу|Тагнын уул]], [[Алтайн нуруу|Алтай]], [[Тарвагатайн нуруу|Тарвагатай]] орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Енисейн киргиз|Чик Азуудыг]] эзлэн аваад улмаар мэргэн Тоньюкукийн удирдлагаар Кыргизийг эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыгялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруудан бүхий [[Тюргеш]] нарыг мөрдөн явсаар [[Сыр-Дарьяа]] мөрнийг гаталж [[Тохарын улс|Тохарын улсын]] хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч Самаркандын дэргэд Арабын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ.

Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн, дагаж орсон олон овог аймаг босож тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж [[Карлук|Карлукууд]] бослого гаргасан ба [[Токуз Огуз|Токуз Огузийн]] овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд [[Байыркү]] аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтод орж алагдсан байна.

== Гэр бүл ==
Капаган хаан 7 хүүхэдтэй байсан.

# [[Инел хаан]]
# Тонга тегин (?-713)
# Мо тегин (зүүн гарын [[шад]])
# Билгэ тегин (баруун гарын шад)
# Ашина Янвожи (?-715)
# Күчлүк Билгэ хатан (698-723), [[Ашидэ Хүлү]]тэй гэрлэсэн. 
# Нэр нь тодорхойгүй охин, [[Аньдун дудуфу|Аньдун дудуфугийн]] захирагч асан [[Гао Вэньжянь]]тай гэрлэсэн.

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Элтэрэс хаан]]
|дараа=[[Инел хаан]]
|албан_тушаал=[[Монгол хаад|Хожуу Түрэг улсын хаан]]
|он=693-716
}}
{{end}}

==Эшлэл==

[[Ангилал:664 онд төрсөн]]
[[Ангилал:716 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Хөх Түрэгийн хаад]]</text>
      <sha1>8mjgft7faqy1cteky921y7vgqqq2yy5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709019</id>
      <parentid>709018</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T07:42:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Нэр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7477" xml:space="preserve">'''Капаган хаан''' ([[Орхон-Руни бичиг|Түрэг бичиг]]: 𐰴𐰯𐰍𐰣:𐰴𐰍𐰣‎, галиг: ''Qapaγan qaγan'', 664-716) бол [[Хожуу Түрэгийн хаант улс|Хожуу Түрэгийн хаант улсын]] хоёрдахь хаан юм. [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааны]] дүү. 693-716 оны хооронд хаан сууринд сууж байсан. 

== Нэр ==
Капаган хааны нэрийг [[Хятад|хятадын]] [[Тан улс|Тан улсын]] түүхэнд '''Мочуо''' ([[хятадаар]]: 阿史那•默啜; пиньинь: ''Āshǐnà Mòchuò'') гэж бичдэг бол, Түрэгийн гэрэлт хөшөөнүүдэд нэрийг нь '''Бөгү''' ([[Орхон-Руни бичиг|Түрэг бичиг]]: 𐰋𐰇𐰏:𐰴𐰍𐰣‎, галиг:''Bögü qaγan'')&lt;ref&gt;Мэргэн гэсэн утгатай түрэг үг&lt;/ref&gt; гэж бичдэг.  '''Капаган''' гэдэг нь Хаан сууринд суусны дараа авсан цол юм. Үгний утгийг '''Байлдан дагуулагч''' гэж тайлбарладаг.

==Хаанчлал ==
693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү Можо, хаан орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёр дахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ,

693-706 онд Капаган хааны цэрэг [[Шар мөрөн (Хатан гол)|Шар мөрнийг]] (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|Ү Зэтянь]], Капаган хаанд их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 

696-697 онд [[Кидан|Киданыг]] эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөв. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд хааны дүү Тардушын шад [[Могилян]], 16 настай дүү [[Күльтегин|Күльтегиний]] хамт цэрэг удирдан довтолж [[Чүй мөрөн|Чүйн]] овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 

703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад Уйгур, Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. 

Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгал орчмоор нутаглаж байсан Байыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгал нуур хүртэлх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед [[Тагнын нуруу|Тагнын уул]], [[Алтайн нуруу|Алтай]], [[Тарвагатайн нуруу|Тарвагатай]] орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Енисейн киргиз|Чик Азуудыг]] эзлэн аваад улмаар мэргэн Тоньюкукийн удирдлагаар Кыргизийг эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыгялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруудан бүхий [[Тюргеш]] нарыг мөрдөн явсаар [[Сыр-Дарьяа]] мөрнийг гаталж [[Тохарын улс|Тохарын улсын]] хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч Самаркандын дэргэд Арабын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ.

Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн, дагаж орсон олон овог аймаг босож тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж [[Карлук|Карлукууд]] бослого гаргасан ба [[Токуз Огуз|Токуз Огузийн]] овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд [[Байыркү]] аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтод орж алагдсан байна.

== Гэр бүл ==
Капаган хаан 7 хүүхэдтэй байсан.

# [[Инел хаан]]
# Тонга тегин (?-713)
# Мо тегин (зүүн гарын [[шад]])
# Билгэ тегин (баруун гарын шад)
# Ашина Янвожи (?-715)
# Күчлүк Билгэ хатан (698-723), [[Ашидэ Хүлү]]тэй гэрлэсэн. 
# Нэр нь тодорхойгүй охин, [[Аньдун дудуфу|Аньдун дудуфугийн]] захирагч асан [[Гао Вэньжянь]]тай гэрлэсэн.

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Элтэрэс хаан]]
|дараа=[[Инел хаан]]
|албан_тушаал=[[Монгол хаад|Хожуу Түрэг улсын хаан]]
|он=693-716
}}
{{end}}

==Эшлэл==

[[Ангилал:664 онд төрсөн]]
[[Ангилал:716 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Хөх Түрэгийн хаад]]</text>
      <sha1>3flwzovlsf7dmlmpqasir8iigw9fxlg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Израил дахь дэлхийн өвийн жагсаалт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>111274</id>
    <revision>
      <id>708965</id>
      <parentid>655118</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T15:32:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14930" xml:space="preserve">[[Израил|Израил улсад]]  [[Дэлхийн өв|ЮНЕСКО-гийн дэлхийн өвийн]] жагсаалтад 9 байршил байдаг. энэ нь нийт бүртгэгдсэн өвийн 0.8% байна.

Бүх 9 байршил нь соёлын өвд багтсан байдаг. [[Иерусалим|Иерусалим хотын]] нутаг дэвсгэр дээр дэлхийн өв соёлын өөр нэг байршил байдаг. Энэ байршлыг [[Дэлхийн өв|Дэлхийн өвийн]] жагсаалтад оруулах өргөдлийг [[1981 он|1981 онд]] [[Йордан]] өгсөн. [[Иерусалимын хуучин хот]] ба хэрэм нь [[1982 он|1982 оноос]] хойш аюулд өртсөн Дэлхийн өвийн жагсаалтад орсон байдаг.

[[2017 он|2017 оны]] байдлаар [[Израил|Израилын]] нутаг дэвсгэр дээрх 18 байршил нь [[Дэлхийн өв|Дэлхийн өвийн]] жагсаалтад орохоор нэр дэвшиж байгаа&lt;ref name=&quot;tentative&quot;&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/tentativelists/state=il|title=Tentative|publisher=UNESCO World Heritage Centre|lang=en}}&lt;/ref&gt; бөгөөд үүнээс 12 нь соёлын, 1 нь байгалийн, 5 нь холимог шалгуураар бүртгэгдсэн байна. [[Израил|Израил улс]] дэлхийн соёлын ба байгалийн өвийг хамгаалах тухай конвенцыг [[1999 он|1999 оны]] [[10 сарын 6|10 сарын 6-нд]] баталсан&lt;ref name=&quot;israel&quot;&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/statesparties/il|title=The States Parties — Israel}}&lt;/ref&gt;. [[Израил|Израилын]] анхны байршлыг [[2001 он|2001 онд]] ЮНЕСКО-ийн Дэлхийн өвийн хорооны 25-р чуулганд бүртгэж байжээ.

== Жагсаалт ==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center&quot;
! width=&quot;3%&quot; style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |#
! width=&quot;15%&quot; style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |Зураг
! width=&quot;41%&quot; style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |Нэр
! width=&quot;15%&quot; style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |Байршил
! width=&quot;9%&quot; style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |Үүссэн он
! width=&quot;5%&quot; style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |Он
! width=&quot;6%&quot; style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |№
! width=&quot;6%&quot; style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |Шалгуур
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''1'''
|[[Файл:Israel_Masada_BW_7.JPG|160x160px]]
|Эртний цайз [[Масада]]
({{lang-he|מצדה}}, {{lang-ar|مصعدة}})
|[[Израилын өмнөд дүүрэг|Өмнөд дүүрэг]]
|МЭӨ 1-р зуун
|[[2001 он|2001]]
|[http://whc.unesco.org/en/list/1040 1040]
|iii, iv, vi
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''2'''
|[[Файл:City_of_Acre,_Israel_(aerial_view,_2005).jpg|160x160px]]
|[[Акко|Акре (Акко)]]-ийн хуучин хот
({{lang-he|העיר העתיקה של עכו}}, {{lang-ar|مدينة عكّا القديمة}})
|[[Израилын умард дүүрэг|Умард дүүрэг]]
|[[12-р зуун]]
|[[2001 он|2001]]
|[http://whc.unesco.org/en/list/1042 1042]
|ii, iii, v
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''3'''
|[[Файл:PB090021.JPG|160x160px]]
|[[Цагаан хот, Тель Авив|Тел Авивийн цагаан хот]] — Орчин цагийн шилжилт хөдөлгөөний жишээ
({{lang-he|העיר הלבנה}}, {{lang-ar|مدينة تل أبيب البيضاء — الحركة العصرية}})
|[[Тел-Авив дүүрэг]]
|[[1930 он|1930]]—[[1950 он|1950-иад]] он
|[[2003 он|2003]]
|[http://whc.unesco.org/en/list/1096 1096]
|ii, iv
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''4'''
|[[Файл:Mamshit5.jpg|160x160px]]
|«Ладаны зам» — [[Негевийн цөл]] дахь хотууд
({{lang-he|דרך הבשמים — ערי המדבר בנגב}}, {{lang-ar|طريق البَخُّور - مدن صحراء النقب}}):

&lt;small&gt;а) Дорога, включая [[Авдат]]&lt;/small&gt;

&lt;small&gt;б) [[Халуца]]&lt;/small&gt;

&lt;small&gt;в) [[Мамшит]]&lt;/small&gt;

&lt;small&gt;г) [[Шивта]]&lt;/small&gt;
|[[Израилын өмнөд дүүрэг|Өмнөд дүүрэг]]
|МЭӨ 3-р зуун
|[[2005 он|2005]]
|[http://whc.unesco.org/en/list/1107 1107]
|iii, v
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''5'''
|[[Файл:JPF-TelMegiddo.JPG|160x160px]]
|Библийн толгодууд — [[Мегиддо]] (а), [[Тель-Хацор|Хацор]] (б), [[Тел Беер Шеба|Беэр-Шева]] (в)
({{lang-he|תל מגידו}}, {{lang-ar|التلال التوراتية — مجيدو، هازور وبير سبع}})
|[[Израилын умард дүүрэг|Умард]] ба [[Израилын өмнөд дүүрэг|Өмнөд]] дүүргүүд
|—
|[[2005 он|2005]]
|[http://whc.unesco.org/en/list/1108 1108]
|ii, iii, iv, vi
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''6'''
|[[Файл:Bahá'í_gardens_by_David_Shankbone.jpg|160x160px]]
|[[Бахай шүтлэг|Хайфа ба баруун Галил дахь Бахай шүтлэгийн ариун газрууд]]({{lang-he|המקומות קדושים לבהאים בחיפה ובגליל המערבי}}, {{lang-ar|الأماكن البهائية المقدسة في حيفا والجليل الغربي}})
|[[Хайфа дүүрэг|Хайфа]] ба [[Израилын умард дүүрэг|Умард]] дүүргүүд
|[[20-р зуун]]
|[[2008 он|2008]]
|[http://whc.unesco.org/en/list/1220 1220]
|iii, vi
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''7'''
|[[Файл:El-Wad_cave_&amp;_terrace.JPG|160x160px]]
|Хүний хувьслын хөгжлийг тусгасан Кармел уулан дээрх олдворууд: Нахал Мерот агуй 
({{lang-he|נחל מערות}})
|[[Хайфа дүүрэг]]
|Түүхийн өмнөх эрин үе
|[[2012]]
|[http://whc.unesco.org/en/list/1393 1393]
|iii, v
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''8'''
|[[Файл:PikiWiki_Israel_1762_Archeological_sites_of_Israel_המערה_הפולנית.JPG|160x160px]]
|Иудейн хөндий дэх [[Мареша]], [[Елевферополь|Бейт Гуврины]] агуй
|[[Израилын өмнөд дүүрэг|Өмнөд дүүрэг]]
|—
|[[2014 он|2014]]
|[http://whc.unesco.org/en/list/1370 1370]
|v
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''9'''
|[[Файл:Cave_of_coffins.jpg|160x160px]]
|Некрополь [[Бейт-Шеарим]]
|[[Хайфа дүүрэг]]
|МЭӨ 1-р зуун
|[[2015 он|2015]]
|[http://whc.unesco.org/en/list/1471 1471]
|ii, iii
|}

=== Иерусалим ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center&quot;
! width=&quot;3%&quot; style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |#
! width=&quot;15%&quot; style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |Зураг
! width=&quot;37%&quot; style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |Нэр
! width=&quot;19%&quot; style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |Байршил
! width=&quot;9%&quot; style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |Үүссэн он
! width=&quot;5%&quot; style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |Он
! width=&quot;6%&quot; style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |№
! width=&quot;6%&quot; style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |Шалгуур
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''I'''
|[[Файл:Arabic_buildings,_Mount_of_Olives,_Jerusalem.jpg|center|160x160px]]
|[[Иерусалимын хуучин хот]] ба [[Иерусалимын хэрэм|хэрэм]]
([[Иврит|ивр.]] ''העיר העתיקה של ירושלים ועל קירותיו'', {{lang-ar|مهد ولادة يسوع المسيح: كنيسة المهد وطريق الحجاج، بيت لحم}})
|Дүүрэг: [[Иерусалим дүүрэг]] / Аймаг: [[Иерусалим (аймаг)|Иерусалим]]
Хот: [[Иерусалим]]
|МЭӨ 4 мянган он
[[1535]]—[[1538]]
|[[1981 он|1981]]
|[http://whc.unesco.org/en/list/148 148]
|ii, iii, iv
|}

== Урьдчилсан жагсаалт ==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center&quot;
! width=&quot;3%&quot; style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |#
! width=&quot;15%&quot; style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |Зураг
! width=&quot;37%&quot; style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |Нэр
! width=&quot;19%&quot; style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |Байршил
! width=&quot;9%&quot; style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |Үүссэн он
! width=&quot;5%&quot; style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |Урьдчилсан жагсаалтанд багтсан он
! width=&quot;6%&quot; style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |№
! width=&quot;6%&quot; style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |Шалгуур
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''1'''
|[[Файл:DanRiver1.JPG|160x160px]]
|[[Дан (Эртний Израил)|Даны]] гурван нуман хаалга ба [[Йордан гол|Иорданы]] эх
|[[Израилын умард дүүрэг|Умард дүүрэг]]
|—
|[[2000 он|2000]]
|[http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1469 1469]
|iv, vi, vii, x
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''2'''
|[[Файл:Kafarnaum_BW_20.jpg|160x160px]]
|Галиль дахь эртний [[Синагог|синагогууд]]
|[[Израилын умард дүүрэг|Умард дүүрэг]]
|МЭӨ 1-р зуун
|[[2000 он|2000]]
|[http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1470 1470]
|iii, vi
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''3'''
|[[Файл:Tiberias_P5310014.JPG|160x160px]]
|Галиль дахь [[Есүс Христ|Есус Христ]] ба элч нарын аялал
|[[Израилын умард дүүрэг|Умард дүүрэг]]
|[[1-р зуун]]
|[[2000 он|2000]]
|[http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1471 1471]
|iii, vi
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''4'''
|[[Файл:Roman_bath_1.JPG|160x160px]]
|Тибери нуур ба түүний эртний дурсгалт газрууд
|[[Израилын умард дүүрэг|Умард дүүрэг]]
|—
|[[2000 он|2000]]
|[http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1473 1473]
|холимог
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''5'''
|[[Файл:Minya.jpg|213x213px]]
|[[Хурват Миним]]
|[[Израилын умард дүүрэг|Умард дүүрэг]]
|[[8-р зуун]]
|[[2000 он|2000]]
|[http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1474 1474]
|iv
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''6'''
|[[Файл:Mount-Arbel-049.jpg|160x160px]]
|Арбель ([[Арбель (Израил)|Арбель]], [[Наби Шуайб]], [[Хаттины эвэр]])
|[[Израилын умард дүүрэг|Умард дүүрэг]]
|[[8-р зуун]]
|[[2000 он|2000]]
|[http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1475 1475]
|холимог
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''7'''
|[[Файл:Nahalal2.jpg|160x160px]]
|[[Дгани]] (а) и [[Нахалал]] (б)
|[[Израилын умард дүүрэг|Умард дүүрэг]]
|[[1909 он|1909]]
[[1921 он|1921]]
|[[2000 он|2000]]
|[http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1478 1478]
|v, vi
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''8'''
|[[Файл:Roman_street_in_Bet_She'an_National_Park,_Israel.jpg|160x160px]]
|[[Бейт-Шеан]]
|[[Израилын умард дүүрэг|Умард дүүрэг]]
|МЭӨ 4 мянган он
|[[2000 он|2000]]
|[http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1479 1479]
|ii, iv, v, vi
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''9'''
|[[Файл:Crusader_Walls_and_Moat_in_Caesarea.jpg|160x160px]]
|[[Кесария (Израил)|Кесари]]
|[[Хайфа дүүрэг]]
|МЭӨ 1-р зуун
|[[2000 он|2000]]
|[http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1480 1480]
|ii, iv, v, vi
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''10'''
|[[Файл:White_t1.jpg|213x213px]]
|[[Цагаан сүм (Рамла)|Рамла дахь цагаан сүм]] 
|[[Израилын төв дүүрэг|Төв дүүрэг]][[Рамла]]
|[[720 год]]
|[[2000 он|2000]]
|[http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1482 1482]
|ii, iv
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''11'''
|[[Файл:Arabic_buildings,_Mount_of_Olives,_Jerusalem.jpg|160x160px]]
|[[Иерусалим]]
|[[Иерусалим дүүрэг]]
|МЭӨ 4 мянган он
|[[2000 он|2000]]
|[http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1483 1483]
|i, ii, iii, iv, v, vi
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''12'''
|[[Файл:Israel-2013-Aerial_00-Negev-Makhtesh_Ramon.jpg|160x160px]]
|[[Махтеш]]
|[[Израилын өмнөд дүүрэг|Өмнөд дүүрэг]]
|—
|[[2001 он|2001]]
|[http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1486 1486]
|холимог
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''13'''
|[[Файл:Karkom_Winterboure_Waterfall.jpg|160x160px]]
|[[Хар-Карком]] уул
|[[Израилын өмнөд дүүрэг|Өмнөд дүүрэг]]
|—
|[[2000 он|2000]]
|[http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1488 1488]
|iii, v
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''14'''
|[[Файл:Timna_7.JPG|160x160px]]
|[[Тимна хөндий]]
|[[Израилын өмнөд дүүрэг|Өмнөд дүүрэг]]
|—
|[[2000]]
|[http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1489 1489]
|холимог
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''15'''
|[[Файл:Belvoir_fortress.JPG|160x160px]]
|Загалмайтны цайзууд:

&lt;small&gt;а) [[Монфор (цайз)|Монфор]]&lt;/small&gt;

&lt;small&gt;б) [[Бельвуар (цайз)|Бельвуар]]&lt;/small&gt;

&lt;small&gt;в) [[Атлит|Шато Пелерин]]&lt;/small&gt;

&lt;small&gt;г) [[Арсуф]]&lt;/small&gt; 
|[[Израилын умард дүүрэг|Умард]], [[Тел-Авив дүүрэг]], [[Хайфа дүүрэг]]
|[[12-р зуун|12]]—[[15-р зуун|15-р зуунууд]]
|[[2000 он|2000]]
|[http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1491 1491]
|iv, v, vi
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''16'''
|[[Файл:Hulah_Valley,_Israel,_Buffalo.jpg|160x160px]]
|[[Гхор|Их Рифтийн хөндий]], нүүдлийн зам, Хула хөндий
|[[Израилын умард дүүрэг|Умард дүүрэг]]
|—
|[[2004 он|2004]]
|[http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1886 1886]
|байгалийн
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''17'''
|[[Файл:ליפתא_אביב_2011.jpg|160x160px]]
|[[Лифта]] — уламжлалт уулын тосгон
|[[Иерусалим дүүрэг]]
|[[13-р зуун]]
|[[2015 он|2015]]
|[http://whc.unesco.org/en/tentativelists/6061 6061]
|ii, iii, v
|-
| style=&quot;background: Gainsboro;&quot; |'''18'''
|[[Файл:Ein-Karem.jpg|160x160px]]
|[[Эйн-Карем]], тосгон ба түүний соёлын ландшафт
|[[Иерусалим дүүрэг]]
|МЭӨ 3 мянган он
|[[2015]]
|[http://whc.unesco.org/en/tentativelists/6062 6062]
|ii, iii, v, vi
|}
{{Израилын талаарх сэдвүүд}}

[[Ангилал:Дэлхийн өвийн жагсаалт]]
[[Ангилал:Израил дахь дэлхийн өв]]
[[Ангилал:Израилын соёлын дурсгал]]</text>
      <sha1>hxdfw8f9tciylwi39h175ma461h7wet</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Хөтлөгч мөр Юань Улсын сэдэв</title>
    <ns>10</ns>
    <id>111812</id>
    <revision>
      <id>709030</id>
      <parentid>702639</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T09:14:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3762" xml:space="preserve">{{Navbox
|name = Сэдэв
|title = [[Юань Улс|Юань улсын]] сэдэв
| state = collapsed
|listclass = нуух

|group1 = [[Юань Улс|Түүх]]
|list1 =
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
** [[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
** [[Хайду-Хубилай нарын хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Хубилай хааны байлдан дагуулалт]]
** [[Монголчуудын Хятад дахь байлдан дагуулалт]]
*** [[Монголчуудын Сүн улсын байлдан дагуулалт]]
**** [[Сяньянь хотын тулалдаан]]
**** [[Яамэний тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Япон руу хийсэн довтолгоо]]
** [[Монголчуудын Вьетнам руу хийсэн довтолгоо]]
*** [[Бач Дангийн тулалдаан (1288)]]
** [[Монголчуудын Бирм рүү хийсэн аян дайн]]
*** [[Паганий тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Ява арал руу хийсэн довтолгоон]]
* [[Эсэнбух–Аюурбарбадийн үеийн дайн]]
* [[Төвтөмөрийн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Улаан алчууртны бослого]]
** [[Улаан алчууртны Гуулин улсад хийсэн довтолгоо]]
** [[Поян нуурын тулалдаан]]
* [[Испагийн бослого]]

|group2 = Засаглал
|list2 =
* [[Юань улсын хаад]]
* [[Монгол хатад]]
* [[Дишири]]
* [[Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо]]
* [[Төвлөн засах яам]]
* [[Син жун шу шэн]] 
** Давааны Ар нутгийн син шэн (Ар Монгол)
** Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн
** Хугуан нутгийн син жун шу шэн
** Ганьсу нутгийн син жун шу шэн
** Жяньши нутгийн син жун шу шэн
** Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн
** Ляоян нутгийн син жун шу шэн (Манжуур)
** Шэньси нутгийн син жун шу шэн
** Сычуан нутгийн син жун шу шэн
** Юньнань нутгийн син жун шу шэн
** Жэньдун син жун шу шэн (Солонгос)
* [[Юань улсын харъяаны төв ази]]

|group3 = Уран барилга
|list3 =
* [[Cloud Platform at Juyong Pass]]
* [[Gulou and Zhonglou (Beijing)]]
* [[Miaoying Temple]]
* [[Pagoda of Bailin Temple]]
* [[Temple of Azure Clouds]]
* [[Jinan Great Southern Mosque]]

|group4 = Нийгэм-Соёл урдаг
|list4 =
* [[Юань улсын үеийн яруу найраг]]
* [[Юань улсын мөнгөн тэмдэгт]]
* ''[[Ляо улсын судар]]''
* ''[[Алтан улсын судар]]''
* ''[[Сүн улсын судар]]''
* ''[[Мэнгу Зиюнь]]''
* ''[[Вэньшянь Тункао]]''
* ''[[Жунюань Инюань]]''
* [[Өнгөт нүдтэн]]
* [[Юань улсын ноёрхол дахь Исламын шашин]]

|group5 = Бусад сэдэв
|list5 =
* [[Монголчууд|Монгол үндэстэн]]
* [[Боржигин]]
* [[Дөрвөлжин үсэг]]
* ''[[Юань улсын судар]]''
* [[Дайду]]
* [[Шанду]]
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
* [[Умард Юань Улс]]
}}&lt;noinclude&gt;
[[Ангилал:Загвар:Хөтлөгч мөр Монгол|Юань Улс]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>b824cpon3mpbandfu4pevrf009uwfxm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709031</id>
      <parentid>709030</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T09:25:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3829" xml:space="preserve">{{Navbox
|name = Сэдэв
|title = [[Юань Улс|Юань улсын]] сэдэв
| state = collapsed
|listclass = нуух

|group1 = [[Юань Улс|Түүх]]
|list1 =
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
** [[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
** [[Хайду-Хубилай нарын хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Хубилай хааны байлдан дагуулалт]]
** [[Монголчуудын Хятад дахь байлдан дагуулалт]]
*** [[Монголчуудын Сүн улсын байлдан дагуулалт]]
**** [[Сяньянь хотын тулалдаан]]
**** [[Яамэний тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Япон руу хийсэн довтолгоо]]
** [[Монголчуудын Вьетнам руу хийсэн довтолгоо]]
*** [[Бач Дангийн тулалдаан (1288)]]
** [[Монголчуудын Бирм рүү хийсэн аян дайн]]
*** [[Паганий тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Ява арал руу хийсэн довтолгоон]]
* [[Эсэнбух–Аюурбарбадийн үеийн дайн]]
* [[Төвтөмөрийн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Улаан алчууртны бослого]]
** [[Улаан алчууртны Гуулин улсад хийсэн довтолгоо]]
** [[Поян нуурын тулалдаан]]
* [[Испагийн бослого]]

|group2 = Засаглал
|list2 =
* [[Монгол хатад]]
** [[Юань улсын хаад]]
* [[Төвлөн засах яам]] ноёд
** [[Чинсан]]
** [[Тайш]]
** [[Даргач]]
* [[Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо]]
* [[Син жун шу шэн]] 
** [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (Ар Монгол)
** Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн
** Хугуан нутгийн син жун шу шэн
** [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]]
** Жяньши нутгийн син жун шу шэн
** Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн
** [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (Манжуур)
** Шэньси нутгийн син жун шу шэн
** Сычуан нутгийн син жун шу шэн
** [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]]
** [[Жэньдун син жун шу шэн]] (Солонгос)
* [[Юань улсын харъяаны төв ази]]

|group3 = Уран барилга
|list3 =
* [[Cloud Platform at Juyong Pass]]
* [[Gulou and Zhonglou (Beijing)]]
* [[Miaoying Temple]]
* [[Pagoda of Bailin Temple]]
* [[Temple of Azure Clouds]]
* [[Jinan Great Southern Mosque]]

|group4 = Нийгэм-Соёл урдаг
|list4 =
* [[Юань улсын үеийн яруу найраг]]
* [[Юань улсын мөнгөн тэмдэгт]]
* ''[[Ляо улсын судар]]''
* ''[[Алтан улсын судар]]''
* ''[[Сүн улсын судар]]''
* ''[[Мэнгу Зиюнь]]''
* ''[[Вэньшянь Тункао]]''
* ''[[Жунюань Инюань]]''
* [[Өнгөт нүдтэн]]
* [[Юань улсын ноёрхол дахь Исламын шашин]]

|group5 = Бусад сэдэв
|list5 =
* [[Монголчууд|Монгол үндэстэн]]
* [[Боржигин]]
* [[Дөрвөлжин үсэг]]
* ''[[Юань улсын судар]]''
* [[Дайду]]
* [[Шанду]]
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
* [[Умард Юань Улс]]
}}&lt;noinclude&gt;
[[Ангилал:Загвар:Хөтлөгч мөр Монгол|Юань Улс]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>cf5f2k4kweu9424ds624gaqogykssu5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709032</id>
      <parentid>709031</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T09:36:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3826" xml:space="preserve">{{Navbox
|name = Сэдэв
|title = [[Юань Улс|Юань улсын]] сэдэв
| state = collapsed
|listclass = нуух

|group1 = [[Юань Улс|Түүх]]
|list1 =
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
** [[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
** [[Хайду-Хубилай нарын хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Хубилай хааны байлдан дагуулалт]]
** [[Монголчуудын Хятад дахь байлдан дагуулалт]]
*** [[Монголчуудын Сүн улсын байлдан дагуулалт]]
**** [[Сяньянь хотын тулалдаан]]
**** [[Яамэний тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Япон руу хийсэн довтолгоо]]
** [[Монголчуудын Вьетнам руу хийсэн довтолгоо]]
*** [[Бач Дангийн тулалдаан (1288)]]
** [[Монголчуудын Бирм рүү хийсэн аян дайн]]
*** [[Паганий тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Ява арал руу хийсэн довтолгоон]]
* [[Эсэнбух–Аюурбарбадийн үеийн дайн]]
* [[Төвтөмөрийн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Улаан алчууртны бослого]]
** [[Улаан алчууртны Гуулин улсад хийсэн довтолгоо]]
** [[Поян нуурын тулалдаан]]
* [[Испагийн бослого]]

|group2 = Засаглал
|list2 =
* [[Монгол хатад]]
** [[Юань улсын хаад]]
* [[Төвлөн засах яам]] ноёд
** [[Чинсан]]
** [[Тайш]]
** [[Даргач]]
* [[Засаг уламжлах яам]] (Төвөд)
* [[Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо]]
* [[Син жун шу шэн]] 
** [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (Ар Монгол)
** Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн
** Хугуан нутгийн син жун шу шэн
** [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]]
** Жяньши нутгийн син жун шу шэн
** Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн
** [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (Манжуур)
** Шэньси нутгийн син жун шу шэн
** Сычуан нутгийн син жун шу шэн
** [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]]
** [[Жэньдун син жун шу шэн]] (Солонгос)

|group3 = Уран барилга
|list3 =
* [[Cloud Platform at Juyong Pass]]
* [[Gulou and Zhonglou (Beijing)]]
* [[Miaoying Temple]]
* [[Pagoda of Bailin Temple]]
* [[Temple of Azure Clouds]]
* [[Jinan Great Southern Mosque]]

|group4 = Нийгэм-Соёл урдаг
|list4 =
* [[Юань улсын үеийн яруу найраг]]
* [[Юань улсын мөнгөн тэмдэгт]]
* ''[[Ляо улсын судар]]''
* ''[[Алтан улсын судар]]''
* ''[[Сүн улсын судар]]''
* ''[[Мэнгу Зиюнь]]''
* ''[[Вэньшянь Тункао]]''
* ''[[Жунюань Инюань]]''
* [[Өнгөт нүдтэн]]
* [[Юань улсын ноёрхол дахь Исламын шашин]]

|group5 = Бусад сэдэв
|list5 =
* [[Монголчууд|Монгол үндэстэн]]
* [[Боржигин]]
* [[Дөрвөлжин үсэг]]
* ''[[Юань улсын судар]]''
* [[Дайду]]
* [[Шанду]]
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
* [[Умард Юань Улс]]
}}&lt;noinclude&gt;
[[Ангилал:Загвар:Хөтлөгч мөр Монгол|Юань Улс]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>d1byv7lsvc2gc4piwqqnpwi2a45lzia</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709033</id>
      <parentid>709032</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T09:51:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3847" xml:space="preserve">{{Navbox
|name = Сэдэв
|title = [[Юань Улс|Юань улсын]] сэдэв
| state = collapsed
|listclass = нуух

|group1 = [[Юань Улс|Түүх]]
|list1 =
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
** [[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
** [[Хайду-Хубилай нарын хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Хубилай хааны байлдан дагуулалт]]
** [[Монголчуудын Сүн улсын байлдан дагуулалт]]
*** [[Сяньянь хотын тулалдаан]]
*** [[Яамэний тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Япон руу хийсэн довтолгоо]]
** [[Монголчуудын Вьетнам руу хийсэн довтолгоо]]
*** [[Бач Дангийн тулалдаан (1288)]]
** [[Монголчуудын Бирм рүү хийсэн аян дайн]]
*** [[Паганий тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Ява арал руу хийсэн довтолгоон]]
* [[Эсэнбух–Аюурбарбадийн үеийн дайн]]
* [[Төвтөмөрийн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Улаан алчууртны бослого]]
** [[Улаан алчууртны Гуулин улсад хийсэн довтолгоо]]
** [[Поян нуурын тулалдаан]]
* [[Испагийн бослого]]

|group2 = Засаглал
|list2 =
* [[Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт|Монгол хаад]]
** [[Юань улсын хаад]]
* [[Монгол хатад]]
* [[Төвлөн засах яам]] ноёд
** [[Чинсан]]
** [[Тайш]]
** [[Даргач]]
* [[Засаг уламжлах яам]] (Төвөд)
* [[Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо]]
* [[Син жун шу шэн]] 
** [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (Ар Монгол)
** Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн
** Хугуан нутгийн син жун шу шэн
** [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]]
** Жяньши нутгийн син жун шу шэн
** Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн
** [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (Манжуур)
** Шэньси нутгийн син жун шу шэн
** Сычуан нутгийн син жун шу шэн
** [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]]
** [[Жэньдун син жун шу шэн]] (Солонгос)

|group3 = Уран барилга
|list3 =
* [[Cloud Platform at Juyong Pass]]
* [[Gulou and Zhonglou (Beijing)]]
* [[Miaoying Temple]]
* [[Pagoda of Bailin Temple]]
* [[Temple of Azure Clouds]]
* [[Jinan Great Southern Mosque]]

|group4 = Нийгэм-Соёл урдаг
|list4 =
* [[Юань улсын үеийн яруу найраг]]
* [[Юань улсын мөнгөн тэмдэгт]]
* ''[[Ляо улсын судар]]''
* ''[[Алтан улсын судар]]''
* ''[[Сүн улсын судар]]''
* ''[[Мэнгу Зиюнь]]''
* ''[[Вэньшянь Тункао]]''
* ''[[Жунюань Инюань]]''
* [[Өнгөт нүдтэн]]
* [[Юань улсын ноёрхол дахь Исламын шашин]]

|group5 = Бусад сэдэв
|list5 =
* [[Монголчууд|Монгол үндэстэн]]
* [[Боржигин]]
* [[Дөрвөлжин үсэг]]
* ''[[Юань улсын судар]]''
* [[Дайду]]
* [[Шанду]]
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
* [[Умард Юань Улс]]
}}&lt;noinclude&gt;
[[Ангилал:Загвар:Хөтлөгч мөр Монгол|Юань Улс]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>fz5o7wm62is23erew5xf9w62u4aywbh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709034</id>
      <parentid>709033</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T10:08:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3960" xml:space="preserve">{{Navbox
|name = Сэдэв
|title = [[Юань Улс|Юань улсын]] сэдэв
| state = collapsed
|listclass = нуух

|group1 = [[Юань Улс|Түүх]]
|list1 =
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
** [[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
** [[Хайду-Хубилай нарын хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Хубилай хааны байлдан дагуулалт]]
** [[Монголчуудын Сүн улсын байлдан дагуулалт]]
*** [[Сяньянь хотын тулалдаан]]
*** [[Яамэний тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Япон руу хийсэн довтолгоо]]
** [[Монголчуудын Вьетнам руу хийсэн довтолгоо]]
*** [[Бач Дангийн тулалдаан (1288)]]
** [[Монголчуудын Бирм рүү хийсэн аян дайн]]
*** [[Паганий тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Ява арал руу хийсэн довтолгоон]]
* [[Эсэнбух–Аюурбарбадийн үеийн дайн]]
* [[Төвтөмөрийн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Улаан алчууртны бослого]]
** [[Улаан алчууртны Гуулин улсад хийсэн довтолгоо]]
** [[Поян нуурын тулалдаан]]
* [[Испагийн бослого]]

|group2 = Засаглал
|list2 =
* [[Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт|Монгол хаад]]
** [[Юань улсын хаад]]
* [[Монгол хатад]]
* [[Төвлөн засах яам]] ноёд
** [[Чинсан]]
** [[Тайш]]
** [[Даргач]]
* [[Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо]]
{{Navbox|child |groupstyle= text-align: center;
 |group1 = [[Син жун шу шэн]]
 |list1 = 
* [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (Ар Монгол)
* Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн
* Хугуан нутгийн син жун шу шэн
* [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]]
* Жяньши нутгийн син жун шу шэн
* Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн
* [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (Манжуур)
* Шэньси нутгийн син жун шу шэн
* Сычуан нутгийн син жун шу шэн
* [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]]

 |group2 = Шууд бус ноёрхол
 |list2 = 
* [[Засаг уламжлах яам]] (Төвөд)
* [[Жэньдун син жун шу шэн]] (Солонгос)
}}

|group3 = Уран барилга
|list3 =
* [[Cloud Platform at Juyong Pass]]
* [[Gulou and Zhonglou (Beijing)]]
* [[Miaoying Temple]]
* [[Pagoda of Bailin Temple]]
* [[Temple of Azure Clouds]]
* [[Jinan Great Southern Mosque]]

|group4 = Нийгэм-Соёл урдаг
|list4 =
* [[Юань улсын үеийн яруу найраг]]
* [[Юань улсын мөнгөн тэмдэгт]]
* ''[[Ляо улсын судар]]''
* ''[[Алтан улсын судар]]''
* ''[[Сүн улсын судар]]''
* ''[[Мэнгу Зиюнь]]''
* ''[[Вэньшянь Тункао]]''
* ''[[Жунюань Инюань]]''
* [[Өнгөт нүдтэн]]
* [[Юань улсын ноёрхол дахь Исламын шашин]]

|group5 = Бусад сэдэв
|list5 =
* [[Монголчууд|Монгол үндэстэн]]
* [[Боржигин]]
* [[Дөрвөлжин үсэг]]
* ''[[Юань улсын судар]]''
* [[Дайду]]
* [[Шанду]]
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
* [[Умард Юань Улс]]
}}&lt;noinclude&gt;
[[Ангилал:Загвар:Хөтлөгч мөр Монгол|Юань Улс]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>q7pc0n72ag6wqpdt1wavcx3vevqkvi4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709035</id>
      <parentid>709034</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T10:44:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4157" xml:space="preserve">{{Navbox
|name = Сэдэв
|title = [[Юань Улс|Юань улсын]] сэдэв
| state = collapsed
|listclass = нуух

|group1 = [[Юань Улс|Түүх]]
|list1 =
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
** [[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
** [[Хайду-Хубилай нарын хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Хубилай хааны байлдан дагуулалт]]
** [[Монголчуудын Сүн улсын байлдан дагуулалт]]
*** [[Сяньянь хотын тулалдаан]]
*** [[Яамэний тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Япон руу хийсэн довтолгоо]]
** [[Монголчуудын Вьетнам руу хийсэн довтолгоо]]
*** [[Бач Дангийн тулалдаан (1288)]]
** [[Монголчуудын Бирм рүү хийсэн аян дайн]]
*** [[Паганий тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Ява арал руу хийсэн довтолгоон]]
* [[Эсэнбух–Аюурбарбадийн үеийн дайн]]
* [[Төвтөмөрийн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Улаан алчууртны бослого]]
** [[Улаан алчууртны Гуулин улсад хийсэн довтолгоо]]
** [[Поян нуурын тулалдаан]]
* [[Испагийн бослого]]

|group2 = Засаглал
|list2 =
* [[Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт|Монгол хаад]]
** [[Юань улсын хаад]]
* [[Монгол хатад]]

{{Navbox|child |groupstyle= text-align: center;
 |group1 = [[Төвлөн засах яам]]
 |list1 = 
* [[Нууц бичгийн яам]]
* [[Хишигтэн]]
* [[Чинсан]]
* Гурван гүн ([[Тайш]] [[Тайбао]] [[Тайфу]])
* [[Тайвэй]]
* [[Даргач]]

}}
{{Navbox|child |groupstyle= text-align: center;
 |group1 = [[Син жун шу шэн]]&lt;br&gt;([[Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо]])
 |list1 = 
* [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (Ар Монгол)
* Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн
* Хугуан нутгийн син жун шу шэн
* [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]]
* Жяньши нутгийн син жун шу шэн
* Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн
* [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (Манжуур)
* Шэньси нутгийн син жун шу шэн
* Сычуан нутгийн син жун шу шэн
* [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]]

 |group2 = Шууд бус ноёрхол
 |list2 = 
* [[Засаг уламжлах яам]] (Төвөд)
* [[Жэньдун син жун шу шэн]] (Солонгос)
}}

|group3 = Уран барилга
|list3 =
* [[Cloud Platform at Juyong Pass]]
* [[Gulou and Zhonglou (Beijing)]]
* [[Miaoying Temple]]
* [[Pagoda of Bailin Temple]]
* [[Temple of Azure Clouds]]
* [[Jinan Great Southern Mosque]]

|group4 = Нийгэм-Соёл урдаг
|list4 =
* [[Юань улсын үеийн яруу найраг]]
* [[Юань улсын мөнгөн тэмдэгт]]
* ''[[Ляо улсын судар]]''
* ''[[Алтан улсын судар]]''
* ''[[Сүн улсын судар]]''
* ''[[Мэнгу Зиюнь]]''
* ''[[Вэньшянь Тункао]]''
* ''[[Жунюань Инюань]]''
* [[Өнгөт нүдтэн]]
* [[Юань улсын ноёрхол дахь Исламын шашин]]

|group5 = Бусад сэдэв
|list5 =
* [[Монголчууд|Монгол үндэстэн]]
* [[Боржигин]]
* [[Дөрвөлжин үсэг]]
* ''[[Юань улсын судар]]''
* [[Дайду]]
* [[Шанду]]
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
* [[Умард Юань Улс]]
}}&lt;noinclude&gt;
[[Ангилал:Загвар:Хөтлөгч мөр Монгол|Юань Улс]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>01phbwfuwalq9so2rnghgphxjw5sbfk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709036</id>
      <parentid>709035</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T10:46:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4157" xml:space="preserve">{{Navbox
|name = Сэдэв
|title = [[Юань Улс|Юань улсын]] сэдэв
| state = collapsed
|listclass = нуух

|group1 = [[Юань Улс|Түүх]]
|list1 =
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
** [[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
** [[Хайду-Хубилай нарын хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Хубилай хааны байлдан дагуулалт]]
** [[Монголчуудын Сүн улсын байлдан дагуулалт]]
*** [[Сяньянь хотын тулалдаан]]
*** [[Яамэний тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Япон руу хийсэн довтолгоо]]
** [[Монголчуудын Вьетнам руу хийсэн довтолгоо]]
*** [[Бач Дангийн тулалдаан (1288)]]
** [[Монголчуудын Бирм рүү хийсэн аян дайн]]
*** [[Паганий тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Ява арал руу хийсэн довтолгоон]]
* [[Эсэнбух–Аюурбарбадийн үеийн дайн]]
* [[Төвтөмөрийн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Улаан алчууртны бослого]]
** [[Улаан алчууртны Гуулин улсад хийсэн довтолгоо]]
** [[Поян нуурын тулалдаан]]
* [[Испагийн бослого]]

|group2 = Засаглал
|list2 =
* [[Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт|Монгол хаад]]
** [[Юань улсын хаад]]
* [[Монгол хатад]]

{{Navbox|child |groupstyle= text-align: center;
 |group1 = [[Төвлөн засах яам]]
 |list1 = 
* [[Нууц бичгийн яам]]
* [[Засаг уламжлах яам]] (Төвөд)
* [[Хишигтэн]]
* [[Чинсан]]
* Гурван гүн ([[Тайш]] [[Тайбао]] [[Тайфу]])
* [[Тайвэй]]
* [[Даргач]]

}}
{{Navbox|child |groupstyle= text-align: center;
 |group1 = [[Син жун шу шэн]]&lt;br&gt;([[Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо]])
 |list1 = 
* [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (Ар Монгол)
* Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн
* Хугуан нутгийн син жун шу шэн
* [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]]
* Жяньши нутгийн син жун шу шэн
* Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн
* [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (Манжуур)
* Шэньси нутгийн син жун шу шэн
* Сычуан нутгийн син жун шу шэн
* [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]]

 |group2 = Шууд бус ноёрхол
 |list2 = 
* [[Жэньдун син жун шу шэн]] (Солонгос)
}}

|group3 = Уран барилга
|list3 =
* [[Cloud Platform at Juyong Pass]]
* [[Gulou and Zhonglou (Beijing)]]
* [[Miaoying Temple]]
* [[Pagoda of Bailin Temple]]
* [[Temple of Azure Clouds]]
* [[Jinan Great Southern Mosque]]

|group4 = Нийгэм-Соёл урдаг
|list4 =
* [[Юань улсын үеийн яруу найраг]]
* [[Юань улсын мөнгөн тэмдэгт]]
* ''[[Ляо улсын судар]]''
* ''[[Алтан улсын судар]]''
* ''[[Сүн улсын судар]]''
* ''[[Мэнгу Зиюнь]]''
* ''[[Вэньшянь Тункао]]''
* ''[[Жунюань Инюань]]''
* [[Өнгөт нүдтэн]]
* [[Юань улсын ноёрхол дахь Исламын шашин]]

|group5 = Бусад сэдэв
|list5 =
* [[Монголчууд|Монгол үндэстэн]]
* [[Боржигин]]
* [[Дөрвөлжин үсэг]]
* ''[[Юань улсын судар]]''
* [[Дайду]]
* [[Шанду]]
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
* [[Умард Юань Улс]]
}}&lt;noinclude&gt;
[[Ангилал:Загвар:Хөтлөгч мөр Монгол|Юань Улс]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>5iyzfat8djpun4m1h16w9kkbg7o1gv2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709037</id>
      <parentid>709036</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T10:49:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4175" xml:space="preserve">{{Navbox
|name = Сэдэв
|title = [[Юань Улс|Юань улсын]] сэдэв
| state = collapsed
|listclass = нуух

|group1 = [[Юань Улс|Түүх]]
|list1 =
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
** [[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
** [[Хайду-Хубилай нарын хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Хубилай хааны байлдан дагуулалт]]
** [[Монголчуудын Сүн улсын байлдан дагуулалт]]
*** [[Сяньянь хотын тулалдаан]]
*** [[Яамэний тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Япон руу хийсэн довтолгоо]]
** [[Монголчуудын Вьетнам руу хийсэн довтолгоо]]
*** [[Бач Дангийн тулалдаан (1288)]]
** [[Монголчуудын Бирм рүү хийсэн аян дайн]]
*** [[Паганий тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Ява арал руу хийсэн довтолгоон]]
* [[Эсэнбух–Аюурбарбадийн үеийн дайн]]
* [[Төвтөмөрийн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Улаан алчууртны бослого]]
** [[Улаан алчууртны Гуулин улсад хийсэн довтолгоо]]
** [[Поян нуурын тулалдаан]]
* [[Испагийн бослого]]

|group2 = Засаглал
|list2 =
* [[Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт|Монгол хаад]]
** [[Юань улсын хаад]]
* [[Монгол хатад]]

{{Navbox|child |groupstyle= text-align: center;
 |group1 = [[Төвлөн засах яам]]
 |list1 = 
* [[Нууц бичгийн яам]]
* [[Засаг уламжлах яам]] (Төвөд)
* [[Хишигтэн]]
* [[Чинсан]]
* Гурван гүн ([[Тайш]] [[Тайбао]] [[Тайфу]])
* [[Тайвэй]]
* [[Даргач]]
* [[Шигүши]]
}}
{{Navbox|child |groupstyle= text-align: center;
 |group1 = [[Син жун шу шэн]]&lt;br&gt;([[Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо]])
 |list1 = 
* [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (Ар Монгол)
* Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн
* Хугуан нутгийн син жун шу шэн
* [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]]
* Жяньши нутгийн син жун шу шэн
* Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн
* [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (Манжуур)
* Шэньси нутгийн син жун шу шэн
* Сычуан нутгийн син жун шу шэн
* [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]]

 |group2 = Шууд бус ноёрхол
 |list2 = 
* [[Жэньдун син жун шу шэн]] (Солонгос)
}}

|group3 = Уран барилга
|list3 =
* [[Cloud Platform at Juyong Pass]]
* [[Gulou and Zhonglou (Beijing)]]
* [[Miaoying Temple]]
* [[Pagoda of Bailin Temple]]
* [[Temple of Azure Clouds]]
* [[Jinan Great Southern Mosque]]

|group4 = Нийгэм-Соёл урдаг
|list4 =
* [[Юань улсын үеийн яруу найраг]]
* [[Юань улсын мөнгөн тэмдэгт]]
* ''[[Ляо улсын судар]]''
* ''[[Алтан улсын судар]]''
* ''[[Сүн улсын судар]]''
* ''[[Мэнгу Зиюнь]]''
* ''[[Вэньшянь Тункао]]''
* ''[[Жунюань Инюань]]''
* [[Өнгөт нүдтэн]]
* [[Юань улсын ноёрхол дахь Исламын шашин]]

|group5 = Бусад сэдэв
|list5 =
* [[Монголчууд|Монгол үндэстэн]]
* [[Боржигин]]
* [[Дөрвөлжин үсэг]]
* ''[[Юань улсын судар]]''
* [[Дайду]]
* [[Шанду]]
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
* [[Умард Юань Улс]]
}}&lt;noinclude&gt;
[[Ангилал:Загвар:Хөтлөгч мөр Монгол|Юань Улс]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>iwnl3wrr62dc57pnsce4hzzh3unctsq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709038</id>
      <parentid>709037</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T10:51:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4239" xml:space="preserve">{{Navbox
|name = Сэдэв
|title = [[Юань Улс|Юань улсын]] сэдэв
| state = collapsed
|listclass = нуух

|group1 = [[Юань Улс|Түүх]]
|list1 =
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
** [[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
** [[Хайду-Хубилай нарын хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Хубилай хааны байлдан дагуулалт]]
** [[Монголчуудын Сүн улсын байлдан дагуулалт]]
*** [[Сяньянь хотын тулалдаан]]
*** [[Яамэний тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Япон руу хийсэн довтолгоо]]
** [[Монголчуудын Вьетнам руу хийсэн довтолгоо]]
*** [[Бач Дангийн тулалдаан (1288)]]
** [[Монголчуудын Бирм рүү хийсэн аян дайн]]
*** [[Паганий тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Ява арал руу хийсэн довтолгоон]]
* [[Эсэнбух–Аюурбарбадийн үеийн дайн]]
* [[Төвтөмөрийн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Улаан алчууртны бослого]]
** [[Улаан алчууртны Гуулин улсад хийсэн довтолгоо]]
** [[Поян нуурын тулалдаан]]
* [[Испагийн бослого]]

|group2 = Засаглал
|list2 =
* [[Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт|Монгол хаад]]
** [[Юань улсын хаад]]
** [[Хунтайж]]
* [[Монгол хатад]]
** [[тайхоу|Хуан тайхоу]]

{{Navbox|child |groupstyle= text-align: center;
 |group1 = [[Төвлөн засах яам]]
 |list1 = 
* [[Нууц бичгийн яам]]
* [[Засаг уламжлах яам]] (Төвөд)
* [[Хишигтэн]]
* [[Чинсан]]
* Гурван гүн ([[Тайш]] [[Тайбао]] [[Тайфу]])
* [[Тайвэй]]
* [[Даргач]]
* [[Шигүши]]
}}
{{Navbox|child |groupstyle= text-align: center;
 |group1 = [[Син жун шу шэн]]&lt;br&gt;([[Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо]])
 |list1 = 
* [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (Ар Монгол)
* Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн
* Хугуан нутгийн син жун шу шэн
* [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]]
* Жяньши нутгийн син жун шу шэн
* Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн
* [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (Манжуур)
* Шэньси нутгийн син жун шу шэн
* Сычуан нутгийн син жун шу шэн
* [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]]

 |group2 = Шууд бус ноёрхол
 |list2 = 
* [[Жэньдун син жун шу шэн]] (Солонгос)
}}

|group3 = Уран барилга
|list3 =
* [[Cloud Platform at Juyong Pass]]
* [[Gulou and Zhonglou (Beijing)]]
* [[Miaoying Temple]]
* [[Pagoda of Bailin Temple]]
* [[Temple of Azure Clouds]]
* [[Jinan Great Southern Mosque]]

|group4 = Нийгэм-Соёл урдаг
|list4 =
* [[Юань улсын үеийн яруу найраг]]
* [[Юань улсын мөнгөн тэмдэгт]]
* ''[[Ляо улсын судар]]''
* ''[[Алтан улсын судар]]''
* ''[[Сүн улсын судар]]''
* ''[[Мэнгу Зиюнь]]''
* ''[[Вэньшянь Тункао]]''
* ''[[Жунюань Инюань]]''
* [[Өнгөт нүдтэн]]
* [[Юань улсын ноёрхол дахь Исламын шашин]]

|group5 = Бусад сэдэв
|list5 =
* [[Монголчууд|Монгол үндэстэн]]
* [[Боржигин]]
* [[Дөрвөлжин үсэг]]
* ''[[Юань улсын судар]]''
* [[Дайду]]
* [[Шанду]]
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
* [[Умард Юань Улс]]
}}&lt;noinclude&gt;
[[Ангилал:Загвар:Хөтлөгч мөр Монгол|Юань Улс]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>csy2gs1iu8j24min5r7fm5sck2mrcud</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709039</id>
      <parentid>709038</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T10:53:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4258" xml:space="preserve">{{Navbox
|name = Сэдэв
|title = [[Юань Улс|Юань улсын]] сэдэв
| state = collapsed
|listclass = нуух

|group1 = [[Юань Улс|Түүх]]
|list1 =
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
** [[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
** [[Хайду-Хубилай нарын хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Хубилай хааны байлдан дагуулалт]]
** [[Монголчуудын Сүн улсын байлдан дагуулалт]]
*** [[Сяньянь хотын тулалдаан]]
*** [[Яамэний тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Япон руу хийсэн довтолгоо]]
** [[Монголчуудын Вьетнам руу хийсэн довтолгоо]]
*** [[Бач Дангийн тулалдаан (1288)]]
** [[Монголчуудын Бирм рүү хийсэн аян дайн]]
*** [[Паганий тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Ява арал руу хийсэн довтолгоон]]
* [[Эсэнбух–Аюурбарбадийн үеийн дайн]]
* [[Төвтөмөрийн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Улаан алчууртны бослого]]
** [[Улаан алчууртны Гуулин улсад хийсэн довтолгоо]]
** [[Поян нуурын тулалдаан]]
* [[Испагийн бослого]]

|group2 = Засаглал
|list2 =
* [[Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт|Монгол хаад]]
** [[Юань улсын хаад]]
** [[Хунтайж]]
* [[Монгол хатад]]
** [[тайхоу|Хуан тайхоу]]

{{Navbox|child |groupstyle= text-align: center;
 |group1 = [[Төвлөн засах яам]]
 |list1 = 
* [[Нууц бичгийн яам]]
* [[Засаг уламжлах яам]] (Төвөд)
* [[Хишигтэн]]
* [[Чинсан]]
* [[Заргач]]
* Гурван гүн ([[Тайш]] [[Тайбао]] [[Тайфу]])
* [[Тайвэй]]
* [[Даргач]]
* [[Шигүши]]
}}
{{Navbox|child |groupstyle= text-align: center;
 |group1 = [[Син жун шу шэн]]&lt;br&gt;([[Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо]])
 |list1 = 
* [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (Ар Монгол)
* Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн
* Хугуан нутгийн син жун шу шэн
* [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]]
* Жяньши нутгийн син жун шу шэн
* Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн
* [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (Манжуур)
* Шэньси нутгийн син жун шу шэн
* Сычуан нутгийн син жун шу шэн
* [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]]

 |group2 = Шууд бус ноёрхол
 |list2 = 
* [[Жэньдун син жун шу шэн]] (Солонгос)
}}

|group3 = Уран барилга
|list3 =
* [[Cloud Platform at Juyong Pass]]
* [[Gulou and Zhonglou (Beijing)]]
* [[Miaoying Temple]]
* [[Pagoda of Bailin Temple]]
* [[Temple of Azure Clouds]]
* [[Jinan Great Southern Mosque]]

|group4 = Нийгэм-Соёл урдаг
|list4 =
* [[Юань улсын үеийн яруу найраг]]
* [[Юань улсын мөнгөн тэмдэгт]]
* ''[[Ляо улсын судар]]''
* ''[[Алтан улсын судар]]''
* ''[[Сүн улсын судар]]''
* ''[[Мэнгу Зиюнь]]''
* ''[[Вэньшянь Тункао]]''
* ''[[Жунюань Инюань]]''
* [[Өнгөт нүдтэн]]
* [[Юань улсын ноёрхол дахь Исламын шашин]]

|group5 = Бусад сэдэв
|list5 =
* [[Монголчууд|Монгол үндэстэн]]
* [[Боржигин]]
* [[Дөрвөлжин үсэг]]
* ''[[Юань улсын судар]]''
* [[Дайду]]
* [[Шанду]]
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
* [[Умард Юань Улс]]
}}&lt;noinclude&gt;
[[Ангилал:Загвар:Хөтлөгч мөр Монгол|Юань Улс]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>g7vtuyzv5dulo92xil46zo3hqswx0jy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709040</id>
      <parentid>709039</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T10:53:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4258" xml:space="preserve">{{Navbox
|name = Сэдэв
|title = [[Юань Улс|Юань улсын]] сэдэв
| state = collapsed
|listclass = нуух

|group1 = [[Юань Улс|Түүх]]
|list1 =
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
** [[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
** [[Хайду-Хубилай нарын хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Хубилай хааны байлдан дагуулалт]]
** [[Монголчуудын Сүн улсын байлдан дагуулалт]]
*** [[Сяньянь хотын тулалдаан]]
*** [[Яамэний тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Япон руу хийсэн довтолгоо]]
** [[Монголчуудын Вьетнам руу хийсэн довтолгоо]]
*** [[Бач Дангийн тулалдаан (1288)]]
** [[Монголчуудын Бирм рүү хийсэн аян дайн]]
*** [[Паганий тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Ява арал руу хийсэн довтолгоон]]
* [[Эсэнбух–Аюурбарбадийн үеийн дайн]]
* [[Төвтөмөрийн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Улаан алчууртны бослого]]
** [[Улаан алчууртны Гуулин улсад хийсэн довтолгоо]]
** [[Поян нуурын тулалдаан]]
* [[Испагийн бослого]]

|group2 = Засаглал
|list2 =
* [[Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт|Монгол хаад]]
** [[Юань улсын хаад]]
** [[Хунтайж]]
* [[Монгол хатад]]
** [[Тайхоу|Хуан тайхоу]]

{{Navbox|child |groupstyle= text-align: center;
 |group1 = [[Төвлөн засах яам]]
 |list1 = 
* [[Нууц бичгийн яам]]
* [[Засаг уламжлах яам]] (Төвөд)
* [[Хишигтэн]]
* [[Чинсан]]
* [[Заргач]]
* Гурван гүн ([[Тайш]] [[Тайбао]] [[Тайфу]])
* [[Тайвэй]]
* [[Даргач]]
* [[Шигүши]]
}}
{{Navbox|child |groupstyle= text-align: center;
 |group1 = [[Син жун шу шэн]]&lt;br&gt;([[Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо]])
 |list1 = 
* [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (Ар Монгол)
* Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн
* Хугуан нутгийн син жун шу шэн
* [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]]
* Жяньши нутгийн син жун шу шэн
* Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн
* [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (Манжуур)
* Шэньси нутгийн син жун шу шэн
* Сычуан нутгийн син жун шу шэн
* [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]]

 |group2 = Шууд бус ноёрхол
 |list2 = 
* [[Жэньдун син жун шу шэн]] (Солонгос)
}}

|group3 = Уран барилга
|list3 =
* [[Cloud Platform at Juyong Pass]]
* [[Gulou and Zhonglou (Beijing)]]
* [[Miaoying Temple]]
* [[Pagoda of Bailin Temple]]
* [[Temple of Azure Clouds]]
* [[Jinan Great Southern Mosque]]

|group4 = Нийгэм-Соёл урдаг
|list4 =
* [[Юань улсын үеийн яруу найраг]]
* [[Юань улсын мөнгөн тэмдэгт]]
* ''[[Ляо улсын судар]]''
* ''[[Алтан улсын судар]]''
* ''[[Сүн улсын судар]]''
* ''[[Мэнгу Зиюнь]]''
* ''[[Вэньшянь Тункао]]''
* ''[[Жунюань Инюань]]''
* [[Өнгөт нүдтэн]]
* [[Юань улсын ноёрхол дахь Исламын шашин]]

|group5 = Бусад сэдэв
|list5 =
* [[Монголчууд|Монгол үндэстэн]]
* [[Боржигин]]
* [[Дөрвөлжин үсэг]]
* ''[[Юань улсын судар]]''
* [[Дайду]]
* [[Шанду]]
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
* [[Умард Юань Улс]]
}}&lt;noinclude&gt;
[[Ангилал:Загвар:Хөтлөгч мөр Монгол|Юань Улс]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>qebtckixd5weqccuf93yd90jweyckpc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709041</id>
      <parentid>709040</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T10:54:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4256" xml:space="preserve">{{Navbox
|name = Сэдэв
|title = [[Юань Улс|Юань улсын]] сэдэв
| state = collapsed
|listclass = нуух

|group1 = [[Юань Улс|Түүх]]
|list1 =
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
** [[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
** [[Хайду-Хубилай нарын хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Хубилай хааны байлдан дагуулалт]]
** [[Монголчуудын Сүн улсын байлдан дагуулалт]]
*** [[Сяньянь хотын тулалдаан]]
*** [[Яамэний тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Япон руу хийсэн довтолгоо]]
** [[Монголчуудын Вьетнам руу хийсэн довтолгоо]]
*** [[Бач Дангийн тулалдаан (1288)]]
** [[Монголчуудын Бирм рүү хийсэн аян дайн]]
*** [[Паганий тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Ява арал руу хийсэн довтолгоон]]
* [[Эсэнбух–Аюурбарбадийн үеийн дайн]]
* [[Төвтөмөрийн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Улаан алчууртны бослого]]
** [[Улаан алчууртны Гуулин улсад хийсэн довтолгоо]]
** [[Поян нуурын тулалдаан]]
* [[Испагийн бослого]]

|group2 = Засаглал
|list2 =
* [[Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт|Монгол хаад]]
** [[Юань улсын хаад]]
** [[Хунтайж]]
* [[Монгол хатад]]
** [[Тайху|Хуан тайхоу]]

{{Navbox|child |groupstyle= text-align: center;
 |group1 = [[Төвлөн засах яам]]
 |list1 = 
* [[Нууц бичгийн яам]]
* [[Засаг уламжлах яам]] (Төвөд)
* [[Хишигтэн]]
* [[Чинсан]]
* [[Заргач]]
* Гурван гүн ([[Тайш]] [[Тайбао]] [[Тайфу]])
* [[Тайвэй]]
* [[Даргач]]
* [[Шигүши]]
}}
{{Navbox|child |groupstyle= text-align: center;
 |group1 = [[Син жун шу шэн]]&lt;br&gt;([[Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо]])
 |list1 = 
* [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (Ар Монгол)
* Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн
* Хугуан нутгийн син жун шу шэн
* [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]]
* Жяньши нутгийн син жун шу шэн
* Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн
* [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (Манжуур)
* Шэньси нутгийн син жун шу шэн
* Сычуан нутгийн син жун шу шэн
* [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]]

 |group2 = Шууд бус ноёрхол
 |list2 = 
* [[Жэньдун син жун шу шэн]] (Солонгос)
}}

|group3 = Уран барилга
|list3 =
* [[Cloud Platform at Juyong Pass]]
* [[Gulou and Zhonglou (Beijing)]]
* [[Miaoying Temple]]
* [[Pagoda of Bailin Temple]]
* [[Temple of Azure Clouds]]
* [[Jinan Great Southern Mosque]]

|group4 = Нийгэм-Соёл урдаг
|list4 =
* [[Юань улсын үеийн яруу найраг]]
* [[Юань улсын мөнгөн тэмдэгт]]
* ''[[Ляо улсын судар]]''
* ''[[Алтан улсын судар]]''
* ''[[Сүн улсын судар]]''
* ''[[Мэнгу Зиюнь]]''
* ''[[Вэньшянь Тункао]]''
* ''[[Жунюань Инюань]]''
* [[Өнгөт нүдтэн]]
* [[Юань улсын ноёрхол дахь Исламын шашин]]

|group5 = Бусад сэдэв
|list5 =
* [[Монголчууд|Монгол үндэстэн]]
* [[Боржигин]]
* [[Дөрвөлжин үсэг]]
* ''[[Юань улсын судар]]''
* [[Дайду]]
* [[Шанду]]
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
* [[Умард Юань Улс]]
}}&lt;noinclude&gt;
[[Ангилал:Загвар:Хөтлөгч мөр Монгол|Юань Улс]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>mistvuyaotrk5hiqltspp2ll6obspmn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709043</id>
      <parentid>709041</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T11:01:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4268" xml:space="preserve">{{Navbox
|name = Сэдэв
|title = [[Юань Улс|Юань улсын]] сэдэв
| state = collapsed
|listclass = нуух

|group1 = [[Юань Улс|Түүх]]
|list1 =
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
** [[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
** [[Хайду-Хубилай нарын хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Хубилай хааны байлдан дагуулалт]]
** [[Монголчуудын Сүн улсын байлдан дагуулалт]]
*** [[Сяньянь хотын тулалдаан]]
*** [[Яамэний тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Япон руу хийсэн довтолгоо]]
** [[Монголчуудын Вьетнам руу хийсэн довтолгоо]]
*** [[Бач Дангийн тулалдаан (1288)]]
** [[Монголчуудын Бирм рүү хийсэн аян дайн]]
*** [[Паганий тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Ява арал руу хийсэн довтолгоон]]
* [[Эсэнбух–Аюурбарбадийн үеийн дайн]]
* [[Төвтөмөрийн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Улаан алчууртны бослого]]
** [[Улаан алчууртны Гуулин улсад хийсэн довтолгоо]]
** [[Поян нуурын тулалдаан]]
* [[Испагийн бослого]]

|group2 = Засаглал
|list2 =
* [[Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт|Монгол хаад]]
** [[Юань улсын хаад]]
** [[Хунтайж]]
* [[Монгол хатад]]
** [[Тайху|Хуан тайхоу]]

{{Navbox|child |groupstyle= text-align: center;
 |group1 = [[Төвлөн засах яам]]
 |list1 = 
* [[Нууц бичгийн яам]]
* [[Засаг уламжлах яам]] (Төвөд)
* [[Хишигтэн]]
* [[Чинсан]]
* [[Заргач]]
* Гурван гүн ([[Тайш]] [[Тайбао]] [[Тайфу]])
* [[Тайвэй]]
* [[Даргач]]
* [[Шигүши]]
}}
{{Navbox|child |groupstyle= text-align: center;
 |group1 = [[Син жун шу шэн]]&lt;br&gt;([[Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо]])
 |list1 = 
* [[Давааны Ар нутгийн син жун шу шэн]] (Ар Монгол)
* Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн
* Хугуан нутгийн син жун шу шэн
* [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]]
* Жяньши нутгийн син жун шу шэн
* Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн
* [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (Манжуур)
* Шэньси нутгийн син жун шу шэн
* Сычуан нутгийн син жун шу шэн
* [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]]

 |group2 = Шууд бус ноёрхол
 |list2 = 
* [[Жэньдун син жун шу шэн]] (Солонгос)
}}

|group3 = Уран барилга
|list3 =
* [[Cloud Platform at Juyong Pass]]
* [[Gulou and Zhonglou (Beijing)]]
* [[Miaoying Temple]]
* [[Pagoda of Bailin Temple]]
* [[Temple of Azure Clouds]]
* [[Jinan Great Southern Mosque]]

|group4 = Нийгэм-Соёл урдаг
|list4 =
* [[Юань улсын үеийн яруу найраг]]
* [[Юань улсын мөнгөн тэмдэгт]]
* ''[[Ляо улсын судар]]''
* ''[[Алтан улсын судар]]''
* ''[[Сүн улсын судар]]''
* ''[[Мэнгу Зиюнь]]''
* ''[[Вэньшянь Тункао]]''
* ''[[Жунюань Инюань]]''
* [[Өнгөт нүдтэн]]
* [[Юань улсын ноёрхол дахь Исламын шашин]]

|group5 = Бусад сэдэв
|list5 =
* [[Монголчууд|Монгол үндэстэн]]
* [[Боржигин]]
* [[Дөрвөлжин үсэг]]
* ''[[Юань улсын судар]]''
* [[Дайду]]
* [[Шанду]]
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
* [[Умард Юань Улс]]
}}&lt;noinclude&gt;
[[Ангилал:Загвар:Хөтлөгч мөр Монгол|Юань Улс]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>l8n0ouvlv9bspvkf427kpl4ge5z0uv4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709044</id>
      <parentid>709043</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T11:02:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4263" xml:space="preserve">{{Navbox
|name = Сэдэв
|title = [[Юань Улс|Юань улсын]] сэдэв
| state = collapsed
|listclass = нуух

|group1 = [[Юань Улс|Түүх]]
|list1 =
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
** [[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
** [[Хайду-Хубилай нарын хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Хубилай хааны байлдан дагуулалт]]
** [[Монголчуудын Сүн улсын байлдан дагуулалт]]
*** [[Сяньянь хотын тулалдаан]]
*** [[Яамэний тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Япон руу хийсэн довтолгоо]]
** [[Монголчуудын Вьетнам руу хийсэн довтолгоо]]
*** [[Бач Дангийн тулалдаан (1288)]]
** [[Монголчуудын Бирм рүү хийсэн аян дайн]]
*** [[Паганий тулалдаан]]
** [[Монголчуудын Ява арал руу хийсэн довтолгоон]]
* [[Эсэнбух–Аюурбарбадийн үеийн дайн]]
* [[Төвтөмөрийн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]
* [[Улаан алчууртны бослого]]
** [[Улаан алчууртны Гуулин улсад хийсэн довтолгоо]]
** [[Поян нуурын тулалдаан]]
* [[Испагийн бослого]]

|group2 = Засаглал
|list2 =
* [[Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт|Монгол хаад]]
** [[Юань улсын хаад]]
** [[Хунтайж]]
* [[Монгол хатад]]
** [[Тайху|Хуан тайхоу]]

{{Navbox|child |groupstyle= text-align: center;
 |group1 = [[Төвлөн засах яам]]
 |list1 = 
* [[Нууц бичгийн яам]]
* [[Засаг уламжлах яам]] (Төвөд)
* [[Хишигтэн]]
* [[Чинсан]]
* [[Заргач]]
* Гурван гүн ([[Тайш]] [[Тайбао]] [[Тайфу]])
* [[Тайвэй]]
* [[Даргач]]
* [[Шигүши]]
}}
{{Navbox|child |groupstyle= text-align: center;
 |group1 = [[Син жун шу шэн]]
 |list1 = 
* [[Давааны Ар нутгийн син жун шу шэн]] (Ар Монгол)
* Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн
* Хугуан нутгийн син жун шу шэн
* [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]]
* Жяньши нутгийн син жун шу шэн
* Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн
* [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (Манжуур)
* Шэньси нутгийн син жун шу шэн
* Сычуан нутгийн син жун шу шэн
* [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]]

 |group2 = [[Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо|Шууд бус ноёрхол]]
 |list2 = 
* [[Жэньдун син жун шу шэн]] (Солонгос)
}}

|group3 = Уран барилга
|list3 =
* [[Cloud Platform at Juyong Pass]]
* [[Gulou and Zhonglou (Beijing)]]
* [[Miaoying Temple]]
* [[Pagoda of Bailin Temple]]
* [[Temple of Azure Clouds]]
* [[Jinan Great Southern Mosque]]

|group4 = Нийгэм-Соёл урдаг
|list4 =
* [[Юань улсын үеийн яруу найраг]]
* [[Юань улсын мөнгөн тэмдэгт]]
* ''[[Ляо улсын судар]]''
* ''[[Алтан улсын судар]]''
* ''[[Сүн улсын судар]]''
* ''[[Мэнгу Зиюнь]]''
* ''[[Вэньшянь Тункао]]''
* ''[[Жунюань Инюань]]''
* [[Өнгөт нүдтэн]]
* [[Юань улсын ноёрхол дахь Исламын шашин]]

|group5 = Бусад сэдэв
|list5 =
* [[Монголчууд|Монгол үндэстэн]]
* [[Боржигин]]
* [[Дөрвөлжин үсэг]]
* ''[[Юань улсын судар]]''
* [[Дайду]]
* [[Шанду]]
* [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]]
* [[Умард Юань Улс]]
}}&lt;noinclude&gt;
[[Ангилал:Загвар:Хөтлөгч мөр Монгол|Юань Улс]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>so0krcdyti4c2vsk7nl9fvwrx18c2r3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чүндэ хаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>112962</id>
    <revision>
      <id>708996</id>
      <parentid>660684</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T03:07:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Хаанчлалын үе */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3879" xml:space="preserve">'''Чүндэ''' бол [[Уйгурын хаант улс]]ыг 821-824 оны хооронд захирч байсан [[хаан]] юм. [[Бао-и хаан]]ы ууган хүү. 821 онд '''Дэнлуо юйлю мэймиши жюйжу пижя чундө хаан''' (登啰羽錄沒蜜施句主毗伽崇德) цолтойгоор сэнтийд заларчээ. 
==Хаанчлалын үе==
821 оны 6 сард Уйгурын хаан 2000 хүнтэй элчийг [[Тан улс]]ад илгээв. 20000 [[адуу]], 1000 [[тэмээ]], [[булга]]ны арьс, [[хаш бүс]]ээс гадна өөр олон зүйл авч, худалдаа хийхээр очжээ. Элчээр очсон 2000 хүнээс 573-г, 20000 адуунаас 1000-ыг, 1000 тэмээнээс 500-г [[Шиань|Чанань хотод]] орохыг зөвшөөрч, бусад нь [[Тайюань]]-д үлджээ. 821 оны 7 сард [[Тайхэ гүнж]]ийг ордноос гарган Уйгурын хаанд хатан болгон өгөх зарлиг буужээ. 8 сарын 22-нд гүнжийг хатанд өргөмжилсөн бичиг гарсан байна. Гүнжийг авч ирсэн цувааны тэргүүн хэсэг Хар балгасанд 822 оны 2 сарын эхээр ирэв.
Хаан асарт морилж дорно зүг хандан суув. Эсрэг талд нь элч нарт зориулсан эсгий гэрүүдийг барьсан байжээ. Гүнжид Уйгур хувцас өмсгөж өрнө зүг Чундэ хааныг хандуулан мөргүүлэв. Эцэст нь улаан дээл, түүний доогуур охор дээл, шовгор алтан малгай зэрэг хатны хувцас өмсгөн дахин мөргүүлэв. Чингээд 9 Уйгур сайд дамнуурган дээр суулгаад мөрлөн өргөж хааны өргөөг есөнтөө тойруулжээ. Дараа нь гүнж асарт орж хааны дэргэд дорно зүг харан суусан байна. Хятад элч нар хуримын ёслолд оролцож гүнжийг хатан болгоод, хаанд цол өргөмжилсөн бичгийг гардуулжээ. Хаан элч нарт хүнд их бэлэг шагнав. Элч нар Чананьд 822 оны 12 сарын 16-нд буцаж иржээ.
821 оны 7 сард  Чундэ хаан Тан улсад элч илгээж, Тан улстай ураг барилдсан тул Тан улсад төвөг учруулж байгаа [[Төвдийн хаант улс|Төвдүүдтэй]] байлдах хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлж, цэрэг илгээсэн байна. 822 оны 3 сард Уйгурын хаан Хэбэйд гарсан бослогыг дарахад нь Тан улсад туслуулахаар 3000 цэрэг илгээсэн нь Фэнчжоуд ирээд байсан ч Тангийн хаан туслуулахаас татгалзжээ. Харин буцсан тохиолдолд 7 түмэн хэсэг торго өгнө гэж амалсан байна. 822 оны 4 сард Уйгур цэрэг нутаг буцжээ. 824 оны сүүлээр Чүндэ хаан нас барж, түүний дүү [[Жаоли хаан|Яклакар Касар]] нь залгамжлсан.

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Бао-и хаан]]
|дараа=[[Жаоли хаан]] 
|албан_тушаал=[[Монгол хаад|Уйгурын хаан]]
|он=821-824
}}
{{end}}
[[Ангилал:Уйгурын Хаант Улс]]
[[Ангилал:8-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:824 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>tcjkauynnnlz6ashtzgm3r56ubcpaef</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үже хаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>113226</id>
    <revision>
      <id>708990</id>
      <parentid>687040</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T02:52:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Хаанчлалын үе */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4428" xml:space="preserve">'''Үже хаан''' ([[хятадаар]]:烏介可汗) бол [[Уйгурын хаант улс]]ын 13 дахь [[хаан]] юм. Тэр бол [[Бао-и хаан]]ы хүү билээ. [[Енисейн киргиз|Киргиз аймгийн]] [[Арэ хан|Арэ ханы]] довтолгооноор Уйгурын төрт улс мөхөж, Уйгур улсын баруун талд байсан [[Пан тегин]] тэргүүнтэй 15 овгийн хүн ард [[Карлук]]ийн зүг нүүсэн бол, төв болон зүүн талд байсан 13 овгийн хүн ард, [[Онги гол]]ын орчимд нүүж очоод, Уйгур улсын [[Бао-и хаан]]ы хүү Үжег хаанд өргөмжилсөн. 
==Хаанчлалын үе==
Тэрбээр 841 онд [[Енисейн киргиз|Енисейн Киргизийн]] довтолгооны дараа 13 овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр хаан цолыг хүртжээ. Хаан болсон даруйд Киргизэд олзлогдсон [[Чүндэ хаан]]ы хатан [[Тайхэ гүнж]]ийг суллан авч, Тайхэ гүнжээр зуучлуулж, [[Тан улс]]ад хаан болсноо хүлээн зөвшөөрүүлэхийг зорьжээ. 
Үже хаан болон уйгур ноёд Тан улсын Жөньү хотыг (одоогийн [[Өвөр Монгол]]ын [[Хөх хот]] орчмын нутаг) хүн ард, газар нутгийн хамтаар түр хугацаагаар өгч, хүчээ сэлбэх боломж олгохыг хүсэн, үүндээ Тайхэ гүнжийг татан оролцуулав. Харин Тан улсын Үзун хааны зарлиг буухад, Уйгурын хүн ард хилийн гадна үлдэж, Тайхэ гүнжийг [[Шиань|Чанань хот]]од ирж, нөхцөл байдлыг тайлагнахыг шаарджээ. Үүний улмаас Уйгурын хаан, ноёд эсэргүүцэж, Тан улсын хилийн хот тосгод руу довтолж дээрэм тонуул хийж, Тан улсад шахалт үзүүлэхийг оролдон, Тяньдө хотыг (одоогийн [[Өвөр Монгол]]ын [[Баяннуур хот|Баяннуур]] аймгийн нутаг) зээлүүлэхээр гуйж элч илгээв. Харин Тан улсын тал тэдний хийсэн үйлдлийг зэмлэн буруушааж, өмнөх шаардлагаа дахин тавив. Мөн Үзун хаан зарлигаар уйгуруудыг дайлах их цэргийг [[Ши Шюн]]ыг ерөнхий захирагчаар томилж, [[Шато]] түрэг аймгийн ноён [[Ли Гуочан]] дэд жанжин болгож хойд зүгт илгээв. 
  
843 оны 2-р сард Үже хаан Жөньү хот руу довтлоход, Ши Шюн, Ли Гуочан нарын хятад, түрэг цэргийн хүч сөрөг довтолгоон хийв. 843 оны 2 сарын 13 нд Тан улсын цэргийн жанжин [[Хө Чинчао]], [[Чиби Тун]] нарын удирдсан 6000 нүүдэлчин угсаатны цэргүүд шөнийн харанхуйг ашиглан Уйгурын цэргийн хуаранд довтолж, Тайхө гүнжийг олзлон, Уйгурын хааны их цэргийг бут ниргэв. Харин Үже хаан цөөн цэргийн хүчээ авч зугтаж чадсан ч 846 онд [[Алтайн нуруу]]ны орчимд Тан улсад дагаар орсон уйгур ноён [[Ли Сыжун]]д алуулсан. Ли Сыжун бол Уйгурын [[Чүндэ хаан|Чундэ хааны]] хүү '''Ормизд тегин''' юм.  
Үже хааныг түүний дүү [[Энянь хаан|Энянь]] залгамжилжээ.

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Касар хаан]]
|дараа=[[Энянь хаан]]
|он=841-846
|албан_тушаал=[[Монгол хаад#Уйгурын хаант улс|Уйгур улсын хаан]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:846 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Уйгурын Хаант Улс]]</text>
      <sha1>0842cnduzihksrdrgcq1nmjm75e41yl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Энянь хаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>113281</id>
    <revision>
      <id>708992</id>
      <parentid>661415</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T02:54:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2150" xml:space="preserve">'''Энянь хаан''' ([[хятадаар]]:遏捻可汗) (?-848) бол [[Уйгур улс|Уйгур улсын]] [[хаан]] цолыг залгамжилсан сүүлчийн язгууртан юм. [[Үже хаан]] [[Ли Сыжун]]д алуулсны дараа түүний дүү хаан болсон гэж Хятадын түүхэнд бичигдэн үлджээ. 
* 846 онд Уйгурын 5000 орчим өрхийг авч, [[Кумоси]] аймгийн ноён [[Ши Шелан]]тай холбоо тогтоож, түүний газар нутагт нутаглав. 
* 847 оны зун [[Тан улс]]ын жанжин [[Жан Жун-ү]] цэрэг удирдаж тэдний нуугдсан Кумоси аймгийн нутагт довтлон орж, Кумосиг эзлэхэд Энянь өөрийн ардаа авч [[Шивэй]] аймгийн нутаг руу зугтав.
* 848 онд Тан улсын [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун хаан]] Энянь хааны зүгт элч илгээж, Энянийг Юй мужид хүрч ирэн, найрамдал тогтоох санал тавьжээ. Энэ явдалд итгэсэн тэрбээр цөөн бараа бологчдын хамтаар Юй мужид очиход Жан Жон-үгийн тушаалаар Энянь хааныг барьж алах урхи бэлдсэн байсныг мэдэж, 12 цэрэг, хатан, хүүгийн хамт баруун зүгт зугтжээ. Харин түүний цаашдын намтар бүрхэг байдаг. 5000 өрх уйгурууд Шивэй аймгийн нутагт үлдэж, тэдний дунд шингэжээ.        

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Үже хаан]]
|дараа=Байхгүй
|он=846-848
|албан_тушаал=[[Монгол хаад#Уйгурын хаант улс|Уйгурын хаан]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:Уйгурын Хаант Улс]]
[[Ангилал:8-р эсвэл 9-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:9-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>922bqhdgcl72c30ytj9oevgvio5vv6i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Infobox designation list/entry</title>
    <ns>10</ns>
    <id>113295</id>
    <revision>
      <id>709023</id>
      <parentid>661458</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T07:54:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1260" xml:space="preserve">{{Infobox
| child = yes
| decat = yes

| title      = {{Designation/divbox|{{{designation|}}}|delisted={{{delisted|}}}}}

|    label1  = Албан нэр
|     data1  = {{{offname|}}}
| rowclass1  = mergedrow
|    label2  = Төрөл
|     data2  = {{{type|}}}
| rowclass2  = mergedrow
|    label3  = Шалгуур
|     data3  = {{{criteria|}}}
| rowclass3  = mergedrow
|    label4  = Онцлог
|     data4  = {{{feature|}}}
| rowclass4  = mergedrow
|    label5  = Бүртгэгдсэн
|     data5  = {{{date|}}}
| rowclass5  = mergedrow
|    label6  = Жагсаалтаас хасагдсан
|     data6  = {{{delisted|}}}
| rowclass6  = mergedrow
|    label7  = Нэг хэсэг
|     data7  = {{{partof|}}}
| rowclass7  = mergedrow
|    label8  = Эшлэл&amp;nbsp;ду.
|     data8  = {{{number|}}}
| rowclass8  = mergedrow
|    label9  = {{{free1name|}}}
|     data9  = {{{free1value|}}}
| rowclass9  = mergedrow
|    label10 = {{{free2name|}}}
|     data10 = {{{free2value|}}}
| rowclass10 = mergedrow
|    label11 = {{{free3name|}}}
|     data11 = {{{free3value|}}}
| rowclass11 = mergedrow
}}&lt;noinclude&gt;
{{Documentation|content=This is an internal template used in {{tl|Infobox designation list}} to produce individual entries.}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>0pze2pi4004i70466ln2cul7yuows6t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Language/data/iana languages</title>
    <ns>828</ns>
    <id>113460</id>
    <revision>
      <id>709001</id>
      <parentid>707542</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T04:10:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="220711" xml:space="preserve">-- File-Date: 2021-03-05
local active = {
	[&quot;aa&quot;] = {&quot;Afar&quot;},
	[&quot;ab&quot;] = {&quot;Abkhazian&quot;},
	[&quot;ae&quot;] = {&quot;Avestan&quot;},
	[&quot;af&quot;] = {&quot;Afrikaans&quot;},
	[&quot;ak&quot;] = {&quot;Akan&quot;},
	[&quot;am&quot;] = {&quot;Amharic&quot;},
	[&quot;an&quot;] = {&quot;Aragonese&quot;},
	[&quot;ar&quot;] = {&quot;Араб&quot;},
	[&quot;as&quot;] = {&quot;Assamese&quot;},
	[&quot;av&quot;] = {&quot;Avaric&quot;},
	[&quot;ay&quot;] = {&quot;Aymara&quot;},
	[&quot;az&quot;] = {&quot;Azerbaijani&quot;},
	[&quot;ba&quot;] = {&quot;Bashkir&quot;},
	[&quot;be&quot;] = {&quot;Belarusian&quot;},
	[&quot;bg&quot;] = {&quot;Bulgarian&quot;},
	[&quot;bh&quot;] = {&quot;Bihari languages&quot;},
	[&quot;bi&quot;] = {&quot;Bislama&quot;},
	[&quot;bm&quot;] = {&quot;Bambara&quot;},
	[&quot;bn&quot;] = {&quot;Bengali&quot;, &quot;Bangla&quot;},
	[&quot;bo&quot;] = {&quot;Tibetan&quot;},
	[&quot;br&quot;] = {&quot;Breton&quot;},
	[&quot;bs&quot;] = {&quot;Bosnian&quot;},
	[&quot;ca&quot;] = {&quot;Catalan&quot;, &quot;Valencian&quot;},
	[&quot;ce&quot;] = {&quot;Chechen&quot;},
	[&quot;ch&quot;] = {&quot;Chamorro&quot;},
	[&quot;co&quot;] = {&quot;Corsican&quot;},
	[&quot;cr&quot;] = {&quot;Cree&quot;},
	[&quot;cs&quot;] = {&quot;Czech&quot;},
	[&quot;cu&quot;] = {&quot;Church Slavic&quot;, &quot;Church Slavonic&quot;, &quot;Old Bulgarian&quot;, &quot;Old Church Slavonic&quot;, &quot;Old Slavonic&quot;},
	[&quot;cv&quot;] = {&quot;Chuvash&quot;},
	[&quot;cy&quot;] = {&quot;Welsh&quot;},
	[&quot;da&quot;] = {&quot;Danish&quot;},
	[&quot;de&quot;] = {&quot;German&quot;},
	[&quot;dv&quot;] = {&quot;Dhivehi&quot;, &quot;Divehi&quot;, &quot;Maldivian&quot;},
	[&quot;dz&quot;] = {&quot;Dzongkha&quot;},
	[&quot;ee&quot;] = {&quot;Ewe&quot;},
	[&quot;el&quot;] = {&quot;Modern Greek (1453-)&quot;},
	[&quot;en&quot;] = {&quot;Англи&quot;},
	[&quot;eo&quot;] = {&quot;Esperanto&quot;},
	[&quot;es&quot;] = {&quot;Spanish&quot;, &quot;Castilian&quot;},
	[&quot;et&quot;] = {&quot;Estonian&quot;},
	[&quot;eu&quot;] = {&quot;Basque&quot;},
	[&quot;fa&quot;] = {&quot;Persian&quot;},
	[&quot;ff&quot;] = {&quot;Fulah&quot;},
	[&quot;fi&quot;] = {&quot;Finnish&quot;},
	[&quot;fj&quot;] = {&quot;Fijian&quot;},
	[&quot;fo&quot;] = {&quot;Faroese&quot;},
	[&quot;fr&quot;] = {&quot;French&quot;},
	[&quot;fy&quot;] = {&quot;Western Frisian&quot;},
	[&quot;ga&quot;] = {&quot;Irish&quot;},
	[&quot;gd&quot;] = {&quot;Scottish Gaelic&quot;, &quot;Gaelic&quot;},
	[&quot;gl&quot;] = {&quot;Galician&quot;},
	[&quot;gn&quot;] = {&quot;Guarani&quot;},
	[&quot;gu&quot;] = {&quot;Gujarati&quot;},
	[&quot;gv&quot;] = {&quot;Manx&quot;},
	[&quot;ha&quot;] = {&quot;Hausa&quot;},
	[&quot;he&quot;] = {&quot;Еврей&quot;},
	[&quot;hi&quot;] = {&quot;Hindi&quot;},
	[&quot;ho&quot;] = {&quot;Hiri Motu&quot;},
	[&quot;hr&quot;] = {&quot;Croatian&quot;},
	[&quot;ht&quot;] = {&quot;Haitian&quot;, &quot;Haitian Creole&quot;},
	[&quot;hu&quot;] = {&quot;Hungarian&quot;},
	[&quot;hy&quot;] = {&quot;Armenian&quot;},
	[&quot;hz&quot;] = {&quot;Herero&quot;},
	[&quot;ia&quot;] = {&quot;Interlingua (International Auxiliary Language Association)&quot;},
	[&quot;id&quot;] = {&quot;Indonesian&quot;},
	[&quot;ie&quot;] = {&quot;Interlingue&quot;, &quot;Occidental&quot;},
	[&quot;ig&quot;] = {&quot;Igbo&quot;},
	[&quot;ii&quot;] = {&quot;Sichuan Yi&quot;, &quot;Nuosu&quot;},
	[&quot;ik&quot;] = {&quot;Inupiaq&quot;},
	[&quot;io&quot;] = {&quot;Ido&quot;},
	[&quot;is&quot;] = {&quot;Icelandic&quot;},
	[&quot;it&quot;] = {&quot;Italian&quot;},
	[&quot;iu&quot;] = {&quot;Inuktitut&quot;},
	[&quot;ja&quot;] = {&quot;Japanese&quot;},
	[&quot;jv&quot;] = {&quot;Javanese&quot;},
	[&quot;ka&quot;] = {&quot;Georgian&quot;},
	[&quot;kg&quot;] = {&quot;Kongo&quot;},
	[&quot;ki&quot;] = {&quot;Kikuyu&quot;, &quot;Gikuyu&quot;},
	[&quot;kj&quot;] = {&quot;Kuanyama&quot;, &quot;Kwanyama&quot;},
	[&quot;kk&quot;] = {&quot;Kazakh&quot;},
	[&quot;kl&quot;] = {&quot;Kalaallisut&quot;, &quot;Greenlandic&quot;},
	[&quot;km&quot;] = {&quot;Khmer&quot;, &quot;Central Khmer&quot;},
	[&quot;kn&quot;] = {&quot;Kannada&quot;},
	[&quot;ko&quot;] = {&quot;Korean&quot;},
	[&quot;kr&quot;] = {&quot;Kanuri&quot;},
	[&quot;ks&quot;] = {&quot;Kashmiri&quot;},
	[&quot;ku&quot;] = {&quot;Kurdish&quot;},
	[&quot;kv&quot;] = {&quot;Komi&quot;},
	[&quot;kw&quot;] = {&quot;Cornish&quot;},
	[&quot;ky&quot;] = {&quot;Kirghiz&quot;, &quot;Kyrgyz&quot;},
	[&quot;la&quot;] = {&quot;Latin&quot;},
	[&quot;lb&quot;] = {&quot;Luxembourgish&quot;, &quot;Letzeburgesch&quot;},
	[&quot;lg&quot;] = {&quot;Ganda&quot;, &quot;Luganda&quot;},
	[&quot;li&quot;] = {&quot;Limburgan&quot;, &quot;Limburger&quot;, &quot;Limburgish&quot;},
	[&quot;ln&quot;] = {&quot;Lingala&quot;},
	[&quot;lo&quot;] = {&quot;Lao&quot;},
	[&quot;lt&quot;] = {&quot;Lithuanian&quot;},
	[&quot;lu&quot;] = {&quot;Luba-Katanga&quot;},
	[&quot;lv&quot;] = {&quot;Latvian&quot;},
	[&quot;mg&quot;] = {&quot;Malagasy&quot;},
	[&quot;mh&quot;] = {&quot;Marshallese&quot;},
	[&quot;mi&quot;] = {&quot;Maori&quot;},
	[&quot;mk&quot;] = {&quot;Macedonian&quot;},
	[&quot;ml&quot;] = {&quot;Malayalam&quot;},
	[&quot;mn&quot;] = {&quot;Mongolian&quot;},
	[&quot;mr&quot;] = {&quot;Marathi&quot;},
	[&quot;ms&quot;] = {&quot;Malay (macrolanguage)&quot;},
	[&quot;mt&quot;] = {&quot;Maltese&quot;},
	[&quot;my&quot;] = {&quot;Burmese&quot;},
	[&quot;na&quot;] = {&quot;Nauru&quot;},
	[&quot;nb&quot;] = {&quot;Norwegian Bokmål&quot;},
	[&quot;nd&quot;] = {&quot;North Ndebele&quot;},
	[&quot;ne&quot;] = {&quot;Nepali (macrolanguage)&quot;},
	[&quot;ng&quot;] = {&quot;Ndonga&quot;},
	[&quot;nl&quot;] = {&quot;Dutch&quot;, &quot;Flemish&quot;},
	[&quot;nn&quot;] = {&quot;Norwegian Nynorsk&quot;},
	[&quot;no&quot;] = {&quot;Norwegian&quot;},
	[&quot;nr&quot;] = {&quot;South Ndebele&quot;},
	[&quot;nv&quot;] = {&quot;Navajo&quot;, &quot;Navaho&quot;},
	[&quot;ny&quot;] = {&quot;Nyanja&quot;, &quot;Chewa&quot;, &quot;Chichewa&quot;},
	[&quot;oc&quot;] = {&quot;Occitan (post 1500)&quot;},
	[&quot;oj&quot;] = {&quot;Ojibwa&quot;},
	[&quot;om&quot;] = {&quot;Oromo&quot;},
	[&quot;or&quot;] = {&quot;Oriya (macrolanguage)&quot;, &quot;Odia (macrolanguage)&quot;},
	[&quot;os&quot;] = {&quot;Ossetian&quot;, &quot;Ossetic&quot;},
	[&quot;pa&quot;] = {&quot;Panjabi&quot;, &quot;Punjabi&quot;},
	[&quot;pi&quot;] = {&quot;Pali&quot;},
	[&quot;pl&quot;] = {&quot;Polish&quot;},
	[&quot;ps&quot;] = {&quot;Pushto&quot;, &quot;Pashto&quot;},
	[&quot;pt&quot;] = {&quot;Portuguese&quot;},
	[&quot;qu&quot;] = {&quot;Quechua&quot;},
	[&quot;rm&quot;] = {&quot;Romansh&quot;},
	[&quot;rn&quot;] = {&quot;Rundi&quot;},
	[&quot;ro&quot;] = {&quot;Romanian&quot;, &quot;Moldavian&quot;, &quot;Moldovan&quot;},
	[&quot;ru&quot;] = {&quot;Russian&quot;},
	[&quot;rw&quot;] = {&quot;Kinyarwanda&quot;},
	[&quot;sa&quot;] = {&quot;Sanskrit&quot;},
	[&quot;sc&quot;] = {&quot;Sardinian&quot;},
	[&quot;sd&quot;] = {&quot;Sindhi&quot;},
	[&quot;se&quot;] = {&quot;Northern Sami&quot;},
	[&quot;sg&quot;] = {&quot;Sango&quot;},
	[&quot;sh&quot;] = {&quot;Serbo-Croatian&quot;},
	[&quot;si&quot;] = {&quot;Sinhala&quot;, &quot;Sinhalese&quot;},
	[&quot;sk&quot;] = {&quot;Slovak&quot;},
	[&quot;sl&quot;] = {&quot;Slovenian&quot;},
	[&quot;sm&quot;] = {&quot;Samoan&quot;},
	[&quot;sn&quot;] = {&quot;Shona&quot;},
	[&quot;so&quot;] = {&quot;Somali&quot;},
	[&quot;sq&quot;] = {&quot;Albanian&quot;},
	[&quot;sr&quot;] = {&quot;Serbian&quot;},
	[&quot;ss&quot;] = {&quot;Swati&quot;},
	[&quot;st&quot;] = {&quot;Southern Sotho&quot;},
	[&quot;su&quot;] = {&quot;Sundanese&quot;},
	[&quot;sv&quot;] = {&quot;Swedish&quot;},
	[&quot;sw&quot;] = {&quot;Swahili (macrolanguage)&quot;},
	[&quot;ta&quot;] = {&quot;Tamil&quot;},
	[&quot;te&quot;] = {&quot;Telugu&quot;},
	[&quot;tg&quot;] = {&quot;Tajik&quot;},
	[&quot;th&quot;] = {&quot;Thai&quot;},
	[&quot;ti&quot;] = {&quot;Tigrinya&quot;},
	[&quot;tk&quot;] = {&quot;Turkmen&quot;},
	[&quot;tl&quot;] = {&quot;Tagalog&quot;},
	[&quot;tn&quot;] = {&quot;Tswana&quot;},
	[&quot;to&quot;] = {&quot;Tonga (Tonga Islands)&quot;},
	[&quot;tr&quot;] = {&quot;Turkish&quot;},
	[&quot;ts&quot;] = {&quot;Tsonga&quot;},
	[&quot;tt&quot;] = {&quot;Tatar&quot;},
	[&quot;tw&quot;] = {&quot;Twi&quot;},
	[&quot;ty&quot;] = {&quot;Tahitian&quot;},
	[&quot;ug&quot;] = {&quot;Uighur&quot;, &quot;Uyghur&quot;},
	[&quot;uk&quot;] = {&quot;Ukrainian&quot;},
	[&quot;ur&quot;] = {&quot;Urdu&quot;},
	[&quot;uz&quot;] = {&quot;Uzbek&quot;},
	[&quot;ve&quot;] = {&quot;Venda&quot;},
	[&quot;vi&quot;] = {&quot;Vietnamese&quot;},
	[&quot;vo&quot;] = {&quot;Volapük&quot;},
	[&quot;wa&quot;] = {&quot;Walloon&quot;},
	[&quot;wo&quot;] = {&quot;Wolof&quot;},
	[&quot;xh&quot;] = {&quot;Xhosa&quot;},
	[&quot;yi&quot;] = {&quot;Yiddish&quot;},
	[&quot;yo&quot;] = {&quot;Yoruba&quot;},
	[&quot;za&quot;] = {&quot;Zhuang&quot;, &quot;Chuang&quot;},
	[&quot;zh&quot;] = {&quot;Chinese&quot;},
	[&quot;zu&quot;] = {&quot;Zulu&quot;},
	[&quot;aaa&quot;] = {&quot;Ghotuo&quot;},
	[&quot;aab&quot;] = {&quot;Alumu-Tesu&quot;},
	[&quot;aac&quot;] = {&quot;Ari&quot;},
	[&quot;aad&quot;] = {&quot;Amal&quot;},
	[&quot;aae&quot;] = {&quot;Arbëreshë Albanian&quot;},
	[&quot;aaf&quot;] = {&quot;Aranadan&quot;},
	[&quot;aag&quot;] = {&quot;Ambrak&quot;},
	[&quot;aah&quot;] = {&quot;Abu' Arapesh&quot;},
	[&quot;aai&quot;] = {&quot;Arifama-Miniafia&quot;},
	[&quot;aak&quot;] = {&quot;Ankave&quot;},
	[&quot;aal&quot;] = {&quot;Afade&quot;},
	[&quot;aan&quot;] = {&quot;Anambé&quot;},
	[&quot;aao&quot;] = {&quot;Algerian Saharan Arabic&quot;},
	[&quot;aap&quot;] = {&quot;Pará Arára&quot;},
	[&quot;aaq&quot;] = {&quot;Eastern Abnaki&quot;},
	[&quot;aas&quot;] = {&quot;Aasáx&quot;},
	[&quot;aat&quot;] = {&quot;Arvanitika Albanian&quot;},
	[&quot;aau&quot;] = {&quot;Abau&quot;},
	[&quot;aav&quot;] = {&quot;Austro-Asiatic languages&quot;},
	[&quot;aaw&quot;] = {&quot;Solong&quot;},
	[&quot;aax&quot;] = {&quot;Mandobo Atas&quot;},
	[&quot;aaz&quot;] = {&quot;Amarasi&quot;},
	[&quot;aba&quot;] = {&quot;Abé&quot;},
	[&quot;abb&quot;] = {&quot;Bankon&quot;},
	[&quot;abc&quot;] = {&quot;Ambala Ayta&quot;},
	[&quot;abd&quot;] = {&quot;Manide&quot;},
	[&quot;abe&quot;] = {&quot;Western Abnaki&quot;},
	[&quot;abf&quot;] = {&quot;Abai Sungai&quot;},
	[&quot;abg&quot;] = {&quot;Abaga&quot;},
	[&quot;abh&quot;] = {&quot;Tajiki Arabic&quot;},
	[&quot;abi&quot;] = {&quot;Abidji&quot;},
	[&quot;abj&quot;] = {&quot;Aka-Bea&quot;},
	[&quot;abl&quot;] = {&quot;Lampung Nyo&quot;},
	[&quot;abm&quot;] = {&quot;Abanyom&quot;},
	[&quot;abn&quot;] = {&quot;Abua&quot;},
	[&quot;abo&quot;] = {&quot;Abon&quot;},
	[&quot;abp&quot;] = {&quot;Abellen Ayta&quot;},
	[&quot;abq&quot;] = {&quot;Abaza&quot;},
	[&quot;abr&quot;] = {&quot;Abron&quot;},
	[&quot;abs&quot;] = {&quot;Ambonese Malay&quot;},
	[&quot;abt&quot;] = {&quot;Ambulas&quot;},
	[&quot;abu&quot;] = {&quot;Abure&quot;},
	[&quot;abv&quot;] = {&quot;Baharna Arabic&quot;},
	[&quot;abw&quot;] = {&quot;Pal&quot;},
	[&quot;abx&quot;] = {&quot;Inabaknon&quot;},
	[&quot;aby&quot;] = {&quot;Aneme Wake&quot;},
	[&quot;abz&quot;] = {&quot;Abui&quot;},
	[&quot;aca&quot;] = {&quot;Achagua&quot;},
	[&quot;acb&quot;] = {&quot;Áncá&quot;},
	[&quot;acd&quot;] = {&quot;Gikyode&quot;},
	[&quot;ace&quot;] = {&quot;Achinese&quot;},
	[&quot;acf&quot;] = {&quot;Saint Lucian Creole French&quot;},
	[&quot;ach&quot;] = {&quot;Acoli&quot;},
	[&quot;aci&quot;] = {&quot;Aka-Cari&quot;},
	[&quot;ack&quot;] = {&quot;Aka-Kora&quot;},
	[&quot;acl&quot;] = {&quot;Akar-Bale&quot;},
	[&quot;acm&quot;] = {&quot;Mesopotamian Arabic&quot;},
	[&quot;acn&quot;] = {&quot;Achang&quot;},
	[&quot;acp&quot;] = {&quot;Eastern Acipa&quot;},
	[&quot;acq&quot;] = {&quot;Ta'izzi-Adeni Arabic&quot;},
	[&quot;acr&quot;] = {&quot;Achi&quot;},
	[&quot;acs&quot;] = {&quot;Acroá&quot;},
	[&quot;act&quot;] = {&quot;Achterhoeks&quot;},
	[&quot;acu&quot;] = {&quot;Achuar-Shiwiar&quot;},
	[&quot;acv&quot;] = {&quot;Achumawi&quot;},
	[&quot;acw&quot;] = {&quot;Hijazi Arabic&quot;},
	[&quot;acx&quot;] = {&quot;Omani Arabic&quot;},
	[&quot;acy&quot;] = {&quot;Cypriot Arabic&quot;},
	[&quot;acz&quot;] = {&quot;Acheron&quot;},
	[&quot;ada&quot;] = {&quot;Adangme&quot;},
	[&quot;adb&quot;] = {&quot;Atauran&quot;},
	[&quot;add&quot;] = {&quot;Lidzonka&quot;, &quot;Dzodinka&quot;},
	[&quot;ade&quot;] = {&quot;Adele&quot;},
	[&quot;adf&quot;] = {&quot;Dhofari Arabic&quot;},
	[&quot;adg&quot;] = {&quot;Andegerebinha&quot;},
	[&quot;adh&quot;] = {&quot;Adhola&quot;},
	[&quot;adi&quot;] = {&quot;Adi&quot;},
	[&quot;adj&quot;] = {&quot;Adioukrou&quot;},
	[&quot;adl&quot;] = {&quot;Galo&quot;},
	[&quot;adn&quot;] = {&quot;Adang&quot;},
	[&quot;ado&quot;] = {&quot;Abu&quot;},
	[&quot;adq&quot;] = {&quot;Adangbe&quot;},
	[&quot;adr&quot;] = {&quot;Adonara&quot;},
	[&quot;ads&quot;] = {&quot;Adamorobe Sign Language&quot;},
	[&quot;adt&quot;] = {&quot;Adnyamathanha&quot;},
	[&quot;adu&quot;] = {&quot;Aduge&quot;},
	[&quot;adw&quot;] = {&quot;Amundava&quot;},
	[&quot;adx&quot;] = {&quot;Amdo Tibetan&quot;},
	[&quot;ady&quot;] = {&quot;Adyghe&quot;, &quot;Adygei&quot;},
	[&quot;adz&quot;] = {&quot;Adzera&quot;},
	[&quot;aea&quot;] = {&quot;Areba&quot;},
	[&quot;aeb&quot;] = {&quot;Tunisian Arabic&quot;},
	[&quot;aec&quot;] = {&quot;Saidi Arabic&quot;},
	[&quot;aed&quot;] = {&quot;Argentine Sign Language&quot;},
	[&quot;aee&quot;] = {&quot;Northeast Pashai&quot;, &quot;Northeast Pashayi&quot;},
	[&quot;aek&quot;] = {&quot;Haeke&quot;},
	[&quot;ael&quot;] = {&quot;Ambele&quot;},
	[&quot;aem&quot;] = {&quot;Arem&quot;},
	[&quot;aen&quot;] = {&quot;Armenian Sign Language&quot;},
	[&quot;aeq&quot;] = {&quot;Aer&quot;},
	[&quot;aer&quot;] = {&quot;Eastern Arrernte&quot;},
	[&quot;aes&quot;] = {&quot;Alsea&quot;},
	[&quot;aeu&quot;] = {&quot;Akeu&quot;},
	[&quot;aew&quot;] = {&quot;Ambakich&quot;},
	[&quot;aey&quot;] = {&quot;Amele&quot;},
	[&quot;aez&quot;] = {&quot;Aeka&quot;},
	[&quot;afa&quot;] = {&quot;Afro-Asiatic languages&quot;},
	[&quot;afb&quot;] = {&quot;Gulf Arabic&quot;},
	[&quot;afd&quot;] = {&quot;Andai&quot;},
	[&quot;afe&quot;] = {&quot;Putukwam&quot;},
	[&quot;afg&quot;] = {&quot;Afghan Sign Language&quot;},
	[&quot;afh&quot;] = {&quot;Afrihili&quot;},
	[&quot;afi&quot;] = {&quot;Akrukay&quot;, &quot;Chini&quot;},
	[&quot;afk&quot;] = {&quot;Nanubae&quot;},
	[&quot;afn&quot;] = {&quot;Defaka&quot;},
	[&quot;afo&quot;] = {&quot;Eloyi&quot;},
	[&quot;afp&quot;] = {&quot;Tapei&quot;},
	[&quot;afs&quot;] = {&quot;Afro-Seminole Creole&quot;},
	[&quot;aft&quot;] = {&quot;Afitti&quot;},
	[&quot;afu&quot;] = {&quot;Awutu&quot;},
	[&quot;afz&quot;] = {&quot;Obokuitai&quot;},
	[&quot;aga&quot;] = {&quot;Aguano&quot;},
	[&quot;agb&quot;] = {&quot;Legbo&quot;},
	[&quot;agc&quot;] = {&quot;Agatu&quot;},
	[&quot;agd&quot;] = {&quot;Agarabi&quot;},
	[&quot;age&quot;] = {&quot;Angal&quot;},
	[&quot;agf&quot;] = {&quot;Arguni&quot;},
	[&quot;agg&quot;] = {&quot;Angor&quot;},
	[&quot;agh&quot;] = {&quot;Ngelima&quot;},
	[&quot;agi&quot;] = {&quot;Agariya&quot;},
	[&quot;agj&quot;] = {&quot;Argobba&quot;},
	[&quot;agk&quot;] = {&quot;Isarog Agta&quot;},
	[&quot;agl&quot;] = {&quot;Fembe&quot;},
	[&quot;agm&quot;] = {&quot;Angaataha&quot;},
	[&quot;agn&quot;] = {&quot;Agutaynen&quot;},
	[&quot;ago&quot;] = {&quot;Tainae&quot;},
	[&quot;agq&quot;] = {&quot;Aghem&quot;},
	[&quot;agr&quot;] = {&quot;Aguaruna&quot;},
	[&quot;ags&quot;] = {&quot;Esimbi&quot;},
	[&quot;agt&quot;] = {&quot;Central Cagayan Agta&quot;},
	[&quot;agu&quot;] = {&quot;Aguacateco&quot;},
	[&quot;agv&quot;] = {&quot;Remontado Dumagat&quot;},
	[&quot;agw&quot;] = {&quot;Kahua&quot;},
	[&quot;agx&quot;] = {&quot;Aghul&quot;},
	[&quot;agy&quot;] = {&quot;Southern Alta&quot;},
	[&quot;agz&quot;] = {&quot;Mt. Iriga Agta&quot;},
	[&quot;aha&quot;] = {&quot;Ahanta&quot;},
	[&quot;ahb&quot;] = {&quot;Axamb&quot;},
	[&quot;ahg&quot;] = {&quot;Qimant&quot;},
	[&quot;ahh&quot;] = {&quot;Aghu&quot;},
	[&quot;ahi&quot;] = {&quot;Tiagbamrin Aizi&quot;},
	[&quot;ahk&quot;] = {&quot;Akha&quot;},
	[&quot;ahl&quot;] = {&quot;Igo&quot;},
	[&quot;ahm&quot;] = {&quot;Mobumrin Aizi&quot;},
	[&quot;ahn&quot;] = {&quot;Àhàn&quot;},
	[&quot;aho&quot;] = {&quot;Ahom&quot;},
	[&quot;ahp&quot;] = {&quot;Aproumu Aizi&quot;},
	[&quot;ahr&quot;] = {&quot;Ahirani&quot;},
	[&quot;ahs&quot;] = {&quot;Ashe&quot;},
	[&quot;aht&quot;] = {&quot;Ahtena&quot;},
	[&quot;aia&quot;] = {&quot;Arosi&quot;},
	[&quot;aib&quot;] = {&quot;Ainu (China)&quot;},
	[&quot;aic&quot;] = {&quot;Ainbai&quot;},
	[&quot;aid&quot;] = {&quot;Alngith&quot;},
	[&quot;aie&quot;] = {&quot;Amara&quot;},
	[&quot;aif&quot;] = {&quot;Agi&quot;},
	[&quot;aig&quot;] = {&quot;Antigua and Barbuda Creole English&quot;},
	[&quot;aih&quot;] = {&quot;Ai-Cham&quot;},
	[&quot;aii&quot;] = {&quot;Assyrian Neo-Aramaic&quot;},
	[&quot;aij&quot;] = {&quot;Lishanid Noshan&quot;},
	[&quot;aik&quot;] = {&quot;Ake&quot;},
	[&quot;ail&quot;] = {&quot;Aimele&quot;},
	[&quot;aim&quot;] = {&quot;Aimol&quot;},
	[&quot;ain&quot;] = {&quot;Ainu (Japan)&quot;},
	[&quot;aio&quot;] = {&quot;Aiton&quot;},
	[&quot;aip&quot;] = {&quot;Burumakok&quot;},
	[&quot;aiq&quot;] = {&quot;Aimaq&quot;},
	[&quot;air&quot;] = {&quot;Airoran&quot;},
	[&quot;ait&quot;] = {&quot;Arikem&quot;},
	[&quot;aiw&quot;] = {&quot;Aari&quot;},
	[&quot;aix&quot;] = {&quot;Aighon&quot;},
	[&quot;aiy&quot;] = {&quot;Ali&quot;},
	[&quot;aja&quot;] = {&quot;Aja (South Sudan)&quot;},
	[&quot;ajg&quot;] = {&quot;Aja (Benin)&quot;},
	[&quot;aji&quot;] = {&quot;Ajië&quot;},
	[&quot;ajn&quot;] = {&quot;Andajin&quot;},
	[&quot;ajp&quot;] = {&quot;South Levantine Arabic&quot;},
	[&quot;ajt&quot;] = {&quot;Judeo-Tunisian Arabic&quot;},
	[&quot;aju&quot;] = {&quot;Judeo-Moroccan Arabic&quot;},
	[&quot;ajw&quot;] = {&quot;Ajawa&quot;},
	[&quot;ajz&quot;] = {&quot;Amri Karbi&quot;},
	[&quot;akb&quot;] = {&quot;Batak Angkola&quot;},
	[&quot;akc&quot;] = {&quot;Mpur&quot;},
	[&quot;akd&quot;] = {&quot;Ukpet-Ehom&quot;},
	[&quot;ake&quot;] = {&quot;Akawaio&quot;},
	[&quot;akf&quot;] = {&quot;Akpa&quot;},
	[&quot;akg&quot;] = {&quot;Anakalangu&quot;},
	[&quot;akh&quot;] = {&quot;Angal Heneng&quot;},
	[&quot;aki&quot;] = {&quot;Aiome&quot;},
	[&quot;akj&quot;] = {&quot;Aka-Jeru&quot;},
	[&quot;akk&quot;] = {&quot;Akkadian&quot;},
	[&quot;akl&quot;] = {&quot;Aklanon&quot;},
	[&quot;akm&quot;] = {&quot;Aka-Bo&quot;},
	[&quot;ako&quot;] = {&quot;Akurio&quot;},
	[&quot;akp&quot;] = {&quot;Siwu&quot;},
	[&quot;akq&quot;] = {&quot;Ak&quot;},
	[&quot;akr&quot;] = {&quot;Araki&quot;},
	[&quot;aks&quot;] = {&quot;Akaselem&quot;},
	[&quot;akt&quot;] = {&quot;Akolet&quot;},
	[&quot;aku&quot;] = {&quot;Akum&quot;},
	[&quot;akv&quot;] = {&quot;Akhvakh&quot;},
	[&quot;akw&quot;] = {&quot;Akwa&quot;},
	[&quot;akx&quot;] = {&quot;Aka-Kede&quot;},
	[&quot;aky&quot;] = {&quot;Aka-Kol&quot;},
	[&quot;akz&quot;] = {&quot;Alabama&quot;},
	[&quot;ala&quot;] = {&quot;Alago&quot;},
	[&quot;alc&quot;] = {&quot;Qawasqar&quot;},
	[&quot;ald&quot;] = {&quot;Alladian&quot;},
	[&quot;ale&quot;] = {&quot;Aleut&quot;},
	[&quot;alf&quot;] = {&quot;Alege&quot;},
	[&quot;alg&quot;] = {&quot;Algonquian languages&quot;},
	[&quot;alh&quot;] = {&quot;Alawa&quot;},
	[&quot;ali&quot;] = {&quot;Amaimon&quot;},
	[&quot;alj&quot;] = {&quot;Alangan&quot;},
	[&quot;alk&quot;] = {&quot;Alak&quot;},
	[&quot;all&quot;] = {&quot;Allar&quot;},
	[&quot;alm&quot;] = {&quot;Amblong&quot;},
	[&quot;aln&quot;] = {&quot;Gheg Albanian&quot;},
	[&quot;alo&quot;] = {&quot;Larike-Wakasihu&quot;},
	[&quot;alp&quot;] = {&quot;Alune&quot;},
	[&quot;alq&quot;] = {&quot;Algonquin&quot;},
	[&quot;alr&quot;] = {&quot;Alutor&quot;},
	[&quot;als&quot;] = {&quot;Tosk Albanian&quot;},
	[&quot;alt&quot;] = {&quot;Southern Altai&quot;},
	[&quot;alu&quot;] = {&quot;'Are'are&quot;},
	[&quot;alv&quot;] = {&quot;Atlantic-Congo languages&quot;},
	[&quot;alw&quot;] = {&quot;Alaba-K’abeena&quot;, &quot;Wanbasana&quot;},
	[&quot;alx&quot;] = {&quot;Amol&quot;},
	[&quot;aly&quot;] = {&quot;Alyawarr&quot;},
	[&quot;alz&quot;] = {&quot;Alur&quot;},
	[&quot;ama&quot;] = {&quot;Amanayé&quot;},
	[&quot;amb&quot;] = {&quot;Ambo&quot;},
	[&quot;amc&quot;] = {&quot;Amahuaca&quot;},
	[&quot;ame&quot;] = {&quot;Yanesha'&quot;},
	[&quot;amf&quot;] = {&quot;Hamer-Banna&quot;},
	[&quot;amg&quot;] = {&quot;Amurdak&quot;},
	[&quot;ami&quot;] = {&quot;Amis&quot;},
	[&quot;amj&quot;] = {&quot;Amdang&quot;},
	[&quot;amk&quot;] = {&quot;Ambai&quot;},
	[&quot;aml&quot;] = {&quot;War-Jaintia&quot;},
	[&quot;amm&quot;] = {&quot;Ama (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;amn&quot;] = {&quot;Amanab&quot;},
	[&quot;amo&quot;] = {&quot;Amo&quot;},
	[&quot;amp&quot;] = {&quot;Alamblak&quot;},
	[&quot;amq&quot;] = {&quot;Amahai&quot;},
	[&quot;amr&quot;] = {&quot;Amarakaeri&quot;},
	[&quot;ams&quot;] = {&quot;Southern Amami-Oshima&quot;},
	[&quot;amt&quot;] = {&quot;Amto&quot;},
	[&quot;amu&quot;] = {&quot;Guerrero Amuzgo&quot;},
	[&quot;amv&quot;] = {&quot;Ambelau&quot;},
	[&quot;amw&quot;] = {&quot;Western Neo-Aramaic&quot;},
	[&quot;amx&quot;] = {&quot;Anmatyerre&quot;},
	[&quot;amy&quot;] = {&quot;Ami&quot;},
	[&quot;amz&quot;] = {&quot;Atampaya&quot;},
	[&quot;ana&quot;] = {&quot;Andaqui&quot;},
	[&quot;anb&quot;] = {&quot;Andoa&quot;},
	[&quot;anc&quot;] = {&quot;Ngas&quot;},
	[&quot;and&quot;] = {&quot;Ansus&quot;},
	[&quot;ane&quot;] = {&quot;Xârâcùù&quot;},
	[&quot;anf&quot;] = {&quot;Animere&quot;},
	[&quot;ang&quot;] = {&quot;Old English (ca. 450-1100)&quot;},
	[&quot;anh&quot;] = {&quot;Nend&quot;},
	[&quot;ani&quot;] = {&quot;Andi&quot;},
	[&quot;anj&quot;] = {&quot;Anor&quot;},
	[&quot;ank&quot;] = {&quot;Goemai&quot;},
	[&quot;anl&quot;] = {&quot;Anu-Hkongso Chin&quot;},
	[&quot;anm&quot;] = {&quot;Anal&quot;},
	[&quot;ann&quot;] = {&quot;Obolo&quot;},
	[&quot;ano&quot;] = {&quot;Andoque&quot;},
	[&quot;anp&quot;] = {&quot;Angika&quot;},
	[&quot;anq&quot;] = {&quot;Jarawa (India)&quot;},
	[&quot;anr&quot;] = {&quot;Andh&quot;},
	[&quot;ans&quot;] = {&quot;Anserma&quot;},
	[&quot;ant&quot;] = {&quot;Antakarinya&quot;, &quot;Antikarinya&quot;},
	[&quot;anu&quot;] = {&quot;Anuak&quot;},
	[&quot;anv&quot;] = {&quot;Denya&quot;},
	[&quot;anw&quot;] = {&quot;Anaang&quot;},
	[&quot;anx&quot;] = {&quot;Andra-Hus&quot;},
	[&quot;any&quot;] = {&quot;Anyin&quot;},
	[&quot;anz&quot;] = {&quot;Anem&quot;},
	[&quot;aoa&quot;] = {&quot;Angolar&quot;},
	[&quot;aob&quot;] = {&quot;Abom&quot;},
	[&quot;aoc&quot;] = {&quot;Pemon&quot;},
	[&quot;aod&quot;] = {&quot;Andarum&quot;},
	[&quot;aoe&quot;] = {&quot;Angal Enen&quot;},
	[&quot;aof&quot;] = {&quot;Bragat&quot;},
	[&quot;aog&quot;] = {&quot;Angoram&quot;},
	[&quot;aoi&quot;] = {&quot;Anindilyakwa&quot;},
	[&quot;aoj&quot;] = {&quot;Mufian&quot;},
	[&quot;aok&quot;] = {&quot;Arhö&quot;},
	[&quot;aol&quot;] = {&quot;Alor&quot;},
	[&quot;aom&quot;] = {&quot;Ömie&quot;},
	[&quot;aon&quot;] = {&quot;Bumbita Arapesh&quot;},
	[&quot;aor&quot;] = {&quot;Aore&quot;},
	[&quot;aos&quot;] = {&quot;Taikat&quot;},
	[&quot;aot&quot;] = {&quot;Atong (India)&quot;, &quot;A'tong&quot;},
	[&quot;aou&quot;] = {&quot;A'ou&quot;},
	[&quot;aox&quot;] = {&quot;Atorada&quot;},
	[&quot;aoz&quot;] = {&quot;Uab Meto&quot;},
	[&quot;apa&quot;] = {&quot;Apache languages&quot;},
	[&quot;apb&quot;] = {&quot;Sa'a&quot;},
	[&quot;apc&quot;] = {&quot;North Levantine Arabic&quot;},
	[&quot;apd&quot;] = {&quot;Sudanese Arabic&quot;},
	[&quot;ape&quot;] = {&quot;Bukiyip&quot;},
	[&quot;apf&quot;] = {&quot;Pahanan Agta&quot;},
	[&quot;apg&quot;] = {&quot;Ampanang&quot;},
	[&quot;aph&quot;] = {&quot;Athpariya&quot;},
	[&quot;api&quot;] = {&quot;Apiaká&quot;},
	[&quot;apj&quot;] = {&quot;Jicarilla Apache&quot;},
	[&quot;apk&quot;] = {&quot;Kiowa Apache&quot;},
	[&quot;apl&quot;] = {&quot;Lipan Apache&quot;},
	[&quot;apm&quot;] = {&quot;Mescalero-Chiricahua Apache&quot;},
	[&quot;apn&quot;] = {&quot;Apinayé&quot;},
	[&quot;apo&quot;] = {&quot;Ambul&quot;},
	[&quot;app&quot;] = {&quot;Apma&quot;},
	[&quot;apq&quot;] = {&quot;A-Pucikwar&quot;},
	[&quot;apr&quot;] = {&quot;Arop-Lokep&quot;},
	[&quot;aps&quot;] = {&quot;Arop-Sissano&quot;},
	[&quot;apt&quot;] = {&quot;Apatani&quot;},
	[&quot;apu&quot;] = {&quot;Apurinã&quot;},
	[&quot;apv&quot;] = {&quot;Alapmunte&quot;},
	[&quot;apw&quot;] = {&quot;Western Apache&quot;},
	[&quot;apx&quot;] = {&quot;Aputai&quot;},
	[&quot;apy&quot;] = {&quot;Apalaí&quot;},
	[&quot;apz&quot;] = {&quot;Safeyoka&quot;},
	[&quot;aqa&quot;] = {&quot;Alacalufan languages&quot;},
	[&quot;aqc&quot;] = {&quot;Archi&quot;},
	[&quot;aqd&quot;] = {&quot;Ampari Dogon&quot;},
	[&quot;aqg&quot;] = {&quot;Arigidi&quot;},
	[&quot;aqk&quot;] = {&quot;Aninka&quot;},
	[&quot;aql&quot;] = {&quot;Algic languages&quot;},
	[&quot;aqm&quot;] = {&quot;Atohwaim&quot;},
	[&quot;aqn&quot;] = {&quot;Northern Alta&quot;},
	[&quot;aqp&quot;] = {&quot;Atakapa&quot;},
	[&quot;aqr&quot;] = {&quot;Arhâ&quot;},
	[&quot;aqt&quot;] = {&quot;Angaité&quot;},
	[&quot;aqz&quot;] = {&quot;Akuntsu&quot;},
	[&quot;arb&quot;] = {&quot;Standard Arabic&quot;},
	[&quot;arc&quot;] = {&quot;Official Aramaic (700-300 BCE)&quot;, &quot;Imperial Aramaic (700-300 BCE)&quot;},
	[&quot;ard&quot;] = {&quot;Arabana&quot;},
	[&quot;are&quot;] = {&quot;Western Arrarnta&quot;},
	[&quot;arh&quot;] = {&quot;Arhuaco&quot;},
	[&quot;ari&quot;] = {&quot;Arikara&quot;},
	[&quot;arj&quot;] = {&quot;Arapaso&quot;},
	[&quot;ark&quot;] = {&quot;Arikapú&quot;},
	[&quot;arl&quot;] = {&quot;Arabela&quot;},
	[&quot;arn&quot;] = {&quot;Mapudungun&quot;, &quot;Mapuche&quot;},
	[&quot;aro&quot;] = {&quot;Araona&quot;},
	[&quot;arp&quot;] = {&quot;Arapaho&quot;},
	[&quot;arq&quot;] = {&quot;Algerian Arabic&quot;},
	[&quot;arr&quot;] = {&quot;Karo (Brazil)&quot;},
	[&quot;ars&quot;] = {&quot;Najdi Arabic&quot;},
	[&quot;art&quot;] = {&quot;Artificial languages&quot;},
	[&quot;aru&quot;] = {&quot;Aruá (Amazonas State)&quot;, &quot;Arawá&quot;},
	[&quot;arv&quot;] = {&quot;Arbore&quot;},
	[&quot;arw&quot;] = {&quot;Arawak&quot;},
	[&quot;arx&quot;] = {&quot;Aruá (Rodonia State)&quot;},
	[&quot;ary&quot;] = {&quot;Moroccan Arabic&quot;},
	[&quot;arz&quot;] = {&quot;Egyptian Arabic&quot;},
	[&quot;asa&quot;] = {&quot;Asu (Tanzania)&quot;},
	[&quot;asb&quot;] = {&quot;Assiniboine&quot;},
	[&quot;asc&quot;] = {&quot;Casuarina Coast Asmat&quot;},
	[&quot;ase&quot;] = {&quot;American Sign Language&quot;},
	[&quot;asf&quot;] = {&quot;Auslan&quot;, &quot;Australian Sign Language&quot;},
	[&quot;asg&quot;] = {&quot;Cishingini&quot;},
	[&quot;ash&quot;] = {&quot;Abishira&quot;},
	[&quot;asi&quot;] = {&quot;Buruwai&quot;},
	[&quot;asj&quot;] = {&quot;Sari&quot;},
	[&quot;ask&quot;] = {&quot;Ashkun&quot;},
	[&quot;asl&quot;] = {&quot;Asilulu&quot;},
	[&quot;asn&quot;] = {&quot;Xingú Asuriní&quot;},
	[&quot;aso&quot;] = {&quot;Dano&quot;},
	[&quot;asp&quot;] = {&quot;Algerian Sign Language&quot;},
	[&quot;asq&quot;] = {&quot;Austrian Sign Language&quot;},
	[&quot;asr&quot;] = {&quot;Asuri&quot;},
	[&quot;ass&quot;] = {&quot;Ipulo&quot;},
	[&quot;ast&quot;] = {&quot;Asturian&quot;, &quot;Asturleonese&quot;, &quot;Bable&quot;, &quot;Leonese&quot;},
	[&quot;asu&quot;] = {&quot;Tocantins Asurini&quot;},
	[&quot;asv&quot;] = {&quot;Asoa&quot;},
	[&quot;asw&quot;] = {&quot;Australian Aborigines Sign Language&quot;},
	[&quot;asx&quot;] = {&quot;Muratayak&quot;},
	[&quot;asy&quot;] = {&quot;Yaosakor Asmat&quot;},
	[&quot;asz&quot;] = {&quot;As&quot;},
	[&quot;ata&quot;] = {&quot;Pele-Ata&quot;},
	[&quot;atb&quot;] = {&quot;Zaiwa&quot;},
	[&quot;atc&quot;] = {&quot;Atsahuaca&quot;},
	[&quot;atd&quot;] = {&quot;Ata Manobo&quot;},
	[&quot;ate&quot;] = {&quot;Atemble&quot;},
	[&quot;atg&quot;] = {&quot;Ivbie North-Okpela-Arhe&quot;},
	[&quot;ath&quot;] = {&quot;Athapascan languages&quot;},
	[&quot;ati&quot;] = {&quot;Attié&quot;},
	[&quot;atj&quot;] = {&quot;Atikamekw&quot;},
	[&quot;atk&quot;] = {&quot;Ati&quot;},
	[&quot;atl&quot;] = {&quot;Mt. Iraya Agta&quot;},
	[&quot;atm&quot;] = {&quot;Ata&quot;},
	[&quot;atn&quot;] = {&quot;Ashtiani&quot;},
	[&quot;ato&quot;] = {&quot;Atong (Cameroon)&quot;},
	[&quot;atp&quot;] = {&quot;Pudtol Atta&quot;},
	[&quot;atq&quot;] = {&quot;Aralle-Tabulahan&quot;},
	[&quot;atr&quot;] = {&quot;Waimiri-Atroari&quot;},
	[&quot;ats&quot;] = {&quot;Gros Ventre&quot;},
	[&quot;att&quot;] = {&quot;Pamplona Atta&quot;},
	[&quot;atu&quot;] = {&quot;Reel&quot;},
	[&quot;atv&quot;] = {&quot;Northern Altai&quot;},
	[&quot;atw&quot;] = {&quot;Atsugewi&quot;},
	[&quot;atx&quot;] = {&quot;Arutani&quot;},
	[&quot;aty&quot;] = {&quot;Aneityum&quot;},
	[&quot;atz&quot;] = {&quot;Arta&quot;},
	[&quot;aua&quot;] = {&quot;Asumboa&quot;},
	[&quot;aub&quot;] = {&quot;Alugu&quot;},
	[&quot;auc&quot;] = {&quot;Waorani&quot;},
	[&quot;aud&quot;] = {&quot;Anuta&quot;},
	[&quot;auf&quot;] = {&quot;Arauan languages&quot;},
	[&quot;aug&quot;] = {&quot;Aguna&quot;},
	[&quot;auh&quot;] = {&quot;Aushi&quot;},
	[&quot;aui&quot;] = {&quot;Anuki&quot;},
	[&quot;auj&quot;] = {&quot;Awjilah&quot;},
	[&quot;auk&quot;] = {&quot;Heyo&quot;},
	[&quot;aul&quot;] = {&quot;Aulua&quot;},
	[&quot;aum&quot;] = {&quot;Asu (Nigeria)&quot;},
	[&quot;aun&quot;] = {&quot;Molmo One&quot;},
	[&quot;auo&quot;] = {&quot;Auyokawa&quot;},
	[&quot;aup&quot;] = {&quot;Makayam&quot;},
	[&quot;auq&quot;] = {&quot;Anus&quot;, &quot;Korur&quot;},
	[&quot;aur&quot;] = {&quot;Aruek&quot;},
	[&quot;aus&quot;] = {&quot;Australian languages&quot;},
	[&quot;aut&quot;] = {&quot;Austral&quot;},
	[&quot;auu&quot;] = {&quot;Auye&quot;},
	[&quot;auw&quot;] = {&quot;Awyi&quot;},
	[&quot;aux&quot;] = {&quot;Aurá&quot;},
	[&quot;auy&quot;] = {&quot;Awiyaana&quot;},
	[&quot;auz&quot;] = {&quot;Uzbeki Arabic&quot;},
	[&quot;avb&quot;] = {&quot;Avau&quot;},
	[&quot;avd&quot;] = {&quot;Alviri-Vidari&quot;},
	[&quot;avi&quot;] = {&quot;Avikam&quot;},
	[&quot;avk&quot;] = {&quot;Kotava&quot;},
	[&quot;avl&quot;] = {&quot;Eastern Egyptian Bedawi Arabic&quot;},
	[&quot;avm&quot;] = {&quot;Angkamuthi&quot;},
	[&quot;avn&quot;] = {&quot;Avatime&quot;},
	[&quot;avo&quot;] = {&quot;Agavotaguerra&quot;},
	[&quot;avs&quot;] = {&quot;Aushiri&quot;},
	[&quot;avt&quot;] = {&quot;Au&quot;},
	[&quot;avu&quot;] = {&quot;Avokaya&quot;},
	[&quot;avv&quot;] = {&quot;Avá-Canoeiro&quot;},
	[&quot;awa&quot;] = {&quot;Awadhi&quot;},
	[&quot;awb&quot;] = {&quot;Awa (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;awc&quot;] = {&quot;Cicipu&quot;},
	[&quot;awd&quot;] = {&quot;Arawakan languages&quot;},
	[&quot;awe&quot;] = {&quot;Awetí&quot;},
	[&quot;awg&quot;] = {&quot;Anguthimri&quot;},
	[&quot;awh&quot;] = {&quot;Awbono&quot;},
	[&quot;awi&quot;] = {&quot;Aekyom&quot;},
	[&quot;awk&quot;] = {&quot;Awabakal&quot;},
	[&quot;awm&quot;] = {&quot;Arawum&quot;},
	[&quot;awn&quot;] = {&quot;Awngi&quot;},
	[&quot;awo&quot;] = {&quot;Awak&quot;},
	[&quot;awr&quot;] = {&quot;Awera&quot;},
	[&quot;aws&quot;] = {&quot;South Awyu&quot;},
	[&quot;awt&quot;] = {&quot;Araweté&quot;},
	[&quot;awu&quot;] = {&quot;Central Awyu&quot;},
	[&quot;awv&quot;] = {&quot;Jair Awyu&quot;},
	[&quot;aww&quot;] = {&quot;Awun&quot;},
	[&quot;awx&quot;] = {&quot;Awara&quot;},
	[&quot;awy&quot;] = {&quot;Edera Awyu&quot;},
	[&quot;axb&quot;] = {&quot;Abipon&quot;},
	[&quot;axe&quot;] = {&quot;Ayerrerenge&quot;},
	[&quot;axg&quot;] = {&quot;Mato Grosso Arára&quot;},
	[&quot;axk&quot;] = {&quot;Yaka (Central African Republic)&quot;},
	[&quot;axl&quot;] = {&quot;Lower Southern Aranda&quot;},
	[&quot;axm&quot;] = {&quot;Middle Armenian&quot;},
	[&quot;axx&quot;] = {&quot;Xârâgurè&quot;},
	[&quot;aya&quot;] = {&quot;Awar&quot;},
	[&quot;ayb&quot;] = {&quot;Ayizo Gbe&quot;},
	[&quot;ayc&quot;] = {&quot;Southern Aymara&quot;},
	[&quot;ayd&quot;] = {&quot;Ayabadhu&quot;},
	[&quot;aye&quot;] = {&quot;Ayere&quot;},
	[&quot;ayg&quot;] = {&quot;Ginyanga&quot;},
	[&quot;ayh&quot;] = {&quot;Hadrami Arabic&quot;},
	[&quot;ayi&quot;] = {&quot;Leyigha&quot;},
	[&quot;ayk&quot;] = {&quot;Akuku&quot;},
	[&quot;ayl&quot;] = {&quot;Libyan Arabic&quot;},
	[&quot;ayn&quot;] = {&quot;Sanaani Arabic&quot;},
	[&quot;ayo&quot;] = {&quot;Ayoreo&quot;},
	[&quot;ayp&quot;] = {&quot;North Mesopotamian Arabic&quot;},
	[&quot;ayq&quot;] = {&quot;Ayi (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;ayr&quot;] = {&quot;Central Aymara&quot;},
	[&quot;ays&quot;] = {&quot;Sorsogon Ayta&quot;},
	[&quot;ayt&quot;] = {&quot;Magbukun Ayta&quot;},
	[&quot;ayu&quot;] = {&quot;Ayu&quot;},
	[&quot;ayz&quot;] = {&quot;Mai Brat&quot;},
	[&quot;aza&quot;] = {&quot;Azha&quot;},
	[&quot;azb&quot;] = {&quot;South Azerbaijani&quot;},
	[&quot;azc&quot;] = {&quot;Uto-Aztecan languages&quot;},
	[&quot;azd&quot;] = {&quot;Eastern Durango Nahuatl&quot;},
	[&quot;azg&quot;] = {&quot;San Pedro Amuzgos Amuzgo&quot;},
	[&quot;azj&quot;] = {&quot;North Azerbaijani&quot;},
	[&quot;azm&quot;] = {&quot;Ipalapa Amuzgo&quot;},
	[&quot;azn&quot;] = {&quot;Western Durango Nahuatl&quot;},
	[&quot;azo&quot;] = {&quot;Awing&quot;},
	[&quot;azt&quot;] = {&quot;Faire Atta&quot;},
	[&quot;azz&quot;] = {&quot;Highland Puebla Nahuatl&quot;},
	[&quot;baa&quot;] = {&quot;Babatana&quot;},
	[&quot;bab&quot;] = {&quot;Bainouk-Gunyuño&quot;},
	[&quot;bac&quot;] = {&quot;Badui&quot;},
	[&quot;bad&quot;] = {&quot;Banda languages&quot;},
	[&quot;bae&quot;] = {&quot;Baré&quot;},
	[&quot;baf&quot;] = {&quot;Nubaca&quot;},
	[&quot;bag&quot;] = {&quot;Tuki&quot;},
	[&quot;bah&quot;] = {&quot;Bahamas Creole English&quot;},
	[&quot;bai&quot;] = {&quot;Bamileke languages&quot;},
	[&quot;baj&quot;] = {&quot;Barakai&quot;},
	[&quot;bal&quot;] = {&quot;Baluchi&quot;},
	[&quot;ban&quot;] = {&quot;Balinese&quot;},
	[&quot;bao&quot;] = {&quot;Waimaha&quot;},
	[&quot;bap&quot;] = {&quot;Bantawa&quot;},
	[&quot;bar&quot;] = {&quot;Bavarian&quot;},
	[&quot;bas&quot;] = {&quot;Basa (Cameroon)&quot;},
	[&quot;bat&quot;] = {&quot;Baltic languages&quot;},
	[&quot;bau&quot;] = {&quot;Bada (Nigeria)&quot;},
	[&quot;bav&quot;] = {&quot;Vengo&quot;},
	[&quot;baw&quot;] = {&quot;Bambili-Bambui&quot;},
	[&quot;bax&quot;] = {&quot;Bamun&quot;},
	[&quot;bay&quot;] = {&quot;Batuley&quot;},
	[&quot;bba&quot;] = {&quot;Baatonum&quot;},
	[&quot;bbb&quot;] = {&quot;Barai&quot;},
	[&quot;bbc&quot;] = {&quot;Batak Toba&quot;},
	[&quot;bbd&quot;] = {&quot;Bau&quot;},
	[&quot;bbe&quot;] = {&quot;Bangba&quot;},
	[&quot;bbf&quot;] = {&quot;Baibai&quot;},
	[&quot;bbg&quot;] = {&quot;Barama&quot;},
	[&quot;bbh&quot;] = {&quot;Bugan&quot;},
	[&quot;bbi&quot;] = {&quot;Barombi&quot;},
	[&quot;bbj&quot;] = {&quot;Ghomálá'&quot;},
	[&quot;bbk&quot;] = {&quot;Babanki&quot;},
	[&quot;bbl&quot;] = {&quot;Bats&quot;},
	[&quot;bbm&quot;] = {&quot;Babango&quot;},
	[&quot;bbn&quot;] = {&quot;Uneapa&quot;},
	[&quot;bbo&quot;] = {&quot;Northern Bobo Madaré&quot;, &quot;Konabéré&quot;},
	[&quot;bbp&quot;] = {&quot;West Central Banda&quot;},
	[&quot;bbq&quot;] = {&quot;Bamali&quot;},
	[&quot;bbr&quot;] = {&quot;Girawa&quot;},
	[&quot;bbs&quot;] = {&quot;Bakpinka&quot;},
	[&quot;bbt&quot;] = {&quot;Mburku&quot;},
	[&quot;bbu&quot;] = {&quot;Kulung (Nigeria)&quot;},
	[&quot;bbv&quot;] = {&quot;Karnai&quot;},
	[&quot;bbw&quot;] = {&quot;Baba&quot;},
	[&quot;bbx&quot;] = {&quot;Bubia&quot;},
	[&quot;bby&quot;] = {&quot;Befang&quot;},
	[&quot;bca&quot;] = {&quot;Central Bai&quot;},
	[&quot;bcb&quot;] = {&quot;Bainouk-Samik&quot;},
	[&quot;bcc&quot;] = {&quot;Southern Balochi&quot;},
	[&quot;bcd&quot;] = {&quot;North Babar&quot;},
	[&quot;bce&quot;] = {&quot;Bamenyam&quot;},
	[&quot;bcf&quot;] = {&quot;Bamu&quot;},
	[&quot;bcg&quot;] = {&quot;Baga Pokur&quot;},
	[&quot;bch&quot;] = {&quot;Bariai&quot;},
	[&quot;bci&quot;] = {&quot;Baoulé&quot;},
	[&quot;bcj&quot;] = {&quot;Bardi&quot;},
	[&quot;bck&quot;] = {&quot;Bunuba&quot;},
	[&quot;bcl&quot;] = {&quot;Central Bikol&quot;},
	[&quot;bcm&quot;] = {&quot;Bannoni&quot;},
	[&quot;bcn&quot;] = {&quot;Bali (Nigeria)&quot;},
	[&quot;bco&quot;] = {&quot;Kaluli&quot;},
	[&quot;bcp&quot;] = {&quot;Bali (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;bcq&quot;] = {&quot;Bench&quot;},
	[&quot;bcr&quot;] = {&quot;Babine&quot;},
	[&quot;bcs&quot;] = {&quot;Kohumono&quot;},
	[&quot;bct&quot;] = {&quot;Bendi&quot;},
	[&quot;bcu&quot;] = {&quot;Awad Bing&quot;},
	[&quot;bcv&quot;] = {&quot;Shoo-Minda-Nye&quot;},
	[&quot;bcw&quot;] = {&quot;Bana&quot;},
	[&quot;bcy&quot;] = {&quot;Bacama&quot;},
	[&quot;bcz&quot;] = {&quot;Bainouk-Gunyaamolo&quot;},
	[&quot;bda&quot;] = {&quot;Bayot&quot;},
	[&quot;bdb&quot;] = {&quot;Basap&quot;},
	[&quot;bdc&quot;] = {&quot;Emberá-Baudó&quot;},
	[&quot;bdd&quot;] = {&quot;Bunama&quot;},
	[&quot;bde&quot;] = {&quot;Bade&quot;},
	[&quot;bdf&quot;] = {&quot;Biage&quot;},
	[&quot;bdg&quot;] = {&quot;Bonggi&quot;},
	[&quot;bdh&quot;] = {&quot;Baka (South Sudan)&quot;},
	[&quot;bdi&quot;] = {&quot;Burun&quot;},
	[&quot;bdj&quot;] = {&quot;Bai (South Sudan)&quot;, &quot;Bai&quot;},
	[&quot;bdk&quot;] = {&quot;Budukh&quot;},
	[&quot;bdl&quot;] = {&quot;Indonesian Bajau&quot;},
	[&quot;bdm&quot;] = {&quot;Buduma&quot;},
	[&quot;bdn&quot;] = {&quot;Baldemu&quot;},
	[&quot;bdo&quot;] = {&quot;Morom&quot;},
	[&quot;bdp&quot;] = {&quot;Bende&quot;},
	[&quot;bdq&quot;] = {&quot;Bahnar&quot;},
	[&quot;bdr&quot;] = {&quot;West Coast Bajau&quot;},
	[&quot;bds&quot;] = {&quot;Burunge&quot;},
	[&quot;bdt&quot;] = {&quot;Bokoto&quot;},
	[&quot;bdu&quot;] = {&quot;Oroko&quot;},
	[&quot;bdv&quot;] = {&quot;Bodo Parja&quot;},
	[&quot;bdw&quot;] = {&quot;Baham&quot;},
	[&quot;bdx&quot;] = {&quot;Budong-Budong&quot;},
	[&quot;bdy&quot;] = {&quot;Bandjalang&quot;},
	[&quot;bdz&quot;] = {&quot;Badeshi&quot;},
	[&quot;bea&quot;] = {&quot;Beaver&quot;},
	[&quot;beb&quot;] = {&quot;Bebele&quot;},
	[&quot;bec&quot;] = {&quot;Iceve-Maci&quot;},
	[&quot;bed&quot;] = {&quot;Bedoanas&quot;},
	[&quot;bee&quot;] = {&quot;Byangsi&quot;},
	[&quot;bef&quot;] = {&quot;Benabena&quot;},
	[&quot;beg&quot;] = {&quot;Belait&quot;},
	[&quot;beh&quot;] = {&quot;Biali&quot;},
	[&quot;bei&quot;] = {&quot;Bekati'&quot;},
	[&quot;bej&quot;] = {&quot;Beja&quot;, &quot;Bedawiyet&quot;},
	[&quot;bek&quot;] = {&quot;Bebeli&quot;},
	[&quot;bem&quot;] = {&quot;Bemba (Zambia)&quot;},
	[&quot;beo&quot;] = {&quot;Beami&quot;},
	[&quot;bep&quot;] = {&quot;Besoa&quot;},
	[&quot;beq&quot;] = {&quot;Beembe&quot;},
	[&quot;ber&quot;] = {&quot;Berber languages&quot;},
	[&quot;bes&quot;] = {&quot;Besme&quot;},
	[&quot;bet&quot;] = {&quot;Guiberoua Béte&quot;},
	[&quot;beu&quot;] = {&quot;Blagar&quot;},
	[&quot;bev&quot;] = {&quot;Daloa Bété&quot;},
	[&quot;bew&quot;] = {&quot;Betawi&quot;},
	[&quot;bex&quot;] = {&quot;Jur Modo&quot;},
	[&quot;bey&quot;] = {&quot;Beli (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;bez&quot;] = {&quot;Bena (Tanzania)&quot;},
	[&quot;bfa&quot;] = {&quot;Bari&quot;},
	[&quot;bfb&quot;] = {&quot;Pauri Bareli&quot;},
	[&quot;bfc&quot;] = {&quot;Panyi Bai&quot;, &quot;Northern Bai&quot;},
	[&quot;bfd&quot;] = {&quot;Bafut&quot;},
	[&quot;bfe&quot;] = {&quot;Betaf&quot;, &quot;Tena&quot;},
	[&quot;bff&quot;] = {&quot;Bofi&quot;},
	[&quot;bfg&quot;] = {&quot;Busang Kayan&quot;},
	[&quot;bfh&quot;] = {&quot;Blafe&quot;},
	[&quot;bfi&quot;] = {&quot;British Sign Language&quot;},
	[&quot;bfj&quot;] = {&quot;Bafanji&quot;},
	[&quot;bfk&quot;] = {&quot;Ban Khor Sign Language&quot;},
	[&quot;bfl&quot;] = {&quot;Banda-Ndélé&quot;},
	[&quot;bfm&quot;] = {&quot;Mmen&quot;},
	[&quot;bfn&quot;] = {&quot;Bunak&quot;},
	[&quot;bfo&quot;] = {&quot;Malba Birifor&quot;},
	[&quot;bfp&quot;] = {&quot;Beba&quot;},
	[&quot;bfq&quot;] = {&quot;Badaga&quot;},
	[&quot;bfr&quot;] = {&quot;Bazigar&quot;},
	[&quot;bfs&quot;] = {&quot;Southern Bai&quot;},
	[&quot;bft&quot;] = {&quot;Balti&quot;},
	[&quot;bfu&quot;] = {&quot;Gahri&quot;},
	[&quot;bfw&quot;] = {&quot;Bondo&quot;},
	[&quot;bfx&quot;] = {&quot;Bantayanon&quot;},
	[&quot;bfy&quot;] = {&quot;Bagheli&quot;},
	[&quot;bfz&quot;] = {&quot;Mahasu Pahari&quot;},
	[&quot;bga&quot;] = {&quot;Gwamhi-Wuri&quot;},
	[&quot;bgb&quot;] = {&quot;Bobongko&quot;},
	[&quot;bgc&quot;] = {&quot;Haryanvi&quot;},
	[&quot;bgd&quot;] = {&quot;Rathwi Bareli&quot;},
	[&quot;bge&quot;] = {&quot;Bauria&quot;},
	[&quot;bgf&quot;] = {&quot;Bangandu&quot;},
	[&quot;bgg&quot;] = {&quot;Bugun&quot;},
	[&quot;bgi&quot;] = {&quot;Giangan&quot;},
	[&quot;bgj&quot;] = {&quot;Bangolan&quot;},
	[&quot;bgk&quot;] = {&quot;Bit&quot;, &quot;Buxinhua&quot;},
	[&quot;bgl&quot;] = {&quot;Bo (Laos)&quot;},
	[&quot;bgn&quot;] = {&quot;Western Balochi&quot;},
	[&quot;bgo&quot;] = {&quot;Baga Koga&quot;},
	[&quot;bgp&quot;] = {&quot;Eastern Balochi&quot;},
	[&quot;bgq&quot;] = {&quot;Bagri&quot;},
	[&quot;bgr&quot;] = {&quot;Bawm Chin&quot;},
	[&quot;bgs&quot;] = {&quot;Tagabawa&quot;},
	[&quot;bgt&quot;] = {&quot;Bughotu&quot;},
	[&quot;bgu&quot;] = {&quot;Mbongno&quot;},
	[&quot;bgv&quot;] = {&quot;Warkay-Bipim&quot;},
	[&quot;bgw&quot;] = {&quot;Bhatri&quot;},
	[&quot;bgx&quot;] = {&quot;Balkan Gagauz Turkish&quot;},
	[&quot;bgy&quot;] = {&quot;Benggoi&quot;},
	[&quot;bgz&quot;] = {&quot;Banggai&quot;},
	[&quot;bha&quot;] = {&quot;Bharia&quot;},
	[&quot;bhb&quot;] = {&quot;Bhili&quot;},
	[&quot;bhc&quot;] = {&quot;Biga&quot;},
	[&quot;bhd&quot;] = {&quot;Bhadrawahi&quot;},
	[&quot;bhe&quot;] = {&quot;Bhaya&quot;},
	[&quot;bhf&quot;] = {&quot;Odiai&quot;},
	[&quot;bhg&quot;] = {&quot;Binandere&quot;},
	[&quot;bhh&quot;] = {&quot;Bukharic&quot;},
	[&quot;bhi&quot;] = {&quot;Bhilali&quot;},
	[&quot;bhj&quot;] = {&quot;Bahing&quot;},
	[&quot;bhl&quot;] = {&quot;Bimin&quot;},
	[&quot;bhm&quot;] = {&quot;Bathari&quot;},
	[&quot;bhn&quot;] = {&quot;Bohtan Neo-Aramaic&quot;},
	[&quot;bho&quot;] = {&quot;Bhojpuri&quot;},
	[&quot;bhp&quot;] = {&quot;Bima&quot;},
	[&quot;bhq&quot;] = {&quot;Tukang Besi South&quot;},
	[&quot;bhr&quot;] = {&quot;Bara Malagasy&quot;},
	[&quot;bhs&quot;] = {&quot;Buwal&quot;},
	[&quot;bht&quot;] = {&quot;Bhattiyali&quot;},
	[&quot;bhu&quot;] = {&quot;Bhunjia&quot;},
	[&quot;bhv&quot;] = {&quot;Bahau&quot;},
	[&quot;bhw&quot;] = {&quot;Biak&quot;},
	[&quot;bhx&quot;] = {&quot;Bhalay&quot;},
	[&quot;bhy&quot;] = {&quot;Bhele&quot;},
	[&quot;bhz&quot;] = {&quot;Bada (Indonesia)&quot;},
	[&quot;bia&quot;] = {&quot;Badimaya&quot;},
	[&quot;bib&quot;] = {&quot;Bissa&quot;, &quot;Bisa&quot;},
	[&quot;bid&quot;] = {&quot;Bidiyo&quot;},
	[&quot;bie&quot;] = {&quot;Bepour&quot;},
	[&quot;bif&quot;] = {&quot;Biafada&quot;},
	[&quot;big&quot;] = {&quot;Biangai&quot;},
	[&quot;bik&quot;] = {&quot;Bikol&quot;},
	[&quot;bil&quot;] = {&quot;Bile&quot;},
	[&quot;bim&quot;] = {&quot;Bimoba&quot;},
	[&quot;bin&quot;] = {&quot;Bini&quot;, &quot;Edo&quot;},
	[&quot;bio&quot;] = {&quot;Nai&quot;},
	[&quot;bip&quot;] = {&quot;Bila&quot;},
	[&quot;biq&quot;] = {&quot;Bipi&quot;},
	[&quot;bir&quot;] = {&quot;Bisorio&quot;},
	[&quot;bit&quot;] = {&quot;Berinomo&quot;},
	[&quot;biu&quot;] = {&quot;Biete&quot;},
	[&quot;biv&quot;] = {&quot;Southern Birifor&quot;},
	[&quot;biw&quot;] = {&quot;Kol (Cameroon)&quot;},
	[&quot;bix&quot;] = {&quot;Bijori&quot;},
	[&quot;biy&quot;] = {&quot;Birhor&quot;},
	[&quot;biz&quot;] = {&quot;Baloi&quot;},
	[&quot;bja&quot;] = {&quot;Budza&quot;},
	[&quot;bjb&quot;] = {&quot;Banggarla&quot;},
	[&quot;bjc&quot;] = {&quot;Bariji&quot;},
	[&quot;bje&quot;] = {&quot;Biao-Jiao Mien&quot;},
	[&quot;bjf&quot;] = {&quot;Barzani Jewish Neo-Aramaic&quot;},
	[&quot;bjg&quot;] = {&quot;Bidyogo&quot;},
	[&quot;bjh&quot;] = {&quot;Bahinemo&quot;},
	[&quot;bji&quot;] = {&quot;Burji&quot;},
	[&quot;bjj&quot;] = {&quot;Kanauji&quot;},
	[&quot;bjk&quot;] = {&quot;Barok&quot;},
	[&quot;bjl&quot;] = {&quot;Bulu (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;bjm&quot;] = {&quot;Bajelani&quot;},
	[&quot;bjn&quot;] = {&quot;Banjar&quot;},
	[&quot;bjo&quot;] = {&quot;Mid-Southern Banda&quot;},
	[&quot;bjp&quot;] = {&quot;Fanamaket&quot;},
	[&quot;bjr&quot;] = {&quot;Binumarien&quot;},
	[&quot;bjs&quot;] = {&quot;Bajan&quot;},
	[&quot;bjt&quot;] = {&quot;Balanta-Ganja&quot;},
	[&quot;bju&quot;] = {&quot;Busuu&quot;},
	[&quot;bjv&quot;] = {&quot;Bedjond&quot;},
	[&quot;bjw&quot;] = {&quot;Bakwé&quot;},
	[&quot;bjx&quot;] = {&quot;Banao Itneg&quot;},
	[&quot;bjy&quot;] = {&quot;Bayali&quot;},
	[&quot;bjz&quot;] = {&quot;Baruga&quot;},
	[&quot;bka&quot;] = {&quot;Kyak&quot;},
	[&quot;bkc&quot;] = {&quot;Baka (Cameroon)&quot;},
	[&quot;bkd&quot;] = {&quot;Binukid&quot;, &quot;Talaandig&quot;},
	[&quot;bkf&quot;] = {&quot;Beeke&quot;},
	[&quot;bkg&quot;] = {&quot;Buraka&quot;},
	[&quot;bkh&quot;] = {&quot;Bakoko&quot;},
	[&quot;bki&quot;] = {&quot;Baki&quot;},
	[&quot;bkj&quot;] = {&quot;Pande&quot;},
	[&quot;bkk&quot;] = {&quot;Brokskat&quot;},
	[&quot;bkl&quot;] = {&quot;Berik&quot;},
	[&quot;bkm&quot;] = {&quot;Kom (Cameroon)&quot;},
	[&quot;bkn&quot;] = {&quot;Bukitan&quot;},
	[&quot;bko&quot;] = {&quot;Kwa'&quot;},
	[&quot;bkp&quot;] = {&quot;Boko (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;bkq&quot;] = {&quot;Bakairí&quot;},
	[&quot;bkr&quot;] = {&quot;Bakumpai&quot;},
	[&quot;bks&quot;] = {&quot;Northern Sorsoganon&quot;},
	[&quot;bkt&quot;] = {&quot;Boloki&quot;},
	[&quot;bku&quot;] = {&quot;Buhid&quot;},
	[&quot;bkv&quot;] = {&quot;Bekwarra&quot;},
	[&quot;bkw&quot;] = {&quot;Bekwel&quot;},
	[&quot;bkx&quot;] = {&quot;Baikeno&quot;},
	[&quot;bky&quot;] = {&quot;Bokyi&quot;},
	[&quot;bkz&quot;] = {&quot;Bungku&quot;},
	[&quot;bla&quot;] = {&quot;Siksika&quot;},
	[&quot;blb&quot;] = {&quot;Bilua&quot;},
	[&quot;blc&quot;] = {&quot;Bella Coola&quot;},
	[&quot;bld&quot;] = {&quot;Bolango&quot;},
	[&quot;ble&quot;] = {&quot;Balanta-Kentohe&quot;},
	[&quot;blf&quot;] = {&quot;Buol&quot;},
	[&quot;blh&quot;] = {&quot;Kuwaa&quot;},
	[&quot;bli&quot;] = {&quot;Bolia&quot;},
	[&quot;blj&quot;] = {&quot;Bolongan&quot;},
	[&quot;blk&quot;] = {&quot;Pa'o Karen&quot;, &quot;Pa'O&quot;},
	[&quot;bll&quot;] = {&quot;Biloxi&quot;},
	[&quot;blm&quot;] = {&quot;Beli (South Sudan)&quot;},
	[&quot;bln&quot;] = {&quot;Southern Catanduanes Bikol&quot;},
	[&quot;blo&quot;] = {&quot;Anii&quot;},
	[&quot;blp&quot;] = {&quot;Blablanga&quot;},
	[&quot;blq&quot;] = {&quot;Baluan-Pam&quot;},
	[&quot;blr&quot;] = {&quot;Blang&quot;},
	[&quot;bls&quot;] = {&quot;Balaesang&quot;},
	[&quot;blt&quot;] = {&quot;Tai Dam&quot;},
	[&quot;blv&quot;] = {&quot;Kibala&quot;, &quot;Bolo&quot;},
	[&quot;blw&quot;] = {&quot;Balangao&quot;},
	[&quot;blx&quot;] = {&quot;Mag-Indi Ayta&quot;},
	[&quot;bly&quot;] = {&quot;Notre&quot;},
	[&quot;blz&quot;] = {&quot;Balantak&quot;},
	[&quot;bma&quot;] = {&quot;Lame&quot;},
	[&quot;bmb&quot;] = {&quot;Bembe&quot;},
	[&quot;bmc&quot;] = {&quot;Biem&quot;},
	[&quot;bmd&quot;] = {&quot;Baga Manduri&quot;},
	[&quot;bme&quot;] = {&quot;Limassa&quot;},
	[&quot;bmf&quot;] = {&quot;Bom-Kim&quot;},
	[&quot;bmg&quot;] = {&quot;Bamwe&quot;},
	[&quot;bmh&quot;] = {&quot;Kein&quot;},
	[&quot;bmi&quot;] = {&quot;Bagirmi&quot;},
	[&quot;bmj&quot;] = {&quot;Bote-Majhi&quot;},
	[&quot;bmk&quot;] = {&quot;Ghayavi&quot;},
	[&quot;bml&quot;] = {&quot;Bomboli&quot;},
	[&quot;bmm&quot;] = {&quot;Northern Betsimisaraka Malagasy&quot;},
	[&quot;bmn&quot;] = {&quot;Bina (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;bmo&quot;] = {&quot;Bambalang&quot;},
	[&quot;bmp&quot;] = {&quot;Bulgebi&quot;},
	[&quot;bmq&quot;] = {&quot;Bomu&quot;},
	[&quot;bmr&quot;] = {&quot;Muinane&quot;},
	[&quot;bms&quot;] = {&quot;Bilma Kanuri&quot;},
	[&quot;bmt&quot;] = {&quot;Biao Mon&quot;},
	[&quot;bmu&quot;] = {&quot;Somba-Siawari&quot;},
	[&quot;bmv&quot;] = {&quot;Bum&quot;},
	[&quot;bmw&quot;] = {&quot;Bomwali&quot;},
	[&quot;bmx&quot;] = {&quot;Baimak&quot;},
	[&quot;bmz&quot;] = {&quot;Baramu&quot;},
	[&quot;bna&quot;] = {&quot;Bonerate&quot;},
	[&quot;bnb&quot;] = {&quot;Bookan&quot;},
	[&quot;bnc&quot;] = {&quot;Bontok&quot;},
	[&quot;bnd&quot;] = {&quot;Banda (Indonesia)&quot;},
	[&quot;bne&quot;] = {&quot;Bintauna&quot;},
	[&quot;bnf&quot;] = {&quot;Masiwang&quot;},
	[&quot;bng&quot;] = {&quot;Benga&quot;},
	[&quot;bni&quot;] = {&quot;Bangi&quot;},
	[&quot;bnj&quot;] = {&quot;Eastern Tawbuid&quot;},
	[&quot;bnk&quot;] = {&quot;Bierebo&quot;},
	[&quot;bnl&quot;] = {&quot;Boon&quot;},
	[&quot;bnm&quot;] = {&quot;Batanga&quot;},
	[&quot;bnn&quot;] = {&quot;Bunun&quot;},
	[&quot;bno&quot;] = {&quot;Bantoanon&quot;},
	[&quot;bnp&quot;] = {&quot;Bola&quot;},
	[&quot;bnq&quot;] = {&quot;Bantik&quot;},
	[&quot;bnr&quot;] = {&quot;Butmas-Tur&quot;},
	[&quot;bns&quot;] = {&quot;Bundeli&quot;},
	[&quot;bnt&quot;] = {&quot;Bantu languages&quot;},
	[&quot;bnu&quot;] = {&quot;Bentong&quot;},
	[&quot;bnv&quot;] = {&quot;Bonerif&quot;, &quot;Beneraf&quot;, &quot;Edwas&quot;},
	[&quot;bnw&quot;] = {&quot;Bisis&quot;},
	[&quot;bnx&quot;] = {&quot;Bangubangu&quot;},
	[&quot;bny&quot;] = {&quot;Bintulu&quot;},
	[&quot;bnz&quot;] = {&quot;Beezen&quot;},
	[&quot;boa&quot;] = {&quot;Bora&quot;},
	[&quot;bob&quot;] = {&quot;Aweer&quot;},
	[&quot;boe&quot;] = {&quot;Mundabli&quot;},
	[&quot;bof&quot;] = {&quot;Bolon&quot;},
	[&quot;bog&quot;] = {&quot;Bamako Sign Language&quot;},
	[&quot;boh&quot;] = {&quot;Boma&quot;},
	[&quot;boi&quot;] = {&quot;Barbareño&quot;},
	[&quot;boj&quot;] = {&quot;Anjam&quot;},
	[&quot;bok&quot;] = {&quot;Bonjo&quot;},
	[&quot;bol&quot;] = {&quot;Bole&quot;},
	[&quot;bom&quot;] = {&quot;Berom&quot;},
	[&quot;bon&quot;] = {&quot;Bine&quot;},
	[&quot;boo&quot;] = {&quot;Tiemacèwè Bozo&quot;},
	[&quot;bop&quot;] = {&quot;Bonkiman&quot;},
	[&quot;boq&quot;] = {&quot;Bogaya&quot;},
	[&quot;bor&quot;] = {&quot;Borôro&quot;},
	[&quot;bot&quot;] = {&quot;Bongo&quot;},
	[&quot;bou&quot;] = {&quot;Bondei&quot;},
	[&quot;bov&quot;] = {&quot;Tuwuli&quot;},
	[&quot;bow&quot;] = {&quot;Rema&quot;},
	[&quot;box&quot;] = {&quot;Buamu&quot;},
	[&quot;boy&quot;] = {&quot;Bodo (Central African Republic)&quot;},
	[&quot;boz&quot;] = {&quot;Tiéyaxo Bozo&quot;},
	[&quot;bpa&quot;] = {&quot;Daakaka&quot;},
	[&quot;bpd&quot;] = {&quot;Banda-Banda&quot;},
	[&quot;bpe&quot;] = {&quot;Bauni&quot;},
	[&quot;bpg&quot;] = {&quot;Bonggo&quot;},
	[&quot;bph&quot;] = {&quot;Botlikh&quot;},
	[&quot;bpi&quot;] = {&quot;Bagupi&quot;},
	[&quot;bpj&quot;] = {&quot;Binji&quot;},
	[&quot;bpk&quot;] = {&quot;Orowe&quot;, &quot;'Ôrôê&quot;},
	[&quot;bpl&quot;] = {&quot;Broome Pearling Lugger Pidgin&quot;},
	[&quot;bpm&quot;] = {&quot;Biyom&quot;},
	[&quot;bpn&quot;] = {&quot;Dzao Min&quot;},
	[&quot;bpo&quot;] = {&quot;Anasi&quot;},
	[&quot;bpp&quot;] = {&quot;Kaure&quot;},
	[&quot;bpq&quot;] = {&quot;Banda Malay&quot;},
	[&quot;bpr&quot;] = {&quot;Koronadal Blaan&quot;},
	[&quot;bps&quot;] = {&quot;Sarangani Blaan&quot;},
	[&quot;bpt&quot;] = {&quot;Barrow Point&quot;},
	[&quot;bpu&quot;] = {&quot;Bongu&quot;},
	[&quot;bpv&quot;] = {&quot;Bian Marind&quot;},
	[&quot;bpw&quot;] = {&quot;Bo (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;bpx&quot;] = {&quot;Palya Bareli&quot;},
	[&quot;bpy&quot;] = {&quot;Bishnupriya&quot;},
	[&quot;bpz&quot;] = {&quot;Bilba&quot;},
	[&quot;bqa&quot;] = {&quot;Tchumbuli&quot;},
	[&quot;bqb&quot;] = {&quot;Bagusa&quot;},
	[&quot;bqc&quot;] = {&quot;Boko (Benin)&quot;, &quot;Boo&quot;},
	[&quot;bqd&quot;] = {&quot;Bung&quot;},
	[&quot;bqf&quot;] = {&quot;Baga Kaloum&quot;},
	[&quot;bqg&quot;] = {&quot;Bago-Kusuntu&quot;},
	[&quot;bqh&quot;] = {&quot;Baima&quot;},
	[&quot;bqi&quot;] = {&quot;Bakhtiari&quot;},
	[&quot;bqj&quot;] = {&quot;Bandial&quot;},
	[&quot;bqk&quot;] = {&quot;Banda-Mbrès&quot;},
	[&quot;bql&quot;] = {&quot;Bilakura&quot;},
	[&quot;bqm&quot;] = {&quot;Wumboko&quot;},
	[&quot;bqn&quot;] = {&quot;Bulgarian Sign Language&quot;},
	[&quot;bqo&quot;] = {&quot;Balo&quot;},
	[&quot;bqp&quot;] = {&quot;Busa&quot;},
	[&quot;bqq&quot;] = {&quot;Biritai&quot;},
	[&quot;bqr&quot;] = {&quot;Burusu&quot;},
	[&quot;bqs&quot;] = {&quot;Bosngun&quot;},
	[&quot;bqt&quot;] = {&quot;Bamukumbit&quot;},
	[&quot;bqu&quot;] = {&quot;Boguru&quot;},
	[&quot;bqv&quot;] = {&quot;Koro Wachi&quot;, &quot;Begbere-Ejar&quot;},
	[&quot;bqw&quot;] = {&quot;Buru (Nigeria)&quot;},
	[&quot;bqx&quot;] = {&quot;Baangi&quot;},
	[&quot;bqy&quot;] = {&quot;Bengkala Sign Language&quot;},
	[&quot;bqz&quot;] = {&quot;Bakaka&quot;},
	[&quot;bra&quot;] = {&quot;Braj&quot;},
	[&quot;brb&quot;] = {&quot;Lave&quot;},
	[&quot;brc&quot;] = {&quot;Berbice Creole Dutch&quot;},
	[&quot;brd&quot;] = {&quot;Baraamu&quot;},
	[&quot;brf&quot;] = {&quot;Bira&quot;},
	[&quot;brg&quot;] = {&quot;Baure&quot;},
	[&quot;brh&quot;] = {&quot;Brahui&quot;},
	[&quot;bri&quot;] = {&quot;Mokpwe&quot;},
	[&quot;brj&quot;] = {&quot;Bieria&quot;},
	[&quot;brk&quot;] = {&quot;Birked&quot;},
	[&quot;brl&quot;] = {&quot;Birwa&quot;},
	[&quot;brm&quot;] = {&quot;Barambu&quot;},
	[&quot;brn&quot;] = {&quot;Boruca&quot;},
	[&quot;bro&quot;] = {&quot;Brokkat&quot;},
	[&quot;brp&quot;] = {&quot;Barapasi&quot;},
	[&quot;brq&quot;] = {&quot;Breri&quot;},
	[&quot;brr&quot;] = {&quot;Birao&quot;},
	[&quot;brs&quot;] = {&quot;Baras&quot;},
	[&quot;brt&quot;] = {&quot;Bitare&quot;},
	[&quot;bru&quot;] = {&quot;Eastern Bru&quot;},
	[&quot;brv&quot;] = {&quot;Western Bru&quot;},
	[&quot;brw&quot;] = {&quot;Bellari&quot;},
	[&quot;brx&quot;] = {&quot;Bodo (India)&quot;},
	[&quot;bry&quot;] = {&quot;Burui&quot;},
	[&quot;brz&quot;] = {&quot;Bilbil&quot;},
	[&quot;bsa&quot;] = {&quot;Abinomn&quot;},
	[&quot;bsb&quot;] = {&quot;Brunei Bisaya&quot;},
	[&quot;bsc&quot;] = {&quot;Bassari&quot;, &quot;Oniyan&quot;},
	[&quot;bse&quot;] = {&quot;Wushi&quot;},
	[&quot;bsf&quot;] = {&quot;Bauchi&quot;},
	[&quot;bsg&quot;] = {&quot;Bashkardi&quot;},
	[&quot;bsh&quot;] = {&quot;Kati&quot;},
	[&quot;bsi&quot;] = {&quot;Bassossi&quot;},
	[&quot;bsj&quot;] = {&quot;Bangwinji&quot;},
	[&quot;bsk&quot;] = {&quot;Burushaski&quot;},
	[&quot;bsl&quot;] = {&quot;Basa-Gumna&quot;},
	[&quot;bsm&quot;] = {&quot;Busami&quot;},
	[&quot;bsn&quot;] = {&quot;Barasana-Eduria&quot;},
	[&quot;bso&quot;] = {&quot;Buso&quot;},
	[&quot;bsp&quot;] = {&quot;Baga Sitemu&quot;},
	[&quot;bsq&quot;] = {&quot;Bassa&quot;},
	[&quot;bsr&quot;] = {&quot;Bassa-Kontagora&quot;},
	[&quot;bss&quot;] = {&quot;Akoose&quot;},
	[&quot;bst&quot;] = {&quot;Basketo&quot;},
	[&quot;bsu&quot;] = {&quot;Bahonsuai&quot;},
	[&quot;bsv&quot;] = {&quot;Baga Sobané&quot;},
	[&quot;bsw&quot;] = {&quot;Baiso&quot;},
	[&quot;bsx&quot;] = {&quot;Yangkam&quot;},
	[&quot;bsy&quot;] = {&quot;Sabah Bisaya&quot;},
	[&quot;bta&quot;] = {&quot;Bata&quot;},
	[&quot;btc&quot;] = {&quot;Bati (Cameroon)&quot;},
	[&quot;btd&quot;] = {&quot;Batak Dairi&quot;},
	[&quot;bte&quot;] = {&quot;Gamo-Ningi&quot;},
	[&quot;btf&quot;] = {&quot;Birgit&quot;},
	[&quot;btg&quot;] = {&quot;Gagnoa Bété&quot;},
	[&quot;bth&quot;] = {&quot;Biatah Bidayuh&quot;},
	[&quot;bti&quot;] = {&quot;Burate&quot;},
	[&quot;btj&quot;] = {&quot;Bacanese Malay&quot;},
	[&quot;btk&quot;] = {&quot;Batak languages&quot;},
	[&quot;btm&quot;] = {&quot;Batak Mandailing&quot;},
	[&quot;btn&quot;] = {&quot;Ratagnon&quot;},
	[&quot;bto&quot;] = {&quot;Rinconada Bikol&quot;},
	[&quot;btp&quot;] = {&quot;Budibud&quot;},
	[&quot;btq&quot;] = {&quot;Batek&quot;},
	[&quot;btr&quot;] = {&quot;Baetora&quot;},
	[&quot;bts&quot;] = {&quot;Batak Simalungun&quot;},
	[&quot;btt&quot;] = {&quot;Bete-Bendi&quot;},
	[&quot;btu&quot;] = {&quot;Batu&quot;},
	[&quot;btv&quot;] = {&quot;Bateri&quot;},
	[&quot;btw&quot;] = {&quot;Butuanon&quot;},
	[&quot;btx&quot;] = {&quot;Batak Karo&quot;},
	[&quot;bty&quot;] = {&quot;Bobot&quot;},
	[&quot;btz&quot;] = {&quot;Batak Alas-Kluet&quot;},
	[&quot;bua&quot;] = {&quot;Buriat&quot;},
	[&quot;bub&quot;] = {&quot;Bua&quot;},
	[&quot;buc&quot;] = {&quot;Bushi&quot;},
	[&quot;bud&quot;] = {&quot;Ntcham&quot;},
	[&quot;bue&quot;] = {&quot;Beothuk&quot;},
	[&quot;buf&quot;] = {&quot;Bushoong&quot;},
	[&quot;bug&quot;] = {&quot;Buginese&quot;},
	[&quot;buh&quot;] = {&quot;Younuo Bunu&quot;},
	[&quot;bui&quot;] = {&quot;Bongili&quot;},
	[&quot;buj&quot;] = {&quot;Basa-Gurmana&quot;},
	[&quot;buk&quot;] = {&quot;Bugawac&quot;},
	[&quot;bum&quot;] = {&quot;Bulu (Cameroon)&quot;},
	[&quot;bun&quot;] = {&quot;Sherbro&quot;},
	[&quot;buo&quot;] = {&quot;Terei&quot;},
	[&quot;bup&quot;] = {&quot;Busoa&quot;},
	[&quot;buq&quot;] = {&quot;Brem&quot;},
	[&quot;bus&quot;] = {&quot;Bokobaru&quot;},
	[&quot;but&quot;] = {&quot;Bungain&quot;},
	[&quot;buu&quot;] = {&quot;Budu&quot;},
	[&quot;buv&quot;] = {&quot;Bun&quot;},
	[&quot;buw&quot;] = {&quot;Bubi&quot;},
	[&quot;bux&quot;] = {&quot;Boghom&quot;},
	[&quot;buy&quot;] = {&quot;Bullom So&quot;},
	[&quot;buz&quot;] = {&quot;Bukwen&quot;},
	[&quot;bva&quot;] = {&quot;Barein&quot;},
	[&quot;bvb&quot;] = {&quot;Bube&quot;},
	[&quot;bvc&quot;] = {&quot;Baelelea&quot;},
	[&quot;bvd&quot;] = {&quot;Baeggu&quot;},
	[&quot;bve&quot;] = {&quot;Berau Malay&quot;},
	[&quot;bvf&quot;] = {&quot;Boor&quot;},
	[&quot;bvg&quot;] = {&quot;Bonkeng&quot;},
	[&quot;bvh&quot;] = {&quot;Bure&quot;},
	[&quot;bvi&quot;] = {&quot;Belanda Viri&quot;},
	[&quot;bvj&quot;] = {&quot;Baan&quot;},
	[&quot;bvk&quot;] = {&quot;Bukat&quot;},
	[&quot;bvl&quot;] = {&quot;Bolivian Sign Language&quot;},
	[&quot;bvm&quot;] = {&quot;Bamunka&quot;},
	[&quot;bvn&quot;] = {&quot;Buna&quot;},
	[&quot;bvo&quot;] = {&quot;Bolgo&quot;},
	[&quot;bvp&quot;] = {&quot;Bumang&quot;},
	[&quot;bvq&quot;] = {&quot;Birri&quot;},
	[&quot;bvr&quot;] = {&quot;Burarra&quot;},
	[&quot;bvt&quot;] = {&quot;Bati (Indonesia)&quot;},
	[&quot;bvu&quot;] = {&quot;Bukit Malay&quot;},
	[&quot;bvv&quot;] = {&quot;Baniva&quot;},
	[&quot;bvw&quot;] = {&quot;Boga&quot;},
	[&quot;bvx&quot;] = {&quot;Dibole&quot;},
	[&quot;bvy&quot;] = {&quot;Baybayanon&quot;},
	[&quot;bvz&quot;] = {&quot;Bauzi&quot;},
	[&quot;bwa&quot;] = {&quot;Bwatoo&quot;},
	[&quot;bwb&quot;] = {&quot;Namosi-Naitasiri-Serua&quot;},
	[&quot;bwc&quot;] = {&quot;Bwile&quot;},
	[&quot;bwd&quot;] = {&quot;Bwaidoka&quot;},
	[&quot;bwe&quot;] = {&quot;Bwe Karen&quot;},
	[&quot;bwf&quot;] = {&quot;Boselewa&quot;},
	[&quot;bwg&quot;] = {&quot;Barwe&quot;},
	[&quot;bwh&quot;] = {&quot;Bishuo&quot;},
	[&quot;bwi&quot;] = {&quot;Baniwa&quot;},
	[&quot;bwj&quot;] = {&quot;Láá Láá Bwamu&quot;},
	[&quot;bwk&quot;] = {&quot;Bauwaki&quot;},
	[&quot;bwl&quot;] = {&quot;Bwela&quot;},
	[&quot;bwm&quot;] = {&quot;Biwat&quot;},
	[&quot;bwn&quot;] = {&quot;Wunai Bunu&quot;},
	[&quot;bwo&quot;] = {&quot;Boro (Ethiopia)&quot;, &quot;Borna (Ethiopia)&quot;},
	[&quot;bwp&quot;] = {&quot;Mandobo Bawah&quot;},
	[&quot;bwq&quot;] = {&quot;Southern Bobo Madaré&quot;},
	[&quot;bwr&quot;] = {&quot;Bura-Pabir&quot;},
	[&quot;bws&quot;] = {&quot;Bomboma&quot;},
	[&quot;bwt&quot;] = {&quot;Bafaw-Balong&quot;},
	[&quot;bwu&quot;] = {&quot;Buli (Ghana)&quot;},
	[&quot;bww&quot;] = {&quot;Bwa&quot;},
	[&quot;bwx&quot;] = {&quot;Bu-Nao Bunu&quot;},
	[&quot;bwy&quot;] = {&quot;Cwi Bwamu&quot;},
	[&quot;bwz&quot;] = {&quot;Bwisi&quot;},
	[&quot;bxa&quot;] = {&quot;Tairaha&quot;},
	[&quot;bxb&quot;] = {&quot;Belanda Bor&quot;},
	[&quot;bxc&quot;] = {&quot;Molengue&quot;},
	[&quot;bxd&quot;] = {&quot;Pela&quot;},
	[&quot;bxe&quot;] = {&quot;Birale&quot;},
	[&quot;bxf&quot;] = {&quot;Bilur&quot;, &quot;Minigir&quot;},
	[&quot;bxg&quot;] = {&quot;Bangala&quot;},
	[&quot;bxh&quot;] = {&quot;Buhutu&quot;},
	[&quot;bxi&quot;] = {&quot;Pirlatapa&quot;},
	[&quot;bxj&quot;] = {&quot;Bayungu&quot;},
	[&quot;bxk&quot;] = {&quot;Bukusu&quot;, &quot;Lubukusu&quot;},
	[&quot;bxl&quot;] = {&quot;Jalkunan&quot;},
	[&quot;bxm&quot;] = {&quot;Mongolia Buriat&quot;},
	[&quot;bxn&quot;] = {&quot;Burduna&quot;},
	[&quot;bxo&quot;] = {&quot;Barikanchi&quot;},
	[&quot;bxp&quot;] = {&quot;Bebil&quot;},
	[&quot;bxq&quot;] = {&quot;Beele&quot;},
	[&quot;bxr&quot;] = {&quot;Russia Buriat&quot;},
	[&quot;bxs&quot;] = {&quot;Busam&quot;},
	[&quot;bxu&quot;] = {&quot;China Buriat&quot;},
	[&quot;bxv&quot;] = {&quot;Berakou&quot;},
	[&quot;bxw&quot;] = {&quot;Bankagooma&quot;},
	[&quot;bxz&quot;] = {&quot;Binahari&quot;},
	[&quot;bya&quot;] = {&quot;Batak&quot;},
	[&quot;byb&quot;] = {&quot;Bikya&quot;},
	[&quot;byc&quot;] = {&quot;Ubaghara&quot;},
	[&quot;byd&quot;] = {&quot;Benyadu'&quot;},
	[&quot;bye&quot;] = {&quot;Pouye&quot;},
	[&quot;byf&quot;] = {&quot;Bete&quot;},
	[&quot;byg&quot;] = {&quot;Baygo&quot;},
	[&quot;byh&quot;] = {&quot;Bhujel&quot;},
	[&quot;byi&quot;] = {&quot;Buyu&quot;},
	[&quot;byj&quot;] = {&quot;Bina (Nigeria)&quot;},
	[&quot;byk&quot;] = {&quot;Biao&quot;},
	[&quot;byl&quot;] = {&quot;Bayono&quot;},
	[&quot;bym&quot;] = {&quot;Bidjara&quot;},
	[&quot;byn&quot;] = {&quot;Bilin&quot;, &quot;Blin&quot;},
	[&quot;byo&quot;] = {&quot;Biyo&quot;},
	[&quot;byp&quot;] = {&quot;Bumaji&quot;},
	[&quot;byq&quot;] = {&quot;Basay&quot;},
	[&quot;byr&quot;] = {&quot;Baruya&quot;, &quot;Yipma&quot;},
	[&quot;bys&quot;] = {&quot;Burak&quot;},
	[&quot;byt&quot;] = {&quot;Berti&quot;},
	[&quot;byv&quot;] = {&quot;Medumba&quot;},
	[&quot;byw&quot;] = {&quot;Belhariya&quot;},
	[&quot;byx&quot;] = {&quot;Qaqet&quot;},
	[&quot;byz&quot;] = {&quot;Banaro&quot;},
	[&quot;bza&quot;] = {&quot;Bandi&quot;},
	[&quot;bzb&quot;] = {&quot;Andio&quot;},
	[&quot;bzc&quot;] = {&quot;Southern Betsimisaraka Malagasy&quot;},
	[&quot;bzd&quot;] = {&quot;Bribri&quot;},
	[&quot;bze&quot;] = {&quot;Jenaama Bozo&quot;},
	[&quot;bzf&quot;] = {&quot;Boikin&quot;},
	[&quot;bzg&quot;] = {&quot;Babuza&quot;},
	[&quot;bzh&quot;] = {&quot;Mapos Buang&quot;},
	[&quot;bzi&quot;] = {&quot;Bisu&quot;},
	[&quot;bzj&quot;] = {&quot;Belize Kriol English&quot;},
	[&quot;bzk&quot;] = {&quot;Nicaragua Creole English&quot;},
	[&quot;bzl&quot;] = {&quot;Boano (Sulawesi)&quot;},
	[&quot;bzm&quot;] = {&quot;Bolondo&quot;},
	[&quot;bzn&quot;] = {&quot;Boano (Maluku)&quot;},
	[&quot;bzo&quot;] = {&quot;Bozaba&quot;},
	[&quot;bzp&quot;] = {&quot;Kemberano&quot;},
	[&quot;bzq&quot;] = {&quot;Buli (Indonesia)&quot;},
	[&quot;bzr&quot;] = {&quot;Biri&quot;},
	[&quot;bzs&quot;] = {&quot;Brazilian Sign Language&quot;},
	[&quot;bzt&quot;] = {&quot;Brithenig&quot;},
	[&quot;bzu&quot;] = {&quot;Burmeso&quot;},
	[&quot;bzv&quot;] = {&quot;Naami&quot;},
	[&quot;bzw&quot;] = {&quot;Basa (Nigeria)&quot;},
	[&quot;bzx&quot;] = {&quot;Kɛlɛngaxo Bozo&quot;},
	[&quot;bzy&quot;] = {&quot;Obanliku&quot;},
	[&quot;bzz&quot;] = {&quot;Evant&quot;},
	[&quot;caa&quot;] = {&quot;Chortí&quot;},
	[&quot;cab&quot;] = {&quot;Garifuna&quot;},
	[&quot;cac&quot;] = {&quot;Chuj&quot;},
	[&quot;cad&quot;] = {&quot;Caddo&quot;},
	[&quot;cae&quot;] = {&quot;Lehar&quot;, &quot;Laalaa&quot;},
	[&quot;caf&quot;] = {&quot;Southern Carrier&quot;},
	[&quot;cag&quot;] = {&quot;Nivaclé&quot;},
	[&quot;cah&quot;] = {&quot;Cahuarano&quot;},
	[&quot;cai&quot;] = {&quot;Central American Indian languages&quot;},
	[&quot;caj&quot;] = {&quot;Chané&quot;},
	[&quot;cak&quot;] = {&quot;Kaqchikel&quot;, &quot;Cakchiquel&quot;},
	[&quot;cal&quot;] = {&quot;Carolinian&quot;},
	[&quot;cam&quot;] = {&quot;Cemuhî&quot;},
	[&quot;can&quot;] = {&quot;Chambri&quot;},
	[&quot;cao&quot;] = {&quot;Chácobo&quot;},
	[&quot;cap&quot;] = {&quot;Chipaya&quot;},
	[&quot;caq&quot;] = {&quot;Car Nicobarese&quot;},
	[&quot;car&quot;] = {&quot;Galibi Carib&quot;},
	[&quot;cas&quot;] = {&quot;Tsimané&quot;},
	[&quot;cau&quot;] = {&quot;Caucasian languages&quot;},
	[&quot;cav&quot;] = {&quot;Cavineña&quot;},
	[&quot;caw&quot;] = {&quot;Callawalla&quot;},
	[&quot;cax&quot;] = {&quot;Chiquitano&quot;},
	[&quot;cay&quot;] = {&quot;Cayuga&quot;},
	[&quot;caz&quot;] = {&quot;Canichana&quot;},
	[&quot;cba&quot;] = {&quot;Chibchan languages&quot;},
	[&quot;cbb&quot;] = {&quot;Cabiyarí&quot;},
	[&quot;cbc&quot;] = {&quot;Carapana&quot;},
	[&quot;cbd&quot;] = {&quot;Carijona&quot;},
	[&quot;cbg&quot;] = {&quot;Chimila&quot;},
	[&quot;cbi&quot;] = {&quot;Chachi&quot;},
	[&quot;cbj&quot;] = {&quot;Ede Cabe&quot;},
	[&quot;cbk&quot;] = {&quot;Chavacano&quot;},
	[&quot;cbl&quot;] = {&quot;Bualkhaw Chin&quot;},
	[&quot;cbn&quot;] = {&quot;Nyahkur&quot;},
	[&quot;cbo&quot;] = {&quot;Izora&quot;},
	[&quot;cbq&quot;] = {&quot;Tsucuba&quot;, &quot;Cuba&quot;},
	[&quot;cbr&quot;] = {&quot;Cashibo-Cacataibo&quot;},
	[&quot;cbs&quot;] = {&quot;Cashinahua&quot;},
	[&quot;cbt&quot;] = {&quot;Chayahuita&quot;},
	[&quot;cbu&quot;] = {&quot;Candoshi-Shapra&quot;},
	[&quot;cbv&quot;] = {&quot;Cacua&quot;},
	[&quot;cbw&quot;] = {&quot;Kinabalian&quot;},
	[&quot;cby&quot;] = {&quot;Carabayo&quot;},
	[&quot;ccc&quot;] = {&quot;Chamicuro&quot;},
	[&quot;ccd&quot;] = {&quot;Cafundo Creole&quot;},
	[&quot;cce&quot;] = {&quot;Chopi&quot;},
	[&quot;ccg&quot;] = {&quot;Samba Daka&quot;},
	[&quot;cch&quot;] = {&quot;Atsam&quot;},
	[&quot;ccj&quot;] = {&quot;Kasanga&quot;},
	[&quot;ccl&quot;] = {&quot;Cutchi-Swahili&quot;},
	[&quot;ccm&quot;] = {&quot;Malaccan Creole Malay&quot;},
	[&quot;ccn&quot;] = {&quot;North Caucasian languages&quot;},
	[&quot;cco&quot;] = {&quot;Comaltepec Chinantec&quot;},
	[&quot;ccp&quot;] = {&quot;Chakma&quot;},
	[&quot;ccr&quot;] = {&quot;Cacaopera&quot;},
	[&quot;ccs&quot;] = {&quot;South Caucasian languages&quot;},
	[&quot;cda&quot;] = {&quot;Choni&quot;},
	[&quot;cdc&quot;] = {&quot;Chadic languages&quot;},
	[&quot;cdd&quot;] = {&quot;Caddoan languages&quot;},
	[&quot;cde&quot;] = {&quot;Chenchu&quot;},
	[&quot;cdf&quot;] = {&quot;Chiru&quot;},
	[&quot;cdh&quot;] = {&quot;Chambeali&quot;},
	[&quot;cdi&quot;] = {&quot;Chodri&quot;},
	[&quot;cdj&quot;] = {&quot;Churahi&quot;},
	[&quot;cdm&quot;] = {&quot;Chepang&quot;},
	[&quot;cdn&quot;] = {&quot;Chaudangsi&quot;},
	[&quot;cdo&quot;] = {&quot;Min Dong Chinese&quot;},
	[&quot;cdr&quot;] = {&quot;Cinda-Regi-Tiyal&quot;},
	[&quot;cds&quot;] = {&quot;Chadian Sign Language&quot;},
	[&quot;cdy&quot;] = {&quot;Chadong&quot;},
	[&quot;cdz&quot;] = {&quot;Koda&quot;},
	[&quot;cea&quot;] = {&quot;Lower Chehalis&quot;},
	[&quot;ceb&quot;] = {&quot;Cebuano&quot;},
	[&quot;ceg&quot;] = {&quot;Chamacoco&quot;},
	[&quot;cek&quot;] = {&quot;Eastern Khumi Chin&quot;},
	[&quot;cel&quot;] = {&quot;Celtic languages&quot;},
	[&quot;cen&quot;] = {&quot;Cen&quot;},
	[&quot;cet&quot;] = {&quot;Centúúm&quot;},
	[&quot;cey&quot;] = {&quot;Ekai Chin&quot;},
	[&quot;cfa&quot;] = {&quot;Dijim-Bwilim&quot;},
	[&quot;cfd&quot;] = {&quot;Cara&quot;},
	[&quot;cfg&quot;] = {&quot;Como Karim&quot;},
	[&quot;cfm&quot;] = {&quot;Falam Chin&quot;},
	[&quot;cga&quot;] = {&quot;Changriwa&quot;},
	[&quot;cgc&quot;] = {&quot;Kagayanen&quot;},
	[&quot;cgg&quot;] = {&quot;Chiga&quot;},
	[&quot;cgk&quot;] = {&quot;Chocangacakha&quot;},
	[&quot;chb&quot;] = {&quot;Chibcha&quot;},
	[&quot;chc&quot;] = {&quot;Catawba&quot;},
	[&quot;chd&quot;] = {&quot;Highland Oaxaca Chontal&quot;},
	[&quot;chf&quot;] = {&quot;Tabasco Chontal&quot;},
	[&quot;chg&quot;] = {&quot;Chagatai&quot;},
	[&quot;chh&quot;] = {&quot;Chinook&quot;},
	[&quot;chj&quot;] = {&quot;Ojitlán Chinantec&quot;},
	[&quot;chk&quot;] = {&quot;Chuukese&quot;},
	[&quot;chl&quot;] = {&quot;Cahuilla&quot;},
	[&quot;chm&quot;] = {&quot;Mari (Russia)&quot;},
	[&quot;chn&quot;] = {&quot;Chinook jargon&quot;},
	[&quot;cho&quot;] = {&quot;Choctaw&quot;},
	[&quot;chp&quot;] = {&quot;Chipewyan&quot;, &quot;Dene Suline&quot;},
	[&quot;chq&quot;] = {&quot;Quiotepec Chinantec&quot;},
	[&quot;chr&quot;] = {&quot;Cherokee&quot;},
	[&quot;cht&quot;] = {&quot;Cholón&quot;},
	[&quot;chw&quot;] = {&quot;Chuwabu&quot;},
	[&quot;chx&quot;] = {&quot;Chantyal&quot;},
	[&quot;chy&quot;] = {&quot;Cheyenne&quot;},
	[&quot;chz&quot;] = {&quot;Ozumacín Chinantec&quot;},
	[&quot;cia&quot;] = {&quot;Cia-Cia&quot;},
	[&quot;cib&quot;] = {&quot;Ci Gbe&quot;},
	[&quot;cic&quot;] = {&quot;Chickasaw&quot;},
	[&quot;cid&quot;] = {&quot;Chimariko&quot;},
	[&quot;cie&quot;] = {&quot;Cineni&quot;},
	[&quot;cih&quot;] = {&quot;Chinali&quot;},
	[&quot;cik&quot;] = {&quot;Chitkuli Kinnauri&quot;},
	[&quot;cim&quot;] = {&quot;Cimbrian&quot;},
	[&quot;cin&quot;] = {&quot;Cinta Larga&quot;},
	[&quot;cip&quot;] = {&quot;Chiapanec&quot;},
	[&quot;cir&quot;] = {&quot;Tiri&quot;, &quot;Haméa&quot;, &quot;Méa&quot;},
	[&quot;ciw&quot;] = {&quot;Chippewa&quot;},
	[&quot;ciy&quot;] = {&quot;Chaima&quot;},
	[&quot;cja&quot;] = {&quot;Western Cham&quot;},
	[&quot;cje&quot;] = {&quot;Chru&quot;},
	[&quot;cjh&quot;] = {&quot;Upper Chehalis&quot;},
	[&quot;cji&quot;] = {&quot;Chamalal&quot;},
	[&quot;cjk&quot;] = {&quot;Chokwe&quot;},
	[&quot;cjm&quot;] = {&quot;Eastern Cham&quot;},
	[&quot;cjn&quot;] = {&quot;Chenapian&quot;},
	[&quot;cjo&quot;] = {&quot;Ashéninka Pajonal&quot;},
	[&quot;cjp&quot;] = {&quot;Cabécar&quot;},
	[&quot;cjs&quot;] = {&quot;Shor&quot;},
	[&quot;cjv&quot;] = {&quot;Chuave&quot;},
	[&quot;cjy&quot;] = {&quot;Jinyu Chinese&quot;},
	[&quot;ckb&quot;] = {&quot;Central Kurdish&quot;},
	[&quot;ckh&quot;] = {&quot;Chak&quot;},
	[&quot;ckl&quot;] = {&quot;Cibak&quot;},
	[&quot;ckm&quot;] = {&quot;Chakavian&quot;},
	[&quot;ckn&quot;] = {&quot;Kaang Chin&quot;},
	[&quot;cko&quot;] = {&quot;Anufo&quot;},
	[&quot;ckq&quot;] = {&quot;Kajakse&quot;},
	[&quot;ckr&quot;] = {&quot;Kairak&quot;},
	[&quot;cks&quot;] = {&quot;Tayo&quot;},
	[&quot;ckt&quot;] = {&quot;Chukot&quot;},
	[&quot;cku&quot;] = {&quot;Koasati&quot;},
	[&quot;ckv&quot;] = {&quot;Kavalan&quot;},
	[&quot;ckx&quot;] = {&quot;Caka&quot;},
	[&quot;cky&quot;] = {&quot;Cakfem-Mushere&quot;},
	[&quot;ckz&quot;] = {&quot;Cakchiquel-Quiché Mixed Language&quot;},
	[&quot;cla&quot;] = {&quot;Ron&quot;},
	[&quot;clc&quot;] = {&quot;Chilcotin&quot;},
	[&quot;cld&quot;] = {&quot;Chaldean Neo-Aramaic&quot;},
	[&quot;cle&quot;] = {&quot;Lealao Chinantec&quot;},
	[&quot;clh&quot;] = {&quot;Chilisso&quot;},
	[&quot;cli&quot;] = {&quot;Chakali&quot;},
	[&quot;clj&quot;] = {&quot;Laitu Chin&quot;},
	[&quot;clk&quot;] = {&quot;Idu-Mishmi&quot;},
	[&quot;cll&quot;] = {&quot;Chala&quot;},
	[&quot;clm&quot;] = {&quot;Clallam&quot;},
	[&quot;clo&quot;] = {&quot;Lowland Oaxaca Chontal&quot;},
	[&quot;clt&quot;] = {&quot;Lautu Chin&quot;},
	[&quot;clu&quot;] = {&quot;Caluyanun&quot;},
	[&quot;clw&quot;] = {&quot;Chulym&quot;},
	[&quot;cly&quot;] = {&quot;Eastern Highland Chatino&quot;},
	[&quot;cma&quot;] = {&quot;Maa&quot;},
	[&quot;cmc&quot;] = {&quot;Chamic languages&quot;},
	[&quot;cme&quot;] = {&quot;Cerma&quot;},
	[&quot;cmg&quot;] = {&quot;Classical Mongolian&quot;},
	[&quot;cmi&quot;] = {&quot;Emberá-Chamí&quot;},
	[&quot;cml&quot;] = {&quot;Campalagian&quot;},
	[&quot;cmm&quot;] = {&quot;Michigamea&quot;},
	[&quot;cmn&quot;] = {&quot;Mandarin Chinese&quot;},
	[&quot;cmo&quot;] = {&quot;Central Mnong&quot;},
	[&quot;cmr&quot;] = {&quot;Mro-Khimi Chin&quot;},
	[&quot;cms&quot;] = {&quot;Messapic&quot;},
	[&quot;cmt&quot;] = {&quot;Camtho&quot;},
	[&quot;cna&quot;] = {&quot;Changthang&quot;},
	[&quot;cnb&quot;] = {&quot;Chinbon Chin&quot;},
	[&quot;cnc&quot;] = {&quot;Côông&quot;},
	[&quot;cng&quot;] = {&quot;Northern Qiang&quot;},
	[&quot;cnh&quot;] = {&quot;Hakha Chin&quot;, &quot;Haka Chin&quot;},
	[&quot;cni&quot;] = {&quot;Asháninka&quot;},
	[&quot;cnk&quot;] = {&quot;Khumi Chin&quot;},
	[&quot;cnl&quot;] = {&quot;Lalana Chinantec&quot;},
	[&quot;cno&quot;] = {&quot;Con&quot;},
	[&quot;cnp&quot;] = {&quot;Northern Ping Chinese&quot;, &quot;Northern Pinghua&quot;},
	[&quot;cnr&quot;] = {&quot;Montenegrin&quot;},
	[&quot;cns&quot;] = {&quot;Central Asmat&quot;},
	[&quot;cnt&quot;] = {&quot;Tepetotutla Chinantec&quot;},
	[&quot;cnu&quot;] = {&quot;Chenoua&quot;},
	[&quot;cnw&quot;] = {&quot;Ngawn Chin&quot;},
	[&quot;cnx&quot;] = {&quot;Middle Cornish&quot;},
	[&quot;coa&quot;] = {&quot;Cocos Islands Malay&quot;},
	[&quot;cob&quot;] = {&quot;Chicomuceltec&quot;},
	[&quot;coc&quot;] = {&quot;Cocopa&quot;},
	[&quot;cod&quot;] = {&quot;Cocama-Cocamilla&quot;},
	[&quot;coe&quot;] = {&quot;Koreguaje&quot;},
	[&quot;cof&quot;] = {&quot;Colorado&quot;},
	[&quot;cog&quot;] = {&quot;Chong&quot;},
	[&quot;coh&quot;] = {&quot;Chonyi-Dzihana-Kauma&quot;, &quot;Chichonyi-Chidzihana-Chikauma&quot;},
	[&quot;coj&quot;] = {&quot;Cochimi&quot;},
	[&quot;cok&quot;] = {&quot;Santa Teresa Cora&quot;},
	[&quot;col&quot;] = {&quot;Columbia-Wenatchi&quot;},
	[&quot;com&quot;] = {&quot;Comanche&quot;},
	[&quot;con&quot;] = {&quot;Cofán&quot;},
	[&quot;coo&quot;] = {&quot;Comox&quot;},
	[&quot;cop&quot;] = {&quot;Coptic&quot;},
	[&quot;coq&quot;] = {&quot;Coquille&quot;},
	[&quot;cot&quot;] = {&quot;Caquinte&quot;},
	[&quot;cou&quot;] = {&quot;Wamey&quot;},
	[&quot;cov&quot;] = {&quot;Cao Miao&quot;},
	[&quot;cow&quot;] = {&quot;Cowlitz&quot;},
	[&quot;cox&quot;] = {&quot;Nanti&quot;},
	[&quot;coz&quot;] = {&quot;Chochotec&quot;},
	[&quot;cpa&quot;] = {&quot;Palantla Chinantec&quot;},
	[&quot;cpb&quot;] = {&quot;Ucayali-Yurúa Ashéninka&quot;},
	[&quot;cpc&quot;] = {&quot;Ajyíninka Apurucayali&quot;},
	[&quot;cpe&quot;] = {&quot;English-based creoles and pidgins&quot;},
	[&quot;cpf&quot;] = {&quot;French-based creoles and pidgins&quot;},
	[&quot;cpg&quot;] = {&quot;Cappadocian Greek&quot;},
	[&quot;cpi&quot;] = {&quot;Chinese Pidgin English&quot;},
	[&quot;cpn&quot;] = {&quot;Cherepon&quot;},
	[&quot;cpo&quot;] = {&quot;Kpeego&quot;},
	[&quot;cpp&quot;] = {&quot;Portuguese-based creoles and pidgins&quot;},
	[&quot;cps&quot;] = {&quot;Capiznon&quot;},
	[&quot;cpu&quot;] = {&quot;Pichis Ashéninka&quot;},
	[&quot;cpx&quot;] = {&quot;Pu-Xian Chinese&quot;},
	[&quot;cpy&quot;] = {&quot;South Ucayali Ashéninka&quot;},
	[&quot;cqd&quot;] = {&quot;Chuanqiandian Cluster Miao&quot;},
	[&quot;cra&quot;] = {&quot;Chara&quot;},
	[&quot;crb&quot;] = {&quot;Island Carib&quot;},
	[&quot;crc&quot;] = {&quot;Lonwolwol&quot;},
	[&quot;crd&quot;] = {&quot;Coeur d'Alene&quot;},
	[&quot;crf&quot;] = {&quot;Caramanta&quot;},
	[&quot;crg&quot;] = {&quot;Michif&quot;},
	[&quot;crh&quot;] = {&quot;Crimean Tatar&quot;, &quot;Crimean Turkish&quot;},
	[&quot;cri&quot;] = {&quot;Sãotomense&quot;},
	[&quot;crj&quot;] = {&quot;Southern East Cree&quot;},
	[&quot;crk&quot;] = {&quot;Plains Cree&quot;},
	[&quot;crl&quot;] = {&quot;Northern East Cree&quot;},
	[&quot;crm&quot;] = {&quot;Moose Cree&quot;},
	[&quot;crn&quot;] = {&quot;El Nayar Cora&quot;},
	[&quot;cro&quot;] = {&quot;Crow&quot;},
	[&quot;crp&quot;] = {&quot;Creoles and pidgins&quot;},
	[&quot;crq&quot;] = {&quot;Iyo'wujwa Chorote&quot;},
	[&quot;crr&quot;] = {&quot;Carolina Algonquian&quot;},
	[&quot;crs&quot;] = {&quot;Seselwa Creole French&quot;},
	[&quot;crt&quot;] = {&quot;Iyojwa'ja Chorote&quot;},
	[&quot;crv&quot;] = {&quot;Chaura&quot;},
	[&quot;crw&quot;] = {&quot;Chrau&quot;},
	[&quot;crx&quot;] = {&quot;Carrier&quot;},
	[&quot;cry&quot;] = {&quot;Cori&quot;},
	[&quot;crz&quot;] = {&quot;Cruzeño&quot;},
	[&quot;csa&quot;] = {&quot;Chiltepec Chinantec&quot;},
	[&quot;csb&quot;] = {&quot;Kashubian&quot;},
	[&quot;csc&quot;] = {&quot;Catalan Sign Language&quot;, &quot;Lengua de señas catalana&quot;, &quot;Llengua de Signes Catalana&quot;},
	[&quot;csd&quot;] = {&quot;Chiangmai Sign Language&quot;},
	[&quot;cse&quot;] = {&quot;Czech Sign Language&quot;},
	[&quot;csf&quot;] = {&quot;Cuba Sign Language&quot;},
	[&quot;csg&quot;] = {&quot;Chilean Sign Language&quot;},
	[&quot;csh&quot;] = {&quot;Asho Chin&quot;},
	[&quot;csi&quot;] = {&quot;Coast Miwok&quot;},
	[&quot;csj&quot;] = {&quot;Songlai Chin&quot;},
	[&quot;csk&quot;] = {&quot;Jola-Kasa&quot;},
	[&quot;csl&quot;] = {&quot;Chinese Sign Language&quot;},
	[&quot;csm&quot;] = {&quot;Central Sierra Miwok&quot;},
	[&quot;csn&quot;] = {&quot;Colombian Sign Language&quot;},
	[&quot;cso&quot;] = {&quot;Sochiapam Chinantec&quot;, &quot;Sochiapan Chinantec&quot;},
	[&quot;csp&quot;] = {&quot;Southern Ping Chinese&quot;, &quot;Southern Pinghua&quot;},
	[&quot;csq&quot;] = {&quot;Croatia Sign Language&quot;},
	[&quot;csr&quot;] = {&quot;Costa Rican Sign Language&quot;},
	[&quot;css&quot;] = {&quot;Southern Ohlone&quot;},
	[&quot;cst&quot;] = {&quot;Northern Ohlone&quot;},
	[&quot;csu&quot;] = {&quot;Central Sudanic languages&quot;},
	[&quot;csv&quot;] = {&quot;Sumtu Chin&quot;},
	[&quot;csw&quot;] = {&quot;Swampy Cree&quot;},
	[&quot;csx&quot;] = {&quot;Cambodian Sign Language&quot;},
	[&quot;csy&quot;] = {&quot;Siyin Chin&quot;},
	[&quot;csz&quot;] = {&quot;Coos&quot;},
	[&quot;cta&quot;] = {&quot;Tataltepec Chatino&quot;},
	[&quot;ctc&quot;] = {&quot;Chetco&quot;},
	[&quot;ctd&quot;] = {&quot;Tedim Chin&quot;},
	[&quot;cte&quot;] = {&quot;Tepinapa Chinantec&quot;},
	[&quot;ctg&quot;] = {&quot;Chittagonian&quot;},
	[&quot;cth&quot;] = {&quot;Thaiphum Chin&quot;},
	[&quot;ctl&quot;] = {&quot;Tlacoatzintepec Chinantec&quot;},
	[&quot;ctm&quot;] = {&quot;Chitimacha&quot;},
	[&quot;ctn&quot;] = {&quot;Chhintange&quot;},
	[&quot;cto&quot;] = {&quot;Emberá-Catío&quot;},
	[&quot;ctp&quot;] = {&quot;Western Highland Chatino&quot;},
	[&quot;cts&quot;] = {&quot;Northern Catanduanes Bikol&quot;},
	[&quot;ctt&quot;] = {&quot;Wayanad Chetti&quot;},
	[&quot;ctu&quot;] = {&quot;Chol&quot;},
	[&quot;cty&quot;] = {&quot;Moundadan Chetty&quot;},
	[&quot;ctz&quot;] = {&quot;Zacatepec Chatino&quot;},
	[&quot;cua&quot;] = {&quot;Cua&quot;},
	[&quot;cub&quot;] = {&quot;Cubeo&quot;},
	[&quot;cuc&quot;] = {&quot;Usila Chinantec&quot;},
	[&quot;cug&quot;] = {&quot;Chungmboko&quot;, &quot;Cung&quot;},
	[&quot;cuh&quot;] = {&quot;Chuka&quot;, &quot;Gichuka&quot;},
	[&quot;cui&quot;] = {&quot;Cuiba&quot;},
	[&quot;cuj&quot;] = {&quot;Mashco Piro&quot;},
	[&quot;cuk&quot;] = {&quot;San Blas Kuna&quot;},
	[&quot;cul&quot;] = {&quot;Culina&quot;, &quot;Kulina&quot;},
	[&quot;cuo&quot;] = {&quot;Cumanagoto&quot;},
	[&quot;cup&quot;] = {&quot;Cupeño&quot;},
	[&quot;cuq&quot;] = {&quot;Cun&quot;},
	[&quot;cur&quot;] = {&quot;Chhulung&quot;},
	[&quot;cus&quot;] = {&quot;Cushitic languages&quot;},
	[&quot;cut&quot;] = {&quot;Teutila Cuicatec&quot;},
	[&quot;cuu&quot;] = {&quot;Tai Ya&quot;},
	[&quot;cuv&quot;] = {&quot;Cuvok&quot;},
	[&quot;cuw&quot;] = {&quot;Chukwa&quot;},
	[&quot;cux&quot;] = {&quot;Tepeuxila Cuicatec&quot;},
	[&quot;cuy&quot;] = {&quot;Cuitlatec&quot;},
	[&quot;cvg&quot;] = {&quot;Chug&quot;},
	[&quot;cvn&quot;] = {&quot;Valle Nacional Chinantec&quot;},
	[&quot;cwa&quot;] = {&quot;Kabwa&quot;},
	[&quot;cwb&quot;] = {&quot;Maindo&quot;},
	[&quot;cwd&quot;] = {&quot;Woods Cree&quot;},
	[&quot;cwe&quot;] = {&quot;Kwere&quot;},
	[&quot;cwg&quot;] = {&quot;Chewong&quot;, &quot;Cheq Wong&quot;},
	[&quot;cwt&quot;] = {&quot;Kuwaataay&quot;},
	[&quot;cya&quot;] = {&quot;Nopala Chatino&quot;},
	[&quot;cyb&quot;] = {&quot;Cayubaba&quot;},
	[&quot;cyo&quot;] = {&quot;Cuyonon&quot;},
	[&quot;czh&quot;] = {&quot;Huizhou Chinese&quot;},
	[&quot;czk&quot;] = {&quot;Knaanic&quot;},
	[&quot;czn&quot;] = {&quot;Zenzontepec Chatino&quot;},
	[&quot;czo&quot;] = {&quot;Min Zhong Chinese&quot;},
	[&quot;czt&quot;] = {&quot;Zotung Chin&quot;},
	[&quot;daa&quot;] = {&quot;Dangaléat&quot;},
	[&quot;dac&quot;] = {&quot;Dambi&quot;},
	[&quot;dad&quot;] = {&quot;Marik&quot;},
	[&quot;dae&quot;] = {&quot;Duupa&quot;},
	[&quot;dag&quot;] = {&quot;Dagbani&quot;},
	[&quot;dah&quot;] = {&quot;Gwahatike&quot;},
	[&quot;dai&quot;] = {&quot;Day&quot;},
	[&quot;daj&quot;] = {&quot;Dar Fur Daju&quot;},
	[&quot;dak&quot;] = {&quot;Dakota&quot;},
	[&quot;dal&quot;] = {&quot;Dahalo&quot;},
	[&quot;dam&quot;] = {&quot;Damakawa&quot;},
	[&quot;dao&quot;] = {&quot;Daai Chin&quot;},
	[&quot;daq&quot;] = {&quot;Dandami Maria&quot;},
	[&quot;dar&quot;] = {&quot;Dargwa&quot;},
	[&quot;das&quot;] = {&quot;Daho-Doo&quot;},
	[&quot;dau&quot;] = {&quot;Dar Sila Daju&quot;},
	[&quot;dav&quot;] = {&quot;Taita&quot;, &quot;Dawida&quot;},
	[&quot;daw&quot;] = {&quot;Davawenyo&quot;},
	[&quot;dax&quot;] = {&quot;Dayi&quot;},
	[&quot;day&quot;] = {&quot;Land Dayak languages&quot;},
	[&quot;daz&quot;] = {&quot;Dao&quot;},
	[&quot;dba&quot;] = {&quot;Bangime&quot;},
	[&quot;dbb&quot;] = {&quot;Deno&quot;},
	[&quot;dbd&quot;] = {&quot;Dadiya&quot;},
	[&quot;dbe&quot;] = {&quot;Dabe&quot;},
	[&quot;dbf&quot;] = {&quot;Edopi&quot;},
	[&quot;dbg&quot;] = {&quot;Dogul Dom Dogon&quot;},
	[&quot;dbi&quot;] = {&quot;Doka&quot;},
	[&quot;dbj&quot;] = {&quot;Ida'an&quot;},
	[&quot;dbl&quot;] = {&quot;Dyirbal&quot;},
	[&quot;dbm&quot;] = {&quot;Duguri&quot;},
	[&quot;dbn&quot;] = {&quot;Duriankere&quot;},
	[&quot;dbo&quot;] = {&quot;Dulbu&quot;},
	[&quot;dbp&quot;] = {&quot;Duwai&quot;},
	[&quot;dbq&quot;] = {&quot;Daba&quot;},
	[&quot;dbr&quot;] = {&quot;Dabarre&quot;},
	[&quot;dbt&quot;] = {&quot;Ben Tey Dogon&quot;},
	[&quot;dbu&quot;] = {&quot;Bondum Dom Dogon&quot;},
	[&quot;dbv&quot;] = {&quot;Dungu&quot;},
	[&quot;dbw&quot;] = {&quot;Bankan Tey Dogon&quot;},
	[&quot;dby&quot;] = {&quot;Dibiyaso&quot;},
	[&quot;dcc&quot;] = {&quot;Deccan&quot;},
	[&quot;dcr&quot;] = {&quot;Negerhollands&quot;},
	[&quot;dda&quot;] = {&quot;Dadi Dadi&quot;},
	[&quot;ddd&quot;] = {&quot;Dongotono&quot;},
	[&quot;dde&quot;] = {&quot;Doondo&quot;},
	[&quot;ddg&quot;] = {&quot;Fataluku&quot;},
	[&quot;ddi&quot;] = {&quot;West Goodenough&quot;},
	[&quot;ddj&quot;] = {&quot;Jaru&quot;},
	[&quot;ddn&quot;] = {&quot;Dendi (Benin)&quot;},
	[&quot;ddo&quot;] = {&quot;Dido&quot;},
	[&quot;ddr&quot;] = {&quot;Dhudhuroa&quot;},
	[&quot;dds&quot;] = {&quot;Donno So Dogon&quot;},
	[&quot;ddw&quot;] = {&quot;Dawera-Daweloor&quot;},
	[&quot;dec&quot;] = {&quot;Dagik&quot;},
	[&quot;ded&quot;] = {&quot;Dedua&quot;},
	[&quot;dee&quot;] = {&quot;Dewoin&quot;},
	[&quot;def&quot;] = {&quot;Dezfuli&quot;},
	[&quot;deg&quot;] = {&quot;Degema&quot;},
	[&quot;deh&quot;] = {&quot;Dehwari&quot;},
	[&quot;dei&quot;] = {&quot;Demisa&quot;},
	[&quot;dek&quot;] = {&quot;Dek&quot;},
	[&quot;del&quot;] = {&quot;Delaware&quot;},
	[&quot;dem&quot;] = {&quot;Dem&quot;},
	[&quot;den&quot;] = {&quot;Slave (Athapascan)&quot;},
	[&quot;dep&quot;] = {&quot;Pidgin Delaware&quot;},
	[&quot;deq&quot;] = {&quot;Dendi (Central African Republic)&quot;},
	[&quot;der&quot;] = {&quot;Deori&quot;},
	[&quot;des&quot;] = {&quot;Desano&quot;},
	[&quot;dev&quot;] = {&quot;Domung&quot;},
	[&quot;dez&quot;] = {&quot;Dengese&quot;},
	[&quot;dga&quot;] = {&quot;Southern Dagaare&quot;},
	[&quot;dgb&quot;] = {&quot;Bunoge Dogon&quot;},
	[&quot;dgc&quot;] = {&quot;Casiguran Dumagat Agta&quot;},
	[&quot;dgd&quot;] = {&quot;Dagaari Dioula&quot;},
	[&quot;dge&quot;] = {&quot;Degenan&quot;},
	[&quot;dgg&quot;] = {&quot;Doga&quot;},
	[&quot;dgh&quot;] = {&quot;Dghwede&quot;},
	[&quot;dgi&quot;] = {&quot;Northern Dagara&quot;},
	[&quot;dgk&quot;] = {&quot;Dagba&quot;},
	[&quot;dgl&quot;] = {&quot;Andaandi&quot;, &quot;Dongolawi&quot;},
	[&quot;dgn&quot;] = {&quot;Dagoman&quot;},
	[&quot;dgo&quot;] = {&quot;Dogri (individual language)&quot;},
	[&quot;dgr&quot;] = {&quot;Dogrib&quot;, &quot;Tłı̨chǫ&quot;},
	[&quot;dgs&quot;] = {&quot;Dogoso&quot;},
	[&quot;dgt&quot;] = {&quot;Ndra'ngith&quot;},
	[&quot;dgw&quot;] = {&quot;Daungwurrung&quot;},
	[&quot;dgx&quot;] = {&quot;Doghoro&quot;},
	[&quot;dgz&quot;] = {&quot;Daga&quot;},
	[&quot;dhd&quot;] = {&quot;Dhundari&quot;},
	[&quot;dhg&quot;] = {&quot;Dhangu-Djangu&quot;, &quot;Dhangu&quot;, &quot;Djangu&quot;},
	[&quot;dhi&quot;] = {&quot;Dhimal&quot;},
	[&quot;dhl&quot;] = {&quot;Dhalandji&quot;},
	[&quot;dhm&quot;] = {&quot;Zemba&quot;},
	[&quot;dhn&quot;] = {&quot;Dhanki&quot;},
	[&quot;dho&quot;] = {&quot;Dhodia&quot;},
	[&quot;dhr&quot;] = {&quot;Dhargari&quot;},
	[&quot;dhs&quot;] = {&quot;Dhaiso&quot;},
	[&quot;dhu&quot;] = {&quot;Dhurga&quot;},
	[&quot;dhv&quot;] = {&quot;Dehu&quot;, &quot;Drehu&quot;},
	[&quot;dhw&quot;] = {&quot;Dhanwar (Nepal)&quot;},
	[&quot;dhx&quot;] = {&quot;Dhungaloo&quot;},
	[&quot;dia&quot;] = {&quot;Dia&quot;},
	[&quot;dib&quot;] = {&quot;South Central Dinka&quot;},
	[&quot;dic&quot;] = {&quot;Lakota Dida&quot;},
	[&quot;did&quot;] = {&quot;Didinga&quot;},
	[&quot;dif&quot;] = {&quot;Dieri&quot;, &quot;Diyari&quot;},
	[&quot;dig&quot;] = {&quot;Digo&quot;, &quot;Chidigo&quot;},
	[&quot;dih&quot;] = {&quot;Kumiai&quot;},
	[&quot;dii&quot;] = {&quot;Dimbong&quot;},
	[&quot;dij&quot;] = {&quot;Dai&quot;},
	[&quot;dik&quot;] = {&quot;Southwestern Dinka&quot;},
	[&quot;dil&quot;] = {&quot;Dilling&quot;},
	[&quot;dim&quot;] = {&quot;Dime&quot;},
	[&quot;din&quot;] = {&quot;Dinka&quot;},
	[&quot;dio&quot;] = {&quot;Dibo&quot;},
	[&quot;dip&quot;] = {&quot;Northeastern Dinka&quot;},
	[&quot;diq&quot;] = {&quot;Dimli (individual language)&quot;},
	[&quot;dir&quot;] = {&quot;Dirim&quot;},
	[&quot;dis&quot;] = {&quot;Dimasa&quot;},
	[&quot;diu&quot;] = {&quot;Diriku&quot;},
	[&quot;diw&quot;] = {&quot;Northwestern Dinka&quot;},
	[&quot;dix&quot;] = {&quot;Dixon Reef&quot;},
	[&quot;diy&quot;] = {&quot;Diuwe&quot;},
	[&quot;diz&quot;] = {&quot;Ding&quot;},
	[&quot;dja&quot;] = {&quot;Djadjawurrung&quot;},
	[&quot;djb&quot;] = {&quot;Djinba&quot;},
	[&quot;djc&quot;] = {&quot;Dar Daju Daju&quot;},
	[&quot;djd&quot;] = {&quot;Djamindjung&quot;, &quot;Ngaliwurru&quot;},
	[&quot;dje&quot;] = {&quot;Zarma&quot;},
	[&quot;djf&quot;] = {&quot;Djangun&quot;},
	[&quot;dji&quot;] = {&quot;Djinang&quot;},
	[&quot;djj&quot;] = {&quot;Djeebbana&quot;},
	[&quot;djk&quot;] = {&quot;Eastern Maroon Creole&quot;, &quot;Businenge Tongo&quot;, &quot;Nenge&quot;},
	[&quot;djm&quot;] = {&quot;Jamsay Dogon&quot;},
	[&quot;djn&quot;] = {&quot;Jawoyn&quot;, &quot;Djauan&quot;},
	[&quot;djo&quot;] = {&quot;Jangkang&quot;},
	[&quot;djr&quot;] = {&quot;Djambarrpuyngu&quot;},
	[&quot;dju&quot;] = {&quot;Kapriman&quot;},
	[&quot;djw&quot;] = {&quot;Djawi&quot;},
	[&quot;dka&quot;] = {&quot;Dakpakha&quot;},
	[&quot;dkg&quot;] = {&quot;Kadung&quot;},
	[&quot;dkk&quot;] = {&quot;Dakka&quot;},
	[&quot;dkr&quot;] = {&quot;Kuijau&quot;},
	[&quot;dks&quot;] = {&quot;Southeastern Dinka&quot;},
	[&quot;dkx&quot;] = {&quot;Mazagway&quot;},
	[&quot;dlg&quot;] = {&quot;Dolgan&quot;},
	[&quot;dlk&quot;] = {&quot;Dahalik&quot;},
	[&quot;dlm&quot;] = {&quot;Dalmatian&quot;},
	[&quot;dln&quot;] = {&quot;Darlong&quot;},
	[&quot;dma&quot;] = {&quot;Duma&quot;},
	[&quot;dmb&quot;] = {&quot;Mombo Dogon&quot;},
	[&quot;dmc&quot;] = {&quot;Gavak&quot;},
	[&quot;dmd&quot;] = {&quot;Madhi Madhi&quot;},
	[&quot;dme&quot;] = {&quot;Dugwor&quot;},
	[&quot;dmf&quot;] = {&quot;Medefaidrin&quot;},
	[&quot;dmg&quot;] = {&quot;Upper Kinabatangan&quot;},
	[&quot;dmk&quot;] = {&quot;Domaaki&quot;},
	[&quot;dml&quot;] = {&quot;Dameli&quot;},
	[&quot;dmm&quot;] = {&quot;Dama&quot;},
	[&quot;dmn&quot;] = {&quot;Mande languages&quot;},
	[&quot;dmo&quot;] = {&quot;Kemedzung&quot;},
	[&quot;dmr&quot;] = {&quot;East Damar&quot;},
	[&quot;dms&quot;] = {&quot;Dampelas&quot;},
	[&quot;dmu&quot;] = {&quot;Dubu&quot;, &quot;Tebi&quot;},
	[&quot;dmv&quot;] = {&quot;Dumpas&quot;},
	[&quot;dmw&quot;] = {&quot;Mudburra&quot;},
	[&quot;dmx&quot;] = {&quot;Dema&quot;},
	[&quot;dmy&quot;] = {&quot;Demta&quot;, &quot;Sowari&quot;},
	[&quot;dna&quot;] = {&quot;Upper Grand Valley Dani&quot;},
	[&quot;dnd&quot;] = {&quot;Daonda&quot;},
	[&quot;dne&quot;] = {&quot;Ndendeule&quot;},
	[&quot;dng&quot;] = {&quot;Dungan&quot;},
	[&quot;dni&quot;] = {&quot;Lower Grand Valley Dani&quot;},
	[&quot;dnj&quot;] = {&quot;Dan&quot;},
	[&quot;dnk&quot;] = {&quot;Dengka&quot;},
	[&quot;dnn&quot;] = {&quot;Dzùùngoo&quot;},
	[&quot;dno&quot;] = {&quot;Ndrulo&quot;, &quot;Northern Lendu&quot;},
	[&quot;dnr&quot;] = {&quot;Danaru&quot;},
	[&quot;dnt&quot;] = {&quot;Mid Grand Valley Dani&quot;},
	[&quot;dnu&quot;] = {&quot;Danau&quot;},
	[&quot;dnv&quot;] = {&quot;Danu&quot;},
	[&quot;dnw&quot;] = {&quot;Western Dani&quot;},
	[&quot;dny&quot;] = {&quot;Dení&quot;},
	[&quot;doa&quot;] = {&quot;Dom&quot;},
	[&quot;dob&quot;] = {&quot;Dobu&quot;},
	[&quot;doc&quot;] = {&quot;Northern Dong&quot;},
	[&quot;doe&quot;] = {&quot;Doe&quot;},
	[&quot;dof&quot;] = {&quot;Domu&quot;},
	[&quot;doh&quot;] = {&quot;Dong&quot;},
	[&quot;doi&quot;] = {&quot;Dogri (macrolanguage)&quot;},
	[&quot;dok&quot;] = {&quot;Dondo&quot;},
	[&quot;dol&quot;] = {&quot;Doso&quot;},
	[&quot;don&quot;] = {&quot;Toura (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;doo&quot;] = {&quot;Dongo&quot;},
	[&quot;dop&quot;] = {&quot;Lukpa&quot;},
	[&quot;doq&quot;] = {&quot;Dominican Sign Language&quot;},
	[&quot;dor&quot;] = {&quot;Dori'o&quot;},
	[&quot;dos&quot;] = {&quot;Dogosé&quot;},
	[&quot;dot&quot;] = {&quot;Dass&quot;},
	[&quot;dov&quot;] = {&quot;Dombe&quot;},
	[&quot;dow&quot;] = {&quot;Doyayo&quot;},
	[&quot;dox&quot;] = {&quot;Bussa&quot;},
	[&quot;doy&quot;] = {&quot;Dompo&quot;},
	[&quot;doz&quot;] = {&quot;Dorze&quot;},
	[&quot;dpp&quot;] = {&quot;Papar&quot;},
	[&quot;dra&quot;] = {&quot;Dravidian languages&quot;},
	[&quot;drb&quot;] = {&quot;Dair&quot;},
	[&quot;drc&quot;] = {&quot;Minderico&quot;},
	[&quot;drd&quot;] = {&quot;Darmiya&quot;},
	[&quot;dre&quot;] = {&quot;Dolpo&quot;},
	[&quot;drg&quot;] = {&quot;Rungus&quot;},
	[&quot;dri&quot;] = {&quot;C'Lela&quot;},
	[&quot;drl&quot;] = {&quot;Paakantyi&quot;},
	[&quot;drn&quot;] = {&quot;West Damar&quot;},
	[&quot;dro&quot;] = {&quot;Daro-Matu Melanau&quot;},
	[&quot;drq&quot;] = {&quot;Dura&quot;},
	[&quot;drs&quot;] = {&quot;Gedeo&quot;},
	[&quot;drt&quot;] = {&quot;Drents&quot;},
	[&quot;dru&quot;] = {&quot;Rukai&quot;},
	[&quot;dry&quot;] = {&quot;Darai&quot;},
	[&quot;dsb&quot;] = {&quot;Lower Sorbian&quot;},
	[&quot;dse&quot;] = {&quot;Dutch Sign Language&quot;},
	[&quot;dsh&quot;] = {&quot;Daasanach&quot;},
	[&quot;dsi&quot;] = {&quot;Disa&quot;},
	[&quot;dsl&quot;] = {&quot;Danish Sign Language&quot;},
	[&quot;dsn&quot;] = {&quot;Dusner&quot;},
	[&quot;dso&quot;] = {&quot;Desiya&quot;},
	[&quot;dsq&quot;] = {&quot;Tadaksahak&quot;},
	[&quot;dta&quot;] = {&quot;Daur&quot;},
	[&quot;dtb&quot;] = {&quot;Labuk-Kinabatangan Kadazan&quot;},
	[&quot;dtd&quot;] = {&quot;Ditidaht&quot;},
	[&quot;dth&quot;] = {&quot;Adithinngithigh&quot;},
	[&quot;dti&quot;] = {&quot;Ana Tinga Dogon&quot;},
	[&quot;dtk&quot;] = {&quot;Tene Kan Dogon&quot;},
	[&quot;dtm&quot;] = {&quot;Tomo Kan Dogon&quot;},
	[&quot;dtn&quot;] = {&quot;Daatsʼíin&quot;},
	[&quot;dto&quot;] = {&quot;Tommo So Dogon&quot;},
	[&quot;dtp&quot;] = {&quot;Kadazan Dusun&quot;, &quot;Central Dusun&quot;},
	[&quot;dtr&quot;] = {&quot;Lotud&quot;},
	[&quot;dts&quot;] = {&quot;Toro So Dogon&quot;},
	[&quot;dtt&quot;] = {&quot;Toro Tegu Dogon&quot;},
	[&quot;dtu&quot;] = {&quot;Tebul Ure Dogon&quot;},
	[&quot;dty&quot;] = {&quot;Dotyali&quot;},
	[&quot;dua&quot;] = {&quot;Duala&quot;},
	[&quot;dub&quot;] = {&quot;Dubli&quot;},
	[&quot;duc&quot;] = {&quot;Duna&quot;},
	[&quot;due&quot;] = {&quot;Umiray Dumaget Agta&quot;},
	[&quot;duf&quot;] = {&quot;Dumbea&quot;, &quot;Drubea&quot;},
	[&quot;dug&quot;] = {&quot;Duruma&quot;, &quot;Chiduruma&quot;},
	[&quot;duh&quot;] = {&quot;Dungra Bhil&quot;},
	[&quot;dui&quot;] = {&quot;Dumun&quot;},
	[&quot;duk&quot;] = {&quot;Uyajitaya&quot;},
	[&quot;dul&quot;] = {&quot;Alabat Island Agta&quot;},
	[&quot;dum&quot;] = {&quot;Middle Dutch (ca. 1050-1350)&quot;},
	[&quot;dun&quot;] = {&quot;Dusun Deyah&quot;},
	[&quot;duo&quot;] = {&quot;Dupaninan Agta&quot;},
	[&quot;dup&quot;] = {&quot;Duano&quot;},
	[&quot;duq&quot;] = {&quot;Dusun Malang&quot;},
	[&quot;dur&quot;] = {&quot;Dii&quot;},
	[&quot;dus&quot;] = {&quot;Dumi&quot;},
	[&quot;duu&quot;] = {&quot;Drung&quot;},
	[&quot;duv&quot;] = {&quot;Duvle&quot;},
	[&quot;duw&quot;] = {&quot;Dusun Witu&quot;},
	[&quot;dux&quot;] = {&quot;Duungooma&quot;},
	[&quot;duy&quot;] = {&quot;Dicamay Agta&quot;},
	[&quot;duz&quot;] = {&quot;Duli-Gey&quot;},
	[&quot;dva&quot;] = {&quot;Duau&quot;},
	[&quot;dwa&quot;] = {&quot;Diri&quot;},
	[&quot;dwk&quot;] = {&quot;Dawik Kui&quot;},
	[&quot;dwr&quot;] = {&quot;Dawro&quot;},
	[&quot;dws&quot;] = {&quot;Dutton World Speedwords&quot;},
	[&quot;dwu&quot;] = {&quot;Dhuwal&quot;},
	[&quot;dww&quot;] = {&quot;Dawawa&quot;},
	[&quot;dwy&quot;] = {&quot;Dhuwaya&quot;},
	[&quot;dwz&quot;] = {&quot;Dewas Rai&quot;},
	[&quot;dya&quot;] = {&quot;Dyan&quot;},
	[&quot;dyb&quot;] = {&quot;Dyaberdyaber&quot;},
	[&quot;dyd&quot;] = {&quot;Dyugun&quot;},
	[&quot;dyg&quot;] = {&quot;Villa Viciosa Agta&quot;},
	[&quot;dyi&quot;] = {&quot;Djimini Senoufo&quot;},
	[&quot;dym&quot;] = {&quot;Yanda Dom Dogon&quot;},
	[&quot;dyn&quot;] = {&quot;Dyangadi&quot;, &quot;Dhanggatti&quot;},
	[&quot;dyo&quot;] = {&quot;Jola-Fonyi&quot;},
	[&quot;dyu&quot;] = {&quot;Dyula&quot;},
	[&quot;dyy&quot;] = {&quot;Djabugay&quot;, &quot;Dyaabugay&quot;},
	[&quot;dza&quot;] = {&quot;Tunzu&quot;},
	[&quot;dze&quot;] = {&quot;Djiwarli&quot;},
	[&quot;dzg&quot;] = {&quot;Dazaga&quot;},
	[&quot;dzl&quot;] = {&quot;Dzalakha&quot;},
	[&quot;dzn&quot;] = {&quot;Dzando&quot;},
	[&quot;eaa&quot;] = {&quot;Karenggapa&quot;},
	[&quot;ebc&quot;] = {&quot;Beginci&quot;},
	[&quot;ebg&quot;] = {&quot;Ebughu&quot;},
	[&quot;ebk&quot;] = {&quot;Eastern Bontok&quot;},
	[&quot;ebo&quot;] = {&quot;Teke-Ebo&quot;},
	[&quot;ebr&quot;] = {&quot;Ebrié&quot;},
	[&quot;ebu&quot;] = {&quot;Embu&quot;, &quot;Kiembu&quot;},
	[&quot;ecr&quot;] = {&quot;Eteocretan&quot;},
	[&quot;ecs&quot;] = {&quot;Ecuadorian Sign Language&quot;},
	[&quot;ecy&quot;] = {&quot;Eteocypriot&quot;},
	[&quot;eee&quot;] = {&quot;E&quot;},
	[&quot;efa&quot;] = {&quot;Efai&quot;},
	[&quot;efe&quot;] = {&quot;Efe&quot;},
	[&quot;efi&quot;] = {&quot;Efik&quot;},
	[&quot;ega&quot;] = {&quot;Ega&quot;},
	[&quot;egl&quot;] = {&quot;Emilian&quot;},
	[&quot;ego&quot;] = {&quot;Eggon&quot;},
	[&quot;egx&quot;] = {&quot;Egyptian languages&quot;},
	[&quot;egy&quot;] = {&quot;Egyptian (Ancient)&quot;},
	[&quot;ehs&quot;] = {&quot;Miyakubo Sign Language&quot;},
	[&quot;ehu&quot;] = {&quot;Ehueun&quot;},
	[&quot;eip&quot;] = {&quot;Eipomek&quot;},
	[&quot;eit&quot;] = {&quot;Eitiep&quot;},
	[&quot;eiv&quot;] = {&quot;Askopan&quot;},
	[&quot;eja&quot;] = {&quot;Ejamat&quot;},
	[&quot;eka&quot;] = {&quot;Ekajuk&quot;},
	[&quot;eke&quot;] = {&quot;Ekit&quot;},
	[&quot;ekg&quot;] = {&quot;Ekari&quot;},
	[&quot;eki&quot;] = {&quot;Eki&quot;},
	[&quot;ekk&quot;] = {&quot;Standard Estonian&quot;},
	[&quot;ekl&quot;] = {&quot;Kol (Bangladesh)&quot;, &quot;Kol&quot;},
	[&quot;ekm&quot;] = {&quot;Elip&quot;},
	[&quot;eko&quot;] = {&quot;Koti&quot;},
	[&quot;ekp&quot;] = {&quot;Ekpeye&quot;},
	[&quot;ekr&quot;] = {&quot;Yace&quot;},
	[&quot;eky&quot;] = {&quot;Eastern Kayah&quot;},
	[&quot;ele&quot;] = {&quot;Elepi&quot;},
	[&quot;elh&quot;] = {&quot;El Hugeirat&quot;},
	[&quot;eli&quot;] = {&quot;Nding&quot;},
	[&quot;elk&quot;] = {&quot;Elkei&quot;},
	[&quot;elm&quot;] = {&quot;Eleme&quot;},
	[&quot;elo&quot;] = {&quot;El Molo&quot;},
	[&quot;elu&quot;] = {&quot;Elu&quot;},
	[&quot;elx&quot;] = {&quot;Elamite&quot;},
	[&quot;ema&quot;] = {&quot;Emai-Iuleha-Ora&quot;},
	[&quot;emb&quot;] = {&quot;Embaloh&quot;},
	[&quot;eme&quot;] = {&quot;Emerillon&quot;},
	[&quot;emg&quot;] = {&quot;Eastern Meohang&quot;},
	[&quot;emi&quot;] = {&quot;Mussau-Emira&quot;},
	[&quot;emk&quot;] = {&quot;Eastern Maninkakan&quot;},
	[&quot;emm&quot;] = {&quot;Mamulique&quot;},
	[&quot;emn&quot;] = {&quot;Eman&quot;},
	[&quot;emp&quot;] = {&quot;Northern Emberá&quot;},
	[&quot;emq&quot;] = {&quot;Eastern Minyag&quot;},
	[&quot;ems&quot;] = {&quot;Pacific Gulf Yupik&quot;},
	[&quot;emu&quot;] = {&quot;Eastern Muria&quot;},
	[&quot;emw&quot;] = {&quot;Emplawas&quot;},
	[&quot;emx&quot;] = {&quot;Erromintxela&quot;},
	[&quot;emy&quot;] = {&quot;Epigraphic Mayan&quot;},
	[&quot;emz&quot;] = {&quot;Mbessa&quot;},
	[&quot;ena&quot;] = {&quot;Apali&quot;},
	[&quot;enb&quot;] = {&quot;Markweeta&quot;},
	[&quot;enc&quot;] = {&quot;En&quot;},
	[&quot;end&quot;] = {&quot;Ende&quot;},
	[&quot;enf&quot;] = {&quot;Forest Enets&quot;},
	[&quot;enh&quot;] = {&quot;Tundra Enets&quot;},
	[&quot;enl&quot;] = {&quot;Enlhet&quot;},
	[&quot;enm&quot;] = {&quot;Middle English (1100-1500)&quot;},
	[&quot;enn&quot;] = {&quot;Engenni&quot;},
	[&quot;eno&quot;] = {&quot;Enggano&quot;},
	[&quot;enq&quot;] = {&quot;Enga&quot;},
	[&quot;enr&quot;] = {&quot;Emumu&quot;, &quot;Emem&quot;},
	[&quot;enu&quot;] = {&quot;Enu&quot;},
	[&quot;env&quot;] = {&quot;Enwan (Edu State)&quot;},
	[&quot;enw&quot;] = {&quot;Enwan (Akwa Ibom State)&quot;},
	[&quot;enx&quot;] = {&quot;Enxet&quot;},
	[&quot;eot&quot;] = {&quot;Beti (Côte d'Ivoire)&quot;},
	[&quot;epi&quot;] = {&quot;Epie&quot;},
	[&quot;era&quot;] = {&quot;Eravallan&quot;},
	[&quot;erg&quot;] = {&quot;Sie&quot;},
	[&quot;erh&quot;] = {&quot;Eruwa&quot;},
	[&quot;eri&quot;] = {&quot;Ogea&quot;},
	[&quot;erk&quot;] = {&quot;South Efate&quot;},
	[&quot;ero&quot;] = {&quot;Horpa&quot;},
	[&quot;err&quot;] = {&quot;Erre&quot;},
	[&quot;ers&quot;] = {&quot;Ersu&quot;},
	[&quot;ert&quot;] = {&quot;Eritai&quot;},
	[&quot;erw&quot;] = {&quot;Erokwanas&quot;},
	[&quot;ese&quot;] = {&quot;Ese Ejja&quot;},
	[&quot;esg&quot;] = {&quot;Aheri Gondi&quot;},
	[&quot;esh&quot;] = {&quot;Eshtehardi&quot;},
	[&quot;esi&quot;] = {&quot;North Alaskan Inupiatun&quot;},
	[&quot;esk&quot;] = {&quot;Northwest Alaska Inupiatun&quot;},
	[&quot;esl&quot;] = {&quot;Egypt Sign Language&quot;},
	[&quot;esm&quot;] = {&quot;Esuma&quot;},
	[&quot;esn&quot;] = {&quot;Salvadoran Sign Language&quot;},
	[&quot;eso&quot;] = {&quot;Estonian Sign Language&quot;},
	[&quot;esq&quot;] = {&quot;Esselen&quot;},
	[&quot;ess&quot;] = {&quot;Central Siberian Yupik&quot;},
	[&quot;esu&quot;] = {&quot;Central Yupik&quot;},
	[&quot;esx&quot;] = {&quot;Eskimo-Aleut languages&quot;},
	[&quot;esy&quot;] = {&quot;Eskayan&quot;},
	[&quot;etb&quot;] = {&quot;Etebi&quot;},
	[&quot;etc&quot;] = {&quot;Etchemin&quot;},
	[&quot;eth&quot;] = {&quot;Ethiopian Sign Language&quot;},
	[&quot;etn&quot;] = {&quot;Eton (Vanuatu)&quot;},
	[&quot;eto&quot;] = {&quot;Eton (Cameroon)&quot;},
	[&quot;etr&quot;] = {&quot;Edolo&quot;},
	[&quot;ets&quot;] = {&quot;Yekhee&quot;},
	[&quot;ett&quot;] = {&quot;Etruscan&quot;},
	[&quot;etu&quot;] = {&quot;Ejagham&quot;},
	[&quot;etx&quot;] = {&quot;Eten&quot;},
	[&quot;etz&quot;] = {&quot;Semimi&quot;},
	[&quot;euq&quot;] = {&quot;Basque (family)&quot;},
	[&quot;eve&quot;] = {&quot;Even&quot;},
	[&quot;evh&quot;] = {&quot;Uvbie&quot;},
	[&quot;evn&quot;] = {&quot;Evenki&quot;},
	[&quot;ewo&quot;] = {&quot;Ewondo&quot;},
	[&quot;ext&quot;] = {&quot;Extremaduran&quot;},
	[&quot;eya&quot;] = {&quot;Eyak&quot;},
	[&quot;eyo&quot;] = {&quot;Keiyo&quot;},
	[&quot;eza&quot;] = {&quot;Ezaa&quot;},
	[&quot;eze&quot;] = {&quot;Uzekwe&quot;},
	[&quot;faa&quot;] = {&quot;Fasu&quot;},
	[&quot;fab&quot;] = {&quot;Fa d'Ambu&quot;},
	[&quot;fad&quot;] = {&quot;Wagi&quot;},
	[&quot;faf&quot;] = {&quot;Fagani&quot;},
	[&quot;fag&quot;] = {&quot;Finongan&quot;},
	[&quot;fah&quot;] = {&quot;Baissa Fali&quot;},
	[&quot;fai&quot;] = {&quot;Faiwol&quot;},
	[&quot;faj&quot;] = {&quot;Faita&quot;},
	[&quot;fak&quot;] = {&quot;Fang (Cameroon)&quot;},
	[&quot;fal&quot;] = {&quot;South Fali&quot;},
	[&quot;fam&quot;] = {&quot;Fam&quot;},
	[&quot;fan&quot;] = {&quot;Fang (Equatorial Guinea)&quot;},
	[&quot;fap&quot;] = {&quot;Paloor&quot;},
	[&quot;far&quot;] = {&quot;Fataleka&quot;},
	[&quot;fat&quot;] = {&quot;Fanti&quot;},
	[&quot;fau&quot;] = {&quot;Fayu&quot;},
	[&quot;fax&quot;] = {&quot;Fala&quot;},
	[&quot;fay&quot;] = {&quot;Southwestern Fars&quot;},
	[&quot;faz&quot;] = {&quot;Northwestern Fars&quot;},
	[&quot;fbl&quot;] = {&quot;West Albay Bikol&quot;},
	[&quot;fcs&quot;] = {&quot;Quebec Sign Language&quot;},
	[&quot;fer&quot;] = {&quot;Feroge&quot;},
	[&quot;ffi&quot;] = {&quot;Foia Foia&quot;},
	[&quot;ffm&quot;] = {&quot;Maasina Fulfulde&quot;},
	[&quot;fgr&quot;] = {&quot;Fongoro&quot;},
	[&quot;fia&quot;] = {&quot;Nobiin&quot;},
	[&quot;fie&quot;] = {&quot;Fyer&quot;},
	[&quot;fif&quot;] = {&quot;Faifi&quot;},
	[&quot;fil&quot;] = {&quot;Filipino&quot;, &quot;Pilipino&quot;},
	[&quot;fip&quot;] = {&quot;Fipa&quot;},
	[&quot;fir&quot;] = {&quot;Firan&quot;},
	[&quot;fit&quot;] = {&quot;Tornedalen Finnish&quot;},
	[&quot;fiu&quot;] = {&quot;Finno-Ugrian languages&quot;},
	[&quot;fiw&quot;] = {&quot;Fiwaga&quot;},
	[&quot;fkk&quot;] = {&quot;Kirya-Konzəl&quot;},
	[&quot;fkv&quot;] = {&quot;Kven Finnish&quot;},
	[&quot;fla&quot;] = {&quot;Kalispel-Pend d'Oreille&quot;},
	[&quot;flh&quot;] = {&quot;Foau&quot;},
	[&quot;fli&quot;] = {&quot;Fali&quot;},
	[&quot;fll&quot;] = {&quot;North Fali&quot;},
	[&quot;fln&quot;] = {&quot;Flinders Island&quot;},
	[&quot;flr&quot;] = {&quot;Fuliiru&quot;},
	[&quot;fly&quot;] = {&quot;Flaaitaal&quot;, &quot;Tsotsitaal&quot;},
	[&quot;fmp&quot;] = {&quot;Fe'fe'&quot;},
	[&quot;fmu&quot;] = {&quot;Far Western Muria&quot;},
	[&quot;fnb&quot;] = {&quot;Fanbak&quot;},
	[&quot;fng&quot;] = {&quot;Fanagalo&quot;},
	[&quot;fni&quot;] = {&quot;Fania&quot;},
	[&quot;fod&quot;] = {&quot;Foodo&quot;},
	[&quot;foi&quot;] = {&quot;Foi&quot;},
	[&quot;fom&quot;] = {&quot;Foma&quot;},
	[&quot;fon&quot;] = {&quot;Fon&quot;},
	[&quot;for&quot;] = {&quot;Fore&quot;},
	[&quot;fos&quot;] = {&quot;Siraya&quot;},
	[&quot;fox&quot;] = {&quot;Formosan languages&quot;},
	[&quot;fpe&quot;] = {&quot;Fernando Po Creole English&quot;},
	[&quot;fqs&quot;] = {&quot;Fas&quot;},
	[&quot;frc&quot;] = {&quot;Cajun French&quot;},
	[&quot;frd&quot;] = {&quot;Fordata&quot;},
	[&quot;frk&quot;] = {&quot;Frankish&quot;},
	[&quot;frm&quot;] = {&quot;Middle French (ca. 1400-1600)&quot;},
	[&quot;fro&quot;] = {&quot;Old French (842-ca. 1400)&quot;},
	[&quot;frp&quot;] = {&quot;Arpitan&quot;, &quot;Francoprovençal&quot;},
	[&quot;frq&quot;] = {&quot;Forak&quot;},
	[&quot;frr&quot;] = {&quot;Northern Frisian&quot;},
	[&quot;frs&quot;] = {&quot;Eastern Frisian&quot;},
	[&quot;frt&quot;] = {&quot;Fortsenal&quot;},
	[&quot;fse&quot;] = {&quot;Finnish Sign Language&quot;},
	[&quot;fsl&quot;] = {&quot;French Sign Language&quot;},
	[&quot;fss&quot;] = {&quot;Finland-Swedish Sign Language&quot;, &quot;finlandssvenskt teckenspråk&quot;, &quot;suomenruotsalainen viittomakieli&quot;},
	[&quot;fub&quot;] = {&quot;Adamawa Fulfulde&quot;},
	[&quot;fuc&quot;] = {&quot;Pulaar&quot;},
	[&quot;fud&quot;] = {&quot;East Futuna&quot;},
	[&quot;fue&quot;] = {&quot;Borgu Fulfulde&quot;},
	[&quot;fuf&quot;] = {&quot;Pular&quot;},
	[&quot;fuh&quot;] = {&quot;Western Niger Fulfulde&quot;},
	[&quot;fui&quot;] = {&quot;Bagirmi Fulfulde&quot;},
	[&quot;fuj&quot;] = {&quot;Ko&quot;},
	[&quot;fum&quot;] = {&quot;Fum&quot;},
	[&quot;fun&quot;] = {&quot;Fulniô&quot;},
	[&quot;fuq&quot;] = {&quot;Central-Eastern Niger Fulfulde&quot;},
	[&quot;fur&quot;] = {&quot;Friulian&quot;},
	[&quot;fut&quot;] = {&quot;Futuna-Aniwa&quot;},
	[&quot;fuu&quot;] = {&quot;Furu&quot;},
	[&quot;fuv&quot;] = {&quot;Nigerian Fulfulde&quot;},
	[&quot;fuy&quot;] = {&quot;Fuyug&quot;},
	[&quot;fvr&quot;] = {&quot;Fur&quot;},
	[&quot;fwa&quot;] = {&quot;Fwâi&quot;},
	[&quot;fwe&quot;] = {&quot;Fwe&quot;},
	[&quot;gaa&quot;] = {&quot;Ga&quot;},
	[&quot;gab&quot;] = {&quot;Gabri&quot;},
	[&quot;gac&quot;] = {&quot;Mixed Great Andamanese&quot;},
	[&quot;gad&quot;] = {&quot;Gaddang&quot;},
	[&quot;gae&quot;] = {&quot;Guarequena&quot;},
	[&quot;gaf&quot;] = {&quot;Gende&quot;},
	[&quot;gag&quot;] = {&quot;Gagauz&quot;},
	[&quot;gah&quot;] = {&quot;Alekano&quot;},
	[&quot;gai&quot;] = {&quot;Borei&quot;},
	[&quot;gaj&quot;] = {&quot;Gadsup&quot;},
	[&quot;gak&quot;] = {&quot;Gamkonora&quot;},
	[&quot;gal&quot;] = {&quot;Galolen&quot;},
	[&quot;gam&quot;] = {&quot;Kandawo&quot;},
	[&quot;gan&quot;] = {&quot;Gan Chinese&quot;},
	[&quot;gao&quot;] = {&quot;Gants&quot;},
	[&quot;gap&quot;] = {&quot;Gal&quot;},
	[&quot;gaq&quot;] = {&quot;Gata'&quot;},
	[&quot;gar&quot;] = {&quot;Galeya&quot;},
	[&quot;gas&quot;] = {&quot;Adiwasi Garasia&quot;},
	[&quot;gat&quot;] = {&quot;Kenati&quot;},
	[&quot;gau&quot;] = {&quot;Mudhili Gadaba&quot;},
	[&quot;gaw&quot;] = {&quot;Nobonob&quot;},
	[&quot;gax&quot;] = {&quot;Borana-Arsi-Guji Oromo&quot;},
	[&quot;gay&quot;] = {&quot;Gayo&quot;},
	[&quot;gaz&quot;] = {&quot;West Central Oromo&quot;},
	[&quot;gba&quot;] = {&quot;Gbaya (Central African Republic)&quot;},
	[&quot;gbb&quot;] = {&quot;Kaytetye&quot;},
	[&quot;gbd&quot;] = {&quot;Karajarri&quot;},
	[&quot;gbe&quot;] = {&quot;Niksek&quot;},
	[&quot;gbf&quot;] = {&quot;Gaikundi&quot;},
	[&quot;gbg&quot;] = {&quot;Gbanziri&quot;},
	[&quot;gbh&quot;] = {&quot;Defi Gbe&quot;},
	[&quot;gbi&quot;] = {&quot;Galela&quot;},
	[&quot;gbj&quot;] = {&quot;Bodo Gadaba&quot;},
	[&quot;gbk&quot;] = {&quot;Gaddi&quot;},
	[&quot;gbl&quot;] = {&quot;Gamit&quot;},
	[&quot;gbm&quot;] = {&quot;Garhwali&quot;},
	[&quot;gbn&quot;] = {&quot;Mo'da&quot;},
	[&quot;gbo&quot;] = {&quot;Northern Grebo&quot;},
	[&quot;gbp&quot;] = {&quot;Gbaya-Bossangoa&quot;},
	[&quot;gbq&quot;] = {&quot;Gbaya-Bozoum&quot;},
	[&quot;gbr&quot;] = {&quot;Gbagyi&quot;},
	[&quot;gbs&quot;] = {&quot;Gbesi Gbe&quot;},
	[&quot;gbu&quot;] = {&quot;Gagadu&quot;},
	[&quot;gbv&quot;] = {&quot;Gbanu&quot;},
	[&quot;gbw&quot;] = {&quot;Gabi-Gabi&quot;},
	[&quot;gbx&quot;] = {&quot;Eastern Xwla Gbe&quot;},
	[&quot;gby&quot;] = {&quot;Gbari&quot;},
	[&quot;gbz&quot;] = {&quot;Zoroastrian Dari&quot;},
	[&quot;gcc&quot;] = {&quot;Mali&quot;},
	[&quot;gcd&quot;] = {&quot;Ganggalida&quot;},
	[&quot;gce&quot;] = {&quot;Galice&quot;},
	[&quot;gcf&quot;] = {&quot;Guadeloupean Creole French&quot;},
	[&quot;gcl&quot;] = {&quot;Grenadian Creole English&quot;},
	[&quot;gcn&quot;] = {&quot;Gaina&quot;},
	[&quot;gcr&quot;] = {&quot;Guianese Creole French&quot;},
	[&quot;gct&quot;] = {&quot;Colonia Tovar German&quot;},
	[&quot;gda&quot;] = {&quot;Gade Lohar&quot;},
	[&quot;gdb&quot;] = {&quot;Pottangi Ollar Gadaba&quot;},
	[&quot;gdc&quot;] = {&quot;Gugu Badhun&quot;},
	[&quot;gdd&quot;] = {&quot;Gedaged&quot;},
	[&quot;gde&quot;] = {&quot;Gude&quot;},
	[&quot;gdf&quot;] = {&quot;Guduf-Gava&quot;},
	[&quot;gdg&quot;] = {&quot;Ga'dang&quot;},
	[&quot;gdh&quot;] = {&quot;Gadjerawang&quot;, &quot;Gajirrabeng&quot;},
	[&quot;gdi&quot;] = {&quot;Gundi&quot;},
	[&quot;gdj&quot;] = {&quot;Gurdjar&quot;},
	[&quot;gdk&quot;] = {&quot;Gadang&quot;},
	[&quot;gdl&quot;] = {&quot;Dirasha&quot;},
	[&quot;gdm&quot;] = {&quot;Laal&quot;},
	[&quot;gdn&quot;] = {&quot;Umanakaina&quot;},
	[&quot;gdo&quot;] = {&quot;Ghodoberi&quot;},
	[&quot;gdq&quot;] = {&quot;Mehri&quot;},
	[&quot;gdr&quot;] = {&quot;Wipi&quot;},
	[&quot;gds&quot;] = {&quot;Ghandruk Sign Language&quot;},
	[&quot;gdt&quot;] = {&quot;Kungardutyi&quot;},
	[&quot;gdu&quot;] = {&quot;Gudu&quot;},
	[&quot;gdx&quot;] = {&quot;Godwari&quot;},
	[&quot;gea&quot;] = {&quot;Geruma&quot;},
	[&quot;geb&quot;] = {&quot;Kire&quot;},
	[&quot;gec&quot;] = {&quot;Gboloo Grebo&quot;},
	[&quot;ged&quot;] = {&quot;Gade&quot;},
	[&quot;gef&quot;] = {&quot;Gerai&quot;},
	[&quot;geg&quot;] = {&quot;Gengle&quot;},
	[&quot;geh&quot;] = {&quot;Hutterite German&quot;, &quot;Hutterisch&quot;},
	[&quot;gei&quot;] = {&quot;Gebe&quot;},
	[&quot;gej&quot;] = {&quot;Gen&quot;},
	[&quot;gek&quot;] = {&quot;Ywom&quot;},
	[&quot;gel&quot;] = {&quot;ut-Ma'in&quot;},
	[&quot;gem&quot;] = {&quot;Germanic languages&quot;},
	[&quot;geq&quot;] = {&quot;Geme&quot;},
	[&quot;ges&quot;] = {&quot;Geser-Gorom&quot;},
	[&quot;gev&quot;] = {&quot;Eviya&quot;},
	[&quot;gew&quot;] = {&quot;Gera&quot;},
	[&quot;gex&quot;] = {&quot;Garre&quot;},
	[&quot;gey&quot;] = {&quot;Enya&quot;},
	[&quot;gez&quot;] = {&quot;Geez&quot;},
	[&quot;gfk&quot;] = {&quot;Patpatar&quot;},
	[&quot;gft&quot;] = {&quot;Gafat&quot;},
	[&quot;gga&quot;] = {&quot;Gao&quot;},
	[&quot;ggb&quot;] = {&quot;Gbii&quot;},
	[&quot;ggd&quot;] = {&quot;Gugadj&quot;},
	[&quot;gge&quot;] = {&quot;Gurr-goni&quot;},
	[&quot;ggg&quot;] = {&quot;Gurgula&quot;},
	[&quot;ggk&quot;] = {&quot;Kungarakany&quot;},
	[&quot;ggl&quot;] = {&quot;Ganglau&quot;},
	[&quot;ggt&quot;] = {&quot;Gitua&quot;},
	[&quot;ggu&quot;] = {&quot;Gagu&quot;, &quot;Gban&quot;},
	[&quot;ggw&quot;] = {&quot;Gogodala&quot;},
	[&quot;gha&quot;] = {&quot;Ghadamès&quot;},
	[&quot;ghc&quot;] = {&quot;Hiberno-Scottish Gaelic&quot;},
	[&quot;ghe&quot;] = {&quot;Southern Ghale&quot;},
	[&quot;ghh&quot;] = {&quot;Northern Ghale&quot;},
	[&quot;ghk&quot;] = {&quot;Geko Karen&quot;},
	[&quot;ghl&quot;] = {&quot;Ghulfan&quot;},
	[&quot;ghn&quot;] = {&quot;Ghanongga&quot;},
	[&quot;gho&quot;] = {&quot;Ghomara&quot;},
	[&quot;ghr&quot;] = {&quot;Ghera&quot;},
	[&quot;ghs&quot;] = {&quot;Guhu-Samane&quot;},
	[&quot;ght&quot;] = {&quot;Kuke&quot;, &quot;Kutang Ghale&quot;},
	[&quot;gia&quot;] = {&quot;Kija&quot;},
	[&quot;gib&quot;] = {&quot;Gibanawa&quot;},
	[&quot;gic&quot;] = {&quot;Gail&quot;},
	[&quot;gid&quot;] = {&quot;Gidar&quot;},
	[&quot;gie&quot;] = {&quot;Gaɓogbo&quot;, &quot;Guébie&quot;},
	[&quot;gig&quot;] = {&quot;Goaria&quot;},
	[&quot;gih&quot;] = {&quot;Githabul&quot;},
	[&quot;gii&quot;] = {&quot;Girirra&quot;},
	[&quot;gil&quot;] = {&quot;Gilbertese&quot;},
	[&quot;gim&quot;] = {&quot;Gimi (Eastern Highlands)&quot;},
	[&quot;gin&quot;] = {&quot;Hinukh&quot;},
	[&quot;gip&quot;] = {&quot;Gimi (West New Britain)&quot;},
	[&quot;giq&quot;] = {&quot;Green Gelao&quot;},
	[&quot;gir&quot;] = {&quot;Red Gelao&quot;},
	[&quot;gis&quot;] = {&quot;North Giziga&quot;},
	[&quot;git&quot;] = {&quot;Gitxsan&quot;},
	[&quot;giu&quot;] = {&quot;Mulao&quot;},
	[&quot;giw&quot;] = {&quot;White Gelao&quot;},
	[&quot;gix&quot;] = {&quot;Gilima&quot;},
	[&quot;giy&quot;] = {&quot;Giyug&quot;},
	[&quot;giz&quot;] = {&quot;South Giziga&quot;},
	[&quot;gjk&quot;] = {&quot;Kachi Koli&quot;},
	[&quot;gjm&quot;] = {&quot;Gunditjmara&quot;},
	[&quot;gjn&quot;] = {&quot;Gonja&quot;},
	[&quot;gjr&quot;] = {&quot;Gurindji Kriol&quot;},
	[&quot;gju&quot;] = {&quot;Gujari&quot;},
	[&quot;gka&quot;] = {&quot;Guya&quot;},
	[&quot;gkd&quot;] = {&quot;Magɨ (Madang Province)&quot;},
	[&quot;gke&quot;] = {&quot;Ndai&quot;},
	[&quot;gkn&quot;] = {&quot;Gokana&quot;},
	[&quot;gko&quot;] = {&quot;Kok-Nar&quot;},
	[&quot;gkp&quot;] = {&quot;Guinea Kpelle&quot;},
	[&quot;gku&quot;] = {&quot;ǂUngkue&quot;},
	[&quot;glb&quot;] = {&quot;Belning&quot;},
	[&quot;glc&quot;] = {&quot;Bon Gula&quot;},
	[&quot;gld&quot;] = {&quot;Nanai&quot;},
	[&quot;glh&quot;] = {&quot;Northwest Pashai&quot;, &quot;Northwest Pashayi&quot;},
	[&quot;glj&quot;] = {&quot;Gula Iro&quot;},
	[&quot;glk&quot;] = {&quot;Gilaki&quot;},
	[&quot;gll&quot;] = {&quot;Garlali&quot;},
	[&quot;glo&quot;] = {&quot;Galambu&quot;},
	[&quot;glr&quot;] = {&quot;Glaro-Twabo&quot;},
	[&quot;glu&quot;] = {&quot;Gula (Chad)&quot;},
	[&quot;glw&quot;] = {&quot;Glavda&quot;},
	[&quot;gly&quot;] = {&quot;Gule&quot;},
	[&quot;gma&quot;] = {&quot;Gambera&quot;},
	[&quot;gmb&quot;] = {&quot;Gula'alaa&quot;},
	[&quot;gmd&quot;] = {&quot;Mághdì&quot;},
	[&quot;gme&quot;] = {&quot;East Germanic languages&quot;},
	[&quot;gmg&quot;] = {&quot;Magɨyi&quot;},
	[&quot;gmh&quot;] = {&quot;Middle High German (ca. 1050-1500)&quot;},
	[&quot;gml&quot;] = {&quot;Middle Low German&quot;},
	[&quot;gmm&quot;] = {&quot;Gbaya-Mbodomo&quot;},
	[&quot;gmn&quot;] = {&quot;Gimnime&quot;},
	[&quot;gmq&quot;] = {&quot;North Germanic languages&quot;},
	[&quot;gmr&quot;] = {&quot;Mirning&quot;, &quot;Mirniny&quot;},
	[&quot;gmu&quot;] = {&quot;Gumalu&quot;},
	[&quot;gmv&quot;] = {&quot;Gamo&quot;},
	[&quot;gmw&quot;] = {&quot;West Germanic languages&quot;},
	[&quot;gmx&quot;] = {&quot;Magoma&quot;},
	[&quot;gmy&quot;] = {&quot;Mycenaean Greek&quot;},
	[&quot;gmz&quot;] = {&quot;Mgbolizhia&quot;},
	[&quot;gna&quot;] = {&quot;Kaansa&quot;},
	[&quot;gnb&quot;] = {&quot;Gangte&quot;},
	[&quot;gnc&quot;] = {&quot;Guanche&quot;},
	[&quot;gnd&quot;] = {&quot;Zulgo-Gemzek&quot;},
	[&quot;gne&quot;] = {&quot;Ganang&quot;},
	[&quot;gng&quot;] = {&quot;Ngangam&quot;},
	[&quot;gnh&quot;] = {&quot;Lere&quot;},
	[&quot;gni&quot;] = {&quot;Gooniyandi&quot;},
	[&quot;gnj&quot;] = {&quot;Ngen&quot;},
	[&quot;gnk&quot;] = {&quot;ǁGana&quot;},
	[&quot;gnl&quot;] = {&quot;Gangulu&quot;},
	[&quot;gnm&quot;] = {&quot;Ginuman&quot;},
	[&quot;gnn&quot;] = {&quot;Gumatj&quot;},
	[&quot;gno&quot;] = {&quot;Northern Gondi&quot;},
	[&quot;gnq&quot;] = {&quot;Gana&quot;},
	[&quot;gnr&quot;] = {&quot;Gureng Gureng&quot;},
	[&quot;gnt&quot;] = {&quot;Guntai&quot;},
	[&quot;gnu&quot;] = {&quot;Gnau&quot;},
	[&quot;gnw&quot;] = {&quot;Western Bolivian Guaraní&quot;},
	[&quot;gnz&quot;] = {&quot;Ganzi&quot;},
	[&quot;goa&quot;] = {&quot;Guro&quot;},
	[&quot;gob&quot;] = {&quot;Playero&quot;},
	[&quot;goc&quot;] = {&quot;Gorakor&quot;},
	[&quot;god&quot;] = {&quot;Godié&quot;},
	[&quot;goe&quot;] = {&quot;Gongduk&quot;},
	[&quot;gof&quot;] = {&quot;Gofa&quot;},
	[&quot;gog&quot;] = {&quot;Gogo&quot;},
	[&quot;goh&quot;] = {&quot;Old High German (ca. 750-1050)&quot;},
	[&quot;goi&quot;] = {&quot;Gobasi&quot;},
	[&quot;goj&quot;] = {&quot;Gowlan&quot;},
	[&quot;gok&quot;] = {&quot;Gowli&quot;},
	[&quot;gol&quot;] = {&quot;Gola&quot;},
	[&quot;gom&quot;] = {&quot;Goan Konkani&quot;},
	[&quot;gon&quot;] = {&quot;Gondi&quot;},
	[&quot;goo&quot;] = {&quot;Gone Dau&quot;},
	[&quot;gop&quot;] = {&quot;Yeretuar&quot;},
	[&quot;goq&quot;] = {&quot;Gorap&quot;},
	[&quot;gor&quot;] = {&quot;Gorontalo&quot;},
	[&quot;gos&quot;] = {&quot;Gronings&quot;},
	[&quot;got&quot;] = {&quot;Gothic&quot;},
	[&quot;gou&quot;] = {&quot;Gavar&quot;},
	[&quot;gow&quot;] = {&quot;Gorowa&quot;},
	[&quot;gox&quot;] = {&quot;Gobu&quot;},
	[&quot;goy&quot;] = {&quot;Goundo&quot;},
	[&quot;goz&quot;] = {&quot;Gozarkhani&quot;},
	[&quot;gpa&quot;] = {&quot;Gupa-Abawa&quot;},
	[&quot;gpe&quot;] = {&quot;Ghanaian Pidgin English&quot;},
	[&quot;gpn&quot;] = {&quot;Taiap&quot;},
	[&quot;gqa&quot;] = {&quot;Ga'anda&quot;},
	[&quot;gqi&quot;] = {&quot;Guiqiong&quot;},
	[&quot;gqn&quot;] = {&quot;Guana (Brazil)&quot;},
	[&quot;gqr&quot;] = {&quot;Gor&quot;},
	[&quot;gqu&quot;] = {&quot;Qau&quot;},
	[&quot;gra&quot;] = {&quot;Rajput Garasia&quot;},
	[&quot;grb&quot;] = {&quot;Grebo&quot;},
	[&quot;grc&quot;] = {&quot;Ancient Greek (to 1453)&quot;},
	[&quot;grd&quot;] = {&quot;Guruntum-Mbaaru&quot;},
	[&quot;grg&quot;] = {&quot;Madi&quot;},
	[&quot;grh&quot;] = {&quot;Gbiri-Niragu&quot;},
	[&quot;gri&quot;] = {&quot;Ghari&quot;},
	[&quot;grj&quot;] = {&quot;Southern Grebo&quot;},
	[&quot;grk&quot;] = {&quot;Greek languages&quot;},
	[&quot;grm&quot;] = {&quot;Kota Marudu Talantang&quot;},
	[&quot;gro&quot;] = {&quot;Groma&quot;},
	[&quot;grq&quot;] = {&quot;Gorovu&quot;},
	[&quot;grr&quot;] = {&quot;Taznatit&quot;},
	[&quot;grs&quot;] = {&quot;Gresi&quot;},
	[&quot;grt&quot;] = {&quot;Garo&quot;},
	[&quot;gru&quot;] = {&quot;Kistane&quot;},
	[&quot;grv&quot;] = {&quot;Central Grebo&quot;},
	[&quot;grw&quot;] = {&quot;Gweda&quot;},
	[&quot;grx&quot;] = {&quot;Guriaso&quot;},
	[&quot;gry&quot;] = {&quot;Barclayville Grebo&quot;},
	[&quot;grz&quot;] = {&quot;Guramalum&quot;},
	[&quot;gse&quot;] = {&quot;Ghanaian Sign Language&quot;},
	[&quot;gsg&quot;] = {&quot;German Sign Language&quot;},
	[&quot;gsl&quot;] = {&quot;Gusilay&quot;},
	[&quot;gsm&quot;] = {&quot;Guatemalan Sign Language&quot;},
	[&quot;gsn&quot;] = {&quot;Nema&quot;, &quot;Gusan&quot;},
	[&quot;gso&quot;] = {&quot;Southwest Gbaya&quot;},
	[&quot;gsp&quot;] = {&quot;Wasembo&quot;},
	[&quot;gss&quot;] = {&quot;Greek Sign Language&quot;},
	[&quot;gsw&quot;] = {&quot;Swiss German&quot;, &quot;Alemannic&quot;, &quot;Alsatian&quot;},
	[&quot;gta&quot;] = {&quot;Guató&quot;},
	[&quot;gtu&quot;] = {&quot;Aghu-Tharnggala&quot;},
	[&quot;gua&quot;] = {&quot;Shiki&quot;},
	[&quot;gub&quot;] = {&quot;Guajajára&quot;},
	[&quot;guc&quot;] = {&quot;Wayuu&quot;},
	[&quot;gud&quot;] = {&quot;Yocoboué Dida&quot;},
	[&quot;gue&quot;] = {&quot;Gurindji&quot;},
	[&quot;guf&quot;] = {&quot;Gupapuyngu&quot;},
	[&quot;gug&quot;] = {&quot;Paraguayan Guaraní&quot;},
	[&quot;guh&quot;] = {&quot;Guahibo&quot;},
	[&quot;gui&quot;] = {&quot;Eastern Bolivian Guaraní&quot;},
	[&quot;guk&quot;] = {&quot;Gumuz&quot;},
	[&quot;gul&quot;] = {&quot;Sea Island Creole English&quot;},
	[&quot;gum&quot;] = {&quot;Guambiano&quot;},
	[&quot;gun&quot;] = {&quot;Mbyá Guaraní&quot;},
	[&quot;guo&quot;] = {&quot;Guayabero&quot;},
	[&quot;gup&quot;] = {&quot;Gunwinggu&quot;},
	[&quot;guq&quot;] = {&quot;Aché&quot;},
	[&quot;gur&quot;] = {&quot;Farefare&quot;},
	[&quot;gus&quot;] = {&quot;Guinean Sign Language&quot;},
	[&quot;gut&quot;] = {&quot;Maléku Jaíka&quot;},
	[&quot;guu&quot;] = {&quot;Yanomamö&quot;},
	[&quot;guw&quot;] = {&quot;Gun&quot;},
	[&quot;gux&quot;] = {&quot;Gourmanchéma&quot;},
	[&quot;guz&quot;] = {&quot;Gusii&quot;, &quot;Ekegusii&quot;},
	[&quot;gva&quot;] = {&quot;Guana (Paraguay)&quot;},
	[&quot;gvc&quot;] = {&quot;Guanano&quot;},
	[&quot;gve&quot;] = {&quot;Duwet&quot;},
	[&quot;gvf&quot;] = {&quot;Golin&quot;},
	[&quot;gvj&quot;] = {&quot;Guajá&quot;},
	[&quot;gvl&quot;] = {&quot;Gulay&quot;},
	[&quot;gvm&quot;] = {&quot;Gurmana&quot;},
	[&quot;gvn&quot;] = {&quot;Kuku-Yalanji&quot;},
	[&quot;gvo&quot;] = {&quot;Gavião Do Jiparaná&quot;},
	[&quot;gvp&quot;] = {&quot;Pará Gavião&quot;},
	[&quot;gvr&quot;] = {&quot;Gurung&quot;},
	[&quot;gvs&quot;] = {&quot;Gumawana&quot;},
	[&quot;gvy&quot;] = {&quot;Guyani&quot;},
	[&quot;gwa&quot;] = {&quot;Mbato&quot;},
	[&quot;gwb&quot;] = {&quot;Gwa&quot;},
	[&quot;gwc&quot;] = {&quot;Gawri&quot;, &quot;Kalami&quot;},
	[&quot;gwd&quot;] = {&quot;Gawwada&quot;},
	[&quot;gwe&quot;] = {&quot;Gweno&quot;},
	[&quot;gwf&quot;] = {&quot;Gowro&quot;},
	[&quot;gwg&quot;] = {&quot;Moo&quot;},
	[&quot;gwi&quot;] = {&quot;Gwichʼin&quot;},
	[&quot;gwj&quot;] = {&quot;ǀGwi&quot;},
	[&quot;gwm&quot;] = {&quot;Awngthim&quot;},
	[&quot;gwn&quot;] = {&quot;Gwandara&quot;},
	[&quot;gwr&quot;] = {&quot;Gwere&quot;},
	[&quot;gwt&quot;] = {&quot;Gawar-Bati&quot;},
	[&quot;gwu&quot;] = {&quot;Guwamu&quot;},
	[&quot;gww&quot;] = {&quot;Kwini&quot;},
	[&quot;gwx&quot;] = {&quot;Gua&quot;},
	[&quot;gxx&quot;] = {&quot;Wè Southern&quot;},
	[&quot;gya&quot;] = {&quot;Northwest Gbaya&quot;},
	[&quot;gyb&quot;] = {&quot;Garus&quot;},
	[&quot;gyd&quot;] = {&quot;Kayardild&quot;},
	[&quot;gye&quot;] = {&quot;Gyem&quot;},
	[&quot;gyf&quot;] = {&quot;Gungabula&quot;},
	[&quot;gyg&quot;] = {&quot;Gbayi&quot;},
	[&quot;gyi&quot;] = {&quot;Gyele&quot;},
	[&quot;gyl&quot;] = {&quot;Gayil&quot;},
	[&quot;gym&quot;] = {&quot;Ngäbere&quot;},
	[&quot;gyn&quot;] = {&quot;Guyanese Creole English&quot;},
	[&quot;gyo&quot;] = {&quot;Gyalsumdo&quot;},
	[&quot;gyr&quot;] = {&quot;Guarayu&quot;},
	[&quot;gyy&quot;] = {&quot;Gunya&quot;},
	[&quot;gyz&quot;] = {&quot;Geji&quot;, &quot;Gyaazi&quot;},
	[&quot;gza&quot;] = {&quot;Ganza&quot;},
	[&quot;gzi&quot;] = {&quot;Gazi&quot;},
	[&quot;gzn&quot;] = {&quot;Gane&quot;},
	[&quot;haa&quot;] = {&quot;Han&quot;},
	[&quot;hab&quot;] = {&quot;Hanoi Sign Language&quot;},
	[&quot;hac&quot;] = {&quot;Gurani&quot;},
	[&quot;had&quot;] = {&quot;Hatam&quot;},
	[&quot;hae&quot;] = {&quot;Eastern Oromo&quot;},
	[&quot;haf&quot;] = {&quot;Haiphong Sign Language&quot;},
	[&quot;hag&quot;] = {&quot;Hanga&quot;},
	[&quot;hah&quot;] = {&quot;Hahon&quot;},
	[&quot;hai&quot;] = {&quot;Haida&quot;},
	[&quot;haj&quot;] = {&quot;Hajong&quot;},
	[&quot;hak&quot;] = {&quot;Hakka Chinese&quot;},
	[&quot;hal&quot;] = {&quot;Halang&quot;},
	[&quot;ham&quot;] = {&quot;Hewa&quot;},
	[&quot;han&quot;] = {&quot;Hangaza&quot;},
	[&quot;hao&quot;] = {&quot;Hakö&quot;},
	[&quot;hap&quot;] = {&quot;Hupla&quot;},
	[&quot;haq&quot;] = {&quot;Ha&quot;},
	[&quot;har&quot;] = {&quot;Harari&quot;},
	[&quot;has&quot;] = {&quot;Haisla&quot;},
	[&quot;hav&quot;] = {&quot;Havu&quot;},
	[&quot;haw&quot;] = {&quot;Hawaiian&quot;},
	[&quot;hax&quot;] = {&quot;Southern Haida&quot;},
	[&quot;hay&quot;] = {&quot;Haya&quot;},
	[&quot;haz&quot;] = {&quot;Hazaragi&quot;},
	[&quot;hba&quot;] = {&quot;Hamba&quot;},
	[&quot;hbb&quot;] = {&quot;Huba&quot;},
	[&quot;hbn&quot;] = {&quot;Heiban&quot;},
	[&quot;hbo&quot;] = {&quot;Ancient Hebrew&quot;},
	[&quot;hbu&quot;] = {&quot;Habu&quot;},
	[&quot;hca&quot;] = {&quot;Andaman Creole Hindi&quot;},
	[&quot;hch&quot;] = {&quot;Huichol&quot;},
	[&quot;hdn&quot;] = {&quot;Northern Haida&quot;},
	[&quot;hds&quot;] = {&quot;Honduras Sign Language&quot;},
	[&quot;hdy&quot;] = {&quot;Hadiyya&quot;},
	[&quot;hea&quot;] = {&quot;Northern Qiandong Miao&quot;},
	[&quot;hed&quot;] = {&quot;Herdé&quot;},
	[&quot;heg&quot;] = {&quot;Helong&quot;},
	[&quot;heh&quot;] = {&quot;Hehe&quot;},
	[&quot;hei&quot;] = {&quot;Heiltsuk&quot;},
	[&quot;hem&quot;] = {&quot;Hemba&quot;},
	[&quot;hgm&quot;] = {&quot;Haiǁom&quot;},
	[&quot;hgw&quot;] = {&quot;Haigwai&quot;},
	[&quot;hhi&quot;] = {&quot;Hoia Hoia&quot;},
	[&quot;hhr&quot;] = {&quot;Kerak&quot;},
	[&quot;hhy&quot;] = {&quot;Hoyahoya&quot;},
	[&quot;hia&quot;] = {&quot;Lamang&quot;},
	[&quot;hib&quot;] = {&quot;Hibito&quot;},
	[&quot;hid&quot;] = {&quot;Hidatsa&quot;},
	[&quot;hif&quot;] = {&quot;Fiji Hindi&quot;},
	[&quot;hig&quot;] = {&quot;Kamwe&quot;},
	[&quot;hih&quot;] = {&quot;Pamosu&quot;},
	[&quot;hii&quot;] = {&quot;Hinduri&quot;},
	[&quot;hij&quot;] = {&quot;Hijuk&quot;},
	[&quot;hik&quot;] = {&quot;Seit-Kaitetu&quot;},
	[&quot;hil&quot;] = {&quot;Hiligaynon&quot;},
	[&quot;him&quot;] = {&quot;Himachali languages&quot;, &quot;Western Pahari languages&quot;},
	[&quot;hio&quot;] = {&quot;Tsoa&quot;},
	[&quot;hir&quot;] = {&quot;Himarimã&quot;},
	[&quot;hit&quot;] = {&quot;Hittite&quot;},
	[&quot;hiw&quot;] = {&quot;Hiw&quot;},
	[&quot;hix&quot;] = {&quot;Hixkaryána&quot;},
	[&quot;hji&quot;] = {&quot;Haji&quot;},
	[&quot;hka&quot;] = {&quot;Kahe&quot;},
	[&quot;hke&quot;] = {&quot;Hunde&quot;},
	[&quot;hkh&quot;] = {&quot;Khah&quot;, &quot;Poguli&quot;},
	[&quot;hkk&quot;] = {&quot;Hunjara-Kaina Ke&quot;},
	[&quot;hkn&quot;] = {&quot;Mel-Khaonh&quot;},
	[&quot;hks&quot;] = {&quot;Hong Kong Sign Language&quot;, &quot;Heung Kong Sau Yue&quot;},
	[&quot;hla&quot;] = {&quot;Halia&quot;},
	[&quot;hlb&quot;] = {&quot;Halbi&quot;},
	[&quot;hld&quot;] = {&quot;Halang Doan&quot;},
	[&quot;hle&quot;] = {&quot;Hlersu&quot;},
	[&quot;hlt&quot;] = {&quot;Matu Chin&quot;},
	[&quot;hlu&quot;] = {&quot;Hieroglyphic Luwian&quot;},
	[&quot;hma&quot;] = {&quot;Southern Mashan Hmong&quot;, &quot;Southern Mashan Miao&quot;},
	[&quot;hmb&quot;] = {&quot;Humburi Senni Songhay&quot;},
	[&quot;hmc&quot;] = {&quot;Central Huishui Hmong&quot;, &quot;Central Huishui Miao&quot;},
	[&quot;hmd&quot;] = {&quot;Large Flowery Miao&quot;, &quot;A-hmaos&quot;, &quot;Da-Hua Miao&quot;},
	[&quot;hme&quot;] = {&quot;Eastern Huishui Hmong&quot;, &quot;Eastern Huishui Miao&quot;},
	[&quot;hmf&quot;] = {&quot;Hmong Don&quot;},
	[&quot;hmg&quot;] = {&quot;Southwestern Guiyang Hmong&quot;},
	[&quot;hmh&quot;] = {&quot;Southwestern Huishui Hmong&quot;, &quot;Southwestern Huishui Miao&quot;},
	[&quot;hmi&quot;] = {&quot;Northern Huishui Hmong&quot;, &quot;Northern Huishui Miao&quot;},
	[&quot;hmj&quot;] = {&quot;Ge&quot;, &quot;Gejia&quot;},
	[&quot;hmk&quot;] = {&quot;Maek&quot;},
	[&quot;hml&quot;] = {&quot;Luopohe Hmong&quot;, &quot;Luopohe Miao&quot;},
	[&quot;hmm&quot;] = {&quot;Central Mashan Hmong&quot;, &quot;Central Mashan Miao&quot;},
	[&quot;hmn&quot;] = {&quot;Hmong&quot;, &quot;Mong&quot;},
	[&quot;hmp&quot;] = {&quot;Northern Mashan Hmong&quot;, &quot;Northern Mashan Miao&quot;},
	[&quot;hmq&quot;] = {&quot;Eastern Qiandong Miao&quot;},
	[&quot;hmr&quot;] = {&quot;Hmar&quot;},
	[&quot;hms&quot;] = {&quot;Southern Qiandong Miao&quot;},
	[&quot;hmt&quot;] = {&quot;Hamtai&quot;},
	[&quot;hmu&quot;] = {&quot;Hamap&quot;},
	[&quot;hmv&quot;] = {&quot;Hmong Dô&quot;},
	[&quot;hmw&quot;] = {&quot;Western Mashan Hmong&quot;, &quot;Western Mashan Miao&quot;},
	[&quot;hmx&quot;] = {&quot;Hmong-Mien languages&quot;},
	[&quot;hmy&quot;] = {&quot;Southern Guiyang Hmong&quot;, &quot;Southern Guiyang Miao&quot;},
	[&quot;hmz&quot;] = {&quot;Hmong Shua&quot;, &quot;Sinicized Miao&quot;},
	[&quot;hna&quot;] = {&quot;Mina (Cameroon)&quot;},
	[&quot;hnd&quot;] = {&quot;Southern Hindko&quot;},
	[&quot;hne&quot;] = {&quot;Chhattisgarhi&quot;},
	[&quot;hng&quot;] = {&quot;Hungu&quot;},
	[&quot;hnh&quot;] = {&quot;ǁAni&quot;},
	[&quot;hni&quot;] = {&quot;Hani&quot;},
	[&quot;hnj&quot;] = {&quot;Hmong Njua&quot;, &quot;Mong Leng&quot;, &quot;Mong Njua&quot;},
	[&quot;hnn&quot;] = {&quot;Hanunoo&quot;},
	[&quot;hno&quot;] = {&quot;Northern Hindko&quot;},
	[&quot;hns&quot;] = {&quot;Caribbean Hindustani&quot;},
	[&quot;hnu&quot;] = {&quot;Hung&quot;},
	[&quot;hoa&quot;] = {&quot;Hoava&quot;},
	[&quot;hob&quot;] = {&quot;Mari (Madang Province)&quot;},
	[&quot;hoc&quot;] = {&quot;Ho&quot;},
	[&quot;hod&quot;] = {&quot;Holma&quot;},
	[&quot;hoe&quot;] = {&quot;Horom&quot;},
	[&quot;hoh&quot;] = {&quot;Hobyót&quot;},
	[&quot;hoi&quot;] = {&quot;Holikachuk&quot;},
	[&quot;hoj&quot;] = {&quot;Hadothi&quot;, &quot;Haroti&quot;},
	[&quot;hok&quot;] = {&quot;Hokan languages&quot;},
	[&quot;hol&quot;] = {&quot;Holu&quot;},
	[&quot;hom&quot;] = {&quot;Homa&quot;},
	[&quot;hoo&quot;] = {&quot;Holoholo&quot;},
	[&quot;hop&quot;] = {&quot;Hopi&quot;},
	[&quot;hor&quot;] = {&quot;Horo&quot;},
	[&quot;hos&quot;] = {&quot;Ho Chi Minh City Sign Language&quot;},
	[&quot;hot&quot;] = {&quot;Hote&quot;, &quot;Malê&quot;},
	[&quot;hov&quot;] = {&quot;Hovongan&quot;},
	[&quot;how&quot;] = {&quot;Honi&quot;},
	[&quot;hoy&quot;] = {&quot;Holiya&quot;},
	[&quot;hoz&quot;] = {&quot;Hozo&quot;},
	[&quot;hpo&quot;] = {&quot;Hpon&quot;},
	[&quot;hps&quot;] = {&quot;Hawai'i Sign Language (HSL)&quot;, &quot;Hawai'i Pidgin Sign Language&quot;},
	[&quot;hra&quot;] = {&quot;Hrangkhol&quot;},
	[&quot;hrc&quot;] = {&quot;Niwer Mil&quot;},
	[&quot;hre&quot;] = {&quot;Hre&quot;},
	[&quot;hrk&quot;] = {&quot;Haruku&quot;},
	[&quot;hrm&quot;] = {&quot;Horned Miao&quot;},
	[&quot;hro&quot;] = {&quot;Haroi&quot;},
	[&quot;hrp&quot;] = {&quot;Nhirrpi&quot;},
	[&quot;hrt&quot;] = {&quot;Hértevin&quot;},
	[&quot;hru&quot;] = {&quot;Hruso&quot;},
	[&quot;hrw&quot;] = {&quot;Warwar Feni&quot;},
	[&quot;hrx&quot;] = {&quot;Hunsrik&quot;},
	[&quot;hrz&quot;] = {&quot;Harzani&quot;},
	[&quot;hsb&quot;] = {&quot;Upper Sorbian&quot;},
	[&quot;hsh&quot;] = {&quot;Hungarian Sign Language&quot;},
	[&quot;hsl&quot;] = {&quot;Hausa Sign Language&quot;},
	[&quot;hsn&quot;] = {&quot;Xiang Chinese&quot;},
	[&quot;hss&quot;] = {&quot;Harsusi&quot;},
	[&quot;hti&quot;] = {&quot;Hoti&quot;},
	[&quot;hto&quot;] = {&quot;Minica Huitoto&quot;},
	[&quot;hts&quot;] = {&quot;Hadza&quot;},
	[&quot;htu&quot;] = {&quot;Hitu&quot;},
	[&quot;htx&quot;] = {&quot;Middle Hittite&quot;},
	[&quot;hub&quot;] = {&quot;Huambisa&quot;},
	[&quot;huc&quot;] = {&quot;ǂHua&quot;, &quot;ǂʼAmkhoe&quot;},
	[&quot;hud&quot;] = {&quot;Huaulu&quot;},
	[&quot;hue&quot;] = {&quot;San Francisco Del Mar Huave&quot;},
	[&quot;huf&quot;] = {&quot;Humene&quot;},
	[&quot;hug&quot;] = {&quot;Huachipaeri&quot;},
	[&quot;huh&quot;] = {&quot;Huilliche&quot;},
	[&quot;hui&quot;] = {&quot;Huli&quot;},
	[&quot;huj&quot;] = {&quot;Northern Guiyang Hmong&quot;, &quot;Northern Guiyang Miao&quot;},
	[&quot;huk&quot;] = {&quot;Hulung&quot;},
	[&quot;hul&quot;] = {&quot;Hula&quot;},
	[&quot;hum&quot;] = {&quot;Hungana&quot;},
	[&quot;huo&quot;] = {&quot;Hu&quot;},
	[&quot;hup&quot;] = {&quot;Hupa&quot;},
	[&quot;huq&quot;] = {&quot;Tsat&quot;},
	[&quot;hur&quot;] = {&quot;Halkomelem&quot;},
	[&quot;hus&quot;] = {&quot;Huastec&quot;},
	[&quot;hut&quot;] = {&quot;Humla&quot;},
	[&quot;huu&quot;] = {&quot;Murui Huitoto&quot;},
	[&quot;huv&quot;] = {&quot;San Mateo Del Mar Huave&quot;},
	[&quot;huw&quot;] = {&quot;Hukumina&quot;},
	[&quot;hux&quot;] = {&quot;Nüpode Huitoto&quot;},
	[&quot;huy&quot;] = {&quot;Hulaulá&quot;},
	[&quot;huz&quot;] = {&quot;Hunzib&quot;},
	[&quot;hvc&quot;] = {&quot;Haitian Vodoun Culture Language&quot;},
	[&quot;hve&quot;] = {&quot;San Dionisio Del Mar Huave&quot;},
	[&quot;hvk&quot;] = {&quot;Haveke&quot;},
	[&quot;hvn&quot;] = {&quot;Sabu&quot;},
	[&quot;hvv&quot;] = {&quot;Santa María Del Mar Huave&quot;},
	[&quot;hwa&quot;] = {&quot;Wané&quot;},
	[&quot;hwc&quot;] = {&quot;Hawai'i Creole English&quot;, &quot;Hawai'i Pidgin&quot;},
	[&quot;hwo&quot;] = {&quot;Hwana&quot;},
	[&quot;hya&quot;] = {&quot;Hya&quot;},
	[&quot;hyw&quot;] = {&quot;Western Armenian&quot;},
	[&quot;hyx&quot;] = {&quot;Armenian (family)&quot;},
	[&quot;iai&quot;] = {&quot;Iaai&quot;},
	[&quot;ian&quot;] = {&quot;Iatmul&quot;},
	[&quot;iar&quot;] = {&quot;Purari&quot;},
	[&quot;iba&quot;] = {&quot;Iban&quot;},
	[&quot;ibb&quot;] = {&quot;Ibibio&quot;},
	[&quot;ibd&quot;] = {&quot;Iwaidja&quot;},
	[&quot;ibe&quot;] = {&quot;Akpes&quot;},
	[&quot;ibg&quot;] = {&quot;Ibanag&quot;},
	[&quot;ibh&quot;] = {&quot;Bih&quot;},
	[&quot;ibl&quot;] = {&quot;Ibaloi&quot;},
	[&quot;ibm&quot;] = {&quot;Agoi&quot;},
	[&quot;ibn&quot;] = {&quot;Ibino&quot;},
	[&quot;ibr&quot;] = {&quot;Ibuoro&quot;},
	[&quot;ibu&quot;] = {&quot;Ibu&quot;},
	[&quot;iby&quot;] = {&quot;Ibani&quot;},
	[&quot;ica&quot;] = {&quot;Ede Ica&quot;},
	[&quot;ich&quot;] = {&quot;Etkywan&quot;},
	[&quot;icl&quot;] = {&quot;Icelandic Sign Language&quot;},
	[&quot;icr&quot;] = {&quot;Islander Creole English&quot;},
	[&quot;ida&quot;] = {&quot;Idakho-Isukha-Tiriki&quot;, &quot;Luidakho-Luisukha-Lutirichi&quot;},
	[&quot;idb&quot;] = {&quot;Indo-Portuguese&quot;},
	[&quot;idc&quot;] = {&quot;Idon&quot;, &quot;Ajiya&quot;},
	[&quot;idd&quot;] = {&quot;Ede Idaca&quot;},
	[&quot;ide&quot;] = {&quot;Idere&quot;},
	[&quot;idi&quot;] = {&quot;Idi&quot;},
	[&quot;idr&quot;] = {&quot;Indri&quot;},
	[&quot;ids&quot;] = {&quot;Idesa&quot;},
	[&quot;idt&quot;] = {&quot;Idaté&quot;},
	[&quot;idu&quot;] = {&quot;Idoma&quot;},
	[&quot;ifa&quot;] = {&quot;Amganad Ifugao&quot;},
	[&quot;ifb&quot;] = {&quot;Batad Ifugao&quot;, &quot;Ayangan Ifugao&quot;},
	[&quot;ife&quot;] = {&quot;Ifè&quot;},
	[&quot;iff&quot;] = {&quot;Ifo&quot;},
	[&quot;ifk&quot;] = {&quot;Tuwali Ifugao&quot;},
	[&quot;ifm&quot;] = {&quot;Teke-Fuumu&quot;},
	[&quot;ifu&quot;] = {&quot;Mayoyao Ifugao&quot;},
	[&quot;ify&quot;] = {&quot;Keley-I Kallahan&quot;},
	[&quot;igb&quot;] = {&quot;Ebira&quot;},
	[&quot;ige&quot;] = {&quot;Igede&quot;},
	[&quot;igg&quot;] = {&quot;Igana&quot;},
	[&quot;igl&quot;] = {&quot;Igala&quot;},
	[&quot;igm&quot;] = {&quot;Kanggape&quot;},
	[&quot;ign&quot;] = {&quot;Ignaciano&quot;},
	[&quot;igo&quot;] = {&quot;Isebe&quot;},
	[&quot;igs&quot;] = {&quot;Interglossa&quot;},
	[&quot;igw&quot;] = {&quot;Igwe&quot;},
	[&quot;ihb&quot;] = {&quot;Iha Based Pidgin&quot;},
	[&quot;ihi&quot;] = {&quot;Ihievbe&quot;},
	[&quot;ihp&quot;] = {&quot;Iha&quot;},
	[&quot;ihw&quot;] = {&quot;Bidhawal&quot;},
	[&quot;iin&quot;] = {&quot;Thiin&quot;},
	[&quot;iir&quot;] = {&quot;Indo-Iranian languages&quot;},
	[&quot;ijc&quot;] = {&quot;Izon&quot;},
	[&quot;ije&quot;] = {&quot;Biseni&quot;},
	[&quot;ijj&quot;] = {&quot;Ede Ije&quot;},
	[&quot;ijn&quot;] = {&quot;Kalabari&quot;},
	[&quot;ijo&quot;] = {&quot;Ijo languages&quot;},
	[&quot;ijs&quot;] = {&quot;Southeast Ijo&quot;},
	[&quot;ike&quot;] = {&quot;Eastern Canadian Inuktitut&quot;},
	[&quot;iki&quot;] = {&quot;Iko&quot;},
	[&quot;ikk&quot;] = {&quot;Ika&quot;},
	[&quot;ikl&quot;] = {&quot;Ikulu&quot;},
	[&quot;iko&quot;] = {&quot;Olulumo-Ikom&quot;},
	[&quot;ikp&quot;] = {&quot;Ikpeshi&quot;},
	[&quot;ikr&quot;] = {&quot;Ikaranggal&quot;},
	[&quot;iks&quot;] = {&quot;Inuit Sign Language&quot;},
	[&quot;ikt&quot;] = {&quot;Inuinnaqtun&quot;, &quot;Western Canadian Inuktitut&quot;},
	[&quot;ikv&quot;] = {&quot;Iku-Gora-Ankwa&quot;},
	[&quot;ikw&quot;] = {&quot;Ikwere&quot;},
	[&quot;ikx&quot;] = {&quot;Ik&quot;},
	[&quot;ikz&quot;] = {&quot;Ikizu&quot;},
	[&quot;ila&quot;] = {&quot;Ile Ape&quot;},
	[&quot;ilb&quot;] = {&quot;Ila&quot;},
	[&quot;ilg&quot;] = {&quot;Garig-Ilgar&quot;},
	[&quot;ili&quot;] = {&quot;Ili Turki&quot;},
	[&quot;ilk&quot;] = {&quot;Ilongot&quot;},
	[&quot;ilm&quot;] = {&quot;Iranun (Malaysia)&quot;},
	[&quot;ilo&quot;] = {&quot;Iloko&quot;},
	[&quot;ilp&quot;] = {&quot;Iranun (Philippines)&quot;},
	[&quot;ils&quot;] = {&quot;International Sign&quot;},
	[&quot;ilu&quot;] = {&quot;Ili'uun&quot;},
	[&quot;ilv&quot;] = {&quot;Ilue&quot;},
	[&quot;ima&quot;] = {&quot;Mala Malasar&quot;},
	[&quot;imi&quot;] = {&quot;Anamgura&quot;},
	[&quot;iml&quot;] = {&quot;Miluk&quot;},
	[&quot;imn&quot;] = {&quot;Imonda&quot;},
	[&quot;imo&quot;] = {&quot;Imbongu&quot;},
	[&quot;imr&quot;] = {&quot;Imroing&quot;},
	[&quot;ims&quot;] = {&quot;Marsian&quot;},
	[&quot;imy&quot;] = {&quot;Milyan&quot;},
	[&quot;inb&quot;] = {&quot;Inga&quot;},
	[&quot;inc&quot;] = {&quot;Indic languages&quot;},
	[&quot;ine&quot;] = {&quot;Indo-European languages&quot;},
	[&quot;ing&quot;] = {&quot;Degexit'an&quot;},
	[&quot;inh&quot;] = {&quot;Ingush&quot;},
	[&quot;inj&quot;] = {&quot;Jungle Inga&quot;},
	[&quot;inl&quot;] = {&quot;Indonesian Sign Language&quot;},
	[&quot;inm&quot;] = {&quot;Minaean&quot;},
	[&quot;inn&quot;] = {&quot;Isinai&quot;},
	[&quot;ino&quot;] = {&quot;Inoke-Yate&quot;},
	[&quot;inp&quot;] = {&quot;Iñapari&quot;},
	[&quot;ins&quot;] = {&quot;Indian Sign Language&quot;},
	[&quot;int&quot;] = {&quot;Intha&quot;},
	[&quot;inz&quot;] = {&quot;Ineseño&quot;},
	[&quot;ior&quot;] = {&quot;Inor&quot;},
	[&quot;iou&quot;] = {&quot;Tuma-Irumu&quot;},
	[&quot;iow&quot;] = {&quot;Iowa-Oto&quot;},
	[&quot;ipi&quot;] = {&quot;Ipili&quot;},
	[&quot;ipo&quot;] = {&quot;Ipiko&quot;},
	[&quot;iqu&quot;] = {&quot;Iquito&quot;},
	[&quot;iqw&quot;] = {&quot;Ikwo&quot;},
	[&quot;ira&quot;] = {&quot;Iranian languages&quot;},
	[&quot;ire&quot;] = {&quot;Iresim&quot;},
	[&quot;irh&quot;] = {&quot;Irarutu&quot;},
	[&quot;iri&quot;] = {&quot;Rigwe&quot;, &quot;Irigwe&quot;},
	[&quot;irk&quot;] = {&quot;Iraqw&quot;},
	[&quot;irn&quot;] = {&quot;Irántxe&quot;},
	[&quot;iro&quot;] = {&quot;Iroquoian languages&quot;},
	[&quot;irr&quot;] = {&quot;Ir&quot;},
	[&quot;iru&quot;] = {&quot;Irula&quot;},
	[&quot;irx&quot;] = {&quot;Kamberau&quot;},
	[&quot;iry&quot;] = {&quot;Iraya&quot;},
	[&quot;isa&quot;] = {&quot;Isabi&quot;},
	[&quot;isc&quot;] = {&quot;Isconahua&quot;},
	[&quot;isd&quot;] = {&quot;Isnag&quot;},
	[&quot;ise&quot;] = {&quot;Italian Sign Language&quot;},
	[&quot;isg&quot;] = {&quot;Irish Sign Language&quot;},
	[&quot;ish&quot;] = {&quot;Esan&quot;},
	[&quot;isi&quot;] = {&quot;Nkem-Nkum&quot;},
	[&quot;isk&quot;] = {&quot;Ishkashimi&quot;},
	[&quot;ism&quot;] = {&quot;Masimasi&quot;},
	[&quot;isn&quot;] = {&quot;Isanzu&quot;},
	[&quot;iso&quot;] = {&quot;Isoko&quot;},
	[&quot;isr&quot;] = {&quot;Israeli Sign Language&quot;},
	[&quot;ist&quot;] = {&quot;Istriot&quot;},
	[&quot;isu&quot;] = {&quot;Isu (Menchum Division)&quot;},
	[&quot;itb&quot;] = {&quot;Binongan Itneg&quot;},
	[&quot;itc&quot;] = {&quot;Italic languages&quot;},
	[&quot;itd&quot;] = {&quot;Southern Tidung&quot;},
	[&quot;ite&quot;] = {&quot;Itene&quot;},
	[&quot;iti&quot;] = {&quot;Inlaod Itneg&quot;},
	[&quot;itk&quot;] = {&quot;Judeo-Italian&quot;},
	[&quot;itl&quot;] = {&quot;Itelmen&quot;},
	[&quot;itm&quot;] = {&quot;Itu Mbon Uzo&quot;},
	[&quot;ito&quot;] = {&quot;Itonama&quot;},
	[&quot;itr&quot;] = {&quot;Iteri&quot;},
	[&quot;its&quot;] = {&quot;Isekiri&quot;},
	[&quot;itt&quot;] = {&quot;Maeng Itneg&quot;},
	[&quot;itv&quot;] = {&quot;Itawit&quot;},
	[&quot;itw&quot;] = {&quot;Ito&quot;},
	[&quot;itx&quot;] = {&quot;Itik&quot;},
	[&quot;ity&quot;] = {&quot;Moyadan Itneg&quot;},
	[&quot;itz&quot;] = {&quot;Itzá&quot;},
	[&quot;ium&quot;] = {&quot;Iu Mien&quot;},
	[&quot;ivb&quot;] = {&quot;Ibatan&quot;},
	[&quot;ivv&quot;] = {&quot;Ivatan&quot;},
	[&quot;iwk&quot;] = {&quot;I-Wak&quot;},
	[&quot;iwm&quot;] = {&quot;Iwam&quot;},
	[&quot;iwo&quot;] = {&quot;Iwur&quot;},
	[&quot;iws&quot;] = {&quot;Sepik Iwam&quot;},
	[&quot;ixc&quot;] = {&quot;Ixcatec&quot;},
	[&quot;ixl&quot;] = {&quot;Ixil&quot;},
	[&quot;iya&quot;] = {&quot;Iyayu&quot;},
	[&quot;iyo&quot;] = {&quot;Mesaka&quot;},
	[&quot;iyx&quot;] = {&quot;Yaka (Congo)&quot;},
	[&quot;izh&quot;] = {&quot;Ingrian&quot;},
	[&quot;izr&quot;] = {&quot;Izere&quot;},
	[&quot;izz&quot;] = {&quot;Izii&quot;},
	[&quot;jaa&quot;] = {&quot;Jamamadí&quot;},
	[&quot;jab&quot;] = {&quot;Hyam&quot;},
	[&quot;jac&quot;] = {&quot;Popti'&quot;, &quot;Jakalteko&quot;},
	[&quot;jad&quot;] = {&quot;Jahanka&quot;},
	[&quot;jae&quot;] = {&quot;Yabem&quot;},
	[&quot;jaf&quot;] = {&quot;Jara&quot;},
	[&quot;jah&quot;] = {&quot;Jah Hut&quot;},
	[&quot;jaj&quot;] = {&quot;Zazao&quot;},
	[&quot;jak&quot;] = {&quot;Jakun&quot;},
	[&quot;jal&quot;] = {&quot;Yalahatan&quot;},
	[&quot;jam&quot;] = {&quot;Jamaican Creole English&quot;},
	[&quot;jan&quot;] = {&quot;Jandai&quot;},
	[&quot;jao&quot;] = {&quot;Yanyuwa&quot;},
	[&quot;jaq&quot;] = {&quot;Yaqay&quot;},
	[&quot;jas&quot;] = {&quot;New Caledonian Javanese&quot;},
	[&quot;jat&quot;] = {&quot;Jakati&quot;},
	[&quot;jau&quot;] = {&quot;Yaur&quot;},
	[&quot;jax&quot;] = {&quot;Jambi Malay&quot;},
	[&quot;jay&quot;] = {&quot;Yan-nhangu&quot;, &quot;Nhangu&quot;},
	[&quot;jaz&quot;] = {&quot;Jawe&quot;},
	[&quot;jbe&quot;] = {&quot;Judeo-Berber&quot;},
	[&quot;jbi&quot;] = {&quot;Badjiri&quot;},
	[&quot;jbj&quot;] = {&quot;Arandai&quot;},
	[&quot;jbk&quot;] = {&quot;Barikewa&quot;},
	[&quot;jbm&quot;] = {&quot;Bijim&quot;},
	[&quot;jbn&quot;] = {&quot;Nafusi&quot;},
	[&quot;jbo&quot;] = {&quot;Lojban&quot;},
	[&quot;jbr&quot;] = {&quot;Jofotek-Bromnya&quot;},
	[&quot;jbt&quot;] = {&quot;Jabutí&quot;},
	[&quot;jbu&quot;] = {&quot;Jukun Takum&quot;},
	[&quot;jbw&quot;] = {&quot;Yawijibaya&quot;},
	[&quot;jcs&quot;] = {&quot;Jamaican Country Sign Language&quot;},
	[&quot;jct&quot;] = {&quot;Krymchak&quot;},
	[&quot;jda&quot;] = {&quot;Jad&quot;},
	[&quot;jdg&quot;] = {&quot;Jadgali&quot;},
	[&quot;jdt&quot;] = {&quot;Judeo-Tat&quot;},
	[&quot;jeb&quot;] = {&quot;Jebero&quot;},
	[&quot;jee&quot;] = {&quot;Jerung&quot;},
	[&quot;jeh&quot;] = {&quot;Jeh&quot;},
	[&quot;jei&quot;] = {&quot;Yei&quot;},
	[&quot;jek&quot;] = {&quot;Jeri Kuo&quot;},
	[&quot;jel&quot;] = {&quot;Yelmek&quot;},
	[&quot;jen&quot;] = {&quot;Dza&quot;},
	[&quot;jer&quot;] = {&quot;Jere&quot;},
	[&quot;jet&quot;] = {&quot;Manem&quot;},
	[&quot;jeu&quot;] = {&quot;Jonkor Bourmataguil&quot;},
	[&quot;jgb&quot;] = {&quot;Ngbee&quot;},
	[&quot;jge&quot;] = {&quot;Judeo-Georgian&quot;},
	[&quot;jgk&quot;] = {&quot;Gwak&quot;},
	[&quot;jgo&quot;] = {&quot;Ngomba&quot;},
	[&quot;jhi&quot;] = {&quot;Jehai&quot;},
	[&quot;jhs&quot;] = {&quot;Jhankot Sign Language&quot;},
	[&quot;jia&quot;] = {&quot;Jina&quot;},
	[&quot;jib&quot;] = {&quot;Jibu&quot;},
	[&quot;jic&quot;] = {&quot;Tol&quot;},
	[&quot;jid&quot;] = {&quot;Bu (Kaduna State)&quot;},
	[&quot;jie&quot;] = {&quot;Jilbe&quot;},
	[&quot;jig&quot;] = {&quot;Jingulu&quot;, &quot;Djingili&quot;},
	[&quot;jih&quot;] = {&quot;sTodsde&quot;, &quot;Shangzhai&quot;},
	[&quot;jii&quot;] = {&quot;Jiiddu&quot;},
	[&quot;jil&quot;] = {&quot;Jilim&quot;},
	[&quot;jim&quot;] = {&quot;Jimi (Cameroon)&quot;},
	[&quot;jio&quot;] = {&quot;Jiamao&quot;},
	[&quot;jiq&quot;] = {&quot;Guanyinqiao&quot;, &quot;Lavrung&quot;},
	[&quot;jit&quot;] = {&quot;Jita&quot;},
	[&quot;jiu&quot;] = {&quot;Youle Jinuo&quot;},
	[&quot;jiv&quot;] = {&quot;Shuar&quot;},
	[&quot;jiy&quot;] = {&quot;Buyuan Jinuo&quot;},
	[&quot;jje&quot;] = {&quot;Jejueo&quot;},
	[&quot;jjr&quot;] = {&quot;Bankal&quot;},
	[&quot;jka&quot;] = {&quot;Kaera&quot;},
	[&quot;jkm&quot;] = {&quot;Mobwa Karen&quot;},
	[&quot;jko&quot;] = {&quot;Kubo&quot;},
	[&quot;jkp&quot;] = {&quot;Paku Karen&quot;},
	[&quot;jkr&quot;] = {&quot;Koro (India)&quot;},
	[&quot;jks&quot;] = {&quot;Amami Koniya Sign Language&quot;},
	[&quot;jku&quot;] = {&quot;Labir&quot;},
	[&quot;jle&quot;] = {&quot;Ngile&quot;},
	[&quot;jls&quot;] = {&quot;Jamaican Sign Language&quot;},
	[&quot;jma&quot;] = {&quot;Dima&quot;},
	[&quot;jmb&quot;] = {&quot;Zumbun&quot;},
	[&quot;jmc&quot;] = {&quot;Machame&quot;},
	[&quot;jmd&quot;] = {&quot;Yamdena&quot;},
	[&quot;jmi&quot;] = {&quot;Jimi (Nigeria)&quot;},
	[&quot;jml&quot;] = {&quot;Jumli&quot;},
	[&quot;jmn&quot;] = {&quot;Makuri Naga&quot;},
	[&quot;jmr&quot;] = {&quot;Kamara&quot;},
	[&quot;jms&quot;] = {&quot;Mashi (Nigeria)&quot;},
	[&quot;jmw&quot;] = {&quot;Mouwase&quot;},
	[&quot;jmx&quot;] = {&quot;Western Juxtlahuaca Mixtec&quot;},
	[&quot;jna&quot;] = {&quot;Jangshung&quot;},
	[&quot;jnd&quot;] = {&quot;Jandavra&quot;},
	[&quot;jng&quot;] = {&quot;Yangman&quot;},
	[&quot;jni&quot;] = {&quot;Janji&quot;},
	[&quot;jnj&quot;] = {&quot;Yemsa&quot;},
	[&quot;jnl&quot;] = {&quot;Rawat&quot;},
	[&quot;jns&quot;] = {&quot;Jaunsari&quot;},
	[&quot;job&quot;] = {&quot;Joba&quot;},
	[&quot;jod&quot;] = {&quot;Wojenaka&quot;},
	[&quot;jog&quot;] = {&quot;Jogi&quot;},
	[&quot;jor&quot;] = {&quot;Jorá&quot;},
	[&quot;jos&quot;] = {&quot;Jordanian Sign Language&quot;},
	[&quot;jow&quot;] = {&quot;Jowulu&quot;},
	[&quot;jpa&quot;] = {&quot;Jewish Palestinian Aramaic&quot;},
	[&quot;jpr&quot;] = {&quot;Judeo-Persian&quot;},
	[&quot;jpx&quot;] = {&quot;Japanese (family)&quot;},
	[&quot;jqr&quot;] = {&quot;Jaqaru&quot;},
	[&quot;jra&quot;] = {&quot;Jarai&quot;},
	[&quot;jrb&quot;] = {&quot;Judeo-Arabic&quot;},
	[&quot;jrr&quot;] = {&quot;Jiru&quot;},
	[&quot;jrt&quot;] = {&quot;Jakattoe&quot;},
	[&quot;jru&quot;] = {&quot;Japrería&quot;},
	[&quot;jsl&quot;] = {&quot;Japanese Sign Language&quot;},
	[&quot;jua&quot;] = {&quot;Júma&quot;},
	[&quot;jub&quot;] = {&quot;Wannu&quot;},
	[&quot;juc&quot;] = {&quot;Jurchen&quot;},
	[&quot;jud&quot;] = {&quot;Worodougou&quot;},
	[&quot;juh&quot;] = {&quot;Hõne&quot;},
	[&quot;jui&quot;] = {&quot;Ngadjuri&quot;},
	[&quot;juk&quot;] = {&quot;Wapan&quot;},
	[&quot;jul&quot;] = {&quot;Jirel&quot;},
	[&quot;jum&quot;] = {&quot;Jumjum&quot;},
	[&quot;jun&quot;] = {&quot;Juang&quot;},
	[&quot;juo&quot;] = {&quot;Jiba&quot;},
	[&quot;jup&quot;] = {&quot;Hupdë&quot;},
	[&quot;jur&quot;] = {&quot;Jurúna&quot;},
	[&quot;jus&quot;] = {&quot;Jumla Sign Language&quot;},
	[&quot;jut&quot;] = {&quot;Jutish&quot;},
	[&quot;juu&quot;] = {&quot;Ju&quot;},
	[&quot;juw&quot;] = {&quot;Wãpha&quot;},
	[&quot;juy&quot;] = {&quot;Juray&quot;},
	[&quot;jvd&quot;] = {&quot;Javindo&quot;},
	[&quot;jvn&quot;] = {&quot;Caribbean Javanese&quot;},
	[&quot;jwi&quot;] = {&quot;Jwira-Pepesa&quot;},
	[&quot;jya&quot;] = {&quot;Jiarong&quot;},
	[&quot;jye&quot;] = {&quot;Judeo-Yemeni Arabic&quot;},
	[&quot;jyy&quot;] = {&quot;Jaya&quot;},
	[&quot;kaa&quot;] = {&quot;Kara-Kalpak&quot;, &quot;Karakalpak&quot;},
	[&quot;kab&quot;] = {&quot;Kabyle&quot;},
	[&quot;kac&quot;] = {&quot;Kachin&quot;, &quot;Jingpho&quot;},
	[&quot;kad&quot;] = {&quot;Adara&quot;},
	[&quot;kae&quot;] = {&quot;Ketangalan&quot;},
	[&quot;kaf&quot;] = {&quot;Katso&quot;},
	[&quot;kag&quot;] = {&quot;Kajaman&quot;},
	[&quot;kah&quot;] = {&quot;Kara (Central African Republic)&quot;},
	[&quot;kai&quot;] = {&quot;Karekare&quot;},
	[&quot;kaj&quot;] = {&quot;Jju&quot;},
	[&quot;kak&quot;] = {&quot;Kalanguya&quot;, &quot;Kayapa Kallahan&quot;},
	[&quot;kam&quot;] = {&quot;Kamba (Kenya)&quot;},
	[&quot;kao&quot;] = {&quot;Xaasongaxango&quot;},
	[&quot;kap&quot;] = {&quot;Bezhta&quot;},
	[&quot;kaq&quot;] = {&quot;Capanahua&quot;},
	[&quot;kar&quot;] = {&quot;Karen languages&quot;},
	[&quot;kav&quot;] = {&quot;Katukína&quot;},
	[&quot;kaw&quot;] = {&quot;Kawi&quot;},
	[&quot;kax&quot;] = {&quot;Kao&quot;},
	[&quot;kay&quot;] = {&quot;Kamayurá&quot;},
	[&quot;kba&quot;] = {&quot;Kalarko&quot;},
	[&quot;kbb&quot;] = {&quot;Kaxuiâna&quot;},
	[&quot;kbc&quot;] = {&quot;Kadiwéu&quot;},
	[&quot;kbd&quot;] = {&quot;Kabardian&quot;},
	[&quot;kbe&quot;] = {&quot;Kanju&quot;},
	[&quot;kbg&quot;] = {&quot;Khamba&quot;},
	[&quot;kbh&quot;] = {&quot;Camsá&quot;},
	[&quot;kbi&quot;] = {&quot;Kaptiau&quot;},
	[&quot;kbj&quot;] = {&quot;Kari&quot;},
	[&quot;kbk&quot;] = {&quot;Grass Koiari&quot;},
	[&quot;kbl&quot;] = {&quot;Kanembu&quot;},
	[&quot;kbm&quot;] = {&quot;Iwal&quot;},
	[&quot;kbn&quot;] = {&quot;Kare (Central African Republic)&quot;},
	[&quot;kbo&quot;] = {&quot;Keliko&quot;},
	[&quot;kbp&quot;] = {&quot;Kabiyè&quot;},
	[&quot;kbq&quot;] = {&quot;Kamano&quot;},
	[&quot;kbr&quot;] = {&quot;Kafa&quot;},
	[&quot;kbs&quot;] = {&quot;Kande&quot;},
	[&quot;kbt&quot;] = {&quot;Abadi&quot;},
	[&quot;kbu&quot;] = {&quot;Kabutra&quot;},
	[&quot;kbv&quot;] = {&quot;Dera (Indonesia)&quot;},
	[&quot;kbw&quot;] = {&quot;Kaiep&quot;},
	[&quot;kbx&quot;] = {&quot;Ap Ma&quot;},
	[&quot;kby&quot;] = {&quot;Manga Kanuri&quot;},
	[&quot;kbz&quot;] = {&quot;Duhwa&quot;},
	[&quot;kca&quot;] = {&quot;Khanty&quot;},
	[&quot;kcb&quot;] = {&quot;Kawacha&quot;},
	[&quot;kcc&quot;] = {&quot;Lubila&quot;},
	[&quot;kcd&quot;] = {&quot;Ngkâlmpw Kanum&quot;},
	[&quot;kce&quot;] = {&quot;Kaivi&quot;},
	[&quot;kcf&quot;] = {&quot;Ukaan&quot;},
	[&quot;kcg&quot;] = {&quot;Tyap&quot;},
	[&quot;kch&quot;] = {&quot;Vono&quot;},
	[&quot;kci&quot;] = {&quot;Kamantan&quot;},
	[&quot;kcj&quot;] = {&quot;Kobiana&quot;},
	[&quot;kck&quot;] = {&quot;Kalanga&quot;},
	[&quot;kcl&quot;] = {&quot;Kela (Papua New Guinea)&quot;, &quot;Kala&quot;},
	[&quot;kcm&quot;] = {&quot;Gula (Central African Republic)&quot;},
	[&quot;kcn&quot;] = {&quot;Nubi&quot;},
	[&quot;kco&quot;] = {&quot;Kinalakna&quot;},
	[&quot;kcp&quot;] = {&quot;Kanga&quot;},
	[&quot;kcq&quot;] = {&quot;Kamo&quot;},
	[&quot;kcr&quot;] = {&quot;Katla&quot;},
	[&quot;kcs&quot;] = {&quot;Koenoem&quot;},
	[&quot;kct&quot;] = {&quot;Kaian&quot;},
	[&quot;kcu&quot;] = {&quot;Kami (Tanzania)&quot;},
	[&quot;kcv&quot;] = {&quot;Kete&quot;},
	[&quot;kcw&quot;] = {&quot;Kabwari&quot;},
	[&quot;kcx&quot;] = {&quot;Kachama-Ganjule&quot;},
	[&quot;kcy&quot;] = {&quot;Korandje&quot;},
	[&quot;kcz&quot;] = {&quot;Konongo&quot;},
	[&quot;kda&quot;] = {&quot;Worimi&quot;},
	[&quot;kdc&quot;] = {&quot;Kutu&quot;},
	[&quot;kdd&quot;] = {&quot;Yankunytjatjara&quot;},
	[&quot;kde&quot;] = {&quot;Makonde&quot;},
	[&quot;kdf&quot;] = {&quot;Mamusi&quot;},
	[&quot;kdg&quot;] = {&quot;Seba&quot;},
	[&quot;kdh&quot;] = {&quot;Tem&quot;},
	[&quot;kdi&quot;] = {&quot;Kumam&quot;},
	[&quot;kdj&quot;] = {&quot;Karamojong&quot;},
	[&quot;kdk&quot;] = {&quot;Numèè&quot;, &quot;Kwényi&quot;},
	[&quot;kdl&quot;] = {&quot;Tsikimba&quot;},
	[&quot;kdm&quot;] = {&quot;Kagoma&quot;},
	[&quot;kdn&quot;] = {&quot;Kunda&quot;},
	[&quot;kdo&quot;] = {&quot;Kordofanian languages&quot;},
	[&quot;kdp&quot;] = {&quot;Kaningdon-Nindem&quot;},
	[&quot;kdq&quot;] = {&quot;Koch&quot;},
	[&quot;kdr&quot;] = {&quot;Karaim&quot;},
	[&quot;kdt&quot;] = {&quot;Kuy&quot;},
	[&quot;kdu&quot;] = {&quot;Kadaru&quot;},
	[&quot;kdw&quot;] = {&quot;Koneraw&quot;},
	[&quot;kdx&quot;] = {&quot;Kam&quot;},
	[&quot;kdy&quot;] = {&quot;Keder&quot;, &quot;Keijar&quot;},
	[&quot;kdz&quot;] = {&quot;Kwaja&quot;},
	[&quot;kea&quot;] = {&quot;Kabuverdianu&quot;},
	[&quot;keb&quot;] = {&quot;Kélé&quot;},
	[&quot;kec&quot;] = {&quot;Keiga&quot;},
	[&quot;ked&quot;] = {&quot;Kerewe&quot;},
	[&quot;kee&quot;] = {&quot;Eastern Keres&quot;},
	[&quot;kef&quot;] = {&quot;Kpessi&quot;},
	[&quot;keg&quot;] = {&quot;Tese&quot;},
	[&quot;keh&quot;] = {&quot;Keak&quot;},
	[&quot;kei&quot;] = {&quot;Kei&quot;},
	[&quot;kej&quot;] = {&quot;Kadar&quot;},
	[&quot;kek&quot;] = {&quot;Kekchí&quot;},
	[&quot;kel&quot;] = {&quot;Kela (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;kem&quot;] = {&quot;Kemak&quot;},
	[&quot;ken&quot;] = {&quot;Kenyang&quot;},
	[&quot;keo&quot;] = {&quot;Kakwa&quot;},
	[&quot;kep&quot;] = {&quot;Kaikadi&quot;},
	[&quot;keq&quot;] = {&quot;Kamar&quot;},
	[&quot;ker&quot;] = {&quot;Kera&quot;},
	[&quot;kes&quot;] = {&quot;Kugbo&quot;},
	[&quot;ket&quot;] = {&quot;Ket&quot;},
	[&quot;keu&quot;] = {&quot;Akebu&quot;},
	[&quot;kev&quot;] = {&quot;Kanikkaran&quot;},
	[&quot;kew&quot;] = {&quot;West Kewa&quot;},
	[&quot;kex&quot;] = {&quot;Kukna&quot;},
	[&quot;key&quot;] = {&quot;Kupia&quot;},
	[&quot;kez&quot;] = {&quot;Kukele&quot;},
	[&quot;kfa&quot;] = {&quot;Kodava&quot;},
	[&quot;kfb&quot;] = {&quot;Northwestern Kolami&quot;},
	[&quot;kfc&quot;] = {&quot;Konda-Dora&quot;},
	[&quot;kfd&quot;] = {&quot;Korra Koraga&quot;},
	[&quot;kfe&quot;] = {&quot;Kota (India)&quot;},
	[&quot;kff&quot;] = {&quot;Koya&quot;},
	[&quot;kfg&quot;] = {&quot;Kudiya&quot;},
	[&quot;kfh&quot;] = {&quot;Kurichiya&quot;},
	[&quot;kfi&quot;] = {&quot;Kannada Kurumba&quot;},
	[&quot;kfj&quot;] = {&quot;Kemiehua&quot;},
	[&quot;kfk&quot;] = {&quot;Kinnauri&quot;},
	[&quot;kfl&quot;] = {&quot;Kung&quot;},
	[&quot;kfm&quot;] = {&quot;Khunsari&quot;},
	[&quot;kfn&quot;] = {&quot;Kuk&quot;},
	[&quot;kfo&quot;] = {&quot;Koro (Côte d'Ivoire)&quot;},
	[&quot;kfp&quot;] = {&quot;Korwa&quot;},
	[&quot;kfq&quot;] = {&quot;Korku&quot;},
	[&quot;kfr&quot;] = {&quot;Kachhi&quot;, &quot;Kutchi&quot;},
	[&quot;kfs&quot;] = {&quot;Bilaspuri&quot;},
	[&quot;kft&quot;] = {&quot;Kanjari&quot;},
	[&quot;kfu&quot;] = {&quot;Katkari&quot;},
	[&quot;kfv&quot;] = {&quot;Kurmukar&quot;},
	[&quot;kfw&quot;] = {&quot;Kharam Naga&quot;},
	[&quot;kfx&quot;] = {&quot;Kullu Pahari&quot;},
	[&quot;kfy&quot;] = {&quot;Kumaoni&quot;},
	[&quot;kfz&quot;] = {&quot;Koromfé&quot;},
	[&quot;kga&quot;] = {&quot;Koyaga&quot;},
	[&quot;kgb&quot;] = {&quot;Kawe&quot;},
	[&quot;kge&quot;] = {&quot;Komering&quot;},
	[&quot;kgf&quot;] = {&quot;Kube&quot;},
	[&quot;kgg&quot;] = {&quot;Kusunda&quot;},
	[&quot;kgi&quot;] = {&quot;Selangor Sign Language&quot;},
	[&quot;kgj&quot;] = {&quot;Gamale Kham&quot;},
	[&quot;kgk&quot;] = {&quot;Kaiwá&quot;},
	[&quot;kgl&quot;] = {&quot;Kunggari&quot;},
	[&quot;kgm&quot;] = {&quot;Karipúna&quot;},
	[&quot;kgn&quot;] = {&quot;Karingani&quot;},
	[&quot;kgo&quot;] = {&quot;Krongo&quot;},
	[&quot;kgp&quot;] = {&quot;Kaingang&quot;},
	[&quot;kgq&quot;] = {&quot;Kamoro&quot;},
	[&quot;kgr&quot;] = {&quot;Abun&quot;},
	[&quot;kgs&quot;] = {&quot;Kumbainggar&quot;},
	[&quot;kgt&quot;] = {&quot;Somyev&quot;},
	[&quot;kgu&quot;] = {&quot;Kobol&quot;},
	[&quot;kgv&quot;] = {&quot;Karas&quot;},
	[&quot;kgw&quot;] = {&quot;Karon Dori&quot;},
	[&quot;kgx&quot;] = {&quot;Kamaru&quot;},
	[&quot;kgy&quot;] = {&quot;Kyerung&quot;},
	[&quot;kha&quot;] = {&quot;Khasi&quot;},
	[&quot;khb&quot;] = {&quot;Lü&quot;},
	[&quot;khc&quot;] = {&quot;Tukang Besi North&quot;},
	[&quot;khd&quot;] = {&quot;Bädi Kanum&quot;},
	[&quot;khe&quot;] = {&quot;Korowai&quot;},
	[&quot;khf&quot;] = {&quot;Khuen&quot;},
	[&quot;khg&quot;] = {&quot;Khams Tibetan&quot;},
	[&quot;khh&quot;] = {&quot;Kehu&quot;},
	[&quot;khi&quot;] = {&quot;Khoisan languages&quot;},
	[&quot;khj&quot;] = {&quot;Kuturmi&quot;},
	[&quot;khk&quot;] = {&quot;Halh Mongolian&quot;},
	[&quot;khl&quot;] = {&quot;Lusi&quot;},
	[&quot;khn&quot;] = {&quot;Khandesi&quot;},
	[&quot;kho&quot;] = {&quot;Khotanese&quot;, &quot;Sakan&quot;},
	[&quot;khp&quot;] = {&quot;Kapori&quot;, &quot;Kapauri&quot;},
	[&quot;khq&quot;] = {&quot;Koyra Chiini Songhay&quot;},
	[&quot;khr&quot;] = {&quot;Kharia&quot;},
	[&quot;khs&quot;] = {&quot;Kasua&quot;},
	[&quot;kht&quot;] = {&quot;Khamti&quot;},
	[&quot;khu&quot;] = {&quot;Nkhumbi&quot;},
	[&quot;khv&quot;] = {&quot;Khvarshi&quot;},
	[&quot;khw&quot;] = {&quot;Khowar&quot;},
	[&quot;khx&quot;] = {&quot;Kanu&quot;},
	[&quot;khy&quot;] = {&quot;Kele (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;khz&quot;] = {&quot;Keapara&quot;},
	[&quot;kia&quot;] = {&quot;Kim&quot;},
	[&quot;kib&quot;] = {&quot;Koalib&quot;},
	[&quot;kic&quot;] = {&quot;Kickapoo&quot;},
	[&quot;kid&quot;] = {&quot;Koshin&quot;},
	[&quot;kie&quot;] = {&quot;Kibet&quot;},
	[&quot;kif&quot;] = {&quot;Eastern Parbate Kham&quot;},
	[&quot;kig&quot;] = {&quot;Kimaama&quot;, &quot;Kimaghima&quot;},
	[&quot;kih&quot;] = {&quot;Kilmeri&quot;},
	[&quot;kii&quot;] = {&quot;Kitsai&quot;},
	[&quot;kij&quot;] = {&quot;Kilivila&quot;},
	[&quot;kil&quot;] = {&quot;Kariya&quot;},
	[&quot;kim&quot;] = {&quot;Karagas&quot;},
	[&quot;kio&quot;] = {&quot;Kiowa&quot;},
	[&quot;kip&quot;] = {&quot;Sheshi Kham&quot;},
	[&quot;kiq&quot;] = {&quot;Kosadle&quot;, &quot;Kosare&quot;},
	[&quot;kis&quot;] = {&quot;Kis&quot;},
	[&quot;kit&quot;] = {&quot;Agob&quot;},
	[&quot;kiu&quot;] = {&quot;Kirmanjki (individual language)&quot;},
	[&quot;kiv&quot;] = {&quot;Kimbu&quot;},
	[&quot;kiw&quot;] = {&quot;Northeast Kiwai&quot;},
	[&quot;kix&quot;] = {&quot;Khiamniungan Naga&quot;},
	[&quot;kiy&quot;] = {&quot;Kirikiri&quot;},
	[&quot;kiz&quot;] = {&quot;Kisi&quot;},
	[&quot;kja&quot;] = {&quot;Mlap&quot;},
	[&quot;kjb&quot;] = {&quot;Q'anjob'al&quot;, &quot;Kanjobal&quot;},
	[&quot;kjc&quot;] = {&quot;Coastal Konjo&quot;},
	[&quot;kjd&quot;] = {&quot;Southern Kiwai&quot;},
	[&quot;kje&quot;] = {&quot;Kisar&quot;},
	[&quot;kjg&quot;] = {&quot;Khmu&quot;},
	[&quot;kjh&quot;] = {&quot;Khakas&quot;},
	[&quot;kji&quot;] = {&quot;Zabana&quot;},
	[&quot;kjj&quot;] = {&quot;Khinalugh&quot;},
	[&quot;kjk&quot;] = {&quot;Highland Konjo&quot;},
	[&quot;kjl&quot;] = {&quot;Western Parbate Kham&quot;},
	[&quot;kjm&quot;] = {&quot;Kháng&quot;},
	[&quot;kjn&quot;] = {&quot;Kunjen&quot;},
	[&quot;kjo&quot;] = {&quot;Harijan Kinnauri&quot;},
	[&quot;kjp&quot;] = {&quot;Pwo Eastern Karen&quot;},
	[&quot;kjq&quot;] = {&quot;Western Keres&quot;},
	[&quot;kjr&quot;] = {&quot;Kurudu&quot;},
	[&quot;kjs&quot;] = {&quot;East Kewa&quot;},
	[&quot;kjt&quot;] = {&quot;Phrae Pwo Karen&quot;},
	[&quot;kju&quot;] = {&quot;Kashaya&quot;},
	[&quot;kjv&quot;] = {&quot;Kaikavian Literary Language&quot;},
	[&quot;kjx&quot;] = {&quot;Ramopa&quot;},
	[&quot;kjy&quot;] = {&quot;Erave&quot;},
	[&quot;kjz&quot;] = {&quot;Bumthangkha&quot;},
	[&quot;kka&quot;] = {&quot;Kakanda&quot;},
	[&quot;kkb&quot;] = {&quot;Kwerisa&quot;},
	[&quot;kkc&quot;] = {&quot;Odoodee&quot;},
	[&quot;kkd&quot;] = {&quot;Kinuku&quot;},
	[&quot;kke&quot;] = {&quot;Kakabe&quot;},
	[&quot;kkf&quot;] = {&quot;Kalaktang Monpa&quot;},
	[&quot;kkg&quot;] = {&quot;Mabaka Valley Kalinga&quot;},
	[&quot;kkh&quot;] = {&quot;Khün&quot;},
	[&quot;kki&quot;] = {&quot;Kagulu&quot;},
	[&quot;kkj&quot;] = {&quot;Kako&quot;},
	[&quot;kkk&quot;] = {&quot;Kokota&quot;},
	[&quot;kkl&quot;] = {&quot;Kosarek Yale&quot;},
	[&quot;kkm&quot;] = {&quot;Kiong&quot;},
	[&quot;kkn&quot;] = {&quot;Kon Keu&quot;},
	[&quot;kko&quot;] = {&quot;Karko&quot;},
	[&quot;kkp&quot;] = {&quot;Gugubera&quot;, &quot;Koko-Bera&quot;},
	[&quot;kkq&quot;] = {&quot;Kaeku&quot;},
	[&quot;kkr&quot;] = {&quot;Kir-Balar&quot;},
	[&quot;kks&quot;] = {&quot;Giiwo&quot;},
	[&quot;kkt&quot;] = {&quot;Koi&quot;},
	[&quot;kku&quot;] = {&quot;Tumi&quot;},
	[&quot;kkv&quot;] = {&quot;Kangean&quot;},
	[&quot;kkw&quot;] = {&quot;Teke-Kukuya&quot;},
	[&quot;kkx&quot;] = {&quot;Kohin&quot;},
	[&quot;kky&quot;] = {&quot;Guugu Yimidhirr&quot;, &quot;Guguyimidjir&quot;},
	[&quot;kkz&quot;] = {&quot;Kaska&quot;},
	[&quot;kla&quot;] = {&quot;Klamath-Modoc&quot;},
	[&quot;klb&quot;] = {&quot;Kiliwa&quot;},
	[&quot;klc&quot;] = {&quot;Kolbila&quot;},
	[&quot;kld&quot;] = {&quot;Gamilaraay&quot;},
	[&quot;kle&quot;] = {&quot;Kulung (Nepal)&quot;},
	[&quot;klf&quot;] = {&quot;Kendeje&quot;},
	[&quot;klg&quot;] = {&quot;Tagakaulo&quot;},
	[&quot;klh&quot;] = {&quot;Weliki&quot;},
	[&quot;kli&quot;] = {&quot;Kalumpang&quot;},
	[&quot;klj&quot;] = {&quot;Khalaj&quot;},
	[&quot;klk&quot;] = {&quot;Kono (Nigeria)&quot;},
	[&quot;kll&quot;] = {&quot;Kagan Kalagan&quot;},
	[&quot;klm&quot;] = {&quot;Migum&quot;},
	[&quot;kln&quot;] = {&quot;Kalenjin&quot;},
	[&quot;klo&quot;] = {&quot;Kapya&quot;},
	[&quot;klp&quot;] = {&quot;Kamasa&quot;},
	[&quot;klq&quot;] = {&quot;Rumu&quot;},
	[&quot;klr&quot;] = {&quot;Khaling&quot;},
	[&quot;kls&quot;] = {&quot;Kalasha&quot;},
	[&quot;klt&quot;] = {&quot;Nukna&quot;},
	[&quot;klu&quot;] = {&quot;Klao&quot;},
	[&quot;klv&quot;] = {&quot;Maskelynes&quot;},
	[&quot;klw&quot;] = {&quot;Tado&quot;, &quot;Lindu&quot;},
	[&quot;klx&quot;] = {&quot;Koluwawa&quot;},
	[&quot;kly&quot;] = {&quot;Kalao&quot;},
	[&quot;klz&quot;] = {&quot;Kabola&quot;},
	[&quot;kma&quot;] = {&quot;Konni&quot;},
	[&quot;kmb&quot;] = {&quot;Kimbundu&quot;},
	[&quot;kmc&quot;] = {&quot;Southern Dong&quot;},
	[&quot;kmd&quot;] = {&quot;Majukayang Kalinga&quot;},
	[&quot;kme&quot;] = {&quot;Bakole&quot;},
	[&quot;kmf&quot;] = {&quot;Kare (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;kmg&quot;] = {&quot;Kâte&quot;},
	[&quot;kmh&quot;] = {&quot;Kalam&quot;},
	[&quot;kmi&quot;] = {&quot;Kami (Nigeria)&quot;},
	[&quot;kmj&quot;] = {&quot;Kumarbhag Paharia&quot;},
	[&quot;kmk&quot;] = {&quot;Limos Kalinga&quot;},
	[&quot;kml&quot;] = {&quot;Tanudan Kalinga&quot;},
	[&quot;kmm&quot;] = {&quot;Kom (India)&quot;},
	[&quot;kmn&quot;] = {&quot;Awtuw&quot;},
	[&quot;kmo&quot;] = {&quot;Kwoma&quot;},
	[&quot;kmp&quot;] = {&quot;Gimme&quot;},
	[&quot;kmq&quot;] = {&quot;Kwama&quot;},
	[&quot;kmr&quot;] = {&quot;Northern Kurdish&quot;},
	[&quot;kms&quot;] = {&quot;Kamasau&quot;},
	[&quot;kmt&quot;] = {&quot;Kemtuik&quot;},
	[&quot;kmu&quot;] = {&quot;Kanite&quot;},
	[&quot;kmv&quot;] = {&quot;Karipúna Creole French&quot;},
	[&quot;kmw&quot;] = {&quot;Komo (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;kmx&quot;] = {&quot;Waboda&quot;},
	[&quot;kmy&quot;] = {&quot;Koma&quot;},
	[&quot;kmz&quot;] = {&quot;Khorasani Turkish&quot;},
	[&quot;kna&quot;] = {&quot;Dera (Nigeria)&quot;},
	[&quot;knb&quot;] = {&quot;Lubuagan Kalinga&quot;},
	[&quot;knc&quot;] = {&quot;Central Kanuri&quot;},
	[&quot;knd&quot;] = {&quot;Konda&quot;},
	[&quot;kne&quot;] = {&quot;Kankanaey&quot;},
	[&quot;knf&quot;] = {&quot;Mankanya&quot;},
	[&quot;kng&quot;] = {&quot;Koongo&quot;},
	[&quot;kni&quot;] = {&quot;Kanufi&quot;},
	[&quot;knj&quot;] = {&quot;Western Kanjobal&quot;},
	[&quot;knk&quot;] = {&quot;Kuranko&quot;},
	[&quot;knl&quot;] = {&quot;Keninjal&quot;},
	[&quot;knm&quot;] = {&quot;Kanamarí&quot;},
	[&quot;knn&quot;] = {&quot;Konkani (individual language)&quot;},
	[&quot;kno&quot;] = {&quot;Kono (Sierra Leone)&quot;},
	[&quot;knp&quot;] = {&quot;Kwanja&quot;},
	[&quot;knq&quot;] = {&quot;Kintaq&quot;},
	[&quot;knr&quot;] = {&quot;Kaningra&quot;},
	[&quot;kns&quot;] = {&quot;Kensiu&quot;},
	[&quot;knt&quot;] = {&quot;Panoan Katukína&quot;},
	[&quot;knu&quot;] = {&quot;Kono (Guinea)&quot;},
	[&quot;knv&quot;] = {&quot;Tabo&quot;},
	[&quot;knw&quot;] = {&quot;Kung-Ekoka&quot;},
	[&quot;knx&quot;] = {&quot;Kendayan&quot;, &quot;Salako&quot;},
	[&quot;kny&quot;] = {&quot;Kanyok&quot;},
	[&quot;knz&quot;] = {&quot;Kalamsé&quot;},
	[&quot;koa&quot;] = {&quot;Konomala&quot;},
	[&quot;koc&quot;] = {&quot;Kpati&quot;},
	[&quot;kod&quot;] = {&quot;Kodi&quot;},
	[&quot;koe&quot;] = {&quot;Kacipo-Bale Suri&quot;},
	[&quot;kof&quot;] = {&quot;Kubi&quot;},
	[&quot;kog&quot;] = {&quot;Cogui&quot;, &quot;Kogi&quot;},
	[&quot;koh&quot;] = {&quot;Koyo&quot;},
	[&quot;koi&quot;] = {&quot;Komi-Permyak&quot;},
	[&quot;kok&quot;] = {&quot;Konkani (macrolanguage)&quot;},
	[&quot;kol&quot;] = {&quot;Kol (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;koo&quot;] = {&quot;Konzo&quot;},
	[&quot;kop&quot;] = {&quot;Waube&quot;},
	[&quot;koq&quot;] = {&quot;Kota (Gabon)&quot;},
	[&quot;kos&quot;] = {&quot;Kosraean&quot;},
	[&quot;kot&quot;] = {&quot;Lagwan&quot;},
	[&quot;kou&quot;] = {&quot;Koke&quot;},
	[&quot;kov&quot;] = {&quot;Kudu-Camo&quot;},
	[&quot;kow&quot;] = {&quot;Kugama&quot;},
	[&quot;koy&quot;] = {&quot;Koyukon&quot;},
	[&quot;koz&quot;] = {&quot;Korak&quot;},
	[&quot;kpa&quot;] = {&quot;Kutto&quot;},
	[&quot;kpb&quot;] = {&quot;Mullu Kurumba&quot;},
	[&quot;kpc&quot;] = {&quot;Curripaco&quot;},
	[&quot;kpd&quot;] = {&quot;Koba&quot;},
	[&quot;kpe&quot;] = {&quot;Kpelle&quot;},
	[&quot;kpf&quot;] = {&quot;Komba&quot;},
	[&quot;kpg&quot;] = {&quot;Kapingamarangi&quot;},
	[&quot;kph&quot;] = {&quot;Kplang&quot;},
	[&quot;kpi&quot;] = {&quot;Kofei&quot;},
	[&quot;kpj&quot;] = {&quot;Karajá&quot;},
	[&quot;kpk&quot;] = {&quot;Kpan&quot;},
	[&quot;kpl&quot;] = {&quot;Kpala&quot;},
	[&quot;kpm&quot;] = {&quot;Koho&quot;},
	[&quot;kpn&quot;] = {&quot;Kepkiriwát&quot;},
	[&quot;kpo&quot;] = {&quot;Ikposo&quot;},
	[&quot;kpq&quot;] = {&quot;Korupun-Sela&quot;},
	[&quot;kpr&quot;] = {&quot;Korafe-Yegha&quot;},
	[&quot;kps&quot;] = {&quot;Tehit&quot;},
	[&quot;kpt&quot;] = {&quot;Karata&quot;},
	[&quot;kpu&quot;] = {&quot;Kafoa&quot;},
	[&quot;kpv&quot;] = {&quot;Komi-Zyrian&quot;},
	[&quot;kpw&quot;] = {&quot;Kobon&quot;},
	[&quot;kpx&quot;] = {&quot;Mountain Koiali&quot;},
	[&quot;kpy&quot;] = {&quot;Koryak&quot;},
	[&quot;kpz&quot;] = {&quot;Kupsabiny&quot;},
	[&quot;kqa&quot;] = {&quot;Mum&quot;},
	[&quot;kqb&quot;] = {&quot;Kovai&quot;},
	[&quot;kqc&quot;] = {&quot;Doromu-Koki&quot;},
	[&quot;kqd&quot;] = {&quot;Koy Sanjaq Surat&quot;},
	[&quot;kqe&quot;] = {&quot;Kalagan&quot;},
	[&quot;kqf&quot;] = {&quot;Kakabai&quot;},
	[&quot;kqg&quot;] = {&quot;Khe&quot;},
	[&quot;kqh&quot;] = {&quot;Kisankasa&quot;},
	[&quot;kqi&quot;] = {&quot;Koitabu&quot;},
	[&quot;kqj&quot;] = {&quot;Koromira&quot;},
	[&quot;kqk&quot;] = {&quot;Kotafon Gbe&quot;},
	[&quot;kql&quot;] = {&quot;Kyenele&quot;},
	[&quot;kqm&quot;] = {&quot;Khisa&quot;},
	[&quot;kqn&quot;] = {&quot;Kaonde&quot;},
	[&quot;kqo&quot;] = {&quot;Eastern Krahn&quot;},
	[&quot;kqp&quot;] = {&quot;Kimré&quot;},
	[&quot;kqq&quot;] = {&quot;Krenak&quot;},
	[&quot;kqr&quot;] = {&quot;Kimaragang&quot;},
	[&quot;kqs&quot;] = {&quot;Northern Kissi&quot;},
	[&quot;kqt&quot;] = {&quot;Klias River Kadazan&quot;},
	[&quot;kqu&quot;] = {&quot;Seroa&quot;},
	[&quot;kqv&quot;] = {&quot;Okolod&quot;},
	[&quot;kqw&quot;] = {&quot;Kandas&quot;},
	[&quot;kqx&quot;] = {&quot;Mser&quot;},
	[&quot;kqy&quot;] = {&quot;Koorete&quot;},
	[&quot;kqz&quot;] = {&quot;Korana&quot;},
	[&quot;kra&quot;] = {&quot;Kumhali&quot;},
	[&quot;krb&quot;] = {&quot;Karkin&quot;},
	[&quot;krc&quot;] = {&quot;Karachay-Balkar&quot;},
	[&quot;krd&quot;] = {&quot;Kairui-Midiki&quot;},
	[&quot;kre&quot;] = {&quot;Panará&quot;},
	[&quot;krf&quot;] = {&quot;Koro (Vanuatu)&quot;},
	[&quot;krh&quot;] = {&quot;Kurama&quot;},
	[&quot;kri&quot;] = {&quot;Krio&quot;},
	[&quot;krj&quot;] = {&quot;Kinaray-A&quot;},
	[&quot;krk&quot;] = {&quot;Kerek&quot;},
	[&quot;krl&quot;] = {&quot;Karelian&quot;},
	[&quot;krn&quot;] = {&quot;Sapo&quot;},
	[&quot;kro&quot;] = {&quot;Kru languages&quot;},
	[&quot;krp&quot;] = {&quot;Korop&quot;},
	[&quot;krr&quot;] = {&quot;Krung&quot;},
	[&quot;krs&quot;] = {&quot;Gbaya (Sudan)&quot;},
	[&quot;krt&quot;] = {&quot;Tumari Kanuri&quot;},
	[&quot;kru&quot;] = {&quot;Kurukh&quot;},
	[&quot;krv&quot;] = {&quot;Kavet&quot;},
	[&quot;krw&quot;] = {&quot;Western Krahn&quot;},
	[&quot;krx&quot;] = {&quot;Karon&quot;},
	[&quot;kry&quot;] = {&quot;Kryts&quot;},
	[&quot;krz&quot;] = {&quot;Sota Kanum&quot;},
	[&quot;ksa&quot;] = {&quot;Shuwa-Zamani&quot;},
	[&quot;ksb&quot;] = {&quot;Shambala&quot;},
	[&quot;ksc&quot;] = {&quot;Southern Kalinga&quot;},
	[&quot;ksd&quot;] = {&quot;Kuanua&quot;},
	[&quot;kse&quot;] = {&quot;Kuni&quot;},
	[&quot;ksf&quot;] = {&quot;Bafia&quot;},
	[&quot;ksg&quot;] = {&quot;Kusaghe&quot;},
	[&quot;ksh&quot;] = {&quot;Kölsch&quot;},
	[&quot;ksi&quot;] = {&quot;Krisa&quot;, &quot;I'saka&quot;},
	[&quot;ksj&quot;] = {&quot;Uare&quot;},
	[&quot;ksk&quot;] = {&quot;Kansa&quot;},
	[&quot;ksl&quot;] = {&quot;Kumalu&quot;},
	[&quot;ksm&quot;] = {&quot;Kumba&quot;},
	[&quot;ksn&quot;] = {&quot;Kasiguranin&quot;},
	[&quot;kso&quot;] = {&quot;Kofa&quot;},
	[&quot;ksp&quot;] = {&quot;Kaba&quot;},
	[&quot;ksq&quot;] = {&quot;Kwaami&quot;},
	[&quot;ksr&quot;] = {&quot;Borong&quot;},
	[&quot;kss&quot;] = {&quot;Southern Kisi&quot;},
	[&quot;kst&quot;] = {&quot;Winyé&quot;},
	[&quot;ksu&quot;] = {&quot;Khamyang&quot;},
	[&quot;ksv&quot;] = {&quot;Kusu&quot;},
	[&quot;ksw&quot;] = {&quot;S'gaw Karen&quot;},
	[&quot;ksx&quot;] = {&quot;Kedang&quot;},
	[&quot;ksy&quot;] = {&quot;Kharia Thar&quot;},
	[&quot;ksz&quot;] = {&quot;Kodaku&quot;},
	[&quot;kta&quot;] = {&quot;Katua&quot;},
	[&quot;ktb&quot;] = {&quot;Kambaata&quot;},
	[&quot;ktc&quot;] = {&quot;Kholok&quot;},
	[&quot;ktd&quot;] = {&quot;Kokata&quot;, &quot;Kukatha&quot;},
	[&quot;kte&quot;] = {&quot;Nubri&quot;},
	[&quot;ktf&quot;] = {&quot;Kwami&quot;},
	[&quot;ktg&quot;] = {&quot;Kalkutung&quot;},
	[&quot;kth&quot;] = {&quot;Karanga&quot;},
	[&quot;kti&quot;] = {&quot;North Muyu&quot;},
	[&quot;ktj&quot;] = {&quot;Plapo Krumen&quot;},
	[&quot;ktk&quot;] = {&quot;Kaniet&quot;},
	[&quot;ktl&quot;] = {&quot;Koroshi&quot;},
	[&quot;ktm&quot;] = {&quot;Kurti&quot;},
	[&quot;ktn&quot;] = {&quot;Karitiâna&quot;},
	[&quot;kto&quot;] = {&quot;Kuot&quot;},
	[&quot;ktp&quot;] = {&quot;Kaduo&quot;},
	[&quot;ktq&quot;] = {&quot;Katabaga&quot;},
	[&quot;kts&quot;] = {&quot;South Muyu&quot;},
	[&quot;ktt&quot;] = {&quot;Ketum&quot;},
	[&quot;ktu&quot;] = {&quot;Kituba (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;ktv&quot;] = {&quot;Eastern Katu&quot;},
	[&quot;ktw&quot;] = {&quot;Kato&quot;},
	[&quot;ktx&quot;] = {&quot;Kaxararí&quot;},
	[&quot;kty&quot;] = {&quot;Kango (Bas-Uélé District)&quot;},
	[&quot;ktz&quot;] = {&quot;Juǀʼhoan&quot;, &quot;Juǀʼhoansi&quot;},
	[&quot;kub&quot;] = {&quot;Kutep&quot;},
	[&quot;kuc&quot;] = {&quot;Kwinsu&quot;},
	[&quot;kud&quot;] = {&quot;'Auhelawa&quot;},
	[&quot;kue&quot;] = {&quot;Kuman (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;kuf&quot;] = {&quot;Western Katu&quot;},
	[&quot;kug&quot;] = {&quot;Kupa&quot;},
	[&quot;kuh&quot;] = {&quot;Kushi&quot;},
	[&quot;kui&quot;] = {&quot;Kuikúro-Kalapálo&quot;, &quot;Kalapalo&quot;},
	[&quot;kuj&quot;] = {&quot;Kuria&quot;},
	[&quot;kuk&quot;] = {&quot;Kepo'&quot;},
	[&quot;kul&quot;] = {&quot;Kulere&quot;},
	[&quot;kum&quot;] = {&quot;Kumyk&quot;},
	[&quot;kun&quot;] = {&quot;Kunama&quot;},
	[&quot;kuo&quot;] = {&quot;Kumukio&quot;},
	[&quot;kup&quot;] = {&quot;Kunimaipa&quot;},
	[&quot;kuq&quot;] = {&quot;Karipuna&quot;},
	[&quot;kus&quot;] = {&quot;Kusaal&quot;},
	[&quot;kut&quot;] = {&quot;Kutenai&quot;},
	[&quot;kuu&quot;] = {&quot;Upper Kuskokwim&quot;},
	[&quot;kuv&quot;] = {&quot;Kur&quot;},
	[&quot;kuw&quot;] = {&quot;Kpagua&quot;},
	[&quot;kux&quot;] = {&quot;Kukatja&quot;},
	[&quot;kuy&quot;] = {&quot;Kuuku-Ya'u&quot;},
	[&quot;kuz&quot;] = {&quot;Kunza&quot;},
	[&quot;kva&quot;] = {&quot;Bagvalal&quot;},
	[&quot;kvb&quot;] = {&quot;Kubu&quot;},
	[&quot;kvc&quot;] = {&quot;Kove&quot;},
	[&quot;kvd&quot;] = {&quot;Kui (Indonesia)&quot;},
	[&quot;kve&quot;] = {&quot;Kalabakan&quot;},
	[&quot;kvf&quot;] = {&quot;Kabalai&quot;},
	[&quot;kvg&quot;] = {&quot;Kuni-Boazi&quot;},
	[&quot;kvh&quot;] = {&quot;Komodo&quot;},
	[&quot;kvi&quot;] = {&quot;Kwang&quot;},
	[&quot;kvj&quot;] = {&quot;Psikye&quot;},
	[&quot;kvk&quot;] = {&quot;Korean Sign Language&quot;},
	[&quot;kvl&quot;] = {&quot;Kayaw&quot;},
	[&quot;kvm&quot;] = {&quot;Kendem&quot;},
	[&quot;kvn&quot;] = {&quot;Border Kuna&quot;},
	[&quot;kvo&quot;] = {&quot;Dobel&quot;},
	[&quot;kvp&quot;] = {&quot;Kompane&quot;},
	[&quot;kvq&quot;] = {&quot;Geba Karen&quot;},
	[&quot;kvr&quot;] = {&quot;Kerinci&quot;},
	[&quot;kvt&quot;] = {&quot;Lahta Karen&quot;, &quot;Lahta&quot;},
	[&quot;kvu&quot;] = {&quot;Yinbaw Karen&quot;},
	[&quot;kvv&quot;] = {&quot;Kola&quot;},
	[&quot;kvw&quot;] = {&quot;Wersing&quot;},
	[&quot;kvx&quot;] = {&quot;Parkari Koli&quot;},
	[&quot;kvy&quot;] = {&quot;Yintale Karen&quot;, &quot;Yintale&quot;},
	[&quot;kvz&quot;] = {&quot;Tsakwambo&quot;, &quot;Tsaukambo&quot;},
	[&quot;kwa&quot;] = {&quot;Dâw&quot;},
	[&quot;kwb&quot;] = {&quot;Kwa&quot;},
	[&quot;kwc&quot;] = {&quot;Likwala&quot;},
	[&quot;kwd&quot;] = {&quot;Kwaio&quot;},
	[&quot;kwe&quot;] = {&quot;Kwerba&quot;},
	[&quot;kwf&quot;] = {&quot;Kwara'ae&quot;},
	[&quot;kwg&quot;] = {&quot;Sara Kaba Deme&quot;},
	[&quot;kwh&quot;] = {&quot;Kowiai&quot;},
	[&quot;kwi&quot;] = {&quot;Awa-Cuaiquer&quot;},
	[&quot;kwj&quot;] = {&quot;Kwanga&quot;},
	[&quot;kwk&quot;] = {&quot;Kwakiutl&quot;},
	[&quot;kwl&quot;] = {&quot;Kofyar&quot;},
	[&quot;kwm&quot;] = {&quot;Kwambi&quot;},
	[&quot;kwn&quot;] = {&quot;Kwangali&quot;},
	[&quot;kwo&quot;] = {&quot;Kwomtari&quot;},
	[&quot;kwp&quot;] = {&quot;Kodia&quot;},
	[&quot;kwr&quot;] = {&quot;Kwer&quot;},
	[&quot;kws&quot;] = {&quot;Kwese&quot;},
	[&quot;kwt&quot;] = {&quot;Kwesten&quot;},
	[&quot;kwu&quot;] = {&quot;Kwakum&quot;},
	[&quot;kwv&quot;] = {&quot;Sara Kaba Náà&quot;},
	[&quot;kww&quot;] = {&quot;Kwinti&quot;},
	[&quot;kwx&quot;] = {&quot;Khirwar&quot;},
	[&quot;kwy&quot;] = {&quot;San Salvador Kongo&quot;},
	[&quot;kwz&quot;] = {&quot;Kwadi&quot;},
	[&quot;kxa&quot;] = {&quot;Kairiru&quot;},
	[&quot;kxb&quot;] = {&quot;Krobu&quot;},
	[&quot;kxc&quot;] = {&quot;Konso&quot;, &quot;Khonso&quot;},
	[&quot;kxd&quot;] = {&quot;Brunei&quot;},
	[&quot;kxf&quot;] = {&quot;Manumanaw Karen&quot;, &quot;Manumanaw&quot;},
	[&quot;kxh&quot;] = {&quot;Karo (Ethiopia)&quot;},
	[&quot;kxi&quot;] = {&quot;Keningau Murut&quot;},
	[&quot;kxj&quot;] = {&quot;Kulfa&quot;},
	[&quot;kxk&quot;] = {&quot;Zayein Karen&quot;},
	[&quot;kxm&quot;] = {&quot;Northern Khmer&quot;},
	[&quot;kxn&quot;] = {&quot;Kanowit-Tanjong Melanau&quot;},
	[&quot;kxo&quot;] = {&quot;Kanoé&quot;},
	[&quot;kxp&quot;] = {&quot;Wadiyara Koli&quot;},
	[&quot;kxq&quot;] = {&quot;Smärky Kanum&quot;},
	[&quot;kxr&quot;] = {&quot;Koro (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;kxs&quot;] = {&quot;Kangjia&quot;},
	[&quot;kxt&quot;] = {&quot;Koiwat&quot;},
	[&quot;kxv&quot;] = {&quot;Kuvi&quot;},
	[&quot;kxw&quot;] = {&quot;Konai&quot;},
	[&quot;kxx&quot;] = {&quot;Likuba&quot;},
	[&quot;kxy&quot;] = {&quot;Kayong&quot;},
	[&quot;kxz&quot;] = {&quot;Kerewo&quot;},
	[&quot;kya&quot;] = {&quot;Kwaya&quot;},
	[&quot;kyb&quot;] = {&quot;Butbut Kalinga&quot;},
	[&quot;kyc&quot;] = {&quot;Kyaka&quot;},
	[&quot;kyd&quot;] = {&quot;Karey&quot;},
	[&quot;kye&quot;] = {&quot;Krache&quot;},
	[&quot;kyf&quot;] = {&quot;Kouya&quot;},
	[&quot;kyg&quot;] = {&quot;Keyagana&quot;},
	[&quot;kyh&quot;] = {&quot;Karok&quot;},
	[&quot;kyi&quot;] = {&quot;Kiput&quot;},
	[&quot;kyj&quot;] = {&quot;Karao&quot;},
	[&quot;kyk&quot;] = {&quot;Kamayo&quot;},
	[&quot;kyl&quot;] = {&quot;Kalapuya&quot;},
	[&quot;kym&quot;] = {&quot;Kpatili&quot;},
	[&quot;kyn&quot;] = {&quot;Northern Binukidnon&quot;},
	[&quot;kyo&quot;] = {&quot;Kelon&quot;},
	[&quot;kyp&quot;] = {&quot;Kang&quot;},
	[&quot;kyq&quot;] = {&quot;Kenga&quot;},
	[&quot;kyr&quot;] = {&quot;Kuruáya&quot;},
	[&quot;kys&quot;] = {&quot;Baram Kayan&quot;},
	[&quot;kyt&quot;] = {&quot;Kayagar&quot;},
	[&quot;kyu&quot;] = {&quot;Western Kayah&quot;},
	[&quot;kyv&quot;] = {&quot;Kayort&quot;},
	[&quot;kyw&quot;] = {&quot;Kudmali&quot;},
	[&quot;kyx&quot;] = {&quot;Rapoisi&quot;},
	[&quot;kyy&quot;] = {&quot;Kambaira&quot;},
	[&quot;kyz&quot;] = {&quot;Kayabí&quot;},
	[&quot;kza&quot;] = {&quot;Western Karaboro&quot;},
	[&quot;kzb&quot;] = {&quot;Kaibobo&quot;},
	[&quot;kzc&quot;] = {&quot;Bondoukou Kulango&quot;},
	[&quot;kzd&quot;] = {&quot;Kadai&quot;},
	[&quot;kze&quot;] = {&quot;Kosena&quot;},
	[&quot;kzf&quot;] = {&quot;Da'a Kaili&quot;},
	[&quot;kzg&quot;] = {&quot;Kikai&quot;},
	[&quot;kzi&quot;] = {&quot;Kelabit&quot;},
	[&quot;kzk&quot;] = {&quot;Kazukuru&quot;},
	[&quot;kzl&quot;] = {&quot;Kayeli&quot;},
	[&quot;kzm&quot;] = {&quot;Kais&quot;},
	[&quot;kzn&quot;] = {&quot;Kokola&quot;},
	[&quot;kzo&quot;] = {&quot;Kaningi&quot;},
	[&quot;kzp&quot;] = {&quot;Kaidipang&quot;},
	[&quot;kzq&quot;] = {&quot;Kaike&quot;},
	[&quot;kzr&quot;] = {&quot;Karang&quot;},
	[&quot;kzs&quot;] = {&quot;Sugut Dusun&quot;},
	[&quot;kzu&quot;] = {&quot;Kayupulau&quot;},
	[&quot;kzv&quot;] = {&quot;Komyandaret&quot;},
	[&quot;kzw&quot;] = {&quot;Karirí-Xocó&quot;},
	[&quot;kzx&quot;] = {&quot;Kamarian&quot;},
	[&quot;kzy&quot;] = {&quot;Kango (Tshopo District)&quot;},
	[&quot;kzz&quot;] = {&quot;Kalabra&quot;},
	[&quot;laa&quot;] = {&quot;Southern Subanen&quot;},
	[&quot;lab&quot;] = {&quot;Linear A&quot;},
	[&quot;lac&quot;] = {&quot;Lacandon&quot;},
	[&quot;lad&quot;] = {&quot;Ladino&quot;},
	[&quot;lae&quot;] = {&quot;Pattani&quot;},
	[&quot;laf&quot;] = {&quot;Lafofa&quot;},
	[&quot;lag&quot;] = {&quot;Langi&quot;},
	[&quot;lah&quot;] = {&quot;Lahnda&quot;},
	[&quot;lai&quot;] = {&quot;Lambya&quot;},
	[&quot;laj&quot;] = {&quot;Lango (Uganda)&quot;},
	[&quot;lak&quot;] = {&quot;Laka (Nigeria)&quot;},
	[&quot;lal&quot;] = {&quot;Lalia&quot;},
	[&quot;lam&quot;] = {&quot;Lamba&quot;},
	[&quot;lan&quot;] = {&quot;Laru&quot;},
	[&quot;lap&quot;] = {&quot;Laka (Chad)&quot;},
	[&quot;laq&quot;] = {&quot;Qabiao&quot;},
	[&quot;lar&quot;] = {&quot;Larteh&quot;},
	[&quot;las&quot;] = {&quot;Lama (Togo)&quot;},
	[&quot;lau&quot;] = {&quot;Laba&quot;},
	[&quot;law&quot;] = {&quot;Lauje&quot;},
	[&quot;lax&quot;] = {&quot;Tiwa&quot;},
	[&quot;lay&quot;] = {&quot;Lama Bai&quot;},
	[&quot;laz&quot;] = {&quot;Aribwatsa&quot;},
	[&quot;lbb&quot;] = {&quot;Label&quot;},
	[&quot;lbc&quot;] = {&quot;Lakkia&quot;},
	[&quot;lbe&quot;] = {&quot;Lak&quot;},
	[&quot;lbf&quot;] = {&quot;Tinani&quot;},
	[&quot;lbg&quot;] = {&quot;Laopang&quot;},
	[&quot;lbi&quot;] = {&quot;La'bi&quot;},
	[&quot;lbj&quot;] = {&quot;Ladakhi&quot;},
	[&quot;lbk&quot;] = {&quot;Central Bontok&quot;},
	[&quot;lbl&quot;] = {&quot;Libon Bikol&quot;},
	[&quot;lbm&quot;] = {&quot;Lodhi&quot;},
	[&quot;lbn&quot;] = {&quot;Rmeet&quot;},
	[&quot;lbo&quot;] = {&quot;Laven&quot;},
	[&quot;lbq&quot;] = {&quot;Wampar&quot;},
	[&quot;lbr&quot;] = {&quot;Lohorung&quot;},
	[&quot;lbs&quot;] = {&quot;Libyan Sign Language&quot;},
	[&quot;lbt&quot;] = {&quot;Lachi&quot;},
	[&quot;lbu&quot;] = {&quot;Labu&quot;},
	[&quot;lbv&quot;] = {&quot;Lavatbura-Lamusong&quot;},
	[&quot;lbw&quot;] = {&quot;Tolaki&quot;},
	[&quot;lbx&quot;] = {&quot;Lawangan&quot;},
	[&quot;lby&quot;] = {&quot;Lamalama&quot;, &quot;Lamu-Lamu&quot;},
	[&quot;lbz&quot;] = {&quot;Lardil&quot;},
	[&quot;lcc&quot;] = {&quot;Legenyem&quot;},
	[&quot;lcd&quot;] = {&quot;Lola&quot;},
	[&quot;lce&quot;] = {&quot;Loncong&quot;, &quot;Sekak&quot;},
	[&quot;lcf&quot;] = {&quot;Lubu&quot;},
	[&quot;lch&quot;] = {&quot;Luchazi&quot;},
	[&quot;lcl&quot;] = {&quot;Lisela&quot;},
	[&quot;lcm&quot;] = {&quot;Tungag&quot;},
	[&quot;lcp&quot;] = {&quot;Western Lawa&quot;},
	[&quot;lcq&quot;] = {&quot;Luhu&quot;},
	[&quot;lcs&quot;] = {&quot;Lisabata-Nuniali&quot;},
	[&quot;lda&quot;] = {&quot;Kla-Dan&quot;},
	[&quot;ldb&quot;] = {&quot;Dũya&quot;},
	[&quot;ldd&quot;] = {&quot;Luri&quot;},
	[&quot;ldg&quot;] = {&quot;Lenyima&quot;},
	[&quot;ldh&quot;] = {&quot;Lamja-Dengsa-Tola&quot;},
	[&quot;ldi&quot;] = {&quot;Laari&quot;},
	[&quot;ldj&quot;] = {&quot;Lemoro&quot;},
	[&quot;ldk&quot;] = {&quot;Leelau&quot;},
	[&quot;ldl&quot;] = {&quot;Kaan&quot;},
	[&quot;ldm&quot;] = {&quot;Landoma&quot;},
	[&quot;ldn&quot;] = {&quot;Láadan&quot;},
	[&quot;ldo&quot;] = {&quot;Loo&quot;},
	[&quot;ldp&quot;] = {&quot;Tso&quot;},
	[&quot;ldq&quot;] = {&quot;Lufu&quot;},
	[&quot;lea&quot;] = {&quot;Lega-Shabunda&quot;},
	[&quot;leb&quot;] = {&quot;Lala-Bisa&quot;},
	[&quot;lec&quot;] = {&quot;Leco&quot;},
	[&quot;led&quot;] = {&quot;Lendu&quot;},
	[&quot;lee&quot;] = {&quot;Lyélé&quot;},
	[&quot;lef&quot;] = {&quot;Lelemi&quot;},
	[&quot;leh&quot;] = {&quot;Lenje&quot;},
	[&quot;lei&quot;] = {&quot;Lemio&quot;},
	[&quot;lej&quot;] = {&quot;Lengola&quot;},
	[&quot;lek&quot;] = {&quot;Leipon&quot;},
	[&quot;lel&quot;] = {&quot;Lele (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;lem&quot;] = {&quot;Nomaande&quot;},
	[&quot;len&quot;] = {&quot;Lenca&quot;},
	[&quot;leo&quot;] = {&quot;Leti (Cameroon)&quot;},
	[&quot;lep&quot;] = {&quot;Lepcha&quot;},
	[&quot;leq&quot;] = {&quot;Lembena&quot;},
	[&quot;ler&quot;] = {&quot;Lenkau&quot;},
	[&quot;les&quot;] = {&quot;Lese&quot;},
	[&quot;let&quot;] = {&quot;Lesing-Gelimi&quot;, &quot;Amio-Gelimi&quot;},
	[&quot;leu&quot;] = {&quot;Kara (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;lev&quot;] = {&quot;Lamma&quot;},
	[&quot;lew&quot;] = {&quot;Ledo Kaili&quot;},
	[&quot;lex&quot;] = {&quot;Luang&quot;},
	[&quot;ley&quot;] = {&quot;Lemolang&quot;},
	[&quot;lez&quot;] = {&quot;Lezghian&quot;},
	[&quot;lfa&quot;] = {&quot;Lefa&quot;},
	[&quot;lfn&quot;] = {&quot;Lingua Franca Nova&quot;},
	[&quot;lga&quot;] = {&quot;Lungga&quot;},
	[&quot;lgb&quot;] = {&quot;Laghu&quot;},
	[&quot;lgg&quot;] = {&quot;Lugbara&quot;},
	[&quot;lgh&quot;] = {&quot;Laghuu&quot;},
	[&quot;lgi&quot;] = {&quot;Lengilu&quot;},
	[&quot;lgk&quot;] = {&quot;Lingarak&quot;, &quot;Neverver&quot;},
	[&quot;lgl&quot;] = {&quot;Wala&quot;},
	[&quot;lgm&quot;] = {&quot;Lega-Mwenga&quot;},
	[&quot;lgn&quot;] = {&quot;T'apo&quot;, &quot;Opuuo&quot;},
	[&quot;lgq&quot;] = {&quot;Logba&quot;},
	[&quot;lgr&quot;] = {&quot;Lengo&quot;},
	[&quot;lgt&quot;] = {&quot;Pahi&quot;},
	[&quot;lgu&quot;] = {&quot;Longgu&quot;},
	[&quot;lgz&quot;] = {&quot;Ligenza&quot;},
	[&quot;lha&quot;] = {&quot;Laha (Viet Nam)&quot;},
	[&quot;lhh&quot;] = {&quot;Laha (Indonesia)&quot;},
	[&quot;lhi&quot;] = {&quot;Lahu Shi&quot;},
	[&quot;lhl&quot;] = {&quot;Lahul Lohar&quot;},
	[&quot;lhm&quot;] = {&quot;Lhomi&quot;},
	[&quot;lhn&quot;] = {&quot;Lahanan&quot;},
	[&quot;lhp&quot;] = {&quot;Lhokpu&quot;},
	[&quot;lhs&quot;] = {&quot;Mlahsö&quot;},
	[&quot;lht&quot;] = {&quot;Lo-Toga&quot;},
	[&quot;lhu&quot;] = {&quot;Lahu&quot;},
	[&quot;lia&quot;] = {&quot;West-Central Limba&quot;},
	[&quot;lib&quot;] = {&quot;Likum&quot;},
	[&quot;lic&quot;] = {&quot;Hlai&quot;},
	[&quot;lid&quot;] = {&quot;Nyindrou&quot;},
	[&quot;lie&quot;] = {&quot;Likila&quot;},
	[&quot;lif&quot;] = {&quot;Limbu&quot;},
	[&quot;lig&quot;] = {&quot;Ligbi&quot;},
	[&quot;lih&quot;] = {&quot;Lihir&quot;},
	[&quot;lij&quot;] = {&quot;Ligurian&quot;},
	[&quot;lik&quot;] = {&quot;Lika&quot;},
	[&quot;lil&quot;] = {&quot;Lillooet&quot;},
	[&quot;lio&quot;] = {&quot;Liki&quot;},
	[&quot;lip&quot;] = {&quot;Sekpele&quot;},
	[&quot;liq&quot;] = {&quot;Libido&quot;},
	[&quot;lir&quot;] = {&quot;Liberian English&quot;},
	[&quot;lis&quot;] = {&quot;Lisu&quot;},
	[&quot;liu&quot;] = {&quot;Logorik&quot;},
	[&quot;liv&quot;] = {&quot;Liv&quot;},
	[&quot;liw&quot;] = {&quot;Col&quot;},
	[&quot;lix&quot;] = {&quot;Liabuku&quot;},
	[&quot;liy&quot;] = {&quot;Banda-Bambari&quot;},
	[&quot;liz&quot;] = {&quot;Libinza&quot;},
	[&quot;lja&quot;] = {&quot;Golpa&quot;},
	[&quot;lje&quot;] = {&quot;Rampi&quot;},
	[&quot;lji&quot;] = {&quot;Laiyolo&quot;},
	[&quot;ljl&quot;] = {&quot;Li'o&quot;},
	[&quot;ljp&quot;] = {&quot;Lampung Api&quot;},
	[&quot;ljw&quot;] = {&quot;Yirandali&quot;},
	[&quot;ljx&quot;] = {&quot;Yuru&quot;},
	[&quot;lka&quot;] = {&quot;Lakalei&quot;},
	[&quot;lkb&quot;] = {&quot;Kabras&quot;, &quot;Lukabaras&quot;},
	[&quot;lkc&quot;] = {&quot;Kucong&quot;},
	[&quot;lkd&quot;] = {&quot;Lakondê&quot;},
	[&quot;lke&quot;] = {&quot;Kenyi&quot;},
	[&quot;lkh&quot;] = {&quot;Lakha&quot;},
	[&quot;lki&quot;] = {&quot;Laki&quot;},
	[&quot;lkj&quot;] = {&quot;Remun&quot;},
	[&quot;lkl&quot;] = {&quot;Laeko-Libuat&quot;},
	[&quot;lkm&quot;] = {&quot;Kalaamaya&quot;},
	[&quot;lkn&quot;] = {&quot;Lakon&quot;, &quot;Vure&quot;},
	[&quot;lko&quot;] = {&quot;Khayo&quot;, &quot;Olukhayo&quot;},
	[&quot;lkr&quot;] = {&quot;Päri&quot;},
	[&quot;lks&quot;] = {&quot;Kisa&quot;, &quot;Olushisa&quot;},
	[&quot;lkt&quot;] = {&quot;Lakota&quot;},
	[&quot;lku&quot;] = {&quot;Kungkari&quot;},
	[&quot;lky&quot;] = {&quot;Lokoya&quot;},
	[&quot;lla&quot;] = {&quot;Lala-Roba&quot;},
	[&quot;llb&quot;] = {&quot;Lolo&quot;},
	[&quot;llc&quot;] = {&quot;Lele (Guinea)&quot;},
	[&quot;lld&quot;] = {&quot;Ladin&quot;},
	[&quot;lle&quot;] = {&quot;Lele (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;llf&quot;] = {&quot;Hermit&quot;},
	[&quot;llg&quot;] = {&quot;Lole&quot;},
	[&quot;llh&quot;] = {&quot;Lamu&quot;},
	[&quot;lli&quot;] = {&quot;Teke-Laali&quot;},
	[&quot;llj&quot;] = {&quot;Ladji Ladji&quot;},
	[&quot;llk&quot;] = {&quot;Lelak&quot;},
	[&quot;lll&quot;] = {&quot;Lilau&quot;},
	[&quot;llm&quot;] = {&quot;Lasalimu&quot;},
	[&quot;lln&quot;] = {&quot;Lele (Chad)&quot;},
	[&quot;llp&quot;] = {&quot;North Efate&quot;},
	[&quot;llq&quot;] = {&quot;Lolak&quot;},
	[&quot;lls&quot;] = {&quot;Lithuanian Sign Language&quot;},
	[&quot;llu&quot;] = {&quot;Lau&quot;},
	[&quot;llx&quot;] = {&quot;Lauan&quot;},
	[&quot;lma&quot;] = {&quot;East Limba&quot;},
	[&quot;lmb&quot;] = {&quot;Merei&quot;},
	[&quot;lmc&quot;] = {&quot;Limilngan&quot;},
	[&quot;lmd&quot;] = {&quot;Lumun&quot;},
	[&quot;lme&quot;] = {&quot;Pévé&quot;},
	[&quot;lmf&quot;] = {&quot;South Lembata&quot;},
	[&quot;lmg&quot;] = {&quot;Lamogai&quot;},
	[&quot;lmh&quot;] = {&quot;Lambichhong&quot;},
	[&quot;lmi&quot;] = {&quot;Lombi&quot;},
	[&quot;lmj&quot;] = {&quot;West Lembata&quot;},
	[&quot;lmk&quot;] = {&quot;Lamkang&quot;},
	[&quot;lml&quot;] = {&quot;Hano&quot;},
	[&quot;lmn&quot;] = {&quot;Lambadi&quot;},
	[&quot;lmo&quot;] = {&quot;Lombard&quot;},
	[&quot;lmp&quot;] = {&quot;Limbum&quot;},
	[&quot;lmq&quot;] = {&quot;Lamatuka&quot;},
	[&quot;lmr&quot;] = {&quot;Lamalera&quot;},
	[&quot;lmu&quot;] = {&quot;Lamenu&quot;},
	[&quot;lmv&quot;] = {&quot;Lomaiviti&quot;},
	[&quot;lmw&quot;] = {&quot;Lake Miwok&quot;},
	[&quot;lmx&quot;] = {&quot;Laimbue&quot;},
	[&quot;lmy&quot;] = {&quot;Lamboya&quot;},
	[&quot;lna&quot;] = {&quot;Langbashe&quot;},
	[&quot;lnb&quot;] = {&quot;Mbalanhu&quot;},
	[&quot;lnd&quot;] = {&quot;Lundayeh&quot;, &quot;Lun Bawang&quot;},
	[&quot;lng&quot;] = {&quot;Langobardic&quot;},
	[&quot;lnh&quot;] = {&quot;Lanoh&quot;},
	[&quot;lni&quot;] = {&quot;Daantanai'&quot;},
	[&quot;lnj&quot;] = {&quot;Leningitij&quot;},
	[&quot;lnl&quot;] = {&quot;South Central Banda&quot;},
	[&quot;lnm&quot;] = {&quot;Langam&quot;},
	[&quot;lnn&quot;] = {&quot;Lorediakarkar&quot;},
	[&quot;lno&quot;] = {&quot;Lango (South Sudan)&quot;},
	[&quot;lns&quot;] = {&quot;Lamnso'&quot;},
	[&quot;lnu&quot;] = {&quot;Longuda&quot;},
	[&quot;lnw&quot;] = {&quot;Lanima&quot;},
	[&quot;lnz&quot;] = {&quot;Lonzo&quot;},
	[&quot;loa&quot;] = {&quot;Loloda&quot;},
	[&quot;lob&quot;] = {&quot;Lobi&quot;},
	[&quot;loc&quot;] = {&quot;Inonhan&quot;},
	[&quot;loe&quot;] = {&quot;Saluan&quot;},
	[&quot;lof&quot;] = {&quot;Logol&quot;},
	[&quot;log&quot;] = {&quot;Logo&quot;},
	[&quot;loh&quot;] = {&quot;Narim&quot;},
	[&quot;loi&quot;] = {&quot;Loma (Côte d'Ivoire)&quot;},
	[&quot;loj&quot;] = {&quot;Lou&quot;},
	[&quot;lok&quot;] = {&quot;Loko&quot;},
	[&quot;lol&quot;] = {&quot;Mongo&quot;},
	[&quot;lom&quot;] = {&quot;Loma (Liberia)&quot;},
	[&quot;lon&quot;] = {&quot;Malawi Lomwe&quot;},
	[&quot;loo&quot;] = {&quot;Lombo&quot;},
	[&quot;lop&quot;] = {&quot;Lopa&quot;},
	[&quot;loq&quot;] = {&quot;Lobala&quot;},
	[&quot;lor&quot;] = {&quot;Téén&quot;},
	[&quot;los&quot;] = {&quot;Loniu&quot;},
	[&quot;lot&quot;] = {&quot;Otuho&quot;},
	[&quot;lou&quot;] = {&quot;Louisiana Creole&quot;},
	[&quot;lov&quot;] = {&quot;Lopi&quot;},
	[&quot;low&quot;] = {&quot;Tampias Lobu&quot;},
	[&quot;lox&quot;] = {&quot;Loun&quot;},
	[&quot;loy&quot;] = {&quot;Loke&quot;},
	[&quot;loz&quot;] = {&quot;Lozi&quot;},
	[&quot;lpa&quot;] = {&quot;Lelepa&quot;},
	[&quot;lpe&quot;] = {&quot;Lepki&quot;},
	[&quot;lpn&quot;] = {&quot;Long Phuri Naga&quot;},
	[&quot;lpo&quot;] = {&quot;Lipo&quot;},
	[&quot;lpx&quot;] = {&quot;Lopit&quot;},
	[&quot;lra&quot;] = {&quot;Rara Bakati'&quot;},
	[&quot;lrc&quot;] = {&quot;Northern Luri&quot;},
	[&quot;lre&quot;] = {&quot;Laurentian&quot;},
	[&quot;lrg&quot;] = {&quot;Laragia&quot;},
	[&quot;lri&quot;] = {&quot;Marachi&quot;, &quot;Olumarachi&quot;},
	[&quot;lrk&quot;] = {&quot;Loarki&quot;},
	[&quot;lrl&quot;] = {&quot;Lari&quot;},
	[&quot;lrm&quot;] = {&quot;Marama&quot;, &quot;Olumarama&quot;},
	[&quot;lrn&quot;] = {&quot;Lorang&quot;},
	[&quot;lro&quot;] = {&quot;Laro&quot;},
	[&quot;lrr&quot;] = {&quot;Southern Yamphu&quot;},
	[&quot;lrt&quot;] = {&quot;Larantuka Malay&quot;},
	[&quot;lrv&quot;] = {&quot;Larevat&quot;},
	[&quot;lrz&quot;] = {&quot;Lemerig&quot;},
	[&quot;lsa&quot;] = {&quot;Lasgerdi&quot;},
	[&quot;lsb&quot;] = {&quot;Burundian Sign Language&quot;, &quot;Langue des Signes Burundaise&quot;},
	[&quot;lsd&quot;] = {&quot;Lishana Deni&quot;},
	[&quot;lse&quot;] = {&quot;Lusengo&quot;},
	[&quot;lsh&quot;] = {&quot;Lish&quot;},
	[&quot;lsi&quot;] = {&quot;Lashi&quot;},
	[&quot;lsl&quot;] = {&quot;Latvian Sign Language&quot;},
	[&quot;lsm&quot;] = {&quot;Saamia&quot;, &quot;Olusamia&quot;},
	[&quot;lsn&quot;] = {&quot;Tibetan Sign Language&quot;},
	[&quot;lso&quot;] = {&quot;Laos Sign Language&quot;},
	[&quot;lsp&quot;] = {&quot;Panamanian Sign Language&quot;, &quot;Lengua de Señas Panameñas&quot;},
	[&quot;lsr&quot;] = {&quot;Aruop&quot;},
	[&quot;lss&quot;] = {&quot;Lasi&quot;},
	[&quot;lst&quot;] = {&quot;Trinidad and Tobago Sign Language&quot;},
	[&quot;lsv&quot;] = {&quot;Sivia Sign Language&quot;},
	[&quot;lsy&quot;] = {&quot;Mauritian Sign Language&quot;},
	[&quot;ltc&quot;] = {&quot;Late Middle Chinese&quot;},
	[&quot;ltg&quot;] = {&quot;Latgalian&quot;},
	[&quot;lth&quot;] = {&quot;Thur&quot;},
	[&quot;lti&quot;] = {&quot;Leti (Indonesia)&quot;},
	[&quot;ltn&quot;] = {&quot;Latundê&quot;},
	[&quot;lto&quot;] = {&quot;Tsotso&quot;, &quot;Olutsotso&quot;},
	[&quot;lts&quot;] = {&quot;Tachoni&quot;, &quot;Lutachoni&quot;},
	[&quot;ltu&quot;] = {&quot;Latu&quot;},
	[&quot;lua&quot;] = {&quot;Luba-Lulua&quot;},
	[&quot;luc&quot;] = {&quot;Aringa&quot;},
	[&quot;lud&quot;] = {&quot;Ludian&quot;},
	[&quot;lue&quot;] = {&quot;Luvale&quot;},
	[&quot;luf&quot;] = {&quot;Laua&quot;},
	[&quot;lui&quot;] = {&quot;Luiseno&quot;},
	[&quot;luj&quot;] = {&quot;Luna&quot;},
	[&quot;luk&quot;] = {&quot;Lunanakha&quot;},
	[&quot;lul&quot;] = {&quot;Olu'bo&quot;},
	[&quot;lum&quot;] = {&quot;Luimbi&quot;},
	[&quot;lun&quot;] = {&quot;Lunda&quot;},
	[&quot;luo&quot;] = {&quot;Luo (Kenya and Tanzania)&quot;, &quot;Dholuo&quot;},
	[&quot;lup&quot;] = {&quot;Lumbu&quot;},
	[&quot;luq&quot;] = {&quot;Lucumi&quot;},
	[&quot;lur&quot;] = {&quot;Laura&quot;},
	[&quot;lus&quot;] = {&quot;Lushai&quot;},
	[&quot;lut&quot;] = {&quot;Lushootseed&quot;},
	[&quot;luu&quot;] = {&quot;Lumba-Yakkha&quot;},
	[&quot;luv&quot;] = {&quot;Luwati&quot;},
	[&quot;luw&quot;] = {&quot;Luo (Cameroon)&quot;},
	[&quot;luy&quot;] = {&quot;Luyia&quot;, &quot;Oluluyia&quot;},
	[&quot;luz&quot;] = {&quot;Southern Luri&quot;},
	[&quot;lva&quot;] = {&quot;Maku'a&quot;},
	[&quot;lvi&quot;] = {&quot;Lavi&quot;},
	[&quot;lvk&quot;] = {&quot;Lavukaleve&quot;},
	[&quot;lvs&quot;] = {&quot;Standard Latvian&quot;},
	[&quot;lvu&quot;] = {&quot;Levuka&quot;},
	[&quot;lwa&quot;] = {&quot;Lwalu&quot;},
	[&quot;lwe&quot;] = {&quot;Lewo Eleng&quot;},
	[&quot;lwg&quot;] = {&quot;Wanga&quot;, &quot;Oluwanga&quot;},
	[&quot;lwh&quot;] = {&quot;White Lachi&quot;},
	[&quot;lwl&quot;] = {&quot;Eastern Lawa&quot;},
	[&quot;lwm&quot;] = {&quot;Laomian&quot;},
	[&quot;lwo&quot;] = {&quot;Luwo&quot;},
	[&quot;lws&quot;] = {&quot;Malawian Sign Language&quot;},
	[&quot;lwt&quot;] = {&quot;Lewotobi&quot;},
	[&quot;lwu&quot;] = {&quot;Lawu&quot;},
	[&quot;lww&quot;] = {&quot;Lewo&quot;},
	[&quot;lxm&quot;] = {&quot;Lakurumau&quot;},
	[&quot;lya&quot;] = {&quot;Layakha&quot;},
	[&quot;lyg&quot;] = {&quot;Lyngngam&quot;},
	[&quot;lyn&quot;] = {&quot;Luyana&quot;},
	[&quot;lzh&quot;] = {&quot;Literary Chinese&quot;},
	[&quot;lzl&quot;] = {&quot;Litzlitz&quot;},
	[&quot;lzn&quot;] = {&quot;Leinong Naga&quot;},
	[&quot;lzz&quot;] = {&quot;Laz&quot;},
	[&quot;maa&quot;] = {&quot;San Jerónimo Tecóatl Mazatec&quot;},
	[&quot;mab&quot;] = {&quot;Yutanduchi Mixtec&quot;},
	[&quot;mad&quot;] = {&quot;Madurese&quot;},
	[&quot;mae&quot;] = {&quot;Bo-Rukul&quot;},
	[&quot;maf&quot;] = {&quot;Mafa&quot;},
	[&quot;mag&quot;] = {&quot;Magahi&quot;},
	[&quot;mai&quot;] = {&quot;Maithili&quot;},
	[&quot;maj&quot;] = {&quot;Jalapa De Díaz Mazatec&quot;},
	[&quot;mak&quot;] = {&quot;Makasar&quot;},
	[&quot;mam&quot;] = {&quot;Mam&quot;},
	[&quot;man&quot;] = {&quot;Mandingo&quot;, &quot;Manding&quot;},
	[&quot;map&quot;] = {&quot;Austronesian languages&quot;},
	[&quot;maq&quot;] = {&quot;Chiquihuitlán Mazatec&quot;},
	[&quot;mas&quot;] = {&quot;Masai&quot;},
	[&quot;mat&quot;] = {&quot;San Francisco Matlatzinca&quot;},
	[&quot;mau&quot;] = {&quot;Huautla Mazatec&quot;},
	[&quot;mav&quot;] = {&quot;Sateré-Mawé&quot;},
	[&quot;maw&quot;] = {&quot;Mampruli&quot;},
	[&quot;max&quot;] = {&quot;North Moluccan Malay&quot;},
	[&quot;maz&quot;] = {&quot;Central Mazahua&quot;},
	[&quot;mba&quot;] = {&quot;Higaonon&quot;},
	[&quot;mbb&quot;] = {&quot;Western Bukidnon Manobo&quot;},
	[&quot;mbc&quot;] = {&quot;Macushi&quot;},
	[&quot;mbd&quot;] = {&quot;Dibabawon Manobo&quot;},
	[&quot;mbe&quot;] = {&quot;Molale&quot;},
	[&quot;mbf&quot;] = {&quot;Baba Malay&quot;},
	[&quot;mbh&quot;] = {&quot;Mangseng&quot;},
	[&quot;mbi&quot;] = {&quot;Ilianen Manobo&quot;},
	[&quot;mbj&quot;] = {&quot;Nadëb&quot;},
	[&quot;mbk&quot;] = {&quot;Malol&quot;},
	[&quot;mbl&quot;] = {&quot;Maxakalí&quot;},
	[&quot;mbm&quot;] = {&quot;Ombamba&quot;},
	[&quot;mbn&quot;] = {&quot;Macaguán&quot;},
	[&quot;mbo&quot;] = {&quot;Mbo (Cameroon)&quot;},
	[&quot;mbp&quot;] = {&quot;Malayo&quot;},
	[&quot;mbq&quot;] = {&quot;Maisin&quot;},
	[&quot;mbr&quot;] = {&quot;Nukak Makú&quot;},
	[&quot;mbs&quot;] = {&quot;Sarangani Manobo&quot;},
	[&quot;mbt&quot;] = {&quot;Matigsalug Manobo&quot;},
	[&quot;mbu&quot;] = {&quot;Mbula-Bwazza&quot;},
	[&quot;mbv&quot;] = {&quot;Mbulungish&quot;},
	[&quot;mbw&quot;] = {&quot;Maring&quot;},
	[&quot;mbx&quot;] = {&quot;Mari (East Sepik Province)&quot;},
	[&quot;mby&quot;] = {&quot;Memoni&quot;},
	[&quot;mbz&quot;] = {&quot;Amoltepec Mixtec&quot;},
	[&quot;mca&quot;] = {&quot;Maca&quot;},
	[&quot;mcb&quot;] = {&quot;Machiguenga&quot;},
	[&quot;mcc&quot;] = {&quot;Bitur&quot;},
	[&quot;mcd&quot;] = {&quot;Sharanahua&quot;},
	[&quot;mce&quot;] = {&quot;Itundujia Mixtec&quot;},
	[&quot;mcf&quot;] = {&quot;Matsés&quot;},
	[&quot;mcg&quot;] = {&quot;Mapoyo&quot;},
	[&quot;mch&quot;] = {&quot;Maquiritari&quot;},
	[&quot;mci&quot;] = {&quot;Mese&quot;},
	[&quot;mcj&quot;] = {&quot;Mvanip&quot;},
	[&quot;mck&quot;] = {&quot;Mbunda&quot;},
	[&quot;mcl&quot;] = {&quot;Macaguaje&quot;},
	[&quot;mcm&quot;] = {&quot;Malaccan Creole Portuguese&quot;},
	[&quot;mcn&quot;] = {&quot;Masana&quot;},
	[&quot;mco&quot;] = {&quot;Coatlán Mixe&quot;},
	[&quot;mcp&quot;] = {&quot;Makaa&quot;},
	[&quot;mcq&quot;] = {&quot;Ese&quot;},
	[&quot;mcr&quot;] = {&quot;Menya&quot;},
	[&quot;mcs&quot;] = {&quot;Mambai&quot;},
	[&quot;mct&quot;] = {&quot;Mengisa&quot;},
	[&quot;mcu&quot;] = {&quot;Cameroon Mambila&quot;},
	[&quot;mcv&quot;] = {&quot;Minanibai&quot;},
	[&quot;mcw&quot;] = {&quot;Mawa (Chad)&quot;},
	[&quot;mcx&quot;] = {&quot;Mpiemo&quot;},
	[&quot;mcy&quot;] = {&quot;South Watut&quot;},
	[&quot;mcz&quot;] = {&quot;Mawan&quot;},
	[&quot;mda&quot;] = {&quot;Mada (Nigeria)&quot;},
	[&quot;mdb&quot;] = {&quot;Morigi&quot;},
	[&quot;mdc&quot;] = {&quot;Male (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;mdd&quot;] = {&quot;Mbum&quot;},
	[&quot;mde&quot;] = {&quot;Maba (Chad)&quot;},
	[&quot;mdf&quot;] = {&quot;Moksha&quot;},
	[&quot;mdg&quot;] = {&quot;Massalat&quot;},
	[&quot;mdh&quot;] = {&quot;Maguindanaon&quot;},
	[&quot;mdi&quot;] = {&quot;Mamvu&quot;},
	[&quot;mdj&quot;] = {&quot;Mangbetu&quot;},
	[&quot;mdk&quot;] = {&quot;Mangbutu&quot;},
	[&quot;mdl&quot;] = {&quot;Maltese Sign Language&quot;},
	[&quot;mdm&quot;] = {&quot;Mayogo&quot;},
	[&quot;mdn&quot;] = {&quot;Mbati&quot;},
	[&quot;mdp&quot;] = {&quot;Mbala&quot;},
	[&quot;mdq&quot;] = {&quot;Mbole&quot;},
	[&quot;mdr&quot;] = {&quot;Mandar&quot;},
	[&quot;mds&quot;] = {&quot;Maria (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;mdt&quot;] = {&quot;Mbere&quot;},
	[&quot;mdu&quot;] = {&quot;Mboko&quot;},
	[&quot;mdv&quot;] = {&quot;Santa Lucía Monteverde Mixtec&quot;},
	[&quot;mdw&quot;] = {&quot;Mbosi&quot;},
	[&quot;mdx&quot;] = {&quot;Dizin&quot;},
	[&quot;mdy&quot;] = {&quot;Male (Ethiopia)&quot;},
	[&quot;mdz&quot;] = {&quot;Suruí Do Pará&quot;},
	[&quot;mea&quot;] = {&quot;Menka&quot;},
	[&quot;meb&quot;] = {&quot;Ikobi&quot;},
	[&quot;mec&quot;] = {&quot;Marra&quot;},
	[&quot;med&quot;] = {&quot;Melpa&quot;},
	[&quot;mee&quot;] = {&quot;Mengen&quot;},
	[&quot;mef&quot;] = {&quot;Megam&quot;},
	[&quot;meh&quot;] = {&quot;Southwestern Tlaxiaco Mixtec&quot;},
	[&quot;mei&quot;] = {&quot;Midob&quot;},
	[&quot;mej&quot;] = {&quot;Meyah&quot;},
	[&quot;mek&quot;] = {&quot;Mekeo&quot;},
	[&quot;mel&quot;] = {&quot;Central Melanau&quot;},
	[&quot;mem&quot;] = {&quot;Mangala&quot;},
	[&quot;men&quot;] = {&quot;Mende (Sierra Leone)&quot;},
	[&quot;meo&quot;] = {&quot;Kedah Malay&quot;},
	[&quot;mep&quot;] = {&quot;Miriwoong&quot;},
	[&quot;meq&quot;] = {&quot;Merey&quot;},
	[&quot;mer&quot;] = {&quot;Meru&quot;},
	[&quot;mes&quot;] = {&quot;Masmaje&quot;},
	[&quot;met&quot;] = {&quot;Mato&quot;},
	[&quot;meu&quot;] = {&quot;Motu&quot;},
	[&quot;mev&quot;] = {&quot;Mano&quot;},
	[&quot;mew&quot;] = {&quot;Maaka&quot;},
	[&quot;mey&quot;] = {&quot;Hassaniyya&quot;},
	[&quot;mez&quot;] = {&quot;Menominee&quot;},
	[&quot;mfa&quot;] = {&quot;Pattani Malay&quot;},
	[&quot;mfb&quot;] = {&quot;Bangka&quot;},
	[&quot;mfc&quot;] = {&quot;Mba&quot;},
	[&quot;mfd&quot;] = {&quot;Mendankwe-Nkwen&quot;},
	[&quot;mfe&quot;] = {&quot;Morisyen&quot;},
	[&quot;mff&quot;] = {&quot;Naki&quot;},
	[&quot;mfg&quot;] = {&quot;Mogofin&quot;},
	[&quot;mfh&quot;] = {&quot;Matal&quot;},
	[&quot;mfi&quot;] = {&quot;Wandala&quot;},
	[&quot;mfj&quot;] = {&quot;Mefele&quot;},
	[&quot;mfk&quot;] = {&quot;North Mofu&quot;},
	[&quot;mfl&quot;] = {&quot;Putai&quot;},
	[&quot;mfm&quot;] = {&quot;Marghi South&quot;},
	[&quot;mfn&quot;] = {&quot;Cross River Mbembe&quot;},
	[&quot;mfo&quot;] = {&quot;Mbe&quot;},
	[&quot;mfp&quot;] = {&quot;Makassar Malay&quot;},
	[&quot;mfq&quot;] = {&quot;Moba&quot;},
	[&quot;mfr&quot;] = {&quot;Marrithiyel&quot;},
	[&quot;mfs&quot;] = {&quot;Mexican Sign Language&quot;},
	[&quot;mft&quot;] = {&quot;Mokerang&quot;},
	[&quot;mfu&quot;] = {&quot;Mbwela&quot;},
	[&quot;mfv&quot;] = {&quot;Mandjak&quot;},
	[&quot;mfw&quot;] = {&quot;Mulaha&quot;},
	[&quot;mfx&quot;] = {&quot;Melo&quot;},
	[&quot;mfy&quot;] = {&quot;Mayo&quot;},
	[&quot;mfz&quot;] = {&quot;Mabaan&quot;},
	[&quot;mga&quot;] = {&quot;Middle Irish (900-1200)&quot;},
	[&quot;mgb&quot;] = {&quot;Mararit&quot;},
	[&quot;mgc&quot;] = {&quot;Morokodo&quot;},
	[&quot;mgd&quot;] = {&quot;Moru&quot;},
	[&quot;mge&quot;] = {&quot;Mango&quot;},
	[&quot;mgf&quot;] = {&quot;Maklew&quot;},
	[&quot;mgg&quot;] = {&quot;Mpumpong&quot;},
	[&quot;mgh&quot;] = {&quot;Makhuwa-Meetto&quot;},
	[&quot;mgi&quot;] = {&quot;Lijili&quot;},
	[&quot;mgj&quot;] = {&quot;Abureni&quot;},
	[&quot;mgk&quot;] = {&quot;Mawes&quot;},
	[&quot;mgl&quot;] = {&quot;Maleu-Kilenge&quot;},
	[&quot;mgm&quot;] = {&quot;Mambae&quot;},
	[&quot;mgn&quot;] = {&quot;Mbangi&quot;},
	[&quot;mgo&quot;] = {&quot;Meta'&quot;},
	[&quot;mgp&quot;] = {&quot;Eastern Magar&quot;},
	[&quot;mgq&quot;] = {&quot;Malila&quot;},
	[&quot;mgr&quot;] = {&quot;Mambwe-Lungu&quot;},
	[&quot;mgs&quot;] = {&quot;Manda (Tanzania)&quot;},
	[&quot;mgt&quot;] = {&quot;Mongol&quot;},
	[&quot;mgu&quot;] = {&quot;Mailu&quot;},
	[&quot;mgv&quot;] = {&quot;Matengo&quot;},
	[&quot;mgw&quot;] = {&quot;Matumbi&quot;},
	[&quot;mgy&quot;] = {&quot;Mbunga&quot;},
	[&quot;mgz&quot;] = {&quot;Mbugwe&quot;},
	[&quot;mha&quot;] = {&quot;Manda (India)&quot;},
	[&quot;mhb&quot;] = {&quot;Mahongwe&quot;},
	[&quot;mhc&quot;] = {&quot;Mocho&quot;},
	[&quot;mhd&quot;] = {&quot;Mbugu&quot;},
	[&quot;mhe&quot;] = {&quot;Besisi&quot;, &quot;Mah Meri&quot;},
	[&quot;mhf&quot;] = {&quot;Mamaa&quot;},
	[&quot;mhg&quot;] = {&quot;Margu&quot;},
	[&quot;mhi&quot;] = {&quot;Ma'di&quot;},
	[&quot;mhj&quot;] = {&quot;Mogholi&quot;},
	[&quot;mhk&quot;] = {&quot;Mungaka&quot;},
	[&quot;mhl&quot;] = {&quot;Mauwake&quot;},
	[&quot;mhm&quot;] = {&quot;Makhuwa-Moniga&quot;},
	[&quot;mhn&quot;] = {&quot;Mócheno&quot;},
	[&quot;mho&quot;] = {&quot;Mashi (Zambia)&quot;},
	[&quot;mhp&quot;] = {&quot;Balinese Malay&quot;},
	[&quot;mhq&quot;] = {&quot;Mandan&quot;},
	[&quot;mhr&quot;] = {&quot;Eastern Mari&quot;},
	[&quot;mhs&quot;] = {&quot;Buru (Indonesia)&quot;},
	[&quot;mht&quot;] = {&quot;Mandahuaca&quot;},
	[&quot;mhu&quot;] = {&quot;Digaro-Mishmi&quot;, &quot;Darang Deng&quot;},
	[&quot;mhw&quot;] = {&quot;Mbukushu&quot;},
	[&quot;mhx&quot;] = {&quot;Maru&quot;, &quot;Lhaovo&quot;},
	[&quot;mhy&quot;] = {&quot;Ma'anyan&quot;},
	[&quot;mhz&quot;] = {&quot;Mor (Mor Islands)&quot;},
	[&quot;mia&quot;] = {&quot;Miami&quot;},
	[&quot;mib&quot;] = {&quot;Atatláhuca Mixtec&quot;},
	[&quot;mic&quot;] = {&quot;Mi'kmaq&quot;, &quot;Micmac&quot;},
	[&quot;mid&quot;] = {&quot;Mandaic&quot;},
	[&quot;mie&quot;] = {&quot;Ocotepec Mixtec&quot;},
	[&quot;mif&quot;] = {&quot;Mofu-Gudur&quot;},
	[&quot;mig&quot;] = {&quot;San Miguel El Grande Mixtec&quot;},
	[&quot;mih&quot;] = {&quot;Chayuco Mixtec&quot;},
	[&quot;mii&quot;] = {&quot;Chigmecatitlán Mixtec&quot;},
	[&quot;mij&quot;] = {&quot;Abar&quot;, &quot;Mungbam&quot;},
	[&quot;mik&quot;] = {&quot;Mikasuki&quot;},
	[&quot;mil&quot;] = {&quot;Peñoles Mixtec&quot;},
	[&quot;mim&quot;] = {&quot;Alacatlatzala Mixtec&quot;},
	[&quot;min&quot;] = {&quot;Minangkabau&quot;},
	[&quot;mio&quot;] = {&quot;Pinotepa Nacional Mixtec&quot;},
	[&quot;mip&quot;] = {&quot;Apasco-Apoala Mixtec&quot;},
	[&quot;miq&quot;] = {&quot;Mískito&quot;},
	[&quot;mir&quot;] = {&quot;Isthmus Mixe&quot;},
	[&quot;mis&quot;] = {&quot;Uncoded languages&quot;},
	[&quot;mit&quot;] = {&quot;Southern Puebla Mixtec&quot;},
	[&quot;miu&quot;] = {&quot;Cacaloxtepec Mixtec&quot;},
	[&quot;miw&quot;] = {&quot;Akoye&quot;},
	[&quot;mix&quot;] = {&quot;Mixtepec Mixtec&quot;},
	[&quot;miy&quot;] = {&quot;Ayutla Mixtec&quot;},
	[&quot;miz&quot;] = {&quot;Coatzospan Mixtec&quot;},
	[&quot;mjb&quot;] = {&quot;Makalero&quot;},
	[&quot;mjc&quot;] = {&quot;San Juan Colorado Mixtec&quot;},
	[&quot;mjd&quot;] = {&quot;Northwest Maidu&quot;},
	[&quot;mje&quot;] = {&quot;Muskum&quot;},
	[&quot;mjg&quot;] = {&quot;Tu&quot;},
	[&quot;mjh&quot;] = {&quot;Mwera (Nyasa)&quot;},
	[&quot;mji&quot;] = {&quot;Kim Mun&quot;},
	[&quot;mjj&quot;] = {&quot;Mawak&quot;},
	[&quot;mjk&quot;] = {&quot;Matukar&quot;},
	[&quot;mjl&quot;] = {&quot;Mandeali&quot;},
	[&quot;mjm&quot;] = {&quot;Medebur&quot;},
	[&quot;mjn&quot;] = {&quot;Ma (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;mjo&quot;] = {&quot;Malankuravan&quot;},
	[&quot;mjp&quot;] = {&quot;Malapandaram&quot;},
	[&quot;mjq&quot;] = {&quot;Malaryan&quot;},
	[&quot;mjr&quot;] = {&quot;Malavedan&quot;},
	[&quot;mjs&quot;] = {&quot;Miship&quot;},
	[&quot;mjt&quot;] = {&quot;Sauria Paharia&quot;},
	[&quot;mju&quot;] = {&quot;Manna-Dora&quot;},
	[&quot;mjv&quot;] = {&quot;Mannan&quot;},
	[&quot;mjw&quot;] = {&quot;Karbi&quot;},
	[&quot;mjx&quot;] = {&quot;Mahali&quot;},
	[&quot;mjy&quot;] = {&quot;Mahican&quot;},
	[&quot;mjz&quot;] = {&quot;Majhi&quot;},
	[&quot;mka&quot;] = {&quot;Mbre&quot;},
	[&quot;mkb&quot;] = {&quot;Mal Paharia&quot;},
	[&quot;mkc&quot;] = {&quot;Siliput&quot;},
	[&quot;mke&quot;] = {&quot;Mawchi&quot;},
	[&quot;mkf&quot;] = {&quot;Miya&quot;},
	[&quot;mkg&quot;] = {&quot;Mak (China)&quot;},
	[&quot;mkh&quot;] = {&quot;Mon-Khmer languages&quot;},
	[&quot;mki&quot;] = {&quot;Dhatki&quot;},
	[&quot;mkj&quot;] = {&quot;Mokilese&quot;},
	[&quot;mkk&quot;] = {&quot;Byep&quot;},
	[&quot;mkl&quot;] = {&quot;Mokole&quot;},
	[&quot;mkm&quot;] = {&quot;Moklen&quot;},
	[&quot;mkn&quot;] = {&quot;Kupang Malay&quot;},
	[&quot;mko&quot;] = {&quot;Mingang Doso&quot;},
	[&quot;mkp&quot;] = {&quot;Moikodi&quot;},
	[&quot;mkq&quot;] = {&quot;Bay Miwok&quot;},
	[&quot;mkr&quot;] = {&quot;Malas&quot;},
	[&quot;mks&quot;] = {&quot;Silacayoapan Mixtec&quot;},
	[&quot;mkt&quot;] = {&quot;Vamale&quot;},
	[&quot;mku&quot;] = {&quot;Konyanka Maninka&quot;},
	[&quot;mkv&quot;] = {&quot;Mafea&quot;},
	[&quot;mkw&quot;] = {&quot;Kituba (Congo)&quot;},
	[&quot;mkx&quot;] = {&quot;Kinamiging Manobo&quot;},
	[&quot;mky&quot;] = {&quot;East Makian&quot;},
	[&quot;mkz&quot;] = {&quot;Makasae&quot;},
	[&quot;mla&quot;] = {&quot;Malo&quot;},
	[&quot;mlb&quot;] = {&quot;Mbule&quot;},
	[&quot;mlc&quot;] = {&quot;Cao Lan&quot;},
	[&quot;mle&quot;] = {&quot;Manambu&quot;},
	[&quot;mlf&quot;] = {&quot;Mal&quot;},
	[&quot;mlh&quot;] = {&quot;Mape&quot;},
	[&quot;mli&quot;] = {&quot;Malimpung&quot;},
	[&quot;mlj&quot;] = {&quot;Miltu&quot;},
	[&quot;mlk&quot;] = {&quot;Ilwana&quot;, &quot;Kiwilwana&quot;},
	[&quot;mll&quot;] = {&quot;Malua Bay&quot;},
	[&quot;mlm&quot;] = {&quot;Mulam&quot;},
	[&quot;mln&quot;] = {&quot;Malango&quot;},
	[&quot;mlo&quot;] = {&quot;Mlomp&quot;},
	[&quot;mlp&quot;] = {&quot;Bargam&quot;},
	[&quot;mlq&quot;] = {&quot;Western Maninkakan&quot;},
	[&quot;mlr&quot;] = {&quot;Vame&quot;},
	[&quot;mls&quot;] = {&quot;Masalit&quot;},
	[&quot;mlu&quot;] = {&quot;To'abaita&quot;},
	[&quot;mlv&quot;] = {&quot;Motlav&quot;, &quot;Mwotlap&quot;},
	[&quot;mlw&quot;] = {&quot;Moloko&quot;},
	[&quot;mlx&quot;] = {&quot;Malfaxal&quot;, &quot;Naha'ai&quot;},
	[&quot;mlz&quot;] = {&quot;Malaynon&quot;},
	[&quot;mma&quot;] = {&quot;Mama&quot;},
	[&quot;mmb&quot;] = {&quot;Momina&quot;},
	[&quot;mmc&quot;] = {&quot;Michoacán Mazahua&quot;},
	[&quot;mmd&quot;] = {&quot;Maonan&quot;},
	[&quot;mme&quot;] = {&quot;Mae&quot;},
	[&quot;mmf&quot;] = {&quot;Mundat&quot;},
	[&quot;mmg&quot;] = {&quot;North Ambrym&quot;},
	[&quot;mmh&quot;] = {&quot;Mehináku&quot;},
	[&quot;mmi&quot;] = {&quot;Musar&quot;},
	[&quot;mmj&quot;] = {&quot;Majhwar&quot;},
	[&quot;mmk&quot;] = {&quot;Mukha-Dora&quot;},
	[&quot;mml&quot;] = {&quot;Man Met&quot;},
	[&quot;mmm&quot;] = {&quot;Maii&quot;},
	[&quot;mmn&quot;] = {&quot;Mamanwa&quot;},
	[&quot;mmo&quot;] = {&quot;Mangga Buang&quot;},
	[&quot;mmp&quot;] = {&quot;Siawi&quot;},
	[&quot;mmq&quot;] = {&quot;Musak&quot;},
	[&quot;mmr&quot;] = {&quot;Western Xiangxi Miao&quot;},
	[&quot;mmt&quot;] = {&quot;Malalamai&quot;},
	[&quot;mmu&quot;] = {&quot;Mmaala&quot;},
	[&quot;mmv&quot;] = {&quot;Miriti&quot;},
	[&quot;mmw&quot;] = {&quot;Emae&quot;},
	[&quot;mmx&quot;] = {&quot;Madak&quot;},
	[&quot;mmy&quot;] = {&quot;Migaama&quot;},
	[&quot;mmz&quot;] = {&quot;Mabaale&quot;},
	[&quot;mna&quot;] = {&quot;Mbula&quot;},
	[&quot;mnb&quot;] = {&quot;Muna&quot;},
	[&quot;mnc&quot;] = {&quot;Manchu&quot;},
	[&quot;mnd&quot;] = {&quot;Mondé&quot;},
	[&quot;mne&quot;] = {&quot;Naba&quot;},
	[&quot;mnf&quot;] = {&quot;Mundani&quot;},
	[&quot;mng&quot;] = {&quot;Eastern Mnong&quot;},
	[&quot;mnh&quot;] = {&quot;Mono (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;mni&quot;] = {&quot;Manipuri&quot;},
	[&quot;mnj&quot;] = {&quot;Munji&quot;},
	[&quot;mnk&quot;] = {&quot;Mandinka&quot;},
	[&quot;mnl&quot;] = {&quot;Tiale&quot;},
	[&quot;mnm&quot;] = {&quot;Mapena&quot;},
	[&quot;mnn&quot;] = {&quot;Southern Mnong&quot;},
	[&quot;mno&quot;] = {&quot;Manobo languages&quot;},
	[&quot;mnp&quot;] = {&quot;Min Bei Chinese&quot;},
	[&quot;mnq&quot;] = {&quot;Minriq&quot;},
	[&quot;mnr&quot;] = {&quot;Mono (USA)&quot;},
	[&quot;mns&quot;] = {&quot;Mansi&quot;},
	[&quot;mnu&quot;] = {&quot;Mer&quot;},
	[&quot;mnv&quot;] = {&quot;Rennell-Bellona&quot;},
	[&quot;mnw&quot;] = {&quot;Mon&quot;},
	[&quot;mnx&quot;] = {&quot;Manikion&quot;},
	[&quot;mny&quot;] = {&quot;Manyawa&quot;},
	[&quot;mnz&quot;] = {&quot;Moni&quot;},
	[&quot;moa&quot;] = {&quot;Mwan&quot;},
	[&quot;moc&quot;] = {&quot;Mocoví&quot;},
	[&quot;mod&quot;] = {&quot;Mobilian&quot;},
	[&quot;moe&quot;] = {&quot;Innu&quot;, &quot;Montagnais&quot;},
	[&quot;mog&quot;] = {&quot;Mongondow&quot;},
	[&quot;moh&quot;] = {&quot;Mohawk&quot;},
	[&quot;moi&quot;] = {&quot;Mboi&quot;},
	[&quot;moj&quot;] = {&quot;Monzombo&quot;},
	[&quot;mok&quot;] = {&quot;Morori&quot;},
	[&quot;mom&quot;] = {&quot;Mangue&quot;},
	[&quot;moo&quot;] = {&quot;Monom&quot;},
	[&quot;mop&quot;] = {&quot;Mopán Maya&quot;},
	[&quot;moq&quot;] = {&quot;Mor (Bomberai Peninsula)&quot;},
	[&quot;mor&quot;] = {&quot;Moro&quot;},
	[&quot;mos&quot;] = {&quot;Mossi&quot;},
	[&quot;mot&quot;] = {&quot;Barí&quot;},
	[&quot;mou&quot;] = {&quot;Mogum&quot;},
	[&quot;mov&quot;] = {&quot;Mohave&quot;},
	[&quot;mow&quot;] = {&quot;Moi (Congo)&quot;},
	[&quot;mox&quot;] = {&quot;Molima&quot;},
	[&quot;moy&quot;] = {&quot;Shekkacho&quot;},
	[&quot;moz&quot;] = {&quot;Mukulu&quot;, &quot;Gergiko&quot;},
	[&quot;mpa&quot;] = {&quot;Mpoto&quot;},
	[&quot;mpb&quot;] = {&quot;Malak Malak&quot;, &quot;Mullukmulluk&quot;},
	[&quot;mpc&quot;] = {&quot;Mangarrayi&quot;},
	[&quot;mpd&quot;] = {&quot;Machinere&quot;},
	[&quot;mpe&quot;] = {&quot;Majang&quot;},
	[&quot;mpg&quot;] = {&quot;Marba&quot;},
	[&quot;mph&quot;] = {&quot;Maung&quot;},
	[&quot;mpi&quot;] = {&quot;Mpade&quot;},
	[&quot;mpj&quot;] = {&quot;Martu Wangka&quot;, &quot;Wangkajunga&quot;},
	[&quot;mpk&quot;] = {&quot;Mbara (Chad)&quot;},
	[&quot;mpl&quot;] = {&quot;Middle Watut&quot;},
	[&quot;mpm&quot;] = {&quot;Yosondúa Mixtec&quot;},
	[&quot;mpn&quot;] = {&quot;Mindiri&quot;},
	[&quot;mpo&quot;] = {&quot;Miu&quot;},
	[&quot;mpp&quot;] = {&quot;Migabac&quot;},
	[&quot;mpq&quot;] = {&quot;Matís&quot;},
	[&quot;mpr&quot;] = {&quot;Vangunu&quot;},
	[&quot;mps&quot;] = {&quot;Dadibi&quot;},
	[&quot;mpt&quot;] = {&quot;Mian&quot;},
	[&quot;mpu&quot;] = {&quot;Makuráp&quot;},
	[&quot;mpv&quot;] = {&quot;Mungkip&quot;},
	[&quot;mpw&quot;] = {&quot;Mapidian&quot;},
	[&quot;mpx&quot;] = {&quot;Misima-Panaeati&quot;},
	[&quot;mpy&quot;] = {&quot;Mapia&quot;},
	[&quot;mpz&quot;] = {&quot;Mpi&quot;},
	[&quot;mqa&quot;] = {&quot;Maba (Indonesia)&quot;},
	[&quot;mqb&quot;] = {&quot;Mbuko&quot;},
	[&quot;mqc&quot;] = {&quot;Mangole&quot;},
	[&quot;mqe&quot;] = {&quot;Matepi&quot;},
	[&quot;mqf&quot;] = {&quot;Momuna&quot;},
	[&quot;mqg&quot;] = {&quot;Kota Bangun Kutai Malay&quot;},
	[&quot;mqh&quot;] = {&quot;Tlazoyaltepec Mixtec&quot;},
	[&quot;mqi&quot;] = {&quot;Mariri&quot;},
	[&quot;mqj&quot;] = {&quot;Mamasa&quot;},
	[&quot;mqk&quot;] = {&quot;Rajah Kabunsuwan Manobo&quot;},
	[&quot;mql&quot;] = {&quot;Mbelime&quot;},
	[&quot;mqm&quot;] = {&quot;South Marquesan&quot;},
	[&quot;mqn&quot;] = {&quot;Moronene&quot;},
	[&quot;mqo&quot;] = {&quot;Modole&quot;},
	[&quot;mqp&quot;] = {&quot;Manipa&quot;},
	[&quot;mqq&quot;] = {&quot;Minokok&quot;},
	[&quot;mqr&quot;] = {&quot;Mander&quot;},
	[&quot;mqs&quot;] = {&quot;West Makian&quot;},
	[&quot;mqt&quot;] = {&quot;Mok&quot;},
	[&quot;mqu&quot;] = {&quot;Mandari&quot;},
	[&quot;mqv&quot;] = {&quot;Mosimo&quot;},
	[&quot;mqw&quot;] = {&quot;Murupi&quot;},
	[&quot;mqx&quot;] = {&quot;Mamuju&quot;},
	[&quot;mqy&quot;] = {&quot;Manggarai&quot;},
	[&quot;mqz&quot;] = {&quot;Pano&quot;},
	[&quot;mra&quot;] = {&quot;Mlabri&quot;},
	[&quot;mrb&quot;] = {&quot;Marino&quot;},
	[&quot;mrc&quot;] = {&quot;Maricopa&quot;},
	[&quot;mrd&quot;] = {&quot;Western Magar&quot;},
	[&quot;mre&quot;] = {&quot;Martha's Vineyard Sign Language&quot;},
	[&quot;mrf&quot;] = {&quot;Elseng&quot;},
	[&quot;mrg&quot;] = {&quot;Mising&quot;},
	[&quot;mrh&quot;] = {&quot;Mara Chin&quot;},
	[&quot;mrj&quot;] = {&quot;Western Mari&quot;},
	[&quot;mrk&quot;] = {&quot;Hmwaveke&quot;},
	[&quot;mrl&quot;] = {&quot;Mortlockese&quot;},
	[&quot;mrm&quot;] = {&quot;Merlav&quot;, &quot;Mwerlap&quot;},
	[&quot;mrn&quot;] = {&quot;Cheke Holo&quot;},
	[&quot;mro&quot;] = {&quot;Mru&quot;},
	[&quot;mrp&quot;] = {&quot;Morouas&quot;},
	[&quot;mrq&quot;] = {&quot;North Marquesan&quot;},
	[&quot;mrr&quot;] = {&quot;Maria (India)&quot;},
	[&quot;mrs&quot;] = {&quot;Maragus&quot;},
	[&quot;mrt&quot;] = {&quot;Marghi Central&quot;},
	[&quot;mru&quot;] = {&quot;Mono (Cameroon)&quot;},
	[&quot;mrv&quot;] = {&quot;Mangareva&quot;},
	[&quot;mrw&quot;] = {&quot;Maranao&quot;},
	[&quot;mrx&quot;] = {&quot;Maremgi&quot;, &quot;Dineor&quot;},
	[&quot;mry&quot;] = {&quot;Mandaya&quot;},
	[&quot;mrz&quot;] = {&quot;Marind&quot;},
	[&quot;msb&quot;] = {&quot;Masbatenyo&quot;},
	[&quot;msc&quot;] = {&quot;Sankaran Maninka&quot;},
	[&quot;msd&quot;] = {&quot;Yucatec Maya Sign Language&quot;},
	[&quot;mse&quot;] = {&quot;Musey&quot;},
	[&quot;msf&quot;] = {&quot;Mekwei&quot;},
	[&quot;msg&quot;] = {&quot;Moraid&quot;},
	[&quot;msh&quot;] = {&quot;Masikoro Malagasy&quot;},
	[&quot;msi&quot;] = {&quot;Sabah Malay&quot;},
	[&quot;msj&quot;] = {&quot;Ma (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;msk&quot;] = {&quot;Mansaka&quot;},
	[&quot;msl&quot;] = {&quot;Molof&quot;, &quot;Poule&quot;},
	[&quot;msm&quot;] = {&quot;Agusan Manobo&quot;},
	[&quot;msn&quot;] = {&quot;Vurës&quot;},
	[&quot;mso&quot;] = {&quot;Mombum&quot;},
	[&quot;msp&quot;] = {&quot;Maritsauá&quot;},
	[&quot;msq&quot;] = {&quot;Caac&quot;},
	[&quot;msr&quot;] = {&quot;Mongolian Sign Language&quot;},
	[&quot;mss&quot;] = {&quot;West Masela&quot;},
	[&quot;msu&quot;] = {&quot;Musom&quot;},
	[&quot;msv&quot;] = {&quot;Maslam&quot;},
	[&quot;msw&quot;] = {&quot;Mansoanka&quot;},
	[&quot;msx&quot;] = {&quot;Moresada&quot;},
	[&quot;msy&quot;] = {&quot;Aruamu&quot;},
	[&quot;msz&quot;] = {&quot;Momare&quot;},
	[&quot;mta&quot;] = {&quot;Cotabato Manobo&quot;},
	[&quot;mtb&quot;] = {&quot;Anyin Morofo&quot;},
	[&quot;mtc&quot;] = {&quot;Munit&quot;},
	[&quot;mtd&quot;] = {&quot;Mualang&quot;},
	[&quot;mte&quot;] = {&quot;Mono (Solomon Islands)&quot;},
	[&quot;mtf&quot;] = {&quot;Murik (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;mtg&quot;] = {&quot;Una&quot;},
	[&quot;mth&quot;] = {&quot;Munggui&quot;},
	[&quot;mti&quot;] = {&quot;Maiwa (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;mtj&quot;] = {&quot;Moskona&quot;},
	[&quot;mtk&quot;] = {&quot;Mbe'&quot;},
	[&quot;mtl&quot;] = {&quot;Montol&quot;},
	[&quot;mtm&quot;] = {&quot;Mator&quot;},
	[&quot;mtn&quot;] = {&quot;Matagalpa&quot;},
	[&quot;mto&quot;] = {&quot;Totontepec Mixe&quot;},
	[&quot;mtp&quot;] = {&quot;Wichí Lhamtés Nocten&quot;},
	[&quot;mtq&quot;] = {&quot;Muong&quot;},
	[&quot;mtr&quot;] = {&quot;Mewari&quot;},
	[&quot;mts&quot;] = {&quot;Yora&quot;},
	[&quot;mtt&quot;] = {&quot;Mota&quot;},
	[&quot;mtu&quot;] = {&quot;Tututepec Mixtec&quot;},
	[&quot;mtv&quot;] = {&quot;Asaro'o&quot;},
	[&quot;mtw&quot;] = {&quot;Southern Binukidnon&quot;},
	[&quot;mtx&quot;] = {&quot;Tidaá Mixtec&quot;},
	[&quot;mty&quot;] = {&quot;Nabi&quot;},
	[&quot;mua&quot;] = {&quot;Mundang&quot;},
	[&quot;mub&quot;] = {&quot;Mubi&quot;},
	[&quot;muc&quot;] = {&quot;Ajumbu&quot;},
	[&quot;mud&quot;] = {&quot;Mednyj Aleut&quot;},
	[&quot;mue&quot;] = {&quot;Media Lengua&quot;},
	[&quot;mug&quot;] = {&quot;Musgu&quot;},
	[&quot;muh&quot;] = {&quot;Mündü&quot;},
	[&quot;mui&quot;] = {&quot;Musi&quot;},
	[&quot;muj&quot;] = {&quot;Mabire&quot;},
	[&quot;muk&quot;] = {&quot;Mugom&quot;},
	[&quot;mul&quot;] = {&quot;Multiple languages&quot;},
	[&quot;mum&quot;] = {&quot;Maiwala&quot;},
	[&quot;mun&quot;] = {&quot;Munda languages&quot;},
	[&quot;muo&quot;] = {&quot;Nyong&quot;},
	[&quot;mup&quot;] = {&quot;Malvi&quot;},
	[&quot;muq&quot;] = {&quot;Eastern Xiangxi Miao&quot;},
	[&quot;mur&quot;] = {&quot;Murle&quot;},
	[&quot;mus&quot;] = {&quot;Creek&quot;},
	[&quot;mut&quot;] = {&quot;Western Muria&quot;},
	[&quot;muu&quot;] = {&quot;Yaaku&quot;},
	[&quot;muv&quot;] = {&quot;Muthuvan&quot;},
	[&quot;mux&quot;] = {&quot;Bo-Ung&quot;},
	[&quot;muy&quot;] = {&quot;Muyang&quot;},
	[&quot;muz&quot;] = {&quot;Mursi&quot;},
	[&quot;mva&quot;] = {&quot;Manam&quot;},
	[&quot;mvb&quot;] = {&quot;Mattole&quot;},
	[&quot;mvd&quot;] = {&quot;Mamboru&quot;},
	[&quot;mve&quot;] = {&quot;Marwari (Pakistan)&quot;},
	[&quot;mvf&quot;] = {&quot;Peripheral Mongolian&quot;},
	[&quot;mvg&quot;] = {&quot;Yucuañe Mixtec&quot;},
	[&quot;mvh&quot;] = {&quot;Mulgi&quot;},
	[&quot;mvi&quot;] = {&quot;Miyako&quot;},
	[&quot;mvk&quot;] = {&quot;Mekmek&quot;},
	[&quot;mvl&quot;] = {&quot;Mbara (Australia)&quot;},
	[&quot;mvn&quot;] = {&quot;Minaveha&quot;},
	[&quot;mvo&quot;] = {&quot;Marovo&quot;},
	[&quot;mvp&quot;] = {&quot;Duri&quot;},
	[&quot;mvq&quot;] = {&quot;Moere&quot;},
	[&quot;mvr&quot;] = {&quot;Marau&quot;},
	[&quot;mvs&quot;] = {&quot;Massep&quot;},
	[&quot;mvt&quot;] = {&quot;Mpotovoro&quot;},
	[&quot;mvu&quot;] = {&quot;Marfa&quot;},
	[&quot;mvv&quot;] = {&quot;Tagal Murut&quot;},
	[&quot;mvw&quot;] = {&quot;Machinga&quot;},
	[&quot;mvx&quot;] = {&quot;Meoswar&quot;},
	[&quot;mvy&quot;] = {&quot;Indus Kohistani&quot;},
	[&quot;mvz&quot;] = {&quot;Mesqan&quot;},
	[&quot;mwa&quot;] = {&quot;Mwatebu&quot;},
	[&quot;mwb&quot;] = {&quot;Juwal&quot;},
	[&quot;mwc&quot;] = {&quot;Are&quot;},
	[&quot;mwe&quot;] = {&quot;Mwera (Chimwera)&quot;},
	[&quot;mwf&quot;] = {&quot;Murrinh-Patha&quot;},
	[&quot;mwg&quot;] = {&quot;Aiklep&quot;},
	[&quot;mwh&quot;] = {&quot;Mouk-Aria&quot;},
	[&quot;mwi&quot;] = {&quot;Labo&quot;, &quot;Ninde&quot;},
	[&quot;mwk&quot;] = {&quot;Kita Maninkakan&quot;},
	[&quot;mwl&quot;] = {&quot;Mirandese&quot;},
	[&quot;mwm&quot;] = {&quot;Sar&quot;},
	[&quot;mwn&quot;] = {&quot;Nyamwanga&quot;},
	[&quot;mwo&quot;] = {&quot;Central Maewo&quot;},
	[&quot;mwp&quot;] = {&quot;Kala Lagaw Ya&quot;},
	[&quot;mwq&quot;] = {&quot;Mün Chin&quot;},
	[&quot;mwr&quot;] = {&quot;Marwari&quot;},
	[&quot;mws&quot;] = {&quot;Mwimbi-Muthambi&quot;},
	[&quot;mwt&quot;] = {&quot;Moken&quot;},
	[&quot;mwu&quot;] = {&quot;Mittu&quot;},
	[&quot;mwv&quot;] = {&quot;Mentawai&quot;},
	[&quot;mww&quot;] = {&quot;Hmong Daw&quot;},
	[&quot;mwz&quot;] = {&quot;Moingi&quot;},
	[&quot;mxa&quot;] = {&quot;Northwest Oaxaca Mixtec&quot;},
	[&quot;mxb&quot;] = {&quot;Tezoatlán Mixtec&quot;},
	[&quot;mxc&quot;] = {&quot;Manyika&quot;},
	[&quot;mxd&quot;] = {&quot;Modang&quot;},
	[&quot;mxe&quot;] = {&quot;Mele-Fila&quot;},
	[&quot;mxf&quot;] = {&quot;Malgbe&quot;},
	[&quot;mxg&quot;] = {&quot;Mbangala&quot;},
	[&quot;mxh&quot;] = {&quot;Mvuba&quot;},
	[&quot;mxi&quot;] = {&quot;Mozarabic&quot;},
	[&quot;mxj&quot;] = {&quot;Miju-Mishmi&quot;, &quot;Geman Deng&quot;},
	[&quot;mxk&quot;] = {&quot;Monumbo&quot;},
	[&quot;mxl&quot;] = {&quot;Maxi Gbe&quot;},
	[&quot;mxm&quot;] = {&quot;Meramera&quot;},
	[&quot;mxn&quot;] = {&quot;Moi (Indonesia)&quot;},
	[&quot;mxo&quot;] = {&quot;Mbowe&quot;},
	[&quot;mxp&quot;] = {&quot;Tlahuitoltepec Mixe&quot;},
	[&quot;mxq&quot;] = {&quot;Juquila Mixe&quot;},
	[&quot;mxr&quot;] = {&quot;Murik (Malaysia)&quot;},
	[&quot;mxs&quot;] = {&quot;Huitepec Mixtec&quot;},
	[&quot;mxt&quot;] = {&quot;Jamiltepec Mixtec&quot;},
	[&quot;mxu&quot;] = {&quot;Mada (Cameroon)&quot;},
	[&quot;mxv&quot;] = {&quot;Metlatónoc Mixtec&quot;},
	[&quot;mxw&quot;] = {&quot;Namo&quot;},
	[&quot;mxx&quot;] = {&quot;Mahou&quot;, &quot;Mawukakan&quot;},
	[&quot;mxy&quot;] = {&quot;Southeastern Nochixtlán Mixtec&quot;},
	[&quot;mxz&quot;] = {&quot;Central Masela&quot;},
	[&quot;myb&quot;] = {&quot;Mbay&quot;},
	[&quot;myc&quot;] = {&quot;Mayeka&quot;},
	[&quot;mye&quot;] = {&quot;Myene&quot;},
	[&quot;myf&quot;] = {&quot;Bambassi&quot;},
	[&quot;myg&quot;] = {&quot;Manta&quot;},
	[&quot;myh&quot;] = {&quot;Makah&quot;},
	[&quot;myj&quot;] = {&quot;Mangayat&quot;},
	[&quot;myk&quot;] = {&quot;Mamara Senoufo&quot;},
	[&quot;myl&quot;] = {&quot;Moma&quot;},
	[&quot;mym&quot;] = {&quot;Me'en&quot;},
	[&quot;myn&quot;] = {&quot;Mayan languages&quot;},
	[&quot;myo&quot;] = {&quot;Anfillo&quot;},
	[&quot;myp&quot;] = {&quot;Pirahã&quot;},
	[&quot;myr&quot;] = {&quot;Muniche&quot;},
	[&quot;mys&quot;] = {&quot;Mesmes&quot;},
	[&quot;myu&quot;] = {&quot;Mundurukú&quot;},
	[&quot;myv&quot;] = {&quot;Erzya&quot;},
	[&quot;myw&quot;] = {&quot;Muyuw&quot;},
	[&quot;myx&quot;] = {&quot;Masaaba&quot;},
	[&quot;myy&quot;] = {&quot;Macuna&quot;},
	[&quot;myz&quot;] = {&quot;Classical Mandaic&quot;},
	[&quot;mza&quot;] = {&quot;Santa María Zacatepec Mixtec&quot;},
	[&quot;mzb&quot;] = {&quot;Tumzabt&quot;},
	[&quot;mzc&quot;] = {&quot;Madagascar Sign Language&quot;},
	[&quot;mzd&quot;] = {&quot;Malimba&quot;},
	[&quot;mze&quot;] = {&quot;Morawa&quot;},
	[&quot;mzg&quot;] = {&quot;Monastic Sign Language&quot;},
	[&quot;mzh&quot;] = {&quot;Wichí Lhamtés Güisnay&quot;},
	[&quot;mzi&quot;] = {&quot;Ixcatlán Mazatec&quot;},
	[&quot;mzj&quot;] = {&quot;Manya&quot;},
	[&quot;mzk&quot;] = {&quot;Nigeria Mambila&quot;},
	[&quot;mzl&quot;] = {&quot;Mazatlán Mixe&quot;},
	[&quot;mzm&quot;] = {&quot;Mumuye&quot;},
	[&quot;mzn&quot;] = {&quot;Mazanderani&quot;},
	[&quot;mzo&quot;] = {&quot;Matipuhy&quot;},
	[&quot;mzp&quot;] = {&quot;Movima&quot;},
	[&quot;mzq&quot;] = {&quot;Mori Atas&quot;},
	[&quot;mzr&quot;] = {&quot;Marúbo&quot;},
	[&quot;mzs&quot;] = {&quot;Macanese&quot;},
	[&quot;mzt&quot;] = {&quot;Mintil&quot;},
	[&quot;mzu&quot;] = {&quot;Inapang&quot;},
	[&quot;mzv&quot;] = {&quot;Manza&quot;},
	[&quot;mzw&quot;] = {&quot;Deg&quot;},
	[&quot;mzx&quot;] = {&quot;Mawayana&quot;},
	[&quot;mzy&quot;] = {&quot;Mozambican Sign Language&quot;},
	[&quot;mzz&quot;] = {&quot;Maiadomu&quot;},
	[&quot;naa&quot;] = {&quot;Namla&quot;},
	[&quot;nab&quot;] = {&quot;Southern Nambikuára&quot;},
	[&quot;nac&quot;] = {&quot;Narak&quot;},
	[&quot;nae&quot;] = {&quot;Naka'ela&quot;},
	[&quot;naf&quot;] = {&quot;Nabak&quot;},
	[&quot;nag&quot;] = {&quot;Naga Pidgin&quot;},
	[&quot;nah&quot;] = {&quot;Nahuatl languages&quot;},
	[&quot;nai&quot;] = {&quot;North American Indian languages&quot;},
	[&quot;naj&quot;] = {&quot;Nalu&quot;},
	[&quot;nak&quot;] = {&quot;Nakanai&quot;},
	[&quot;nal&quot;] = {&quot;Nalik&quot;},
	[&quot;nam&quot;] = {&quot;Ngan'gityemerri&quot;},
	[&quot;nan&quot;] = {&quot;Min Nan Chinese&quot;},
	[&quot;nao&quot;] = {&quot;Naaba&quot;},
	[&quot;nap&quot;] = {&quot;Neapolitan&quot;},
	[&quot;naq&quot;] = {&quot;Khoekhoe&quot;, &quot;Nama (Namibia)&quot;},
	[&quot;nar&quot;] = {&quot;Iguta&quot;},
	[&quot;nas&quot;] = {&quot;Naasioi&quot;},
	[&quot;nat&quot;] = {&quot;Ca̱hungwa̱rya̱&quot;, &quot;Hungworo&quot;},
	[&quot;naw&quot;] = {&quot;Nawuri&quot;},
	[&quot;nax&quot;] = {&quot;Nakwi&quot;},
	[&quot;nay&quot;] = {&quot;Ngarrindjeri&quot;},
	[&quot;naz&quot;] = {&quot;Coatepec Nahuatl&quot;},
	[&quot;nba&quot;] = {&quot;Nyemba&quot;},
	[&quot;nbb&quot;] = {&quot;Ndoe&quot;},
	[&quot;nbc&quot;] = {&quot;Chang Naga&quot;},
	[&quot;nbd&quot;] = {&quot;Ngbinda&quot;},
	[&quot;nbe&quot;] = {&quot;Konyak Naga&quot;},
	[&quot;nbg&quot;] = {&quot;Nagarchal&quot;},
	[&quot;nbh&quot;] = {&quot;Ngamo&quot;},
	[&quot;nbi&quot;] = {&quot;Mao Naga&quot;},
	[&quot;nbj&quot;] = {&quot;Ngarinyman&quot;},
	[&quot;nbk&quot;] = {&quot;Nake&quot;},
	[&quot;nbm&quot;] = {&quot;Ngbaka Ma'bo&quot;},
	[&quot;nbn&quot;] = {&quot;Kuri&quot;},
	[&quot;nbo&quot;] = {&quot;Nkukoli&quot;},
	[&quot;nbp&quot;] = {&quot;Nnam&quot;},
	[&quot;nbq&quot;] = {&quot;Nggem&quot;},
	[&quot;nbr&quot;] = {&quot;Numana&quot;},
	[&quot;nbs&quot;] = {&quot;Namibian Sign Language&quot;},
	[&quot;nbt&quot;] = {&quot;Na&quot;},
	[&quot;nbu&quot;] = {&quot;Rongmei Naga&quot;},
	[&quot;nbv&quot;] = {&quot;Ngamambo&quot;},
	[&quot;nbw&quot;] = {&quot;Southern Ngbandi&quot;},
	[&quot;nby&quot;] = {&quot;Ningera&quot;},
	[&quot;nca&quot;] = {&quot;Iyo&quot;},
	[&quot;ncb&quot;] = {&quot;Central Nicobarese&quot;},
	[&quot;ncc&quot;] = {&quot;Ponam&quot;},
	[&quot;ncd&quot;] = {&quot;Nachering&quot;},
	[&quot;nce&quot;] = {&quot;Yale&quot;},
	[&quot;ncf&quot;] = {&quot;Notsi&quot;},
	[&quot;ncg&quot;] = {&quot;Nisga'a&quot;},
	[&quot;nch&quot;] = {&quot;Central Huasteca Nahuatl&quot;},
	[&quot;nci&quot;] = {&quot;Classical Nahuatl&quot;},
	[&quot;ncj&quot;] = {&quot;Northern Puebla Nahuatl&quot;},
	[&quot;nck&quot;] = {&quot;Na-kara&quot;},
	[&quot;ncl&quot;] = {&quot;Michoacán Nahuatl&quot;},
	[&quot;ncm&quot;] = {&quot;Nambo&quot;},
	[&quot;ncn&quot;] = {&quot;Nauna&quot;},
	[&quot;nco&quot;] = {&quot;Sibe&quot;},
	[&quot;ncq&quot;] = {&quot;Northern Katang&quot;},
	[&quot;ncr&quot;] = {&quot;Ncane&quot;},
	[&quot;ncs&quot;] = {&quot;Nicaraguan Sign Language&quot;},
	[&quot;nct&quot;] = {&quot;Chothe Naga&quot;},
	[&quot;ncu&quot;] = {&quot;Chumburung&quot;},
	[&quot;ncx&quot;] = {&quot;Central Puebla Nahuatl&quot;},
	[&quot;ncz&quot;] = {&quot;Natchez&quot;},
	[&quot;nda&quot;] = {&quot;Ndasa&quot;},
	[&quot;ndb&quot;] = {&quot;Kenswei Nsei&quot;},
	[&quot;ndc&quot;] = {&quot;Ndau&quot;},
	[&quot;ndd&quot;] = {&quot;Nde-Nsele-Nta&quot;},
	[&quot;ndf&quot;] = {&quot;Nadruvian&quot;},
	[&quot;ndg&quot;] = {&quot;Ndengereko&quot;},
	[&quot;ndh&quot;] = {&quot;Ndali&quot;},
	[&quot;ndi&quot;] = {&quot;Samba Leko&quot;},
	[&quot;ndj&quot;] = {&quot;Ndamba&quot;},
	[&quot;ndk&quot;] = {&quot;Ndaka&quot;},
	[&quot;ndl&quot;] = {&quot;Ndolo&quot;},
	[&quot;ndm&quot;] = {&quot;Ndam&quot;},
	[&quot;ndn&quot;] = {&quot;Ngundi&quot;},
	[&quot;ndp&quot;] = {&quot;Ndo&quot;},
	[&quot;ndq&quot;] = {&quot;Ndombe&quot;},
	[&quot;ndr&quot;] = {&quot;Ndoola&quot;},
	[&quot;nds&quot;] = {&quot;Low German&quot;, &quot;Low Saxon&quot;},
	[&quot;ndt&quot;] = {&quot;Ndunga&quot;},
	[&quot;ndu&quot;] = {&quot;Dugun&quot;},
	[&quot;ndv&quot;] = {&quot;Ndut&quot;},
	[&quot;ndw&quot;] = {&quot;Ndobo&quot;},
	[&quot;ndx&quot;] = {&quot;Nduga&quot;},
	[&quot;ndy&quot;] = {&quot;Lutos&quot;},
	[&quot;ndz&quot;] = {&quot;Ndogo&quot;},
	[&quot;nea&quot;] = {&quot;Eastern Ngad'a&quot;},
	[&quot;neb&quot;] = {&quot;Toura (Côte d'Ivoire)&quot;},
	[&quot;nec&quot;] = {&quot;Nedebang&quot;},
	[&quot;ned&quot;] = {&quot;Nde-Gbite&quot;},
	[&quot;nee&quot;] = {&quot;Nêlêmwa-Nixumwak&quot;},
	[&quot;nef&quot;] = {&quot;Nefamese&quot;},
	[&quot;neg&quot;] = {&quot;Negidal&quot;},
	[&quot;neh&quot;] = {&quot;Nyenkha&quot;},
	[&quot;nei&quot;] = {&quot;Neo-Hittite&quot;},
	[&quot;nej&quot;] = {&quot;Neko&quot;},
	[&quot;nek&quot;] = {&quot;Neku&quot;},
	[&quot;nem&quot;] = {&quot;Nemi&quot;},
	[&quot;nen&quot;] = {&quot;Nengone&quot;},
	[&quot;neo&quot;] = {&quot;Ná-Meo&quot;},
	[&quot;neq&quot;] = {&quot;North Central Mixe&quot;},
	[&quot;ner&quot;] = {&quot;Yahadian&quot;},
	[&quot;nes&quot;] = {&quot;Bhoti Kinnauri&quot;},
	[&quot;net&quot;] = {&quot;Nete&quot;},
	[&quot;neu&quot;] = {&quot;Neo&quot;},
	[&quot;nev&quot;] = {&quot;Nyaheun&quot;},
	[&quot;new&quot;] = {&quot;Newari&quot;, &quot;Nepal Bhasa&quot;},
	[&quot;nex&quot;] = {&quot;Neme&quot;},
	[&quot;ney&quot;] = {&quot;Neyo&quot;},
	[&quot;nez&quot;] = {&quot;Nez Perce&quot;},
	[&quot;nfa&quot;] = {&quot;Dhao&quot;},
	[&quot;nfd&quot;] = {&quot;Ahwai&quot;},
	[&quot;nfl&quot;] = {&quot;Ayiwo&quot;, &quot;Äiwoo&quot;},
	[&quot;nfr&quot;] = {&quot;Nafaanra&quot;},
	[&quot;nfu&quot;] = {&quot;Mfumte&quot;},
	[&quot;nga&quot;] = {&quot;Ngbaka&quot;},
	[&quot;ngb&quot;] = {&quot;Northern Ngbandi&quot;},
	[&quot;ngc&quot;] = {&quot;Ngombe (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;ngd&quot;] = {&quot;Ngando (Central African Republic)&quot;},
	[&quot;nge&quot;] = {&quot;Ngemba&quot;},
	[&quot;ngf&quot;] = {&quot;Trans-New Guinea languages&quot;},
	[&quot;ngg&quot;] = {&quot;Ngbaka Manza&quot;},
	[&quot;ngh&quot;] = {&quot;Nǁng&quot;},
	[&quot;ngi&quot;] = {&quot;Ngizim&quot;},
	[&quot;ngj&quot;] = {&quot;Ngie&quot;},
	[&quot;ngk&quot;] = {&quot;Dalabon&quot;},
	[&quot;ngl&quot;] = {&quot;Lomwe&quot;},
	[&quot;ngm&quot;] = {&quot;Ngatik Men's Creole&quot;},
	[&quot;ngn&quot;] = {&quot;Ngwo&quot;},
	[&quot;ngp&quot;] = {&quot;Ngulu&quot;},
	[&quot;ngq&quot;] = {&quot;Ngurimi&quot;, &quot;Ngoreme&quot;},
	[&quot;ngr&quot;] = {&quot;Engdewu&quot;},
	[&quot;ngs&quot;] = {&quot;Gvoko&quot;},
	[&quot;ngt&quot;] = {&quot;Kriang&quot;, &quot;Ngeq&quot;},
	[&quot;ngu&quot;] = {&quot;Guerrero Nahuatl&quot;},
	[&quot;ngv&quot;] = {&quot;Nagumi&quot;},
	[&quot;ngw&quot;] = {&quot;Ngwaba&quot;},
	[&quot;ngx&quot;] = {&quot;Nggwahyi&quot;},
	[&quot;ngy&quot;] = {&quot;Tibea&quot;},
	[&quot;ngz&quot;] = {&quot;Ngungwel&quot;},
	[&quot;nha&quot;] = {&quot;Nhanda&quot;},
	[&quot;nhb&quot;] = {&quot;Beng&quot;},
	[&quot;nhc&quot;] = {&quot;Tabasco Nahuatl&quot;},
	[&quot;nhd&quot;] = {&quot;Chiripá&quot;, &quot;Ava Guaraní&quot;},
	[&quot;nhe&quot;] = {&quot;Eastern Huasteca Nahuatl&quot;},
	[&quot;nhf&quot;] = {&quot;Nhuwala&quot;},
	[&quot;nhg&quot;] = {&quot;Tetelcingo Nahuatl&quot;},
	[&quot;nhh&quot;] = {&quot;Nahari&quot;},
	[&quot;nhi&quot;] = {&quot;Zacatlán-Ahuacatlán-Tepetzintla Nahuatl&quot;},
	[&quot;nhk&quot;] = {&quot;Isthmus-Cosoleacaque Nahuatl&quot;},
	[&quot;nhm&quot;] = {&quot;Morelos Nahuatl&quot;},
	[&quot;nhn&quot;] = {&quot;Central Nahuatl&quot;},
	[&quot;nho&quot;] = {&quot;Takuu&quot;},
	[&quot;nhp&quot;] = {&quot;Isthmus-Pajapan Nahuatl&quot;},
	[&quot;nhq&quot;] = {&quot;Huaxcaleca Nahuatl&quot;},
	[&quot;nhr&quot;] = {&quot;Naro&quot;},
	[&quot;nht&quot;] = {&quot;Ometepec Nahuatl&quot;},
	[&quot;nhu&quot;] = {&quot;Noone&quot;},
	[&quot;nhv&quot;] = {&quot;Temascaltepec Nahuatl&quot;},
	[&quot;nhw&quot;] = {&quot;Western Huasteca Nahuatl&quot;},
	[&quot;nhx&quot;] = {&quot;Isthmus-Mecayapan Nahuatl&quot;},
	[&quot;nhy&quot;] = {&quot;Northern Oaxaca Nahuatl&quot;},
	[&quot;nhz&quot;] = {&quot;Santa María La Alta Nahuatl&quot;},
	[&quot;nia&quot;] = {&quot;Nias&quot;},
	[&quot;nib&quot;] = {&quot;Nakame&quot;},
	[&quot;nic&quot;] = {&quot;Niger-Kordofanian languages&quot;},
	[&quot;nid&quot;] = {&quot;Ngandi&quot;},
	[&quot;nie&quot;] = {&quot;Niellim&quot;},
	[&quot;nif&quot;] = {&quot;Nek&quot;},
	[&quot;nig&quot;] = {&quot;Ngalakgan&quot;},
	[&quot;nih&quot;] = {&quot;Nyiha (Tanzania)&quot;},
	[&quot;nii&quot;] = {&quot;Nii&quot;},
	[&quot;nij&quot;] = {&quot;Ngaju&quot;},
	[&quot;nik&quot;] = {&quot;Southern Nicobarese&quot;},
	[&quot;nil&quot;] = {&quot;Nila&quot;},
	[&quot;nim&quot;] = {&quot;Nilamba&quot;},
	[&quot;nin&quot;] = {&quot;Ninzo&quot;},
	[&quot;nio&quot;] = {&quot;Nganasan&quot;},
	[&quot;niq&quot;] = {&quot;Nandi&quot;},
	[&quot;nir&quot;] = {&quot;Nimboran&quot;},
	[&quot;nis&quot;] = {&quot;Nimi&quot;},
	[&quot;nit&quot;] = {&quot;Southeastern Kolami&quot;},
	[&quot;niu&quot;] = {&quot;Niuean&quot;},
	[&quot;niv&quot;] = {&quot;Gilyak&quot;},
	[&quot;niw&quot;] = {&quot;Nimo&quot;},
	[&quot;nix&quot;] = {&quot;Hema&quot;},
	[&quot;niy&quot;] = {&quot;Ngiti&quot;},
	[&quot;niz&quot;] = {&quot;Ningil&quot;},
	[&quot;nja&quot;] = {&quot;Nzanyi&quot;},
	[&quot;njb&quot;] = {&quot;Nocte Naga&quot;},
	[&quot;njd&quot;] = {&quot;Ndonde Hamba&quot;},
	[&quot;njh&quot;] = {&quot;Lotha Naga&quot;},
	[&quot;nji&quot;] = {&quot;Gudanji&quot;},
	[&quot;njj&quot;] = {&quot;Njen&quot;},
	[&quot;njl&quot;] = {&quot;Njalgulgule&quot;},
	[&quot;njm&quot;] = {&quot;Angami Naga&quot;},
	[&quot;njn&quot;] = {&quot;Liangmai Naga&quot;},
	[&quot;njo&quot;] = {&quot;Ao Naga&quot;},
	[&quot;njr&quot;] = {&quot;Njerep&quot;},
	[&quot;njs&quot;] = {&quot;Nisa&quot;},
	[&quot;njt&quot;] = {&quot;Ndyuka-Trio Pidgin&quot;},
	[&quot;nju&quot;] = {&quot;Ngadjunmaya&quot;},
	[&quot;njx&quot;] = {&quot;Kunyi&quot;},
	[&quot;njy&quot;] = {&quot;Njyem&quot;},
	[&quot;njz&quot;] = {&quot;Nyishi&quot;},
	[&quot;nka&quot;] = {&quot;Nkoya&quot;},
	[&quot;nkb&quot;] = {&quot;Khoibu Naga&quot;},
	[&quot;nkc&quot;] = {&quot;Nkongho&quot;},
	[&quot;nkd&quot;] = {&quot;Koireng&quot;},
	[&quot;nke&quot;] = {&quot;Duke&quot;},
	[&quot;nkf&quot;] = {&quot;Inpui Naga&quot;},
	[&quot;nkg&quot;] = {&quot;Nekgini&quot;},
	[&quot;nkh&quot;] = {&quot;Khezha Naga&quot;},
	[&quot;nki&quot;] = {&quot;Thangal Naga&quot;},
	[&quot;nkj&quot;] = {&quot;Nakai&quot;},
	[&quot;nkk&quot;] = {&quot;Nokuku&quot;},
	[&quot;nkm&quot;] = {&quot;Namat&quot;},
	[&quot;nkn&quot;] = {&quot;Nkangala&quot;},
	[&quot;nko&quot;] = {&quot;Nkonya&quot;},
	[&quot;nkp&quot;] = {&quot;Niuatoputapu&quot;},
	[&quot;nkq&quot;] = {&quot;Nkami&quot;},
	[&quot;nkr&quot;] = {&quot;Nukuoro&quot;},
	[&quot;nks&quot;] = {&quot;North Asmat&quot;},
	[&quot;nkt&quot;] = {&quot;Nyika (Tanzania)&quot;},
	[&quot;nku&quot;] = {&quot;Bouna Kulango&quot;},
	[&quot;nkv&quot;] = {&quot;Nyika (Malawi and Zambia)&quot;},
	[&quot;nkw&quot;] = {&quot;Nkutu&quot;},
	[&quot;nkx&quot;] = {&quot;Nkoroo&quot;},
	[&quot;nkz&quot;] = {&quot;Nkari&quot;},
	[&quot;nla&quot;] = {&quot;Ngombale&quot;},
	[&quot;nlc&quot;] = {&quot;Nalca&quot;},
	[&quot;nle&quot;] = {&quot;East Nyala&quot;},
	[&quot;nlg&quot;] = {&quot;Gela&quot;},
	[&quot;nli&quot;] = {&quot;Grangali&quot;},
	[&quot;nlj&quot;] = {&quot;Nyali&quot;},
	[&quot;nlk&quot;] = {&quot;Ninia Yali&quot;},
	[&quot;nll&quot;] = {&quot;Nihali&quot;},
	[&quot;nlm&quot;] = {&quot;Mankiyali&quot;},
	[&quot;nlo&quot;] = {&quot;Ngul&quot;},
	[&quot;nlq&quot;] = {&quot;Lao Naga&quot;},
	[&quot;nlu&quot;] = {&quot;Nchumbulu&quot;},
	[&quot;nlv&quot;] = {&quot;Orizaba Nahuatl&quot;},
	[&quot;nlw&quot;] = {&quot;Walangama&quot;},
	[&quot;nlx&quot;] = {&quot;Nahali&quot;},
	[&quot;nly&quot;] = {&quot;Nyamal&quot;},
	[&quot;nlz&quot;] = {&quot;Nalögo&quot;},
	[&quot;nma&quot;] = {&quot;Maram Naga&quot;},
	[&quot;nmb&quot;] = {&quot;Big Nambas&quot;, &quot;V'ënen Taut&quot;},
	[&quot;nmc&quot;] = {&quot;Ngam&quot;},
	[&quot;nmd&quot;] = {&quot;Ndumu&quot;},
	[&quot;nme&quot;] = {&quot;Mzieme Naga&quot;},
	[&quot;nmf&quot;] = {&quot;Tangkhul Naga (India)&quot;},
	[&quot;nmg&quot;] = {&quot;Kwasio&quot;},
	[&quot;nmh&quot;] = {&quot;Monsang Naga&quot;},
	[&quot;nmi&quot;] = {&quot;Nyam&quot;},
	[&quot;nmj&quot;] = {&quot;Ngombe (Central African Republic)&quot;},
	[&quot;nmk&quot;] = {&quot;Namakura&quot;},
	[&quot;nml&quot;] = {&quot;Ndemli&quot;},
	[&quot;nmm&quot;] = {&quot;Manangba&quot;},
	[&quot;nmn&quot;] = {&quot;ǃXóõ&quot;},
	[&quot;nmo&quot;] = {&quot;Moyon Naga&quot;},
	[&quot;nmp&quot;] = {&quot;Nimanbur&quot;},
	[&quot;nmq&quot;] = {&quot;Nambya&quot;},
	[&quot;nmr&quot;] = {&quot;Nimbari&quot;},
	[&quot;nms&quot;] = {&quot;Letemboi&quot;},
	[&quot;nmt&quot;] = {&quot;Namonuito&quot;},
	[&quot;nmu&quot;] = {&quot;Northeast Maidu&quot;},
	[&quot;nmv&quot;] = {&quot;Ngamini&quot;},
	[&quot;nmw&quot;] = {&quot;Nimoa&quot;, &quot;Rifao&quot;},
	[&quot;nmx&quot;] = {&quot;Nama (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;nmy&quot;] = {&quot;Namuyi&quot;},
	[&quot;nmz&quot;] = {&quot;Nawdm&quot;},
	[&quot;nna&quot;] = {&quot;Nyangumarta&quot;},
	[&quot;nnb&quot;] = {&quot;Nande&quot;},
	[&quot;nnc&quot;] = {&quot;Nancere&quot;},
	[&quot;nnd&quot;] = {&quot;West Ambae&quot;},
	[&quot;nne&quot;] = {&quot;Ngandyera&quot;},
	[&quot;nnf&quot;] = {&quot;Ngaing&quot;},
	[&quot;nng&quot;] = {&quot;Maring Naga&quot;},
	[&quot;nnh&quot;] = {&quot;Ngiemboon&quot;},
	[&quot;nni&quot;] = {&quot;North Nuaulu&quot;},
	[&quot;nnj&quot;] = {&quot;Nyangatom&quot;},
	[&quot;nnk&quot;] = {&quot;Nankina&quot;},
	[&quot;nnl&quot;] = {&quot;Northern Rengma Naga&quot;},
	[&quot;nnm&quot;] = {&quot;Namia&quot;},
	[&quot;nnn&quot;] = {&quot;Ngete&quot;},
	[&quot;nnp&quot;] = {&quot;Wancho Naga&quot;},
	[&quot;nnq&quot;] = {&quot;Ngindo&quot;},
	[&quot;nnr&quot;] = {&quot;Narungga&quot;},
	[&quot;nnt&quot;] = {&quot;Nanticoke&quot;},
	[&quot;nnu&quot;] = {&quot;Dwang&quot;},
	[&quot;nnv&quot;] = {&quot;Nugunu (Australia)&quot;},
	[&quot;nnw&quot;] = {&quot;Southern Nuni&quot;},
	[&quot;nny&quot;] = {&quot;Nyangga&quot;},
	[&quot;nnz&quot;] = {&quot;Nda'nda'&quot;},
	[&quot;noa&quot;] = {&quot;Woun Meu&quot;},
	[&quot;noc&quot;] = {&quot;Nuk&quot;},
	[&quot;nod&quot;] = {&quot;Northern Thai&quot;},
	[&quot;noe&quot;] = {&quot;Nimadi&quot;},
	[&quot;nof&quot;] = {&quot;Nomane&quot;},
	[&quot;nog&quot;] = {&quot;Nogai&quot;},
	[&quot;noh&quot;] = {&quot;Nomu&quot;},
	[&quot;noi&quot;] = {&quot;Noiri&quot;},
	[&quot;noj&quot;] = {&quot;Nonuya&quot;},
	[&quot;nok&quot;] = {&quot;Nooksack&quot;},
	[&quot;nol&quot;] = {&quot;Nomlaki&quot;},
	[&quot;nom&quot;] = {&quot;Nocamán&quot;},
	[&quot;non&quot;] = {&quot;Old Norse&quot;},
	[&quot;nop&quot;] = {&quot;Numanggang&quot;},
	[&quot;noq&quot;] = {&quot;Ngongo&quot;},
	[&quot;nos&quot;] = {&quot;Eastern Nisu&quot;},
	[&quot;not&quot;] = {&quot;Nomatsiguenga&quot;},
	[&quot;nou&quot;] = {&quot;Ewage-Notu&quot;},
	[&quot;nov&quot;] = {&quot;Novial&quot;},
	[&quot;now&quot;] = {&quot;Nyambo&quot;},
	[&quot;noy&quot;] = {&quot;Noy&quot;},
	[&quot;noz&quot;] = {&quot;Nayi&quot;},
	[&quot;npa&quot;] = {&quot;Nar Phu&quot;},
	[&quot;npb&quot;] = {&quot;Nupbikha&quot;},
	[&quot;npg&quot;] = {&quot;Ponyo-Gongwang Naga&quot;},
	[&quot;nph&quot;] = {&quot;Phom Naga&quot;},
	[&quot;npi&quot;] = {&quot;Nepali (individual language)&quot;},
	[&quot;npl&quot;] = {&quot;Southeastern Puebla Nahuatl&quot;},
	[&quot;npn&quot;] = {&quot;Mondropolon&quot;},
	[&quot;npo&quot;] = {&quot;Pochuri Naga&quot;},
	[&quot;nps&quot;] = {&quot;Nipsan&quot;},
	[&quot;npu&quot;] = {&quot;Puimei Naga&quot;},
	[&quot;npx&quot;] = {&quot;Noipx&quot;},
	[&quot;npy&quot;] = {&quot;Napu&quot;},
	[&quot;nqg&quot;] = {&quot;Southern Nago&quot;},
	[&quot;nqk&quot;] = {&quot;Kura Ede Nago&quot;},
	[&quot;nql&quot;] = {&quot;Ngendelengo&quot;},
	[&quot;nqm&quot;] = {&quot;Ndom&quot;},
	[&quot;nqn&quot;] = {&quot;Nen&quot;},
	[&quot;nqo&quot;] = {&quot;N'Ko&quot;, &quot;N’Ko&quot;},
	[&quot;nqq&quot;] = {&quot;Kyan-Karyaw Naga&quot;},
	[&quot;nqt&quot;] = {&quot;Nteng&quot;},
	[&quot;nqy&quot;] = {&quot;Akyaung Ari Naga&quot;},
	[&quot;nra&quot;] = {&quot;Ngom&quot;},
	[&quot;nrb&quot;] = {&quot;Nara&quot;},
	[&quot;nrc&quot;] = {&quot;Noric&quot;},
	[&quot;nre&quot;] = {&quot;Southern Rengma Naga&quot;},
	[&quot;nrf&quot;] = {&quot;Jèrriais&quot;, &quot;Guernésiais&quot;},
	[&quot;nrg&quot;] = {&quot;Narango&quot;},
	[&quot;nri&quot;] = {&quot;Chokri Naga&quot;},
	[&quot;nrk&quot;] = {&quot;Ngarla&quot;},
	[&quot;nrl&quot;] = {&quot;Ngarluma&quot;},
	[&quot;nrm&quot;] = {&quot;Narom&quot;},
	[&quot;nrn&quot;] = {&quot;Norn&quot;},
	[&quot;nrp&quot;] = {&quot;North Picene&quot;},
	[&quot;nrr&quot;] = {&quot;Norra&quot;, &quot;Nora&quot;},
	[&quot;nrt&quot;] = {&quot;Northern Kalapuya&quot;},
	[&quot;nru&quot;] = {&quot;Narua&quot;},
	[&quot;nrx&quot;] = {&quot;Ngurmbur&quot;},
	[&quot;nrz&quot;] = {&quot;Lala&quot;},
	[&quot;nsa&quot;] = {&quot;Sangtam Naga&quot;},
	[&quot;nsb&quot;] = {&quot;Lower Nossob&quot;},
	[&quot;nsc&quot;] = {&quot;Nshi&quot;},
	[&quot;nsd&quot;] = {&quot;Southern Nisu&quot;},
	[&quot;nse&quot;] = {&quot;Nsenga&quot;},
	[&quot;nsf&quot;] = {&quot;Northwestern Nisu&quot;},
	[&quot;nsg&quot;] = {&quot;Ngasa&quot;},
	[&quot;nsh&quot;] = {&quot;Ngoshie&quot;},
	[&quot;nsi&quot;] = {&quot;Nigerian Sign Language&quot;},
	[&quot;nsk&quot;] = {&quot;Naskapi&quot;},
	[&quot;nsl&quot;] = {&quot;Norwegian Sign Language&quot;},
	[&quot;nsm&quot;] = {&quot;Sumi Naga&quot;},
	[&quot;nsn&quot;] = {&quot;Nehan&quot;},
	[&quot;nso&quot;] = {&quot;Pedi&quot;, &quot;Northern Sotho&quot;, &quot;Sepedi&quot;},
	[&quot;nsp&quot;] = {&quot;Nepalese Sign Language&quot;},
	[&quot;nsq&quot;] = {&quot;Northern Sierra Miwok&quot;},
	[&quot;nsr&quot;] = {&quot;Maritime Sign Language&quot;},
	[&quot;nss&quot;] = {&quot;Nali&quot;},
	[&quot;nst&quot;] = {&quot;Tase Naga&quot;},
	[&quot;nsu&quot;] = {&quot;Sierra Negra Nahuatl&quot;},
	[&quot;nsv&quot;] = {&quot;Southwestern Nisu&quot;},
	[&quot;nsw&quot;] = {&quot;Navut&quot;},
	[&quot;nsx&quot;] = {&quot;Nsongo&quot;},
	[&quot;nsy&quot;] = {&quot;Nasal&quot;},
	[&quot;nsz&quot;] = {&quot;Nisenan&quot;},
	[&quot;ntd&quot;] = {&quot;Northern Tidung&quot;},
	[&quot;nte&quot;] = {&quot;Nathembo&quot;},
	[&quot;ntg&quot;] = {&quot;Ngantangarra&quot;},
	[&quot;nti&quot;] = {&quot;Natioro&quot;},
	[&quot;ntj&quot;] = {&quot;Ngaanyatjarra&quot;},
	[&quot;ntk&quot;] = {&quot;Ikoma-Nata-Isenye&quot;},
	[&quot;ntm&quot;] = {&quot;Nateni&quot;},
	[&quot;nto&quot;] = {&quot;Ntomba&quot;},
	[&quot;ntp&quot;] = {&quot;Northern Tepehuan&quot;},
	[&quot;ntr&quot;] = {&quot;Delo&quot;},
	[&quot;ntu&quot;] = {&quot;Natügu&quot;},
	[&quot;ntw&quot;] = {&quot;Nottoway&quot;},
	[&quot;ntx&quot;] = {&quot;Tangkhul Naga (Myanmar)&quot;},
	[&quot;nty&quot;] = {&quot;Mantsi&quot;},
	[&quot;ntz&quot;] = {&quot;Natanzi&quot;},
	[&quot;nua&quot;] = {&quot;Yuanga&quot;},
	[&quot;nub&quot;] = {&quot;Nubian languages&quot;},
	[&quot;nuc&quot;] = {&quot;Nukuini&quot;},
	[&quot;nud&quot;] = {&quot;Ngala&quot;},
	[&quot;nue&quot;] = {&quot;Ngundu&quot;},
	[&quot;nuf&quot;] = {&quot;Nusu&quot;},
	[&quot;nug&quot;] = {&quot;Nungali&quot;},
	[&quot;nuh&quot;] = {&quot;Ndunda&quot;},
	[&quot;nui&quot;] = {&quot;Ngumbi&quot;},
	[&quot;nuj&quot;] = {&quot;Nyole&quot;},
	[&quot;nuk&quot;] = {&quot;Nuu-chah-nulth&quot;, &quot;Nuuchahnulth&quot;},
	[&quot;nul&quot;] = {&quot;Nusa Laut&quot;},
	[&quot;num&quot;] = {&quot;Niuafo'ou&quot;},
	[&quot;nun&quot;] = {&quot;Anong&quot;},
	[&quot;nuo&quot;] = {&quot;Nguôn&quot;},
	[&quot;nup&quot;] = {&quot;Nupe-Nupe-Tako&quot;},
	[&quot;nuq&quot;] = {&quot;Nukumanu&quot;},
	[&quot;nur&quot;] = {&quot;Nukuria&quot;},
	[&quot;nus&quot;] = {&quot;Nuer&quot;},
	[&quot;nut&quot;] = {&quot;Nung (Viet Nam)&quot;},
	[&quot;nuu&quot;] = {&quot;Ngbundu&quot;},
	[&quot;nuv&quot;] = {&quot;Northern Nuni&quot;},
	[&quot;nuw&quot;] = {&quot;Nguluwan&quot;},
	[&quot;nux&quot;] = {&quot;Mehek&quot;},
	[&quot;nuy&quot;] = {&quot;Nunggubuyu&quot;},
	[&quot;nuz&quot;] = {&quot;Tlamacazapa Nahuatl&quot;},
	[&quot;nvh&quot;] = {&quot;Nasarian&quot;},
	[&quot;nvm&quot;] = {&quot;Namiae&quot;},
	[&quot;nvo&quot;] = {&quot;Nyokon&quot;},
	[&quot;nwa&quot;] = {&quot;Nawathinehena&quot;},
	[&quot;nwb&quot;] = {&quot;Nyabwa&quot;},
	[&quot;nwc&quot;] = {&quot;Classical Newari&quot;, &quot;Classical Nepal Bhasa&quot;, &quot;Old Newari&quot;},
	[&quot;nwe&quot;] = {&quot;Ngwe&quot;},
	[&quot;nwg&quot;] = {&quot;Ngayawung&quot;},
	[&quot;nwi&quot;] = {&quot;Southwest Tanna&quot;},
	[&quot;nwm&quot;] = {&quot;Nyamusa-Molo&quot;},
	[&quot;nwo&quot;] = {&quot;Nauo&quot;},
	[&quot;nwr&quot;] = {&quot;Nawaru&quot;},
	[&quot;nwx&quot;] = {&quot;Middle Newar&quot;},
	[&quot;nwy&quot;] = {&quot;Nottoway-Meherrin&quot;},
	[&quot;nxa&quot;] = {&quot;Nauete&quot;},
	[&quot;nxd&quot;] = {&quot;Ngando (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;nxe&quot;] = {&quot;Nage&quot;},
	[&quot;nxg&quot;] = {&quot;Ngad'a&quot;},
	[&quot;nxi&quot;] = {&quot;Nindi&quot;},
	[&quot;nxk&quot;] = {&quot;Koki Naga&quot;},
	[&quot;nxl&quot;] = {&quot;South Nuaulu&quot;},
	[&quot;nxm&quot;] = {&quot;Numidian&quot;},
	[&quot;nxn&quot;] = {&quot;Ngawun&quot;},
	[&quot;nxo&quot;] = {&quot;Ndambomo&quot;},
	[&quot;nxq&quot;] = {&quot;Naxi&quot;},
	[&quot;nxr&quot;] = {&quot;Ninggerum&quot;},
	[&quot;nxx&quot;] = {&quot;Nafri&quot;},
	[&quot;nyb&quot;] = {&quot;Nyangbo&quot;},
	[&quot;nyc&quot;] = {&quot;Nyanga-li&quot;},
	[&quot;nyd&quot;] = {&quot;Nyore&quot;, &quot;Olunyole&quot;},
	[&quot;nye&quot;] = {&quot;Nyengo&quot;},
	[&quot;nyf&quot;] = {&quot;Giryama&quot;, &quot;Kigiryama&quot;},
	[&quot;nyg&quot;] = {&quot;Nyindu&quot;},
	[&quot;nyh&quot;] = {&quot;Nyikina&quot;},
	[&quot;nyi&quot;] = {&quot;Ama (Sudan)&quot;},
	[&quot;nyj&quot;] = {&quot;Nyanga&quot;},
	[&quot;nyk&quot;] = {&quot;Nyaneka&quot;},
	[&quot;nyl&quot;] = {&quot;Nyeu&quot;},
	[&quot;nym&quot;] = {&quot;Nyamwezi&quot;},
	[&quot;nyn&quot;] = {&quot;Nyankole&quot;},
	[&quot;nyo&quot;] = {&quot;Nyoro&quot;},
	[&quot;nyp&quot;] = {&quot;Nyang'i&quot;},
	[&quot;nyq&quot;] = {&quot;Nayini&quot;},
	[&quot;nyr&quot;] = {&quot;Nyiha (Malawi)&quot;},
	[&quot;nys&quot;] = {&quot;Nyungar&quot;},
	[&quot;nyt&quot;] = {&quot;Nyawaygi&quot;},
	[&quot;nyu&quot;] = {&quot;Nyungwe&quot;},
	[&quot;nyv&quot;] = {&quot;Nyulnyul&quot;},
	[&quot;nyw&quot;] = {&quot;Nyaw&quot;},
	[&quot;nyx&quot;] = {&quot;Nganyaywana&quot;},
	[&quot;nyy&quot;] = {&quot;Nyakyusa-Ngonde&quot;},
	[&quot;nza&quot;] = {&quot;Tigon Mbembe&quot;},
	[&quot;nzb&quot;] = {&quot;Njebi&quot;},
	[&quot;nzd&quot;] = {&quot;Nzadi&quot;},
	[&quot;nzi&quot;] = {&quot;Nzima&quot;},
	[&quot;nzk&quot;] = {&quot;Nzakara&quot;},
	[&quot;nzm&quot;] = {&quot;Zeme Naga&quot;},
	[&quot;nzs&quot;] = {&quot;New Zealand Sign Language&quot;},
	[&quot;nzu&quot;] = {&quot;Teke-Nzikou&quot;},
	[&quot;nzy&quot;] = {&quot;Nzakambay&quot;},
	[&quot;nzz&quot;] = {&quot;Nanga Dama Dogon&quot;},
	[&quot;oaa&quot;] = {&quot;Orok&quot;},
	[&quot;oac&quot;] = {&quot;Oroch&quot;},
	[&quot;oar&quot;] = {&quot;Old Aramaic (up to 700 BCE)&quot;, &quot;Ancient Aramaic (up to 700 BCE)&quot;},
	[&quot;oav&quot;] = {&quot;Old Avar&quot;},
	[&quot;obi&quot;] = {&quot;Obispeño&quot;},
	[&quot;obk&quot;] = {&quot;Southern Bontok&quot;},
	[&quot;obl&quot;] = {&quot;Oblo&quot;},
	[&quot;obm&quot;] = {&quot;Moabite&quot;},
	[&quot;obo&quot;] = {&quot;Obo Manobo&quot;},
	[&quot;obr&quot;] = {&quot;Old Burmese&quot;},
	[&quot;obt&quot;] = {&quot;Old Breton&quot;},
	[&quot;obu&quot;] = {&quot;Obulom&quot;},
	[&quot;oca&quot;] = {&quot;Ocaina&quot;},
	[&quot;och&quot;] = {&quot;Old Chinese&quot;},
	[&quot;ocm&quot;] = {&quot;Old Cham&quot;},
	[&quot;oco&quot;] = {&quot;Old Cornish&quot;},
	[&quot;ocu&quot;] = {&quot;Atzingo Matlatzinca&quot;},
	[&quot;oda&quot;] = {&quot;Odut&quot;},
	[&quot;odk&quot;] = {&quot;Od&quot;},
	[&quot;odt&quot;] = {&quot;Old Dutch&quot;},
	[&quot;odu&quot;] = {&quot;Odual&quot;},
	[&quot;ofo&quot;] = {&quot;Ofo&quot;},
	[&quot;ofs&quot;] = {&quot;Old Frisian&quot;},
	[&quot;ofu&quot;] = {&quot;Efutop&quot;},
	[&quot;ogb&quot;] = {&quot;Ogbia&quot;},
	[&quot;ogc&quot;] = {&quot;Ogbah&quot;},
	[&quot;oge&quot;] = {&quot;Old Georgian&quot;},
	[&quot;ogg&quot;] = {&quot;Ogbogolo&quot;},
	[&quot;ogo&quot;] = {&quot;Khana&quot;},
	[&quot;ogu&quot;] = {&quot;Ogbronuagum&quot;},
	[&quot;oht&quot;] = {&quot;Old Hittite&quot;},
	[&quot;ohu&quot;] = {&quot;Old Hungarian&quot;},
	[&quot;oia&quot;] = {&quot;Oirata&quot;},
	[&quot;oin&quot;] = {&quot;Inebu One&quot;},
	[&quot;ojb&quot;] = {&quot;Northwestern Ojibwa&quot;},
	[&quot;ojc&quot;] = {&quot;Central Ojibwa&quot;},
	[&quot;ojg&quot;] = {&quot;Eastern Ojibwa&quot;},
	[&quot;ojp&quot;] = {&quot;Old Japanese&quot;},
	[&quot;ojs&quot;] = {&quot;Severn Ojibwa&quot;},
	[&quot;ojv&quot;] = {&quot;Ontong Java&quot;},
	[&quot;ojw&quot;] = {&quot;Western Ojibwa&quot;},
	[&quot;oka&quot;] = {&quot;Okanagan&quot;},
	[&quot;okb&quot;] = {&quot;Okobo&quot;},
	[&quot;okc&quot;] = {&quot;Kobo&quot;},
	[&quot;okd&quot;] = {&quot;Okodia&quot;},
	[&quot;oke&quot;] = {&quot;Okpe (Southwestern Edo)&quot;},
	[&quot;okg&quot;] = {&quot;Koko Babangk&quot;},
	[&quot;okh&quot;] = {&quot;Koresh-e Rostam&quot;},
	[&quot;oki&quot;] = {&quot;Okiek&quot;},
	[&quot;okj&quot;] = {&quot;Oko-Juwoi&quot;},
	[&quot;okk&quot;] = {&quot;Kwamtim One&quot;},
	[&quot;okl&quot;] = {&quot;Old Kentish Sign Language&quot;},
	[&quot;okm&quot;] = {&quot;Middle Korean (10th-16th cent.)&quot;},
	[&quot;okn&quot;] = {&quot;Oki-No-Erabu&quot;},
	[&quot;oko&quot;] = {&quot;Old Korean (3rd-9th cent.)&quot;},
	[&quot;okr&quot;] = {&quot;Kirike&quot;},
	[&quot;oks&quot;] = {&quot;Oko-Eni-Osayen&quot;},
	[&quot;oku&quot;] = {&quot;Oku&quot;},
	[&quot;okv&quot;] = {&quot;Orokaiva&quot;},
	[&quot;okx&quot;] = {&quot;Okpe (Northwestern Edo)&quot;},
	[&quot;okz&quot;] = {&quot;Old Khmer&quot;},
	[&quot;ola&quot;] = {&quot;Walungge&quot;},
	[&quot;old&quot;] = {&quot;Mochi&quot;},
	[&quot;ole&quot;] = {&quot;Olekha&quot;},
	[&quot;olk&quot;] = {&quot;Olkol&quot;},
	[&quot;olm&quot;] = {&quot;Oloma&quot;},
	[&quot;olo&quot;] = {&quot;Livvi&quot;},
	[&quot;olr&quot;] = {&quot;Olrat&quot;},
	[&quot;olt&quot;] = {&quot;Old Lithuanian&quot;},
	[&quot;olu&quot;] = {&quot;Kuvale&quot;},
	[&quot;oma&quot;] = {&quot;Omaha-Ponca&quot;},
	[&quot;omb&quot;] = {&quot;East Ambae&quot;},
	[&quot;omc&quot;] = {&quot;Mochica&quot;},
	[&quot;omg&quot;] = {&quot;Omagua&quot;},
	[&quot;omi&quot;] = {&quot;Omi&quot;},
	[&quot;omk&quot;] = {&quot;Omok&quot;},
	[&quot;oml&quot;] = {&quot;Ombo&quot;},
	[&quot;omn&quot;] = {&quot;Minoan&quot;},
	[&quot;omo&quot;] = {&quot;Utarmbung&quot;},
	[&quot;omp&quot;] = {&quot;Old Manipuri&quot;},
	[&quot;omq&quot;] = {&quot;Oto-Manguean languages&quot;},
	[&quot;omr&quot;] = {&quot;Old Marathi&quot;},
	[&quot;omt&quot;] = {&quot;Omotik&quot;},
	[&quot;omu&quot;] = {&quot;Omurano&quot;},
	[&quot;omv&quot;] = {&quot;Omotic languages&quot;},
	[&quot;omw&quot;] = {&quot;South Tairora&quot;},
	[&quot;omx&quot;] = {&quot;Old Mon&quot;},
	[&quot;omy&quot;] = {&quot;Old Malay&quot;},
	[&quot;ona&quot;] = {&quot;Ona&quot;},
	[&quot;onb&quot;] = {&quot;Lingao&quot;},
	[&quot;one&quot;] = {&quot;Oneida&quot;},
	[&quot;ong&quot;] = {&quot;Olo&quot;},
	[&quot;oni&quot;] = {&quot;Onin&quot;},
	[&quot;onj&quot;] = {&quot;Onjob&quot;},
	[&quot;onk&quot;] = {&quot;Kabore One&quot;},
	[&quot;onn&quot;] = {&quot;Onobasulu&quot;},
	[&quot;ono&quot;] = {&quot;Onondaga&quot;},
	[&quot;onp&quot;] = {&quot;Sartang&quot;},
	[&quot;onr&quot;] = {&quot;Northern One&quot;},
	[&quot;ons&quot;] = {&quot;Ono&quot;},
	[&quot;ont&quot;] = {&quot;Ontenu&quot;},
	[&quot;onu&quot;] = {&quot;Unua&quot;},
	[&quot;onw&quot;] = {&quot;Old Nubian&quot;},
	[&quot;onx&quot;] = {&quot;Onin Based Pidgin&quot;},
	[&quot;ood&quot;] = {&quot;Tohono O'odham&quot;},
	[&quot;oog&quot;] = {&quot;Ong&quot;},
	[&quot;oon&quot;] = {&quot;Önge&quot;},
	[&quot;oor&quot;] = {&quot;Oorlams&quot;},
	[&quot;oos&quot;] = {&quot;Old Ossetic&quot;},
	[&quot;opa&quot;] = {&quot;Okpamheri&quot;},
	[&quot;opk&quot;] = {&quot;Kopkaka&quot;},
	[&quot;opm&quot;] = {&quot;Oksapmin&quot;},
	[&quot;opo&quot;] = {&quot;Opao&quot;},
	[&quot;opt&quot;] = {&quot;Opata&quot;},
	[&quot;opy&quot;] = {&quot;Ofayé&quot;},
	[&quot;ora&quot;] = {&quot;Oroha&quot;},
	[&quot;orc&quot;] = {&quot;Orma&quot;},
	[&quot;ore&quot;] = {&quot;Orejón&quot;},
	[&quot;org&quot;] = {&quot;Oring&quot;},
	[&quot;orh&quot;] = {&quot;Oroqen&quot;},
	[&quot;orn&quot;] = {&quot;Orang Kanaq&quot;},
	[&quot;oro&quot;] = {&quot;Orokolo&quot;},
	[&quot;orr&quot;] = {&quot;Oruma&quot;},
	[&quot;ors&quot;] = {&quot;Orang Seletar&quot;},
	[&quot;ort&quot;] = {&quot;Adivasi Oriya&quot;},
	[&quot;oru&quot;] = {&quot;Ormuri&quot;},
	[&quot;orv&quot;] = {&quot;Old Russian&quot;},
	[&quot;orw&quot;] = {&quot;Oro Win&quot;},
	[&quot;orx&quot;] = {&quot;Oro&quot;},
	[&quot;ory&quot;] = {&quot;Odia (individual language)&quot;, &quot;Oriya (individual language)&quot;},
	[&quot;orz&quot;] = {&quot;Ormu&quot;},
	[&quot;osa&quot;] = {&quot;Osage&quot;},
	[&quot;osc&quot;] = {&quot;Oscan&quot;},
	[&quot;osi&quot;] = {&quot;Osing&quot;},
	[&quot;osn&quot;] = {&quot;Old Sundanese&quot;},
	[&quot;oso&quot;] = {&quot;Ososo&quot;},
	[&quot;osp&quot;] = {&quot;Old Spanish&quot;},
	[&quot;ost&quot;] = {&quot;Osatu&quot;},
	[&quot;osu&quot;] = {&quot;Southern One&quot;},
	[&quot;osx&quot;] = {&quot;Old Saxon&quot;},
	[&quot;ota&quot;] = {&quot;Ottoman Turkish (1500-1928)&quot;},
	[&quot;otb&quot;] = {&quot;Old Tibetan&quot;},
	[&quot;otd&quot;] = {&quot;Ot Danum&quot;},
	[&quot;ote&quot;] = {&quot;Mezquital Otomi&quot;},
	[&quot;oti&quot;] = {&quot;Oti&quot;},
	[&quot;otk&quot;] = {&quot;Old Turkish&quot;},
	[&quot;otl&quot;] = {&quot;Tilapa Otomi&quot;},
	[&quot;otm&quot;] = {&quot;Eastern Highland Otomi&quot;},
	[&quot;otn&quot;] = {&quot;Tenango Otomi&quot;},
	[&quot;oto&quot;] = {&quot;Otomian languages&quot;},
	[&quot;otq&quot;] = {&quot;Querétaro Otomi&quot;},
	[&quot;otr&quot;] = {&quot;Otoro&quot;},
	[&quot;ots&quot;] = {&quot;Estado de México Otomi&quot;},
	[&quot;ott&quot;] = {&quot;Temoaya Otomi&quot;},
	[&quot;otu&quot;] = {&quot;Otuke&quot;},
	[&quot;otw&quot;] = {&quot;Ottawa&quot;},
	[&quot;otx&quot;] = {&quot;Texcatepec Otomi&quot;},
	[&quot;oty&quot;] = {&quot;Old Tamil&quot;},
	[&quot;otz&quot;] = {&quot;Ixtenco Otomi&quot;},
	[&quot;oua&quot;] = {&quot;Tagargrent&quot;},
	[&quot;oub&quot;] = {&quot;Glio-Oubi&quot;},
	[&quot;oue&quot;] = {&quot;Oune&quot;},
	[&quot;oui&quot;] = {&quot;Old Uighur&quot;},
	[&quot;oum&quot;] = {&quot;Ouma&quot;},
	[&quot;ovd&quot;] = {&quot;Elfdalian&quot;, &quot;Övdalian&quot;},
	[&quot;owi&quot;] = {&quot;Owiniga&quot;},
	[&quot;owl&quot;] = {&quot;Old Welsh&quot;},
	[&quot;oyb&quot;] = {&quot;Oy&quot;},
	[&quot;oyd&quot;] = {&quot;Oyda&quot;},
	[&quot;oym&quot;] = {&quot;Wayampi&quot;},
	[&quot;oyy&quot;] = {&quot;Oya'oya&quot;},
	[&quot;ozm&quot;] = {&quot;Koonzime&quot;},
	[&quot;paa&quot;] = {&quot;Papuan languages&quot;},
	[&quot;pab&quot;] = {&quot;Parecís&quot;},
	[&quot;pac&quot;] = {&quot;Pacoh&quot;},
	[&quot;pad&quot;] = {&quot;Paumarí&quot;},
	[&quot;pae&quot;] = {&quot;Pagibete&quot;},
	[&quot;paf&quot;] = {&quot;Paranawát&quot;},
	[&quot;pag&quot;] = {&quot;Pangasinan&quot;},
	[&quot;pah&quot;] = {&quot;Tenharim&quot;},
	[&quot;pai&quot;] = {&quot;Pe&quot;},
	[&quot;pak&quot;] = {&quot;Parakanã&quot;},
	[&quot;pal&quot;] = {&quot;Pahlavi&quot;},
	[&quot;pam&quot;] = {&quot;Pampanga&quot;, &quot;Kapampangan&quot;},
	[&quot;pao&quot;] = {&quot;Northern Paiute&quot;},
	[&quot;pap&quot;] = {&quot;Papiamento&quot;},
	[&quot;paq&quot;] = {&quot;Parya&quot;},
	[&quot;par&quot;] = {&quot;Panamint&quot;, &quot;Timbisha&quot;},
	[&quot;pas&quot;] = {&quot;Papasena&quot;},
	[&quot;pau&quot;] = {&quot;Palauan&quot;},
	[&quot;pav&quot;] = {&quot;Pakaásnovos&quot;},
	[&quot;paw&quot;] = {&quot;Pawnee&quot;},
	[&quot;pax&quot;] = {&quot;Pankararé&quot;},
	[&quot;pay&quot;] = {&quot;Pech&quot;},
	[&quot;paz&quot;] = {&quot;Pankararú&quot;},
	[&quot;pbb&quot;] = {&quot;Páez&quot;},
	[&quot;pbc&quot;] = {&quot;Patamona&quot;},
	[&quot;pbe&quot;] = {&quot;Mezontla Popoloca&quot;},
	[&quot;pbf&quot;] = {&quot;Coyotepec Popoloca&quot;},
	[&quot;pbg&quot;] = {&quot;Paraujano&quot;},
	[&quot;pbh&quot;] = {&quot;E'ñapa Woromaipu&quot;},
	[&quot;pbi&quot;] = {&quot;Parkwa&quot;},
	[&quot;pbl&quot;] = {&quot;Mak (Nigeria)&quot;},
	[&quot;pbm&quot;] = {&quot;Puebla Mazatec&quot;},
	[&quot;pbn&quot;] = {&quot;Kpasam&quot;},
	[&quot;pbo&quot;] = {&quot;Papel&quot;},
	[&quot;pbp&quot;] = {&quot;Badyara&quot;},
	[&quot;pbr&quot;] = {&quot;Pangwa&quot;},
	[&quot;pbs&quot;] = {&quot;Central Pame&quot;},
	[&quot;pbt&quot;] = {&quot;Southern Pashto&quot;},
	[&quot;pbu&quot;] = {&quot;Northern Pashto&quot;},
	[&quot;pbv&quot;] = {&quot;Pnar&quot;},
	[&quot;pby&quot;] = {&quot;Pyu (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;pca&quot;] = {&quot;Santa Inés Ahuatempan Popoloca&quot;},
	[&quot;pcb&quot;] = {&quot;Pear&quot;},
	[&quot;pcc&quot;] = {&quot;Bouyei&quot;},
	[&quot;pcd&quot;] = {&quot;Picard&quot;},
	[&quot;pce&quot;] = {&quot;Ruching Palaung&quot;},
	[&quot;pcf&quot;] = {&quot;Paliyan&quot;},
	[&quot;pcg&quot;] = {&quot;Paniya&quot;},
	[&quot;pch&quot;] = {&quot;Pardhan&quot;},
	[&quot;pci&quot;] = {&quot;Duruwa&quot;},
	[&quot;pcj&quot;] = {&quot;Parenga&quot;},
	[&quot;pck&quot;] = {&quot;Paite Chin&quot;},
	[&quot;pcl&quot;] = {&quot;Pardhi&quot;},
	[&quot;pcm&quot;] = {&quot;Nigerian Pidgin&quot;},
	[&quot;pcn&quot;] = {&quot;Piti&quot;},
	[&quot;pcp&quot;] = {&quot;Pacahuara&quot;},
	[&quot;pcw&quot;] = {&quot;Pyapun&quot;},
	[&quot;pda&quot;] = {&quot;Anam&quot;},
	[&quot;pdc&quot;] = {&quot;Pennsylvania German&quot;},
	[&quot;pdi&quot;] = {&quot;Pa Di&quot;},
	[&quot;pdn&quot;] = {&quot;Podena&quot;, &quot;Fedan&quot;},
	[&quot;pdo&quot;] = {&quot;Padoe&quot;},
	[&quot;pdt&quot;] = {&quot;Plautdietsch&quot;},
	[&quot;pdu&quot;] = {&quot;Kayan&quot;},
	[&quot;pea&quot;] = {&quot;Peranakan Indonesian&quot;},
	[&quot;peb&quot;] = {&quot;Eastern Pomo&quot;},
	[&quot;ped&quot;] = {&quot;Mala (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;pee&quot;] = {&quot;Taje&quot;},
	[&quot;pef&quot;] = {&quot;Northeastern Pomo&quot;},
	[&quot;peg&quot;] = {&quot;Pengo&quot;},
	[&quot;peh&quot;] = {&quot;Bonan&quot;},
	[&quot;pei&quot;] = {&quot;Chichimeca-Jonaz&quot;},
	[&quot;pej&quot;] = {&quot;Northern Pomo&quot;},
	[&quot;pek&quot;] = {&quot;Penchal&quot;},
	[&quot;pel&quot;] = {&quot;Pekal&quot;},
	[&quot;pem&quot;] = {&quot;Phende&quot;},
	[&quot;peo&quot;] = {&quot;Old Persian (ca. 600-400 B.C.)&quot;},
	[&quot;pep&quot;] = {&quot;Kunja&quot;},
	[&quot;peq&quot;] = {&quot;Southern Pomo&quot;},
	[&quot;pes&quot;] = {&quot;Iranian Persian&quot;},
	[&quot;pev&quot;] = {&quot;Pémono&quot;},
	[&quot;pex&quot;] = {&quot;Petats&quot;},
	[&quot;pey&quot;] = {&quot;Petjo&quot;},
	[&quot;pez&quot;] = {&quot;Eastern Penan&quot;},
	[&quot;pfa&quot;] = {&quot;Pááfang&quot;},
	[&quot;pfe&quot;] = {&quot;Pere&quot;},
	[&quot;pfl&quot;] = {&quot;Pfaelzisch&quot;},
	[&quot;pga&quot;] = {&quot;Sudanese Creole Arabic&quot;},
	[&quot;pgd&quot;] = {&quot;Gāndhārī&quot;},
	[&quot;pgg&quot;] = {&quot;Pangwali&quot;},
	[&quot;pgi&quot;] = {&quot;Pagi&quot;},
	[&quot;pgk&quot;] = {&quot;Rerep&quot;},
	[&quot;pgl&quot;] = {&quot;Primitive Irish&quot;},
	[&quot;pgn&quot;] = {&quot;Paelignian&quot;},
	[&quot;pgs&quot;] = {&quot;Pangseng&quot;},
	[&quot;pgu&quot;] = {&quot;Pagu&quot;},
	[&quot;pgz&quot;] = {&quot;Papua New Guinean Sign Language&quot;},
	[&quot;pha&quot;] = {&quot;Pa-Hng&quot;},
	[&quot;phd&quot;] = {&quot;Phudagi&quot;},
	[&quot;phg&quot;] = {&quot;Phuong&quot;},
	[&quot;phh&quot;] = {&quot;Phukha&quot;},
	[&quot;phi&quot;] = {&quot;Philippine languages&quot;},
	[&quot;phk&quot;] = {&quot;Phake&quot;},
	[&quot;phl&quot;] = {&quot;Phalura&quot;, &quot;Palula&quot;},
	[&quot;phm&quot;] = {&quot;Phimbi&quot;},
	[&quot;phn&quot;] = {&quot;Phoenician&quot;},
	[&quot;pho&quot;] = {&quot;Phunoi&quot;},
	[&quot;phq&quot;] = {&quot;Phana'&quot;},
	[&quot;phr&quot;] = {&quot;Pahari-Potwari&quot;},
	[&quot;pht&quot;] = {&quot;Phu Thai&quot;},
	[&quot;phu&quot;] = {&quot;Phuan&quot;},
	[&quot;phv&quot;] = {&quot;Pahlavani&quot;},
	[&quot;phw&quot;] = {&quot;Phangduwali&quot;},
	[&quot;pia&quot;] = {&quot;Pima Bajo&quot;},
	[&quot;pib&quot;] = {&quot;Yine&quot;},
	[&quot;pic&quot;] = {&quot;Pinji&quot;},
	[&quot;pid&quot;] = {&quot;Piaroa&quot;},
	[&quot;pie&quot;] = {&quot;Piro&quot;},
	[&quot;pif&quot;] = {&quot;Pingelapese&quot;},
	[&quot;pig&quot;] = {&quot;Pisabo&quot;},
	[&quot;pih&quot;] = {&quot;Pitcairn-Norfolk&quot;},
	[&quot;pii&quot;] = {&quot;Pini&quot;},
	[&quot;pij&quot;] = {&quot;Pijao&quot;},
	[&quot;pil&quot;] = {&quot;Yom&quot;},
	[&quot;pim&quot;] = {&quot;Powhatan&quot;},
	[&quot;pin&quot;] = {&quot;Piame&quot;},
	[&quot;pio&quot;] = {&quot;Piapoco&quot;},
	[&quot;pip&quot;] = {&quot;Pero&quot;},
	[&quot;pir&quot;] = {&quot;Piratapuyo&quot;},
	[&quot;pis&quot;] = {&quot;Pijin&quot;},
	[&quot;pit&quot;] = {&quot;Pitta Pitta&quot;},
	[&quot;piu&quot;] = {&quot;Pintupi-Luritja&quot;},
	[&quot;piv&quot;] = {&quot;Pileni&quot;, &quot;Vaeakau-Taumako&quot;},
	[&quot;piw&quot;] = {&quot;Pimbwe&quot;},
	[&quot;pix&quot;] = {&quot;Piu&quot;},
	[&quot;piy&quot;] = {&quot;Piya-Kwonci&quot;},
	[&quot;piz&quot;] = {&quot;Pije&quot;},
	[&quot;pjt&quot;] = {&quot;Pitjantjatjara&quot;},
	[&quot;pka&quot;] = {&quot;Ardhamāgadhī Prākrit&quot;},
	[&quot;pkb&quot;] = {&quot;Pokomo&quot;, &quot;Kipfokomo&quot;},
	[&quot;pkc&quot;] = {&quot;Paekche&quot;},
	[&quot;pkg&quot;] = {&quot;Pak-Tong&quot;},
	[&quot;pkh&quot;] = {&quot;Pankhu&quot;},
	[&quot;pkn&quot;] = {&quot;Pakanha&quot;},
	[&quot;pko&quot;] = {&quot;Pökoot&quot;},
	[&quot;pkp&quot;] = {&quot;Pukapuka&quot;},
	[&quot;pkr&quot;] = {&quot;Attapady Kurumba&quot;},
	[&quot;pks&quot;] = {&quot;Pakistan Sign Language&quot;},
	[&quot;pkt&quot;] = {&quot;Maleng&quot;},
	[&quot;pku&quot;] = {&quot;Paku&quot;},
	[&quot;pla&quot;] = {&quot;Miani&quot;},
	[&quot;plb&quot;] = {&quot;Polonombauk&quot;},
	[&quot;plc&quot;] = {&quot;Central Palawano&quot;},
	[&quot;pld&quot;] = {&quot;Polari&quot;},
	[&quot;ple&quot;] = {&quot;Palu'e&quot;},
	[&quot;plf&quot;] = {&quot;Central Malayo-Polynesian languages&quot;},
	[&quot;plg&quot;] = {&quot;Pilagá&quot;},
	[&quot;plh&quot;] = {&quot;Paulohi&quot;},
	[&quot;plj&quot;] = {&quot;Polci&quot;},
	[&quot;plk&quot;] = {&quot;Kohistani Shina&quot;},
	[&quot;pll&quot;] = {&quot;Shwe Palaung&quot;},
	[&quot;pln&quot;] = {&quot;Palenquero&quot;},
	[&quot;plo&quot;] = {&quot;Oluta Popoluca&quot;},
	[&quot;plq&quot;] = {&quot;Palaic&quot;},
	[&quot;plr&quot;] = {&quot;Palaka Senoufo&quot;},
	[&quot;pls&quot;] = {&quot;San Marcos Tlacoyalco Popoloca&quot;, &quot;San Marcos Tlalcoyalco Popoloca&quot;},
	[&quot;plt&quot;] = {&quot;Plateau Malagasy&quot;},
	[&quot;plu&quot;] = {&quot;Palikúr&quot;},
	[&quot;plv&quot;] = {&quot;Southwest Palawano&quot;},
	[&quot;plw&quot;] = {&quot;Brooke's Point Palawano&quot;},
	[&quot;ply&quot;] = {&quot;Bolyu&quot;},
	[&quot;plz&quot;] = {&quot;Paluan&quot;},
	[&quot;pma&quot;] = {&quot;Paama&quot;},
	[&quot;pmb&quot;] = {&quot;Pambia&quot;},
	[&quot;pmd&quot;] = {&quot;Pallanganmiddang&quot;},
	[&quot;pme&quot;] = {&quot;Pwaamei&quot;},
	[&quot;pmf&quot;] = {&quot;Pamona&quot;},
	[&quot;pmh&quot;] = {&quot;Māhārāṣṭri Prākrit&quot;},
	[&quot;pmi&quot;] = {&quot;Northern Pumi&quot;},
	[&quot;pmj&quot;] = {&quot;Southern Pumi&quot;},
	[&quot;pmk&quot;] = {&quot;Pamlico&quot;},
	[&quot;pml&quot;] = {&quot;Lingua Franca&quot;},
	[&quot;pmm&quot;] = {&quot;Pomo&quot;},
	[&quot;pmn&quot;] = {&quot;Pam&quot;},
	[&quot;pmo&quot;] = {&quot;Pom&quot;},
	[&quot;pmq&quot;] = {&quot;Northern Pame&quot;},
	[&quot;pmr&quot;] = {&quot;Paynamar&quot;},
	[&quot;pms&quot;] = {&quot;Piemontese&quot;},
	[&quot;pmt&quot;] = {&quot;Tuamotuan&quot;},
	[&quot;pmw&quot;] = {&quot;Plains Miwok&quot;},
	[&quot;pmx&quot;] = {&quot;Poumei Naga&quot;},
	[&quot;pmy&quot;] = {&quot;Papuan Malay&quot;},
	[&quot;pmz&quot;] = {&quot;Southern Pame&quot;},
	[&quot;pna&quot;] = {&quot;Punan Bah-Biau&quot;},
	[&quot;pnb&quot;] = {&quot;Western Panjabi&quot;},
	[&quot;pnc&quot;] = {&quot;Pannei&quot;},
	[&quot;pnd&quot;] = {&quot;Mpinda&quot;},
	[&quot;pne&quot;] = {&quot;Western Penan&quot;},
	[&quot;png&quot;] = {&quot;Pangu&quot;, &quot;Pongu&quot;},
	[&quot;pnh&quot;] = {&quot;Penrhyn&quot;},
	[&quot;pni&quot;] = {&quot;Aoheng&quot;},
	[&quot;pnj&quot;] = {&quot;Pinjarup&quot;},
	[&quot;pnk&quot;] = {&quot;Paunaka&quot;},
	[&quot;pnl&quot;] = {&quot;Paleni&quot;},
	[&quot;pnm&quot;] = {&quot;Punan Batu 1&quot;},
	[&quot;pnn&quot;] = {&quot;Pinai-Hagahai&quot;},
	[&quot;pno&quot;] = {&quot;Panobo&quot;},
	[&quot;pnp&quot;] = {&quot;Pancana&quot;},
	[&quot;pnq&quot;] = {&quot;Pana (Burkina Faso)&quot;},
	[&quot;pnr&quot;] = {&quot;Panim&quot;},
	[&quot;pns&quot;] = {&quot;Ponosakan&quot;},
	[&quot;pnt&quot;] = {&quot;Pontic&quot;},
	[&quot;pnu&quot;] = {&quot;Jiongnai Bunu&quot;},
	[&quot;pnv&quot;] = {&quot;Pinigura&quot;},
	[&quot;pnw&quot;] = {&quot;Banyjima&quot;, &quot;Panytyima&quot;},
	[&quot;pnx&quot;] = {&quot;Phong-Kniang&quot;},
	[&quot;pny&quot;] = {&quot;Pinyin&quot;},
	[&quot;pnz&quot;] = {&quot;Pana (Central African Republic)&quot;},
	[&quot;poc&quot;] = {&quot;Poqomam&quot;},
	[&quot;poe&quot;] = {&quot;San Juan Atzingo Popoloca&quot;},
	[&quot;pof&quot;] = {&quot;Poke&quot;},
	[&quot;pog&quot;] = {&quot;Potiguára&quot;},
	[&quot;poh&quot;] = {&quot;Poqomchi'&quot;},
	[&quot;poi&quot;] = {&quot;Highland Popoluca&quot;},
	[&quot;pok&quot;] = {&quot;Pokangá&quot;},
	[&quot;pom&quot;] = {&quot;Southeastern Pomo&quot;},
	[&quot;pon&quot;] = {&quot;Pohnpeian&quot;},
	[&quot;poo&quot;] = {&quot;Central Pomo&quot;},
	[&quot;pop&quot;] = {&quot;Pwapwâ&quot;},
	[&quot;poq&quot;] = {&quot;Texistepec Popoluca&quot;},
	[&quot;pos&quot;] = {&quot;Sayula Popoluca&quot;},
	[&quot;pot&quot;] = {&quot;Potawatomi&quot;},
	[&quot;pov&quot;] = {&quot;Upper Guinea Crioulo&quot;},
	[&quot;pow&quot;] = {&quot;San Felipe Otlaltepec Popoloca&quot;},
	[&quot;pox&quot;] = {&quot;Polabian&quot;},
	[&quot;poy&quot;] = {&quot;Pogolo&quot;},
	[&quot;poz&quot;] = {&quot;Malayo-Polynesian languages&quot;},
	[&quot;ppe&quot;] = {&quot;Papi&quot;},
	[&quot;ppi&quot;] = {&quot;Paipai&quot;},
	[&quot;ppk&quot;] = {&quot;Uma&quot;},
	[&quot;ppl&quot;] = {&quot;Pipil&quot;, &quot;Nicarao&quot;},
	[&quot;ppm&quot;] = {&quot;Papuma&quot;},
	[&quot;ppn&quot;] = {&quot;Papapana&quot;},
	[&quot;ppo&quot;] = {&quot;Folopa&quot;},
	[&quot;ppp&quot;] = {&quot;Pelende&quot;},
	[&quot;ppq&quot;] = {&quot;Pei&quot;},
	[&quot;pps&quot;] = {&quot;San Luís Temalacayuca Popoloca&quot;},
	[&quot;ppt&quot;] = {&quot;Pare&quot;},
	[&quot;ppu&quot;] = {&quot;Papora&quot;},
	[&quot;pqa&quot;] = {&quot;Pa'a&quot;},
	[&quot;pqe&quot;] = {&quot;Eastern Malayo-Polynesian languages&quot;},
	[&quot;pqm&quot;] = {&quot;Malecite-Passamaquoddy&quot;},
	[&quot;pqw&quot;] = {&quot;Western Malayo-Polynesian languages&quot;},
	[&quot;pra&quot;] = {&quot;Prakrit languages&quot;},
	[&quot;prc&quot;] = {&quot;Parachi&quot;},
	[&quot;prd&quot;] = {&quot;Parsi-Dari&quot;},
	[&quot;pre&quot;] = {&quot;Principense&quot;},
	[&quot;prf&quot;] = {&quot;Paranan&quot;},
	[&quot;prg&quot;] = {&quot;Prussian&quot;},
	[&quot;prh&quot;] = {&quot;Porohanon&quot;},
	[&quot;pri&quot;] = {&quot;Paicî&quot;},
	[&quot;prk&quot;] = {&quot;Parauk&quot;},
	[&quot;prl&quot;] = {&quot;Peruvian Sign Language&quot;},
	[&quot;prm&quot;] = {&quot;Kibiri&quot;},
	[&quot;prn&quot;] = {&quot;Prasuni&quot;},
	[&quot;pro&quot;] = {&quot;Old Provençal (to 1500)&quot;, &quot;Old Occitan (to 1500)&quot;},
	[&quot;prp&quot;] = {&quot;Parsi&quot;},
	[&quot;prq&quot;] = {&quot;Ashéninka Perené&quot;},
	[&quot;prr&quot;] = {&quot;Puri&quot;},
	[&quot;prs&quot;] = {&quot;Dari&quot;, &quot;Afghan Persian&quot;},
	[&quot;prt&quot;] = {&quot;Phai&quot;},
	[&quot;pru&quot;] = {&quot;Puragi&quot;},
	[&quot;prw&quot;] = {&quot;Parawen&quot;},
	[&quot;prx&quot;] = {&quot;Purik&quot;},
	[&quot;prz&quot;] = {&quot;Providencia Sign Language&quot;},
	[&quot;psa&quot;] = {&quot;Asue Awyu&quot;},
	[&quot;psc&quot;] = {&quot;Persian Sign Language&quot;},
	[&quot;psd&quot;] = {&quot;Plains Indian Sign Language&quot;},
	[&quot;pse&quot;] = {&quot;Central Malay&quot;},
	[&quot;psg&quot;] = {&quot;Penang Sign Language&quot;},
	[&quot;psh&quot;] = {&quot;Southwest Pashai&quot;, &quot;Southwest Pashayi&quot;},
	[&quot;psi&quot;] = {&quot;Southeast Pashai&quot;, &quot;Southeast Pashayi&quot;},
	[&quot;psl&quot;] = {&quot;Puerto Rican Sign Language&quot;},
	[&quot;psm&quot;] = {&quot;Pauserna&quot;},
	[&quot;psn&quot;] = {&quot;Panasuan&quot;},
	[&quot;pso&quot;] = {&quot;Polish Sign Language&quot;},
	[&quot;psp&quot;] = {&quot;Philippine Sign Language&quot;},
	[&quot;psq&quot;] = {&quot;Pasi&quot;},
	[&quot;psr&quot;] = {&quot;Portuguese Sign Language&quot;},
	[&quot;pss&quot;] = {&quot;Kaulong&quot;},
	[&quot;pst&quot;] = {&quot;Central Pashto&quot;},
	[&quot;psu&quot;] = {&quot;Sauraseni Prākrit&quot;},
	[&quot;psw&quot;] = {&quot;Port Sandwich&quot;},
	[&quot;psy&quot;] = {&quot;Piscataway&quot;},
	[&quot;pta&quot;] = {&quot;Pai Tavytera&quot;},
	[&quot;pth&quot;] = {&quot;Pataxó Hã-Ha-Hãe&quot;},
	[&quot;pti&quot;] = {&quot;Pindiini&quot;, &quot;Wangkatha&quot;},
	[&quot;ptn&quot;] = {&quot;Patani&quot;},
	[&quot;pto&quot;] = {&quot;Zo'é&quot;},
	[&quot;ptp&quot;] = {&quot;Patep&quot;},
	[&quot;ptq&quot;] = {&quot;Pattapu&quot;},
	[&quot;ptr&quot;] = {&quot;Piamatsina&quot;},
	[&quot;ptt&quot;] = {&quot;Enrekang&quot;},
	[&quot;ptu&quot;] = {&quot;Bambam&quot;},
	[&quot;ptv&quot;] = {&quot;Port Vato&quot;},
	[&quot;ptw&quot;] = {&quot;Pentlatch&quot;},
	[&quot;pty&quot;] = {&quot;Pathiya&quot;},
	[&quot;pua&quot;] = {&quot;Western Highland Purepecha&quot;},
	[&quot;pub&quot;] = {&quot;Purum&quot;},
	[&quot;puc&quot;] = {&quot;Punan Merap&quot;},
	[&quot;pud&quot;] = {&quot;Punan Aput&quot;},
	[&quot;pue&quot;] = {&quot;Puelche&quot;},
	[&quot;puf&quot;] = {&quot;Punan Merah&quot;},
	[&quot;pug&quot;] = {&quot;Phuie&quot;},
	[&quot;pui&quot;] = {&quot;Puinave&quot;},
	[&quot;puj&quot;] = {&quot;Punan Tubu&quot;},
	[&quot;pum&quot;] = {&quot;Puma&quot;},
	[&quot;puo&quot;] = {&quot;Puoc&quot;},
	[&quot;pup&quot;] = {&quot;Pulabu&quot;},
	[&quot;puq&quot;] = {&quot;Puquina&quot;},
	[&quot;pur&quot;] = {&quot;Puruborá&quot;},
	[&quot;put&quot;] = {&quot;Putoh&quot;},
	[&quot;puu&quot;] = {&quot;Punu&quot;},
	[&quot;puw&quot;] = {&quot;Puluwatese&quot;},
	[&quot;pux&quot;] = {&quot;Puare&quot;},
	[&quot;puy&quot;] = {&quot;Purisimeño&quot;},
	[&quot;pwa&quot;] = {&quot;Pawaia&quot;},
	[&quot;pwb&quot;] = {&quot;Panawa&quot;},
	[&quot;pwg&quot;] = {&quot;Gapapaiwa&quot;},
	[&quot;pwi&quot;] = {&quot;Patwin&quot;},
	[&quot;pwm&quot;] = {&quot;Molbog&quot;},
	[&quot;pwn&quot;] = {&quot;Paiwan&quot;},
	[&quot;pwo&quot;] = {&quot;Pwo Western Karen&quot;},
	[&quot;pwr&quot;] = {&quot;Powari&quot;},
	[&quot;pww&quot;] = {&quot;Pwo Northern Karen&quot;},
	[&quot;pxm&quot;] = {&quot;Quetzaltepec Mixe&quot;},
	[&quot;pye&quot;] = {&quot;Pye Krumen&quot;},
	[&quot;pym&quot;] = {&quot;Fyam&quot;},
	[&quot;pyn&quot;] = {&quot;Poyanáwa&quot;},
	[&quot;pys&quot;] = {&quot;Paraguayan Sign Language&quot;, &quot;Lengua de Señas del Paraguay&quot;},
	[&quot;pyu&quot;] = {&quot;Puyuma&quot;},
	[&quot;pyx&quot;] = {&quot;Pyu (Myanmar)&quot;},
	[&quot;pyy&quot;] = {&quot;Pyen&quot;},
	[&quot;pzn&quot;] = {&quot;Para Naga&quot;},
	[&quot;qua&quot;] = {&quot;Quapaw&quot;},
	[&quot;qub&quot;] = {&quot;Huallaga Huánuco Quechua&quot;},
	[&quot;quc&quot;] = {&quot;K'iche'&quot;, &quot;Quiché&quot;},
	[&quot;qud&quot;] = {&quot;Calderón Highland Quichua&quot;},
	[&quot;quf&quot;] = {&quot;Lambayeque Quechua&quot;},
	[&quot;qug&quot;] = {&quot;Chimborazo Highland Quichua&quot;},
	[&quot;quh&quot;] = {&quot;South Bolivian Quechua&quot;},
	[&quot;qui&quot;] = {&quot;Quileute&quot;},
	[&quot;quk&quot;] = {&quot;Chachapoyas Quechua&quot;},
	[&quot;qul&quot;] = {&quot;North Bolivian Quechua&quot;},
	[&quot;qum&quot;] = {&quot;Sipacapense&quot;},
	[&quot;qun&quot;] = {&quot;Quinault&quot;},
	[&quot;qup&quot;] = {&quot;Southern Pastaza Quechua&quot;},
	[&quot;quq&quot;] = {&quot;Quinqui&quot;},
	[&quot;qur&quot;] = {&quot;Yanahuanca Pasco Quechua&quot;},
	[&quot;qus&quot;] = {&quot;Santiago del Estero Quichua&quot;},
	[&quot;quv&quot;] = {&quot;Sacapulteco&quot;},
	[&quot;quw&quot;] = {&quot;Tena Lowland Quichua&quot;},
	[&quot;qux&quot;] = {&quot;Yauyos Quechua&quot;},
	[&quot;quy&quot;] = {&quot;Ayacucho Quechua&quot;},
	[&quot;quz&quot;] = {&quot;Cusco Quechua&quot;},
	[&quot;qva&quot;] = {&quot;Ambo-Pasco Quechua&quot;},
	[&quot;qvc&quot;] = {&quot;Cajamarca Quechua&quot;},
	[&quot;qve&quot;] = {&quot;Eastern Apurímac Quechua&quot;},
	[&quot;qvh&quot;] = {&quot;Huamalíes-Dos de Mayo Huánuco Quechua&quot;},
	[&quot;qvi&quot;] = {&quot;Imbabura Highland Quichua&quot;},
	[&quot;qvj&quot;] = {&quot;Loja Highland Quichua&quot;},
	[&quot;qvl&quot;] = {&quot;Cajatambo North Lima Quechua&quot;},
	[&quot;qvm&quot;] = {&quot;Margos-Yarowilca-Lauricocha Quechua&quot;},
	[&quot;qvn&quot;] = {&quot;North Junín Quechua&quot;},
	[&quot;qvo&quot;] = {&quot;Napo Lowland Quechua&quot;},
	[&quot;qvp&quot;] = {&quot;Pacaraos Quechua&quot;},
	[&quot;qvs&quot;] = {&quot;San Martín Quechua&quot;},
	[&quot;qvw&quot;] = {&quot;Huaylla Wanca Quechua&quot;},
	[&quot;qvy&quot;] = {&quot;Queyu&quot;},
	[&quot;qvz&quot;] = {&quot;Northern Pastaza Quichua&quot;},
	[&quot;qwa&quot;] = {&quot;Corongo Ancash Quechua&quot;},
	[&quot;qwc&quot;] = {&quot;Classical Quechua&quot;},
	[&quot;qwe&quot;] = {&quot;Quechuan (family)&quot;},
	[&quot;qwh&quot;] = {&quot;Huaylas Ancash Quechua&quot;},
	[&quot;qwm&quot;] = {&quot;Kuman (Russia)&quot;},
	[&quot;qws&quot;] = {&quot;Sihuas Ancash Quechua&quot;},
	[&quot;qwt&quot;] = {&quot;Kwalhioqua-Tlatskanai&quot;},
	[&quot;qxa&quot;] = {&quot;Chiquián Ancash Quechua&quot;},
	[&quot;qxc&quot;] = {&quot;Chincha Quechua&quot;},
	[&quot;qxh&quot;] = {&quot;Panao Huánuco Quechua&quot;},
	[&quot;qxl&quot;] = {&quot;Salasaca Highland Quichua&quot;},
	[&quot;qxn&quot;] = {&quot;Northern Conchucos Ancash Quechua&quot;},
	[&quot;qxo&quot;] = {&quot;Southern Conchucos Ancash Quechua&quot;},
	[&quot;qxp&quot;] = {&quot;Puno Quechua&quot;},
	[&quot;qxq&quot;] = {&quot;Qashqa'i&quot;},
	[&quot;qxr&quot;] = {&quot;Cañar Highland Quichua&quot;},
	[&quot;qxs&quot;] = {&quot;Southern Qiang&quot;},
	[&quot;qxt&quot;] = {&quot;Santa Ana de Tusi Pasco Quechua&quot;},
	[&quot;qxu&quot;] = {&quot;Arequipa-La Unión Quechua&quot;},
	[&quot;qxw&quot;] = {&quot;Jauja Wanca Quechua&quot;},
	[&quot;qya&quot;] = {&quot;Quenya&quot;},
	[&quot;qyp&quot;] = {&quot;Quiripi&quot;},
	[&quot;raa&quot;] = {&quot;Dungmali&quot;},
	[&quot;rab&quot;] = {&quot;Camling&quot;},
	[&quot;rac&quot;] = {&quot;Rasawa&quot;},
	[&quot;rad&quot;] = {&quot;Rade&quot;},
	[&quot;raf&quot;] = {&quot;Western Meohang&quot;},
	[&quot;rag&quot;] = {&quot;Logooli&quot;, &quot;Lulogooli&quot;},
	[&quot;rah&quot;] = {&quot;Rabha&quot;},
	[&quot;rai&quot;] = {&quot;Ramoaaina&quot;},
	[&quot;raj&quot;] = {&quot;Rajasthani&quot;},
	[&quot;rak&quot;] = {&quot;Tulu-Bohuai&quot;},
	[&quot;ral&quot;] = {&quot;Ralte&quot;},
	[&quot;ram&quot;] = {&quot;Canela&quot;},
	[&quot;ran&quot;] = {&quot;Riantana&quot;},
	[&quot;rao&quot;] = {&quot;Rao&quot;},
	[&quot;rap&quot;] = {&quot;Rapanui&quot;},
	[&quot;raq&quot;] = {&quot;Saam&quot;},
	[&quot;rar&quot;] = {&quot;Rarotongan&quot;, &quot;Cook Islands Maori&quot;},
	[&quot;ras&quot;] = {&quot;Tegali&quot;},
	[&quot;rat&quot;] = {&quot;Razajerdi&quot;},
	[&quot;rau&quot;] = {&quot;Raute&quot;},
	[&quot;rav&quot;] = {&quot;Sampang&quot;},
	[&quot;raw&quot;] = {&quot;Rawang&quot;},
	[&quot;rax&quot;] = {&quot;Rang&quot;},
	[&quot;ray&quot;] = {&quot;Rapa&quot;},
	[&quot;raz&quot;] = {&quot;Rahambuu&quot;},
	[&quot;rbb&quot;] = {&quot;Rumai Palaung&quot;},
	[&quot;rbk&quot;] = {&quot;Northern Bontok&quot;},
	[&quot;rbl&quot;] = {&quot;Miraya Bikol&quot;},
	[&quot;rbp&quot;] = {&quot;Barababaraba&quot;},
	[&quot;rcf&quot;] = {&quot;Réunion Creole French&quot;},
	[&quot;rdb&quot;] = {&quot;Rudbari&quot;},
	[&quot;rea&quot;] = {&quot;Rerau&quot;},
	[&quot;reb&quot;] = {&quot;Rembong&quot;},
	[&quot;ree&quot;] = {&quot;Rejang Kayan&quot;},
	[&quot;reg&quot;] = {&quot;Kara (Tanzania)&quot;},
	[&quot;rei&quot;] = {&quot;Reli&quot;},
	[&quot;rej&quot;] = {&quot;Rejang&quot;},
	[&quot;rel&quot;] = {&quot;Rendille&quot;},
	[&quot;rem&quot;] = {&quot;Remo&quot;},
	[&quot;ren&quot;] = {&quot;Rengao&quot;},
	[&quot;rer&quot;] = {&quot;Rer Bare&quot;},
	[&quot;res&quot;] = {&quot;Reshe&quot;},
	[&quot;ret&quot;] = {&quot;Retta&quot;},
	[&quot;rey&quot;] = {&quot;Reyesano&quot;},
	[&quot;rga&quot;] = {&quot;Roria&quot;},
	[&quot;rge&quot;] = {&quot;Romano-Greek&quot;},
	[&quot;rgk&quot;] = {&quot;Rangkas&quot;},
	[&quot;rgn&quot;] = {&quot;Romagnol&quot;},
	[&quot;rgr&quot;] = {&quot;Resígaro&quot;},
	[&quot;rgs&quot;] = {&quot;Southern Roglai&quot;},
	[&quot;rgu&quot;] = {&quot;Ringgou&quot;},
	[&quot;rhg&quot;] = {&quot;Rohingya&quot;},
	[&quot;rhp&quot;] = {&quot;Yahang&quot;},
	[&quot;ria&quot;] = {&quot;Riang (India)&quot;},
	[&quot;rif&quot;] = {&quot;Tarifit&quot;},
	[&quot;ril&quot;] = {&quot;Riang Lang&quot;, &quot;Riang (Myanmar)&quot;},
	[&quot;rim&quot;] = {&quot;Nyaturu&quot;},
	[&quot;rin&quot;] = {&quot;Nungu&quot;},
	[&quot;rir&quot;] = {&quot;Ribun&quot;},
	[&quot;rit&quot;] = {&quot;Ritharrngu&quot;},
	[&quot;riu&quot;] = {&quot;Riung&quot;},
	[&quot;rjg&quot;] = {&quot;Rajong&quot;},
	[&quot;rji&quot;] = {&quot;Raji&quot;},
	[&quot;rjs&quot;] = {&quot;Rajbanshi&quot;},
	[&quot;rka&quot;] = {&quot;Kraol&quot;},
	[&quot;rkb&quot;] = {&quot;Rikbaktsa&quot;},
	[&quot;rkh&quot;] = {&quot;Rakahanga-Manihiki&quot;},
	[&quot;rki&quot;] = {&quot;Rakhine&quot;},
	[&quot;rkm&quot;] = {&quot;Marka&quot;},
	[&quot;rkt&quot;] = {&quot;Rangpuri&quot;, &quot;Kamta&quot;},
	[&quot;rkw&quot;] = {&quot;Arakwal&quot;},
	[&quot;rma&quot;] = {&quot;Rama&quot;},
	[&quot;rmb&quot;] = {&quot;Rembarrnga&quot;},
	[&quot;rmc&quot;] = {&quot;Carpathian Romani&quot;},
	[&quot;rmd&quot;] = {&quot;Traveller Danish&quot;},
	[&quot;rme&quot;] = {&quot;Angloromani&quot;},
	[&quot;rmf&quot;] = {&quot;Kalo Finnish Romani&quot;},
	[&quot;rmg&quot;] = {&quot;Traveller Norwegian&quot;},
	[&quot;rmh&quot;] = {&quot;Murkim&quot;},
	[&quot;rmi&quot;] = {&quot;Lomavren&quot;},
	[&quot;rmk&quot;] = {&quot;Romkun&quot;},
	[&quot;rml&quot;] = {&quot;Baltic Romani&quot;},
	[&quot;rmm&quot;] = {&quot;Roma&quot;},
	[&quot;rmn&quot;] = {&quot;Balkan Romani&quot;},
	[&quot;rmo&quot;] = {&quot;Sinte Romani&quot;},
	[&quot;rmp&quot;] = {&quot;Rempi&quot;},
	[&quot;rmq&quot;] = {&quot;Caló&quot;},
	[&quot;rms&quot;] = {&quot;Romanian Sign Language&quot;},
	[&quot;rmt&quot;] = {&quot;Domari&quot;},
	[&quot;rmu&quot;] = {&quot;Tavringer Romani&quot;},
	[&quot;rmv&quot;] = {&quot;Romanova&quot;},
	[&quot;rmw&quot;] = {&quot;Welsh Romani&quot;},
	[&quot;rmx&quot;] = {&quot;Romam&quot;},
	[&quot;rmy&quot;] = {&quot;Vlax Romani&quot;},
	[&quot;rmz&quot;] = {&quot;Marma&quot;},
	[&quot;rnd&quot;] = {&quot;Ruund&quot;},
	[&quot;rng&quot;] = {&quot;Ronga&quot;},
	[&quot;rnl&quot;] = {&quot;Ranglong&quot;},
	[&quot;rnn&quot;] = {&quot;Roon&quot;},
	[&quot;rnp&quot;] = {&quot;Rongpo&quot;},
	[&quot;rnr&quot;] = {&quot;Nari Nari&quot;},
	[&quot;rnw&quot;] = {&quot;Rungwa&quot;},
	[&quot;roa&quot;] = {&quot;Romance languages&quot;},
	[&quot;rob&quot;] = {&quot;Tae'&quot;},
	[&quot;roc&quot;] = {&quot;Cacgia Roglai&quot;},
	[&quot;rod&quot;] = {&quot;Rogo&quot;},
	[&quot;roe&quot;] = {&quot;Ronji&quot;},
	[&quot;rof&quot;] = {&quot;Rombo&quot;},
	[&quot;rog&quot;] = {&quot;Northern Roglai&quot;},
	[&quot;rol&quot;] = {&quot;Romblomanon&quot;},
	[&quot;rom&quot;] = {&quot;Romany&quot;},
	[&quot;roo&quot;] = {&quot;Rotokas&quot;},
	[&quot;rop&quot;] = {&quot;Kriol&quot;},
	[&quot;ror&quot;] = {&quot;Rongga&quot;},
	[&quot;rou&quot;] = {&quot;Runga&quot;},
	[&quot;row&quot;] = {&quot;Dela-Oenale&quot;},
	[&quot;rpn&quot;] = {&quot;Repanbitip&quot;},
	[&quot;rpt&quot;] = {&quot;Rapting&quot;},
	[&quot;rri&quot;] = {&quot;Ririo&quot;},
	[&quot;rro&quot;] = {&quot;Waima&quot;},
	[&quot;rrt&quot;] = {&quot;Arritinngithigh&quot;},
	[&quot;rsb&quot;] = {&quot;Romano-Serbian&quot;},
	[&quot;rsl&quot;] = {&quot;Russian Sign Language&quot;},
	[&quot;rsm&quot;] = {&quot;Miriwoong Sign Language&quot;},
	[&quot;rtc&quot;] = {&quot;Rungtu Chin&quot;},
	[&quot;rth&quot;] = {&quot;Ratahan&quot;},
	[&quot;rtm&quot;] = {&quot;Rotuman&quot;},
	[&quot;rts&quot;] = {&quot;Yurats&quot;},
	[&quot;rtw&quot;] = {&quot;Rathawi&quot;},
	[&quot;rub&quot;] = {&quot;Gungu&quot;},
	[&quot;ruc&quot;] = {&quot;Ruuli&quot;},
	[&quot;rue&quot;] = {&quot;Rusyn&quot;},
	[&quot;ruf&quot;] = {&quot;Luguru&quot;},
	[&quot;rug&quot;] = {&quot;Roviana&quot;},
	[&quot;ruh&quot;] = {&quot;Ruga&quot;},
	[&quot;rui&quot;] = {&quot;Rufiji&quot;},
	[&quot;ruk&quot;] = {&quot;Che&quot;},
	[&quot;ruo&quot;] = {&quot;Istro Romanian&quot;},
	[&quot;rup&quot;] = {&quot;Macedo-Romanian&quot;, &quot;Aromanian&quot;, &quot;Arumanian&quot;},
	[&quot;ruq&quot;] = {&quot;Megleno Romanian&quot;},
	[&quot;rut&quot;] = {&quot;Rutul&quot;},
	[&quot;ruu&quot;] = {&quot;Lanas Lobu&quot;},
	[&quot;ruy&quot;] = {&quot;Mala (Nigeria)&quot;},
	[&quot;ruz&quot;] = {&quot;Ruma&quot;},
	[&quot;rwa&quot;] = {&quot;Rawo&quot;},
	[&quot;rwk&quot;] = {&quot;Rwa&quot;},
	[&quot;rwl&quot;] = {&quot;Ruwila&quot;},
	[&quot;rwm&quot;] = {&quot;Amba (Uganda)&quot;},
	[&quot;rwo&quot;] = {&quot;Rawa&quot;},
	[&quot;rwr&quot;] = {&quot;Marwari (India)&quot;},
	[&quot;rxd&quot;] = {&quot;Ngardi&quot;},
	[&quot;rxw&quot;] = {&quot;Karuwali&quot;, &quot;Garuwali&quot;},
	[&quot;ryn&quot;] = {&quot;Northern Amami-Oshima&quot;},
	[&quot;rys&quot;] = {&quot;Yaeyama&quot;},
	[&quot;ryu&quot;] = {&quot;Central Okinawan&quot;},
	[&quot;rzh&quot;] = {&quot;Rāziḥī&quot;},
	[&quot;saa&quot;] = {&quot;Saba&quot;},
	[&quot;sab&quot;] = {&quot;Buglere&quot;},
	[&quot;sac&quot;] = {&quot;Meskwaki&quot;},
	[&quot;sad&quot;] = {&quot;Sandawe&quot;},
	[&quot;sae&quot;] = {&quot;Sabanê&quot;},
	[&quot;saf&quot;] = {&quot;Safaliba&quot;},
	[&quot;sah&quot;] = {&quot;Yakut&quot;},
	[&quot;sai&quot;] = {&quot;South American Indian languages&quot;},
	[&quot;saj&quot;] = {&quot;Sahu&quot;},
	[&quot;sak&quot;] = {&quot;Sake&quot;},
	[&quot;sal&quot;] = {&quot;Salishan languages&quot;},
	[&quot;sam&quot;] = {&quot;Samaritan Aramaic&quot;},
	[&quot;sao&quot;] = {&quot;Sause&quot;},
	[&quot;saq&quot;] = {&quot;Samburu&quot;},
	[&quot;sar&quot;] = {&quot;Saraveca&quot;},
	[&quot;sas&quot;] = {&quot;Sasak&quot;},
	[&quot;sat&quot;] = {&quot;Santali&quot;},
	[&quot;sau&quot;] = {&quot;Saleman&quot;},
	[&quot;sav&quot;] = {&quot;Saafi-Saafi&quot;},
	[&quot;saw&quot;] = {&quot;Sawi&quot;},
	[&quot;sax&quot;] = {&quot;Sa&quot;},
	[&quot;say&quot;] = {&quot;Saya&quot;},
	[&quot;saz&quot;] = {&quot;Saurashtra&quot;},
	[&quot;sba&quot;] = {&quot;Ngambay&quot;},
	[&quot;sbb&quot;] = {&quot;Simbo&quot;},
	[&quot;sbc&quot;] = {&quot;Kele (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;sbd&quot;] = {&quot;Southern Samo&quot;},
	[&quot;sbe&quot;] = {&quot;Saliba&quot;},
	[&quot;sbf&quot;] = {&quot;Chabu&quot;, &quot;Shabo&quot;},
	[&quot;sbg&quot;] = {&quot;Seget&quot;},
	[&quot;sbh&quot;] = {&quot;Sori-Harengan&quot;},
	[&quot;sbi&quot;] = {&quot;Seti&quot;},
	[&quot;sbj&quot;] = {&quot;Surbakhal&quot;},
	[&quot;sbk&quot;] = {&quot;Safwa&quot;},
	[&quot;sbl&quot;] = {&quot;Botolan Sambal&quot;},
	[&quot;sbm&quot;] = {&quot;Sagala&quot;},
	[&quot;sbn&quot;] = {&quot;Sindhi Bhil&quot;},
	[&quot;sbo&quot;] = {&quot;Sabüm&quot;},
	[&quot;sbp&quot;] = {&quot;Sangu (Tanzania)&quot;},
	[&quot;sbq&quot;] = {&quot;Sileibi&quot;},
	[&quot;sbr&quot;] = {&quot;Sembakung Murut&quot;},
	[&quot;sbs&quot;] = {&quot;Subiya&quot;},
	[&quot;sbt&quot;] = {&quot;Kimki&quot;},
	[&quot;sbu&quot;] = {&quot;Stod Bhoti&quot;},
	[&quot;sbv&quot;] = {&quot;Sabine&quot;},
	[&quot;sbw&quot;] = {&quot;Simba&quot;},
	[&quot;sbx&quot;] = {&quot;Seberuang&quot;},
	[&quot;sby&quot;] = {&quot;Soli&quot;},
	[&quot;sbz&quot;] = {&quot;Sara Kaba&quot;},
	[&quot;scb&quot;] = {&quot;Chut&quot;},
	[&quot;sce&quot;] = {&quot;Dongxiang&quot;},
	[&quot;scf&quot;] = {&quot;San Miguel Creole French&quot;},
	[&quot;scg&quot;] = {&quot;Sanggau&quot;},
	[&quot;sch&quot;] = {&quot;Sakachep&quot;},
	[&quot;sci&quot;] = {&quot;Sri Lankan Creole Malay&quot;},
	[&quot;sck&quot;] = {&quot;Sadri&quot;},
	[&quot;scl&quot;] = {&quot;Shina&quot;},
	[&quot;scn&quot;] = {&quot;Sicilian&quot;},
	[&quot;sco&quot;] = {&quot;Scots&quot;},
	[&quot;scp&quot;] = {&quot;Hyolmo&quot;, &quot;Helambu Sherpa&quot;},
	[&quot;scq&quot;] = {&quot;Sa'och&quot;},
	[&quot;scs&quot;] = {&quot;North Slavey&quot;},
	[&quot;sct&quot;] = {&quot;Southern Katang&quot;},
	[&quot;scu&quot;] = {&quot;Shumcho&quot;},
	[&quot;scv&quot;] = {&quot;Sheni&quot;},
	[&quot;scw&quot;] = {&quot;Sha&quot;},
	[&quot;scx&quot;] = {&quot;Sicel&quot;},
	[&quot;sda&quot;] = {&quot;Toraja-Sa'dan&quot;},
	[&quot;sdb&quot;] = {&quot;Shabak&quot;},
	[&quot;sdc&quot;] = {&quot;Sassarese Sardinian&quot;},
	[&quot;sde&quot;] = {&quot;Surubu&quot;},
	[&quot;sdf&quot;] = {&quot;Sarli&quot;},
	[&quot;sdg&quot;] = {&quot;Savi&quot;},
	[&quot;sdh&quot;] = {&quot;Southern Kurdish&quot;},
	[&quot;sdj&quot;] = {&quot;Suundi&quot;},
	[&quot;sdk&quot;] = {&quot;Sos Kundi&quot;},
	[&quot;sdl&quot;] = {&quot;Saudi Arabian Sign Language&quot;},
	[&quot;sdn&quot;] = {&quot;Gallurese Sardinian&quot;},
	[&quot;sdo&quot;] = {&quot;Bukar-Sadung Bidayuh&quot;},
	[&quot;sdp&quot;] = {&quot;Sherdukpen&quot;},
	[&quot;sdq&quot;] = {&quot;Semandang&quot;},
	[&quot;sdr&quot;] = {&quot;Oraon Sadri&quot;},
	[&quot;sds&quot;] = {&quot;Sened&quot;},
	[&quot;sdt&quot;] = {&quot;Shuadit&quot;},
	[&quot;sdu&quot;] = {&quot;Sarudu&quot;},
	[&quot;sdv&quot;] = {&quot;Eastern Sudanic languages&quot;},
	[&quot;sdx&quot;] = {&quot;Sibu Melanau&quot;},
	[&quot;sdz&quot;] = {&quot;Sallands&quot;},
	[&quot;sea&quot;] = {&quot;Semai&quot;},
	[&quot;seb&quot;] = {&quot;Shempire Senoufo&quot;},
	[&quot;sec&quot;] = {&quot;Sechelt&quot;},
	[&quot;sed&quot;] = {&quot;Sedang&quot;},
	[&quot;see&quot;] = {&quot;Seneca&quot;},
	[&quot;sef&quot;] = {&quot;Cebaara Senoufo&quot;},
	[&quot;seg&quot;] = {&quot;Segeju&quot;},
	[&quot;seh&quot;] = {&quot;Sena&quot;},
	[&quot;sei&quot;] = {&quot;Seri&quot;},
	[&quot;sej&quot;] = {&quot;Sene&quot;},
	[&quot;sek&quot;] = {&quot;Sekani&quot;},
	[&quot;sel&quot;] = {&quot;Selkup&quot;},
	[&quot;sem&quot;] = {&quot;Semitic languages&quot;},
	[&quot;sen&quot;] = {&quot;Nanerigé Sénoufo&quot;},
	[&quot;seo&quot;] = {&quot;Suarmin&quot;},
	[&quot;sep&quot;] = {&quot;Sìcìté Sénoufo&quot;},
	[&quot;seq&quot;] = {&quot;Senara Sénoufo&quot;},
	[&quot;ser&quot;] = {&quot;Serrano&quot;},
	[&quot;ses&quot;] = {&quot;Koyraboro Senni Songhai&quot;},
	[&quot;set&quot;] = {&quot;Sentani&quot;},
	[&quot;seu&quot;] = {&quot;Serui-Laut&quot;},
	[&quot;sev&quot;] = {&quot;Nyarafolo Senoufo&quot;},
	[&quot;sew&quot;] = {&quot;Sewa Bay&quot;},
	[&quot;sey&quot;] = {&quot;Secoya&quot;},
	[&quot;sez&quot;] = {&quot;Senthang Chin&quot;},
	[&quot;sfb&quot;] = {&quot;Langue des signes de Belgique Francophone&quot;, &quot;French Belgian Sign Language&quot;},
	[&quot;sfe&quot;] = {&quot;Eastern Subanen&quot;},
	[&quot;sfm&quot;] = {&quot;Small Flowery Miao&quot;},
	[&quot;sfs&quot;] = {&quot;South African Sign Language&quot;},
	[&quot;sfw&quot;] = {&quot;Sehwi&quot;},
	[&quot;sga&quot;] = {&quot;Old Irish (to 900)&quot;},
	[&quot;sgb&quot;] = {&quot;Mag-antsi Ayta&quot;},
	[&quot;sgc&quot;] = {&quot;Kipsigis&quot;},
	[&quot;sgd&quot;] = {&quot;Surigaonon&quot;},
	[&quot;sge&quot;] = {&quot;Segai&quot;},
	[&quot;sgg&quot;] = {&quot;Swiss-German Sign Language&quot;},
	[&quot;sgh&quot;] = {&quot;Shughni&quot;},
	[&quot;sgi&quot;] = {&quot;Suga&quot;},
	[&quot;sgj&quot;] = {&quot;Surgujia&quot;},
	[&quot;sgk&quot;] = {&quot;Sangkong&quot;},
	[&quot;sgm&quot;] = {&quot;Singa&quot;},
	[&quot;sgn&quot;] = {&quot;Sign languages&quot;},
	[&quot;sgp&quot;] = {&quot;Singpho&quot;},
	[&quot;sgr&quot;] = {&quot;Sangisari&quot;},
	[&quot;sgs&quot;] = {&quot;Samogitian&quot;},
	[&quot;sgt&quot;] = {&quot;Brokpake&quot;},
	[&quot;sgu&quot;] = {&quot;Salas&quot;},
	[&quot;sgw&quot;] = {&quot;Sebat Bet Gurage&quot;},
	[&quot;sgx&quot;] = {&quot;Sierra Leone Sign Language&quot;},
	[&quot;sgy&quot;] = {&quot;Sanglechi&quot;},
	[&quot;sgz&quot;] = {&quot;Sursurunga&quot;},
	[&quot;sha&quot;] = {&quot;Shall-Zwall&quot;},
	[&quot;shb&quot;] = {&quot;Ninam&quot;},
	[&quot;shc&quot;] = {&quot;Sonde&quot;},
	[&quot;shd&quot;] = {&quot;Kundal Shahi&quot;},
	[&quot;she&quot;] = {&quot;Sheko&quot;},
	[&quot;shg&quot;] = {&quot;Shua&quot;},
	[&quot;shh&quot;] = {&quot;Shoshoni&quot;},
	[&quot;shi&quot;] = {&quot;Tachelhit&quot;},
	[&quot;shj&quot;] = {&quot;Shatt&quot;},
	[&quot;shk&quot;] = {&quot;Shilluk&quot;},
	[&quot;shl&quot;] = {&quot;Shendu&quot;},
	[&quot;shm&quot;] = {&quot;Shahrudi&quot;},
	[&quot;shn&quot;] = {&quot;Shan&quot;},
	[&quot;sho&quot;] = {&quot;Shanga&quot;},
	[&quot;shp&quot;] = {&quot;Shipibo-Conibo&quot;},
	[&quot;shq&quot;] = {&quot;Sala&quot;},
	[&quot;shr&quot;] = {&quot;Shi&quot;},
	[&quot;shs&quot;] = {&quot;Shuswap&quot;},
	[&quot;sht&quot;] = {&quot;Shasta&quot;},
	[&quot;shu&quot;] = {&quot;Chadian Arabic&quot;},
	[&quot;shv&quot;] = {&quot;Shehri&quot;},
	[&quot;shw&quot;] = {&quot;Shwai&quot;},
	[&quot;shx&quot;] = {&quot;She&quot;},
	[&quot;shy&quot;] = {&quot;Tachawit&quot;},
	[&quot;shz&quot;] = {&quot;Syenara Senoufo&quot;},
	[&quot;sia&quot;] = {&quot;Akkala Sami&quot;},
	[&quot;sib&quot;] = {&quot;Sebop&quot;},
	[&quot;sid&quot;] = {&quot;Sidamo&quot;},
	[&quot;sie&quot;] = {&quot;Simaa&quot;},
	[&quot;sif&quot;] = {&quot;Siamou&quot;},
	[&quot;sig&quot;] = {&quot;Paasaal&quot;},
	[&quot;sih&quot;] = {&quot;Zire&quot;, &quot;Sîshëë&quot;},
	[&quot;sii&quot;] = {&quot;Shom Peng&quot;},
	[&quot;sij&quot;] = {&quot;Numbami&quot;},
	[&quot;sik&quot;] = {&quot;Sikiana&quot;},
	[&quot;sil&quot;] = {&quot;Tumulung Sisaala&quot;},
	[&quot;sim&quot;] = {&quot;Mende (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;sio&quot;] = {&quot;Siouan languages&quot;},
	[&quot;sip&quot;] = {&quot;Sikkimese&quot;},
	[&quot;siq&quot;] = {&quot;Sonia&quot;},
	[&quot;sir&quot;] = {&quot;Siri&quot;},
	[&quot;sis&quot;] = {&quot;Siuslaw&quot;},
	[&quot;sit&quot;] = {&quot;Sino-Tibetan languages&quot;},
	[&quot;siu&quot;] = {&quot;Sinagen&quot;},
	[&quot;siv&quot;] = {&quot;Sumariup&quot;},
	[&quot;siw&quot;] = {&quot;Siwai&quot;},
	[&quot;six&quot;] = {&quot;Sumau&quot;},
	[&quot;siy&quot;] = {&quot;Sivandi&quot;},
	[&quot;siz&quot;] = {&quot;Siwi&quot;},
	[&quot;sja&quot;] = {&quot;Epena&quot;},
	[&quot;sjb&quot;] = {&quot;Sajau Basap&quot;},
	[&quot;sjd&quot;] = {&quot;Kildin Sami&quot;},
	[&quot;sje&quot;] = {&quot;Pite Sami&quot;},
	[&quot;sjg&quot;] = {&quot;Assangori&quot;},
	[&quot;sjk&quot;] = {&quot;Kemi Sami&quot;},
	[&quot;sjl&quot;] = {&quot;Sajalong&quot;, &quot;Miji&quot;},
	[&quot;sjm&quot;] = {&quot;Mapun&quot;},
	[&quot;sjn&quot;] = {&quot;Sindarin&quot;},
	[&quot;sjo&quot;] = {&quot;Xibe&quot;},
	[&quot;sjp&quot;] = {&quot;Surjapuri&quot;},
	[&quot;sjr&quot;] = {&quot;Siar-Lak&quot;},
	[&quot;sjs&quot;] = {&quot;Senhaja De Srair&quot;},
	[&quot;sjt&quot;] = {&quot;Ter Sami&quot;},
	[&quot;sju&quot;] = {&quot;Ume Sami&quot;},
	[&quot;sjw&quot;] = {&quot;Shawnee&quot;},
	[&quot;ska&quot;] = {&quot;Skagit&quot;},
	[&quot;skb&quot;] = {&quot;Saek&quot;},
	[&quot;skc&quot;] = {&quot;Ma Manda&quot;},
	[&quot;skd&quot;] = {&quot;Southern Sierra Miwok&quot;},
	[&quot;ske&quot;] = {&quot;Seke (Vanuatu)&quot;},
	[&quot;skf&quot;] = {&quot;Sakirabiá&quot;},
	[&quot;skg&quot;] = {&quot;Sakalava Malagasy&quot;},
	[&quot;skh&quot;] = {&quot;Sikule&quot;},
	[&quot;ski&quot;] = {&quot;Sika&quot;},
	[&quot;skj&quot;] = {&quot;Seke (Nepal)&quot;},
	[&quot;skm&quot;] = {&quot;Kutong&quot;},
	[&quot;skn&quot;] = {&quot;Kolibugan Subanon&quot;},
	[&quot;sko&quot;] = {&quot;Seko Tengah&quot;},
	[&quot;skp&quot;] = {&quot;Sekapan&quot;},
	[&quot;skq&quot;] = {&quot;Sininkere&quot;},
	[&quot;skr&quot;] = {&quot;Saraiki&quot;, &quot;Seraiki&quot;},
	[&quot;sks&quot;] = {&quot;Maia&quot;},
	[&quot;skt&quot;] = {&quot;Sakata&quot;},
	[&quot;sku&quot;] = {&quot;Sakao&quot;},
	[&quot;skv&quot;] = {&quot;Skou&quot;},
	[&quot;skw&quot;] = {&quot;Skepi Creole Dutch&quot;},
	[&quot;skx&quot;] = {&quot;Seko Padang&quot;},
	[&quot;sky&quot;] = {&quot;Sikaiana&quot;},
	[&quot;skz&quot;] = {&quot;Sekar&quot;},
	[&quot;sla&quot;] = {&quot;Slavic languages&quot;},
	[&quot;slc&quot;] = {&quot;Sáliba&quot;},
	[&quot;sld&quot;] = {&quot;Sissala&quot;},
	[&quot;sle&quot;] = {&quot;Sholaga&quot;},
	[&quot;slf&quot;] = {&quot;Swiss-Italian Sign Language&quot;},
	[&quot;slg&quot;] = {&quot;Selungai Murut&quot;},
	[&quot;slh&quot;] = {&quot;Southern Puget Sound Salish&quot;},
	[&quot;sli&quot;] = {&quot;Lower Silesian&quot;},
	[&quot;slj&quot;] = {&quot;Salumá&quot;},
	[&quot;sll&quot;] = {&quot;Salt-Yui&quot;},
	[&quot;slm&quot;] = {&quot;Pangutaran Sama&quot;},
	[&quot;sln&quot;] = {&quot;Salinan&quot;},
	[&quot;slp&quot;] = {&quot;Lamaholot&quot;},
	[&quot;slq&quot;] = {&quot;Salchuq&quot;},
	[&quot;slr&quot;] = {&quot;Salar&quot;},
	[&quot;sls&quot;] = {&quot;Singapore Sign Language&quot;},
	[&quot;slt&quot;] = {&quot;Sila&quot;},
	[&quot;slu&quot;] = {&quot;Selaru&quot;},
	[&quot;slw&quot;] = {&quot;Sialum&quot;},
	[&quot;slx&quot;] = {&quot;Salampasu&quot;},
	[&quot;sly&quot;] = {&quot;Selayar&quot;},
	[&quot;slz&quot;] = {&quot;Ma'ya&quot;},
	[&quot;sma&quot;] = {&quot;Southern Sami&quot;},
	[&quot;smb&quot;] = {&quot;Simbari&quot;},
	[&quot;smc&quot;] = {&quot;Som&quot;},
	[&quot;smd&quot;] = {&quot;Sama&quot;},
	[&quot;smf&quot;] = {&quot;Auwe&quot;},
	[&quot;smg&quot;] = {&quot;Simbali&quot;},
	[&quot;smh&quot;] = {&quot;Samei&quot;},
	[&quot;smi&quot;] = {&quot;Sami languages&quot;},
	[&quot;smj&quot;] = {&quot;Lule Sami&quot;},
	[&quot;smk&quot;] = {&quot;Bolinao&quot;},
	[&quot;sml&quot;] = {&quot;Central Sama&quot;},
	[&quot;smm&quot;] = {&quot;Musasa&quot;},
	[&quot;smn&quot;] = {&quot;Inari Sami&quot;},
	[&quot;smp&quot;] = {&quot;Samaritan&quot;},
	[&quot;smq&quot;] = {&quot;Samo&quot;},
	[&quot;smr&quot;] = {&quot;Simeulue&quot;},
	[&quot;sms&quot;] = {&quot;Skolt Sami&quot;},
	[&quot;smt&quot;] = {&quot;Simte&quot;},
	[&quot;smu&quot;] = {&quot;Somray&quot;},
	[&quot;smv&quot;] = {&quot;Samvedi&quot;},
	[&quot;smw&quot;] = {&quot;Sumbawa&quot;},
	[&quot;smx&quot;] = {&quot;Samba&quot;},
	[&quot;smy&quot;] = {&quot;Semnani&quot;},
	[&quot;smz&quot;] = {&quot;Simeku&quot;},
	[&quot;snb&quot;] = {&quot;Sebuyau&quot;},
	[&quot;snc&quot;] = {&quot;Sinaugoro&quot;},
	[&quot;sne&quot;] = {&quot;Bau Bidayuh&quot;},
	[&quot;snf&quot;] = {&quot;Noon&quot;},
	[&quot;sng&quot;] = {&quot;Sanga (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;sni&quot;] = {&quot;Sensi&quot;},
	[&quot;snj&quot;] = {&quot;Riverain Sango&quot;},
	[&quot;snk&quot;] = {&quot;Soninke&quot;},
	[&quot;snl&quot;] = {&quot;Sangil&quot;},
	[&quot;snm&quot;] = {&quot;Southern Ma'di&quot;},
	[&quot;snn&quot;] = {&quot;Siona&quot;},
	[&quot;sno&quot;] = {&quot;Snohomish&quot;},
	[&quot;snp&quot;] = {&quot;Siane&quot;},
	[&quot;snq&quot;] = {&quot;Sangu (Gabon)&quot;},
	[&quot;snr&quot;] = {&quot;Sihan&quot;},
	[&quot;sns&quot;] = {&quot;South West Bay&quot;, &quot;Nahavaq&quot;},
	[&quot;snu&quot;] = {&quot;Senggi&quot;, &quot;Viid&quot;},
	[&quot;snv&quot;] = {&quot;Sa'ban&quot;},
	[&quot;snw&quot;] = {&quot;Selee&quot;},
	[&quot;snx&quot;] = {&quot;Sam&quot;},
	[&quot;sny&quot;] = {&quot;Saniyo-Hiyewe&quot;},
	[&quot;snz&quot;] = {&quot;Kou&quot;},
	[&quot;soa&quot;] = {&quot;Thai Song&quot;},
	[&quot;sob&quot;] = {&quot;Sobei&quot;},
	[&quot;soc&quot;] = {&quot;So (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;sod&quot;] = {&quot;Songoora&quot;},
	[&quot;soe&quot;] = {&quot;Songomeno&quot;},
	[&quot;sog&quot;] = {&quot;Sogdian&quot;},
	[&quot;soh&quot;] = {&quot;Aka&quot;},
	[&quot;soi&quot;] = {&quot;Sonha&quot;},
	[&quot;soj&quot;] = {&quot;Soi&quot;},
	[&quot;sok&quot;] = {&quot;Sokoro&quot;},
	[&quot;sol&quot;] = {&quot;Solos&quot;},
	[&quot;son&quot;] = {&quot;Songhai languages&quot;},
	[&quot;soo&quot;] = {&quot;Songo&quot;},
	[&quot;sop&quot;] = {&quot;Songe&quot;},
	[&quot;soq&quot;] = {&quot;Kanasi&quot;},
	[&quot;sor&quot;] = {&quot;Somrai&quot;},
	[&quot;sos&quot;] = {&quot;Seeku&quot;},
	[&quot;sou&quot;] = {&quot;Southern Thai&quot;},
	[&quot;sov&quot;] = {&quot;Sonsorol&quot;},
	[&quot;sow&quot;] = {&quot;Sowanda&quot;},
	[&quot;sox&quot;] = {&quot;Swo&quot;},
	[&quot;soy&quot;] = {&quot;Miyobe&quot;},
	[&quot;soz&quot;] = {&quot;Temi&quot;},
	[&quot;spb&quot;] = {&quot;Sepa (Indonesia)&quot;},
	[&quot;spc&quot;] = {&quot;Sapé&quot;},
	[&quot;spd&quot;] = {&quot;Saep&quot;},
	[&quot;spe&quot;] = {&quot;Sepa (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;spg&quot;] = {&quot;Sian&quot;},
	[&quot;spi&quot;] = {&quot;Saponi&quot;},
	[&quot;spk&quot;] = {&quot;Sengo&quot;},
	[&quot;spl&quot;] = {&quot;Selepet&quot;},
	[&quot;spm&quot;] = {&quot;Akukem&quot;},
	[&quot;spn&quot;] = {&quot;Sanapaná&quot;},
	[&quot;spo&quot;] = {&quot;Spokane&quot;},
	[&quot;spp&quot;] = {&quot;Supyire Senoufo&quot;},
	[&quot;spq&quot;] = {&quot;Loreto-Ucayali Spanish&quot;},
	[&quot;spr&quot;] = {&quot;Saparua&quot;},
	[&quot;sps&quot;] = {&quot;Saposa&quot;},
	[&quot;spt&quot;] = {&quot;Spiti Bhoti&quot;},
	[&quot;spu&quot;] = {&quot;Sapuan&quot;},
	[&quot;spv&quot;] = {&quot;Sambalpuri&quot;, &quot;Kosli&quot;},
	[&quot;spx&quot;] = {&quot;South Picene&quot;},
	[&quot;spy&quot;] = {&quot;Sabaot&quot;},
	[&quot;sqa&quot;] = {&quot;Shama-Sambuga&quot;},
	[&quot;sqh&quot;] = {&quot;Shau&quot;},
	[&quot;sqj&quot;] = {&quot;Albanian languages&quot;},
	[&quot;sqk&quot;] = {&quot;Albanian Sign Language&quot;},
	[&quot;sqm&quot;] = {&quot;Suma&quot;},
	[&quot;sqn&quot;] = {&quot;Susquehannock&quot;},
	[&quot;sqo&quot;] = {&quot;Sorkhei&quot;},
	[&quot;sqq&quot;] = {&quot;Sou&quot;},
	[&quot;sqr&quot;] = {&quot;Siculo Arabic&quot;},
	[&quot;sqs&quot;] = {&quot;Sri Lankan Sign Language&quot;},
	[&quot;sqt&quot;] = {&quot;Soqotri&quot;},
	[&quot;squ&quot;] = {&quot;Squamish&quot;},
	[&quot;sqx&quot;] = {&quot;Kufr Qassem Sign Language (KQSL)&quot;},
	[&quot;sra&quot;] = {&quot;Saruga&quot;},
	[&quot;srb&quot;] = {&quot;Sora&quot;},
	[&quot;src&quot;] = {&quot;Logudorese Sardinian&quot;},
	[&quot;sre&quot;] = {&quot;Sara&quot;},
	[&quot;srf&quot;] = {&quot;Nafi&quot;},
	[&quot;srg&quot;] = {&quot;Sulod&quot;},
	[&quot;srh&quot;] = {&quot;Sarikoli&quot;},
	[&quot;sri&quot;] = {&quot;Siriano&quot;},
	[&quot;srk&quot;] = {&quot;Serudung Murut&quot;},
	[&quot;srl&quot;] = {&quot;Isirawa&quot;},
	[&quot;srm&quot;] = {&quot;Saramaccan&quot;},
	[&quot;srn&quot;] = {&quot;Sranan Tongo&quot;},
	[&quot;sro&quot;] = {&quot;Campidanese Sardinian&quot;},
	[&quot;srq&quot;] = {&quot;Sirionó&quot;},
	[&quot;srr&quot;] = {&quot;Serer&quot;},
	[&quot;srs&quot;] = {&quot;Sarsi&quot;},
	[&quot;srt&quot;] = {&quot;Sauri&quot;},
	[&quot;sru&quot;] = {&quot;Suruí&quot;},
	[&quot;srv&quot;] = {&quot;Southern Sorsoganon&quot;},
	[&quot;srw&quot;] = {&quot;Serua&quot;},
	[&quot;srx&quot;] = {&quot;Sirmauri&quot;},
	[&quot;sry&quot;] = {&quot;Sera&quot;},
	[&quot;srz&quot;] = {&quot;Shahmirzadi&quot;},
	[&quot;ssa&quot;] = {&quot;Nilo-Saharan languages&quot;},
	[&quot;ssb&quot;] = {&quot;Southern Sama&quot;},
	[&quot;ssc&quot;] = {&quot;Suba-Simbiti&quot;},
	[&quot;ssd&quot;] = {&quot;Siroi&quot;},
	[&quot;sse&quot;] = {&quot;Balangingi&quot;, &quot;Bangingih Sama&quot;},
	[&quot;ssf&quot;] = {&quot;Thao&quot;},
	[&quot;ssg&quot;] = {&quot;Seimat&quot;},
	[&quot;ssh&quot;] = {&quot;Shihhi Arabic&quot;},
	[&quot;ssi&quot;] = {&quot;Sansi&quot;},
	[&quot;ssj&quot;] = {&quot;Sausi&quot;},
	[&quot;ssk&quot;] = {&quot;Sunam&quot;},
	[&quot;ssl&quot;] = {&quot;Western Sisaala&quot;},
	[&quot;ssm&quot;] = {&quot;Semnam&quot;},
	[&quot;ssn&quot;] = {&quot;Waata&quot;},
	[&quot;sso&quot;] = {&quot;Sissano&quot;},
	[&quot;ssp&quot;] = {&quot;Spanish Sign Language&quot;},
	[&quot;ssq&quot;] = {&quot;So'a&quot;},
	[&quot;ssr&quot;] = {&quot;Swiss-French Sign Language&quot;},
	[&quot;sss&quot;] = {&quot;Sô&quot;},
	[&quot;sst&quot;] = {&quot;Sinasina&quot;},
	[&quot;ssu&quot;] = {&quot;Susuami&quot;},
	[&quot;ssv&quot;] = {&quot;Shark Bay&quot;},
	[&quot;ssx&quot;] = {&quot;Samberigi&quot;},
	[&quot;ssy&quot;] = {&quot;Saho&quot;},
	[&quot;ssz&quot;] = {&quot;Sengseng&quot;},
	[&quot;sta&quot;] = {&quot;Settla&quot;},
	[&quot;stb&quot;] = {&quot;Northern Subanen&quot;},
	[&quot;std&quot;] = {&quot;Sentinel&quot;},
	[&quot;ste&quot;] = {&quot;Liana-Seti&quot;},
	[&quot;stf&quot;] = {&quot;Seta&quot;},
	[&quot;stg&quot;] = {&quot;Trieng&quot;},
	[&quot;sth&quot;] = {&quot;Shelta&quot;},
	[&quot;sti&quot;] = {&quot;Bulo Stieng&quot;},
	[&quot;stj&quot;] = {&quot;Matya Samo&quot;},
	[&quot;stk&quot;] = {&quot;Arammba&quot;},
	[&quot;stl&quot;] = {&quot;Stellingwerfs&quot;},
	[&quot;stm&quot;] = {&quot;Setaman&quot;},
	[&quot;stn&quot;] = {&quot;Owa&quot;},
	[&quot;sto&quot;] = {&quot;Stoney&quot;},
	[&quot;stp&quot;] = {&quot;Southeastern Tepehuan&quot;},
	[&quot;stq&quot;] = {&quot;Saterfriesisch&quot;},
	[&quot;str&quot;] = {&quot;Straits Salish&quot;},
	[&quot;sts&quot;] = {&quot;Shumashti&quot;},
	[&quot;stt&quot;] = {&quot;Budeh Stieng&quot;},
	[&quot;stu&quot;] = {&quot;Samtao&quot;},
	[&quot;stv&quot;] = {&quot;Silt'e&quot;},
	[&quot;stw&quot;] = {&quot;Satawalese&quot;},
	[&quot;sty&quot;] = {&quot;Siberian Tatar&quot;},
	[&quot;sua&quot;] = {&quot;Sulka&quot;},
	[&quot;sub&quot;] = {&quot;Suku&quot;},
	[&quot;suc&quot;] = {&quot;Western Subanon&quot;},
	[&quot;sue&quot;] = {&quot;Suena&quot;},
	[&quot;sug&quot;] = {&quot;Suganga&quot;},
	[&quot;sui&quot;] = {&quot;Suki&quot;},
	[&quot;suj&quot;] = {&quot;Shubi&quot;},
	[&quot;suk&quot;] = {&quot;Sukuma&quot;},
	[&quot;suo&quot;] = {&quot;Bouni&quot;},
	[&quot;suq&quot;] = {&quot;Tirmaga-Chai Suri&quot;, &quot;Suri&quot;},
	[&quot;sur&quot;] = {&quot;Mwaghavul&quot;},
	[&quot;sus&quot;] = {&quot;Susu&quot;},
	[&quot;sut&quot;] = {&quot;Subtiaba&quot;},
	[&quot;suv&quot;] = {&quot;Puroik&quot;},
	[&quot;suw&quot;] = {&quot;Sumbwa&quot;},
	[&quot;sux&quot;] = {&quot;Sumerian&quot;},
	[&quot;suy&quot;] = {&quot;Suyá&quot;},
	[&quot;suz&quot;] = {&quot;Sunwar&quot;},
	[&quot;sva&quot;] = {&quot;Svan&quot;},
	[&quot;svb&quot;] = {&quot;Ulau-Suain&quot;},
	[&quot;svc&quot;] = {&quot;Vincentian Creole English&quot;},
	[&quot;sve&quot;] = {&quot;Serili&quot;},
	[&quot;svk&quot;] = {&quot;Slovakian Sign Language&quot;},
	[&quot;svm&quot;] = {&quot;Slavomolisano&quot;},
	[&quot;svs&quot;] = {&quot;Savosavo&quot;},
	[&quot;svx&quot;] = {&quot;Skalvian&quot;},
	[&quot;swb&quot;] = {&quot;Maore Comorian&quot;},
	[&quot;swc&quot;] = {&quot;Congo Swahili&quot;},
	[&quot;swf&quot;] = {&quot;Sere&quot;},
	[&quot;swg&quot;] = {&quot;Swabian&quot;},
	[&quot;swh&quot;] = {&quot;Swahili (individual language)&quot;, &quot;Kiswahili&quot;},
	[&quot;swi&quot;] = {&quot;Sui&quot;},
	[&quot;swj&quot;] = {&quot;Sira&quot;},
	[&quot;swk&quot;] = {&quot;Malawi Sena&quot;},
	[&quot;swl&quot;] = {&quot;Swedish Sign Language&quot;},
	[&quot;swm&quot;] = {&quot;Samosa&quot;},
	[&quot;swn&quot;] = {&quot;Sawknah&quot;},
	[&quot;swo&quot;] = {&quot;Shanenawa&quot;},
	[&quot;swp&quot;] = {&quot;Suau&quot;},
	[&quot;swq&quot;] = {&quot;Sharwa&quot;},
	[&quot;swr&quot;] = {&quot;Saweru&quot;},
	[&quot;sws&quot;] = {&quot;Seluwasan&quot;},
	[&quot;swt&quot;] = {&quot;Sawila&quot;},
	[&quot;swu&quot;] = {&quot;Suwawa&quot;},
	[&quot;swv&quot;] = {&quot;Shekhawati&quot;},
	[&quot;sww&quot;] = {&quot;Sowa&quot;},
	[&quot;swx&quot;] = {&quot;Suruahá&quot;},
	[&quot;swy&quot;] = {&quot;Sarua&quot;},
	[&quot;sxb&quot;] = {&quot;Suba&quot;},
	[&quot;sxc&quot;] = {&quot;Sicanian&quot;},
	[&quot;sxe&quot;] = {&quot;Sighu&quot;},
	[&quot;sxg&quot;] = {&quot;Shuhi&quot;, &quot;Shixing&quot;},
	[&quot;sxk&quot;] = {&quot;Southern Kalapuya&quot;},
	[&quot;sxl&quot;] = {&quot;Selian&quot;},
	[&quot;sxm&quot;] = {&quot;Samre&quot;},
	[&quot;sxn&quot;] = {&quot;Sangir&quot;},
	[&quot;sxo&quot;] = {&quot;Sorothaptic&quot;},
	[&quot;sxr&quot;] = {&quot;Saaroa&quot;},
	[&quot;sxs&quot;] = {&quot;Sasaru&quot;},
	[&quot;sxu&quot;] = {&quot;Upper Saxon&quot;},
	[&quot;sxw&quot;] = {&quot;Saxwe Gbe&quot;},
	[&quot;sya&quot;] = {&quot;Siang&quot;},
	[&quot;syb&quot;] = {&quot;Central Subanen&quot;},
	[&quot;syc&quot;] = {&quot;Classical Syriac&quot;},
	[&quot;syd&quot;] = {&quot;Samoyedic languages&quot;},
	[&quot;syi&quot;] = {&quot;Seki&quot;},
	[&quot;syk&quot;] = {&quot;Sukur&quot;},
	[&quot;syl&quot;] = {&quot;Sylheti&quot;},
	[&quot;sym&quot;] = {&quot;Maya Samo&quot;},
	[&quot;syn&quot;] = {&quot;Senaya&quot;},
	[&quot;syo&quot;] = {&quot;Suoy&quot;},
	[&quot;syr&quot;] = {&quot;Syriac&quot;},
	[&quot;sys&quot;] = {&quot;Sinyar&quot;},
	[&quot;syw&quot;] = {&quot;Kagate&quot;},
	[&quot;syx&quot;] = {&quot;Samay&quot;},
	[&quot;syy&quot;] = {&quot;Al-Sayyid Bedouin Sign Language&quot;},
	[&quot;sza&quot;] = {&quot;Semelai&quot;},
	[&quot;szb&quot;] = {&quot;Ngalum&quot;},
	[&quot;szc&quot;] = {&quot;Semaq Beri&quot;},
	[&quot;szd&quot;] = {&quot;Seru&quot;},
	[&quot;sze&quot;] = {&quot;Seze&quot;},
	[&quot;szg&quot;] = {&quot;Sengele&quot;},
	[&quot;szl&quot;] = {&quot;Silesian&quot;},
	[&quot;szn&quot;] = {&quot;Sula&quot;},
	[&quot;szp&quot;] = {&quot;Suabo&quot;},
	[&quot;szs&quot;] = {&quot;Solomon Islands Sign Language&quot;},
	[&quot;szv&quot;] = {&quot;Isu (Fako Division)&quot;},
	[&quot;szw&quot;] = {&quot;Sawai&quot;},
	[&quot;szy&quot;] = {&quot;Sakizaya&quot;},
	[&quot;taa&quot;] = {&quot;Lower Tanana&quot;},
	[&quot;tab&quot;] = {&quot;Tabassaran&quot;},
	[&quot;tac&quot;] = {&quot;Lowland Tarahumara&quot;},
	[&quot;tad&quot;] = {&quot;Tause&quot;},
	[&quot;tae&quot;] = {&quot;Tariana&quot;},
	[&quot;taf&quot;] = {&quot;Tapirapé&quot;},
	[&quot;tag&quot;] = {&quot;Tagoi&quot;},
	[&quot;tai&quot;] = {&quot;Tai languages&quot;},
	[&quot;taj&quot;] = {&quot;Eastern Tamang&quot;},
	[&quot;tak&quot;] = {&quot;Tala&quot;},
	[&quot;tal&quot;] = {&quot;Tal&quot;},
	[&quot;tan&quot;] = {&quot;Tangale&quot;},
	[&quot;tao&quot;] = {&quot;Yami&quot;},
	[&quot;tap&quot;] = {&quot;Taabwa&quot;},
	[&quot;taq&quot;] = {&quot;Tamasheq&quot;},
	[&quot;tar&quot;] = {&quot;Central Tarahumara&quot;},
	[&quot;tas&quot;] = {&quot;Tay Boi&quot;},
	[&quot;tau&quot;] = {&quot;Upper Tanana&quot;},
	[&quot;tav&quot;] = {&quot;Tatuyo&quot;},
	[&quot;taw&quot;] = {&quot;Tai&quot;},
	[&quot;tax&quot;] = {&quot;Tamki&quot;},
	[&quot;tay&quot;] = {&quot;Atayal&quot;},
	[&quot;taz&quot;] = {&quot;Tocho&quot;},
	[&quot;tba&quot;] = {&quot;Aikanã&quot;},
	[&quot;tbc&quot;] = {&quot;Takia&quot;},
	[&quot;tbd&quot;] = {&quot;Kaki Ae&quot;},
	[&quot;tbe&quot;] = {&quot;Tanimbili&quot;},
	[&quot;tbf&quot;] = {&quot;Mandara&quot;},
	[&quot;tbg&quot;] = {&quot;North Tairora&quot;},
	[&quot;tbh&quot;] = {&quot;Dharawal&quot;, &quot;Thurawal&quot;},
	[&quot;tbi&quot;] = {&quot;Gaam&quot;},
	[&quot;tbj&quot;] = {&quot;Tiang&quot;},
	[&quot;tbk&quot;] = {&quot;Calamian Tagbanwa&quot;},
	[&quot;tbl&quot;] = {&quot;Tboli&quot;},
	[&quot;tbm&quot;] = {&quot;Tagbu&quot;},
	[&quot;tbn&quot;] = {&quot;Barro Negro Tunebo&quot;},
	[&quot;tbo&quot;] = {&quot;Tawala&quot;},
	[&quot;tbp&quot;] = {&quot;Taworta&quot;, &quot;Diebroud&quot;},
	[&quot;tbq&quot;] = {&quot;Tibeto-Burman languages&quot;},
	[&quot;tbr&quot;] = {&quot;Tumtum&quot;},
	[&quot;tbs&quot;] = {&quot;Tanguat&quot;},
	[&quot;tbt&quot;] = {&quot;Tembo (Kitembo)&quot;},
	[&quot;tbu&quot;] = {&quot;Tubar&quot;},
	[&quot;tbv&quot;] = {&quot;Tobo&quot;},
	[&quot;tbw&quot;] = {&quot;Tagbanwa&quot;},
	[&quot;tbx&quot;] = {&quot;Kapin&quot;},
	[&quot;tby&quot;] = {&quot;Tabaru&quot;},
	[&quot;tbz&quot;] = {&quot;Ditammari&quot;},
	[&quot;tca&quot;] = {&quot;Ticuna&quot;},
	[&quot;tcb&quot;] = {&quot;Tanacross&quot;},
	[&quot;tcc&quot;] = {&quot;Datooga&quot;},
	[&quot;tcd&quot;] = {&quot;Tafi&quot;},
	[&quot;tce&quot;] = {&quot;Southern Tutchone&quot;},
	[&quot;tcf&quot;] = {&quot;Malinaltepec Me'phaa&quot;, &quot;Malinaltepec Tlapanec&quot;},
	[&quot;tcg&quot;] = {&quot;Tamagario&quot;},
	[&quot;tch&quot;] = {&quot;Turks And Caicos Creole English&quot;},
	[&quot;tci&quot;] = {&quot;Wára&quot;},
	[&quot;tck&quot;] = {&quot;Tchitchege&quot;},
	[&quot;tcl&quot;] = {&quot;Taman (Myanmar)&quot;},
	[&quot;tcm&quot;] = {&quot;Tanahmerah&quot;},
	[&quot;tcn&quot;] = {&quot;Tichurong&quot;},
	[&quot;tco&quot;] = {&quot;Taungyo&quot;},
	[&quot;tcp&quot;] = {&quot;Tawr Chin&quot;},
	[&quot;tcq&quot;] = {&quot;Kaiy&quot;},
	[&quot;tcs&quot;] = {&quot;Torres Strait Creole&quot;, &quot;Yumplatok&quot;},
	[&quot;tct&quot;] = {&quot;T'en&quot;},
	[&quot;tcu&quot;] = {&quot;Southeastern Tarahumara&quot;},
	[&quot;tcw&quot;] = {&quot;Tecpatlán Totonac&quot;},
	[&quot;tcx&quot;] = {&quot;Toda&quot;},
	[&quot;tcy&quot;] = {&quot;Tulu&quot;},
	[&quot;tcz&quot;] = {&quot;Thado Chin&quot;},
	[&quot;tda&quot;] = {&quot;Tagdal&quot;},
	[&quot;tdb&quot;] = {&quot;Panchpargania&quot;},
	[&quot;tdc&quot;] = {&quot;Emberá-Tadó&quot;},
	[&quot;tdd&quot;] = {&quot;Tai Nüa&quot;},
	[&quot;tde&quot;] = {&quot;Tiranige Diga Dogon&quot;},
	[&quot;tdf&quot;] = {&quot;Talieng&quot;},
	[&quot;tdg&quot;] = {&quot;Western Tamang&quot;},
	[&quot;tdh&quot;] = {&quot;Thulung&quot;},
	[&quot;tdi&quot;] = {&quot;Tomadino&quot;},
	[&quot;tdj&quot;] = {&quot;Tajio&quot;},
	[&quot;tdk&quot;] = {&quot;Tambas&quot;},
	[&quot;tdl&quot;] = {&quot;Sur&quot;},
	[&quot;tdm&quot;] = {&quot;Taruma&quot;},
	[&quot;tdn&quot;] = {&quot;Tondano&quot;},
	[&quot;tdo&quot;] = {&quot;Teme&quot;},
	[&quot;tdq&quot;] = {&quot;Tita&quot;},
	[&quot;tdr&quot;] = {&quot;Todrah&quot;},
	[&quot;tds&quot;] = {&quot;Doutai&quot;},
	[&quot;tdt&quot;] = {&quot;Tetun Dili&quot;},
	[&quot;tdv&quot;] = {&quot;Toro&quot;},
	[&quot;tdx&quot;] = {&quot;Tandroy-Mahafaly Malagasy&quot;},
	[&quot;tdy&quot;] = {&quot;Tadyawan&quot;},
	[&quot;tea&quot;] = {&quot;Temiar&quot;},
	[&quot;teb&quot;] = {&quot;Tetete&quot;},
	[&quot;tec&quot;] = {&quot;Terik&quot;},
	[&quot;ted&quot;] = {&quot;Tepo Krumen&quot;},
	[&quot;tee&quot;] = {&quot;Huehuetla Tepehua&quot;},
	[&quot;tef&quot;] = {&quot;Teressa&quot;},
	[&quot;teg&quot;] = {&quot;Teke-Tege&quot;},
	[&quot;teh&quot;] = {&quot;Tehuelche&quot;},
	[&quot;tei&quot;] = {&quot;Torricelli&quot;},
	[&quot;tek&quot;] = {&quot;Ibali Teke&quot;},
	[&quot;tem&quot;] = {&quot;Timne&quot;},
	[&quot;ten&quot;] = {&quot;Tama (Colombia)&quot;},
	[&quot;teo&quot;] = {&quot;Teso&quot;},
	[&quot;tep&quot;] = {&quot;Tepecano&quot;},
	[&quot;teq&quot;] = {&quot;Temein&quot;},
	[&quot;ter&quot;] = {&quot;Tereno&quot;},
	[&quot;tes&quot;] = {&quot;Tengger&quot;},
	[&quot;tet&quot;] = {&quot;Tetum&quot;},
	[&quot;teu&quot;] = {&quot;Soo&quot;},
	[&quot;tev&quot;] = {&quot;Teor&quot;},
	[&quot;tew&quot;] = {&quot;Tewa (USA)&quot;},
	[&quot;tex&quot;] = {&quot;Tennet&quot;},
	[&quot;tey&quot;] = {&quot;Tulishi&quot;},
	[&quot;tez&quot;] = {&quot;Tetserret&quot;},
	[&quot;tfi&quot;] = {&quot;Tofin Gbe&quot;},
	[&quot;tfn&quot;] = {&quot;Tanaina&quot;},
	[&quot;tfo&quot;] = {&quot;Tefaro&quot;},
	[&quot;tfr&quot;] = {&quot;Teribe&quot;},
	[&quot;tft&quot;] = {&quot;Ternate&quot;},
	[&quot;tga&quot;] = {&quot;Sagalla&quot;},
	[&quot;tgb&quot;] = {&quot;Tobilung&quot;},
	[&quot;tgc&quot;] = {&quot;Tigak&quot;},
	[&quot;tgd&quot;] = {&quot;Ciwogai&quot;},
	[&quot;tge&quot;] = {&quot;Eastern Gorkha Tamang&quot;},
	[&quot;tgf&quot;] = {&quot;Chalikha&quot;},
	[&quot;tgh&quot;] = {&quot;Tobagonian Creole English&quot;},
	[&quot;tgi&quot;] = {&quot;Lawunuia&quot;},
	[&quot;tgj&quot;] = {&quot;Tagin&quot;},
	[&quot;tgn&quot;] = {&quot;Tandaganon&quot;},
	[&quot;tgo&quot;] = {&quot;Sudest&quot;},
	[&quot;tgp&quot;] = {&quot;Tangoa&quot;},
	[&quot;tgq&quot;] = {&quot;Tring&quot;},
	[&quot;tgr&quot;] = {&quot;Tareng&quot;},
	[&quot;tgs&quot;] = {&quot;Nume&quot;},
	[&quot;tgt&quot;] = {&quot;Central Tagbanwa&quot;},
	[&quot;tgu&quot;] = {&quot;Tanggu&quot;},
	[&quot;tgv&quot;] = {&quot;Tingui-Boto&quot;},
	[&quot;tgw&quot;] = {&quot;Tagwana Senoufo&quot;},
	[&quot;tgx&quot;] = {&quot;Tagish&quot;},
	[&quot;tgy&quot;] = {&quot;Togoyo&quot;},
	[&quot;tgz&quot;] = {&quot;Tagalaka&quot;},
	[&quot;thd&quot;] = {&quot;Kuuk Thaayorre&quot;, &quot;Thayore&quot;},
	[&quot;the&quot;] = {&quot;Chitwania Tharu&quot;},
	[&quot;thf&quot;] = {&quot;Thangmi&quot;},
	[&quot;thh&quot;] = {&quot;Northern Tarahumara&quot;},
	[&quot;thi&quot;] = {&quot;Tai Long&quot;},
	[&quot;thk&quot;] = {&quot;Tharaka&quot;, &quot;Kitharaka&quot;},
	[&quot;thl&quot;] = {&quot;Dangaura Tharu&quot;},
	[&quot;thm&quot;] = {&quot;Aheu&quot;},
	[&quot;thn&quot;] = {&quot;Thachanadan&quot;},
	[&quot;thp&quot;] = {&quot;Thompson&quot;},
	[&quot;thq&quot;] = {&quot;Kochila Tharu&quot;},
	[&quot;thr&quot;] = {&quot;Rana Tharu&quot;},
	[&quot;ths&quot;] = {&quot;Thakali&quot;},
	[&quot;tht&quot;] = {&quot;Tahltan&quot;},
	[&quot;thu&quot;] = {&quot;Thuri&quot;},
	[&quot;thv&quot;] = {&quot;Tahaggart Tamahaq&quot;},
	[&quot;thy&quot;] = {&quot;Tha&quot;},
	[&quot;thz&quot;] = {&quot;Tayart Tamajeq&quot;},
	[&quot;tia&quot;] = {&quot;Tidikelt Tamazight&quot;},
	[&quot;tic&quot;] = {&quot;Tira&quot;},
	[&quot;tif&quot;] = {&quot;Tifal&quot;},
	[&quot;tig&quot;] = {&quot;Tigre&quot;},
	[&quot;tih&quot;] = {&quot;Timugon Murut&quot;},
	[&quot;tii&quot;] = {&quot;Tiene&quot;},
	[&quot;tij&quot;] = {&quot;Tilung&quot;},
	[&quot;tik&quot;] = {&quot;Tikar&quot;},
	[&quot;til&quot;] = {&quot;Tillamook&quot;},
	[&quot;tim&quot;] = {&quot;Timbe&quot;},
	[&quot;tin&quot;] = {&quot;Tindi&quot;},
	[&quot;tio&quot;] = {&quot;Teop&quot;},
	[&quot;tip&quot;] = {&quot;Trimuris&quot;},
	[&quot;tiq&quot;] = {&quot;Tiéfo&quot;},
	[&quot;tis&quot;] = {&quot;Masadiit Itneg&quot;},
	[&quot;tit&quot;] = {&quot;Tinigua&quot;},
	[&quot;tiu&quot;] = {&quot;Adasen&quot;},
	[&quot;tiv&quot;] = {&quot;Tiv&quot;},
	[&quot;tiw&quot;] = {&quot;Tiwi&quot;},
	[&quot;tix&quot;] = {&quot;Southern Tiwa&quot;},
	[&quot;tiy&quot;] = {&quot;Tiruray&quot;},
	[&quot;tiz&quot;] = {&quot;Tai Hongjin&quot;},
	[&quot;tja&quot;] = {&quot;Tajuasohn&quot;},
	[&quot;tjg&quot;] = {&quot;Tunjung&quot;},
	[&quot;tji&quot;] = {&quot;Northern Tujia&quot;},
	[&quot;tjj&quot;] = {&quot;Tjungundji&quot;},
	[&quot;tjl&quot;] = {&quot;Tai Laing&quot;},
	[&quot;tjm&quot;] = {&quot;Timucua&quot;},
	[&quot;tjn&quot;] = {&quot;Tonjon&quot;},
	[&quot;tjo&quot;] = {&quot;Temacine Tamazight&quot;},
	[&quot;tjp&quot;] = {&quot;Tjupany&quot;},
	[&quot;tjs&quot;] = {&quot;Southern Tujia&quot;},
	[&quot;tju&quot;] = {&quot;Tjurruru&quot;},
	[&quot;tjw&quot;] = {&quot;Djabwurrung&quot;},
	[&quot;tka&quot;] = {&quot;Truká&quot;},
	[&quot;tkb&quot;] = {&quot;Buksa&quot;},
	[&quot;tkd&quot;] = {&quot;Tukudede&quot;},
	[&quot;tke&quot;] = {&quot;Takwane&quot;},
	[&quot;tkf&quot;] = {&quot;Tukumanféd&quot;},
	[&quot;tkg&quot;] = {&quot;Tesaka Malagasy&quot;},
	[&quot;tkl&quot;] = {&quot;Tokelau&quot;},
	[&quot;tkm&quot;] = {&quot;Takelma&quot;},
	[&quot;tkn&quot;] = {&quot;Toku-No-Shima&quot;},
	[&quot;tkp&quot;] = {&quot;Tikopia&quot;},
	[&quot;tkq&quot;] = {&quot;Tee&quot;},
	[&quot;tkr&quot;] = {&quot;Tsakhur&quot;},
	[&quot;tks&quot;] = {&quot;Takestani&quot;},
	[&quot;tkt&quot;] = {&quot;Kathoriya Tharu&quot;},
	[&quot;tku&quot;] = {&quot;Upper Necaxa Totonac&quot;},
	[&quot;tkv&quot;] = {&quot;Mur Pano&quot;},
	[&quot;tkw&quot;] = {&quot;Teanu&quot;},
	[&quot;tkx&quot;] = {&quot;Tangko&quot;},
	[&quot;tkz&quot;] = {&quot;Takua&quot;},
	[&quot;tla&quot;] = {&quot;Southwestern Tepehuan&quot;},
	[&quot;tlb&quot;] = {&quot;Tobelo&quot;},
	[&quot;tlc&quot;] = {&quot;Yecuatla Totonac&quot;},
	[&quot;tld&quot;] = {&quot;Talaud&quot;},
	[&quot;tlf&quot;] = {&quot;Telefol&quot;},
	[&quot;tlg&quot;] = {&quot;Tofanma&quot;},
	[&quot;tlh&quot;] = {&quot;Klingon&quot;, &quot;tlhIngan Hol&quot;},
	[&quot;tli&quot;] = {&quot;Tlingit&quot;},
	[&quot;tlj&quot;] = {&quot;Talinga-Bwisi&quot;},
	[&quot;tlk&quot;] = {&quot;Taloki&quot;},
	[&quot;tll&quot;] = {&quot;Tetela&quot;},
	[&quot;tlm&quot;] = {&quot;Tolomako&quot;},
	[&quot;tln&quot;] = {&quot;Talondo'&quot;},
	[&quot;tlo&quot;] = {&quot;Talodi&quot;},
	[&quot;tlp&quot;] = {&quot;Filomena Mata-Coahuitlán Totonac&quot;},
	[&quot;tlq&quot;] = {&quot;Tai Loi&quot;},
	[&quot;tlr&quot;] = {&quot;Talise&quot;},
	[&quot;tls&quot;] = {&quot;Tambotalo&quot;},
	[&quot;tlt&quot;] = {&quot;Sou Nama&quot;, &quot;Teluti&quot;},
	[&quot;tlu&quot;] = {&quot;Tulehu&quot;},
	[&quot;tlv&quot;] = {&quot;Taliabu&quot;},
	[&quot;tlx&quot;] = {&quot;Khehek&quot;},
	[&quot;tly&quot;] = {&quot;Talysh&quot;},
	[&quot;tma&quot;] = {&quot;Tama (Chad)&quot;},
	[&quot;tmb&quot;] = {&quot;Katbol&quot;, &quot;Avava&quot;},
	[&quot;tmc&quot;] = {&quot;Tumak&quot;},
	[&quot;tmd&quot;] = {&quot;Haruai&quot;},
	[&quot;tme&quot;] = {&quot;Tremembé&quot;},
	[&quot;tmf&quot;] = {&quot;Toba-Maskoy&quot;},
	[&quot;tmg&quot;] = {&quot;Ternateño&quot;},
	[&quot;tmh&quot;] = {&quot;Tamashek&quot;},
	[&quot;tmi&quot;] = {&quot;Tutuba&quot;},
	[&quot;tmj&quot;] = {&quot;Samarokena&quot;},
	[&quot;tmk&quot;] = {&quot;Northwestern Tamang&quot;},
	[&quot;tml&quot;] = {&quot;Tamnim Citak&quot;},
	[&quot;tmm&quot;] = {&quot;Tai Thanh&quot;},
	[&quot;tmn&quot;] = {&quot;Taman (Indonesia)&quot;},
	[&quot;tmo&quot;] = {&quot;Temoq&quot;},
	[&quot;tmq&quot;] = {&quot;Tumleo&quot;},
	[&quot;tmr&quot;] = {&quot;Jewish Babylonian Aramaic (ca. 200-1200 CE)&quot;},
	[&quot;tms&quot;] = {&quot;Tima&quot;},
	[&quot;tmt&quot;] = {&quot;Tasmate&quot;},
	[&quot;tmu&quot;] = {&quot;Iau&quot;},
	[&quot;tmv&quot;] = {&quot;Tembo (Motembo)&quot;},
	[&quot;tmw&quot;] = {&quot;Temuan&quot;},
	[&quot;tmy&quot;] = {&quot;Tami&quot;},
	[&quot;tmz&quot;] = {&quot;Tamanaku&quot;},
	[&quot;tna&quot;] = {&quot;Tacana&quot;},
	[&quot;tnb&quot;] = {&quot;Western Tunebo&quot;},
	[&quot;tnc&quot;] = {&quot;Tanimuca-Retuarã&quot;},
	[&quot;tnd&quot;] = {&quot;Angosturas Tunebo&quot;},
	[&quot;tng&quot;] = {&quot;Tobanga&quot;},
	[&quot;tnh&quot;] = {&quot;Maiani&quot;},
	[&quot;tni&quot;] = {&quot;Tandia&quot;},
	[&quot;tnk&quot;] = {&quot;Kwamera&quot;},
	[&quot;tnl&quot;] = {&quot;Lenakel&quot;},
	[&quot;tnm&quot;] = {&quot;Tabla&quot;},
	[&quot;tnn&quot;] = {&quot;North Tanna&quot;},
	[&quot;tno&quot;] = {&quot;Toromono&quot;},
	[&quot;tnp&quot;] = {&quot;Whitesands&quot;},
	[&quot;tnq&quot;] = {&quot;Taino&quot;},
	[&quot;tnr&quot;] = {&quot;Ménik&quot;},
	[&quot;tns&quot;] = {&quot;Tenis&quot;},
	[&quot;tnt&quot;] = {&quot;Tontemboan&quot;},
	[&quot;tnu&quot;] = {&quot;Tay Khang&quot;},
	[&quot;tnv&quot;] = {&quot;Tangchangya&quot;},
	[&quot;tnw&quot;] = {&quot;Tonsawang&quot;},
	[&quot;tnx&quot;] = {&quot;Tanema&quot;},
	[&quot;tny&quot;] = {&quot;Tongwe&quot;},
	[&quot;tnz&quot;] = {&quot;Ten'edn&quot;},
	[&quot;tob&quot;] = {&quot;Toba&quot;},
	[&quot;toc&quot;] = {&quot;Coyutla Totonac&quot;},
	[&quot;tod&quot;] = {&quot;Toma&quot;},
	[&quot;tof&quot;] = {&quot;Gizrra&quot;},
	[&quot;tog&quot;] = {&quot;Tonga (Nyasa)&quot;},
	[&quot;toh&quot;] = {&quot;Gitonga&quot;},
	[&quot;toi&quot;] = {&quot;Tonga (Zambia)&quot;},
	[&quot;toj&quot;] = {&quot;Tojolabal&quot;},
	[&quot;tol&quot;] = {&quot;Tolowa&quot;},
	[&quot;tom&quot;] = {&quot;Tombulu&quot;},
	[&quot;too&quot;] = {&quot;Xicotepec De Juárez Totonac&quot;},
	[&quot;top&quot;] = {&quot;Papantla Totonac&quot;},
	[&quot;toq&quot;] = {&quot;Toposa&quot;},
	[&quot;tor&quot;] = {&quot;Togbo-Vara Banda&quot;},
	[&quot;tos&quot;] = {&quot;Highland Totonac&quot;},
	[&quot;tou&quot;] = {&quot;Tho&quot;},
	[&quot;tov&quot;] = {&quot;Upper Taromi&quot;},
	[&quot;tow&quot;] = {&quot;Jemez&quot;},
	[&quot;tox&quot;] = {&quot;Tobian&quot;},
	[&quot;toy&quot;] = {&quot;Topoiyo&quot;},
	[&quot;toz&quot;] = {&quot;To&quot;},
	[&quot;tpa&quot;] = {&quot;Taupota&quot;},
	[&quot;tpc&quot;] = {&quot;Azoyú Me'phaa&quot;, &quot;Azoyú Tlapanec&quot;},
	[&quot;tpe&quot;] = {&quot;Tippera&quot;},
	[&quot;tpf&quot;] = {&quot;Tarpia&quot;},
	[&quot;tpg&quot;] = {&quot;Kula&quot;},
	[&quot;tpi&quot;] = {&quot;Tok Pisin&quot;},
	[&quot;tpj&quot;] = {&quot;Tapieté&quot;},
	[&quot;tpk&quot;] = {&quot;Tupinikin&quot;},
	[&quot;tpl&quot;] = {&quot;Tlacoapa Me'phaa&quot;, &quot;Tlacoapa Tlapanec&quot;},
	[&quot;tpm&quot;] = {&quot;Tampulma&quot;},
	[&quot;tpn&quot;] = {&quot;Tupinambá&quot;},
	[&quot;tpo&quot;] = {&quot;Tai Pao&quot;},
	[&quot;tpp&quot;] = {&quot;Pisaflores Tepehua&quot;},
	[&quot;tpq&quot;] = {&quot;Tukpa&quot;},
	[&quot;tpr&quot;] = {&quot;Tuparí&quot;},
	[&quot;tpt&quot;] = {&quot;Tlachichilco Tepehua&quot;},
	[&quot;tpu&quot;] = {&quot;Tampuan&quot;},
	[&quot;tpv&quot;] = {&quot;Tanapag&quot;},
	[&quot;tpw&quot;] = {&quot;Tupí&quot;},
	[&quot;tpx&quot;] = {&quot;Acatepec Me'phaa&quot;, &quot;Acatepec Tlapanec&quot;},
	[&quot;tpy&quot;] = {&quot;Trumai&quot;},
	[&quot;tpz&quot;] = {&quot;Tinputz&quot;},
	[&quot;tqb&quot;] = {&quot;Tembé&quot;},
	[&quot;tql&quot;] = {&quot;Lehali&quot;},
	[&quot;tqm&quot;] = {&quot;Turumsa&quot;},
	[&quot;tqn&quot;] = {&quot;Tenino&quot;},
	[&quot;tqo&quot;] = {&quot;Toaripi&quot;},
	[&quot;tqp&quot;] = {&quot;Tomoip&quot;},
	[&quot;tqq&quot;] = {&quot;Tunni&quot;},
	[&quot;tqr&quot;] = {&quot;Torona&quot;},
	[&quot;tqt&quot;] = {&quot;Western Totonac&quot;},
	[&quot;tqu&quot;] = {&quot;Touo&quot;},
	[&quot;tqw&quot;] = {&quot;Tonkawa&quot;},
	[&quot;tra&quot;] = {&quot;Tirahi&quot;},
	[&quot;trb&quot;] = {&quot;Terebu&quot;},
	[&quot;trc&quot;] = {&quot;Copala Triqui&quot;},
	[&quot;trd&quot;] = {&quot;Turi&quot;},
	[&quot;tre&quot;] = {&quot;East Tarangan&quot;},
	[&quot;trf&quot;] = {&quot;Trinidadian Creole English&quot;},
	[&quot;trg&quot;] = {&quot;Lishán Didán&quot;},
	[&quot;trh&quot;] = {&quot;Turaka&quot;},
	[&quot;tri&quot;] = {&quot;Trió&quot;},
	[&quot;trj&quot;] = {&quot;Toram&quot;},
	[&quot;trk&quot;] = {&quot;Turkic languages&quot;},
	[&quot;trl&quot;] = {&quot;Traveller Scottish&quot;},
	[&quot;trm&quot;] = {&quot;Tregami&quot;},
	[&quot;trn&quot;] = {&quot;Trinitario&quot;},
	[&quot;tro&quot;] = {&quot;Tarao Naga&quot;},
	[&quot;trp&quot;] = {&quot;Kok Borok&quot;},
	[&quot;trq&quot;] = {&quot;San Martín Itunyoso Triqui&quot;},
	[&quot;trr&quot;] = {&quot;Taushiro&quot;},
	[&quot;trs&quot;] = {&quot;Chicahuaxtla Triqui&quot;},
	[&quot;trt&quot;] = {&quot;Tunggare&quot;},
	[&quot;tru&quot;] = {&quot;Turoyo&quot;, &quot;Surayt&quot;},
	[&quot;trv&quot;] = {&quot;Taroko&quot;},
	[&quot;trw&quot;] = {&quot;Torwali&quot;},
	[&quot;trx&quot;] = {&quot;Tringgus-Sembaan Bidayuh&quot;},
	[&quot;try&quot;] = {&quot;Turung&quot;},
	[&quot;trz&quot;] = {&quot;Torá&quot;},
	[&quot;tsa&quot;] = {&quot;Tsaangi&quot;},
	[&quot;tsb&quot;] = {&quot;Tsamai&quot;},
	[&quot;tsc&quot;] = {&quot;Tswa&quot;},
	[&quot;tsd&quot;] = {&quot;Tsakonian&quot;},
	[&quot;tse&quot;] = {&quot;Tunisian Sign Language&quot;},
	[&quot;tsg&quot;] = {&quot;Tausug&quot;},
	[&quot;tsh&quot;] = {&quot;Tsuvan&quot;},
	[&quot;tsi&quot;] = {&quot;Tsimshian&quot;},
	[&quot;tsj&quot;] = {&quot;Tshangla&quot;},
	[&quot;tsk&quot;] = {&quot;Tseku&quot;},
	[&quot;tsl&quot;] = {&quot;Ts'ün-Lao&quot;},
	[&quot;tsm&quot;] = {&quot;Turkish Sign Language&quot;, &quot;Türk İşaret Dili&quot;},
	[&quot;tsp&quot;] = {&quot;Northern Toussian&quot;},
	[&quot;tsq&quot;] = {&quot;Thai Sign Language&quot;},
	[&quot;tsr&quot;] = {&quot;Akei&quot;},
	[&quot;tss&quot;] = {&quot;Taiwan Sign Language&quot;},
	[&quot;tst&quot;] = {&quot;Tondi Songway Kiini&quot;},
	[&quot;tsu&quot;] = {&quot;Tsou&quot;},
	[&quot;tsv&quot;] = {&quot;Tsogo&quot;},
	[&quot;tsw&quot;] = {&quot;Tsishingini&quot;},
	[&quot;tsx&quot;] = {&quot;Mubami&quot;},
	[&quot;tsy&quot;] = {&quot;Tebul Sign Language&quot;},
	[&quot;tsz&quot;] = {&quot;Purepecha&quot;},
	[&quot;tta&quot;] = {&quot;Tutelo&quot;},
	[&quot;ttb&quot;] = {&quot;Gaa&quot;},
	[&quot;ttc&quot;] = {&quot;Tektiteko&quot;},
	[&quot;ttd&quot;] = {&quot;Tauade&quot;},
	[&quot;tte&quot;] = {&quot;Bwanabwana&quot;},
	[&quot;ttf&quot;] = {&quot;Tuotomb&quot;},
	[&quot;ttg&quot;] = {&quot;Tutong&quot;},
	[&quot;tth&quot;] = {&quot;Upper Ta'oih&quot;},
	[&quot;tti&quot;] = {&quot;Tobati&quot;},
	[&quot;ttj&quot;] = {&quot;Tooro&quot;},
	[&quot;ttk&quot;] = {&quot;Totoro&quot;},
	[&quot;ttl&quot;] = {&quot;Totela&quot;},
	[&quot;ttm&quot;] = {&quot;Northern Tutchone&quot;},
	[&quot;ttn&quot;] = {&quot;Towei&quot;},
	[&quot;tto&quot;] = {&quot;Lower Ta'oih&quot;},
	[&quot;ttp&quot;] = {&quot;Tombelala&quot;},
	[&quot;ttq&quot;] = {&quot;Tawallammat Tamajaq&quot;},
	[&quot;ttr&quot;] = {&quot;Tera&quot;},
	[&quot;tts&quot;] = {&quot;Northeastern Thai&quot;},
	[&quot;ttt&quot;] = {&quot;Muslim Tat&quot;},
	[&quot;ttu&quot;] = {&quot;Torau&quot;},
	[&quot;ttv&quot;] = {&quot;Titan&quot;},
	[&quot;ttw&quot;] = {&quot;Long Wat&quot;},
	[&quot;tty&quot;] = {&quot;Sikaritai&quot;},
	[&quot;ttz&quot;] = {&quot;Tsum&quot;},
	[&quot;tua&quot;] = {&quot;Wiarumus&quot;},
	[&quot;tub&quot;] = {&quot;Tübatulabal&quot;},
	[&quot;tuc&quot;] = {&quot;Mutu&quot;},
	[&quot;tud&quot;] = {&quot;Tuxá&quot;},
	[&quot;tue&quot;] = {&quot;Tuyuca&quot;},
	[&quot;tuf&quot;] = {&quot;Central Tunebo&quot;},
	[&quot;tug&quot;] = {&quot;Tunia&quot;},
	[&quot;tuh&quot;] = {&quot;Taulil&quot;},
	[&quot;tui&quot;] = {&quot;Tupuri&quot;},
	[&quot;tuj&quot;] = {&quot;Tugutil&quot;},
	[&quot;tul&quot;] = {&quot;Tula&quot;},
	[&quot;tum&quot;] = {&quot;Tumbuka&quot;},
	[&quot;tun&quot;] = {&quot;Tunica&quot;},
	[&quot;tuo&quot;] = {&quot;Tucano&quot;},
	[&quot;tup&quot;] = {&quot;Tupi languages&quot;},
	[&quot;tuq&quot;] = {&quot;Tedaga&quot;},
	[&quot;tus&quot;] = {&quot;Tuscarora&quot;},
	[&quot;tut&quot;] = {&quot;Altaic languages&quot;},
	[&quot;tuu&quot;] = {&quot;Tututni&quot;},
	[&quot;tuv&quot;] = {&quot;Turkana&quot;},
	[&quot;tuw&quot;] = {&quot;Tungus languages&quot;},
	[&quot;tux&quot;] = {&quot;Tuxináwa&quot;},
	[&quot;tuy&quot;] = {&quot;Tugen&quot;},
	[&quot;tuz&quot;] = {&quot;Turka&quot;},
	[&quot;tva&quot;] = {&quot;Vaghua&quot;},
	[&quot;tvd&quot;] = {&quot;Tsuvadi&quot;},
	[&quot;tve&quot;] = {&quot;Te'un&quot;},
	[&quot;tvk&quot;] = {&quot;Southeast Ambrym&quot;},
	[&quot;tvl&quot;] = {&quot;Tuvalu&quot;},
	[&quot;tvm&quot;] = {&quot;Tela-Masbuar&quot;},
	[&quot;tvn&quot;] = {&quot;Tavoyan&quot;},
	[&quot;tvo&quot;] = {&quot;Tidore&quot;},
	[&quot;tvs&quot;] = {&quot;Taveta&quot;},
	[&quot;tvt&quot;] = {&quot;Tutsa Naga&quot;},
	[&quot;tvu&quot;] = {&quot;Tunen&quot;},
	[&quot;tvw&quot;] = {&quot;Sedoa&quot;},
	[&quot;tvx&quot;] = {&quot;Taivoan&quot;},
	[&quot;tvy&quot;] = {&quot;Timor Pidgin&quot;},
	[&quot;twa&quot;] = {&quot;Twana&quot;},
	[&quot;twb&quot;] = {&quot;Western Tawbuid&quot;},
	[&quot;twc&quot;] = {&quot;Teshenawa&quot;},
	[&quot;twd&quot;] = {&quot;Twents&quot;},
	[&quot;twe&quot;] = {&quot;Tewa (Indonesia)&quot;},
	[&quot;twf&quot;] = {&quot;Northern Tiwa&quot;},
	[&quot;twg&quot;] = {&quot;Tereweng&quot;},
	[&quot;twh&quot;] = {&quot;Tai Dón&quot;},
	[&quot;twl&quot;] = {&quot;Tawara&quot;},
	[&quot;twm&quot;] = {&quot;Tawang Monpa&quot;},
	[&quot;twn&quot;] = {&quot;Twendi&quot;},
	[&quot;two&quot;] = {&quot;Tswapong&quot;},
	[&quot;twp&quot;] = {&quot;Ere&quot;},
	[&quot;twq&quot;] = {&quot;Tasawaq&quot;},
	[&quot;twr&quot;] = {&quot;Southwestern Tarahumara&quot;},
	[&quot;twt&quot;] = {&quot;Turiwára&quot;},
	[&quot;twu&quot;] = {&quot;Termanu&quot;},
	[&quot;tww&quot;] = {&quot;Tuwari&quot;},
	[&quot;twx&quot;] = {&quot;Tewe&quot;},
	[&quot;twy&quot;] = {&quot;Tawoyan&quot;},
	[&quot;txa&quot;] = {&quot;Tombonuo&quot;},
	[&quot;txb&quot;] = {&quot;Tokharian B&quot;},
	[&quot;txc&quot;] = {&quot;Tsetsaut&quot;},
	[&quot;txe&quot;] = {&quot;Totoli&quot;},
	[&quot;txg&quot;] = {&quot;Tangut&quot;},
	[&quot;txh&quot;] = {&quot;Thracian&quot;},
	[&quot;txi&quot;] = {&quot;Ikpeng&quot;},
	[&quot;txj&quot;] = {&quot;Tarjumo&quot;},
	[&quot;txm&quot;] = {&quot;Tomini&quot;},
	[&quot;txn&quot;] = {&quot;West Tarangan&quot;},
	[&quot;txo&quot;] = {&quot;Toto&quot;},
	[&quot;txq&quot;] = {&quot;Tii&quot;},
	[&quot;txr&quot;] = {&quot;Tartessian&quot;},
	[&quot;txs&quot;] = {&quot;Tonsea&quot;},
	[&quot;txt&quot;] = {&quot;Citak&quot;},
	[&quot;txu&quot;] = {&quot;Kayapó&quot;},
	[&quot;txx&quot;] = {&quot;Tatana&quot;},
	[&quot;txy&quot;] = {&quot;Tanosy Malagasy&quot;},
	[&quot;tya&quot;] = {&quot;Tauya&quot;},
	[&quot;tye&quot;] = {&quot;Kyanga&quot;},
	[&quot;tyh&quot;] = {&quot;O'du&quot;},
	[&quot;tyi&quot;] = {&quot;Teke-Tsaayi&quot;},
	[&quot;tyj&quot;] = {&quot;Tai Do&quot;, &quot;Tai Yo&quot;},
	[&quot;tyl&quot;] = {&quot;Thu Lao&quot;},
	[&quot;tyn&quot;] = {&quot;Kombai&quot;},
	[&quot;typ&quot;] = {&quot;Thaypan&quot;},
	[&quot;tyr&quot;] = {&quot;Tai Daeng&quot;},
	[&quot;tys&quot;] = {&quot;Tày Sa Pa&quot;},
	[&quot;tyt&quot;] = {&quot;Tày Tac&quot;},
	[&quot;tyu&quot;] = {&quot;Kua&quot;},
	[&quot;tyv&quot;] = {&quot;Tuvinian&quot;},
	[&quot;tyx&quot;] = {&quot;Teke-Tyee&quot;},
	[&quot;tyy&quot;] = {&quot;Tiyaa&quot;},
	[&quot;tyz&quot;] = {&quot;Tày&quot;},
	[&quot;tza&quot;] = {&quot;Tanzanian Sign Language&quot;},
	[&quot;tzh&quot;] = {&quot;Tzeltal&quot;},
	[&quot;tzj&quot;] = {&quot;Tz'utujil&quot;},
	[&quot;tzl&quot;] = {&quot;Talossan&quot;},
	[&quot;tzm&quot;] = {&quot;Central Atlas Tamazight&quot;},
	[&quot;tzn&quot;] = {&quot;Tugun&quot;},
	[&quot;tzo&quot;] = {&quot;Tzotzil&quot;},
	[&quot;tzx&quot;] = {&quot;Tabriak&quot;},
	[&quot;uam&quot;] = {&quot;Uamué&quot;},
	[&quot;uan&quot;] = {&quot;Kuan&quot;},
	[&quot;uar&quot;] = {&quot;Tairuma&quot;},
	[&quot;uba&quot;] = {&quot;Ubang&quot;},
	[&quot;ubi&quot;] = {&quot;Ubi&quot;},
	[&quot;ubl&quot;] = {&quot;Buhi'non Bikol&quot;},
	[&quot;ubr&quot;] = {&quot;Ubir&quot;},
	[&quot;ubu&quot;] = {&quot;Umbu-Ungu&quot;},
	[&quot;uby&quot;] = {&quot;Ubykh&quot;},
	[&quot;uda&quot;] = {&quot;Uda&quot;},
	[&quot;ude&quot;] = {&quot;Udihe&quot;},
	[&quot;udg&quot;] = {&quot;Muduga&quot;},
	[&quot;udi&quot;] = {&quot;Udi&quot;},
	[&quot;udj&quot;] = {&quot;Ujir&quot;},
	[&quot;udl&quot;] = {&quot;Wuzlam&quot;},
	[&quot;udm&quot;] = {&quot;Udmurt&quot;},
	[&quot;udu&quot;] = {&quot;Uduk&quot;},
	[&quot;ues&quot;] = {&quot;Kioko&quot;},
	[&quot;ufi&quot;] = {&quot;Ufim&quot;},
	[&quot;uga&quot;] = {&quot;Ugaritic&quot;},
	[&quot;ugb&quot;] = {&quot;Kuku-Ugbanh&quot;},
	[&quot;uge&quot;] = {&quot;Ughele&quot;},
	[&quot;ugn&quot;] = {&quot;Ugandan Sign Language&quot;},
	[&quot;ugo&quot;] = {&quot;Ugong&quot;},
	[&quot;ugy&quot;] = {&quot;Uruguayan Sign Language&quot;},
	[&quot;uha&quot;] = {&quot;Uhami&quot;},
	[&quot;uhn&quot;] = {&quot;Damal&quot;},
	[&quot;uis&quot;] = {&quot;Uisai&quot;},
	[&quot;uiv&quot;] = {&quot;Iyive&quot;},
	[&quot;uji&quot;] = {&quot;Tanjijili&quot;},
	[&quot;uka&quot;] = {&quot;Kaburi&quot;},
	[&quot;ukg&quot;] = {&quot;Ukuriguma&quot;},
	[&quot;ukh&quot;] = {&quot;Ukhwejo&quot;},
	[&quot;uki&quot;] = {&quot;Kui (India)&quot;},
	[&quot;ukk&quot;] = {&quot;Muak Sa-aak&quot;},
	[&quot;ukl&quot;] = {&quot;Ukrainian Sign Language&quot;},
	[&quot;ukp&quot;] = {&quot;Ukpe-Bayobiri&quot;},
	[&quot;ukq&quot;] = {&quot;Ukwa&quot;},
	[&quot;uks&quot;] = {&quot;Urubú-Kaapor Sign Language&quot;, &quot;Kaapor Sign Language&quot;},
	[&quot;uku&quot;] = {&quot;Ukue&quot;},
	[&quot;ukv&quot;] = {&quot;Kuku&quot;},
	[&quot;ukw&quot;] = {&quot;Ukwuani-Aboh-Ndoni&quot;},
	[&quot;uky&quot;] = {&quot;Kuuk-Yak&quot;},
	[&quot;ula&quot;] = {&quot;Fungwa&quot;},
	[&quot;ulb&quot;] = {&quot;Ulukwumi&quot;},
	[&quot;ulc&quot;] = {&quot;Ulch&quot;},
	[&quot;ule&quot;] = {&quot;Lule&quot;},
	[&quot;ulf&quot;] = {&quot;Usku&quot;, &quot;Afra&quot;},
	[&quot;uli&quot;] = {&quot;Ulithian&quot;},
	[&quot;ulk&quot;] = {&quot;Meriam Mir&quot;},
	[&quot;ull&quot;] = {&quot;Ullatan&quot;},
	[&quot;ulm&quot;] = {&quot;Ulumanda'&quot;},
	[&quot;uln&quot;] = {&quot;Unserdeutsch&quot;},
	[&quot;ulu&quot;] = {&quot;Uma' Lung&quot;},
	[&quot;ulw&quot;] = {&quot;Ulwa&quot;},
	[&quot;uma&quot;] = {&quot;Umatilla&quot;},
	[&quot;umb&quot;] = {&quot;Umbundu&quot;},
	[&quot;umc&quot;] = {&quot;Marrucinian&quot;},
	[&quot;umd&quot;] = {&quot;Umbindhamu&quot;},
	[&quot;umg&quot;] = {&quot;Morrobalama&quot;, &quot;Umbuygamu&quot;},
	[&quot;umi&quot;] = {&quot;Ukit&quot;},
	[&quot;umm&quot;] = {&quot;Umon&quot;},
	[&quot;umn&quot;] = {&quot;Makyan Naga&quot;},
	[&quot;umo&quot;] = {&quot;Umotína&quot;},
	[&quot;ump&quot;] = {&quot;Umpila&quot;},
	[&quot;umr&quot;] = {&quot;Umbugarla&quot;},
	[&quot;ums&quot;] = {&quot;Pendau&quot;},
	[&quot;umu&quot;] = {&quot;Munsee&quot;},
	[&quot;una&quot;] = {&quot;North Watut&quot;},
	[&quot;und&quot;] = {&quot;Undetermined&quot;},
	[&quot;une&quot;] = {&quot;Uneme&quot;},
	[&quot;ung&quot;] = {&quot;Ngarinyin&quot;},
	[&quot;uni&quot;] = {&quot;Uni&quot;},
	[&quot;unk&quot;] = {&quot;Enawené-Nawé&quot;},
	[&quot;unm&quot;] = {&quot;Unami&quot;},
	[&quot;unn&quot;] = {&quot;Kurnai&quot;},
	[&quot;unr&quot;] = {&quot;Mundari&quot;},
	[&quot;unu&quot;] = {&quot;Unubahe&quot;},
	[&quot;unx&quot;] = {&quot;Munda&quot;},
	[&quot;unz&quot;] = {&quot;Unde Kaili&quot;},
	[&quot;upi&quot;] = {&quot;Umeda&quot;},
	[&quot;upv&quot;] = {&quot;Uripiv-Wala-Rano-Atchin&quot;},
	[&quot;ura&quot;] = {&quot;Urarina&quot;},
	[&quot;urb&quot;] = {&quot;Urubú-Kaapor&quot;, &quot;Kaapor&quot;},
	[&quot;urc&quot;] = {&quot;Urningangg&quot;},
	[&quot;ure&quot;] = {&quot;Uru&quot;},
	[&quot;urf&quot;] = {&quot;Uradhi&quot;},
	[&quot;urg&quot;] = {&quot;Urigina&quot;},
	[&quot;urh&quot;] = {&quot;Urhobo&quot;},
	[&quot;uri&quot;] = {&quot;Urim&quot;},
	[&quot;urj&quot;] = {&quot;Uralic languages&quot;},
	[&quot;urk&quot;] = {&quot;Urak Lawoi'&quot;},
	[&quot;url&quot;] = {&quot;Urali&quot;},
	[&quot;urm&quot;] = {&quot;Urapmin&quot;},
	[&quot;urn&quot;] = {&quot;Uruangnirin&quot;},
	[&quot;uro&quot;] = {&quot;Ura (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;urp&quot;] = {&quot;Uru-Pa-In&quot;},
	[&quot;urr&quot;] = {&quot;Lehalurup&quot;, &quot;Löyöp&quot;},
	[&quot;urt&quot;] = {&quot;Urat&quot;},
	[&quot;uru&quot;] = {&quot;Urumi&quot;},
	[&quot;urv&quot;] = {&quot;Uruava&quot;},
	[&quot;urw&quot;] = {&quot;Sop&quot;},
	[&quot;urx&quot;] = {&quot;Urimo&quot;},
	[&quot;ury&quot;] = {&quot;Orya&quot;},
	[&quot;urz&quot;] = {&quot;Uru-Eu-Wau-Wau&quot;},
	[&quot;usa&quot;] = {&quot;Usarufa&quot;},
	[&quot;ush&quot;] = {&quot;Ushojo&quot;},
	[&quot;usi&quot;] = {&quot;Usui&quot;},
	[&quot;usk&quot;] = {&quot;Usaghade&quot;},
	[&quot;usp&quot;] = {&quot;Uspanteco&quot;},
	[&quot;uss&quot;] = {&quot;us-Saare&quot;},
	[&quot;usu&quot;] = {&quot;Uya&quot;},
	[&quot;uta&quot;] = {&quot;Otank&quot;},
	[&quot;ute&quot;] = {&quot;Ute-Southern Paiute&quot;},
	[&quot;uth&quot;] = {&quot;ut-Hun&quot;},
	[&quot;utp&quot;] = {&quot;Amba (Solomon Islands)&quot;},
	[&quot;utr&quot;] = {&quot;Etulo&quot;},
	[&quot;utu&quot;] = {&quot;Utu&quot;},
	[&quot;uum&quot;] = {&quot;Urum&quot;},
	[&quot;uun&quot;] = {&quot;Kulon-Pazeh&quot;},
	[&quot;uur&quot;] = {&quot;Ura (Vanuatu)&quot;},
	[&quot;uuu&quot;] = {&quot;U&quot;},
	[&quot;uve&quot;] = {&quot;West Uvean&quot;, &quot;Fagauvea&quot;},
	[&quot;uvh&quot;] = {&quot;Uri&quot;},
	[&quot;uvl&quot;] = {&quot;Lote&quot;},
	[&quot;uwa&quot;] = {&quot;Kuku-Uwanh&quot;},
	[&quot;uya&quot;] = {&quot;Doko-Uyanga&quot;},
	[&quot;uzn&quot;] = {&quot;Northern Uzbek&quot;},
	[&quot;uzs&quot;] = {&quot;Southern Uzbek&quot;},
	[&quot;vaa&quot;] = {&quot;Vaagri Booli&quot;},
	[&quot;vae&quot;] = {&quot;Vale&quot;},
	[&quot;vaf&quot;] = {&quot;Vafsi&quot;},
	[&quot;vag&quot;] = {&quot;Vagla&quot;},
	[&quot;vah&quot;] = {&quot;Varhadi-Nagpuri&quot;},
	[&quot;vai&quot;] = {&quot;Vai&quot;},
	[&quot;vaj&quot;] = {&quot;Sekele&quot;, &quot;Northwestern ǃKung&quot;, &quot;Vasekele&quot;},
	[&quot;val&quot;] = {&quot;Vehes&quot;},
	[&quot;vam&quot;] = {&quot;Vanimo&quot;},
	[&quot;van&quot;] = {&quot;Valman&quot;},
	[&quot;vao&quot;] = {&quot;Vao&quot;},
	[&quot;vap&quot;] = {&quot;Vaiphei&quot;},
	[&quot;var&quot;] = {&quot;Huarijio&quot;},
	[&quot;vas&quot;] = {&quot;Vasavi&quot;},
	[&quot;vau&quot;] = {&quot;Vanuma&quot;},
	[&quot;vav&quot;] = {&quot;Varli&quot;},
	[&quot;vay&quot;] = {&quot;Wayu&quot;},
	[&quot;vbb&quot;] = {&quot;Southeast Babar&quot;},
	[&quot;vbk&quot;] = {&quot;Southwestern Bontok&quot;},
	[&quot;vec&quot;] = {&quot;Venetian&quot;},
	[&quot;ved&quot;] = {&quot;Veddah&quot;},
	[&quot;vel&quot;] = {&quot;Veluws&quot;},
	[&quot;vem&quot;] = {&quot;Vemgo-Mabas&quot;},
	[&quot;veo&quot;] = {&quot;Ventureño&quot;},
	[&quot;vep&quot;] = {&quot;Veps&quot;},
	[&quot;ver&quot;] = {&quot;Mom Jango&quot;},
	[&quot;vgr&quot;] = {&quot;Vaghri&quot;},
	[&quot;vgt&quot;] = {&quot;Vlaamse Gebarentaal&quot;, &quot;Flemish Sign Language&quot;},
	[&quot;vic&quot;] = {&quot;Virgin Islands Creole English&quot;},
	[&quot;vid&quot;] = {&quot;Vidunda&quot;},
	[&quot;vif&quot;] = {&quot;Vili&quot;},
	[&quot;vig&quot;] = {&quot;Viemo&quot;},
	[&quot;vil&quot;] = {&quot;Vilela&quot;},
	[&quot;vin&quot;] = {&quot;Vinza&quot;},
	[&quot;vis&quot;] = {&quot;Vishavan&quot;},
	[&quot;vit&quot;] = {&quot;Viti&quot;},
	[&quot;viv&quot;] = {&quot;Iduna&quot;},
	[&quot;vka&quot;] = {&quot;Kariyarra&quot;},
	[&quot;vkj&quot;] = {&quot;Kujarge&quot;},
	[&quot;vkk&quot;] = {&quot;Kaur&quot;},
	[&quot;vkl&quot;] = {&quot;Kulisusu&quot;},
	[&quot;vkm&quot;] = {&quot;Kamakan&quot;},
	[&quot;vkn&quot;] = {&quot;Koro Nulu&quot;},
	[&quot;vko&quot;] = {&quot;Kodeoha&quot;},
	[&quot;vkp&quot;] = {&quot;Korlai Creole Portuguese&quot;},
	[&quot;vkt&quot;] = {&quot;Tenggarong Kutai Malay&quot;},
	[&quot;vku&quot;] = {&quot;Kurrama&quot;},
	[&quot;vkz&quot;] = {&quot;Koro Zuba&quot;},
	[&quot;vlp&quot;] = {&quot;Valpei&quot;},
	[&quot;vls&quot;] = {&quot;Vlaams&quot;},
	[&quot;vma&quot;] = {&quot;Martuyhunira&quot;},
	[&quot;vmb&quot;] = {&quot;Barbaram&quot;},
	[&quot;vmc&quot;] = {&quot;Juxtlahuaca Mixtec&quot;},
	[&quot;vmd&quot;] = {&quot;Mudu Koraga&quot;},
	[&quot;vme&quot;] = {&quot;East Masela&quot;},
	[&quot;vmf&quot;] = {&quot;Mainfränkisch&quot;},
	[&quot;vmg&quot;] = {&quot;Lungalunga&quot;},
	[&quot;vmh&quot;] = {&quot;Maraghei&quot;},
	[&quot;vmi&quot;] = {&quot;Miwa&quot;},
	[&quot;vmj&quot;] = {&quot;Ixtayutla Mixtec&quot;},
	[&quot;vmk&quot;] = {&quot;Makhuwa-Shirima&quot;},
	[&quot;vml&quot;] = {&quot;Malgana&quot;},
	[&quot;vmm&quot;] = {&quot;Mitlatongo Mixtec&quot;},
	[&quot;vmp&quot;] = {&quot;Soyaltepec Mazatec&quot;},
	[&quot;vmq&quot;] = {&quot;Soyaltepec Mixtec&quot;},
	[&quot;vmr&quot;] = {&quot;Marenje&quot;},
	[&quot;vms&quot;] = {&quot;Moksela&quot;},
	[&quot;vmu&quot;] = {&quot;Muluridyi&quot;},
	[&quot;vmv&quot;] = {&quot;Valley Maidu&quot;},
	[&quot;vmw&quot;] = {&quot;Makhuwa&quot;},
	[&quot;vmx&quot;] = {&quot;Tamazola Mixtec&quot;},
	[&quot;vmy&quot;] = {&quot;Ayautla Mazatec&quot;},
	[&quot;vmz&quot;] = {&quot;Mazatlán Mazatec&quot;},
	[&quot;vnk&quot;] = {&quot;Vano&quot;, &quot;Lovono&quot;},
	[&quot;vnm&quot;] = {&quot;Vinmavis&quot;, &quot;Neve'ei&quot;},
	[&quot;vnp&quot;] = {&quot;Vunapu&quot;},
	[&quot;vor&quot;] = {&quot;Voro&quot;},
	[&quot;vot&quot;] = {&quot;Votic&quot;},
	[&quot;vra&quot;] = {&quot;Vera'a&quot;},
	[&quot;vro&quot;] = {&quot;Võro&quot;},
	[&quot;vrs&quot;] = {&quot;Varisi&quot;},
	[&quot;vrt&quot;] = {&quot;Burmbar&quot;, &quot;Banam Bay&quot;},
	[&quot;vsi&quot;] = {&quot;Moldova Sign Language&quot;},
	[&quot;vsl&quot;] = {&quot;Venezuelan Sign Language&quot;},
	[&quot;vsv&quot;] = {&quot;Valencian Sign Language&quot;, &quot;Llengua de signes valenciana&quot;},
	[&quot;vto&quot;] = {&quot;Vitou&quot;},
	[&quot;vum&quot;] = {&quot;Vumbu&quot;},
	[&quot;vun&quot;] = {&quot;Vunjo&quot;},
	[&quot;vut&quot;] = {&quot;Vute&quot;},
	[&quot;vwa&quot;] = {&quot;Awa (China)&quot;},
	[&quot;waa&quot;] = {&quot;Walla Walla&quot;},
	[&quot;wab&quot;] = {&quot;Wab&quot;},
	[&quot;wac&quot;] = {&quot;Wasco-Wishram&quot;},
	[&quot;wad&quot;] = {&quot;Wamesa&quot;, &quot;Wondama&quot;},
	[&quot;wae&quot;] = {&quot;Walser&quot;},
	[&quot;waf&quot;] = {&quot;Wakoná&quot;},
	[&quot;wag&quot;] = {&quot;Wa'ema&quot;},
	[&quot;wah&quot;] = {&quot;Watubela&quot;},
	[&quot;wai&quot;] = {&quot;Wares&quot;},
	[&quot;waj&quot;] = {&quot;Waffa&quot;},
	[&quot;wak&quot;] = {&quot;Wakashan languages&quot;},
	[&quot;wal&quot;] = {&quot;Wolaytta&quot;, &quot;Wolaitta&quot;},
	[&quot;wam&quot;] = {&quot;Wampanoag&quot;},
	[&quot;wan&quot;] = {&quot;Wan&quot;},
	[&quot;wao&quot;] = {&quot;Wappo&quot;},
	[&quot;wap&quot;] = {&quot;Wapishana&quot;},
	[&quot;waq&quot;] = {&quot;Wagiman&quot;},
	[&quot;war&quot;] = {&quot;Waray (Philippines)&quot;},
	[&quot;was&quot;] = {&quot;Washo&quot;},
	[&quot;wat&quot;] = {&quot;Kaninuwa&quot;},
	[&quot;wau&quot;] = {&quot;Waurá&quot;},
	[&quot;wav&quot;] = {&quot;Waka&quot;},
	[&quot;waw&quot;] = {&quot;Waiwai&quot;},
	[&quot;wax&quot;] = {&quot;Watam&quot;, &quot;Marangis&quot;},
	[&quot;way&quot;] = {&quot;Wayana&quot;},
	[&quot;waz&quot;] = {&quot;Wampur&quot;},
	[&quot;wba&quot;] = {&quot;Warao&quot;},
	[&quot;wbb&quot;] = {&quot;Wabo&quot;},
	[&quot;wbe&quot;] = {&quot;Waritai&quot;},
	[&quot;wbf&quot;] = {&quot;Wara&quot;},
	[&quot;wbh&quot;] = {&quot;Wanda&quot;},
	[&quot;wbi&quot;] = {&quot;Vwanji&quot;},
	[&quot;wbj&quot;] = {&quot;Alagwa&quot;},
	[&quot;wbk&quot;] = {&quot;Waigali&quot;},
	[&quot;wbl&quot;] = {&quot;Wakhi&quot;},
	[&quot;wbm&quot;] = {&quot;Wa&quot;},
	[&quot;wbp&quot;] = {&quot;Warlpiri&quot;},
	[&quot;wbq&quot;] = {&quot;Waddar&quot;},
	[&quot;wbr&quot;] = {&quot;Wagdi&quot;},
	[&quot;wbs&quot;] = {&quot;West Bengal Sign Language&quot;},
	[&quot;wbt&quot;] = {&quot;Warnman&quot;},
	[&quot;wbv&quot;] = {&quot;Wajarri&quot;},
	[&quot;wbw&quot;] = {&quot;Woi&quot;},
	[&quot;wca&quot;] = {&quot;Yanomámi&quot;},
	[&quot;wci&quot;] = {&quot;Waci Gbe&quot;},
	[&quot;wdd&quot;] = {&quot;Wandji&quot;},
	[&quot;wdg&quot;] = {&quot;Wadaginam&quot;},
	[&quot;wdj&quot;] = {&quot;Wadjiginy&quot;},
	[&quot;wdk&quot;] = {&quot;Wadikali&quot;},
	[&quot;wdu&quot;] = {&quot;Wadjigu&quot;},
	[&quot;wdy&quot;] = {&quot;Wadjabangayi&quot;},
	[&quot;wea&quot;] = {&quot;Wewaw&quot;},
	[&quot;wec&quot;] = {&quot;Wè Western&quot;},
	[&quot;wed&quot;] = {&quot;Wedau&quot;},
	[&quot;weg&quot;] = {&quot;Wergaia&quot;},
	[&quot;weh&quot;] = {&quot;Weh&quot;},
	[&quot;wei&quot;] = {&quot;Kiunum&quot;},
	[&quot;wem&quot;] = {&quot;Weme Gbe&quot;},
	[&quot;wen&quot;] = {&quot;Sorbian languages&quot;},
	[&quot;weo&quot;] = {&quot;Wemale&quot;},
	[&quot;wep&quot;] = {&quot;Westphalien&quot;},
	[&quot;wer&quot;] = {&quot;Weri&quot;},
	[&quot;wes&quot;] = {&quot;Cameroon Pidgin&quot;},
	[&quot;wet&quot;] = {&quot;Perai&quot;},
	[&quot;weu&quot;] = {&quot;Rawngtu Chin&quot;},
	[&quot;wew&quot;] = {&quot;Wejewa&quot;},
	[&quot;wfg&quot;] = {&quot;Yafi&quot;, &quot;Zorop&quot;},
	[&quot;wga&quot;] = {&quot;Wagaya&quot;},
	[&quot;wgb&quot;] = {&quot;Wagawaga&quot;},
	[&quot;wgg&quot;] = {&quot;Wangkangurru&quot;, &quot;Wangganguru&quot;},
	[&quot;wgi&quot;] = {&quot;Wahgi&quot;},
	[&quot;wgo&quot;] = {&quot;Waigeo&quot;},
	[&quot;wgu&quot;] = {&quot;Wirangu&quot;},
	[&quot;wgy&quot;] = {&quot;Warrgamay&quot;},
	[&quot;wha&quot;] = {&quot;Sou Upaa&quot;, &quot;Manusela&quot;},
	[&quot;whg&quot;] = {&quot;North Wahgi&quot;},
	[&quot;whk&quot;] = {&quot;Wahau Kenyah&quot;},
	[&quot;whu&quot;] = {&quot;Wahau Kayan&quot;},
	[&quot;wib&quot;] = {&quot;Southern Toussian&quot;},
	[&quot;wic&quot;] = {&quot;Wichita&quot;},
	[&quot;wie&quot;] = {&quot;Wik-Epa&quot;},
	[&quot;wif&quot;] = {&quot;Wik-Keyangan&quot;},
	[&quot;wig&quot;] = {&quot;Wik Ngathan&quot;},
	[&quot;wih&quot;] = {&quot;Wik-Me'anha&quot;},
	[&quot;wii&quot;] = {&quot;Minidien&quot;},
	[&quot;wij&quot;] = {&quot;Wik-Iiyanh&quot;},
	[&quot;wik&quot;] = {&quot;Wikalkan&quot;},
	[&quot;wil&quot;] = {&quot;Wilawila&quot;},
	[&quot;wim&quot;] = {&quot;Wik-Mungkan&quot;},
	[&quot;win&quot;] = {&quot;Ho-Chunk&quot;},
	[&quot;wir&quot;] = {&quot;Wiraféd&quot;},
	[&quot;wiu&quot;] = {&quot;Wiru&quot;},
	[&quot;wiv&quot;] = {&quot;Vitu&quot;},
	[&quot;wiy&quot;] = {&quot;Wiyot&quot;},
	[&quot;wja&quot;] = {&quot;Waja&quot;},
	[&quot;wji&quot;] = {&quot;Warji&quot;},
	[&quot;wka&quot;] = {&quot;Kw'adza&quot;},
	[&quot;wkb&quot;] = {&quot;Kumbaran&quot;},
	[&quot;wkd&quot;] = {&quot;Wakde&quot;, &quot;Mo&quot;},
	[&quot;wkl&quot;] = {&quot;Kalanadi&quot;},
	[&quot;wkr&quot;] = {&quot;Keerray-Woorroong&quot;},
	[&quot;wku&quot;] = {&quot;Kunduvadi&quot;},
	[&quot;wkw&quot;] = {&quot;Wakawaka&quot;},
	[&quot;wky&quot;] = {&quot;Wangkayutyuru&quot;},
	[&quot;wla&quot;] = {&quot;Walio&quot;},
	[&quot;wlc&quot;] = {&quot;Mwali Comorian&quot;},
	[&quot;wle&quot;] = {&quot;Wolane&quot;},
	[&quot;wlg&quot;] = {&quot;Kunbarlang&quot;},
	[&quot;wlh&quot;] = {&quot;Welaun&quot;},
	[&quot;wli&quot;] = {&quot;Waioli&quot;},
	[&quot;wlk&quot;] = {&quot;Wailaki&quot;},
	[&quot;wll&quot;] = {&quot;Wali (Sudan)&quot;},
	[&quot;wlm&quot;] = {&quot;Middle Welsh&quot;},
	[&quot;wlo&quot;] = {&quot;Wolio&quot;},
	[&quot;wlr&quot;] = {&quot;Wailapa&quot;},
	[&quot;wls&quot;] = {&quot;Wallisian&quot;},
	[&quot;wlu&quot;] = {&quot;Wuliwuli&quot;},
	[&quot;wlv&quot;] = {&quot;Wichí Lhamtés Vejoz&quot;},
	[&quot;wlw&quot;] = {&quot;Walak&quot;},
	[&quot;wlx&quot;] = {&quot;Wali (Ghana)&quot;},
	[&quot;wly&quot;] = {&quot;Waling&quot;},
	[&quot;wma&quot;] = {&quot;Mawa (Nigeria)&quot;},
	[&quot;wmb&quot;] = {&quot;Wambaya&quot;},
	[&quot;wmc&quot;] = {&quot;Wamas&quot;},
	[&quot;wmd&quot;] = {&quot;Mamaindé&quot;},
	[&quot;wme&quot;] = {&quot;Wambule&quot;},
	[&quot;wmg&quot;] = {&quot;Western Minyag&quot;},
	[&quot;wmh&quot;] = {&quot;Waima'a&quot;},
	[&quot;wmi&quot;] = {&quot;Wamin&quot;},
	[&quot;wmm&quot;] = {&quot;Maiwa (Indonesia)&quot;},
	[&quot;wmn&quot;] = {&quot;Waamwang&quot;},
	[&quot;wmo&quot;] = {&quot;Wom (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;wms&quot;] = {&quot;Wambon&quot;},
	[&quot;wmt&quot;] = {&quot;Walmajarri&quot;},
	[&quot;wmw&quot;] = {&quot;Mwani&quot;},
	[&quot;wmx&quot;] = {&quot;Womo&quot;},
	[&quot;wnb&quot;] = {&quot;Wanambre&quot;},
	[&quot;wnc&quot;] = {&quot;Wantoat&quot;},
	[&quot;wnd&quot;] = {&quot;Wandarang&quot;},
	[&quot;wne&quot;] = {&quot;Waneci&quot;},
	[&quot;wng&quot;] = {&quot;Wanggom&quot;},
	[&quot;wni&quot;] = {&quot;Ndzwani Comorian&quot;},
	[&quot;wnk&quot;] = {&quot;Wanukaka&quot;},
	[&quot;wnm&quot;] = {&quot;Wanggamala&quot;},
	[&quot;wnn&quot;] = {&quot;Wunumara&quot;},
	[&quot;wno&quot;] = {&quot;Wano&quot;},
	[&quot;wnp&quot;] = {&quot;Wanap&quot;},
	[&quot;wnu&quot;] = {&quot;Usan&quot;},
	[&quot;wnw&quot;] = {&quot;Wintu&quot;},
	[&quot;wny&quot;] = {&quot;Wanyi&quot;, &quot;Waanyi&quot;},
	[&quot;woa&quot;] = {&quot;Kuwema&quot;, &quot;Tyaraity&quot;},
	[&quot;wob&quot;] = {&quot;Wè Northern&quot;},
	[&quot;woc&quot;] = {&quot;Wogeo&quot;},
	[&quot;wod&quot;] = {&quot;Wolani&quot;},
	[&quot;woe&quot;] = {&quot;Woleaian&quot;},
	[&quot;wof&quot;] = {&quot;Gambian Wolof&quot;},
	[&quot;wog&quot;] = {&quot;Wogamusin&quot;},
	[&quot;woi&quot;] = {&quot;Kamang&quot;},
	[&quot;wok&quot;] = {&quot;Longto&quot;},
	[&quot;wom&quot;] = {&quot;Wom (Nigeria)&quot;},
	[&quot;won&quot;] = {&quot;Wongo&quot;},
	[&quot;woo&quot;] = {&quot;Manombai&quot;},
	[&quot;wor&quot;] = {&quot;Woria&quot;},
	[&quot;wos&quot;] = {&quot;Hanga Hundi&quot;},
	[&quot;wow&quot;] = {&quot;Wawonii&quot;},
	[&quot;woy&quot;] = {&quot;Weyto&quot;},
	[&quot;wpc&quot;] = {&quot;Maco&quot;},
	[&quot;wrb&quot;] = {&quot;Waluwarra&quot;, &quot;Warluwara&quot;},
	[&quot;wrd&quot;] = {&quot;Warduji&quot;},
	[&quot;wrg&quot;] = {&quot;Warungu&quot;, &quot;Gudjal&quot;},
	[&quot;wrh&quot;] = {&quot;Wiradjuri&quot;},
	[&quot;wri&quot;] = {&quot;Wariyangga&quot;},
	[&quot;wrk&quot;] = {&quot;Garrwa&quot;},
	[&quot;wrl&quot;] = {&quot;Warlmanpa&quot;},
	[&quot;wrm&quot;] = {&quot;Warumungu&quot;},
	[&quot;wrn&quot;] = {&quot;Warnang&quot;},
	[&quot;wro&quot;] = {&quot;Worrorra&quot;},
	[&quot;wrp&quot;] = {&quot;Waropen&quot;},
	[&quot;wrr&quot;] = {&quot;Wardaman&quot;},
	[&quot;wrs&quot;] = {&quot;Waris&quot;},
	[&quot;wru&quot;] = {&quot;Waru&quot;},
	[&quot;wrv&quot;] = {&quot;Waruna&quot;},
	[&quot;wrw&quot;] = {&quot;Gugu Warra&quot;},
	[&quot;wrx&quot;] = {&quot;Wae Rana&quot;},
	[&quot;wry&quot;] = {&quot;Merwari&quot;},
	[&quot;wrz&quot;] = {&quot;Waray (Australia)&quot;},
	[&quot;wsa&quot;] = {&quot;Warembori&quot;},
	[&quot;wsg&quot;] = {&quot;Adilabad Gondi&quot;},
	[&quot;wsi&quot;] = {&quot;Wusi&quot;},
	[&quot;wsk&quot;] = {&quot;Waskia&quot;},
	[&quot;wsr&quot;] = {&quot;Owenia&quot;},
	[&quot;wss&quot;] = {&quot;Wasa&quot;},
	[&quot;wsu&quot;] = {&quot;Wasu&quot;},
	[&quot;wsv&quot;] = {&quot;Wotapuri-Katarqalai&quot;},
	[&quot;wtf&quot;] = {&quot;Watiwa&quot;},
	[&quot;wth&quot;] = {&quot;Wathawurrung&quot;},
	[&quot;wti&quot;] = {&quot;Berta&quot;},
	[&quot;wtk&quot;] = {&quot;Watakataui&quot;},
	[&quot;wtm&quot;] = {&quot;Mewati&quot;},
	[&quot;wtw&quot;] = {&quot;Wotu&quot;},
	[&quot;wua&quot;] = {&quot;Wikngenchera&quot;},
	[&quot;wub&quot;] = {&quot;Wunambal&quot;},
	[&quot;wud&quot;] = {&quot;Wudu&quot;},
	[&quot;wuh&quot;] = {&quot;Wutunhua&quot;},
	[&quot;wul&quot;] = {&quot;Silimo&quot;},
	[&quot;wum&quot;] = {&quot;Wumbvu&quot;},
	[&quot;wun&quot;] = {&quot;Bungu&quot;},
	[&quot;wur&quot;] = {&quot;Wurrugu&quot;},
	[&quot;wut&quot;] = {&quot;Wutung&quot;},
	[&quot;wuu&quot;] = {&quot;Wu Chinese&quot;},
	[&quot;wuv&quot;] = {&quot;Wuvulu-Aua&quot;},
	[&quot;wux&quot;] = {&quot;Wulna&quot;},
	[&quot;wuy&quot;] = {&quot;Wauyai&quot;},
	[&quot;wwa&quot;] = {&quot;Waama&quot;},
	[&quot;wwb&quot;] = {&quot;Wakabunga&quot;},
	[&quot;wwo&quot;] = {&quot;Wetamut&quot;, &quot;Dorig&quot;},
	[&quot;wwr&quot;] = {&quot;Warrwa&quot;},
	[&quot;www&quot;] = {&quot;Wawa&quot;},
	[&quot;wxa&quot;] = {&quot;Waxianghua&quot;},
	[&quot;wxw&quot;] = {&quot;Wardandi&quot;},
	[&quot;wya&quot;] = {&quot;Wyandot&quot;},
	[&quot;wyb&quot;] = {&quot;Wangaaybuwan-Ngiyambaa&quot;},
	[&quot;wyi&quot;] = {&quot;Woiwurrung&quot;},
	[&quot;wym&quot;] = {&quot;Wymysorys&quot;},
	[&quot;wyr&quot;] = {&quot;Wayoró&quot;},
	[&quot;wyy&quot;] = {&quot;Western Fijian&quot;},
	[&quot;xaa&quot;] = {&quot;Andalusian Arabic&quot;},
	[&quot;xab&quot;] = {&quot;Sambe&quot;},
	[&quot;xac&quot;] = {&quot;Kachari&quot;},
	[&quot;xad&quot;] = {&quot;Adai&quot;},
	[&quot;xae&quot;] = {&quot;Aequian&quot;},
	[&quot;xag&quot;] = {&quot;Aghwan&quot;},
	[&quot;xai&quot;] = {&quot;Kaimbé&quot;},
	[&quot;xaj&quot;] = {&quot;Ararandewára&quot;},
	[&quot;xak&quot;] = {&quot;Máku&quot;},
	[&quot;xal&quot;] = {&quot;Kalmyk&quot;, &quot;Oirat&quot;},
	[&quot;xam&quot;] = {&quot;ǀXam&quot;},
	[&quot;xan&quot;] = {&quot;Xamtanga&quot;},
	[&quot;xao&quot;] = {&quot;Khao&quot;},
	[&quot;xap&quot;] = {&quot;Apalachee&quot;},
	[&quot;xaq&quot;] = {&quot;Aquitanian&quot;},
	[&quot;xar&quot;] = {&quot;Karami&quot;},
	[&quot;xas&quot;] = {&quot;Kamas&quot;},
	[&quot;xat&quot;] = {&quot;Katawixi&quot;},
	[&quot;xau&quot;] = {&quot;Kauwera&quot;},
	[&quot;xav&quot;] = {&quot;Xavánte&quot;},
	[&quot;xaw&quot;] = {&quot;Kawaiisu&quot;},
	[&quot;xay&quot;] = {&quot;Kayan Mahakam&quot;},
	[&quot;xbb&quot;] = {&quot;Lower Burdekin&quot;},
	[&quot;xbc&quot;] = {&quot;Bactrian&quot;},
	[&quot;xbd&quot;] = {&quot;Bindal&quot;},
	[&quot;xbe&quot;] = {&quot;Bigambal&quot;},
	[&quot;xbg&quot;] = {&quot;Bunganditj&quot;},
	[&quot;xbi&quot;] = {&quot;Kombio&quot;},
	[&quot;xbj&quot;] = {&quot;Birrpayi&quot;},
	[&quot;xbm&quot;] = {&quot;Middle Breton&quot;},
	[&quot;xbn&quot;] = {&quot;Kenaboi&quot;},
	[&quot;xbo&quot;] = {&quot;Bolgarian&quot;},
	[&quot;xbp&quot;] = {&quot;Bibbulman&quot;},
	[&quot;xbr&quot;] = {&quot;Kambera&quot;},
	[&quot;xbw&quot;] = {&quot;Kambiwá&quot;},
	[&quot;xby&quot;] = {&quot;Batjala&quot;, &quot;Batyala&quot;},
	[&quot;xcb&quot;] = {&quot;Cumbric&quot;},
	[&quot;xcc&quot;] = {&quot;Camunic&quot;},
	[&quot;xce&quot;] = {&quot;Celtiberian&quot;},
	[&quot;xcg&quot;] = {&quot;Cisalpine Gaulish&quot;},
	[&quot;xch&quot;] = {&quot;Chemakum&quot;, &quot;Chimakum&quot;},
	[&quot;xcl&quot;] = {&quot;Classical Armenian&quot;},
	[&quot;xcm&quot;] = {&quot;Comecrudo&quot;},
	[&quot;xcn&quot;] = {&quot;Cotoname&quot;},
	[&quot;xco&quot;] = {&quot;Chorasmian&quot;},
	[&quot;xcr&quot;] = {&quot;Carian&quot;},
	[&quot;xct&quot;] = {&quot;Classical Tibetan&quot;},
	[&quot;xcu&quot;] = {&quot;Curonian&quot;},
	[&quot;xcv&quot;] = {&quot;Chuvantsy&quot;},
	[&quot;xcw&quot;] = {&quot;Coahuilteco&quot;},
	[&quot;xcy&quot;] = {&quot;Cayuse&quot;},
	[&quot;xda&quot;] = {&quot;Darkinyung&quot;},
	[&quot;xdc&quot;] = {&quot;Dacian&quot;},
	[&quot;xdk&quot;] = {&quot;Dharuk&quot;},
	[&quot;xdm&quot;] = {&quot;Edomite&quot;},
	[&quot;xdo&quot;] = {&quot;Kwandu&quot;},
	[&quot;xdy&quot;] = {&quot;Malayic Dayak&quot;},
	[&quot;xeb&quot;] = {&quot;Eblan&quot;},
	[&quot;xed&quot;] = {&quot;Hdi&quot;},
	[&quot;xeg&quot;] = {&quot;ǁXegwi&quot;},
	[&quot;xel&quot;] = {&quot;Kelo&quot;},
	[&quot;xem&quot;] = {&quot;Kembayan&quot;},
	[&quot;xep&quot;] = {&quot;Epi-Olmec&quot;},
	[&quot;xer&quot;] = {&quot;Xerénte&quot;},
	[&quot;xes&quot;] = {&quot;Kesawai&quot;},
	[&quot;xet&quot;] = {&quot;Xetá&quot;},
	[&quot;xeu&quot;] = {&quot;Keoru-Ahia&quot;},
	[&quot;xfa&quot;] = {&quot;Faliscan&quot;},
	[&quot;xga&quot;] = {&quot;Galatian&quot;},
	[&quot;xgb&quot;] = {&quot;Gbin&quot;},
	[&quot;xgd&quot;] = {&quot;Gudang&quot;},
	[&quot;xgf&quot;] = {&quot;Gabrielino-Fernandeño&quot;},
	[&quot;xgg&quot;] = {&quot;Goreng&quot;},
	[&quot;xgi&quot;] = {&quot;Garingbal&quot;},
	[&quot;xgl&quot;] = {&quot;Galindan&quot;},
	[&quot;xgm&quot;] = {&quot;Dharumbal&quot;, &quot;Guwinmal&quot;},
	[&quot;xgn&quot;] = {&quot;Mongolian languages&quot;},
	[&quot;xgr&quot;] = {&quot;Garza&quot;},
	[&quot;xgu&quot;] = {&quot;Unggumi&quot;},
	[&quot;xgw&quot;] = {&quot;Guwa&quot;},
	[&quot;xha&quot;] = {&quot;Harami&quot;},
	[&quot;xhc&quot;] = {&quot;Hunnic&quot;},
	[&quot;xhd&quot;] = {&quot;Hadrami&quot;},
	[&quot;xhe&quot;] = {&quot;Khetrani&quot;},
	[&quot;xhr&quot;] = {&quot;Hernican&quot;},
	[&quot;xht&quot;] = {&quot;Hattic&quot;},
	[&quot;xhu&quot;] = {&quot;Hurrian&quot;},
	[&quot;xhv&quot;] = {&quot;Khua&quot;},
	[&quot;xib&quot;] = {&quot;Iberian&quot;},
	[&quot;xii&quot;] = {&quot;Xiri&quot;},
	[&quot;xil&quot;] = {&quot;Illyrian&quot;},
	[&quot;xin&quot;] = {&quot;Xinca&quot;},
	[&quot;xir&quot;] = {&quot;Xiriâna&quot;},
	[&quot;xis&quot;] = {&quot;Kisan&quot;},
	[&quot;xiv&quot;] = {&quot;Indus Valley Language&quot;},
	[&quot;xiy&quot;] = {&quot;Xipaya&quot;},
	[&quot;xjb&quot;] = {&quot;Minjungbal&quot;},
	[&quot;xjt&quot;] = {&quot;Jaitmatang&quot;},
	[&quot;xka&quot;] = {&quot;Kalkoti&quot;},
	[&quot;xkb&quot;] = {&quot;Northern Nago&quot;},
	[&quot;xkc&quot;] = {&quot;Kho'ini&quot;},
	[&quot;xkd&quot;] = {&quot;Mendalam Kayan&quot;},
	[&quot;xke&quot;] = {&quot;Kereho&quot;},
	[&quot;xkf&quot;] = {&quot;Khengkha&quot;},
	[&quot;xkg&quot;] = {&quot;Kagoro&quot;},
	[&quot;xki&quot;] = {&quot;Kenyan Sign Language&quot;},
	[&quot;xkj&quot;] = {&quot;Kajali&quot;},
	[&quot;xkk&quot;] = {&quot;Kaco'&quot;},
	[&quot;xkl&quot;] = {&quot;Mainstream Kenyah&quot;},
	[&quot;xkn&quot;] = {&quot;Kayan River Kayan&quot;},
	[&quot;xko&quot;] = {&quot;Kiorr&quot;},
	[&quot;xkp&quot;] = {&quot;Kabatei&quot;},
	[&quot;xkq&quot;] = {&quot;Koroni&quot;},
	[&quot;xkr&quot;] = {&quot;Xakriabá&quot;},
	[&quot;xks&quot;] = {&quot;Kumbewaha&quot;},
	[&quot;xkt&quot;] = {&quot;Kantosi&quot;},
	[&quot;xku&quot;] = {&quot;Kaamba&quot;},
	[&quot;xkv&quot;] = {&quot;Kgalagadi&quot;},
	[&quot;xkw&quot;] = {&quot;Kembra&quot;},
	[&quot;xkx&quot;] = {&quot;Karore&quot;},
	[&quot;xky&quot;] = {&quot;Uma' Lasan&quot;},
	[&quot;xkz&quot;] = {&quot;Kurtokha&quot;},
	[&quot;xla&quot;] = {&quot;Kamula&quot;},
	[&quot;xlb&quot;] = {&quot;Loup B&quot;},
	[&quot;xlc&quot;] = {&quot;Lycian&quot;},
	[&quot;xld&quot;] = {&quot;Lydian&quot;},
	[&quot;xle&quot;] = {&quot;Lemnian&quot;},
	[&quot;xlg&quot;] = {&quot;Ligurian (Ancient)&quot;},
	[&quot;xli&quot;] = {&quot;Liburnian&quot;},
	[&quot;xln&quot;] = {&quot;Alanic&quot;},
	[&quot;xlo&quot;] = {&quot;Loup A&quot;},
	[&quot;xlp&quot;] = {&quot;Lepontic&quot;},
	[&quot;xls&quot;] = {&quot;Lusitanian&quot;},
	[&quot;xlu&quot;] = {&quot;Cuneiform Luwian&quot;},
	[&quot;xly&quot;] = {&quot;Elymian&quot;},
	[&quot;xma&quot;] = {&quot;Mushungulu&quot;},
	[&quot;xmb&quot;] = {&quot;Mbonga&quot;},
	[&quot;xmc&quot;] = {&quot;Makhuwa-Marrevone&quot;},
	[&quot;xmd&quot;] = {&quot;Mbudum&quot;},
	[&quot;xme&quot;] = {&quot;Median&quot;},
	[&quot;xmf&quot;] = {&quot;Mingrelian&quot;},
	[&quot;xmg&quot;] = {&quot;Mengaka&quot;},
	[&quot;xmh&quot;] = {&quot;Kugu-Muminh&quot;},
	[&quot;xmj&quot;] = {&quot;Majera&quot;},
	[&quot;xmk&quot;] = {&quot;Ancient Macedonian&quot;},
	[&quot;xml&quot;] = {&quot;Malaysian Sign Language&quot;},
	[&quot;xmm&quot;] = {&quot;Manado Malay&quot;},
	[&quot;xmn&quot;] = {&quot;Manichaean Middle Persian&quot;},
	[&quot;xmo&quot;] = {&quot;Morerebi&quot;},
	[&quot;xmp&quot;] = {&quot;Kuku-Mu'inh&quot;},
	[&quot;xmq&quot;] = {&quot;Kuku-Mangk&quot;},
	[&quot;xmr&quot;] = {&quot;Meroitic&quot;},
	[&quot;xms&quot;] = {&quot;Moroccan Sign Language&quot;},
	[&quot;xmt&quot;] = {&quot;Matbat&quot;},
	[&quot;xmu&quot;] = {&quot;Kamu&quot;},
	[&quot;xmv&quot;] = {&quot;Antankarana Malagasy&quot;, &quot;Tankarana Malagasy&quot;},
	[&quot;xmw&quot;] = {&quot;Tsimihety Malagasy&quot;},
	[&quot;xmx&quot;] = {&quot;Maden&quot;},
	[&quot;xmy&quot;] = {&quot;Mayaguduna&quot;},
	[&quot;xmz&quot;] = {&quot;Mori Bawah&quot;},
	[&quot;xna&quot;] = {&quot;Ancient North Arabian&quot;},
	[&quot;xnb&quot;] = {&quot;Kanakanabu&quot;},
	[&quot;xnd&quot;] = {&quot;Na-Dene languages&quot;},
	[&quot;xng&quot;] = {&quot;Middle Mongolian&quot;},
	[&quot;xnh&quot;] = {&quot;Kuanhua&quot;},
	[&quot;xni&quot;] = {&quot;Ngarigu&quot;},
	[&quot;xnj&quot;] = {&quot;Ngoni (Tanzania)&quot;},
	[&quot;xnk&quot;] = {&quot;Nganakarti&quot;},
	[&quot;xnm&quot;] = {&quot;Ngumbarl&quot;},
	[&quot;xnn&quot;] = {&quot;Northern Kankanay&quot;},
	[&quot;xno&quot;] = {&quot;Anglo-Norman&quot;},
	[&quot;xnq&quot;] = {&quot;Ngoni (Mozambique)&quot;},
	[&quot;xnr&quot;] = {&quot;Kangri&quot;},
	[&quot;xns&quot;] = {&quot;Kanashi&quot;},
	[&quot;xnt&quot;] = {&quot;Narragansett&quot;},
	[&quot;xnu&quot;] = {&quot;Nukunul&quot;},
	[&quot;xny&quot;] = {&quot;Nyiyaparli&quot;},
	[&quot;xnz&quot;] = {&quot;Kenzi&quot;, &quot;Mattoki&quot;},
	[&quot;xoc&quot;] = {&quot;O'chi'chi'&quot;},
	[&quot;xod&quot;] = {&quot;Kokoda&quot;},
	[&quot;xog&quot;] = {&quot;Soga&quot;},
	[&quot;xoi&quot;] = {&quot;Kominimung&quot;},
	[&quot;xok&quot;] = {&quot;Xokleng&quot;},
	[&quot;xom&quot;] = {&quot;Komo (Sudan)&quot;},
	[&quot;xon&quot;] = {&quot;Konkomba&quot;},
	[&quot;xoo&quot;] = {&quot;Xukurú&quot;},
	[&quot;xop&quot;] = {&quot;Kopar&quot;},
	[&quot;xor&quot;] = {&quot;Korubo&quot;},
	[&quot;xow&quot;] = {&quot;Kowaki&quot;},
	[&quot;xpa&quot;] = {&quot;Pirriya&quot;},
	[&quot;xpb&quot;] = {&quot;Northeastern Tasmanian&quot;, &quot;Pyemmairrener&quot;},
	[&quot;xpc&quot;] = {&quot;Pecheneg&quot;},
	[&quot;xpd&quot;] = {&quot;Oyster Bay Tasmanian&quot;},
	[&quot;xpe&quot;] = {&quot;Liberia Kpelle&quot;},
	[&quot;xpf&quot;] = {&quot;Southeast Tasmanian&quot;, &quot;Nuenonne&quot;},
	[&quot;xpg&quot;] = {&quot;Phrygian&quot;},
	[&quot;xph&quot;] = {&quot;North Midlands Tasmanian&quot;, &quot;Tyerrenoterpanner&quot;},
	[&quot;xpi&quot;] = {&quot;Pictish&quot;},
	[&quot;xpj&quot;] = {&quot;Mpalitjanh&quot;},
	[&quot;xpk&quot;] = {&quot;Kulina Pano&quot;},
	[&quot;xpl&quot;] = {&quot;Port Sorell Tasmanian&quot;},
	[&quot;xpm&quot;] = {&quot;Pumpokol&quot;},
	[&quot;xpn&quot;] = {&quot;Kapinawá&quot;},
	[&quot;xpo&quot;] = {&quot;Pochutec&quot;},
	[&quot;xpp&quot;] = {&quot;Puyo-Paekche&quot;},
	[&quot;xpq&quot;] = {&quot;Mohegan-Pequot&quot;},
	[&quot;xpr&quot;] = {&quot;Parthian&quot;},
	[&quot;xps&quot;] = {&quot;Pisidian&quot;},
	[&quot;xpt&quot;] = {&quot;Punthamara&quot;},
	[&quot;xpu&quot;] = {&quot;Punic&quot;},
	[&quot;xpv&quot;] = {&quot;Northern Tasmanian&quot;, &quot;Tommeginne&quot;},
	[&quot;xpw&quot;] = {&quot;Northwestern Tasmanian&quot;, &quot;Peerapper&quot;},
	[&quot;xpx&quot;] = {&quot;Southwestern Tasmanian&quot;, &quot;Toogee&quot;},
	[&quot;xpy&quot;] = {&quot;Puyo&quot;},
	[&quot;xpz&quot;] = {&quot;Bruny Island Tasmanian&quot;},
	[&quot;xqa&quot;] = {&quot;Karakhanid&quot;},
	[&quot;xqt&quot;] = {&quot;Qatabanian&quot;},
	[&quot;xra&quot;] = {&quot;Krahô&quot;},
	[&quot;xrb&quot;] = {&quot;Eastern Karaboro&quot;},
	[&quot;xrd&quot;] = {&quot;Gundungurra&quot;},
	[&quot;xre&quot;] = {&quot;Kreye&quot;},
	[&quot;xrg&quot;] = {&quot;Minang&quot;},
	[&quot;xri&quot;] = {&quot;Krikati-Timbira&quot;},
	[&quot;xrm&quot;] = {&quot;Armazic&quot;},
	[&quot;xrn&quot;] = {&quot;Arin&quot;},
	[&quot;xrr&quot;] = {&quot;Raetic&quot;},
	[&quot;xrt&quot;] = {&quot;Aranama-Tamique&quot;},
	[&quot;xru&quot;] = {&quot;Marriammu&quot;},
	[&quot;xrw&quot;] = {&quot;Karawa&quot;},
	[&quot;xsa&quot;] = {&quot;Sabaean&quot;},
	[&quot;xsb&quot;] = {&quot;Sambal&quot;},
	[&quot;xsc&quot;] = {&quot;Scythian&quot;},
	[&quot;xsd&quot;] = {&quot;Sidetic&quot;},
	[&quot;xse&quot;] = {&quot;Sempan&quot;},
	[&quot;xsh&quot;] = {&quot;Shamang&quot;},
	[&quot;xsi&quot;] = {&quot;Sio&quot;},
	[&quot;xsj&quot;] = {&quot;Subi&quot;},
	[&quot;xsl&quot;] = {&quot;South Slavey&quot;},
	[&quot;xsm&quot;] = {&quot;Kasem&quot;},
	[&quot;xsn&quot;] = {&quot;Sanga (Nigeria)&quot;},
	[&quot;xso&quot;] = {&quot;Solano&quot;},
	[&quot;xsp&quot;] = {&quot;Silopi&quot;},
	[&quot;xsq&quot;] = {&quot;Makhuwa-Saka&quot;},
	[&quot;xsr&quot;] = {&quot;Sherpa&quot;},
	[&quot;xss&quot;] = {&quot;Assan&quot;},
	[&quot;xsu&quot;] = {&quot;Sanumá&quot;},
	[&quot;xsv&quot;] = {&quot;Sudovian&quot;},
	[&quot;xsy&quot;] = {&quot;Saisiyat&quot;},
	[&quot;xta&quot;] = {&quot;Alcozauca Mixtec&quot;},
	[&quot;xtb&quot;] = {&quot;Chazumba Mixtec&quot;},
	[&quot;xtc&quot;] = {&quot;Katcha-Kadugli-Miri&quot;},
	[&quot;xtd&quot;] = {&quot;Diuxi-Tilantongo Mixtec&quot;},
	[&quot;xte&quot;] = {&quot;Ketengban&quot;},
	[&quot;xtg&quot;] = {&quot;Transalpine Gaulish&quot;},
	[&quot;xth&quot;] = {&quot;Yitha Yitha&quot;},
	[&quot;xti&quot;] = {&quot;Sinicahua Mixtec&quot;},
	[&quot;xtj&quot;] = {&quot;San Juan Teita Mixtec&quot;},
	[&quot;xtl&quot;] = {&quot;Tijaltepec Mixtec&quot;},
	[&quot;xtm&quot;] = {&quot;Magdalena Peñasco Mixtec&quot;},
	[&quot;xtn&quot;] = {&quot;Northern Tlaxiaco Mixtec&quot;},
	[&quot;xto&quot;] = {&quot;Tokharian A&quot;},
	[&quot;xtp&quot;] = {&quot;San Miguel Piedras Mixtec&quot;},
	[&quot;xtq&quot;] = {&quot;Tumshuqese&quot;},
	[&quot;xtr&quot;] = {&quot;Early Tripuri&quot;},
	[&quot;xts&quot;] = {&quot;Sindihui Mixtec&quot;},
	[&quot;xtt&quot;] = {&quot;Tacahua Mixtec&quot;},
	[&quot;xtu&quot;] = {&quot;Cuyamecalco Mixtec&quot;},
	[&quot;xtv&quot;] = {&quot;Thawa&quot;},
	[&quot;xtw&quot;] = {&quot;Tawandê&quot;},
	[&quot;xty&quot;] = {&quot;Yoloxochitl Mixtec&quot;},
	[&quot;xua&quot;] = {&quot;Alu Kurumba&quot;},
	[&quot;xub&quot;] = {&quot;Betta Kurumba&quot;},
	[&quot;xud&quot;] = {&quot;Umiida&quot;},
	[&quot;xug&quot;] = {&quot;Kunigami&quot;},
	[&quot;xuj&quot;] = {&quot;Jennu Kurumba&quot;},
	[&quot;xul&quot;] = {&quot;Ngunawal&quot;, &quot;Nunukul&quot;},
	[&quot;xum&quot;] = {&quot;Umbrian&quot;},
	[&quot;xun&quot;] = {&quot;Unggaranggu&quot;},
	[&quot;xuo&quot;] = {&quot;Kuo&quot;},
	[&quot;xup&quot;] = {&quot;Upper Umpqua&quot;},
	[&quot;xur&quot;] = {&quot;Urartian&quot;},
	[&quot;xut&quot;] = {&quot;Kuthant&quot;},
	[&quot;xuu&quot;] = {&quot;Kxoe&quot;, &quot;Khwedam&quot;},
	[&quot;xve&quot;] = {&quot;Venetic&quot;},
	[&quot;xvi&quot;] = {&quot;Kamviri&quot;},
	[&quot;xvn&quot;] = {&quot;Vandalic&quot;},
	[&quot;xvo&quot;] = {&quot;Volscian&quot;},
	[&quot;xvs&quot;] = {&quot;Vestinian&quot;},
	[&quot;xwa&quot;] = {&quot;Kwaza&quot;},
	[&quot;xwc&quot;] = {&quot;Woccon&quot;},
	[&quot;xwd&quot;] = {&quot;Wadi Wadi&quot;},
	[&quot;xwe&quot;] = {&quot;Xwela Gbe&quot;},
	[&quot;xwg&quot;] = {&quot;Kwegu&quot;},
	[&quot;xwj&quot;] = {&quot;Wajuk&quot;},
	[&quot;xwk&quot;] = {&quot;Wangkumara&quot;},
	[&quot;xwl&quot;] = {&quot;Western Xwla Gbe&quot;},
	[&quot;xwo&quot;] = {&quot;Written Oirat&quot;},
	[&quot;xwr&quot;] = {&quot;Kwerba Mamberamo&quot;},
	[&quot;xwt&quot;] = {&quot;Wotjobaluk&quot;},
	[&quot;xww&quot;] = {&quot;Wemba Wemba&quot;},
	[&quot;xxb&quot;] = {&quot;Boro (Ghana)&quot;},
	[&quot;xxk&quot;] = {&quot;Ke'o&quot;},
	[&quot;xxm&quot;] = {&quot;Minkin&quot;},
	[&quot;xxr&quot;] = {&quot;Koropó&quot;},
	[&quot;xxt&quot;] = {&quot;Tambora&quot;},
	[&quot;xya&quot;] = {&quot;Yaygir&quot;},
	[&quot;xyb&quot;] = {&quot;Yandjibara&quot;},
	[&quot;xyj&quot;] = {&quot;Mayi-Yapi&quot;},
	[&quot;xyk&quot;] = {&quot;Mayi-Kulan&quot;},
	[&quot;xyl&quot;] = {&quot;Yalakalore&quot;},
	[&quot;xyt&quot;] = {&quot;Mayi-Thakurti&quot;},
	[&quot;xyy&quot;] = {&quot;Yorta Yorta&quot;},
	[&quot;xzh&quot;] = {&quot;Zhang-Zhung&quot;},
	[&quot;xzm&quot;] = {&quot;Zemgalian&quot;},
	[&quot;xzp&quot;] = {&quot;Ancient Zapotec&quot;},
	[&quot;yaa&quot;] = {&quot;Yaminahua&quot;},
	[&quot;yab&quot;] = {&quot;Yuhup&quot;},
	[&quot;yac&quot;] = {&quot;Pass Valley Yali&quot;},
	[&quot;yad&quot;] = {&quot;Yagua&quot;},
	[&quot;yae&quot;] = {&quot;Pumé&quot;},
	[&quot;yaf&quot;] = {&quot;Yaka (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;yag&quot;] = {&quot;Yámana&quot;},
	[&quot;yah&quot;] = {&quot;Yazgulyam&quot;},
	[&quot;yai&quot;] = {&quot;Yagnobi&quot;},
	[&quot;yaj&quot;] = {&quot;Banda-Yangere&quot;},
	[&quot;yak&quot;] = {&quot;Yakama&quot;},
	[&quot;yal&quot;] = {&quot;Yalunka&quot;},
	[&quot;yam&quot;] = {&quot;Yamba&quot;},
	[&quot;yan&quot;] = {&quot;Mayangna&quot;},
	[&quot;yao&quot;] = {&quot;Yao&quot;},
	[&quot;yap&quot;] = {&quot;Yapese&quot;},
	[&quot;yaq&quot;] = {&quot;Yaqui&quot;},
	[&quot;yar&quot;] = {&quot;Yabarana&quot;},
	[&quot;yas&quot;] = {&quot;Nugunu (Cameroon)&quot;},
	[&quot;yat&quot;] = {&quot;Yambeta&quot;},
	[&quot;yau&quot;] = {&quot;Yuwana&quot;},
	[&quot;yav&quot;] = {&quot;Yangben&quot;},
	[&quot;yaw&quot;] = {&quot;Yawalapití&quot;},
	[&quot;yax&quot;] = {&quot;Yauma&quot;},
	[&quot;yay&quot;] = {&quot;Agwagwune&quot;},
	[&quot;yaz&quot;] = {&quot;Lokaa&quot;},
	[&quot;yba&quot;] = {&quot;Yala&quot;},
	[&quot;ybb&quot;] = {&quot;Yemba&quot;},
	[&quot;ybe&quot;] = {&quot;West Yugur&quot;},
	[&quot;ybh&quot;] = {&quot;Yakha&quot;},
	[&quot;ybi&quot;] = {&quot;Yamphu&quot;},
	[&quot;ybj&quot;] = {&quot;Hasha&quot;},
	[&quot;ybk&quot;] = {&quot;Bokha&quot;},
	[&quot;ybl&quot;] = {&quot;Yukuben&quot;},
	[&quot;ybm&quot;] = {&quot;Yaben&quot;},
	[&quot;ybn&quot;] = {&quot;Yabaâna&quot;},
	[&quot;ybo&quot;] = {&quot;Yabong&quot;},
	[&quot;ybx&quot;] = {&quot;Yawiyo&quot;},
	[&quot;yby&quot;] = {&quot;Yaweyuha&quot;},
	[&quot;ych&quot;] = {&quot;Chesu&quot;},
	[&quot;ycl&quot;] = {&quot;Lolopo&quot;},
	[&quot;ycn&quot;] = {&quot;Yucuna&quot;},
	[&quot;ycp&quot;] = {&quot;Chepya&quot;},
	[&quot;yda&quot;] = {&quot;Yanda&quot;},
	[&quot;ydd&quot;] = {&quot;Eastern Yiddish&quot;},
	[&quot;yde&quot;] = {&quot;Yangum Dey&quot;},
	[&quot;ydg&quot;] = {&quot;Yidgha&quot;},
	[&quot;ydk&quot;] = {&quot;Yoidik&quot;},
	[&quot;yea&quot;] = {&quot;Ravula&quot;},
	[&quot;yec&quot;] = {&quot;Yeniche&quot;},
	[&quot;yee&quot;] = {&quot;Yimas&quot;},
	[&quot;yei&quot;] = {&quot;Yeni&quot;},
	[&quot;yej&quot;] = {&quot;Yevanic&quot;},
	[&quot;yel&quot;] = {&quot;Yela&quot;},
	[&quot;yer&quot;] = {&quot;Tarok&quot;},
	[&quot;yes&quot;] = {&quot;Nyankpa&quot;},
	[&quot;yet&quot;] = {&quot;Yetfa&quot;},
	[&quot;yeu&quot;] = {&quot;Yerukula&quot;},
	[&quot;yev&quot;] = {&quot;Yapunda&quot;},
	[&quot;yey&quot;] = {&quot;Yeyi&quot;},
	[&quot;yga&quot;] = {&quot;Malyangapa&quot;},
	[&quot;ygi&quot;] = {&quot;Yiningayi&quot;},
	[&quot;ygl&quot;] = {&quot;Yangum Gel&quot;},
	[&quot;ygm&quot;] = {&quot;Yagomi&quot;},
	[&quot;ygp&quot;] = {&quot;Gepo&quot;},
	[&quot;ygr&quot;] = {&quot;Yagaria&quot;},
	[&quot;ygs&quot;] = {&quot;Yolŋu Sign Language&quot;},
	[&quot;ygu&quot;] = {&quot;Yugul&quot;},
	[&quot;ygw&quot;] = {&quot;Yagwoia&quot;},
	[&quot;yha&quot;] = {&quot;Baha Buyang&quot;},
	[&quot;yhd&quot;] = {&quot;Judeo-Iraqi Arabic&quot;},
	[&quot;yhl&quot;] = {&quot;Hlepho Phowa&quot;},
	[&quot;yhs&quot;] = {&quot;Yan-nhaŋu Sign Language&quot;},
	[&quot;yia&quot;] = {&quot;Yinggarda&quot;},
	[&quot;yif&quot;] = {&quot;Ache&quot;},
	[&quot;yig&quot;] = {&quot;Wusa Nasu&quot;},
	[&quot;yih&quot;] = {&quot;Western Yiddish&quot;},
	[&quot;yii&quot;] = {&quot;Yidiny&quot;},
	[&quot;yij&quot;] = {&quot;Yindjibarndi&quot;},
	[&quot;yik&quot;] = {&quot;Dongshanba Lalo&quot;},
	[&quot;yil&quot;] = {&quot;Yindjilandji&quot;},
	[&quot;yim&quot;] = {&quot;Yimchungru Naga&quot;},
	[&quot;yin&quot;] = {&quot;Riang Lai&quot;, &quot;Yinchia&quot;},
	[&quot;yip&quot;] = {&quot;Pholo&quot;},
	[&quot;yiq&quot;] = {&quot;Miqie&quot;},
	[&quot;yir&quot;] = {&quot;North Awyu&quot;},
	[&quot;yis&quot;] = {&quot;Yis&quot;},
	[&quot;yit&quot;] = {&quot;Eastern Lalu&quot;},
	[&quot;yiu&quot;] = {&quot;Awu&quot;},
	[&quot;yiv&quot;] = {&quot;Northern Nisu&quot;},
	[&quot;yix&quot;] = {&quot;Axi Yi&quot;},
	[&quot;yiz&quot;] = {&quot;Azhe&quot;},
	[&quot;yka&quot;] = {&quot;Yakan&quot;},
	[&quot;ykg&quot;] = {&quot;Northern Yukaghir&quot;},
	[&quot;yki&quot;] = {&quot;Yoke&quot;},
	[&quot;ykk&quot;] = {&quot;Yakaikeke&quot;},
	[&quot;ykl&quot;] = {&quot;Khlula&quot;},
	[&quot;ykm&quot;] = {&quot;Kap&quot;},
	[&quot;ykn&quot;] = {&quot;Kua-nsi&quot;},
	[&quot;yko&quot;] = {&quot;Yasa&quot;},
	[&quot;ykr&quot;] = {&quot;Yekora&quot;},
	[&quot;ykt&quot;] = {&quot;Kathu&quot;},
	[&quot;yku&quot;] = {&quot;Kuamasi&quot;},
	[&quot;yky&quot;] = {&quot;Yakoma&quot;},
	[&quot;yla&quot;] = {&quot;Yaul&quot;},
	[&quot;ylb&quot;] = {&quot;Yaleba&quot;},
	[&quot;yle&quot;] = {&quot;Yele&quot;},
	[&quot;ylg&quot;] = {&quot;Yelogu&quot;},
	[&quot;yli&quot;] = {&quot;Angguruk Yali&quot;},
	[&quot;yll&quot;] = {&quot;Yil&quot;},
	[&quot;ylm&quot;] = {&quot;Limi&quot;},
	[&quot;yln&quot;] = {&quot;Langnian Buyang&quot;},
	[&quot;ylo&quot;] = {&quot;Naluo Yi&quot;},
	[&quot;ylr&quot;] = {&quot;Yalarnnga&quot;},
	[&quot;ylu&quot;] = {&quot;Aribwaung&quot;},
	[&quot;yly&quot;] = {&quot;Nyâlayu&quot;, &quot;Nyelâyu&quot;},
	[&quot;ymb&quot;] = {&quot;Yambes&quot;},
	[&quot;ymc&quot;] = {&quot;Southern Muji&quot;},
	[&quot;ymd&quot;] = {&quot;Muda&quot;},
	[&quot;yme&quot;] = {&quot;Yameo&quot;},
	[&quot;ymg&quot;] = {&quot;Yamongeri&quot;},
	[&quot;ymh&quot;] = {&quot;Mili&quot;},
	[&quot;ymi&quot;] = {&quot;Moji&quot;},
	[&quot;ymk&quot;] = {&quot;Makwe&quot;},
	[&quot;yml&quot;] = {&quot;Iamalele&quot;},
	[&quot;ymm&quot;] = {&quot;Maay&quot;},
	[&quot;ymn&quot;] = {&quot;Yamna&quot;, &quot;Sunum&quot;},
	[&quot;ymo&quot;] = {&quot;Yangum Mon&quot;},
	[&quot;ymp&quot;] = {&quot;Yamap&quot;},
	[&quot;ymq&quot;] = {&quot;Qila Muji&quot;},
	[&quot;ymr&quot;] = {&quot;Malasar&quot;},
	[&quot;yms&quot;] = {&quot;Mysian&quot;},
	[&quot;ymx&quot;] = {&quot;Northern Muji&quot;},
	[&quot;ymz&quot;] = {&quot;Muzi&quot;},
	[&quot;yna&quot;] = {&quot;Aluo&quot;},
	[&quot;ynd&quot;] = {&quot;Yandruwandha&quot;},
	[&quot;yne&quot;] = {&quot;Lang'e&quot;},
	[&quot;yng&quot;] = {&quot;Yango&quot;},
	[&quot;ynk&quot;] = {&quot;Naukan Yupik&quot;},
	[&quot;ynl&quot;] = {&quot;Yangulam&quot;},
	[&quot;ynn&quot;] = {&quot;Yana&quot;},
	[&quot;yno&quot;] = {&quot;Yong&quot;},
	[&quot;ynq&quot;] = {&quot;Yendang&quot;},
	[&quot;yns&quot;] = {&quot;Yansi&quot;},
	[&quot;ynu&quot;] = {&quot;Yahuna&quot;},
	[&quot;yob&quot;] = {&quot;Yoba&quot;},
	[&quot;yog&quot;] = {&quot;Yogad&quot;},
	[&quot;yoi&quot;] = {&quot;Yonaguni&quot;},
	[&quot;yok&quot;] = {&quot;Yokuts&quot;},
	[&quot;yol&quot;] = {&quot;Yola&quot;},
	[&quot;yom&quot;] = {&quot;Yombe&quot;},
	[&quot;yon&quot;] = {&quot;Yongkom&quot;},
	[&quot;yot&quot;] = {&quot;Yotti&quot;},
	[&quot;yox&quot;] = {&quot;Yoron&quot;},
	[&quot;yoy&quot;] = {&quot;Yoy&quot;},
	[&quot;ypa&quot;] = {&quot;Phala&quot;},
	[&quot;ypb&quot;] = {&quot;Labo Phowa&quot;},
	[&quot;ypg&quot;] = {&quot;Phola&quot;},
	[&quot;yph&quot;] = {&quot;Phupha&quot;},
	[&quot;ypk&quot;] = {&quot;Yupik languages&quot;},
	[&quot;ypm&quot;] = {&quot;Phuma&quot;},
	[&quot;ypn&quot;] = {&quot;Ani Phowa&quot;},
	[&quot;ypo&quot;] = {&quot;Alo Phola&quot;},
	[&quot;ypp&quot;] = {&quot;Phupa&quot;},
	[&quot;ypz&quot;] = {&quot;Phuza&quot;},
	[&quot;yra&quot;] = {&quot;Yerakai&quot;},
	[&quot;yrb&quot;] = {&quot;Yareba&quot;},
	[&quot;yre&quot;] = {&quot;Yaouré&quot;},
	[&quot;yrk&quot;] = {&quot;Nenets&quot;},
	[&quot;yrl&quot;] = {&quot;Nhengatu&quot;},
	[&quot;yrm&quot;] = {&quot;Yirrk-Mel&quot;},
	[&quot;yrn&quot;] = {&quot;Yerong&quot;},
	[&quot;yro&quot;] = {&quot;Yaroamë&quot;},
	[&quot;yrs&quot;] = {&quot;Yarsun&quot;},
	[&quot;yrw&quot;] = {&quot;Yarawata&quot;},
	[&quot;yry&quot;] = {&quot;Yarluyandi&quot;},
	[&quot;ysc&quot;] = {&quot;Yassic&quot;},
	[&quot;ysd&quot;] = {&quot;Samatao&quot;},
	[&quot;ysg&quot;] = {&quot;Sonaga&quot;},
	[&quot;ysl&quot;] = {&quot;Yugoslavian Sign Language&quot;},
	[&quot;ysm&quot;] = {&quot;Myanmar Sign Language&quot;},
	[&quot;ysn&quot;] = {&quot;Sani&quot;},
	[&quot;yso&quot;] = {&quot;Nisi (China)&quot;},
	[&quot;ysp&quot;] = {&quot;Southern Lolopo&quot;},
	[&quot;ysr&quot;] = {&quot;Sirenik Yupik&quot;},
	[&quot;yss&quot;] = {&quot;Yessan-Mayo&quot;},
	[&quot;ysy&quot;] = {&quot;Sanie&quot;},
	[&quot;yta&quot;] = {&quot;Talu&quot;},
	[&quot;ytl&quot;] = {&quot;Tanglang&quot;},
	[&quot;ytp&quot;] = {&quot;Thopho&quot;},
	[&quot;ytw&quot;] = {&quot;Yout Wam&quot;},
	[&quot;yty&quot;] = {&quot;Yatay&quot;},
	[&quot;yua&quot;] = {&quot;Yucateco&quot;, &quot;Yucatec Maya&quot;},
	[&quot;yub&quot;] = {&quot;Yugambal&quot;},
	[&quot;yuc&quot;] = {&quot;Yuchi&quot;},
	[&quot;yud&quot;] = {&quot;Judeo-Tripolitanian Arabic&quot;},
	[&quot;yue&quot;] = {&quot;Yue Chinese&quot;, &quot;Cantonese&quot;},
	[&quot;yuf&quot;] = {&quot;Havasupai-Walapai-Yavapai&quot;},
	[&quot;yug&quot;] = {&quot;Yug&quot;},
	[&quot;yui&quot;] = {&quot;Yurutí&quot;},
	[&quot;yuj&quot;] = {&quot;Karkar-Yuri&quot;},
	[&quot;yuk&quot;] = {&quot;Yuki&quot;},
	[&quot;yul&quot;] = {&quot;Yulu&quot;},
	[&quot;yum&quot;] = {&quot;Quechan&quot;},
	[&quot;yun&quot;] = {&quot;Bena (Nigeria)&quot;},
	[&quot;yup&quot;] = {&quot;Yukpa&quot;},
	[&quot;yuq&quot;] = {&quot;Yuqui&quot;},
	[&quot;yur&quot;] = {&quot;Yurok&quot;},
	[&quot;yut&quot;] = {&quot;Yopno&quot;},
	[&quot;yuw&quot;] = {&quot;Yau (Morobe Province)&quot;},
	[&quot;yux&quot;] = {&quot;Southern Yukaghir&quot;},
	[&quot;yuy&quot;] = {&quot;East Yugur&quot;},
	[&quot;yuz&quot;] = {&quot;Yuracare&quot;},
	[&quot;yva&quot;] = {&quot;Yawa&quot;},
	[&quot;yvt&quot;] = {&quot;Yavitero&quot;},
	[&quot;ywa&quot;] = {&quot;Kalou&quot;},
	[&quot;ywg&quot;] = {&quot;Yinhawangka&quot;},
	[&quot;ywl&quot;] = {&quot;Western Lalu&quot;},
	[&quot;ywn&quot;] = {&quot;Yawanawa&quot;},
	[&quot;ywq&quot;] = {&quot;Wuding-Luquan Yi&quot;},
	[&quot;ywr&quot;] = {&quot;Yawuru&quot;},
	[&quot;ywt&quot;] = {&quot;Xishanba Lalo&quot;, &quot;Central Lalo&quot;},
	[&quot;ywu&quot;] = {&quot;Wumeng Nasu&quot;},
	[&quot;yww&quot;] = {&quot;Yawarawarga&quot;},
	[&quot;yxa&quot;] = {&quot;Mayawali&quot;},
	[&quot;yxg&quot;] = {&quot;Yagara&quot;},
	[&quot;yxl&quot;] = {&quot;Yardliyawarra&quot;},
	[&quot;yxm&quot;] = {&quot;Yinwum&quot;},
	[&quot;yxu&quot;] = {&quot;Yuyu&quot;},
	[&quot;yxy&quot;] = {&quot;Yabula Yabula&quot;},
	[&quot;yyr&quot;] = {&quot;Yir Yoront&quot;},
	[&quot;yyu&quot;] = {&quot;Yau (Sandaun Province)&quot;},
	[&quot;yyz&quot;] = {&quot;Ayizi&quot;},
	[&quot;yzg&quot;] = {&quot;E'ma Buyang&quot;},
	[&quot;yzk&quot;] = {&quot;Zokhuo&quot;},
	[&quot;zaa&quot;] = {&quot;Sierra de Juárez Zapotec&quot;},
	[&quot;zab&quot;] = {&quot;Western Tlacolula Valley Zapotec&quot;, &quot;San Juan Guelavía Zapotec&quot;},
	[&quot;zac&quot;] = {&quot;Ocotlán Zapotec&quot;},
	[&quot;zad&quot;] = {&quot;Cajonos Zapotec&quot;},
	[&quot;zae&quot;] = {&quot;Yareni Zapotec&quot;},
	[&quot;zaf&quot;] = {&quot;Ayoquesco Zapotec&quot;},
	[&quot;zag&quot;] = {&quot;Zaghawa&quot;},
	[&quot;zah&quot;] = {&quot;Zangwal&quot;},
	[&quot;zai&quot;] = {&quot;Isthmus Zapotec&quot;},
	[&quot;zaj&quot;] = {&quot;Zaramo&quot;},
	[&quot;zak&quot;] = {&quot;Zanaki&quot;},
	[&quot;zal&quot;] = {&quot;Zauzou&quot;},
	[&quot;zam&quot;] = {&quot;Miahuatlán Zapotec&quot;},
	[&quot;zao&quot;] = {&quot;Ozolotepec Zapotec&quot;},
	[&quot;zap&quot;] = {&quot;Zapotec&quot;},
	[&quot;zaq&quot;] = {&quot;Aloápam Zapotec&quot;},
	[&quot;zar&quot;] = {&quot;Rincón Zapotec&quot;},
	[&quot;zas&quot;] = {&quot;Santo Domingo Albarradas Zapotec&quot;},
	[&quot;zat&quot;] = {&quot;Tabaa Zapotec&quot;},
	[&quot;zau&quot;] = {&quot;Zangskari&quot;},
	[&quot;zav&quot;] = {&quot;Yatzachi Zapotec&quot;},
	[&quot;zaw&quot;] = {&quot;Mitla Zapotec&quot;},
	[&quot;zax&quot;] = {&quot;Xadani Zapotec&quot;},
	[&quot;zay&quot;] = {&quot;Zayse-Zergulla&quot;, &quot;Zaysete&quot;},
	[&quot;zaz&quot;] = {&quot;Zari&quot;},
	[&quot;zba&quot;] = {&quot;Balaibalan&quot;},
	[&quot;zbc&quot;] = {&quot;Central Berawan&quot;},
	[&quot;zbe&quot;] = {&quot;East Berawan&quot;},
	[&quot;zbl&quot;] = {&quot;Blissymbols&quot;, &quot;Bliss&quot;, &quot;Blissymbolics&quot;},
	[&quot;zbt&quot;] = {&quot;Batui&quot;},
	[&quot;zbu&quot;] = {&quot;Bu (Bauchi State)&quot;},
	[&quot;zbw&quot;] = {&quot;West Berawan&quot;},
	[&quot;zca&quot;] = {&quot;Coatecas Altas Zapotec&quot;},
	[&quot;zch&quot;] = {&quot;Central Hongshuihe Zhuang&quot;},
	[&quot;zdj&quot;] = {&quot;Ngazidja Comorian&quot;},
	[&quot;zea&quot;] = {&quot;Zeeuws&quot;},
	[&quot;zeg&quot;] = {&quot;Zenag&quot;},
	[&quot;zeh&quot;] = {&quot;Eastern Hongshuihe Zhuang&quot;},
	[&quot;zen&quot;] = {&quot;Zenaga&quot;},
	[&quot;zga&quot;] = {&quot;Kinga&quot;},
	[&quot;zgb&quot;] = {&quot;Guibei Zhuang&quot;},
	[&quot;zgh&quot;] = {&quot;Standard Moroccan Tamazight&quot;},
	[&quot;zgm&quot;] = {&quot;Minz Zhuang&quot;},
	[&quot;zgn&quot;] = {&quot;Guibian Zhuang&quot;},
	[&quot;zgr&quot;] = {&quot;Magori&quot;},
	[&quot;zhb&quot;] = {&quot;Zhaba&quot;},
	[&quot;zhd&quot;] = {&quot;Dai Zhuang&quot;},
	[&quot;zhi&quot;] = {&quot;Zhire&quot;},
	[&quot;zhn&quot;] = {&quot;Nong Zhuang&quot;},
	[&quot;zhw&quot;] = {&quot;Zhoa&quot;},
	[&quot;zhx&quot;] = {&quot;Chinese (family)&quot;},
	[&quot;zia&quot;] = {&quot;Zia&quot;},
	[&quot;zib&quot;] = {&quot;Zimbabwe Sign Language&quot;},
	[&quot;zik&quot;] = {&quot;Zimakani&quot;},
	[&quot;zil&quot;] = {&quot;Zialo&quot;},
	[&quot;zim&quot;] = {&quot;Mesme&quot;},
	[&quot;zin&quot;] = {&quot;Zinza&quot;},
	[&quot;ziw&quot;] = {&quot;Zigula&quot;},
	[&quot;ziz&quot;] = {&quot;Zizilivakan&quot;},
	[&quot;zka&quot;] = {&quot;Kaimbulawa&quot;},
	[&quot;zkb&quot;] = {&quot;Koibal&quot;},
	[&quot;zkd&quot;] = {&quot;Kadu&quot;},
	[&quot;zkg&quot;] = {&quot;Koguryo&quot;},
	[&quot;zkh&quot;] = {&quot;Khorezmian&quot;},
	[&quot;zkk&quot;] = {&quot;Karankawa&quot;},
	[&quot;zkn&quot;] = {&quot;Kanan&quot;},
	[&quot;zko&quot;] = {&quot;Kott&quot;},
	[&quot;zkp&quot;] = {&quot;São Paulo Kaingáng&quot;},
	[&quot;zkr&quot;] = {&quot;Zakhring&quot;},
	[&quot;zkt&quot;] = {&quot;Kitan&quot;},
	[&quot;zku&quot;] = {&quot;Kaurna&quot;},
	[&quot;zkv&quot;] = {&quot;Krevinian&quot;},
	[&quot;zkz&quot;] = {&quot;Khazar&quot;},
	[&quot;zla&quot;] = {&quot;Zula&quot;},
	[&quot;zle&quot;] = {&quot;East Slavic languages&quot;},
	[&quot;zlj&quot;] = {&quot;Liujiang Zhuang&quot;},
	[&quot;zlm&quot;] = {&quot;Malay (individual language)&quot;},
	[&quot;zln&quot;] = {&quot;Lianshan Zhuang&quot;},
	[&quot;zlq&quot;] = {&quot;Liuqian Zhuang&quot;},
	[&quot;zls&quot;] = {&quot;South Slavic languages&quot;},
	[&quot;zlw&quot;] = {&quot;West Slavic languages&quot;},
	[&quot;zma&quot;] = {&quot;Manda (Australia)&quot;},
	[&quot;zmb&quot;] = {&quot;Zimba&quot;},
	[&quot;zmc&quot;] = {&quot;Margany&quot;},
	[&quot;zmd&quot;] = {&quot;Maridan&quot;},
	[&quot;zme&quot;] = {&quot;Mangerr&quot;},
	[&quot;zmf&quot;] = {&quot;Mfinu&quot;},
	[&quot;zmg&quot;] = {&quot;Marti Ke&quot;},
	[&quot;zmh&quot;] = {&quot;Makolkol&quot;},
	[&quot;zmi&quot;] = {&quot;Negeri Sembilan Malay&quot;},
	[&quot;zmj&quot;] = {&quot;Maridjabin&quot;},
	[&quot;zmk&quot;] = {&quot;Mandandanyi&quot;},
	[&quot;zml&quot;] = {&quot;Matngala&quot;},
	[&quot;zmm&quot;] = {&quot;Marimanindji&quot;, &quot;Marramaninyshi&quot;},
	[&quot;zmn&quot;] = {&quot;Mbangwe&quot;},
	[&quot;zmo&quot;] = {&quot;Molo&quot;},
	[&quot;zmp&quot;] = {&quot;Mpuono&quot;},
	[&quot;zmq&quot;] = {&quot;Mituku&quot;},
	[&quot;zmr&quot;] = {&quot;Maranunggu&quot;},
	[&quot;zms&quot;] = {&quot;Mbesa&quot;},
	[&quot;zmt&quot;] = {&quot;Maringarr&quot;},
	[&quot;zmu&quot;] = {&quot;Muruwari&quot;},
	[&quot;zmv&quot;] = {&quot;Mbariman-Gudhinma&quot;},
	[&quot;zmw&quot;] = {&quot;Mbo (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;zmx&quot;] = {&quot;Bomitaba&quot;},
	[&quot;zmy&quot;] = {&quot;Mariyedi&quot;},
	[&quot;zmz&quot;] = {&quot;Mbandja&quot;},
	[&quot;zna&quot;] = {&quot;Zan Gula&quot;},
	[&quot;znd&quot;] = {&quot;Zande languages&quot;},
	[&quot;zne&quot;] = {&quot;Zande (individual language)&quot;},
	[&quot;zng&quot;] = {&quot;Mang&quot;},
	[&quot;znk&quot;] = {&quot;Manangkari&quot;},
	[&quot;zns&quot;] = {&quot;Mangas&quot;},
	[&quot;zoc&quot;] = {&quot;Copainalá Zoque&quot;},
	[&quot;zoh&quot;] = {&quot;Chimalapa Zoque&quot;},
	[&quot;zom&quot;] = {&quot;Zou&quot;},
	[&quot;zoo&quot;] = {&quot;Asunción Mixtepec Zapotec&quot;},
	[&quot;zoq&quot;] = {&quot;Tabasco Zoque&quot;},
	[&quot;zor&quot;] = {&quot;Rayón Zoque&quot;},
	[&quot;zos&quot;] = {&quot;Francisco León Zoque&quot;},
	[&quot;zpa&quot;] = {&quot;Lachiguiri Zapotec&quot;},
	[&quot;zpb&quot;] = {&quot;Yautepec Zapotec&quot;},
	[&quot;zpc&quot;] = {&quot;Choapan Zapotec&quot;},
	[&quot;zpd&quot;] = {&quot;Southeastern Ixtlán Zapotec&quot;},
	[&quot;zpe&quot;] = {&quot;Petapa Zapotec&quot;},
	[&quot;zpf&quot;] = {&quot;San Pedro Quiatoni Zapotec&quot;},
	[&quot;zpg&quot;] = {&quot;Guevea De Humboldt Zapotec&quot;},
	[&quot;zph&quot;] = {&quot;Totomachapan Zapotec&quot;},
	[&quot;zpi&quot;] = {&quot;Santa María Quiegolani Zapotec&quot;},
	[&quot;zpj&quot;] = {&quot;Quiavicuzas Zapotec&quot;},
	[&quot;zpk&quot;] = {&quot;Tlacolulita Zapotec&quot;},
	[&quot;zpl&quot;] = {&quot;Lachixío Zapotec&quot;},
	[&quot;zpm&quot;] = {&quot;Mixtepec Zapotec&quot;},
	[&quot;zpn&quot;] = {&quot;Santa Inés Yatzechi Zapotec&quot;},
	[&quot;zpo&quot;] = {&quot;Amatlán Zapotec&quot;},
	[&quot;zpp&quot;] = {&quot;El Alto Zapotec&quot;},
	[&quot;zpq&quot;] = {&quot;Zoogocho Zapotec&quot;},
	[&quot;zpr&quot;] = {&quot;Santiago Xanica Zapotec&quot;},
	[&quot;zps&quot;] = {&quot;Coatlán Zapotec&quot;},
	[&quot;zpt&quot;] = {&quot;San Vicente Coatlán Zapotec&quot;},
	[&quot;zpu&quot;] = {&quot;Yalálag Zapotec&quot;},
	[&quot;zpv&quot;] = {&quot;Chichicapan Zapotec&quot;},
	[&quot;zpw&quot;] = {&quot;Zaniza Zapotec&quot;},
	[&quot;zpx&quot;] = {&quot;San Baltazar Loxicha Zapotec&quot;},
	[&quot;zpy&quot;] = {&quot;Mazaltepec Zapotec&quot;},
	[&quot;zpz&quot;] = {&quot;Texmelucan Zapotec&quot;},
	[&quot;zqe&quot;] = {&quot;Qiubei Zhuang&quot;},
	[&quot;zra&quot;] = {&quot;Kara (Korea)&quot;},
	[&quot;zrg&quot;] = {&quot;Mirgan&quot;},
	[&quot;zrn&quot;] = {&quot;Zerenkel&quot;},
	[&quot;zro&quot;] = {&quot;Záparo&quot;},
	[&quot;zrp&quot;] = {&quot;Zarphatic&quot;},
	[&quot;zrs&quot;] = {&quot;Mairasi&quot;},
	[&quot;zsa&quot;] = {&quot;Sarasira&quot;},
	[&quot;zsk&quot;] = {&quot;Kaskean&quot;},
	[&quot;zsl&quot;] = {&quot;Zambian Sign Language&quot;},
	[&quot;zsm&quot;] = {&quot;Standard Malay&quot;},
	[&quot;zsr&quot;] = {&quot;Southern Rincon Zapotec&quot;},
	[&quot;zsu&quot;] = {&quot;Sukurum&quot;},
	[&quot;zte&quot;] = {&quot;Elotepec Zapotec&quot;},
	[&quot;ztg&quot;] = {&quot;Xanaguía Zapotec&quot;},
	[&quot;ztl&quot;] = {&quot;Lapaguía-Guivini Zapotec&quot;},
	[&quot;ztm&quot;] = {&quot;San Agustín Mixtepec Zapotec&quot;},
	[&quot;ztn&quot;] = {&quot;Santa Catarina Albarradas Zapotec&quot;},
	[&quot;ztp&quot;] = {&quot;Loxicha Zapotec&quot;},
	[&quot;ztq&quot;] = {&quot;Quioquitani-Quierí Zapotec&quot;},
	[&quot;zts&quot;] = {&quot;Tilquiapan Zapotec&quot;},
	[&quot;ztt&quot;] = {&quot;Tejalapan Zapotec&quot;},
	[&quot;ztu&quot;] = {&quot;Güilá Zapotec&quot;},
	[&quot;ztx&quot;] = {&quot;Zaachila Zapotec&quot;},
	[&quot;zty&quot;] = {&quot;Yatee Zapotec&quot;},
	[&quot;zua&quot;] = {&quot;Zeem&quot;},
	[&quot;zuh&quot;] = {&quot;Tokano&quot;},
	[&quot;zum&quot;] = {&quot;Kumzari&quot;},
	[&quot;zun&quot;] = {&quot;Zuni&quot;},
	[&quot;zuy&quot;] = {&quot;Zumaya&quot;},
	[&quot;zwa&quot;] = {&quot;Zay&quot;},
	[&quot;zxx&quot;] = {&quot;No linguistic content&quot;, &quot;Not applicable&quot;},
	[&quot;zyb&quot;] = {&quot;Yongbei Zhuang&quot;},
	[&quot;zyg&quot;] = {&quot;Yang Zhuang&quot;},
	[&quot;zyj&quot;] = {&quot;Youjiang Zhuang&quot;},
	[&quot;zyn&quot;] = {&quot;Yongnan Zhuang&quot;},
	[&quot;zyp&quot;] = {&quot;Zyphe Chin&quot;},
	[&quot;zza&quot;] = {&quot;Zaza&quot;, &quot;Dimili&quot;, &quot;Dimli (macrolanguage)&quot;, &quot;Kirdki&quot;, &quot;Kirmanjki (macrolanguage)&quot;, &quot;Zazaki&quot;},
	[&quot;zzj&quot;] = {&quot;Zuojiang Zhuang&quot;}
	}

local deprecated = {
	[&quot;in&quot;] = {&quot;Indonesian&quot;},
	[&quot;iw&quot;] = {&quot;Hebrew&quot;},
	[&quot;ji&quot;] = {&quot;Yiddish&quot;},
	[&quot;jw&quot;] = {&quot;Javanese&quot;},
	[&quot;mo&quot;] = {&quot;Moldavian&quot;, &quot;Moldovan&quot;},
	[&quot;aam&quot;] = {&quot;Aramanik&quot;},
	[&quot;adp&quot;] = {&quot;Adap&quot;},
	[&quot;agp&quot;] = {&quot;Paranan&quot;},
	[&quot;ais&quot;] = {&quot;Nataoran Amis&quot;},
	[&quot;aoh&quot;] = {&quot;Arma&quot;},
	[&quot;asd&quot;] = {&quot;Asas&quot;},
	[&quot;aue&quot;] = {&quot;ǂKxʼauǁʼein&quot;},
	[&quot;ayx&quot;] = {&quot;Ayi (China)&quot;},
	[&quot;ayy&quot;] = {&quot;Tayabas Ayta&quot;},
	[&quot;baz&quot;] = {&quot;Tunen&quot;},
	[&quot;bbz&quot;] = {&quot;Babalia Creole Arabic&quot;},
	[&quot;bgm&quot;] = {&quot;Baga Mboteni&quot;},
	[&quot;bhk&quot;] = {&quot;Albay Bicolano&quot;},
	[&quot;bic&quot;] = {&quot;Bikaru&quot;},
	[&quot;bij&quot;] = {&quot;Vaghat-Ya-Bijim-Legeri&quot;},
	[&quot;bjd&quot;] = {&quot;Bandjigali&quot;},
	[&quot;bjq&quot;] = {&quot;Southern Betsimisaraka Malagasy&quot;},
	[&quot;bkb&quot;] = {&quot;Finallig&quot;},
	[&quot;blg&quot;] = {&quot;Balau&quot;},
	[&quot;bmy&quot;] = {&quot;Bemba (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;bpb&quot;] = {&quot;Barbacoas&quot;},
	[&quot;btb&quot;] = {&quot;Beti (Cameroon)&quot;},
	[&quot;btl&quot;] = {&quot;Bhatola&quot;},
	[&quot;bxx&quot;] = {&quot;Borna (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;byy&quot;] = {&quot;Buya&quot;},
	[&quot;cbe&quot;] = {&quot;Chipiajes&quot;},
	[&quot;cbh&quot;] = {&quot;Cagua&quot;},
	[&quot;cca&quot;] = {&quot;Cauca&quot;},
	[&quot;ccq&quot;] = {&quot;Chaungtha&quot;},
	[&quot;cdg&quot;] = {&quot;Chamari&quot;},
	[&quot;cjr&quot;] = {&quot;Chorotega&quot;},
	[&quot;cka&quot;] = {&quot;Khumi Awa Chin&quot;},
	[&quot;cmk&quot;] = {&quot;Chimakum&quot;},
	[&quot;coy&quot;] = {&quot;Coyaima&quot;},
	[&quot;cqu&quot;] = {&quot;Chilean Quechua&quot;},
	[&quot;cum&quot;] = {&quot;Cumeral&quot;},
	[&quot;daf&quot;] = {&quot;Dan&quot;},
	[&quot;dap&quot;] = {&quot;Nisi (India)&quot;},
	[&quot;dgu&quot;] = {&quot;Degaru&quot;},
	[&quot;dha&quot;] = {&quot;Dhanwar (India)&quot;},
	[&quot;dit&quot;] = {&quot;Dirari&quot;},
	[&quot;djl&quot;] = {&quot;Djiwarli&quot;},
	[&quot;dkl&quot;] = {&quot;Kolum So Dogon&quot;},
	[&quot;drh&quot;] = {&quot;Darkhat&quot;},
	[&quot;drr&quot;] = {&quot;Dororo&quot;},
	[&quot;drw&quot;] = {&quot;Darwazi&quot;},
	[&quot;dud&quot;] = {&quot;Hun-Saare&quot;},
	[&quot;duj&quot;] = {&quot;Dhuwal&quot;},
	[&quot;dwl&quot;] = {&quot;Walo Kumbe Dogon&quot;},
	[&quot;dzd&quot;] = {&quot;Daza&quot;},
	[&quot;ekc&quot;] = {&quot;Eastern Karnic&quot;},
	[&quot;elp&quot;] = {&quot;Elpaputih&quot;},
	[&quot;emo&quot;] = {&quot;Emok&quot;},
	[&quot;gav&quot;] = {&quot;Gabutamon&quot;},
	[&quot;gbc&quot;] = {&quot;Garawa&quot;},
	[&quot;gfx&quot;] = {&quot;Mangetti Dune ǃXung&quot;},
	[&quot;ggn&quot;] = {&quot;Eastern Gurung&quot;},
	[&quot;ggo&quot;] = {&quot;Southern Gondi&quot;},
	[&quot;ggr&quot;] = {&quot;Aghu Tharnggalu&quot;},
	[&quot;gio&quot;] = {&quot;Gelao&quot;},
	[&quot;gji&quot;] = {&quot;Geji&quot;},
	[&quot;gli&quot;] = {&quot;Guliguli&quot;},
	[&quot;gti&quot;] = {&quot;Gbati-ri&quot;},
	[&quot;guv&quot;] = {&quot;Gey&quot;},
	[&quot;hrr&quot;] = {&quot;Horuru&quot;},
	[&quot;iap&quot;] = {&quot;Iapama&quot;},
	[&quot;ibi&quot;] = {&quot;Ibilo&quot;},
	[&quot;ill&quot;] = {&quot;Iranun&quot;},
	[&quot;ilw&quot;] = {&quot;Talur&quot;},
	[&quot;ime&quot;] = {&quot;Imeraguen&quot;},
	[&quot;izi&quot;] = {&quot;Izi-Ezaa-Ikwo-Mgbo&quot;},
	[&quot;jar&quot;] = {&quot;Jarawa (Nigeria)&quot;},
	[&quot;jeg&quot;] = {&quot;Jeng&quot;},
	[&quot;kbf&quot;] = {&quot;Kakauhua&quot;},
	[&quot;kdv&quot;] = {&quot;Kado&quot;},
	[&quot;kgc&quot;] = {&quot;Kasseng&quot;},
	[&quot;kgd&quot;] = {&quot;Kataang&quot;},
	[&quot;kgh&quot;] = {&quot;Upper Tanudan Kalinga&quot;},
	[&quot;kjf&quot;] = {&quot;Khalaj [Indo-Iranian]&quot;},
	[&quot;koj&quot;] = {&quot;Sara Dunjo&quot;},
	[&quot;kox&quot;] = {&quot;Coxima&quot;},
	[&quot;kpp&quot;] = {&quot;Paku Karen&quot;},
	[&quot;krm&quot;] = {&quot;Krim&quot;},
	[&quot;ktr&quot;] = {&quot;Kota Marudu Tinagas&quot;},
	[&quot;kvs&quot;] = {&quot;Kunggara&quot;},
	[&quot;kwq&quot;] = {&quot;Kwak&quot;},
	[&quot;kxe&quot;] = {&quot;Kakihum&quot;},
	[&quot;kxl&quot;] = {&quot;Nepali Kurux&quot;},
	[&quot;kxu&quot;] = {&quot;Kui (India)&quot;},
	[&quot;kzh&quot;] = {&quot;Kenuzi-Dongola&quot;},
	[&quot;kzj&quot;] = {&quot;Coastal Kadazan&quot;},
	[&quot;kzt&quot;] = {&quot;Tambunan Dusun&quot;},
	[&quot;lba&quot;] = {&quot;Lui&quot;},
	[&quot;leg&quot;] = {&quot;Lengua&quot;},
	[&quot;lii&quot;] = {&quot;Lingkhim&quot;},
	[&quot;llo&quot;] = {&quot;Khlor&quot;},
	[&quot;lmm&quot;] = {&quot;Lamam&quot;},
	[&quot;lmz&quot;] = {&quot;Lumbee&quot;},
	[&quot;lsg&quot;] = {&quot;Lyons Sign Language&quot;},
	[&quot;meg&quot;] = {&quot;Mea&quot;},
	[&quot;mgx&quot;] = {&quot;Omati&quot;},
	[&quot;mhh&quot;] = {&quot;Maskoy Pidgin&quot;},
	[&quot;mja&quot;] = {&quot;Mahei&quot;},
	[&quot;mld&quot;] = {&quot;Malakhel&quot;},
	[&quot;mnt&quot;] = {&quot;Maykulan&quot;},
	[&quot;mof&quot;] = {&quot;Mohegan-Montauk-Narragansett&quot;},
	[&quot;mst&quot;] = {&quot;Cataelano Mandaya&quot;},
	[&quot;mvm&quot;] = {&quot;Muya&quot;},
	[&quot;mwd&quot;] = {&quot;Mudbura&quot;},
	[&quot;mwj&quot;] = {&quot;Maligo&quot;},
	[&quot;mwx&quot;] = {&quot;Mediak&quot;},
	[&quot;mwy&quot;] = {&quot;Mosiro&quot;},
	[&quot;myd&quot;] = {&quot;Maramba&quot;},
	[&quot;myi&quot;] = {&quot;Mina (India)&quot;},
	[&quot;myq&quot;] = {&quot;Forest Maninka&quot;},
	[&quot;myt&quot;] = {&quot;Sangab Mandaya&quot;},
	[&quot;nad&quot;] = {&quot;Nijadali&quot;},
	[&quot;nbf&quot;] = {&quot;Naxi&quot;},
	[&quot;nbx&quot;] = {&quot;Ngura&quot;},
	[&quot;ncp&quot;] = {&quot;Ndaktup&quot;},
	[&quot;ngo&quot;] = {&quot;Ngoni&quot;},
	[&quot;nln&quot;] = {&quot;Durango Nahuatl&quot;},
	[&quot;nlr&quot;] = {&quot;Ngarla&quot;},
	[&quot;nns&quot;] = {&quot;Ningye&quot;},
	[&quot;nnx&quot;] = {&quot;Ngong&quot;},
	[&quot;noo&quot;] = {&quot;Nootka&quot;},
	[&quot;nts&quot;] = {&quot;Natagaimas&quot;},
	[&quot;nxu&quot;] = {&quot;Narau&quot;},
	[&quot;ome&quot;] = {&quot;Omejes&quot;},
	[&quot;oun&quot;] = {&quot;ǃOǃung&quot;},
	[&quot;pat&quot;] = {&quot;Papitalai&quot;},
	[&quot;pbz&quot;] = {&quot;Palu&quot;},
	[&quot;pcr&quot;] = {&quot;Panang&quot;},
	[&quot;pgy&quot;] = {&quot;Pongyong&quot;},
	[&quot;plp&quot;] = {&quot;Palpa&quot;},
	[&quot;pmc&quot;] = {&quot;Palumata&quot;},
	[&quot;pmu&quot;] = {&quot;Mirpur Panjabi&quot;},
	[&quot;pod&quot;] = {&quot;Ponares&quot;},
	[&quot;ppa&quot;] = {&quot;Pao&quot;},
	[&quot;ppr&quot;] = {&quot;Piru&quot;},
	[&quot;prb&quot;] = {&quot;Lua'&quot;},
	[&quot;pry&quot;] = {&quot;Pray 3&quot;},
	[&quot;puk&quot;] = {&quot;Pu Ko&quot;},
	[&quot;puz&quot;] = {&quot;Purum Naga&quot;},
	[&quot;rie&quot;] = {&quot;Rien&quot;},
	[&quot;rmr&quot;] = {&quot;Caló&quot;},
	[&quot;rna&quot;] = {&quot;Runa&quot;},
	[&quot;rsi&quot;] = {&quot;Rennellese Sign Language&quot;},
	[&quot;sap&quot;] = {&quot;Sanapaná&quot;},
	[&quot;sca&quot;] = {&quot;Sansu&quot;},
	[&quot;sdm&quot;] = {&quot;Semandang&quot;},
	[&quot;sgl&quot;] = {&quot;Sanglechi-Ishkashimi&quot;},
	[&quot;sgo&quot;] = {&quot;Songa&quot;},
	[&quot;skk&quot;] = {&quot;Sok&quot;},
	[&quot;snh&quot;] = {&quot;Shinabo&quot;},
	[&quot;sul&quot;] = {&quot;Surigaonon&quot;},
	[&quot;sum&quot;] = {&quot;Sumo-Mayangna&quot;},
	[&quot;svr&quot;] = {&quot;Savara&quot;},
	[&quot;tbb&quot;] = {&quot;Tapeba&quot;},
	[&quot;tdu&quot;] = {&quot;Tempasuk Dusun&quot;},
	[&quot;tgg&quot;] = {&quot;Tangga&quot;},
	[&quot;thc&quot;] = {&quot;Tai Hang Tong&quot;},
	[&quot;thw&quot;] = {&quot;Thudam&quot;},
	[&quot;thx&quot;] = {&quot;The&quot;},
	[&quot;tid&quot;] = {&quot;Tidong&quot;},
	[&quot;tie&quot;] = {&quot;Tingal&quot;},
	[&quot;tkk&quot;] = {&quot;Takpa&quot;},
	[&quot;tlw&quot;] = {&quot;South Wemale&quot;},
	[&quot;tmp&quot;] = {&quot;Tai Mène&quot;},
	[&quot;tne&quot;] = {&quot;Tinoc Kallahan&quot;},
	[&quot;tnf&quot;] = {&quot;Tangshewi&quot;},
	[&quot;toe&quot;] = {&quot;Tomedes&quot;},
	[&quot;tsf&quot;] = {&quot;Southwestern Tamang&quot;},
	[&quot;unp&quot;] = {&quot;Worora&quot;},
	[&quot;uok&quot;] = {&quot;Uokha&quot;},
	[&quot;vki&quot;] = {&quot;Ija-Zuba&quot;},
	[&quot;wgw&quot;] = {&quot;Wagawaga&quot;},
	[&quot;wit&quot;] = {&quot;Wintu&quot;},
	[&quot;wiw&quot;] = {&quot;Wirangu&quot;},
	[&quot;wra&quot;] = {&quot;Warapu&quot;},
	[&quot;xba&quot;] = {&quot;Kamba (Brazil)&quot;},
	[&quot;xbx&quot;] = {&quot;Kabixí&quot;},
	[&quot;xia&quot;] = {&quot;Xiandao&quot;},
	[&quot;xip&quot;] = {&quot;Xipináwa&quot;},
	[&quot;xkh&quot;] = {&quot;Karahawyana&quot;},
	[&quot;xrq&quot;] = {&quot;Karranga&quot;},
	[&quot;xtz&quot;] = {&quot;Tasmanian&quot;},
	[&quot;ybd&quot;] = {&quot;Yangbye&quot;},
	[&quot;yds&quot;] = {&quot;Yiddish Sign Language&quot;},
	[&quot;yen&quot;] = {&quot;Yendang&quot;},
	[&quot;yiy&quot;] = {&quot;Yir Yoront&quot;},
	[&quot;yma&quot;] = {&quot;Yamphe&quot;},
	[&quot;ymt&quot;] = {&quot;Mator-Taygi-Karagas&quot;},
	[&quot;ynh&quot;] = {&quot;Yangho&quot;},
	[&quot;yos&quot;] = {&quot;Yos&quot;},
	[&quot;yri&quot;] = {&quot;Yarí&quot;},
	[&quot;yuu&quot;] = {&quot;Yugh&quot;},
	[&quot;zir&quot;] = {&quot;Ziriya&quot;}
	}

return {
	active = active,
	deprecated = deprecated,
	}</text>
      <sha1>g92j84jf63xkqlupxoztij2kctrmonr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Даргач</title>
    <ns>0</ns>
    <id>118348</id>
    <revision>
      <id>709042</id>
      <parentid>702835</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T10:57:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Юань Улсын даргач */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5127" xml:space="preserve">'''Даргач''' ([[Монгол бичиг]]:{{MongolUnicode|ᠳᠠᠷᠦᠭᠠᠴᠢ}}, [[Галиг үсэг|галиг]]: darughachi) нь [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрний]] үед эзлэгдсэн газар нутгийн хот суурин, бүс нутгийг захирагч төлөөний [[Түшмэл|түшмэлийг]] хэлнэ. Үгийн гарал '''дарах, дарангуйлах''' гэсэн үгээс гаралтай. Даргачийг [[Хятад хэл|хятадаар]] 達魯花赤 (da lu hua chi), түрэг угсаатнууд '''баскак''' гэдэг байжээ. 
Түүхэнд тэмдэглэгдснээр анхны даргач нарыг 1211 оноос эхлэн [[Алтан улс|Алтан улсын]] эзлэгдсэн болон дагаар орсон хот сууринд томилж байснаа, Монголын байлдан дагуулалт өргөжих тусам [[Хорезм]], [[Хар Кидан]], [[Тангуд]], [[Курё]] зэрэг газарт тавих болжээ. Даргач нар нь Монголд эзлэгдсэн болон хараат болсон улс орны иргэдийг захиран засаглах, хаад ноёдыг нь хянах, хүн амын тооллого явуулах, алба татвар оногдуулах, цэрэг татах зэрэг үйл ажиллагаа явуулдаг байв.

== Үүрэг ==
Чингис хааны үеэс эхлэн шинээр элсэн дагасан улсуудаас “Зургаан зүйл (六事)” гэгчийг шаарддаг байсны нэг нь даргач талбих явдал байжээ. 
Энэхүү “Зургаан зүйл” нь 

# Данж барих (納質)
# Цэргээр туслах (助軍)
# Амуу нийлүүлэх (輸糧)
# Өртөө байгуулах (設驛)
# Өрхийн цэсийг өргөх (供戶數籍)
# Даргач талбих (置達魯花赤) гэсэн 6 зүйлийн шаардлагыг хэлэх боловч, зарим үед өртөө байгуулахын оронд “эзэн ван нь [Монгол] гүрэнд биеэр бараалхах (君王親朝)” гэсэн зүйл орох нь ч буй. Дээрх шаардлагуудыг хэрэгжүүлэх гол субъект нь даргач байсан бололтой.&lt;ref&gt;https://mongoltoli.mn/history/h/362&lt;/ref&gt;

Их Монгол Улсын эхэн үеийн даргачийг зөвхөн эзлэгдсэн газар орны болон хараат улсын нийслэл хот, томоохон хот суурин, нөлөө бүхий хаад ноёдын дэргэд суулгадаг байснаа, Юань улс болон бусад Монголын хаант улсуудад дунд болон доот шатны гар урчууд, тариачны хот тосгонд даргач томилох болжээ. 

== Юань Улсын даргач ==
[[Юань Улс|Юань Улсад]] [[Төвлөн засах яам]] (中書省) зэрэг дээд шатны байгууллагад даргачийг тавихгүй, харин түүний харьяа байгууллага болох газар, хэлтэс зэрэгт даргач тавьдаг байв. Орон нутгийн засаг захиргааны хувьд чөлгө (路)-гөөс эхлээд фу (府), чжоу сянь (州縣) гэсэн хамгийн бага нэгжид хүртэл даргачийг тавьж байжээ. Ингэж томилохдоо заавал монгол хүн байх буюу заримдаа монголчуудын итгэлийг олж, монгол нэртэй болсон өнгөт нүдтэн, [[Гуулин улс|курё]], хятад хүн байх явдал түгээмэл байсан. 
Хааны ургийн ван (諸王), хүргэн (駙馬), гавьяат сайд түшмэл (功臣)-д хуваан олгосон тоуся (投下) хэмээх эзэмшил газарт мөн адил даргач тавин захируулж байв. Тоуся эзэмшлийн эзэн нь эзэмшил бүртээ өөрийн төлөөний хүн болох даргачийг нэр дэвшүүлэн, төв засгийн газар түүнийг нь батламжилдаг байв. Тэдгээр нь төв засгийн газраас томилсон орон нутгийн захирагчийн хамт “хоёр толгойт тогтолцоо” бүхий орон нутгийн байгууллагыг байгуулж, хамтдаа суудаг байжээ.&lt;ref&gt;https://mongoltoli.mn/history/h/362&lt;/ref&gt;

== Холбоотой хуудас ==
* [[Дарга]]
* [[Монгол ноёдын цол хэргэм]]
== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

[[Ангилал:Цол]]
[[Ангилал:Монголын язгууртан]]
[[Ангилал:Монголын цол]]</text>
      <sha1>tao1y5o5estv6650jzfg2y8kf84zywp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Давид Кипиани</title>
    <ns>0</ns>
    <id>120067</id>
    <revision>
      <id>708970</id>
      <parentid>691597</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T22:35:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>211</id>
      </contributor>
      <comment>David_Kipiani_1982.jpg файлыг коммонсд [[commons:User:Didym|Didym]] хэрэглэгч устгасан тул арилгагдлаа. Шалтгаан: [[:c:COM:VRT|No permission]] since 7 July 2022.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8901" xml:space="preserve">'''Давид Давидович Кипиани''' (гүрж. დავით დავითის ძე ყიფიანი; 1951 оны 11 дүгээр сарын 18-нд ЗХУ-ын ЗСБНГүрж Улсын [[Тбилиси]] хотод төрж, 2001 оны 9 дүгээр сарын 17-нд БН[[Гүрж]] Улсын Тбилиси хотод нас барсан) Зөвлөлтийн, сүүлд Гүржийн хөлбөмбөгчин, дасгалжуулагч. Тбилиси хотын «Динамо» болон ЗХУ-ын шигшээ багийн тоглогч. Гүржийн хөлбөмбөгийн шигшээ багийн ерөнхий дасгалжуулагч. ЗХУ-ын олон улсын хэмжээний спортын мастер (1976). ЗХУ-ын 1977 оны шилдэг тоглогч. 
 

== Намтар ==
Давид хүү эмч нарын гэр бүлд төрж өссөн. Үндсэндээ Давидыг эмэг эх нь хүмүүжүүлж түүнд утга зохиол, урлагт хайртай болгосон. Гэхдээ тэр үед хөлбөмбөг нь бага насны гол сонирхол болсон байна. Тбилисийн 35 дугаар хөлбөмбөгийн тусгай сургуулийн сурагч байсан түүний анхны дасгалжуулагч П.Челидзе. 1968 онд Гүржийн залуучуудын шигшээ багийн бүрэлдэхүүнд тэрбээр Сочи хотод болсон &quot;Итгэл найдварын Цом&quot;-ын ялагч болсны дараа Тбилисийн Динамо багт орсон байна.

Үүний зэрэгцээ Кипиани Тбилисийн Политехникийн дээд сургуулийн химийн факультетэд элсэн ороод удалгүй химич мэргэжлийг огт сонирхдоггүйгээ мэдээд Тбилисийн Улсын Их сургуулийн Хууль зүйн факультетэд шилжиж сураад төгссөн байна. 1968-1970 онд Локомотив (Тбилиси) багт тоглож байсан.

1971 онд Динамо Тбилисийн төлөө анхны тоглолтоо хийсэн. Удалгүй тэрбээр ЗСБНХУ-ын шигшээ багт орж тоглосон боловч өвдөгний бэртэлээс болж өөрийнхөө авьяаяыг бүрэн харуулж чадаагүй байна. Хожим нь ЗХУ-ын шигшээ багийн дасгалжулагч Лобановский, Бесков нарын тактикийн схемд төдийлөн тохирохгүй байсан тул ЗХУ-ын шигшээ багт тэр бүр уригдаж байгаагүй. Тэрбээр шигшээ багт нийтдээ 19 тоглолт хийж, 7 гоол, мөн олимпын шигшээ багийн төлөө 2 тоглолт хийж 2 гоол оруулсан. Тэрбээр Тбилисийн Динамо багийн төлөө Премьер лигт нийт 246 тоглолт хийж, 79 гоол оруулсан байна. Кипиани 1982 онд хөлбөмбөгөө орхиж зодог тайлж буйгаа албан ёсоор зарласан ажээ. 

1983 оны сүүлчээр Нодар Ахалкацигийн оронд Тбилисийн «Динамо» багийн ерөнхий дасгалжуулагчаар томилогдоод 1986 онд эхнэрээсээ салсны улмаас &quot;гэр бүлийн тогтворгүй&quot; гэсэн томьёоллоор ажлаасаа халагдсан.  

1986-1988 онд тэрбээр хуульч мэргэжлийнхээ дагуу ЗХУ-ын Ерөнхий Прокурорын газар ажилласан байна.

1988 онд Прокурорын ажлаасаа гарч Тбилисийн Динамо багийн ахлах дасгалжуулагчаар дахин томилогдов. Түүний удирдлага дор баг нь холбооны аварга шалгаруулах тэмцээнээс хасагдсан (түүний эсэргүүцлийг үл харгалзан) Гүржийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцож эхэлсэн бөгөөд тэнд олигтой өрсөлдөгч баг байгаагүй байна. Тэрбээр автомашины осолд орж гэмтэл аваад ахлах дасгалжуулагчийн суудлаа орхисон ажээ. Найман сар Динамо багийнхаа менежерээр ажилласан юм.

1992 оны эхээр &quot;Динамо&quot; баг Кипрт бэлтгэл сургуулилтаа хийж байх үеэр &quot;Олимпиакос&quot;-ын удирдлагуудаас энэ клубт дасгалжуулагчаар ирэх урилгыг хүлээн авчээ. Тэрбээр урилгыг хүлээн авч, 1991/92 оны улирлын төгсгөлд клубээ дээд лигт үлдэхэд тусалсан. Дараагийн улиралд тэрбээр Динамогийн хуучин тоглогчид болох Чедиа, Качарава нарыг клубтээ урьж авсан. Тэдэнтэй хамт тус клуб Киприйн цомын хагас шигшээд шалгарч, аварга шалгаруулах тэмцээнд 14-өөс 11-р байр эзэлжээ. Дараа нь Киприйн түншүүдийн тусламжтайгаар Кипрт орос ресторан нээж ажиллуулсан боловч хэсэг хугацааны дараа тус ресторан дампуурсан байна. 

1995 онд тэрбээр Гүрж руу буцаж ирээд дахин Динамо Тбилисийн ахлах дасгалжуулагч болжээ. 1997 онд түүнийг Гүржийн шигшээ багийн дасгалжуулагчийн албан тушаалд урьсан бөгөөд жилийн дараа Оросын Ярославлийн &quot;Шинник&quot;-д ажилласан байна.

1999-2001 онд Кутаиси хотын «Торпедо», 2000-2001 онд Гүржийн шигшээ багийг тэргүүлсэн. 

2001 оны 9 дүгээр сарын 17-нд Кобулети хотоос Кипиани «Мерседес-Бенц» ML 320 маркийн машинтай их хурдтай явж байгаад осолд ороод эмнэлэгт хүргэх замдаа нас баржээ. 

Түүнийг Сабурталины оршуулгын газар нутаглуулжээ. 

== Хувийн амьдрал ==
Кипиани хоёр удаа гэрлэж байсан бөгөөд тус бүртэй нь 14 жил хамт амьдарсан байна. Леван, Николай, Георгий (1989 онд төрсөн) хэмээх гурван хүүтэй. Том хүү Левон Кипиани нь мэргэжлийн хөлбөмбөгчин, хожим нь сэтгүүлч, &quot;Атиани&quot; сэтгүүлийг үндэслэгч байсан. Левон Кипиани 2011 оны сүүлээс 2014 он хүртэл Гүрж Улсын Спорт, залуучуудын сайдаар ажилласан.

{{DEFAULTSORT:Кипиани, Давид}}
[[Ангилал:Гүржийн хөлбөмбөгчин]]
[[Ангилал:Гүржийн хөлбөмбөгийн шигшээ багийн дасгалжуулагч‎]]
[[Ангилал:ЗХУ-ын шигшээ багийн хөлбөмбөгчин]]
[[Ангилал:ЗХУ-ын хөлбөмбөгийн дасгалжуулагч]]
[[Ангилал:Динамо Тбилиси багийн тоглогч]]
[[Ангилал:Локомотив Тбилиси багийн тоглогч]]
[[Ангилал:Динамо Тбилиси багийн хөлбөмбөгийн дасгалжуулагч]]
[[Ангилал:Олимпиакос Никоси хөлбөмбөгийн дасгалжуулагч]]
[[Ангилал:Оросын хөлбөмбөгийн дасгалжуулагч]]
[[Ангилал:ЗХУ-ын хөлбөмбөгийн улсын аварга]]
[[Ангилал:ЗХУ-ын оны шилдэг хөлбөмбөгчин]]
[[Ангилал:ЗХУ-ын олимпын оролцогч]]
[[Ангилал:1976 оны зуны олимпод оролцогч]]
[[Ангилал:Хөлбөмбөгийн Европын Цомын Аварга]]
[[Ангилал:Зөвлөлтийн иргэн]]
[[Ангилал:Тбилисийн хүн]]
[[Ангилал:Гүржүүд]]
[[Ангилал:1951 онд төрсөн]]
[[Ангилал:2001 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>emonu88mj7t8as4qo8eb1pj8bf5gh1s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зүүн Вэй</title>
    <ns>0</ns>
    <id>121549</id>
    <revision>
      <id>709016</id>
      <parentid>697894</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T07:29:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2740" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = 东魏
|албан_ёсны_нэр                = '''Зүүн Вэй'''
|богино_нэр                    =
|газрын_зураг                  = Northern and Southern Dynasties 3.png
|нийслэл_хот                   = [[Луоян]] (534), [[Ечэн]] (534-550)
|хамгийн_том_хот               =
|албан_ёсны_хэл                = [[Хятад хэл|хятад]], [[Тоба хэл|тоба]] 
|бүс_нутгийн_хэл               = 
|үндэс_язгуур                  = 
|үндэс_язгуур_он               = 
|засаглалын_хэлбэр             =
|удирдагчийн_цол1              =
|удирдагчийн_нэр1              =
|удирдагчийн_цол2              =
|удирдагчийн_нэр2              =
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 534-550  он
|тогтносон_үйл_явдал1          = Зүүн Вэй улс байгуулагдав
|үйл_явдалын_огноо1            = 534 оны 11 сарын 8
|тогтносон_үйл_явдал2          = төрийн сайд Гао Ян төрийн эргэлт хийж Зүүн Вэйг мөхөөв
|үйл_явдалын_огноо2            = 550 оны 6 сарын 7
}}
'''Зүүн Вэй улс''' ({{lang-zh|东魏}}; [[пиньинь]]: Dōng Wèi) нь 534-550 оны хооронд одоогийн [[Хэбэй муж|Хэбэй]], [[Шаньдун муж|Шаньдун]], [[Хэнань муж|Хэнань]], [[Шэньси муж|Шэньси]] мужуудын нутагт оршин тогтнож байсан [[тоба]] угсааны улс юм. 534 оны зун [[Тоба Вэй|Вэй улсын]] Бохай ван [[Гао Хуань]] [[Луоян]] хотод хааны угсааны [[Юань Шаньжянь]] хэмээх залууг эзэн хаанд өргөмжлөн, нийслэл хотыг [[Ечэн]] рүү шилжүүлэн, төрийн бүх эрх мэдлийг гартаа төвлөрүүлж байв. 547 онд [[Гао Хуань]] нас барсны дараа Гао Хуаний хоёр хүү [[Гао Чэн]], [[Гао Ян]] хоёрын эрх мэдлийн төлөөх тэмцэлд Гао Ян ялалт байгуулж, 550 онд Зүүн Вэй улсын Юань Шаньжянь хааныг огцоруулж,  өөрөө эзэн хаан болж, улсын нэрийг [[Умард Ци]] гэж өөрчлөв. 

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Умард ба Өмнөд улсуудын үе]]</text>
      <sha1>lpz11ex01z43csysim380gvacbnetrm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Инфобокс суурин</title>
    <ns>10</ns>
    <id>123198</id>
    <revision>
      <id>709020</id>
      <parentid>708456</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T07:49:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60156" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{main other|{{#invoke:Settlement short description|main}}|}}{{Infobox
| child = {{yesno|{{{embed|}}}}}
| templatestyles = Инфобокс суурин/styles.css
| bodyclass = ib-settlement vcard

&lt;!--** names, type, and transliterations ** --&gt;
| above = &lt;div class=&quot;fn org&quot;&gt;{{if empty|&lt;center&gt;{{{name|}}}|{{{official_name|}}}|{{PAGENAMEBASE}}&lt;/center&gt;}}&lt;/div&gt;
    {{#if:{{{native_name|}}}|&lt;div class=&quot;nickname ib-settlement-native&quot; {{#if:{{{native_name_lang|}}}|lang=&quot;{{{native_name_lang}}}&quot;}}&gt;&lt;center&gt;{{{native_name}}}&lt;/center&gt;&lt;/div&gt;}}{{#if:{{{other_name|}}}|&lt;div class=&quot;nickname ib-settlement-other-name&quot;&gt;&lt;center&gt;{{{other_name}}}&lt;/center&gt;&lt;/div&gt;}}

| subheader = {{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|&lt;div class=&quot;category&quot;&gt;&lt;center&gt;{{{settlement_type|{{{type}}}}}}&lt;/center&gt;&lt;/div&gt;}}

| rowclass1 = mergedtoprow ib-settlement-official
| data1 = {{#if:{{{name|}}}|&lt;center&gt;{{{official_name|}}}&lt;/center&gt;}}

&lt;!-- ***Transliteration language 1*** --&gt;
| rowclass2 = mergedtoprow
| header2 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{{translit_lang1}}}&amp;nbsp;галиглал}}

| rowclass3 = {{#if:{{{translit_lang1_type1|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}}
| label3 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{translit_lang1_type}}}
| data3 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type|}}}|{{{translit_lang1_info|}}}}}}}

| rowclass4 = {{#if:{{{translit_lang1_type2|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}}
| label4 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{translit_lang1_type1}}}
| data4 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type1|}}}|{{{translit_lang1_info1|}}}}}}}

| rowclass5 = {{#if:{{{translit_lang1_type3|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}}
| label5 =&amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{translit_lang1_type2}}}
| data5 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type2|}}}|{{{translit_lang1_info2|}}}}}}}

| rowclass6 = {{#if:{{{translit_lang1_type4|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}}
| label6 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{translit_lang1_type3}}}
| data6 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type3|}}}|{{{translit_lang1_info3|}}}}}}}

| rowclass7 = {{#if:{{{translit_lang1_type5|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}}
| label7 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{translit_lang1_type4}}}
| data7 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type4|}}}|{{{translit_lang1_info4|}}}}}}}

| rowclass8 = {{#if:{{{translit_lang1_type6|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}}
| label8 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{translit_lang1_type5}}}
| data8 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type5|}}}|{{{translit_lang1_info5|}}}}}}}

| rowclass9 = mergedbottomrow
| label9 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{translit_lang1_type6}}}
| data9 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type6|}}}|{{{translit_lang1_info6|}}}}}}}

&lt;!-- ***Transliteration language 2*** --&gt;
| rowclass10 = mergedtoprow
| header10 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{{translit_lang2}}}&amp;nbsp;transcription(s)}}

| rowclass11 = {{#if:{{{translit_lang2_type1|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}}
| label11 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{translit_lang2_type}}}
| data11 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type|}}}|{{{translit_lang2_info|}}}}}}}

| rowclass12 = {{#if:{{{translit_lang2_type2|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}}
| label12 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{translit_lang2_type1}}}
| data12 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type1|}}}|{{{translit_lang2_info1|}}}}}}}

| rowclass13 = {{#if:{{{translit_lang2_type3|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}}
| label13 =&amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{translit_lang2_type2}}}
| data13 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type2|}}}|{{{translit_lang2_info2|}}}}}}}

| rowclass14 = {{#if:{{{translit_lang2_type4|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}}
| label14 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{translit_lang2_type3}}}
| data14 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type3|}}}|{{{translit_lang2_info3|}}}}}}}

| rowclass15 = {{#if:{{{translit_lang2_type5|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}}
| label15 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{translit_lang2_type4}}}
| data15 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type4|}}}|{{{translit_lang2_info4|}}}}}}}

| rowclass16 = {{#if:{{{translit_lang2_type6|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}}
| label16 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{translit_lang2_type5}}}
| data16 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type5|}}}|{{{translit_lang2_info5|}}}}}}}

| rowclass17 = mergedbottomrow
| label17 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{translit_lang2_type6}}}
| data17 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type6|}}}|{{{translit_lang2_info6|}}}}}}}
&lt;!-- end ** names, type, and transliterations ** --&gt;

&lt;!-- ***Skyline Image*** --&gt;
| rowclass18 = mergedtoprow
| data18 = {{#if:{{{image_skyline|}}}|&lt;!--
  --&gt;&lt;center&gt;{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage&lt;!--
        --&gt;|image={{{image_skyline|}}}&lt;!--
        --&gt;|size={{if empty|{{{image_size|}}}|{{{imagesize|}}}}}|sizedefault=250px&lt;!--
        --&gt;|alt={{if empty|{{{image_alt|}}}|{{{alt|}}}}}&lt;!--
        --&gt;|title={{if empty|{{{image_caption|}}}|{{{caption|}}}|{{{image_alt|}}}|{{{alt|}}}}}&lt;/center&gt;}}&lt;!--
  --&gt;{{#if:{{{image_caption|}}}{{{caption|}}}|&lt;div class=&quot;ib-settlement-caption&quot;&gt;&lt;center&gt;{{if empty|{{{image_caption|}}}|{{{caption|}}}}}&lt;/center&gt;&lt;/div&gt;}} }}

&lt;!-- ***Flag, Seal, Shield and Coat of arms*** --&gt;
| rowclass19 = mergedtoprow
| class19 = maptable
|  data19 = {{#if:{{{image_flag|}}}{{{image_seal|}}}{{{image_shield|}}}{{{image_blank_emblem|}}}{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}
|{{Инфобокс суурин/columns
| 1 = {{#if:{{{image_flag|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_flag}}}|size={{{flag_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|125px|100x100px}}|border={{yesno |{{{flag_border|}}}|yes=yes|blank=yes}}|alt={{{flag_alt|}}}|title=Flag of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}&lt;div class=&quot;ib-settlement-caption-link&quot;&gt;{{Инфобокс суурин/link|type=Туг|link={{{flag_link|}}}|name={{{official_name}}}}}&lt;/div&gt;}}
| 2 = {{#if:{{{image_seal|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_seal|}}}|size={{{seal_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{seal_alt|}}}|title=Official seal of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}&lt;div class=&quot;ib-settlement-caption-link&quot;&gt;{{Инфобокс суурин/link|type={{#if:{{{seal_type|}}}|{{{seal_type}}}|Seal}}|link={{{seal_link|}}}|name={{{official_name}}}}}&lt;/div&gt;}}
| 3 = {{#if:{{{image_shield|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_shield|}}}||size={{{shield_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{shield_alt|}}}|title={{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}} Сүлд}}&lt;div class=&quot;ib-settlement-caption-link&quot;&gt;{{Инфобокс суурин/link|type=Сүлд|link={{{shield_link|}}}|name={{{official_name}}}}}&lt;/div&gt;}}
| 4 = {{#if:{{{image_blank_emblem|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_blank_emblem|}}}|size={{{blank_emblem_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{blank_emblem_alt|}}}|title=Official logo of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}&lt;div class=&quot;ib-settlement-caption-link&quot;&gt;{{Инфобокс суурин/link|type={{#if:{{{blank_emblem_type|}}}|{{{blank_emblem_type}}}}}|link={{{blank_emblem_link|}}}|name={{{official_name}}}}}&lt;/div&gt;}}
| 5 = {{#if:{{{image_map|}}}|&lt;center&gt;{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map}}}|size={{{mapsize|}}}|sizedefault=100x100px|alt={{{map_alt|}}}|title={{{map_caption|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption|}}}|&lt;div class=&quot;ib-settlement-caption-link&quot;&gt;{{{map_caption}}}&lt;/div&gt;}}&lt;/center&gt;}}
| 0 = {{#if:{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{#if:{{both| {{{pushpin_map|}}} | {{{coordinates|}}} }}|
{{location map|{{{pushpin_map|}}}
 |border = infobox
 |alt = {{{pushpin_map_alt|}}}
 |caption ={{#if:{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{#if:{{{pushpin_map_caption|}}}|{{{pushpin_map_caption}}}|{{#if:{{{map_caption|}}}|{{{map_caption}}}}}}}}}
 |float = center
 |width = {{#if:{{{pushpin_mapsize|}}}|{{{pushpin_mapsize}}}|150}}
 |default_width = 250
 |relief= {{{pushpin_relief|}}}
 |AlternativeMap = {{{pushpin_image|}}}
 |overlay_image = {{{pushpin_overlay|}}}
 |coordinates = {{{coordinates|}}}
 |label = {{#ifeq: {{lc: {{{pushpin_label_position|}}} }} | none | | {{#if:{{{pushpin_label|}}}|{{{pushpin_label}}}|{{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name|}}}}}}} }}
 |marksize =6
 |outside = {{{pushpin_outside|}}}&lt;!-- pin is outside the map --&gt; 
 |position = {{{pushpin_label_position|}}}
}}
}} }}
}} }}

&lt;!-- ***Etymology*** --&gt;
| rowclass20 = mergedtoprow
|  data20 = {{#if:{{{etymology|}}}|&lt;center&gt;Этимологи: {{{etymology}}}&lt;/center&gt; }}
&lt;!-- ***Nickname*** --&gt;
| rowclass21 = {{#if:{{{etymology|}}}|mergedrow|mergedtoprow}}
|  data21 = {{#if:{{{nickname|}}}|&lt;center&gt;{{#if:{{{nickname_link|}}}|[[{{{nickname_link|}}}|Хоч:]]|Хоч:}}|{{#if:{{{nicknames|}}}|{{#if:{{{nickname_link|}}}|[[{{{nickname_link|}}}|Хоч:]]|Nicknames:}}}}}}{{#if:{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}|&amp;nbsp;&lt;div class=&quot;ib-settlement-nickname nickname&quot;&gt;{{if empty|{{{nickname|}}}|{{{nicknames|}}}}}&lt;/div&gt;&lt;/center&gt;}}{{Main other|{{Pluralize from text|parse_links=1|no_and=1|{{{nickname|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible nickname list]]}}}}
&lt;!-- ***Motto*** --&gt;
| rowclass22 = {{#if:{{{etymology|}}}{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}|mergedrow|mergedtoprow}}
|  data22 = {{#if:{{{motto|}}}|&lt;center&gt;{{#if:{{{motto_link|}}}|[[{{{motto_link|}}}|Уриа:]]|Уриа:}}|{{#if:{{{mottoes|}}}|{{#if:{{{motto_link|}}}|&lt;center&gt;[[{{{motto_link|}}}|Уриа:]]&lt;/center&gt;|&lt;center&gt;Уриа:&lt;/center&gt;}}}}}}{{#if:{{{motto|}}}{{{mottoes|}}}|&amp;nbsp;&lt;div class=&quot;ib-settlement-nickname nickname&quot;&gt;{{if empty|{{{motto|}}}|{{{mottoes|}}}}}&lt;/div&gt;&lt;/center&gt;}}{{Main other|{{Pluralize from text|{{{motto|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible motto list]]|no_and=1|no_comma=1}}}}
&lt;!-- ***Anthem*** --&gt;
| rowclass23 = {{#if:{{{etymology|}}}{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}{{{motto|}}}{{{mottoes|}}}|mergedrow|mergedtoprow}}
|  data23 = {{#if:{{{anthem|}}}|{{#if:{{{anthem_link|}}}|[[{{{anthem_link|}}}|Anthem:]]|Anthem:}} {{{anthem}}}}}
&lt;!-- ***Map*** --&gt;
| rowclass24 = mergedtoprow
|  data24 = {{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}||{{#if:{{{image_map|}}}
|&lt;center&gt;{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map}}}|size={{{mapsize|}}}|sizedefault=250px|alt={{{map_alt|}}}|title={{{map_caption|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption|}}}|&lt;div class=&quot;ib-settlement-caption&quot;&gt;{{{map_caption}}}&lt;/div&gt;&lt;/center&gt;}}
}}}}
| rowclass25 = mergedrow
|  data25 = {{#if:{{{image_map1|}}}|&lt;center&gt;{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map1}}}|size={{{mapsize1|}}}|sizedefault=250px|alt={{{map_alt1|}}}|title={{{map_caption1|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption1|}}}|&lt;div class=&quot;ib-settlement-caption&quot;&gt;{{{map_caption1}}}&lt;/div&gt;}} &lt;/center&gt;}}

&lt;!-- ***Pushpin Map*** --&gt;
| rowclass26 = mergedtoprow
|  data26 = {{#if:{{{pushpin_map_narrow|}}}||{{#if:{{both| {{{pushpin_map|}}} | {{{coordinates|}}} }}|
{{location map|{{{pushpin_map|}}}
 |border = infobox
 |alt = {{{pushpin_map_alt|}}}
 |caption ={{#if:{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{#if:{{{pushpin_map_caption|}}}|{{{pushpin_map_caption}}}|{{#if:{{{map_caption|}}}|{{#if:{{{image_map|}}}||{{{map_caption}}}}}}}}}}}
 |float = center
 |width = {{{pushpin_mapsize|}}}
 |default_width = 250
 |relief= {{{pushpin_relief|}}}
 |AlternativeMap = {{{pushpin_image|}}}
 |overlay_image = {{{pushpin_overlay|}}}
 |coordinates = {{{coordinates|}}}
 |label = {{#ifeq: {{lc: {{{pushpin_label_position|}}} }} | none | | {{#if:{{{pushpin_label|}}}|{{{pushpin_label}}}|{{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name|}}}}}}} }}
 |marksize =6
 |outside = {{{pushpin_outside|}}}&lt;!-- pin is outside the map --&gt; 
 |position = {{{pushpin_label_position|}}}
}}
}} }}

&lt;!-- ***Coordinates*** --&gt;
| rowclass27 = {{#if:{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}{{{pushpin_map|}}}|{{#if:{{{grid_position|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}}}}
|  data27 = {{#if:{{{coordinates|}}}
  |&lt;center&gt;Солбицол{{#if:{{{coor_pinpoint|{{{coor_type|}}}}}}|&amp;#32;({{{coor_pinpoint|{{{coor_type|}}}}}})}}: {{#invoke:ISO 3166|geocoordinsert|nocat=true|1={{{coordinates|}}}|country={{{subdivision_name|}}}|subdivision1={{{subdivision_name1|}}}|subdivision2={{{subdivision_name2|}}}|subdivision3={{{subdivision_name3|}}}|type=city{{#if:{{{population_total|}}}|{{#iferror:{{#expr:{{formatnum:{{{population_total}}}|R}}+1}}||({{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}|R}})}}}} }}{{{coordinates_footnotes|}}} &lt;/center&gt;}}

| rowclass28 = {{#if:{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}{{{pushpin_map|}}}|mergedbottomrow|mergedrow}}
| label28 = {{if empty|{{{grid_name|}}}|Grid&amp;nbsp;position}}
|  data28 = {{{grid_position|}}}

&lt;!-- ***Subdivisions*** --&gt;
| rowclass29 = mergedtoprow
| label29 = {{{subdivision_type}}}
|  data29 = {{#if:{{{subdivision_type|}}}|{{{subdivision_name|}}} }}

| rowclass30 = mergedrow
| label30 = {{{subdivision_type1}}}
|  data30 = {{#if:{{{subdivision_type1|}}}|{{{subdivision_name1|}}} }}

| rowclass31 = mergedrow
| label31 = {{{subdivision_type2}}}
|  data31 = {{#if:{{{subdivision_type2|}}}|{{{subdivision_name2|}}} }}

| rowclass32 = mergedrow
| label32 = {{{subdivision_type3}}}
|  data32 = {{#if:{{{subdivision_type3|}}}|{{{subdivision_name3|}}} }}

| rowclass33 = mergedrow
| label33 = {{{subdivision_type4}}}
|  data33 = {{#if:{{{subdivision_type4|}}}|{{{subdivision_name4|}}} }}

| rowclass34 = mergedrow
| label34 = {{{subdivision_type5}}}
|  data34 = {{#if:{{{subdivision_type5|}}}|{{{subdivision_name5|}}} }}

| rowclass35 = mergedrow
| label35 = {{{subdivision_type6}}}
|  data35 = {{#if:{{{subdivision_type6|}}}|{{{subdivision_name6|}}} }}

&lt;!--***Established*** --&gt;
| rowclass36 = mergedtoprow
| label36 = {{{established_title}}}
|  data36 = {{#if:{{{established_title|}}}|{{{established_date|}}} }}

| rowclass37 = mergedrow
| label37 = {{{established_title1}}}
|  data37 = {{#if:{{{established_title1|}}}|{{{established_date1|}}} }}

| rowclass38 = mergedrow
| label38 = {{{established_title2}}}
|  data38 = {{#if:{{{established_title2|}}}|{{{established_date2|}}} }}

| rowclass39 = mergedrow
| label39 = {{{established_title3}}}
|  data39 = {{#if:{{{established_title3|}}}|{{{established_date3|}}} }}

| rowclass40 = mergedrow
| label40 = {{{established_title4}}}
|  data40 = {{#if:{{{established_title4|}}}|{{{established_date4|}}} }}

| rowclass41 = mergedrow
| label41 = {{{established_title5}}}
|  data41 = {{#if:{{{established_title5|}}}|{{{established_date5|}}} }}

| rowclass42 = mergedrow
| label42 = {{{established_title6}}}
|  data42 = {{#if:{{{established_title6|}}}|{{{established_date6|}}} }}

| rowclass43 = mergedrow
| label43 = {{{established_title7}}}
|  data43 = {{#if:{{{established_title7|}}}|{{{established_date7|}}} }}

| rowclass44 = mergedrow
| label44 = {{{extinct_title}}}
|  data44 = {{#if:{{{extinct_title|}}}|{{{extinct_date|}}} }}

| rowclass45 = mergedrow
| label45 = Founded by
|  data45 = {{{founder|}}}

| rowclass46 = mergedrow
| label46 = [[Namesake|Named for]]
|  data46 = {{{named_for|}}}

&lt;!-- ***Seat of government and subdivisions within the settlement*** --&gt;
| rowclass47 = mergedtoprow
| label47 = {{#if:{{{seat_type|}}}|{{{seat_type}}}|Seat}}
|  data47 = {{{seat|}}}

| rowclass48 = mergedrow
| label48 = {{#if:{{{seat1_type|}}}|{{{seat1_type}}}|Former seat}}
|  data48 = {{{seat1|}}}

| rowclass49 = mergedrow
| label49 = {{#if:{{{seat2_type|}}}|{{{seat2_type}}}|Former seat}}
|  data49 = {{{seat2|}}}

| rowclass51 = {{#if:{{{seat|}}}{{{seat1|}}}{{{seat2|}}}|mergedrow|mergedtoprow}}
| label51 = {{#if:{{{parts_type|}}}|{{{parts_type}}}|Boroughs}}
|  data51 = {{#if:{{{parts|}}}{{{p1|}}}
|{{#ifeq:{{{parts_style|}}}|para
  |&lt;b&gt;{{{parts|}}}{{#if:{{both|{{{parts|}}}|{{{p1|}}}}}|&amp;#58;&amp;nbsp;|}}&lt;/b&gt;{{comma separated entries|{{{p1|}}}|{{{p2|}}}|{{{p3|}}}|{{{p4|}}}|{{{p5|}}}|{{{p6|}}}|{{{p7|}}}|{{{p8|}}}|{{{p9|}}}|{{{p10|}}}|{{{p11|}}}|{{{p12|}}}|{{{p13|}}}|{{{p14|}}}|{{{p15|}}}|{{{p16|}}}|{{{p17|}}}|{{{p18|}}}|{{{p19|}}}|{{{p20|}}}|{{{p21|}}}|{{{p22|}}}|{{{p23|}}}|{{{p24|}}}|{{{p25|}}}|{{{p26|}}}|{{{p27|}}}|{{{p28|}}}|{{{p29|}}}|{{{p30|}}}|{{{p31|}}}|{{{p32|}}}|{{{p33|}}}|{{{p34|}}}|{{{p35|}}}|{{{p36|}}}|{{{p37|}}}|{{{p38|}}}|{{{p39|}}}|{{{p40|}}}|{{{p41|}}}|{{{p42|}}}|{{{p43|}}}|{{{p44|}}}|{{{p45|}}}|{{{p46|}}}|{{{p47|}}}|{{{p48|}}}|{{{p49|}}}|{{{p50|}}}}}
  |{{#if:{{{p1|}}}|{{Collapsible list|title={{{parts|}}}|expand={{#switch:{{{parts_style|}}}|coll=|list=y|{{#if:{{{p6|}}}||y}}}}|1={{{p1|}}}|2={{{p2|}}}|3={{{p3|}}}|4={{{p4|}}}|5={{{p5|}}}|6={{{p6|}}}|7={{{p7|}}}|8={{{p8|}}}|9={{{p9|}}}|10={{{p10|}}}|11={{{p11|}}}|12={{{p12|}}}|13={{{p13|}}}|14={{{p14|}}}|15={{{p15|}}}|16={{{p16|}}}|17={{{p17|}}}|18={{{p18|}}}|19={{{p19|}}}|20={{{p20|}}}|21={{{p21|}}}|22={{{p22|}}}|23={{{p23|}}}|24={{{p24|}}}|25={{{p25|}}}|26={{{p26|}}}|27={{{p27|}}}|28={{{p28|}}}|29={{{p29|}}}|30={{{p30|}}}|31={{{p31|}}}|32={{{p32|}}}|33={{{p33|}}}|34={{{p34|}}}|35={{{p35|}}}|36={{{p36|}}}|37={{{p37|}}}|38={{{p38|}}}|39={{{p39|}}}|40={{{p40|}}}|41={{{p41|}}}|42={{{p42|}}}|43={{{p43|}}}|44={{{p44|}}}|45={{{p45|}}}|46={{{p46|}}}|47={{{p47|}}}|48={{{p48|}}}|49={{{p49|}}}|50={{{p50|}}}}}
    |{{{parts}}}
    }}
  }} }}

&lt;!-- ***Government type and Leader*** --&gt;
| rowclass52 = mergedtoprow
| header52 = {{#if:{{{government_type|}}}{{{governing_body|}}}{{{leader_name|}}}{{{leader_name1|}}}{{{leader_name2|}}}{{{leader_name3|}}}{{{leader_name4|}}}|Засаг захиргаа&lt;div class=&quot;ib-settlement-fn&quot;&gt;{{{government_footnotes|}}}&lt;/div&gt;}}
&lt;!-- ***Government*** --&gt;
| rowclass53 = mergedrow
| label53 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;Төрөл
|  data53 = {{{government_type|}}}

| rowclass54 = mergedrow
| label54 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;Биет
| class54 = agent
|  data54 = {{{governing_body|}}}

| rowclass55 = mergedrow
| label55 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{leader_title}}}
|  data55 = {{#if:{{{leader_title|}}}|{{{leader_name|}}} {{#if:{{{leader_party|}}}|({{Polparty|{{{subdivision_name}}}|{{{leader_party}}}}})}}}}
| rowclass56 = mergedrow
| label56 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{leader_title1}}}
|  data56 = {{#if:{{{leader_title1|}}}|{{{leader_name1|}}}}}
| rowclass57 = mergedrow
| label57 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{leader_title2}}}
|  data57 = {{#if:{{{leader_title2|}}}|{{{leader_name2|}}}}}
| rowclass58 = mergedrow
| label58 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{leader_title3}}}
|  data58 = {{#if:{{{leader_title3|}}}|{{{leader_name3|}}}}}
| rowclass59 = mergedrow
| label59 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{leader_title4}}}
|  data59 = {{#if:{{{leader_title4|}}}|{{{leader_name4|}}}}}

| rowclass60 = mergedrow
| label60 = {{{government_blank1_title}}}
|  data60 = {{#if:{{{government_blank1|}}}|{{{government_blank1|}}}}}
| rowclass61 = mergedrow
| label61 = {{{government_blank2_title}}}
|  data61 = {{#if:{{{government_blank2|}}}|{{{government_blank2|}}}}}
| rowclass62 = mergedrow
| label62 = {{{government_blank3_title}}}
|  data62 = {{#if:{{{government_blank3|}}}|{{{government_blank3|}}}}}
| rowclass63 = mergedrow
| label63 = {{{government_blank4_title}}}
|  data63 = {{#if:{{{government_blank4|}}}|{{{government_blank4|}}}}}
| rowclass64 = mergedrow
| label64 = {{{government_blank5_title}}}
|  data64 = {{#if:{{{government_blank5|}}}|{{{government_blank5|}}}}}
| rowclass65 = mergedrow
| label65 = {{{government_blank6_title}}}
|  data65 = {{#if:{{{government_blank6|}}}|{{{government_blank6|}}}}}

&lt;!-- ***Geographical characteristics*** --&gt;
&lt;!-- ***Area*** --&gt;
| rowclass66 = mergedtoprow
| header66 = {{#if:{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}{{{area_land_km2|}}}{{{area_land_ha|}}}{{{area_land_acre|}}}{{{area_land_sq_mi|}}}{{{area_water_km2|}}}{{{area_water_ha|}}}{{{area_water_acre|}}}{{{area_water_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_ha|}}}{{{area_urban_acre|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{area_rural_ha|}}}{{{area_rural_acre|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_ha|}}}{{{area_metro_acre|}}}{{{area_blank1_km2|}}}{{{area_blank1_ha|}}}{{{area_blank1_acre|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_blank1_sq_mi|}}}
 |{{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&amp;nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}}
   |&lt;!-- displayed below --&gt;
   |Газар нутаг&lt;div class=&quot;ib-settlement-fn&quot;&gt;{{{area_footnotes|}}}&lt;/div&gt;
  }}
 }}

| rowclass67 = {{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&amp;nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}}|mergedtoprow|mergedrow}}
| label67 = {{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&amp;nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}}
  |Area&lt;div class=&quot;ib-settlement-fn&quot;&gt;{{{area_footnotes|}}}&lt;/div&gt;
  |&amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{#if:{{{total_type|}}}|{{{total_type}}}|{{#if:{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{population_metro|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}|{{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|{{{settlement_type|{{{type}}}}}}|Хот}}|Нийт}}}}
  }}
|  data67 = {{#if:{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}
 |{{infobox_settlement/areadisp
   |km2  ={{{area_total_km2|}}}
   |ha   ={{{area_total_ha|}}}
   |acre ={{{area_total_acre|}}}
   |sqmi ={{{area_total_sq_mi|}}}
   |dunam={{{area_total_dunam|}}}
   |link ={{#switch:{{{dunam_link|}}}||on|total=on}}
   |pref ={{{unit_pref}}}
   |name ={{{subdivision_name}}}
 }}}}

| rowclass68 = mergedrow
| label68 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;Газар
|  data68 = {{#if:{{{area_land_km2|}}}{{{area_land_ha|}}}{{{area_land_acre|}}}{{{area_land_sq_mi|}}}{{{area_land_dunam|}}}
 |{{infobox_settlement/areadisp
   |km2  ={{{area_land_km2|}}}
   |ha   ={{{area_land_ha|}}}
   |acre ={{{area_land_acre|}}}
   |sqmi ={{{area_land_sq_mi|}}}
   |dunam={{{area_land_dunam|}}}
   |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|land|on}}
   |pref ={{{unit_pref}}}
   |name ={{{subdivision_name}}}
 }}}}
| rowclass69 = mergedrow
| label69 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;Ус
|  data69 = {{#if:{{{area_water_km2|}}}{{{area_water_ha|}}}{{{area_water_acre|}}}{{{area_water_sq_mi|}}}{{{area_water_dunam|}}}
 |{{infobox_settlement/areadisp
   |km2  ={{{area_water_km2|}}}
   |ha   ={{{area_water_ha|}}}
   |acre ={{{area_water_acre|}}}
   |sqmi ={{{area_water_sq_mi|}}}
   |dunam={{{area_water_dunam|}}}
   |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|water|on}}
   |pref ={{{unit_pref}}}
   |name ={{{subdivision_name}}}
 }} {{#if:{{{area_water_percent|}}}| &amp;nbsp;{{{area_water_percent}}}%}}}}
| rowclass70 = mergedrow
| label70 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;Хотын нутаг&lt;div class=&quot;ib-settlement-fn&quot;&gt;{{{area_urban_footnotes|}}}&lt;/div&gt;
|  data70 = {{#if:{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_ha|}}}{{{area_urban_acre|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_urban_dunam|}}}
 |{{infobox_settlement/areadisp
   |km2  ={{{area_urban_km2|}}}
   |ha   ={{{area_urban_ha|}}}
   |acre ={{{area_urban_acre|}}}
   |sqmi ={{{area_urban_sq_mi|}}}
   |dunam={{{area_urban_dunam|}}}
   |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|urban|on}}
   |pref ={{{unit_pref}}}
   |name ={{{subdivision_name}}}
 }}}}

| rowclass71 = mergedrow
| label71 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;Rural&lt;div class=&quot;ib-settlement-fn&quot;&gt;{{{area_rural_footnotes|}}}&lt;/div&gt;
|  data71 = {{#if:{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_ha|}}}{{{area_rural_acre|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{area_rural_dunam|}}}
 |{{infobox_settlement/areadisp
   |km2  ={{{area_rural_km2|}}}
   |ha   ={{{area_rural_ha|}}}
   |acre ={{{area_rural_acre|}}}
   |sqmi ={{{area_rural_sq_mi|}}}
   |dunam={{{area_rural_dunam|}}}
   |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|rural|on}}
   |pref ={{{unit_pref}}}
   |name ={{{subdivision_name}}}
 }}}}
| rowclass72 = mergedrow
| label72 =&amp;nbsp;•&amp;nbsp;Бөөгнөрөл&lt;div class=&quot;ib-settlement-fn&quot;&gt;{{{area_metro_footnotes|}}}&lt;/div&gt;
|  data72 = {{#if:{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_ha|}}}{{{area_metro_acre|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_metro_dunam|}}}
 |{{infobox_settlement/areadisp
   |km2  ={{{area_metro_km2|}}}
   |ha   ={{{area_metro_ha|}}}
   |acre ={{{area_metro_acre|}}}
   |sqmi ={{{area_metro_sq_mi|}}}
   |dunam={{{area_metro_dunam|}}}
   |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|metro|on}}
   |pref ={{{unit_pref}}}
   |name ={{{subdivision_name}}}
 }}}}
&lt;!-- ***Area rank*** --&gt;
| rowclass73 = mergedrow
| label73 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;Байр
|  data73 = {{{area_rank|}}}

| rowclass74 = mergedrow
| label74 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{area_blank1_title}}}
|  data74 = {{#if:{{{area_blank1_km2|}}}{{{area_blank1_ha|}}}{{{area_blank1_acre|}}}{{{area_blank1_sq_mi|}}}{{{area_blank1_dunam|}}}
  |{{infobox_settlement/areadisp
   |km2  ={{{area_blank1_km2|}}}
   |ha   ={{{area_blank1_ha|}}}
   |acre ={{{area_blank1_acre|}}}
   |sqmi ={{{area_blank1_sq_mi|}}}
   |dunam={{{area_blank1_dunam|}}}
   |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|blank1|on}}
   |pref ={{{unit_pref}}}
   |name ={{{subdivision_name}}}
 }}}}

| rowclass75 = mergedrow
| label75 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{area_blank2_title}}}
|  data75 = {{#if:{{{area_blank2_km2|}}}{{{area_blank2_ha|}}}{{{area_blank2_acre|}}}{{{area_blank2_sq_mi|}}}{{{area_blank2_dunam|}}}
  |{{infobox_settlement/areadisp
   |km2  ={{{area_blank2_km2|}}}
   |ha   ={{{area_blank2_ha|}}}
   |acre ={{{area_blank2_acre|}}}
   |sqmi ={{{area_blank2_sq_mi|}}}
   |dunam={{{area_blank2_dunam|}}}
   |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|blank2|on}}
   |pref ={{{unit_pref}}}
   |name ={{{subdivision_name}}}
 }}}}

| rowclass76 = mergedrow
| label76 = &amp;nbsp;
|  data76 =  {{{area_note|}}}

&lt;!-- ***Dimensions*** --&gt;
| rowclass77 = mergedtoprow
| header77 = {{#if:{{{length_km|}}}{{{length_mi|}}}{{{width_km|}}}{{{width_mi|}}}|Dimensions&lt;div class=&quot;ib-settlement-fn&quot;&gt;{{{dimensions_footnotes|}}}&lt;/div&gt;}}

| rowclass78 = mergedrow
| label78 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;Length
|  data78 = {{#if:{{{length_km|}}}{{{length_mi|}}}
 | {{infobox_settlement/lengthdisp
      |km  ={{{length_km|}}}
      |mi  ={{{length_mi|}}}
      |pref={{{unit_pref}}}
      |name={{{subdivision_name}}}
    }} }}

| rowclass79 = mergedrow
| label79 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;Width
|  data79 = {{#if:{{{width_km|}}}{{{width_mi|}}}
 |{{infobox_settlement/lengthdisp
      |km  ={{{width_km|}}}
      |mi  ={{{width_mi|}}}
      |pref={{{unit_pref}}}
      |name={{{subdivision_name}}}
    }} }}

&lt;!-- ***Elevation*** --&gt;
| rowclass80 = mergedtoprow
| label80 = {{#if:{{{elevation_link|}}}|[[{{{elevation_link|}}}|Өндөр]]|Өндөр}}&lt;div class=&quot;ib-settlement-fn&quot;&gt;{{{elevation_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_point|}}}|&amp;#32;({{{elevation_point}}})}}&lt;/div&gt;
|  data80 = {{#if:{{{elevation_m|}}}{{{elevation_ft|}}}
 |{{infobox_settlement/lengthdisp
      |m   ={{{elevation_m|}}}
      |ft  ={{{elevation_ft|}}}
      |pref={{{unit_pref}}}
      |name={{{subdivision_name}}}
    }} }}

| rowclass81 = {{#if:{{{elevation_m|}}}{{{elevation_ft|}}}|mergedrow|mergedtoprow}}
| label81 = Highest&amp;nbsp;elevation&lt;div class=&quot;ib-settlement-fn&quot;&gt;{{{elevation_max_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_max_point|}}}|&amp;#32;({{{elevation_max_point}}})}}&lt;/div&gt;
|  data81 = {{#if:{{{elevation_max_m|}}}{{{elevation_max_ft|}}}
 |{{infobox_settlement/lengthdisp
      |m   ={{{elevation_max_m|}}}
      |ft  ={{{elevation_max_ft|}}}
      |pref={{{unit_pref}}}
      |name={{{subdivision_name}}}
    }} }}
&lt;!-- ***Elevation max rank*** --&gt;
| rowclass82 = mergedrow
| label82 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;Байр
|  data82 =  {{#if:{{{elevation_max_m|}}}{{{elevation_max_ft|}}}| {{{elevation_max_rank|}}} }}

| rowclass83 = {{#if:{{{elevation_min_rank|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}}
| label83 = Lowest&amp;nbsp;elevation&lt;div class=&quot;ib-settlement-fn&quot;&gt;{{{elevation_min_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_min_point|}}}|&amp;#32;({{{elevation_min_point}}})}}&lt;/div&gt;
|  data83 = {{#if:{{{elevation_min_m|}}}{{{elevation_min_ft|}}}
  |{{infobox_settlement/lengthdisp
      |m   ={{{elevation_min_m|}}}
      |ft  ={{{elevation_min_ft|}}}
      |pref={{{unit_pref}}}
      |name={{{subdivision_name}}}
    }} }}
&lt;!-- ***Elevation min rank*** --&gt;
| rowclass84 = mergedrow
| label84 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;Байр
|  data84 = {{#if:{{{elevation_min_m|}}}{{{elevation_min_ft|}}}|{{{elevation_min_rank|}}}}}

&lt;!-- ***Population*** --&gt;
| rowclass85 = mergedtoprow
| label85 = Хүн ам&lt;div class=&quot;ib-settlement-fn&quot;&gt;{{#if:{{{population_as_of|}}}|{{nbsp}}({{{population_as_of}}})}}{{{population_footnotes|}}}&lt;/div&gt;
|  data85 = {{#if:{{{population|}}}
  | {{formatnum:{{replace|{{{population}}}|,|}}}}
  | {{#ifeq:{{{total_type}}}|&amp;nbsp;
    | {{#if:{{{population_total|}}}
      | {{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}}}
      }}
    }}
  }}

| rowclass86 = mergedtoprow
| header86 = {{#if:{{{population|}}}
  |
  |{{#ifeq:{{{total_type}}}|&amp;nbsp;
     |
     |{{#if:{{{population_total|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}{{{population_metro|}}}{{{population_blank1|}}}{{{population_blank2|}}}{{{population_est|}}}
       |Хүн ам&lt;div class=&quot;ib-settlement-fn&quot;&gt;{{#if:{{{population_as_of|}}}|{{nbsp}}({{{population_as_of}}})}}{{{population_footnotes|}}}&lt;/div&gt;
      }}
    }}
  }}

| rowclass87 = mergedrow
| label87 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{#if:{{{total_type|}}}|{{{total_type}}}|{{#if:{{{population_metro|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}|{{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|{{{settlement_type|{{{type}}}}}}|Хот}}|Нийт}}}}
|  data87 = {{#if:{{{population|}}}
  |
  |{{#ifeq:{{{total_type}}}|&amp;nbsp;
     |
     |{{#if:{{{population_total|}}}
       | {{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}}}
      }}
    }}
  }}

| rowclass88 = mergedrow
| label88 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;Тооцоо&amp;nbsp;&lt;div class=&quot;ib-settlement-fn&quot;&gt;({{{pop_est_as_of}}}){{{pop_est_footnotes|}}}&lt;/div&gt;
|  data88 = {{#if:{{{population_est|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_est}}}|,|}}}} }}

&lt;!-- ***Population rank*** --&gt;
| rowclass89 = mergedrow
| label89 =&amp;nbsp;•&amp;nbsp;Байр
|  data89 = {{{population_rank|}}}

| rowclass90 = mergedrow
| label90 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;Нягтрал
|  data90 = {{#if:{{{population_density_km2|}}}{{{population_density_sq_mi|}}}{{{population_total|}}}
   |{{infobox_settlement/densdisp
      |/km2 ={{{population_density_km2|}}}
      |/sqmi2={{{population_density_sq_mi|}}}
      |pop  ={{{population_total|}}}
      |dunam={{{area_total_dunam|}}}
      |ha   ={{{area_total_ha|}}}
      |km2  ={{{area_total_km2|}}}
      |acre ={{{area_total_acre|}}}
      |sqmi ={{{area_total_sq_mi|}}}
      |pref ={{{unit_pref}}}
      |name ={{{subdivision_name}}}
    }}}}

&lt;!-- ***Population density rank*** --&gt;
| rowclass91 = mergedrow
| label91 = &amp;nbsp;&amp;nbsp;•&amp;nbsp;Байр
|  data91 = {{{population_density_rank|}}}

| rowclass92 = mergedrow
| label92 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;[[Хотын бүс|Хотын нутаг]]&lt;div class=&quot;ib-settlement-fn&quot;&gt;{{{population_urban_footnotes|}}}&lt;/div&gt;
|  data92 = {{#if:{{{population_urban|}}}| {{formatnum:{{replace|{{{population_urban}}}|,|}}}} }}

| rowclass93 = mergedrow
| label93 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;Нягтрал
|  data93 = {{#if:{{{population_density_urban_km2|}}}{{{population_density_urban_sq_mi|}}}{{{population_urban|}}}
   |{{infobox_settlement/densdisp
      |/km2 ={{{population_density_urban_km2|}}}
      |/sqmi={{{population_density_urban_sq_mi|}}}
      |pop  ={{{population_urban|}}}
      |ha   ={{{area_urban_ha|}}}
      |km2  ={{{area_urban_km2|}}}
      |acre ={{{area_urban_acre|}}}
      |sqmi ={{{area_urban_sq_mi|}}}
      |dunam={{{area_urban_dunam|}}}
      |pref ={{{unit_pref}}}
      |name ={{{subdivision_name}}}
    }}}}

| rowclass94 = mergedrow
| label94 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;[[Rural area|Rural]]&lt;div class=&quot;ib-settlement-fn&quot;&gt;{{{population_rural_footnotes|}}}&lt;/div&gt;
|  data94 = {{#if:{{{population_rural|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_rural}}}|,|}}}}}}

| rowclass95 = mergedrow
| label95 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;Rural&amp;nbsp;density
|  data95 = {{#if:{{{population_density_rural_km2|}}}{{{population_density_rural_sq_mi|}}}{{{population_rural|}}}
   |{{infobox_settlement/densdisp
      |/km2 ={{{population_density_rural_km2|}}}
      |/sqmi={{{population_density_rural_sq_mi|}}}
      |pop  ={{{population_rural|}}}
      |ha   ={{{area_rural_ha|}}}
      |km2  ={{{area_rural_km2|}}}
      |acre ={{{area_rural_acre|}}}
      |sqmi ={{{area_rural_sq_mi|}}}
      |dunam={{{area_rural_dunam|}}}
      |pref ={{{unit_pref}}}
      |name ={{{subdivision_name}}}
    }}}}

| rowclass96 = mergedrow
| label96 =&amp;nbsp;•&amp;nbsp;[[Хотын бөөгнөрлийн бүс|Бөөгнөрөл]]&lt;div class=&quot;ib-settlement-fn&quot;&gt;{{{population_metro_footnotes|}}}&lt;/div&gt;
|  data96 = {{#if:{{{population_metro|}}}| {{formatnum:{{replace|{{{population_metro}}}|,|}}}} }}

| rowclass97 = mergedrow
| label97 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;Нягтрал
|  data97 =  {{#if:{{{population_density_metro_km2|}}}{{{population_density_metro_sq_mi|}}}{{{population_metro|}}}
   |{{infobox_settlement/densdisp
      |/km2 ={{{population_density_metro_km2|}}}
      |/sqmi={{{population_density_metro_sq_mi|}}}
      |pop  ={{{population_metro|}}}
      |ha   ={{{area_metro_ha|}}}
      |km2  ={{{area_metro_km2|}}}
      |acre ={{{area_metro_acre|}}}
      |sqmi ={{{area_metro_sq_mi|}}}
      |dunam={{{area_metro_dunam|}}}
      |pref ={{{unit_pref}}}
      |name ={{{subdivision_name}}}
    }}}}

| rowclass98 = mergedrow
| label98 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{population_blank1_title|}}}&lt;div class=&quot;ib-settlement-fn&quot;&gt;{{{population_blank1_footnotes|}}}&lt;/div&gt;
|  data98 = {{#if:{{{population_blank1|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_blank1}}}|,|}}}}}}

| rowclass99 = mergedrow
| label99 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{#if:{{{population_blank1_title|}}}|{{{population_blank1_title}}} density|Density}}
|  data99 =  {{#if:{{{population_density_blank1_km2|}}}{{{population_density_blank1_sq_mi|}}}{{{population_blank1|}}}
   |{{infobox_settlement/densdisp
      |/km2 ={{{population_density_blank1_km2|}}}
      |/sqmi={{{population_density_blank1_sq_mi|}}}
      |pop  ={{{population_blank1|}}}
      |ha   ={{{area_blank1_ha|}}}
      |km2  ={{{area_blank1_km2|}}}
      |acre ={{{area_blank1_acre|}}}
      |sqmi ={{{area_blank1_sq_mi|}}}
      |dunam={{{area_blank1_dunam|}}}
      |pref ={{{unit_pref}}}
      |name ={{{subdivision_name}}}
    }}}}

| rowclass100 = mergedrow
| label100 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{population_blank2_title|}}}&lt;div class=&quot;ib-settlement-fn&quot;&gt;{{{population_blank2_footnotes|}}}&lt;/div&gt;
|  data100 = {{#if:{{{population_blank2|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_blank2}}}|,|}}}}}}

| rowclass101 = mergedrow
| label101 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{#if:{{{population_blank2_title|}}}|{{{population_blank2_title}}} density|Density}}
|  data101 = {{#if:{{{population_density_blank2_km2|}}}{{{population_density_blank2_sq_mi|}}}{{{population_blank2|}}}
   |{{infobox_settlement/densdisp
      |/km2 ={{{population_density_blank2_km2|}}}
      |/sqmi={{{population_density_blank2_sq_mi|}}}
      |pop  ={{{population_blank2|}}}
      |ha   ={{{area_blank2_ha|}}}
      |km2  ={{{area_blank2_km2|}}}
      |acre ={{{area_blank2_acre|}}}
      |sqmi ={{{area_blank2_sq_mi|}}}
      |dunam={{{area_blank2_dunam|}}}
      |pref ={{{unit_pref}}}
      |name ={{{subdivision_name}}}
    }}}}

| rowclass102 = mergedrow
| label102 = &amp;nbsp;
|  data102 = {{{population_note|}}}

| rowclass103 = mergedtoprow
| label103 = {{#if:{{{population_demonym|}}}|[[Ард түмний нэр|Иргэдийн нэршил]]|{{#if:{{{population_demonyms|}}}|[[Ард түмний нэр|Иргэдийн нэршил]]}}}}
|  data103 = {{if empty|{{{population_demonym|}}}|{{{population_demonyms|}}}}}{{Main other|{{Pluralize from text|{{{population_demonym|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible demonym list]]}}}}

&lt;!-- ***Demographics 1*** --&gt;
| rowclass104 = mergedtoprow
| header104 = {{#if:{{{demographics_type1|}}}
 |{{{demographics_type1}}}&lt;div class=&quot;ib-settlement-fn&quot;&gt;{{{demographics1_footnotes|}}}&lt;/div&gt;}}
| rowclass105 = mergedrow
| label105 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{demographics1_title1}}}
|  data105 = {{#if:{{{demographics_type1|}}}
 |{{#if:{{{demographics1_title1|}}}|{{{demographics1_info1|}}}}}}}
| rowclass106 = mergedrow
| label106 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{demographics1_title2}}}
|  data106 = {{#if:{{{demographics_type1|}}}
 |{{#if:{{{demographics1_title2|}}}|{{{demographics1_info2|}}}}}}}
| rowclass107 = mergedrow
| label107 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{demographics1_title3}}}
|  data107 = {{#if:{{{demographics_type1|}}}
 |{{#if:{{{demographics1_title3|}}}|{{{demographics1_info3|}}}}}}}
| rowclass108 = mergedrow
| label108 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{demographics1_title4}}}
|  data108 = {{#if:{{{demographics_type1|}}}
 |{{#if:{{{demographics1_title4|}}}|{{{demographics1_info4|}}}}}}}
| rowclass109 = mergedrow
| label109 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{demographics1_title5}}}
|  data109 = {{#if:{{{demographics_type1|}}}
 |{{#if:{{{demographics1_title5|}}}|{{{demographics1_info5|}}}}}}}
| rowclass110 = mergedrow
| label110 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{demographics1_title6}}}
|  data110 = {{#if:{{{demographics_type1|}}}
 |{{#if:{{{demographics1_title6|}}}|{{{demographics1_info6|}}}}}}}
| rowclass111 = mergedrow
| label111 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{demographics1_title7}}}
|  data111 = {{#if:{{{demographics_type1|}}}
 |{{#if:{{{demographics1_title7|}}}|{{{demographics1_info7|}}}}}}}
| rowclass112 = mergedrow
| label112 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{demographics1_title8}}}
|  data112 = {{#if:{{{demographics_type1|}}}
 |{{#if:{{{demographics1_title8|}}}|{{{demographics1_info8|}}}}}}}
| rowclass113 = mergedrow
| label113 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{demographics1_title9}}}
|  data113 = {{#if:{{{demographics_type1|}}}
 |{{#if:{{{demographics1_title9|}}}|{{{demographics1_info9|}}}}}}}
| rowclass114 = mergedrow
| label114 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{demographics1_title10}}}
|  data114 = {{#if:{{{demographics_type1|}}}
 |{{#if:{{{demographics1_title10|}}}|{{{demographics1_info10|}}}}}}}

&lt;!-- ***Demographics 2*** --&gt;
| rowclass115 = mergedtoprow
| header115 = {{#if:{{{demographics_type2|}}}
 |{{{demographics_type2}}}&lt;div class=&quot;ib-settlement-fn&quot;&gt;{{{demographics2_footnotes|}}}&lt;/div&gt;}}
| rowclass116 = mergedrow
| label116 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{demographics2_title1}}}
|  data116 = {{#if:{{{demographics_type2|}}}
 |{{#if:{{{demographics2_title1|}}}|{{{demographics2_info1|}}}}}}}
| rowclass117 = mergedrow
| label117 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{demographics2_title2}}}
|  data117 = {{#if:{{{demographics_type2|}}}
 |{{#if:{{{demographics2_title2|}}}|{{{demographics2_info2|}}}}}}}
| rowclass118 = mergedrow
| label118 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{demographics2_title3}}}
|  data118 = {{#if:{{{demographics_type2|}}}
 |{{#if:{{{demographics2_title3|}}}|{{{demographics2_info3|}}}}}}}
| rowclass119 = mergedrow
| label119 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{demographics2_title4}}}
|  data119 = {{#if:{{{demographics_type2|}}}
 |{{#if:{{{demographics2_title4|}}}|{{{demographics2_info4|}}}}}}}
| rowclass120 = mergedrow
| label120 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{demographics2_title5}}}
|  data120 = {{#if:{{{demographics_type2|}}}
 |{{#if:{{{demographics2_title5|}}}|{{{demographics2_info5|}}}}}}}
| rowclass121 = mergedrow
| label121 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{demographics2_title6}}}
|  data121 = {{#if:{{{demographics_type2|}}}
 |{{#if:{{{demographics2_title6|}}}|{{{demographics2_info6|}}}}}}}
| rowclass122 = mergedrow
| label122 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{demographics2_title7}}}
|  data122 = {{#if:{{{demographics_type2|}}}
 |{{#if:{{{demographics2_title7|}}}|{{{demographics2_info7|}}}}}}}
| rowclass123 = mergedrow
| label123 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{demographics2_title8}}}
|  data123 = {{#if:{{{demographics_type2|}}}
 |{{#if:{{{demographics2_title8|}}}|{{{demographics2_info8|}}}}}}}
| rowclass124 = mergedrow
| label124 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{demographics2_title9}}}
|  data124 = {{#if:{{{demographics_type2|}}}
 |{{#if:{{{demographics2_title9|}}}|{{{demographics2_info9|}}}}}}}
| rowclass125 = mergedrow
| label125 = &amp;nbsp;•&amp;nbsp;{{{demographics2_title10}}}
|  data125 = {{#if:{{{demographics_type2|}}}
 |{{#if:{{{demographics2_title10|}}}|{{{demographics2_info10|}}}}}}}


&lt;!-- ***Time Zones*** --&gt;
| rowclass126 = mergedtoprow
| header126 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|{{#if:{{{timezone2|}}}|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]}}|}}

| rowclass127 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|mergedrow|mergedtoprow}}
|  label127 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|{{{timezone1_location}}}|{{#if:{{{timezone2_location|}}}|{{{timezone2_location}}}|{{#if:{{{timezone2|}}}|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]}}}}}}
|  data127 = {{#if:{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}} }}}
 |[[UTC{{{utc_offset1|{{{utc_offset}}}}}}]] {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}|({{{timezone1|{{{timezone}}}}}})}}
 |{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}
 }} 
| rowclass128 = mergedrow
| label128 = &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;&amp;nbsp;•&amp;nbsp;Зун ([[Зуны цаг|ЗЦ]])&lt;/span&gt;
|  data128 = {{#if:{{{utc_offset1_DST|{{{utc_offset_DST|}}}}}}
     |[[UTC{{{utc_offset1_DST|{{{utc_offset_DST|}}}}}}]] {{#if:{{{timezone1_DST|{{{timezone_DST|}}}}}}|({{{timezone1_DST|{{{timezone_DST}}}}}})}}
     |{{{timezone1_DST|{{{timezone_DST|}}}}}}
    }}

| rowclass129 = mergedrow
| label129 = {{#if:{{{timezone2_location|}}}| {{{timezone2_location|}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
|  data129 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}}
 |{{#if:{{{utc_offset2|{{{utc_offset2|}}} }}}
   |[[UTC{{{utc_offset2|{{{utc_offset2}}}}}}]] {{#if:{{{timezone2|}}}|({{{timezone2}}})}}
   |{{{timezone2|}}}
   }}
 }}
| rowclass130 = mergedrow
| label130 = &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;&amp;nbsp;•&amp;nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])&lt;/span&gt;
|  data130 = {{#if:{{{utc_offset2_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset2_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone2_DST|}}}|({{{timezone2_DST|}}})}}
     |{{{timezone2_DST|}}}
    }}

| rowclass131 = mergedrow
| label131 = {{#if:{{{timezone3_location|}}}| {{{timezone3_location|}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
|  data131 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}}
 |{{#if:{{{utc_offset3|{{{utc_offset3|}}} }}}
   |[[UTC{{{utc_offset3|{{{utc_offset3}}}}}}]] {{#if:{{{timezone3|}}}|({{{timezone3}}})}}
   |{{{timezone3|}}}
   }}
 }}
| rowclass132 = mergedrow
| label132 = &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;&amp;nbsp;•&amp;nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])&lt;/span&gt;
|  data132 = {{#if:{{{utc_offset3_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset3_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone3_DST|}}}|({{{timezone3_DST|}}})}}
     |{{{timezone3_DST|}}}
    }}

| rowclass133 = mergedrow
| label133 = {{#if:{{{timezone4_location|}}}| {{{timezone4_location|}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
|  data133 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}}
 |{{#if:{{{utc_offset4|{{{utc_offset4|}}} }}}
   |[[UTC{{{utc_offset4|{{{utc_offset4}}}}}}]] {{#if:{{{timezone4|}}}|({{{timezone4}}})}}
   |{{{timezone4|}}}
   }}
 }}
| rowclass134 = mergedrow
| label134 = &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;&amp;nbsp;•&amp;nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])&lt;/span&gt;
|  data134 = {{#if:{{{utc_offset4_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset4_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone4_DST|}}}|({{{timezone4_DST|}}})}}
     |{{{timezone4_DST|}}}
    }}

| rowclass135 = mergedrow
| label135 = {{#if:{{{timezone5_location|}}}| {{{timezone5_location|}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
|  data135 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}}
 |{{#if:{{{utc_offset5|{{{utc_offset5|}}} }}}
   |[[UTC{{{utc_offset5|{{{utc_offset5}}}}}}]] {{#if:{{{timezone5|}}}|({{{timezone5}}})}}
   |{{{timezone5|}}}
   }}
 }}
| rowclass136 = mergedrow
| label136 = &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;&amp;nbsp;•&amp;nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])&lt;/span&gt;
|  data136 = {{#if:{{{utc_offset5_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset5_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone5_DST|}}}|({{{timezone5_DST|}}})}}
     |{{{timezone5_DST|}}}
    }}

&lt;!-- ***Postal Code(s)*** --&gt;
| rowclass137 = mergedtoprow
| label137 = {{{postal_code_type}}}
| class137 = adr
|  data137 = {{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|&lt;div class=&quot;postal-code&quot;&gt;{{{postal_code}}}&lt;/div&gt;}}}}

| rowclass138 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}|mergedbottomrow|mergedtoprow}}
| label138 = {{{postal2_code_type}}}
| class138 = adr
|  data138 = {{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|&lt;div class=&quot;postal-code&quot;&gt;{{{postal2_code}}}&lt;/div&gt;}} }} }}

&lt;!-- ***Area Code(s)*** --&gt;
| rowclass139 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}|mergedrow|mergedtoprow}}
| label139 = {{#if:{{{area_code_type|}}}|{{{area_code_type}}}|{{#if:{{{area_code|}}}|[[Утасны дугаарлалтын төлөвлөгөө|Бүсийн дугаар]]|{{#if:{{{area_codes|}}}|[[Утасны дугаарлалтын төлөвлөгөө|Бүсийн дугаар]]}}}}}}
|  data139 = {{if empty|{{{area_code|}}}|{{{area_codes|}}}}}{{#if:{{{area_code_type|}}}{{{area_codes|}}}||{{Main other|{{Pluralize from text|any_comma=1|parse_links=1|{{{area_code|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible area code list]]}}}}}}

&lt;!-- Geocode--&gt;
| rowclass140 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}|mergedrow|mergedtoprow}}
| label140 = [[Geocode]]
| class140 = nickname
|  data140 = {{{geocode|}}}

&lt;!-- ISO Code--&gt;
| rowclass141 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}|mergedrow|mergedtoprow}}
| label141 = [[ISO 3166|ISO 3166 код]]
| class141 = nickname
|  data141 = {{{iso_code|}}}

&lt;!-- Vehicle registration plate--&gt;
| rowclass142 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|mergedrow|mergedtoprow}}
| label142 = {{#if:{{{registration_plate_type|}}}|{{{registration_plate_type}}}|[[Тээврийн хэрэгслийн улсын дугаар|Улсын дугаар]]}}
|  data142 = {{{registration_plate|}}}

&lt;!-- Other codes --&gt;
| rowclass143 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|{{{registration_plate|}}}|mergedrow|mergedtoprow}}
| label143 = {{{code1_name|}}}
| class143 = nickname
|  data143 = {{#if:{{{code1_name|}}}|{{{code1_info|}}}}}

| rowclass144 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|{{{registration_plate|}}}|{{{code1_name|}}}|mergedrow|mergedtoprow}}
| label144 = {{{code2_name|}}}
| class144 = nickname
|  data144 = {{#if:{{{code2_name|}}}|{{{code2_info|}}}}}

&lt;!-- ***Blank Fields (two sections)*** --&gt;
| rowclass145 = mergedtoprow
| label145 = {{{blank_name_sec1|{{{blank_name|}}}}}}
|  data145 = {{#if:{{{blank_name_sec1|{{{blank_name|}}}}}}|{{{blank_info_sec1|{{{blank_info|}}}}}}}}

| rowclass146 = mergedrow
| label146 = {{{blank1_name_sec1|{{{blank1_name|}}}}}}
|  data146 = {{#if:{{{blank1_name_sec1|{{{blank1_name|}}}}}}|{{{blank1_info_sec1|{{{blank1_info|}}}}}}}}

| rowclass147 = mergedrow
| label147 = {{{blank2_name_sec1|{{{blank2_name|}}}}}}
|  data147 = {{#if:{{{blank2_name_sec1|{{{blank2_name|}}}}}}|{{{blank2_info_sec1|{{{blank2_info|}}}}}}}}

| rowclass148 = mergedrow
| label148 = {{{blank3_name_sec1|{{{blank3_name|}}}}}}
|  data148 = {{#if:{{{blank3_name_sec1|{{{blank3_name|}}}}}}|{{{blank3_info_sec1|{{{blank3_info|}}}}}}}}

| rowclass149 = mergedrow
| label149 = {{{blank4_name_sec1|{{{blank4_name|}}}}}}
|  data149 = {{#if:{{{blank4_name_sec1|{{{blank4_name|}}}}}}|{{{blank4_info_sec1|{{{blank4_info|}}}}}}}}

| rowclass150 = mergedrow
| label150 = {{{blank5_name_sec1|{{{blank5_name|}}}}}}
|  data150 = {{#if:{{{blank5_name_sec1|{{{blank5_name|}}}}}}|{{{blank5_info_sec1|{{{blank5_info|}}}}}}}}

| rowclass151 = mergedrow
| label151 = {{{blank6_name_sec1|{{{blank6_name|}}}}}}
|  data151 = {{#if:{{{blank6_name_sec1|{{{blank6_name|}}}}}}|{{{blank6_info_sec1|{{{blank6_info|}}}}}}}}

| rowclass152 = mergedrow
| label152 = {{{blank7_name_sec1|{{{blank7_name|}}}}}}
|  data152 = {{#if:{{{blank7_name_sec1|{{{blank7_name|}}}}}}|{{{blank7_info_sec1|{{{blank7_info|}}}}}}}}

| rowclass153 = mergedtoprow
| label153 = {{{blank_name_sec2}}}
|  data153 = {{#if:{{{blank_name_sec2|}}}|{{{blank_info_sec2|}}}}}

| rowclass154 = mergedrow
| label154 = {{{blank1_name_sec2}}}
|  data154 = {{#if:{{{blank1_name_sec2|}}}|{{{blank1_info_sec2|}}}}}

| rowclass155 = mergedrow
| label155 = {{{blank2_name_sec2}}}
|  data155 = {{#if:{{{blank2_name_sec2|}}}|{{{blank2_info_sec2|}}}}}

| rowclass156 = mergedrow
| label156 = {{{blank3_name_sec2}}}
|  data156 = {{#if:{{{blank3_name_sec2|}}}|{{{blank3_info_sec2|}}}}}

| rowclass157 = mergedrow
| label157 = {{{blank4_name_sec2}}}
|  data157 = {{#if:{{{blank4_name_sec2|}}}|{{{blank4_info_sec2|}}}}}

| rowclass158 = mergedrow
| label158 = {{{blank5_name_sec2}}}
|  data158 = {{#if:{{{blank5_name_sec2|}}}|{{{blank5_info_sec2|}}}}}

| rowclass159 = mergedrow
| label159 = {{{blank6_name_sec2}}}
|  data159 = {{#if:{{{blank6_name_sec2|}}}|{{{blank6_info_sec2|}}}}}

| rowclass160 = mergedrow
| label160 = {{{blank7_name_sec2}}}
|  data160 = {{#if:{{{blank7_name_sec2|}}}|{{{blank7_info_sec2|}}}}}

&lt;!-- ***Website*** --&gt;
| rowclass161 = mergedtoprow
| label161 = Вэб сайт
|  data161 = {{#if:{{{website|}}}|{{{website}}}}}

| class162 = maptable
| data162 = {{#if:{{{module|}}}|{{{module}}}}}

&lt;!-- ***Footnotes*** --&gt;
| belowrowclass = mergedtoprow
| below = {{{footnotes|}}}
}}&lt;!-- Check for unknowns
--&gt;{{#invoke:Check for unknown parameters|check|unknown={{main other|[[Category:Pages using infobox settlement with unknown parameters|_VALUE_{{PAGENAME}}]]}}|preview=Page using [[Template:Infobox settlement]] with unknown parameter &quot;_VALUE_&quot;|ignoreblank=y
| alt | anthem | anthem_link | area_blank1_acre | area_blank1_dunam | area_blank1_ha | area_blank1_km2 | area_blank1_sq_mi | area_blank1_title | area_blank2_acre | area_blank2_dunam | area_blank2_ha | area_blank2_km2 | area_blank2_sq_mi | area_blank2_title | area_code | area_code_type | area_codes | area_footnotes | area_land_acre | area_land_dunam | area_land_ha | area_land_km2 | area_land_sq_mi | area_metro_acre | area_metro_dunam | area_metro_footnotes | area_metro_ha | area_metro_km2 | area_metro_sq_mi | area_note | area_rank | area_rural_acre | area_rural_dunam | area_rural_footnotes | area_rural_ha | area_rural_km2 | area_rural_sq_mi | area_total_acre | area_total_dunam | area_total_ha | area_total_km2 | area_total_sq_mi | area_urban_acre | area_urban_dunam | area_urban_footnotes | area_urban_ha | area_urban_km2 | area_urban_sq_mi | area_water_acre | area_water_dunam | area_water_ha | area_water_km2 | area_water_percent | area_water_sq_mi | blank_emblem_alt | blank_emblem_link | blank_emblem_size | blank_emblem_type | blank_info | blank_info_sec1 | blank_info_sec2 | blank_name | blank_name_sec1 | blank_name_sec2 | blank1_info | blank1_info_sec1 | blank1_info_sec2 | blank1_name | blank1_name_sec1 | blank1_name_sec2 | blank2_info | blank2_info_sec1 | blank2_info_sec2 | blank2_name | blank2_name_sec1 | blank2_name_sec2 | blank3_info | blank3_info_sec1 | blank3_info_sec2 | blank3_name | blank3_name_sec1 | blank3_name_sec2 | blank4_info | blank4_info_sec1 | blank4_info_sec2 | blank4_name | blank4_name_sec1 | blank4_name_sec2 | blank5_info | blank5_info_sec1 | blank5_info_sec2 | blank5_name | blank5_name_sec1 | blank5_name_sec2 | blank6_info | blank6_info_sec1 | blank6_info_sec2 | blank6_name | blank6_name_sec1 | blank6_name_sec2 | blank7_info | blank7_info_sec1 | blank7_info_sec2 | blank7_name | blank7_name_sec1 | blank7_name_sec2 | caption | code1_info | code1_name | code2_info | code2_name | coor_pinpoint | coor_type | coordinates | coordinates_footnotes | demographics_type1 | demographics_type2 | demographics1_footnotes | demographics1_info1 | demographics1_info10 | demographics1_info2 | demographics1_info3 | demographics1_info4 | demographics1_info5 | demographics1_info6 | demographics1_info7 | demographics1_info8 | demographics1_info9 | demographics1_title1 | demographics1_title10 | demographics1_title2 | demographics1_title3 | demographics1_title4 | demographics1_title5 | demographics1_title6 | demographics1_title7 | demographics1_title8 | demographics1_title9 | demographics2_footnotes | demographics2_info1 | demographics2_info10 | demographics2_info2 | demographics2_info3 | demographics2_info4 | demographics2_info5 | demographics2_info6 | demographics2_info7 | demographics2_info8 | demographics2_info9 | demographics2_title1 | demographics2_title10 | demographics2_title2 | demographics2_title3 | demographics2_title4 | demographics2_title5 | demographics2_title6 | demographics2_title7 | demographics2_title8 | demographics2_title9 | dimensions_footnotes | dunam_link | elevation_footnotes | elevation_ft | elevation_link | elevation_m | elevation_max_footnotes | elevation_max_ft | elevation_max_m | elevation_max_point | elevation_max_rank | elevation_min_footnotes | elevation_min_ft | elevation_min_m | elevation_min_point | elevation_min_rank | elevation_point | embed | established_date | established_date1 | established_date2 | established_date3 | established_date4 | established_date5 | established_date6 | established_date7 | established_title | established_title1 | established_title2 | established_title3 | established_title4 | established_title5 | established_title6 | established_title7 | etymology | extinct_date | extinct_title | flag_alt | flag_border | flag_link | flag_size | footnotes | founder | geocode | governing_body | government_footnotes | government_type | government_blank1_title | government_blank1 | government_blank2_title | government_blank2 | government_blank2_title | government_blank3 | government_blank3_title | government_blank3 | government_blank4_title | government_blank4 | government_blank5_title | government_blank5 | government_blank6_title | government_blank6 | grid_name | grid_position | image_alt | image_blank_emblem | image_caption | image_flag | image_map | image_map1 | image_seal | image_shield | image_size | image_skyline | imagesize | iso_code | leader_name | leader_name1 | leader_name2 | leader_name3 | leader_name4 | leader_party | leader_title | leader_title1 | leader_title2 | leader_title3 | leader_title4 | length_km | length_mi | map_alt | map_alt1 | map_caption | map_caption1 | mapsize | mapsize1 | module | motto | motto_link | mottoes | name | named_for | native_name | native_name_lang | nickname | nickname_link | nicknames | official_name | other_name | p1 | p10 | p11 | p12 | p13 | p14 | p15 | p16 | p17 | p18 | p19 | p2 | p20 | p21 | p22 | p23 | p24 | p25 | p26 | p27 | p28 | p29 | p3 | p30 | p31 | p32 | p33 | p34 | p35 | p36 | p37 | p38 | p39 | p4 | p40 | p41 | p42 | p43 | p44 | p45 | p46 | p47 | p48 | p49 | p5 | p50 | p6 | p7 | p8 | p9 | parts | parts_style | parts_type | pop_est_as_of | pop_est_footnotes | population | population_as_of | population_blank1 | population_blank1_footnotes | population_blank1_title | population_blank2 | population_blank2_footnotes | population_blank2_title | population_demonym | population_demonyms | population_density_blank1_km2 | population_density_blank1_sq_mi | population_density_blank2_km2 | population_density_blank2_sq_mi | population_density_km2 | population_density_metro_km2 | population_density_metro_sq_mi | population_density_rank | population_density_rural_km2 | population_density_rural_sq_mi | population_density_sq_mi | population_density_urban_km2 | population_density_urban_sq_mi | population_est | population_footnotes | population_metro | population_metro_footnotes | population_note | population_rank | population_rural | population_rural_footnotes | population_total | population_urban | population_urban_footnotes | postal_code | postal_code_type | postal2_code | postal2_code_type | pushpin_image | pushpin_label | pushpin_label_position | pushpin_map | pushpin_map_alt | pushpin_map_caption | pushpin_map_caption_notsmall | pushpin_map_narrow | pushpin_mapsize | pushpin_outside | pushpin_overlay | pushpin_relief | registration_plate | registration_plate_type | seal_alt | seal_link | seal_size | seal_type | seat | seat_type | seat1 | seat1_type | seat2 | seat2_type | settlement_type | shield_alt | shield_link | shield_size | short_description | subdivision_name | subdivision_name1 | subdivision_name2 | subdivision_name3 | subdivision_name4 | subdivision_name5 | subdivision_name6 | subdivision_type | subdivision_type1 | subdivision_type2 | subdivision_type3 | subdivision_type4 | subdivision_type5 | subdivision_type6 | timezone | timezone_DST | timezone_link | timezone1 | timezone1_DST | timezone1_location | timezone2 | timezone2_DST | timezone2_location | timezone3 | timezone3_DST | timezone3_location | timezone4 | timezone4_DST | timezone4_location | timezone5 | timezone5_DST | timezone5_location | total_type | translit_lang1 | translit_lang1_info | translit_lang1_info1 | translit_lang1_info2 | translit_lang1_info3 | translit_lang1_info4 | translit_lang1_info5 | translit_lang1_info6 | translit_lang1_type | translit_lang1_type1 | translit_lang1_type2 | translit_lang1_type3 | translit_lang1_type4 | translit_lang1_type5 | translit_lang1_type6 | translit_lang2 | translit_lang2_info | translit_lang2_info1 | translit_lang2_info2 | translit_lang2_info3 | translit_lang2_info4 | translit_lang2_info5 | translit_lang2_info6 | translit_lang2_type | translit_lang2_type1 | translit_lang2_type2 | translit_lang2_type3 | translit_lang2_type4 | translit_lang2_type5 | translit_lang2_type6 | type | unit_pref | utc_offset | utc_offset_DST | utc_offset1 | utc_offset1_DST | utc_offset2 | utc_offset2_DST | utc_offset3 | utc_offset3_DST | utc_offset4 | utc_offset4_DST | utc_offset5 | utc_offset5_DST | website | width_km | width_mi
}}&lt;!--
--&gt;{{#invoke:Check for clobbered parameters|check
| template = Инфобокс суурин
| cat = {{main other|Category:Pages using infobox settlement with conflicting parameters}}
| population; population_total
| image_size; imagesize
| image_alt; alt
| image_caption; caption
}}&lt;!-- Wikidata
--&gt;{{#if:{{{coordinates_wikidata|}}}{{{wikidata|}}}
 |[[Category:Pages using infobox settlement with the wikidata parameter]]
}}{{main other|&lt;!-- Missing country
--&gt;{{#if:{{{subdivision_name|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with missing country]]}}&lt;!-- No map
--&gt;{{#if:{{{pushpin_map|}}}{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with no map]]}}&lt;!-- Image_map1 without image_map
--&gt;{{#if:{{{image_map1|}}}|{{#if:{{{image_map|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with image_map1 but not image_map]]}}}}&lt;!-- No coordinates
--&gt;{{#if:{{{coordinates|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with no coordinates]]}}&lt;!--
--&gt;{{#if:{{{type|}}}|{{#ifeq:{{{settlement_type|a}}}|{{{settlement_type|b}}}|[[Category:Pages using infobox settlement with ignored type]]|}}|}}&lt;!-- Ignored type parameter
--&gt;{{#if:{{{embed|}}}|[[Category:Pages using infobox settlement with embed]]}}
}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{documentation}}
&lt;!--Please add this template's categories to the /doc subpage, not here - thanks!--&gt;
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>n4bilkn8znzweg0fqho425c3lgogq67</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Politics sidebar title</title>
    <ns>10</ns>
    <id>123465</id>
    <revision>
      <id>708956</id>
      <timestamp>2022-08-19T13:23:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;&lt;includeonly&gt;&lt;div class=&quot;adr&quot;&gt;[[Politics of {{{link|{{{title}}}}}}|Politics of {{{title}}}]]&lt;/div&gt;&lt;/th&gt;&lt;/tr&gt;{{#if:{{{image|}}} |&lt;tr&gt;&lt;th&gt;{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image|}}}|size={{{size|}}}|sizedefault=frameless|class={{{class|}}}|alt={{{alt|}}}|border={{#switch:{{{border|}}}|y|yes|Y|Yes|YES=yes|#default=no}}}}&lt;/th&gt;&lt;/tr&gt; }}&lt;tr&gt;&lt;th style=&quot;border-bottom: #aaa {{#if:{{{separator-width|}}}|{{{separator-width}}}|1px}} solid&quot;&gt;&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="497" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;&lt;div class=&quot;adr&quot;&gt;[[Politics of {{{link|{{{title}}}}}}|Politics of {{{title}}}]]&lt;/div&gt;&lt;/th&gt;&lt;/tr&gt;{{#if:{{{image|}}}
|&lt;tr&gt;&lt;th&gt;{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image|}}}|size={{{size|}}}|sizedefault=frameless|class={{{class|}}}|alt={{{alt|}}}|border={{#switch:{{{border|}}}|y|yes|Y|Yes|YES=yes|#default=no}}}}&lt;/th&gt;&lt;/tr&gt;
}}&lt;tr&gt;&lt;th style=&quot;border-bottom: #aaa {{#if:{{{separator-width|}}}|{{{separator-width}}}|1px}} solid&quot;&gt;&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{documentation}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>l8ts90dh4tlvu577zrufroluc2ib4jc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>708957</id>
      <parentid>708956</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T13:25:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="501" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;&lt;div class=&quot;adr&quot;&gt;[[{{{link|{{{title}}}}}} улс төр|{{{title}}} Улс Төр]]&lt;/div&gt;&lt;/th&gt;&lt;/tr&gt;{{#if:{{{image|}}}
|&lt;tr&gt;&lt;th&gt;{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image|}}}|size={{{size|}}}|sizedefault=frameless|class={{{class|}}}|alt={{{alt|}}}|border={{#switch:{{{border|}}}|y|yes|Y|Yes|YES=yes|#default=no}}}}&lt;/th&gt;&lt;/tr&gt;
}}&lt;tr&gt;&lt;th style=&quot;border-bottom: #aaa {{#if:{{{separator-width|}}}|{{{separator-width}}}|1px}} solid&quot;&gt;&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{documentation}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>cqb9i2xk3qbq9fw1pp4ro49jmqqnlz6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Clear right</title>
    <ns>10</ns>
    <id>123466</id>
    <revision>
      <id>708958</id>
      <timestamp>2022-08-19T13:31:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{Clear|right}}&lt;noinclude&gt; {{Documentation|Template:Clear/doc}} &lt;/noinclude&gt;&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="76" xml:space="preserve">{{Clear|right}}&lt;noinclude&gt;
{{Documentation|Template:Clear/doc}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>26n2q7knbnfw12rcfbnfnv61rfg4gc2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Монгол Улсыг гадаадад төлөөлөгчдийн жагсаалт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123467</id>
    <redirect title="Монгол Улсын дипломат төлөөлөгчийн газрын жагсаалт" />
    <revision>
      <id>708962</id>
      <timestamp>2022-08-19T14:26:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <comment>Enkhsaihan2005 moved page [[Монгол Улсыг гадаадад төлөөлөгчдийн жагсаалт]] to [[Монгол Улсын дипломат төлөөлөгчийн газрын жагсаалт]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="119" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[Монгол Улсын дипломат төлөөлөгчийн газрын жагсаалт]]</text>
      <sha1>kckefwls85ec22qhjrgmj3o04r4v7lf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сергей Есенин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123468</id>
    <revision>
      <id>708964</id>
      <timestamp>2022-08-19T15:04:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;[[Файл:Esenin Moscow 1922.jpg|thumb|Сергей Есенин. 1922 он]] '''Сергей Александрович Есенин''' (1895 оны 9-р сарын &lt;abbr&gt;21 -нд Оросын эзэн улсын Рязань аймгийн&lt;/abbr&gt; Константиново тосгонд төрсөн- 1925 оны 12-р сарын 28-нд ЗХУ-ын [[Ленинград]] хотод нас барсан)-оросын алдарт яруу найрагч, ор...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5544" xml:space="preserve">[[Файл:Esenin Moscow 1922.jpg|thumb|Сергей Есенин. 1922 он]]
'''Сергей Александрович Есенин''' (1895 оны 9-р сарын &lt;abbr&gt;21 -нд Оросын эзэн улсын Рязань аймгийн&lt;/abbr&gt; Константиново тосгонд төрсөн- 1925 оны 12-р сарын 28-нд ЗХУ-ын [[Ленинград]] хотод нас барсан)-оросын алдарт яруу найрагч, оросын яруу найргийн &quot;Мөнгөн зууны&quot; томоохон төлөөлөгч гэж үздэг.

Түүний уран бүтээлийн үе үеийн шүлгүүдэд социал демократ үзэл санаа, хувьсгал ба эх орон, хөдөө орон нутаг, байгаль, хайр дурлал, аз жаргалын эрэл хайгуулын дүр төрхийг тусгасан байдаг. 

== Натар ==
Сергей Есенин 1895 оны 10-р сарын 3-нд [[Рязань муж]]&lt;nowiki/&gt;ийн Рязань дүүргийн Кузьминская волостын Константиново тосгонд тариачны гэр бүлд төржээ. Эцэг - Александр Никитич Есенин (1873-1931), эх-Татьяна Федоровна Титова (1875-1955). Эмэгтэй дүү - Екатерина (1905-1977), Александра (1911-1981), эх нэгтэй дүү - Александр Иванович Разгуляев (1902-1961). 

1904 онд Есенин төрсөн Константиновск тосгоны бага сургуульд сурч, 1909 онд 2-р зэргийн сүмийн сургуульд сурчээ.

Сургуулиа төгсөөд 1912 оны 8-р сард Есенин [[Москва]] руу нүүж, худалдаачин Крыловын махны дэлгүүрт ажиллаж эхэлжээ. Энэ үед Есенин дотуур байранд амьдардаг байжээ. Дараа нь Есенин И.Д.Сытиний хэвлэх үйлдвэрт ажилд оржээ. 

1913 онд А.Л.Шанявскийн нэрэмжит Москва хотын Ардын их сургуулийн түүх, гүн ухааны факультетэд эчнээгээр элсэн орсон. Тэрээр хэвлэх үйлдвэрт ажиллаж, &quot;Суриковын утга зохиол, хөгжмийн дугуйлан&quot;-гийн яруу найрагчидтай нөхөрлөж байсан байна.

1914 онд Есениний анхны &quot;'''Хус мод'''&quot; шүлэг &quot;Мирок&quot; сэтгүүлд &quot;Аристон&quot; нууц нэрээр хэвлэгдсэн байна. 1915 онд Есенин Москвагаас Петроград руу нүүж тэндээ 3-р сарын 9-нд [[Александр Блок]]&lt;nowiki/&gt;той танилцсан ажээ. 

Яруу найрагчийн залуу нас [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]]&lt;nowiki/&gt;ы үетэй таарсан юм. 1916 оны 1-р сард Есенинийг цэрэгт татаж Царское село-гийн /Хааны тосгон/ 143-р цэргийн эмнэлгийн галт тэргэнд томилогдсон байна. Яруу найрагч [[Николай Клюев]]&lt;nowiki/&gt;ын хамт тэрээр Царское Село дахь хатан хаан Александра Феодоровна болон түүний 4 охин - Ольга, Татьяна, Мария, Анастасия нарын өмнө шүлэг уншдаг байжээ. Тэрээр 1916 онд цэргийн эмнэлгийн галт тэрэгэнд [[II Николай]] тэргүүтэй эзэн хааны гэр бүлийн хамт Крымд очиж байжээ.

1919 оны эхээр тэрээр &quot;большевик&quot; намд элсэх өргөдөл гаргасан боловч хүлээж аваагүй байна. 1920-иод оны эхээр яруу найрагчийн «Трерядница», «Исповедь хулигана» (1921), «Стихи скандалиста» (1923), «Москва кабацкая» (1924), поэма «Пугачёв» зэрэг шүлгүүд хэвлэгдсэн байна. 

Есениний тухай хурц шүүмжлэлүүд сонин хэвлэлд гарч, түүнийг согтуу, завхайрал, зодоон болон бусад нийгмийн эсрэг үйлдлээр буруутгаж эхлэв. Есенинийг танхайн хэргээр хэд хэдэн эрүүгийн хэрэг үүсгэж байжээ. Тэрээр архинд гүн орсон тул найз нөхөд нь эмлүүлэхээр оролдож байсан болов ч тэр өөрөө эмнэлэгээс зугтаж байжээ. 

1925 оны 12-р сарын 24-нд Есенин Ленинградад очоод &quot;Англеттер&quot; зочид буудлын 5-р өрөөнд оржээ. 4 хонгийн дараа 1925 оны 12-р сарын 28-нд Есенинийг найз сэигүүлч Г.Ф.Устинов эхнэрийнхээ хамт түүнийг өрөөндөө амиа хорлож /дүүжилж/ нас барсан байхыг олжээ.

Эх сурвалж: https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D1%81%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%BD,_%D0%A1%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D0%B9_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87</text>
      <sha1>p9aa5yepjemkp8e65lwny0xemrg83cs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тан Сюаньзун</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123469</id>
    <revision>
      <id>708989</id>
      <timestamp>2022-08-20T02:42:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;[[Файл:Tang XianZong.jpg|thumb|[[Тан улс|Тан улсын]] '''Сюаньзун хаан''' '''Ли Лонжи''']]   '''Тан Сюаньзун''' '''[[хуанди]]''' буюу '''Ли Лонжи''' (685 оны 9 сарын 8 – 762 оны 5 сарын 3) нь [[Тан улс]]ыг хамгийн удаан хаанчилсан хаан юм. [[Ань Лушаны бослого]] нь Тан гүрний хөгжил цэцэглэлтийн үе...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="877" xml:space="preserve">[[Файл:Tang XianZong.jpg|thumb|[[Тан улс|Тан улсын]] '''Сюаньзун хаан''' '''Ли Лонжи''']] 

'''Тан Сюаньзун''' '''[[хуанди]]''' буюу '''Ли Лонжи''' (685 оны 9 сарын 8 – 762 оны 5 сарын 3) нь [[Тан улс]]ыг хамгийн удаан хаанчилсан хаан юм. [[Ань Лушаны бослого]] нь Тан гүрний хөгжил цэцэглэлтийн үеийг эвдсэн.

{{s-start}}
{{залгамжлал
|албан_тушаал = [[Тан улс]]ын эзэн хаан
|он = 618-626
|өмнө = [[Тан Рүйзун]]
|дараа = [[Тан Сүзун]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:Тан улсын хаан]]
[[Ангилал:7-р зууны ноёрхогч]]
[[Ангилал:685 онд төрсөн]]
[[Ангилал:762 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>dnip39lai93yue3f63o2xueh0ya5b6r</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>708991</id>
      <parentid>708989</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T02:53:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="877" xml:space="preserve">[[Файл:Tang XianZong.jpg|thumb|[[Тан улс|Тан улсын]] '''Сюаньзун хаан''' '''Ли Лонжи''']] 

'''Тан Сюаньзун''' '''[[хуанди]]''' буюу '''Ли Лонжи''' (685 оны 9 сарын 8 – 762 оны 5 сарын 3) нь [[Тан улс]]ыг хамгийн удаан хаанчилсан хаан юм. [[Ань Лушаны бослого]] нь Тан гүрний хөгжил цэцэглэлтийн үеийг эвдсэн.

{{s-start}}
{{залгамжлал
|албан_тушаал = [[Тан улс]]ын эзэн хаан
|он = 712-756
|өмнө = [[Тан Рүйзун]]
|дараа = [[Тан Сүзун]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:Тан улсын хаан]]
[[Ангилал:7-р зууны ноёрхогч]]
[[Ангилал:685 онд төрсөн]]
[[Ангилал:762 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>nhldej0ct9x4hue3lgldol6wzvyigbx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>708993</id>
      <parentid>708991</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T03:01:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="875" xml:space="preserve">[[Файл:Tang XianZong.jpg|thumb|[[Тан улс|Тан улсын]] '''Сюаньзун хаан''' '''Ли Лонжи''']] 

'''Тан Сюаньзун''' '''[[хуанди]]''' буюу '''Ли Лонжи''' (685 оны 9 сарын 8 – 762 оны 5 сарын 3) нь [[Тан улс]]ы хамгийн удаан хаанчилсан хаан юм. [[Ань Лушаны бослого]] нь Тан гүрний хөгжил цэцэглэлтийн үеийг эвдсэн.

{{s-start}}
{{залгамжлал
|албан_тушаал = [[Тан улс]]ын эзэн хаан
|он = 712-756
|өмнө = [[Тан Рүйзун]]
|дараа = [[Тан Сүзун]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:Тан улсын хаан]]
[[Ангилал:7-р зууны ноёрхогч]]
[[Ангилал:685 онд төрсөн]]
[[Ангилал:762 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>ioe49vb9myc0vf60dqvvsxm6qj4id70</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>708997</id>
      <parentid>708993</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T03:12:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="877" xml:space="preserve">[[Файл:Tang XianZong.jpg|thumb|[[Тан улс|Тан улсын]] '''Сюаньзун хаан''' '''Ли Лонжи''']] 

'''Тан Сюаньзун''' '''[[хуанди]]''' буюу '''Ли Лонжи''' (685 оны 9 сарын 8 – 762 оны 5 сарын 3) нь [[Тан улс]]ын хамгийн удаан хаанчилсан хаан юм. [[Ань Лушаны бослого]] нь Тан гүрний хөгжил цэцэглэлтийн үеийг эвдсэн.

{{s-start}}
{{залгамжлал
|албан_тушаал = [[Тан улс]]ын эзэн хаан
|он = 712-756
|өмнө = [[Тан Рүйзун]]
|дараа = [[Тан Сүзун]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:Тан улсын хаан]]
[[Ангилал:7-р зууны ноёрхогч]]
[[Ангилал:685 онд төрсөн]]
[[Ангилал:762 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>jivk7dtm4k7igidirb5dt4oc1j8ebj7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Native name</title>
    <ns>10</ns>
    <id>123470</id>
    <revision>
      <id>708998</id>
      <timestamp>2022-08-20T03:54:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;&lt;includeonly&gt;{{#invoke:native name|native_name}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{Documentation}}&lt;/noinclude&gt;&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="102" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#invoke:native name|native_name}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{Documentation}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>gp4mircewcgfc8vfhzojwwumum7hr0j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Native name</title>
    <ns>828</ns>
    <id>123471</id>
    <revision>
      <id>708999</id>
      <timestamp>2022-08-20T03:56:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;require('Module:No globals');  local getArgs = require ('Module:Arguments').getArgs; local lang_module = require ('Module:Lang');  local defined_values = { 	italic = {['no']='no', ['off']='no'},										-- values accepted by |italic= and |italics=; {{lang}} expects 'no' so 'off' must be translated 	nbsp = {['no']=true, ['omit']=true},										-- values accepted by |nbsp= 	paren = {['no']=true, ['off']=true, ['omit']=true},							-- values accepted by |paren=...&quot;</comment>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="11525" xml:space="preserve">require('Module:No globals');

local getArgs = require ('Module:Arguments').getArgs;
local lang_module = require ('Module:Lang');

local defined_values = {
	italic = {['no']='no', ['off']='no'},										-- values accepted by |italic= and |italics=; {{lang}} expects 'no' so 'off' must be translated
	nbsp = {['no']=true, ['omit']=true},										-- values accepted by |nbsp=
	paren = {['no']=true, ['off']=true, ['omit']=true},							-- values accepted by |paren=
	}

local messages_t = {													
	tag_required = 'an IETF language tag as parameter {{{1}}} is required',		-- for {{native name}}
	name_required = 'a name as parameter {{{2}}} is required',
																
	tag_required_idx = 'an IETF language tag in |tag%s= is required',			-- for {{native name}} when called from {{native name list}}
	name_required_idx = 'a name in |name%s= is required',

	empty_list = 'list is empty',												-- for {{native name list}}
	positional = 'positional parameters not supported',

	br_list = '&amp;lt;br /&gt; lists not allowed',									-- for {{native name checker}}
	list_markup = 'list markup expected for multiple names',
	malformed_param = 'parameter value is malformed',
	}

local help_links_t = {
	['native name'] = '[[Template:Native name|help]]',
	['native name checker'] = '[[Template:Native name checker|help]]',
	['native name list'] = '[[Template:Native name list|help]]',
	}

local error_cats_t = {
	['native name'] = '[[Category:Native name template errors]]',
	['native name checker'] = '[[Category:Native name checker template errors]]',
	['native name list'] = '[[Category:Native name list template errors]]',
	}


--[[--------------------------&lt; E R R O R _ M S G &gt;------------------------------------------------------------

returns a formatted error message

]]

local function error_msg (msg, template, index)
	local cat = ((0 == mw.title.getCurrentTitle().namespace) and error_cats_t[template]) or '';
	if index then
		local message = string.format (msg, index);
		return string.format ('&lt;span style=&quot;color:#d33&quot;&gt;Error {{%s}}: %s (%s)&lt;/span&gt;%s', template, message, help_links_t[template], cat)
	end
	return string.format ('&lt;span style=&quot;color:#d33&quot;&gt;Error {{%s}}: %s (%s)&lt;/span&gt;%s', template, msg, help_links_t[template], cat)
end


--[=[-------------------------&lt; _ N A T I V E _ N A M E &gt;------------------------------------------------------

implements {{native name}}; entry point from a module

&lt;args_t&gt; is a table of parameter name/value pairs.  Parameters that are supported are:
	args_t[1] - IETF language tag (required)
	args_t[2] - the native name (required)
	args_t.italic - accepts string values 'no' or 'off'; {{lang}} expects 'no' so 'off' must be translated
	args_t.italics - alias of |italic=
	args_t.paren - accepts 'omit', 'off', or 'no'
	args_t.icon - alias of paren
	args_t.nbsp - accepts 'omit' or 'no'
	args_t.parensize - 
	args_t.fontsize - deprecated alias of |parensize=
	args_t.nolink - any value inhibits wikilinking of language name

this function calls these functions in Module:lang:
	_is_ietf_tag
	_lang
	_name_from_tag

TODO:
	add support for romanization and transliteration?
	add support for postfix so that 'mis' can render something like this:
		{{native|name|mis|Chotilapacquen|parent=omit|postfix=&amp;#32;([[Coahuiltecan languages|Coahuiltecan]])}}
			Chotilapacquen (Coahuiltecan)

]=]

local function _native_name (args_t)
	local template = (args_t.template and args_t.template) or 'native name';	-- for error messaging; use 'native name list' when called from native_name_list(), etc

	if not args_t[1] then
		return error_msg ((args_t.index and messages_t.tag_required_idx) or messages_t.tag_required, template, args_t.index)
	end
	if not args_t[2] then
		return error_msg ((args_t.index and messages_t.name_required_idx) or messages_t.name_required, template, args_t.index)
	end

	args_t.italic = args_t.italics or args_t.italic;							-- plural form first in {{native name}} but singular form for {{lang}}
	args_t.italic = defined_values.italic[args_t.italic] or nil;				-- translate assigned value
	args_t.italics = nil;														-- so unset as unneeded

	args_t.paren = args_t.paren or args_t.icon;
	args_t.icon = nil;															-- unset as unneeded

	args_t.parensize = args_t.parensize or args_t.fontsize or '100%';
	args_t.fontsize = nil;														-- unset as unneeded

	local out_t = {};

	table.insert (out_t, lang_module._lang ({args_t[1], args_t[2], ['italic']=args_t.italic, ['template']=template}));
	if not defined_values.paren[args_t.paren] then
		table.insert (out_t, '&amp;nbsp;');
		if not defined_values.italic[args_t.italic] and not defined_values.nbsp[args_t.nbsp] then
			table.insert (out_t, '&amp;nbsp;');
		end

		table.insert (out_t, table.concat ({
			'&lt;span class=&quot;languageicon&quot; style=&quot;font-size:',
			args_t.parensize,
			'; font-weight:normal&quot;&gt;'}));

		if args_t.nolink then
			table.insert (out_t, table.concat ({'(', lang_module._name_from_tag ({args_t[1], ['template']=template}), ')'}));
		else
			if lang_module._is_ietf_tag (args_t[1]) then
				table.insert (out_t,  table.concat ({'(', lang_module._name_from_tag ({args_t[1], ['link'] ='yes', ['template']=template}), ')'}));
			else
				table.insert (out_t, '(language?)');							-- TODO: any reason to keep this?
			end
		end

		table.insert (out_t, '&lt;/span&gt;');
	end

	return table.concat (out_t);
end


--[[--------------------------&lt; N A T I V E _ N A M E &gt;--------------------------------------------------------

implements {{native name}}; entry point from the template

{{#invoke:native name|native_name|&lt;tag&gt;|&lt;name&gt;|italic=|paren=|parensize=|nbsp=|nolink=}}

]]

local function native_name (frame)
	return _native_name (getArgs (frame));
end


--[[--------------------------&gt; _ N A T I V E _ N A M E _ L I S T &gt;--------------------------------------------

implements {{native name}}; entry point from a module

&lt;args_t&gt; is a table of parameter name/value pairs.  Supports enumerated forms of the {{native name}} parameters:
	args_t.tagn - IETF language tag (|tag1= required)
	args_t.namen - the native name (|name1= required)
	args_t.italicn - accepts string values 'no' or 'off'
	args_t.italicsn - alias of |italicn=
	args_t.parenn - accepts 'omit', 'off', or 'no'
	args_t.iconn - alias of paren
	args_t.nbspn - accepts 'omit' or 'no'
	args_t.parensizen - 
	args_t.fontsizen - deprecated alias of |parensizen=
	args_t.nolinkn - any value inhibits wikilinking of language name

also supports:
	args_t.postfixn - wikitext to be appended to list item n (references other appropriate text)

]]

local function _native_name_list (args_t)
	if args_t[1] then
		return error_msg (messages_t.positional, 'native name list')
	end

	local max_enum = 0;															-- accumulate the value to the enumerator with the greatest value

	for param, _ in pairs (args_t) do											-- loop through all parameters
		local n = tonumber (param:match ('%d+$'));								-- extract the required enumerator
		max_enum = ((n and (n &gt; max_enum)) and n) or max_enum;					-- bump &lt;max_enum&gt; if &lt;n&gt; is greater
	end

	local list_t = {};															-- list of formatted native names goes here
	local n = 1;																-- initialize an enumerator

	while n &lt;= max_enum do
		table.insert (list_t, table.concat ({
			'&lt;li&gt;',																-- open the list item
			_native_name ({														-- go render the native name
				args_t['tag'..n],
				args_t['name'..n],
				['italic'] = args_t['italic'..n],
				['italics'] = args_t['italics'..n],
				['paren'] = args_t['paren'..n],
				['icon'] = args_t['icon'..n],
				['nbsp'] = args_t['nbsp'..n],
				['parensize'] = args_t['parensize'..n],
				['fontsize'] = args_t['fontsize'..n],
				['nolink'] = args_t['nolink'..n],
				['template'] = 'native name list',								-- for error messaging
				['index'] = n,													-- for error messaging
				}),
			args_t['postfix'..n] or '',
			'&lt;/li&gt;'																-- close the list item
		}));
		n = n + 1;																-- bump the enumerator
	end

	if 0 &lt; #list_t then
		if 1 &lt; #list_t then
			table.insert (list_t, 1, '&lt;div class=&quot;plainlist&quot;&gt;&lt;ul&gt;');			-- open the div; open the unordered list
			table.insert (list_t, '&lt;/ul&gt;&lt;/div&gt;');								-- close the unordered list; close the div
		else																	-- here when only one list item; no need for list markup; TODO: error message for this case?
			local out = table.concat (list_t):gsub ('&lt;li&gt;', ''):gsub ('&lt;/li&gt;', '');
			return out;															-- to avoid replacement count contaminating the output
		end
	else
		return error_msg (messages_t.empty_list, 'native name list');
	end
	
	return table.concat (list_t);												-- make a big string and done
end


--[[--------------------------&lt; N A T I V E _ N A M E _ L I S T &gt;----------------------------------------------

implements {{native name list}}; entry point from the template

{{#invoke:native name list|native_name_list|tag1=&lt;tag&gt;|name1=&lt;name&gt;|italic1=|paren1=|parensize1=|nbsp1=|nolink1=}}

]]

local function native_name_list (frame)
	return _native_name_list (getArgs (frame));
end


--[[--------------------------&lt; _ N A T I V E _ N A M E _ C H E C K E R &gt;--------------------------------------

entry point from a module

implements {{native name checker}}

for use inside infoboxen:
	|dataxx = {{native name checker|{{{native_name|}}}}}

inspects rendered content of {{{native_name}}}:
	expects: at least one lang=&quot;&lt;valid IETF tag&gt;&quot; html attribute; tag must begin with 2 or three letters followed
			by a hyphen or double quote character: lang=&quot;zh-Hant&quot; or lang=&quot;nav&quot; or lang=&quot;oj&quot;
	emits error message when 2 or more lang=&quot;&lt;valid IETF tag&gt;&quot; html attribute but list markup &lt;li&gt; tag not found
	emits error message if any form of '&lt;br /&gt;' tag is found per MOS:NOBREAK

returns:
	nothing when |native_name= is omitted or empty
	assigned value when no error
	error message on error

]]

local function _native_name_checker (args_t)
	local value = args_t[1];
	
	if not value then															-- if |native_name= is omitted or empty
		return;																	-- return nothing
	end
	
	local _, count = value:gsub ('lang=&quot;%a%a%a?[%-&quot;]%a*', '%1');
	if 0 == count then
		return table.concat ({value, error_msg (messages_t.malformed_param, 'native name checker')}, ' ');	-- no {{lang}} or {{native_name}} template
	end
	if 1 &lt; count then
		if not value:find ('&lt;div class=&quot;plainlist *&quot; *&gt;') or not value:find ('&lt;/div&gt;$') then	-- must be wrapped in 'plainlist' div
			return table.concat ({value, error_msg (messages_t.list_markup, 'native name checker')}, ' ');
		end
	end
	
	if value:find ('&lt; */? *[Bb][Rr] */? *&gt;') then								-- look for something that vaguely resembles a &lt;br /&gt; tag
		return table.concat ({value, error_msg (messages_t.br_list, 'native name checker')}, ' ');
	end

	return value;																-- no failed tests, return the value as is
end


--[[--------------------------&lt; N A T I V E _ N A M E _ C H E C K E R &gt;--------------------------------------

entry point from a module

implements {{native name checker}}

]]

local function native_name_checker (frame)
	return _native_name_checker (getArgs (frame));
end


--[[--------------------------&lt; E X P O R T S &gt;----------------------------------------------------------------
]]

return {
	native_name = native_name,													-- template interface
	native_name_list = native_name_list,
	native_name_checker = native_name_checker,
	
	_native_name = _native_name,												-- other module interface
	_native_name_list = _native_name_list,
	_native_name_checker = _native_name_checker,
	}</text>
      <sha1>4hc45e5dwuecxbw6lrfn3lphyvybsvb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Unicode data/scripts</title>
    <ns>828</ns>
    <id>123472</id>
    <revision>
      <id>709000</id>
      <timestamp>2022-08-20T04:00:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;--[=[ -- Official Unicode script values for individual codepoints and ranges of -- codepoints.  -- https://www.unicode.org/Public/UNIDATA/Scripts.txt provided -- the script names, and https://www.unicode.org/Public/UNIDATA/PropertyValueAliases.txt -- provided script codes corresponding to the names (see [[Script (Unicode)]]). --]=]  local data = { 	singles = { 		[0x000AA] = &quot;Latn&quot;, 		[0x000BA] = &quot;Latn&quot;, 		[0x000D7] = &quot;Zyyy&quot;, 		[0x000F7] = &quot;Zyyy&quot;, 		[0x00374] = &quot;...&quot;</comment>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="33283" xml:space="preserve">--[=[
-- Official Unicode script values for individual codepoints and ranges of
-- codepoints.

-- https://www.unicode.org/Public/UNIDATA/Scripts.txt provided
-- the script names, and https://www.unicode.org/Public/UNIDATA/PropertyValueAliases.txt
-- provided script codes corresponding to the names (see [[Script (Unicode)]]).
--]=]

local data = {
	singles = {
		[0x000AA] = &quot;Latn&quot;,
		[0x000BA] = &quot;Latn&quot;,
		[0x000D7] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x000F7] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x00374] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x0037E] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x0037F] = &quot;Grek&quot;,
		[0x00384] = &quot;Grek&quot;,
		[0x00385] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x00386] = &quot;Grek&quot;,
		[0x00387] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x0038C] = &quot;Grek&quot;,
		[0x00605] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x0060C] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x0061B] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x0061F] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x00640] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x00670] = &quot;Zinh&quot;,
		[0x006DD] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x0085E] = &quot;Mand&quot;,
		[0x008E2] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x009B2] = &quot;Beng&quot;,
		[0x009D7] = &quot;Beng&quot;,
		[0x00A3C] = &quot;Guru&quot;,
		[0x00A51] = &quot;Guru&quot;,
		[0x00A5E] = &quot;Guru&quot;,
		[0x00AD0] = &quot;Gujr&quot;,
		[0x00B9C] = &quot;Taml&quot;,
		[0x00BD0] = &quot;Taml&quot;,
		[0x00BD7] = &quot;Taml&quot;,
		[0x00C5D] = &quot;Telu&quot;,
		[0x00DBD] = &quot;Sinh&quot;,
		[0x00DCA] = &quot;Sinh&quot;,
		[0x00DD6] = &quot;Sinh&quot;,
		[0x00E3F] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x00E84] = &quot;Laoo&quot;,
		[0x00EA5] = &quot;Laoo&quot;,
		[0x00EC6] = &quot;Laoo&quot;,
		[0x010C7] = &quot;Geor&quot;,
		[0x010CD] = &quot;Geor&quot;,
		[0x010FB] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x01258] = &quot;Ethi&quot;,
		[0x012C0] = &quot;Ethi&quot;,
		[0x0171F] = &quot;Tglg&quot;,
		[0x01804] = &quot;Mong&quot;,
		[0x01805] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x01940] = &quot;Limb&quot;,
		[0x01CD3] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x01CE1] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x01CED] = &quot;Zinh&quot;,
		[0x01CF4] = &quot;Zinh&quot;,
		[0x01CFA] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x01D2B] = &quot;Cyrl&quot;,
		[0x01D78] = &quot;Cyrl&quot;,
		[0x01DBF] = &quot;Grek&quot;,
		[0x01F59] = &quot;Grek&quot;,
		[0x01F5B] = &quot;Grek&quot;,
		[0x01F5D] = &quot;Grek&quot;,
		[0x02071] = &quot;Latn&quot;,
		[0x0207F] = &quot;Latn&quot;,
		[0x02126] = &quot;Grek&quot;,
		[0x02132] = &quot;Latn&quot;,
		[0x0214E] = &quot;Latn&quot;,
		[0x02D27] = &quot;Geor&quot;,
		[0x02D2D] = &quot;Geor&quot;,
		[0x02D7F] = &quot;Tfng&quot;,
		[0x03005] = &quot;Hani&quot;,
		[0x03006] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x03007] = &quot;Hani&quot;,
		[0x030A0] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x032FF] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x0A7D3] = &quot;Latn&quot;,
		[0x0A92E] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x0A92F] = &quot;Kali&quot;,
		[0x0A95F] = &quot;Rjng&quot;,
		[0x0A9CF] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x0AB5B] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x0AB65] = &quot;Grek&quot;,
		[0x0FB3E] = &quot;Hebr&quot;,
		[0x0FDCF] = &quot;Arab&quot;,
		[0x0FEFF] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x0FF70] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x101A0] = &quot;Grek&quot;,
		[0x101FD] = &quot;Zinh&quot;,
		[0x102E0] = &quot;Zinh&quot;,
		[0x1039F] = &quot;Ugar&quot;,
		[0x1056F] = &quot;Aghb&quot;,
		[0x10808] = &quot;Cprt&quot;,
		[0x1083C] = &quot;Cprt&quot;,
		[0x1083F] = &quot;Cprt&quot;,
		[0x1091F] = &quot;Phnx&quot;,
		[0x1093F] = &quot;Lydi&quot;,
		[0x1107F] = &quot;Brah&quot;,
		[0x110CD] = &quot;Kthi&quot;,
		[0x11288] = &quot;Mult&quot;,
		[0x1133B] = &quot;Zinh&quot;,
		[0x11350] = &quot;Gran&quot;,
		[0x11357] = &quot;Gran&quot;,
		[0x118FF] = &quot;Wara&quot;,
		[0x11909] = &quot;Diak&quot;,
		[0x11D3A] = &quot;Gonm&quot;,
		[0x11FB0] = &quot;Lisu&quot;,
		[0x11FFF] = &quot;Taml&quot;,
		[0x16FE0] = &quot;Tang&quot;,
		[0x16FE1] = &quot;Nshu&quot;,
		[0x16FE4] = &quot;Kits&quot;,
		[0x1B000] = &quot;Kana&quot;,
		[0x1D4A2] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x1D4BB] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x1D546] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0x1E2FF] = &quot;Wcho&quot;,
		[0x1EE24] = &quot;Arab&quot;,
		[0x1EE27] = &quot;Arab&quot;,
		[0x1EE39] = &quot;Arab&quot;,
		[0x1EE3B] = &quot;Arab&quot;,
		[0x1EE42] = &quot;Arab&quot;,
		[0x1EE47] = &quot;Arab&quot;,
		[0x1EE49] = &quot;Arab&quot;,
		[0x1EE4B] = &quot;Arab&quot;,
		[0x1EE54] = &quot;Arab&quot;,
		[0x1EE57] = &quot;Arab&quot;,
		[0x1EE59] = &quot;Arab&quot;,
		[0x1EE5B] = &quot;Arab&quot;,
		[0x1EE5D] = &quot;Arab&quot;,
		[0x1EE5F] = &quot;Arab&quot;,
		[0x1EE64] = &quot;Arab&quot;,
		[0x1EE7E] = &quot;Arab&quot;,
		[0x1F200] = &quot;Hira&quot;,
		[0x1F7F0] = &quot;Zyyy&quot;,
		[0xE0001] = &quot;Zyyy&quot;,
	},
	
	ranges = {
		{ 0x00000, 0x00040, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x00041, 0x0005A, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x0005B, 0x00060, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x00061, 0x0007A, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x0007B, 0x000A9, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x000AB, 0x000B9, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x000BB, 0x000BF, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x000C0, 0x000D6, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x000D8, 0x000F6, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x000F8, 0x002B8, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x002B9, 0x002DF, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x002E0, 0x002E4, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x002E5, 0x002E9, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x002EA, 0x002EB, &quot;Bopo&quot; },
		{ 0x002EC, 0x002FF, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x00300, 0x0036F, &quot;Zinh&quot; },
		{ 0x00370, 0x00373, &quot;Grek&quot; },
		{ 0x00375, 0x00377, &quot;Grek&quot; },
		{ 0x0037A, 0x0037D, &quot;Grek&quot; },
		{ 0x00388, 0x0038A, &quot;Grek&quot; },
		{ 0x0038E, 0x003A1, &quot;Grek&quot; },
		{ 0x003A3, 0x003E1, &quot;Grek&quot; },
		{ 0x003E2, 0x003EF, &quot;Copt&quot; },
		{ 0x003F0, 0x003FF, &quot;Grek&quot; },
		{ 0x00400, 0x00484, &quot;Cyrl&quot; },
		{ 0x00485, 0x00486, &quot;Zinh&quot; },
		{ 0x00487, 0x0052F, &quot;Cyrl&quot; },
		{ 0x00531, 0x00556, &quot;Armn&quot; },
		{ 0x00559, 0x0058A, &quot;Armn&quot; },
		{ 0x0058D, 0x0058F, &quot;Armn&quot; },
		{ 0x00591, 0x005C7, &quot;Hebr&quot; },
		{ 0x005D0, 0x005EA, &quot;Hebr&quot; },
		{ 0x005EF, 0x005F4, &quot;Hebr&quot; },
		{ 0x00600, 0x00604, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x00606, 0x0060B, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x0060D, 0x0061A, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x0061C, 0x0061E, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x00620, 0x0063F, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x00641, 0x0064A, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x0064B, 0x00655, &quot;Zinh&quot; },
		{ 0x00656, 0x0066F, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x00671, 0x006DC, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x006DE, 0x006FF, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x00700, 0x0070D, &quot;Syrc&quot; },
		{ 0x0070F, 0x0074A, &quot;Syrc&quot; },
		{ 0x0074D, 0x0074F, &quot;Syrc&quot; },
		{ 0x00750, 0x0077F, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x00780, 0x007B1, &quot;Thaa&quot; },
		{ 0x007C0, 0x007FA, &quot;Nkoo&quot; },
		{ 0x007FD, 0x007FF, &quot;Nkoo&quot; },
		{ 0x00800, 0x0082D, &quot;Samr&quot; },
		{ 0x00830, 0x0083E, &quot;Samr&quot; },
		{ 0x00840, 0x0085B, &quot;Mand&quot; },
		{ 0x00860, 0x0086A, &quot;Syrc&quot; },
		{ 0x00870, 0x0088E, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x00890, 0x00891, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x00898, 0x008E1, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x008E3, 0x008FF, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x00900, 0x00950, &quot;Deva&quot; },
		{ 0x00951, 0x00954, &quot;Zinh&quot; },
		{ 0x00955, 0x00963, &quot;Deva&quot; },
		{ 0x00964, 0x00965, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x00966, 0x0097F, &quot;Deva&quot; },
		{ 0x00980, 0x00983, &quot;Beng&quot; },
		{ 0x00985, 0x0098C, &quot;Beng&quot; },
		{ 0x0098F, 0x00990, &quot;Beng&quot; },
		{ 0x00993, 0x009A8, &quot;Beng&quot; },
		{ 0x009AA, 0x009B0, &quot;Beng&quot; },
		{ 0x009B6, 0x009B9, &quot;Beng&quot; },
		{ 0x009BC, 0x009C4, &quot;Beng&quot; },
		{ 0x009C7, 0x009C8, &quot;Beng&quot; },
		{ 0x009CB, 0x009CE, &quot;Beng&quot; },
		{ 0x009DC, 0x009DD, &quot;Beng&quot; },
		{ 0x009DF, 0x009E3, &quot;Beng&quot; },
		{ 0x009E6, 0x009FE, &quot;Beng&quot; },
		{ 0x00A01, 0x00A03, &quot;Guru&quot; },
		{ 0x00A05, 0x00A0A, &quot;Guru&quot; },
		{ 0x00A0F, 0x00A10, &quot;Guru&quot; },
		{ 0x00A13, 0x00A28, &quot;Guru&quot; },
		{ 0x00A2A, 0x00A30, &quot;Guru&quot; },
		{ 0x00A32, 0x00A33, &quot;Guru&quot; },
		{ 0x00A35, 0x00A36, &quot;Guru&quot; },
		{ 0x00A38, 0x00A39, &quot;Guru&quot; },
		{ 0x00A3E, 0x00A42, &quot;Guru&quot; },
		{ 0x00A47, 0x00A48, &quot;Guru&quot; },
		{ 0x00A4B, 0x00A4D, &quot;Guru&quot; },
		{ 0x00A59, 0x00A5C, &quot;Guru&quot; },
		{ 0x00A66, 0x00A76, &quot;Guru&quot; },
		{ 0x00A81, 0x00A83, &quot;Gujr&quot; },
		{ 0x00A85, 0x00A8D, &quot;Gujr&quot; },
		{ 0x00A8F, 0x00A91, &quot;Gujr&quot; },
		{ 0x00A93, 0x00AA8, &quot;Gujr&quot; },
		{ 0x00AAA, 0x00AB0, &quot;Gujr&quot; },
		{ 0x00AB2, 0x00AB3, &quot;Gujr&quot; },
		{ 0x00AB5, 0x00AB9, &quot;Gujr&quot; },
		{ 0x00ABC, 0x00AC5, &quot;Gujr&quot; },
		{ 0x00AC7, 0x00AC9, &quot;Gujr&quot; },
		{ 0x00ACB, 0x00ACD, &quot;Gujr&quot; },
		{ 0x00AE0, 0x00AE3, &quot;Gujr&quot; },
		{ 0x00AE6, 0x00AF1, &quot;Gujr&quot; },
		{ 0x00AF9, 0x00AFF, &quot;Gujr&quot; },
		{ 0x00B01, 0x00B03, &quot;Orya&quot; },
		{ 0x00B05, 0x00B0C, &quot;Orya&quot; },
		{ 0x00B0F, 0x00B10, &quot;Orya&quot; },
		{ 0x00B13, 0x00B28, &quot;Orya&quot; },
		{ 0x00B2A, 0x00B30, &quot;Orya&quot; },
		{ 0x00B32, 0x00B33, &quot;Orya&quot; },
		{ 0x00B35, 0x00B39, &quot;Orya&quot; },
		{ 0x00B3C, 0x00B44, &quot;Orya&quot; },
		{ 0x00B47, 0x00B48, &quot;Orya&quot; },
		{ 0x00B4B, 0x00B4D, &quot;Orya&quot; },
		{ 0x00B55, 0x00B57, &quot;Orya&quot; },
		{ 0x00B5C, 0x00B5D, &quot;Orya&quot; },
		{ 0x00B5F, 0x00B63, &quot;Orya&quot; },
		{ 0x00B66, 0x00B77, &quot;Orya&quot; },
		{ 0x00B82, 0x00B83, &quot;Taml&quot; },
		{ 0x00B85, 0x00B8A, &quot;Taml&quot; },
		{ 0x00B8E, 0x00B90, &quot;Taml&quot; },
		{ 0x00B92, 0x00B95, &quot;Taml&quot; },
		{ 0x00B99, 0x00B9A, &quot;Taml&quot; },
		{ 0x00B9E, 0x00B9F, &quot;Taml&quot; },
		{ 0x00BA3, 0x00BA4, &quot;Taml&quot; },
		{ 0x00BA8, 0x00BAA, &quot;Taml&quot; },
		{ 0x00BAE, 0x00BB9, &quot;Taml&quot; },
		{ 0x00BBE, 0x00BC2, &quot;Taml&quot; },
		{ 0x00BC6, 0x00BC8, &quot;Taml&quot; },
		{ 0x00BCA, 0x00BCD, &quot;Taml&quot; },
		{ 0x00BE6, 0x00BFA, &quot;Taml&quot; },
		{ 0x00C00, 0x00C0C, &quot;Telu&quot; },
		{ 0x00C0E, 0x00C10, &quot;Telu&quot; },
		{ 0x00C12, 0x00C28, &quot;Telu&quot; },
		{ 0x00C2A, 0x00C39, &quot;Telu&quot; },
		{ 0x00C3C, 0x00C44, &quot;Telu&quot; },
		{ 0x00C46, 0x00C48, &quot;Telu&quot; },
		{ 0x00C4A, 0x00C4D, &quot;Telu&quot; },
		{ 0x00C55, 0x00C56, &quot;Telu&quot; },
		{ 0x00C58, 0x00C5A, &quot;Telu&quot; },
		{ 0x00C60, 0x00C63, &quot;Telu&quot; },
		{ 0x00C66, 0x00C6F, &quot;Telu&quot; },
		{ 0x00C77, 0x00C7F, &quot;Telu&quot; },
		{ 0x00C80, 0x00C8C, &quot;Knda&quot; },
		{ 0x00C8E, 0x00C90, &quot;Knda&quot; },
		{ 0x00C92, 0x00CA8, &quot;Knda&quot; },
		{ 0x00CAA, 0x00CB3, &quot;Knda&quot; },
		{ 0x00CB5, 0x00CB9, &quot;Knda&quot; },
		{ 0x00CBC, 0x00CC4, &quot;Knda&quot; },
		{ 0x00CC6, 0x00CC8, &quot;Knda&quot; },
		{ 0x00CCA, 0x00CCD, &quot;Knda&quot; },
		{ 0x00CD5, 0x00CD6, &quot;Knda&quot; },
		{ 0x00CDD, 0x00CDE, &quot;Knda&quot; },
		{ 0x00CE0, 0x00CE3, &quot;Knda&quot; },
		{ 0x00CE6, 0x00CEF, &quot;Knda&quot; },
		{ 0x00CF1, 0x00CF2, &quot;Knda&quot; },
		{ 0x00D00, 0x00D0C, &quot;Mlym&quot; },
		{ 0x00D0E, 0x00D10, &quot;Mlym&quot; },
		{ 0x00D12, 0x00D44, &quot;Mlym&quot; },
		{ 0x00D46, 0x00D48, &quot;Mlym&quot; },
		{ 0x00D4A, 0x00D4F, &quot;Mlym&quot; },
		{ 0x00D54, 0x00D63, &quot;Mlym&quot; },
		{ 0x00D66, 0x00D7F, &quot;Mlym&quot; },
		{ 0x00D81, 0x00D83, &quot;Sinh&quot; },
		{ 0x00D85, 0x00D96, &quot;Sinh&quot; },
		{ 0x00D9A, 0x00DB1, &quot;Sinh&quot; },
		{ 0x00DB3, 0x00DBB, &quot;Sinh&quot; },
		{ 0x00DC0, 0x00DC6, &quot;Sinh&quot; },
		{ 0x00DCF, 0x00DD4, &quot;Sinh&quot; },
		{ 0x00DD8, 0x00DDF, &quot;Sinh&quot; },
		{ 0x00DE6, 0x00DEF, &quot;Sinh&quot; },
		{ 0x00DF2, 0x00DF4, &quot;Sinh&quot; },
		{ 0x00E01, 0x00E3A, &quot;Thai&quot; },
		{ 0x00E40, 0x00E5B, &quot;Thai&quot; },
		{ 0x00E81, 0x00E82, &quot;Laoo&quot; },
		{ 0x00E86, 0x00E8A, &quot;Laoo&quot; },
		{ 0x00E8C, 0x00EA3, &quot;Laoo&quot; },
		{ 0x00EA7, 0x00EBD, &quot;Laoo&quot; },
		{ 0x00EC0, 0x00EC4, &quot;Laoo&quot; },
		{ 0x00EC8, 0x00ECD, &quot;Laoo&quot; },
		{ 0x00ED0, 0x00ED9, &quot;Laoo&quot; },
		{ 0x00EDC, 0x00EDF, &quot;Laoo&quot; },
		{ 0x00F00, 0x00F47, &quot;Tibt&quot; },
		{ 0x00F49, 0x00F6C, &quot;Tibt&quot; },
		{ 0x00F71, 0x00F97, &quot;Tibt&quot; },
		{ 0x00F99, 0x00FBC, &quot;Tibt&quot; },
		{ 0x00FBE, 0x00FCC, &quot;Tibt&quot; },
		{ 0x00FCE, 0x00FD4, &quot;Tibt&quot; },
		{ 0x00FD5, 0x00FD8, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x00FD9, 0x00FDA, &quot;Tibt&quot; },
		{ 0x01000, 0x0109F, &quot;Mymr&quot; },
		{ 0x010A0, 0x010C5, &quot;Geor&quot; },
		{ 0x010D0, 0x010FA, &quot;Geor&quot; },
		{ 0x010FC, 0x010FF, &quot;Geor&quot; },
		{ 0x01100, 0x011FF, &quot;Hang&quot; },
		{ 0x01200, 0x01248, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x0124A, 0x0124D, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x01250, 0x01256, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x0125A, 0x0125D, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x01260, 0x01288, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x0128A, 0x0128D, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x01290, 0x012B0, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x012B2, 0x012B5, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x012B8, 0x012BE, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x012C2, 0x012C5, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x012C8, 0x012D6, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x012D8, 0x01310, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x01312, 0x01315, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x01318, 0x0135A, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x0135D, 0x0137C, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x01380, 0x01399, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x013A0, 0x013F5, &quot;Cher&quot; },
		{ 0x013F8, 0x013FD, &quot;Cher&quot; },
		{ 0x01400, 0x0167F, &quot;Cans&quot; },
		{ 0x01680, 0x0169C, &quot;Ogam&quot; },
		{ 0x016A0, 0x016EA, &quot;Runr&quot; },
		{ 0x016EB, 0x016ED, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x016EE, 0x016F8, &quot;Runr&quot; },
		{ 0x01700, 0x01715, &quot;Tglg&quot; },
		{ 0x01720, 0x01734, &quot;Hano&quot; },
		{ 0x01735, 0x01736, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x01740, 0x01753, &quot;Buhd&quot; },
		{ 0x01760, 0x0176C, &quot;Tagb&quot; },
		{ 0x0176E, 0x01770, &quot;Tagb&quot; },
		{ 0x01772, 0x01773, &quot;Tagb&quot; },
		{ 0x01780, 0x017DD, &quot;Khmr&quot; },
		{ 0x017E0, 0x017E9, &quot;Khmr&quot; },
		{ 0x017F0, 0x017F9, &quot;Khmr&quot; },
		{ 0x01800, 0x01801, &quot;Mong&quot; },
		{ 0x01802, 0x01803, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x01806, 0x01819, &quot;Mong&quot; },
		{ 0x01820, 0x01878, &quot;Mong&quot; },
		{ 0x01880, 0x018AA, &quot;Mong&quot; },
		{ 0x018B0, 0x018F5, &quot;Cans&quot; },
		{ 0x01900, 0x0191E, &quot;Limb&quot; },
		{ 0x01920, 0x0192B, &quot;Limb&quot; },
		{ 0x01930, 0x0193B, &quot;Limb&quot; },
		{ 0x01944, 0x0194F, &quot;Limb&quot; },
		{ 0x01950, 0x0196D, &quot;Tale&quot; },
		{ 0x01970, 0x01974, &quot;Tale&quot; },
		{ 0x01980, 0x019AB, &quot;Talu&quot; },
		{ 0x019B0, 0x019C9, &quot;Talu&quot; },
		{ 0x019D0, 0x019DA, &quot;Talu&quot; },
		{ 0x019DE, 0x019DF, &quot;Talu&quot; },
		{ 0x019E0, 0x019FF, &quot;Khmr&quot; },
		{ 0x01A00, 0x01A1B, &quot;Bugi&quot; },
		{ 0x01A1E, 0x01A1F, &quot;Bugi&quot; },
		{ 0x01A20, 0x01A5E, &quot;Lana&quot; },
		{ 0x01A60, 0x01A7C, &quot;Lana&quot; },
		{ 0x01A7F, 0x01A89, &quot;Lana&quot; },
		{ 0x01A90, 0x01A99, &quot;Lana&quot; },
		{ 0x01AA0, 0x01AAD, &quot;Lana&quot; },
		{ 0x01AB0, 0x01ACE, &quot;Zinh&quot; },
		{ 0x01B00, 0x01B4C, &quot;Bali&quot; },
		{ 0x01B50, 0x01B7E, &quot;Bali&quot; },
		{ 0x01B80, 0x01BBF, &quot;Sund&quot; },
		{ 0x01BC0, 0x01BF3, &quot;Batk&quot; },
		{ 0x01BFC, 0x01BFF, &quot;Batk&quot; },
		{ 0x01C00, 0x01C37, &quot;Lepc&quot; },
		{ 0x01C3B, 0x01C49, &quot;Lepc&quot; },
		{ 0x01C4D, 0x01C4F, &quot;Lepc&quot; },
		{ 0x01C50, 0x01C7F, &quot;Olck&quot; },
		{ 0x01C80, 0x01C88, &quot;Cyrl&quot; },
		{ 0x01C90, 0x01CBA, &quot;Geor&quot; },
		{ 0x01CBD, 0x01CBF, &quot;Geor&quot; },
		{ 0x01CC0, 0x01CC7, &quot;Sund&quot; },
		{ 0x01CD0, 0x01CD2, &quot;Zinh&quot; },
		{ 0x01CD4, 0x01CE0, &quot;Zinh&quot; },
		{ 0x01CE2, 0x01CE8, &quot;Zinh&quot; },
		{ 0x01CE9, 0x01CEC, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x01CEE, 0x01CF3, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x01CF5, 0x01CF7, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x01CF8, 0x01CF9, &quot;Zinh&quot; },
		{ 0x01D00, 0x01D25, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x01D26, 0x01D2A, &quot;Grek&quot; },
		{ 0x01D2C, 0x01D5C, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x01D5D, 0x01D61, &quot;Grek&quot; },
		{ 0x01D62, 0x01D65, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x01D66, 0x01D6A, &quot;Grek&quot; },
		{ 0x01D6B, 0x01D77, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x01D79, 0x01DBE, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x01DC0, 0x01DFF, &quot;Zinh&quot; },
		{ 0x01E00, 0x01EFF, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x01F00, 0x01F15, &quot;Grek&quot; },
		{ 0x01F18, 0x01F1D, &quot;Grek&quot; },
		{ 0x01F20, 0x01F45, &quot;Grek&quot; },
		{ 0x01F48, 0x01F4D, &quot;Grek&quot; },
		{ 0x01F50, 0x01F57, &quot;Grek&quot; },
		{ 0x01F5F, 0x01F7D, &quot;Grek&quot; },
		{ 0x01F80, 0x01FB4, &quot;Grek&quot; },
		{ 0x01FB6, 0x01FC4, &quot;Grek&quot; },
		{ 0x01FC6, 0x01FD3, &quot;Grek&quot; },
		{ 0x01FD6, 0x01FDB, &quot;Grek&quot; },
		{ 0x01FDD, 0x01FEF, &quot;Grek&quot; },
		{ 0x01FF2, 0x01FF4, &quot;Grek&quot; },
		{ 0x01FF6, 0x01FFE, &quot;Grek&quot; },
		{ 0x02000, 0x0200B, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x0200C, 0x0200D, &quot;Zinh&quot; },
		{ 0x0200E, 0x02064, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x02066, 0x02070, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x02074, 0x0207E, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x02080, 0x0208E, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x02090, 0x0209C, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x020A0, 0x020C0, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x020D0, 0x020F0, &quot;Zinh&quot; },
		{ 0x02100, 0x02125, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x02127, 0x02129, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x0212A, 0x0212B, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x0212C, 0x02131, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x02133, 0x0214D, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x0214F, 0x0215F, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x02160, 0x02188, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x02189, 0x0218B, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x02190, 0x02426, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x02440, 0x0244A, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x02460, 0x027FF, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x02800, 0x028FF, &quot;Brai&quot; },
		{ 0x02900, 0x02B73, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x02B76, 0x02B95, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x02B97, 0x02BFF, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x02C00, 0x02C5F, &quot;Glag&quot; },
		{ 0x02C60, 0x02C7F, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x02C80, 0x02CF3, &quot;Copt&quot; },
		{ 0x02CF9, 0x02CFF, &quot;Copt&quot; },
		{ 0x02D00, 0x02D25, &quot;Geor&quot; },
		{ 0x02D30, 0x02D67, &quot;Tfng&quot; },
		{ 0x02D6F, 0x02D70, &quot;Tfng&quot; },
		{ 0x02D80, 0x02D96, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x02DA0, 0x02DA6, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x02DA8, 0x02DAE, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x02DB0, 0x02DB6, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x02DB8, 0x02DBE, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x02DC0, 0x02DC6, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x02DC8, 0x02DCE, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x02DD0, 0x02DD6, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x02DD8, 0x02DDE, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x02DE0, 0x02DFF, &quot;Cyrl&quot; },
		{ 0x02E00, 0x02E5D, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x02E80, 0x02E99, &quot;Hani&quot; },
		{ 0x02E9B, 0x02EF3, &quot;Hani&quot; },
		{ 0x02F00, 0x02FD5, &quot;Hani&quot; },
		{ 0x02FF0, 0x02FFB, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x03000, 0x03004, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x03008, 0x03020, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x03021, 0x03029, &quot;Hani&quot; },
		{ 0x0302A, 0x0302D, &quot;Zinh&quot; },
		{ 0x0302E, 0x0302F, &quot;Hang&quot; },
		{ 0x03030, 0x03037, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x03038, 0x0303B, &quot;Hani&quot; },
		{ 0x0303C, 0x0303F, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x03041, 0x03096, &quot;Hira&quot; },
		{ 0x03099, 0x0309A, &quot;Zinh&quot; },
		{ 0x0309B, 0x0309C, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x0309D, 0x0309F, &quot;Hira&quot; },
		{ 0x030A1, 0x030FA, &quot;Kana&quot; },
		{ 0x030FB, 0x030FC, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x030FD, 0x030FF, &quot;Kana&quot; },
		{ 0x03105, 0x0312F, &quot;Bopo&quot; },
		{ 0x03131, 0x0318E, &quot;Hang&quot; },
		{ 0x03190, 0x0319F, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x031A0, 0x031BF, &quot;Bopo&quot; },
		{ 0x031C0, 0x031E3, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x031F0, 0x031FF, &quot;Kana&quot; },
		{ 0x03200, 0x0321E, &quot;Hang&quot; },
		{ 0x03220, 0x0325F, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x03260, 0x0327E, &quot;Hang&quot; },
		{ 0x0327F, 0x032CF, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x032D0, 0x032FE, &quot;Kana&quot; },
		{ 0x03300, 0x03357, &quot;Kana&quot; },
		{ 0x03358, 0x033FF, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x03400, 0x04DBF, &quot;Hani&quot; },
		{ 0x04DC0, 0x04DFF, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x04E00, 0x09FFF, &quot;Hani&quot; },
		{ 0x0A000, 0x0A48C, &quot;Yiii&quot; },
		{ 0x0A490, 0x0A4C6, &quot;Yiii&quot; },
		{ 0x0A4D0, 0x0A4FF, &quot;Lisu&quot; },
		{ 0x0A500, 0x0A62B, &quot;Vaii&quot; },
		{ 0x0A640, 0x0A69F, &quot;Cyrl&quot; },
		{ 0x0A6A0, 0x0A6F7, &quot;Bamu&quot; },
		{ 0x0A700, 0x0A721, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x0A722, 0x0A787, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x0A788, 0x0A78A, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x0A78B, 0x0A7CA, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x0A7D0, 0x0A7D1, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x0A7D5, 0x0A7D9, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x0A7F2, 0x0A7FF, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x0A800, 0x0A82C, &quot;Sylo&quot; },
		{ 0x0A830, 0x0A839, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x0A840, 0x0A877, &quot;Phag&quot; },
		{ 0x0A880, 0x0A8C5, &quot;Saur&quot; },
		{ 0x0A8CE, 0x0A8D9, &quot;Saur&quot; },
		{ 0x0A8E0, 0x0A8FF, &quot;Deva&quot; },
		{ 0x0A900, 0x0A92D, &quot;Kali&quot; },
		{ 0x0A930, 0x0A953, &quot;Rjng&quot; },
		{ 0x0A960, 0x0A97C, &quot;Hang&quot; },
		{ 0x0A980, 0x0A9CD, &quot;Java&quot; },
		{ 0x0A9D0, 0x0A9D9, &quot;Java&quot; },
		{ 0x0A9DE, 0x0A9DF, &quot;Java&quot; },
		{ 0x0A9E0, 0x0A9FE, &quot;Mymr&quot; },
		{ 0x0AA00, 0x0AA36, &quot;Cham&quot; },
		{ 0x0AA40, 0x0AA4D, &quot;Cham&quot; },
		{ 0x0AA50, 0x0AA59, &quot;Cham&quot; },
		{ 0x0AA5C, 0x0AA5F, &quot;Cham&quot; },
		{ 0x0AA60, 0x0AA7F, &quot;Mymr&quot; },
		{ 0x0AA80, 0x0AAC2, &quot;Tavt&quot; },
		{ 0x0AADB, 0x0AADF, &quot;Tavt&quot; },
		{ 0x0AAE0, 0x0AAF6, &quot;Mtei&quot; },
		{ 0x0AB01, 0x0AB06, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x0AB09, 0x0AB0E, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x0AB11, 0x0AB16, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x0AB20, 0x0AB26, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x0AB28, 0x0AB2E, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x0AB30, 0x0AB5A, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x0AB5C, 0x0AB64, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x0AB66, 0x0AB69, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x0AB6A, 0x0AB6B, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x0AB70, 0x0ABBF, &quot;Cher&quot; },
		{ 0x0ABC0, 0x0ABED, &quot;Mtei&quot; },
		{ 0x0ABF0, 0x0ABF9, &quot;Mtei&quot; },
		{ 0x0AC00, 0x0D7A3, &quot;Hang&quot; },
		{ 0x0D7B0, 0x0D7C6, &quot;Hang&quot; },
		{ 0x0D7CB, 0x0D7FB, &quot;Hang&quot; },
		{ 0x0F900, 0x0FA6D, &quot;Hani&quot; },
		{ 0x0FA70, 0x0FAD9, &quot;Hani&quot; },
		{ 0x0FB00, 0x0FB06, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x0FB13, 0x0FB17, &quot;Armn&quot; },
		{ 0x0FB1D, 0x0FB36, &quot;Hebr&quot; },
		{ 0x0FB38, 0x0FB3C, &quot;Hebr&quot; },
		{ 0x0FB40, 0x0FB41, &quot;Hebr&quot; },
		{ 0x0FB43, 0x0FB44, &quot;Hebr&quot; },
		{ 0x0FB46, 0x0FB4F, &quot;Hebr&quot; },
		{ 0x0FB50, 0x0FBC2, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x0FBD3, 0x0FD3D, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x0FD3E, 0x0FD3F, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x0FD40, 0x0FD8F, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x0FD92, 0x0FDC7, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x0FDF0, 0x0FDFF, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x0FE00, 0x0FE0F, &quot;Zinh&quot; },
		{ 0x0FE10, 0x0FE19, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x0FE20, 0x0FE2D, &quot;Zinh&quot; },
		{ 0x0FE2E, 0x0FE2F, &quot;Cyrl&quot; },
		{ 0x0FE30, 0x0FE52, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x0FE54, 0x0FE66, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x0FE68, 0x0FE6B, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x0FE70, 0x0FE74, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x0FE76, 0x0FEFC, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x0FF01, 0x0FF20, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x0FF21, 0x0FF3A, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x0FF3B, 0x0FF40, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x0FF41, 0x0FF5A, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x0FF5B, 0x0FF65, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x0FF66, 0x0FF6F, &quot;Kana&quot; },
		{ 0x0FF71, 0x0FF9D, &quot;Kana&quot; },
		{ 0x0FF9E, 0x0FF9F, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x0FFA0, 0x0FFBE, &quot;Hang&quot; },
		{ 0x0FFC2, 0x0FFC7, &quot;Hang&quot; },
		{ 0x0FFCA, 0x0FFCF, &quot;Hang&quot; },
		{ 0x0FFD2, 0x0FFD7, &quot;Hang&quot; },
		{ 0x0FFDA, 0x0FFDC, &quot;Hang&quot; },
		{ 0x0FFE0, 0x0FFE6, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x0FFE8, 0x0FFEE, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x0FFF9, 0x0FFFD, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x10000, 0x1000B, &quot;Linb&quot; },
		{ 0x1000D, 0x10026, &quot;Linb&quot; },
		{ 0x10028, 0x1003A, &quot;Linb&quot; },
		{ 0x1003C, 0x1003D, &quot;Linb&quot; },
		{ 0x1003F, 0x1004D, &quot;Linb&quot; },
		{ 0x10050, 0x1005D, &quot;Linb&quot; },
		{ 0x10080, 0x100FA, &quot;Linb&quot; },
		{ 0x10100, 0x10102, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x10107, 0x10133, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x10137, 0x1013F, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x10140, 0x1018E, &quot;Grek&quot; },
		{ 0x10190, 0x1019C, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x101D0, 0x101FC, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x10280, 0x1029C, &quot;Lyci&quot; },
		{ 0x102A0, 0x102D0, &quot;Cari&quot; },
		{ 0x102E1, 0x102FB, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x10300, 0x10323, &quot;Ital&quot; },
		{ 0x1032D, 0x1032F, &quot;Ital&quot; },
		{ 0x10330, 0x1034A, &quot;Goth&quot; },
		{ 0x10350, 0x1037A, &quot;Perm&quot; },
		{ 0x10380, 0x1039D, &quot;Ugar&quot; },
		{ 0x103A0, 0x103C3, &quot;Xpeo&quot; },
		{ 0x103C8, 0x103D5, &quot;Xpeo&quot; },
		{ 0x10400, 0x1044F, &quot;Dsrt&quot; },
		{ 0x10450, 0x1047F, &quot;Shaw&quot; },
		{ 0x10480, 0x1049D, &quot;Osma&quot; },
		{ 0x104A0, 0x104A9, &quot;Osma&quot; },
		{ 0x104B0, 0x104D3, &quot;Osge&quot; },
		{ 0x104D8, 0x104FB, &quot;Osge&quot; },
		{ 0x10500, 0x10527, &quot;Elba&quot; },
		{ 0x10530, 0x10563, &quot;Aghb&quot; },
		{ 0x10570, 0x1057A, &quot;Vith&quot; },
		{ 0x1057C, 0x1058A, &quot;Vith&quot; },
		{ 0x1058C, 0x10592, &quot;Vith&quot; },
		{ 0x10594, 0x10595, &quot;Vith&quot; },
		{ 0x10597, 0x105A1, &quot;Vith&quot; },
		{ 0x105A3, 0x105B1, &quot;Vith&quot; },
		{ 0x105B3, 0x105B9, &quot;Vith&quot; },
		{ 0x105BB, 0x105BC, &quot;Vith&quot; },
		{ 0x10600, 0x10736, &quot;Lina&quot; },
		{ 0x10740, 0x10755, &quot;Lina&quot; },
		{ 0x10760, 0x10767, &quot;Lina&quot; },
		{ 0x10780, 0x10785, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x10787, 0x107B0, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x107B2, 0x107BA, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x10800, 0x10805, &quot;Cprt&quot; },
		{ 0x1080A, 0x10835, &quot;Cprt&quot; },
		{ 0x10837, 0x10838, &quot;Cprt&quot; },
		{ 0x10840, 0x10855, &quot;Armi&quot; },
		{ 0x10857, 0x1085F, &quot;Armi&quot; },
		{ 0x10860, 0x1087F, &quot;Palm&quot; },
		{ 0x10880, 0x1089E, &quot;Nbat&quot; },
		{ 0x108A7, 0x108AF, &quot;Nbat&quot; },
		{ 0x108E0, 0x108F2, &quot;Hatr&quot; },
		{ 0x108F4, 0x108F5, &quot;Hatr&quot; },
		{ 0x108FB, 0x108FF, &quot;Hatr&quot; },
		{ 0x10900, 0x1091B, &quot;Phnx&quot; },
		{ 0x10920, 0x10939, &quot;Lydi&quot; },
		{ 0x10980, 0x1099F, &quot;Mero&quot; },
		{ 0x109A0, 0x109B7, &quot;Merc&quot; },
		{ 0x109BC, 0x109CF, &quot;Merc&quot; },
		{ 0x109D2, 0x109FF, &quot;Merc&quot; },
		{ 0x10A00, 0x10A03, &quot;Khar&quot; },
		{ 0x10A05, 0x10A06, &quot;Khar&quot; },
		{ 0x10A0C, 0x10A13, &quot;Khar&quot; },
		{ 0x10A15, 0x10A17, &quot;Khar&quot; },
		{ 0x10A19, 0x10A35, &quot;Khar&quot; },
		{ 0x10A38, 0x10A3A, &quot;Khar&quot; },
		{ 0x10A3F, 0x10A48, &quot;Khar&quot; },
		{ 0x10A50, 0x10A58, &quot;Khar&quot; },
		{ 0x10A60, 0x10A7F, &quot;Sarb&quot; },
		{ 0x10A80, 0x10A9F, &quot;Narb&quot; },
		{ 0x10AC0, 0x10AE6, &quot;Mani&quot; },
		{ 0x10AEB, 0x10AF6, &quot;Mani&quot; },
		{ 0x10B00, 0x10B35, &quot;Avst&quot; },
		{ 0x10B39, 0x10B3F, &quot;Avst&quot; },
		{ 0x10B40, 0x10B55, &quot;Prti&quot; },
		{ 0x10B58, 0x10B5F, &quot;Prti&quot; },
		{ 0x10B60, 0x10B72, &quot;Phli&quot; },
		{ 0x10B78, 0x10B7F, &quot;Phli&quot; },
		{ 0x10B80, 0x10B91, &quot;Phlp&quot; },
		{ 0x10B99, 0x10B9C, &quot;Phlp&quot; },
		{ 0x10BA9, 0x10BAF, &quot;Phlp&quot; },
		{ 0x10C00, 0x10C48, &quot;Orkh&quot; },
		{ 0x10C80, 0x10CB2, &quot;Hung&quot; },
		{ 0x10CC0, 0x10CF2, &quot;Hung&quot; },
		{ 0x10CFA, 0x10CFF, &quot;Hung&quot; },
		{ 0x10D00, 0x10D27, &quot;Rohg&quot; },
		{ 0x10D30, 0x10D39, &quot;Rohg&quot; },
		{ 0x10E60, 0x10E7E, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x10E80, 0x10EA9, &quot;Yezi&quot; },
		{ 0x10EAB, 0x10EAD, &quot;Yezi&quot; },
		{ 0x10EB0, 0x10EB1, &quot;Yezi&quot; },
		{ 0x10F00, 0x10F27, &quot;Sogo&quot; },
		{ 0x10F30, 0x10F59, &quot;Sogd&quot; },
		{ 0x10F70, 0x10F89, &quot;Ougr&quot; },
		{ 0x10FB0, 0x10FCB, &quot;Chrs&quot; },
		{ 0x10FE0, 0x10FF6, &quot;Elym&quot; },
		{ 0x11000, 0x1104D, &quot;Brah&quot; },
		{ 0x11052, 0x11075, &quot;Brah&quot; },
		{ 0x11080, 0x110C2, &quot;Kthi&quot; },
		{ 0x110D0, 0x110E8, &quot;Sora&quot; },
		{ 0x110F0, 0x110F9, &quot;Sora&quot; },
		{ 0x11100, 0x11134, &quot;Cakm&quot; },
		{ 0x11136, 0x11147, &quot;Cakm&quot; },
		{ 0x11150, 0x11176, &quot;Mahj&quot; },
		{ 0x11180, 0x111DF, &quot;Shrd&quot; },
		{ 0x111E1, 0x111F4, &quot;Sinh&quot; },
		{ 0x11200, 0x11211, &quot;Khoj&quot; },
		{ 0x11213, 0x1123E, &quot;Khoj&quot; },
		{ 0x11280, 0x11286, &quot;Mult&quot; },
		{ 0x1128A, 0x1128D, &quot;Mult&quot; },
		{ 0x1128F, 0x1129D, &quot;Mult&quot; },
		{ 0x1129F, 0x112A9, &quot;Mult&quot; },
		{ 0x112B0, 0x112EA, &quot;Sind&quot; },
		{ 0x112F0, 0x112F9, &quot;Sind&quot; },
		{ 0x11300, 0x11303, &quot;Gran&quot; },
		{ 0x11305, 0x1130C, &quot;Gran&quot; },
		{ 0x1130F, 0x11310, &quot;Gran&quot; },
		{ 0x11313, 0x11328, &quot;Gran&quot; },
		{ 0x1132A, 0x11330, &quot;Gran&quot; },
		{ 0x11332, 0x11333, &quot;Gran&quot; },
		{ 0x11335, 0x11339, &quot;Gran&quot; },
		{ 0x1133C, 0x11344, &quot;Gran&quot; },
		{ 0x11347, 0x11348, &quot;Gran&quot; },
		{ 0x1134B, 0x1134D, &quot;Gran&quot; },
		{ 0x1135D, 0x11363, &quot;Gran&quot; },
		{ 0x11366, 0x1136C, &quot;Gran&quot; },
		{ 0x11370, 0x11374, &quot;Gran&quot; },
		{ 0x11400, 0x1145B, &quot;Newa&quot; },
		{ 0x1145D, 0x11461, &quot;Newa&quot; },
		{ 0x11480, 0x114C7, &quot;Tirh&quot; },
		{ 0x114D0, 0x114D9, &quot;Tirh&quot; },
		{ 0x11580, 0x115B5, &quot;Sidd&quot; },
		{ 0x115B8, 0x115DD, &quot;Sidd&quot; },
		{ 0x11600, 0x11644, &quot;Modi&quot; },
		{ 0x11650, 0x11659, &quot;Modi&quot; },
		{ 0x11660, 0x1166C, &quot;Mong&quot; },
		{ 0x11680, 0x116B9, &quot;Takr&quot; },
		{ 0x116C0, 0x116C9, &quot;Takr&quot; },
		{ 0x11700, 0x1171A, &quot;Ahom&quot; },
		{ 0x1171D, 0x1172B, &quot;Ahom&quot; },
		{ 0x11730, 0x11746, &quot;Ahom&quot; },
		{ 0x11800, 0x1183B, &quot;Dogr&quot; },
		{ 0x118A0, 0x118F2, &quot;Wara&quot; },
		{ 0x11900, 0x11906, &quot;Diak&quot; },
		{ 0x1190C, 0x11913, &quot;Diak&quot; },
		{ 0x11915, 0x11916, &quot;Diak&quot; },
		{ 0x11918, 0x11935, &quot;Diak&quot; },
		{ 0x11937, 0x11938, &quot;Diak&quot; },
		{ 0x1193B, 0x11946, &quot;Diak&quot; },
		{ 0x11950, 0x11959, &quot;Diak&quot; },
		{ 0x119A0, 0x119A7, &quot;Nand&quot; },
		{ 0x119AA, 0x119D7, &quot;Nand&quot; },
		{ 0x119DA, 0x119E4, &quot;Nand&quot; },
		{ 0x11A00, 0x11A47, &quot;Zanb&quot; },
		{ 0x11A50, 0x11AA2, &quot;Soyo&quot; },
		{ 0x11AB0, 0x11ABF, &quot;Cans&quot; },
		{ 0x11AC0, 0x11AF8, &quot;Pauc&quot; },
		{ 0x11C00, 0x11C08, &quot;Bhks&quot; },
		{ 0x11C0A, 0x11C36, &quot;Bhks&quot; },
		{ 0x11C38, 0x11C45, &quot;Bhks&quot; },
		{ 0x11C50, 0x11C6C, &quot;Bhks&quot; },
		{ 0x11C70, 0x11C8F, &quot;Marc&quot; },
		{ 0x11C92, 0x11CA7, &quot;Marc&quot; },
		{ 0x11CA9, 0x11CB6, &quot;Marc&quot; },
		{ 0x11D00, 0x11D06, &quot;Gonm&quot; },
		{ 0x11D08, 0x11D09, &quot;Gonm&quot; },
		{ 0x11D0B, 0x11D36, &quot;Gonm&quot; },
		{ 0x11D3C, 0x11D3D, &quot;Gonm&quot; },
		{ 0x11D3F, 0x11D47, &quot;Gonm&quot; },
		{ 0x11D50, 0x11D59, &quot;Gonm&quot; },
		{ 0x11D60, 0x11D65, &quot;Gong&quot; },
		{ 0x11D67, 0x11D68, &quot;Gong&quot; },
		{ 0x11D6A, 0x11D8E, &quot;Gong&quot; },
		{ 0x11D90, 0x11D91, &quot;Gong&quot; },
		{ 0x11D93, 0x11D98, &quot;Gong&quot; },
		{ 0x11DA0, 0x11DA9, &quot;Gong&quot; },
		{ 0x11EE0, 0x11EF8, &quot;Maka&quot; },
		{ 0x11FC0, 0x11FF1, &quot;Taml&quot; },
		{ 0x12000, 0x12399, &quot;Xsux&quot; },
		{ 0x12400, 0x1246E, &quot;Xsux&quot; },
		{ 0x12470, 0x12474, &quot;Xsux&quot; },
		{ 0x12480, 0x12543, &quot;Xsux&quot; },
		{ 0x12F90, 0x12FF2, &quot;Cpmn&quot; },
		{ 0x13000, 0x1342E, &quot;Egyp&quot; },
		{ 0x13430, 0x13438, &quot;Egyp&quot; },
		{ 0x14400, 0x14646, &quot;Hluw&quot; },
		{ 0x16800, 0x16A38, &quot;Bamu&quot; },
		{ 0x16A40, 0x16A5E, &quot;Mroo&quot; },
		{ 0x16A60, 0x16A69, &quot;Mroo&quot; },
		{ 0x16A6E, 0x16A6F, &quot;Mroo&quot; },
		{ 0x16A70, 0x16ABE, &quot;Tnsa&quot; },
		{ 0x16AC0, 0x16AC9, &quot;Tnsa&quot; },
		{ 0x16AD0, 0x16AED, &quot;Bass&quot; },
		{ 0x16AF0, 0x16AF5, &quot;Bass&quot; },
		{ 0x16B00, 0x16B45, &quot;Hmng&quot; },
		{ 0x16B50, 0x16B59, &quot;Hmng&quot; },
		{ 0x16B5B, 0x16B61, &quot;Hmng&quot; },
		{ 0x16B63, 0x16B77, &quot;Hmng&quot; },
		{ 0x16B7D, 0x16B8F, &quot;Hmng&quot; },
		{ 0x16E40, 0x16E9A, &quot;Medf&quot; },
		{ 0x16F00, 0x16F4A, &quot;Plrd&quot; },
		{ 0x16F4F, 0x16F87, &quot;Plrd&quot; },
		{ 0x16F8F, 0x16F9F, &quot;Plrd&quot; },
		{ 0x16FE2, 0x16FE3, &quot;Hani&quot; },
		{ 0x16FF0, 0x16FF1, &quot;Hani&quot; },
		{ 0x17000, 0x187F7, &quot;Tang&quot; },
		{ 0x18800, 0x18AFF, &quot;Tang&quot; },
		{ 0x18B00, 0x18CD5, &quot;Kits&quot; },
		{ 0x18D00, 0x18D08, &quot;Tang&quot; },
		{ 0x1AFF0, 0x1AFF3, &quot;Kana&quot; },
		{ 0x1AFF5, 0x1AFFB, &quot;Kana&quot; },
		{ 0x1AFFD, 0x1AFFE, &quot;Kana&quot; },
		{ 0x1B001, 0x1B11F, &quot;Hira&quot; },
		{ 0x1B120, 0x1B122, &quot;Kana&quot; },
		{ 0x1B150, 0x1B152, &quot;Hira&quot; },
		{ 0x1B164, 0x1B167, &quot;Kana&quot; },
		{ 0x1B170, 0x1B2FB, &quot;Nshu&quot; },
		{ 0x1BC00, 0x1BC6A, &quot;Dupl&quot; },
		{ 0x1BC70, 0x1BC7C, &quot;Dupl&quot; },
		{ 0x1BC80, 0x1BC88, &quot;Dupl&quot; },
		{ 0x1BC90, 0x1BC99, &quot;Dupl&quot; },
		{ 0x1BC9C, 0x1BC9F, &quot;Dupl&quot; },
		{ 0x1BCA0, 0x1BCA3, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1CF00, 0x1CF2D, &quot;Zinh&quot; },
		{ 0x1CF30, 0x1CF46, &quot;Zinh&quot; },
		{ 0x1CF50, 0x1CFC3, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D000, 0x1D0F5, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D100, 0x1D126, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D129, 0x1D166, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D167, 0x1D169, &quot;Zinh&quot; },
		{ 0x1D16A, 0x1D17A, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D17B, 0x1D182, &quot;Zinh&quot; },
		{ 0x1D183, 0x1D184, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D185, 0x1D18B, &quot;Zinh&quot; },
		{ 0x1D18C, 0x1D1A9, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D1AA, 0x1D1AD, &quot;Zinh&quot; },
		{ 0x1D1AE, 0x1D1EA, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D200, 0x1D245, &quot;Grek&quot; },
		{ 0x1D2E0, 0x1D2F3, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D300, 0x1D356, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D360, 0x1D378, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D400, 0x1D454, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D456, 0x1D49C, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D49E, 0x1D49F, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D4A5, 0x1D4A6, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D4A9, 0x1D4AC, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D4AE, 0x1D4B9, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D4BD, 0x1D4C3, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D4C5, 0x1D505, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D507, 0x1D50A, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D50D, 0x1D514, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D516, 0x1D51C, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D51E, 0x1D539, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D53B, 0x1D53E, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D540, 0x1D544, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D54A, 0x1D550, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D552, 0x1D6A5, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D6A8, 0x1D7CB, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D7CE, 0x1D7FF, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1D800, 0x1DA8B, &quot;Sgnw&quot; },
		{ 0x1DA9B, 0x1DA9F, &quot;Sgnw&quot; },
		{ 0x1DAA1, 0x1DAAF, &quot;Sgnw&quot; },
		{ 0x1DF00, 0x1DF1E, &quot;Latn&quot; },
		{ 0x1E000, 0x1E006, &quot;Glag&quot; },
		{ 0x1E008, 0x1E018, &quot;Glag&quot; },
		{ 0x1E01B, 0x1E021, &quot;Glag&quot; },
		{ 0x1E023, 0x1E024, &quot;Glag&quot; },
		{ 0x1E026, 0x1E02A, &quot;Glag&quot; },
		{ 0x1E100, 0x1E12C, &quot;Hmnp&quot; },
		{ 0x1E130, 0x1E13D, &quot;Hmnp&quot; },
		{ 0x1E140, 0x1E149, &quot;Hmnp&quot; },
		{ 0x1E14E, 0x1E14F, &quot;Hmnp&quot; },
		{ 0x1E290, 0x1E2AE, &quot;Toto&quot; },
		{ 0x1E2C0, 0x1E2F9, &quot;Wcho&quot; },
		{ 0x1E7E0, 0x1E7E6, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x1E7E8, 0x1E7EB, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x1E7ED, 0x1E7EE, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x1E7F0, 0x1E7FE, &quot;Ethi&quot; },
		{ 0x1E800, 0x1E8C4, &quot;Mend&quot; },
		{ 0x1E8C7, 0x1E8D6, &quot;Mend&quot; },
		{ 0x1E900, 0x1E94B, &quot;Adlm&quot; },
		{ 0x1E950, 0x1E959, &quot;Adlm&quot; },
		{ 0x1E95E, 0x1E95F, &quot;Adlm&quot; },
		{ 0x1EC71, 0x1ECB4, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1ED01, 0x1ED3D, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1EE00, 0x1EE03, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x1EE05, 0x1EE1F, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x1EE21, 0x1EE22, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x1EE29, 0x1EE32, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x1EE34, 0x1EE37, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x1EE4D, 0x1EE4F, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x1EE51, 0x1EE52, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x1EE61, 0x1EE62, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x1EE67, 0x1EE6A, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x1EE6C, 0x1EE72, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x1EE74, 0x1EE77, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x1EE79, 0x1EE7C, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x1EE80, 0x1EE89, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x1EE8B, 0x1EE9B, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x1EEA1, 0x1EEA3, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x1EEA5, 0x1EEA9, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x1EEAB, 0x1EEBB, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x1EEF0, 0x1EEF1, &quot;Arab&quot; },
		{ 0x1F000, 0x1F02B, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1F030, 0x1F093, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1F0A0, 0x1F0AE, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1F0B1, 0x1F0BF, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1F0C1, 0x1F0CF, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1F0D1, 0x1F0F5, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1F100, 0x1F1AD, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1F1E6, 0x1F1FF, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1F201, 0x1F202, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1F210, 0x1F23B, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1F240, 0x1F248, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1F250, 0x1F251, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1F260, 0x1F265, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1F300, 0x1F6D7, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1F6DD, 0x1F6EC, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1F6F0, 0x1F6FC, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1F700, 0x1F773, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1F780, 0x1F7D8, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1F7E0, 0x1F7EB, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1F800, 0x1F80B, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1F810, 0x1F847, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1F850, 0x1F859, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1F860, 0x1F887, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1F890, 0x1F8AD, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1F8B0, 0x1F8B1, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1F900, 0x1FA53, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1FA60, 0x1FA6D, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1FA70, 0x1FA74, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1FA78, 0x1FA7C, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1FA80, 0x1FA86, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1FA90, 0x1FAAC, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1FAB0, 0x1FABA, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1FAC0, 0x1FAC5, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1FAD0, 0x1FAD9, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1FAE0, 0x1FAE7, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1FAF0, 0x1FAF6, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1FB00, 0x1FB92, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1FB94, 0x1FBCA, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x1FBF0, 0x1FBF9, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0x20000, 0x2A6DF, &quot;Hani&quot; },
		{ 0x2A700, 0x2B738, &quot;Hani&quot; },
		{ 0x2B740, 0x2B81D, &quot;Hani&quot; },
		{ 0x2B820, 0x2CEA1, &quot;Hani&quot; },
		{ 0x2CEB0, 0x2EBE0, &quot;Hani&quot; },
		{ 0x2F800, 0x2FA1D, &quot;Hani&quot; },
		{ 0x30000, 0x3134A, &quot;Hani&quot; },
		{ 0xE0020, 0xE007F, &quot;Zyyy&quot; },
		{ 0xE0100, 0xE01EF, &quot;Zinh&quot; },
	},
	-- Scripts.txt gives full names; here we consider them aliases to save space.
	aliases = {
		Adlm = &quot;Adlam&quot;,
		Aghb = &quot;Caucasian Albanian&quot;,
		Ahom = &quot;Ahom&quot;,
		Arab = &quot;Arabic&quot;,
		Armi = &quot;Imperial Aramaic&quot;,
		Armn = &quot;Armenian&quot;,
		Avst = &quot;Avestan&quot;,
		Bali = &quot;Balinese&quot;,
		Bamu = &quot;Bamum&quot;,
		Bass = &quot;Bassa Vah&quot;,
		Batk = &quot;Batak&quot;,
		Beng = &quot;Bengali&quot;,
		Bhks = &quot;Bhaiksuki&quot;,
		Bopo = &quot;Bopomofo&quot;,
		Brah = &quot;Brahmi&quot;,
		Brai = &quot;Braille&quot;,
		Bugi = &quot;Buginese&quot;,
		Buhd = &quot;Buhid&quot;,
		Cakm = &quot;Chakma&quot;,
		Cans = &quot;Canadian Aboriginal&quot;,
		Cari = &quot;Carian&quot;,
		Cham = &quot;Cham&quot;,
		Cher = &quot;Cherokee&quot;,
		Chrs = &quot;Chorasmian&quot;,
		Copt = &quot;Coptic&quot;,
		Cpmn = &quot;Cypro Minoan&quot;,
		Cprt = &quot;Cypriot&quot;,
		Cyrl = &quot;Cyrillic&quot;,
		Deva = &quot;Devanagari&quot;,
		Diak = &quot;Dives Akuru&quot;,
		Dogr = &quot;Dogra&quot;,
		Dsrt = &quot;Deseret&quot;,
		Dupl = &quot;Duployan&quot;,
		Egyp = &quot;Egyptian Hieroglyphs&quot;,
		Elba = &quot;Elbasan&quot;,
		Elym = &quot;Elymaic&quot;,
		Ethi = &quot;Ethiopic&quot;,
		Geor = &quot;Georgian&quot;,
		Glag = &quot;Glagolitic&quot;,
		Gong = &quot;Gunjala Gondi&quot;,
		Gonm = &quot;Masaram Gondi&quot;,
		Goth = &quot;Gothic&quot;,
		Gran = &quot;Grantha&quot;,
		Grek = &quot;Greek&quot;,
		Gujr = &quot;Gujarati&quot;,
		Guru = &quot;Gurmukhi&quot;,
		Hang = &quot;Hangul&quot;,
		Hani = &quot;Han&quot;,
		Hano = &quot;Hanunoo&quot;,
		Hatr = &quot;Hatran&quot;,
		Hebr = &quot;Hebrew&quot;,
		Hira = &quot;Hiragana&quot;,
		Hluw = &quot;Anatolian Hieroglyphs&quot;,
		Hmng = &quot;Pahawh Hmong&quot;,
		Hmnp = &quot;Nyiakeng Puachue Hmong&quot;,
		Hrkt = &quot;Katakana Or Hiragana&quot;,
		Hung = &quot;Old Hungarian&quot;,
		Ital = &quot;Old Italic&quot;,
		Java = &quot;Javanese&quot;,
		Kali = &quot;Kayah Li&quot;,
		Kana = &quot;Katakana&quot;,
		Khar = &quot;Kharoshthi&quot;,
		Khmr = &quot;Khmer&quot;,
		Khoj = &quot;Khojki&quot;,
		Kits = &quot;Khitan Small Script&quot;,
		Knda = &quot;Kannada&quot;,
		Kthi = &quot;Kaithi&quot;,
		Lana = &quot;Tai Tham&quot;,
		Laoo = &quot;Lao&quot;,
		Latn = &quot;Latin&quot;,
		Lepc = &quot;Lepcha&quot;,
		Limb = &quot;Limbu&quot;,
		Lina = &quot;Linear A&quot;,
		Linb = &quot;Linear B&quot;,
		Lisu = &quot;Lisu&quot;,
		Lyci = &quot;Lycian&quot;,
		Lydi = &quot;Lydian&quot;,
		Mahj = &quot;Mahajani&quot;,
		Maka = &quot;Makasar&quot;,
		Mand = &quot;Mandaic&quot;,
		Mani = &quot;Manichaean&quot;,
		Marc = &quot;Marchen&quot;,
		Medf = &quot;Medefaidrin&quot;,
		Mend = &quot;Mende Kikakui&quot;,
		Merc = &quot;Meroitic Cursive&quot;,
		Mero = &quot;Meroitic Hieroglyphs&quot;,
		Mlym = &quot;Malayalam&quot;,
		Modi = &quot;Modi&quot;,
		Mong = &quot;Mongolian&quot;,
		Mroo = &quot;Mro&quot;,
		Mtei = &quot;Meetei Mayek&quot;,
		Mult = &quot;Multani&quot;,
		Mymr = &quot;Myanmar&quot;,
		Nand = &quot;Nandinagari&quot;,
		Narb = &quot;Old North Arabian&quot;,
		Nbat = &quot;Nabataean&quot;,
		Newa = &quot;Newa&quot;,
		Nkoo = &quot;NKo&quot;,
		Nshu = &quot;Nushu&quot;,
		Ogam = &quot;Ogham&quot;,
		Olck = &quot;Ol Chiki&quot;,
		Orkh = &quot;Old Turkic&quot;,
		Orya = &quot;Oriya&quot;,
		Osge = &quot;Osage&quot;,
		Osma = &quot;Osmanya&quot;,
		Ougr = &quot;Old Uyghur&quot;,
		Palm = &quot;Palmyrene&quot;,
		Pauc = &quot;Pau Cin Hau&quot;,
		Perm = &quot;Old Permic&quot;,
		Phag = &quot;Phags Pa&quot;,
		Phli = &quot;Inscriptional Pahlavi&quot;,
		Phlp = &quot;Psalter Pahlavi&quot;,
		Phnx = &quot;Phoenician&quot;,
		Plrd = &quot;Miao&quot;,
		Prti = &quot;Inscriptional Parthian&quot;,
		Rjng = &quot;Rejang&quot;,
		Rohg = &quot;Hanifi Rohingya&quot;,
		Runr = &quot;Runic&quot;,
		Samr = &quot;Samaritan&quot;,
		Sarb = &quot;Old South Arabian&quot;,
		Saur = &quot;Saurashtra&quot;,
		Sgnw = &quot;SignWriting&quot;,
		Shaw = &quot;Shavian&quot;,
		Shrd = &quot;Sharada&quot;,
		Sidd = &quot;Siddham&quot;,
		Sind = &quot;Khudawadi&quot;,
		Sinh = &quot;Sinhala&quot;,
		Sogd = &quot;Sogdian&quot;,
		Sogo = &quot;Old Sogdian&quot;,
		Sora = &quot;Sora Sompeng&quot;,
		Soyo = &quot;Soyombo&quot;,
		Sund = &quot;Sundanese&quot;,
		Sylo = &quot;Syloti Nagri&quot;,
		Syrc = &quot;Syriac&quot;,
		Tagb = &quot;Tagbanwa&quot;,
		Takr = &quot;Takri&quot;,
		Tale = &quot;Tai Le&quot;,
		Talu = &quot;New Tai Lue&quot;,
		Taml = &quot;Tamil&quot;,
		Tang = &quot;Tangut&quot;,
		Tavt = &quot;Tai Viet&quot;,
		Telu = &quot;Telugu&quot;,
		Tfng = &quot;Tifinagh&quot;,
		Tglg = &quot;Tagalog&quot;,
		Thaa = &quot;Thaana&quot;,
		Thai = &quot;Thai&quot;,
		Tibt = &quot;Tibetan&quot;,
		Tirh = &quot;Tirhuta&quot;,
		Tnsa = &quot;Tangsa&quot;,
		Toto = &quot;Toto&quot;,
		Ugar = &quot;Ugaritic&quot;,
		Vaii = &quot;Vai&quot;,
		Vith = &quot;Vithkuqi&quot;,
		Wara = &quot;Warang Citi&quot;,
		Wcho = &quot;Wancho&quot;,
		Xpeo = &quot;Old Persian&quot;,
		Xsux = &quot;Cuneiform&quot;,
		Yezi = &quot;Yezidi&quot;,
		Yiii = &quot;Yi&quot;,
		Zanb = &quot;Zanabazar Square&quot;,
		Zinh = &quot;Inherited&quot;,
		Zyyy = &quot;Common&quot;,
		Zzzz = &quot;Unknown&quot;,
	},
}

-- Required for binary search function in [[Module:Language/scripts]].
-- Cannot get length of module loaded with mw.loadData.
data.ranges.length = #data.ranges

data.rtl = {}

for _, script in ipairs(mw.loadData &quot;Module:Lang/data&quot;.rtl_scripts) do
	-- [[Module:Lang/data]] has script codes in lowercase;
	-- this module has script codes with the first letter capitalized.
	data.rtl[script:gsub(&quot;^%a&quot;, string.upper)] = true
end

return data</text>
      <sha1>0g97u9lzssl0err53xjvtlcq2nu4mnh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:WikidataCoord</title>
    <ns>10</ns>
    <id>123473</id>
    <revision>
      <id>709026</id>
      <timestamp>2022-08-20T08:07:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;&lt;includeonly&gt;{{#invoke:WikidataCoord|main|{{#property:P625|from={{{1|}}}}}|{{{2|}}}|display={{{display|title}}}|format={{{format|}}}|name={{{name|}}}|notes={{{notes|}}}}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt; {{Documentation}} &lt;/noinclude&gt;&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="226" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#invoke:WikidataCoord|main|{{#property:P625|from={{{1|}}}}}|{{{2|}}}|display={{{display|title}}}|format={{{format|}}}|name={{{name|}}}|notes={{{notes|}}}}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{Documentation}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>faey2m1gnwc7v781lhstjeiay9z7u63</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:WikidataCoord</title>
    <ns>828</ns>
    <id>123474</id>
    <revision>
      <id>709027</id>
      <timestamp>2022-08-20T08:08:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;require('Module:No globals') local getArgs = require('Module:Arguments').getArgs  local patterns = { 	'(%d+)°(%d+)&amp;#39;([%d%.]+)&amp;#34;([NS]),%s*(%d+)°(%d+)&amp;#39;([%d%.]+)&amp;#34;([EW])',		-- if the returned data looks like 55°13&amp;#39;12&amp;#34;N, 23°17&amp;#39;17&amp;#34;E 	'(%d+)°(%d+)&amp;#39;([NS]),%s*(%d+)°(%d+)&amp;#39;([EW])',									-- if the returned data looks like 54°24&amp;#39;N, 25°25&amp;#39;E 	'(%d+)°(%d+)[′\']([%d%.]+)[″\&quot;]([NS]),?%s*(%d+)°(%d+)[′\']([%d%.]+)[″...&quot;</comment>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="3495" xml:space="preserve">require('Module:No globals')
local getArgs = require('Module:Arguments').getArgs

local patterns = {
	'(%d+)°(%d+)&amp;#39;([%d%.]+)&amp;#34;([NS]),%s*(%d+)°(%d+)&amp;#39;([%d%.]+)&amp;#34;([EW])',		-- if the returned data looks like 55°13&amp;#39;12&amp;#34;N, 23°17&amp;#39;17&amp;#34;E
	'(%d+)°(%d+)&amp;#39;([NS]),%s*(%d+)°(%d+)&amp;#39;([EW])',									-- if the returned data looks like 54°24&amp;#39;N, 25°25&amp;#39;E
	'(%d+)°(%d+)[′\']([%d%.]+)[″\&quot;]([NS]),?%s*(%d+)°(%d+)[′\']([%d%.]+)[″\&quot;]([EW])',	-- when args[1] is a dms string that uses quotes or primes
	'(%d+)°(%d+)[′\']([NS]),?%s*(%d+)°(%d+)[′\']([EW])',								-- when args[1] is a dms string that uses quotes or primes, bit shorter format
	'(%d+%.?%d*)°([NS]),?%s*(%d+%.?%d*)°([EW])',										-- when args[1] is a decimal degrees string
	}

local params = {'display', 'format', 'name', 'notes'};							-- {{coord}} template paramters


--[[--------------------------&lt; I S _ S E T &gt;------------------------------------------------------------------

Whether variable is set or not.  A variable is set when it is not nil and not empty.

]]

local function is_set( var )
	return not (var == nil or var == '');
end


--[[--------------------------&lt; M A I N &gt;----------------------------------------------------------------------

Template entry point.  This function takes up to two unnamed positional parameters:
	1 = coordinate string typically from a call to Wikidata like this: {{#property:P625|from=Q...}}
	2 = coordinate parameters; see Template:Coord
	
Also takes the named parameters |display=, |format=, |name=, |notes= which it passes on to {{coord}}

Reformats the Wikidata coordinate string into unnamed parameters for {{coord}}

{{#invoke:WikidataCoord|main|{{#property:P625|from={{{1}}}}}|{{{2}}}|display={{{display}}}|format={{{format}}}|name={{{name}}}|notes={{{notes}}}}}

]]

local function main (frame)
	local args = getArgs(frame);
	local lat_long = {};														-- table of lat/long coords extracted from wikidata return 
	
	if not is_set (args[1]) then												-- in case wikidata returns nothing (happens when Q... is wrong)
		return '&lt;span style=&quot;font-size:100%&quot; class=&quot;error&quot;&gt;{{WikidataCoord}} – missing coordinate data&lt;/span&gt;';		-- error message and quit
	else
		for _, pattern in ipairs (patterns) do
			lat_long[1], lat_long[2], lat_long[3], lat_long[4], lat_long[5], lat_long[6], lat_long[7], lat_long[8] =
				mw.ustring.match (args[1], pattern)
			if lat_long[1] then
				break;
			end
		end
	end

	if not lat_long[1] then
		return '&lt;span style=&quot;font-size:100%&quot; class=&quot;error&quot;&gt;{{WikidataCoord}} – malformed coordinate data&lt;/span&gt;';	-- wikidata returned something else
	end
	
	if is_set (args[2]) then													-- coordinate parameters are in second unnammed positional parameter
		table.insert (lat_long, args[2]);										-- add coordinate parameters as next positional parameter after coordnates
	end

	for _, param in ipairs (params) do
		if is_set (args[param]) then
			lat_long[param] = args[param];										-- add the named parameters if they have a value
		end
	end

	if args._debug then
		return table.concat ({'&lt;code style=&quot;color:inherit; background:inherit; border:none;&quot;&gt;{{coord|', table.concat (lat_long, '|' ), '}}&lt;/code&gt;'});
	end
	return frame:expandTemplate ({title = 'coord', args=lat_long});				-- invoke template {{coord}} with wikidata lat/long
end


--[[--------------------------&lt; E X P O R T E D   F U N C T I O N &gt;--------------------------------------------
]]

return {main = main}</text>
      <sha1>nq0oqnmvomae2jr25p0u7o1cu7lpuh1</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>