Википедиа mnwiki https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81 MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter Медиа Тусгай Хэлэлцүүлэг Хэрэглэгч Хэрэглэгчийн яриа Wikipedia Wikipedia-н хэлэлцүүлэг Файл Файлын хэлэлцүүлэг МедиаВики МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг Загвар Загварын хэлэлцүүлэг Тусламж Тусламжийн хэлэлцүүлэг Ангилал Ангиллын хэлэлцүүлэг TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 5558 709101 694518 2022-08-21T04:47:30Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Орон нутгийн танилцуулга |нутгийначхолбогдол = Афганистаны нийслэл бөгөөд хамгийн том хот |монголнэр ='''Кабул хот''' |анхаарахнэр = |албанбуснэр = |сүлдтуг = |сүлдтэмдэг = |тугныхэмжээ = 120px |сүлднийхэмжээ = 66px |улсорон = {{AFG2}} |дээднэгж = [[Афганистан#Засаг захиргааны хуваарь|Дээрх нутаг]] |дээднутаг = [[Кабул аймаг]] |нэгжийнтайлбар = Засаг захиргааны нэгж |нэгжийнхэлбэр = [[Афганистан#Засаг захиргааны хуваарь|вулесвали]] (хошуу) |нутгийнтөвхэлбэр = |нутгийнтөвнэр = |нутгийнхуваарь = 18 дүүрэгт хуваагдана |газарнутаг = 275 км² |хүнам = 3,476,000 хүн |хүнамон = 2013 |нягтсийрэг = |цагийнбүс = ГЧ+04:30 |цахимгазар = |зураг = Кабул хот-газрын зурагт.png |зургийнхэмжээ = 300px |тайлбар = Кабул хотын хэсэг |зураг1 = Section of Kabul in October 2011.jpg |зургийнхэмжээ1 = 300px |тайлбар1 = Кабул хотын хэсэг }} :<span style="color:gray;">'' Энэ хот болоод хошууг [[Кабул аймаг]] [[Кабул гол]] хоёроос ялган таниарай.''</span> '''Кабул''' [кабу́л] ({{юникодмонгол|ᠻᠠᠪᠦ᠋᠋ᠯ}}) буюу тухайн нутгийнхны хэлдгээр '''Ка́бэл''' (کا‌‌‌بل) хот бол [[Афганистан]]ы [[нийслэл]], мөн улсын хамгийн том, цаашилвал дэлхийд 64-р том гэж үздэг [[хот]] юм. Засаг захиргааны хуваариар улс доторх [[Кабул аймаг|Кабул аймгийн]] төв, түүний 15 хошууны нэг болдог бөгөөд өөрөө 18 дүүрэгт хуваагддаг. 275 км² дэвсгэр газартай. Кабул 3500 жилийн өмнөөс хүн суурьшсан урт түүхтэй. [[Их Могол Улс|Могол Улсыг]] байгуулахын даваан дээр 1504–1526 онд [[Бабур]] энд сууж байв. 1747 онд [[Дурраны улс]]ын мэдэлд орж, 1776 онд Дурраны [[Тимур шах]]ын зарлигаар нийслэл болсноос хойш тэр хэвээр өнөөдөртэй золгожээ.<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/7798/Afghanistan/21392/Last-Afghan-empire "Last Afghan empire"]</ref> Дайн самууны хөлд нэрвэгдэж, агаараас бөмбөгдүүлж ч үзсэн. Кабул 2012 онд 3,289,000 оршин суугчтай байсан.<ref>[http://cso.gov.af/Content/files/Population%20of%20Kabul%20City%20by%20District%20and%20Sex.pdf Afghanistan Statistical Yearbook 2012/13] </ref> Үүнээс 27 хувийг [[тажик үндэстэн|тажик]], 25 хувийг [[хазара|хазаар]], мөн 25 хувийг [[паштун үндэстэн|паштун]], 2 хувийг [[узбек үндэстэн|узбек]], 1 хувийг [[балуч|балуч]] гээд [[иран угсаатан|иран]] болон [[түрэг угсаатан|түрэг]] угсааны ард түмэн бүрдүүлжээ. Энэ олон хэлтэн [[Перс хэл|дари]] буюу [[Перс хэл|Афганы перс]] хэлээр санаа бодол нэвтрэлцдэг гэнэ.<ref>[http://www.indybay.org/newsitems/2006/05/30/18259841.php "Kabul under Curfew after Anti-US, anti-Karzai Riots"]</ref> Шашин шүтлэг зөрөөгүй, [[Ислам|лалын]] шашны [[ислам|суннит]] ёсийг дагадаг. == Хүн ам == 2020 оны байдлаар 4 273 156 хүн амтай хот юм. Тимур Шах нийслэлээ Кабул руу нүүлгэхээс өмнө энэ хотын хүн ам нь Тажик; Тажикчууд Кабулистан хотын хүн амын дийлэнх хувийг бүрдүүлдэг байсан бөгөөд энэ бүс нутгийн уугуул иргэд байв. Үүнээс гадна Кабулд Энэтхэгээс ирсэн олон хүмүүс байсан. 19 -р зууны эхэн үед ч Афганистаны нийслэл хотын хүн амын дийлэнх хувийг Тажик, Кызылбаш, хэсэгчлэн Хазара нар эзэлдэг байв. Энэ хотод янз бүрийн үндэстний төлөөлөл амьдардаг бөгөөд хотын үндэсний дүр төрх орчин үеийн хэлбэрээр 1980 -аад оноос бүрэлдэж эхэлсэн. Энэ хот 3.5 сая хүн амтай гэсэн тооцоо бий. Хэдийгээр Афганистаны засгийн газрын статистик мэдээ энэ тоог бага зэрэг дутуу гаргадаг - 2012 онд 3.289.000 хүн. Ихэнх хүмүүс хөрш зэргэлдээ аймгуудаас тус улсад болсон иргэний дайн үймээнээс зугтаж ирсэн. Хотын хүн амын дийлэнх нь Дари хэлээр ярьдаг суннитууд - Тажикууд (45%), Шиитүүд - Хазара нар (25%), цөөнх нь пуштунууд (25%), Узбекүүд (4%) юм. Түүнчлэн хотод Энэтхэгээс ирсэн цагаачид байдаг - Индо -Ари хэлээр ярьдаг сикх, хиндүчүүд. Шашны хувьд Кабулын хүн амыг суннит шашинтнууд давамгайлдаг (75%), шиитүүд 25%орчим байдаг. Жижиг Христэд итгэгчид болон Хинду шашинтнууд байдаг байна. == Эдийн засаг == Шинэхэн, хуурай жимс, самар, афган хивс, арьс шир, хувцас, тавилга, эртний эдлэлүүдийг Кабулд худалдаалдаг. 2005 онд Ираны гаралтай Америкийн архитектор Хишам Ашкури Кабулын дүүргүүдийн нэгийг бүрэн сэргээн босгох томоохон төслийг санал болгож, одоо байгаа барилгуудыг бүрэн нурааж, оронд нь 5 давхар барилга барихыг санал болгов. Төслийн дагуу хотын нутаг дэвсгэрийн нэлээд хэсгийг ногоон байгууламж, амралтын газар эзлэх ёстой. 2013 онд уг төсөлд нэг тэрбум доллар хуваарилсан байна. Хотын дүүргүүдийн дийлэнх нь шавар, чулуугаар хийсэн 1-2 давхар байшинд иргэд нь амьдардаг. Ийм байшинд ихэвчлэн цахилгаан байдаггүй, бараг үргэлж усгүй байдаг. Эдгээр барилгуудын гол асуудал нь хүн амын өсөлт хурдацтай явагдаж байгаатай холбогдуулан төрөлт, мужуудаас ирсэн иргэдийн шилжилт хөдөлгөөнөөс шалтгаалан эдгээр байшингууд хүн амын нягтаршлыг өндөр түвшинд хангаж чадахгүй байгаа бөгөөд хот хэтэрхий "өргөн гонзгой сунжирсан хэлбэрээр" хөгжиж байгаа явдал юм. Хөрөнгө оруулалтын орчин тааруу байгаа тул хотод шинэ барилга барих нь ховор. == Тээвэр == Кабулын төвөөс 16 милийн зайд орших Кабул олон улсын нисэх онгоцны буудалтай. Кабул нисэх онгоцны буудлын олон улсын шинэ терминалыг Японы Засгийн газрын тусламжтайгаар барьж, 2008 онд үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн. Кабулын нисэх онгоцны буудал нь мөн Афганистаны нисэх хүчин болон НАТО -гийн цэргийн хүчний бааз юм. Ихэнх машин дизель түлшээр ажилладаг. Троллейбусны хөдөлгөөнийг сэргээхээр төлөвлөж байна. Кабулд төмөр зам байдаггүй. == Газар зүй == === Цаг уур === {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = | DIAGRAMM TEMPERATUR = | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/115/c00219.htm WMO]; [http://wetterkontor.de/de/klima/klima2.asp?land=af&stat=40948 wetterkontor.de] | Überschrift = | Ort = Кабул <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = 4.5 | hmfeb = 5.5 | hmmär = 12.5 | hmapr = 19.2 | hmmai = 24.4 | hmjun = 30.2 | hmjul = 32.1 | hmaug = 32.0 | hmsep = 28.5 | hmokt = 22.4 | hmnov = 15.0 | hmdez = 8.3 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = −7.1 | lmfeb = −5.7 | lmmär = 0.7 | lmapr = 6.0 | lmmai = 8.8 | lmjun = 12.4 | lmjul = 15.3 | lmaug = 14.3 | lmsep = 9.4 | lmokt = 3.9 | lmnov = −1.2 | lmdez = −4.7 <!-- durchschnittliche Temperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | avjan = | avfeb = | avmär = | avapr = | avmai = | avjun = | avjul = | avaug = | avsep = | avokt = | avnov = | avdez = <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 34.3 | nbfeb = 60.1 | nbmär = 67.9 | nbapr = 71.9 | nbmai = 23.4 | nbjun = 1.0 | nbjul = 6.2 | nbaug = 1.6 | nbsep = 1.7 | nbokt = 3.7 | nbnov = 18.6 | nbdez = 21.6 <!-- durchschnittliche Anzahl täglicher Sonnenstunden für den jeweiligen Monat in h/d --> | shjan = 5.7 | shfeb = 6.3 | shmär = 6.6 | shapr = 7.8 | shmai = 10.0 | shjun = 11.8 | shjul = 11.5 | shaug = 11.0 | shsep = 10.1 | shokt = 9.1 | shnov = 8.4 | shdez = 5.9 <!-- durchschnittliche Wassertemperatur (Meere, Seen u.ä.) für den jeweiligen Monat in °C --> | wtjan = | wtfeb = | wtmär = | wtapr = | wtmai = | wtjun = | wtjul = | wtaug = | wtsep = | wtokt = | wtnov = | wtdez = <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 4 | rdfeb = 5 | rdmär = 8 | rdapr = 7 | rdmai = 3 | rdjun = 1 | rdjul = 1 | rdaug = 0 | rdsep = 0 | rdokt = 2 | rdnov = 3 | rddez = 4 <!-- durchschnittliche Luftfeuchtigkeit für den jeweiligen Monat in % --> | lfjan = 68 | lffeb = 70 | lfmär = 65 | lfapr = 61 | lfmai = 48 | lfjun = 36 | lfjul = 37 | lfaug = 38 | lfsep = 39 | lfokt = 42 | lfnov = 52 | lfdez = 63 }} == Жишээ зураг == <gallery widths="160px" heights="120px"> Зураг:Kabul_TV_Hill_view.jpg Зураг:Bebi Mahroo Park in 2010.jpg Зураг:Khair Khana in 2012.jpg Зураг:2011 SCF Kabul-3.jpg Зураг:Ahmad Faisal - football - D.jpg Зураг:Local soldier mentors Afghan police in Kabul.jpg </gallery> == Цахим холбоос == {{Commonscat|Kabul}} {{Wiktionary}} == Зүүлт, тайлбар == {{лавлах холбоос}} {{Афганистаны хот}} {{Азийн улсын нийслэл}} [[Ангилал:Кабул| ]] [[Ангилал:Кабул аймгийн суурин]] [[Ангилал:Азийн нийслэл]] [[Ангилал:Афганистаны аймгийн төв]] [[Ангилал:Эртний Ираны хот]] [[Ангилал:Саятан хот]] [[Ангилал:Хиндүкүшийн нуруу]] [[Ангилал:Их-, дээд сургуультай хот]] mkq0em798r4xxgdaep5pju8h3gdd4az 709103 709101 2022-08-21T04:51:07Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Орон нутгийн танилцуулга |нутгийначхолбогдол = Афганистаны нийслэл бөгөөд хамгийн том хот |монголнэр ='''Кабул хот''' |анхаарахнэр = |албанбуснэр = |сүлдтуг = |сүлдтэмдэг = |тугныхэмжээ = 120px |сүлднийхэмжээ = 66px |улсорон = {{AFG2}} |дээднэгж = [[Афганистан#Засаг захиргааны хуваарь|Дээрх нутаг]] |дээднутаг = [[Кабул аймаг]] |нэгжийнтайлбар = Засаг захиргааны нэгж |нэгжийнхэлбэр = [[Афганистан#Засаг захиргааны хуваарь|вулесвали]] (хошуу) |нутгийнтөвхэлбэр = |нутгийнтөвнэр = |нутгийнхуваарь = 18 дүүрэгт хуваагдана |газарнутаг = 275 км² |хүнам = 3,476,000 хүн |хүнамон = 2013 |нягтсийрэг = |цагийнбүс = ГЧ+04:30 |цахимгазар = |зураг = Кабул хот-газрын зурагт.png |зургийнхэмжээ = 300px |тайлбар = Кабул хотын хэсэг |зураг1 = Section of Kabul in October 2011.jpg |зургийнхэмжээ1 = 300px |тайлбар1 = Кабул хотын хэсэг }} :<span style="color:gray;">'' Энэ хот болоод хошууг [[Кабул аймаг]] [[Кабул гол]] хоёроос ялган таниарай.''</span> '''Кабул''' [кабу́л] ({{юникодмонгол|ᠻᠠᠪᠦ᠋᠋ᠯ}}) буюу тухайн нутгийнхны хэлдгээр '''Ка́бэл''' (کا‌‌‌بل) хот бол [[Афганистан]]ы [[нийслэл]], мөн улсын хамгийн том, цаашилвал дэлхийд 64-р том гэж үздэг [[хот]] юм. Засаг захиргааны хуваариар улс доторх [[Кабул аймаг|Кабул аймгийн]] төв, түүний 15 хошууны нэг болдог бөгөөд өөрөө 18 дүүрэгт хуваагддаг. 275 км² дэвсгэр газартай. Кабул 3500 жилийн өмнөөс хүн суурьшсан урт түүхтэй. [[Их Могол Улс|Могол Улсыг]] байгуулахын даваан дээр 1504–1526 онд [[Бабур]] энд сууж байв. 1747 онд [[Дурраны улс]]ын мэдэлд орж, 1776 онд Дурраны [[Тимур шах Дуранни]] зарлигаар нийслэл болсноос хойш тэр хэвээр өнөөдөртэй золгожээ.<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/7798/Afghanistan/21392/Last-Afghan-empire "Last Afghan empire"]</ref> Дайн самууны хөлд нэрвэгдэж, агаараас бөмбөгдүүлж ч үзсэн. Кабул 2012 онд 3,289,000 оршин суугчтай байсан.<ref>[http://cso.gov.af/Content/files/Population%20of%20Kabul%20City%20by%20District%20and%20Sex.pdf Afghanistan Statistical Yearbook 2012/13] </ref> Үүнээс 27 хувийг [[тажик үндэстэн|тажик]], 25 хувийг [[хазара|хазаар]], мөн 25 хувийг [[паштун үндэстэн|пуштун]], 2 хувийг [[узбек үндэстэн|узбек]], 1 хувийг [[балуч|балуч]] гээд [[иран угсаатан|иран]] болон [[түрэг угсаатан|түрэг]] угсааны ард түмэн бүрдүүлжээ. Энэ олон хэлтэн [[Перс хэл|дари]] буюу [[Перс хэл|Афганы перс]] хэлээр санаа бодол нэвтрэлцдэг гэнэ.<ref>[http://www.indybay.org/newsitems/2006/05/30/18259841.php "Kabul under Curfew after Anti-US, anti-Karzai Riots"]</ref> Шашин шүтлэг зөрөөгүй, [[Ислам|лалын]] шашны [[ислам|суннит]] ёсийг дагадаг. == Хүн ам == 2020 оны байдлаар 4 273 156 хүн амтай хот юм. Тимур шах Дуранни нийслэлээ Кабул руу нүүлгэхээс өмнө энэ хотын хүн ам нь Тажик; Тажикчууд Кабулистан хотын хүн амын дийлэнх хувийг бүрдүүлдэг байсан бөгөөд энэ бүс нутгийн уугуул иргэд байв. Үүнээс гадна Кабулд Энэтхэгээс ирсэн олон хүмүүс байсан. 19 -р зууны эхэн үед ч Афганистаны нийслэл хотын хүн амын дийлэнх хувийг Тажик, Кызылбаш, хэсэгчлэн Хазара нар эзэлдэг байв. Энэ хотод янз бүрийн үндэстний төлөөлөл амьдардаг бөгөөд хотын үндэсний дүр төрх орчин үеийн хэлбэрээр 1980 -аад оноос бүрэлдэж эхэлсэн. Энэ хот 3.5 сая хүн амтай гэсэн тооцоо бий. Хэдийгээр Афганистаны засгийн газрын статистик мэдээ энэ тоог бага зэрэг дутуу гаргадаг - 2012 онд 3.289.000 хүн. Ихэнх хүмүүс хөрш зэргэлдээ аймгуудаас тус улсад болсон иргэний дайн үймээнээс зугтаж ирсэн. Хотын хүн амын дийлэнх нь Дари хэлээр ярьдаг суннитууд - Тажикууд (45%), Шиитүүд - Хазара нар (25%), цөөнх нь пуштунууд (25%), Узбекүүд (4%) юм. Түүнчлэн хотод Энэтхэгээс ирсэн цагаачид байдаг - Индо -Ари хэлээр ярьдаг сикх, хиндүчүүд. Шашны хувьд Кабулын хүн амыг суннит шашинтнууд давамгайлдаг (75%), шиитүүд 25%орчим байдаг. Жижиг Христэд итгэгчид болон Хинду шашинтнууд байдаг байна. == Эдийн засаг == Шинэхэн, хуурай жимс, самар, афган хивс, арьс шир, хувцас, тавилга, эртний эдлэлүүдийг Кабулд худалдаалдаг. 2005 онд Ираны гаралтай Америкийн архитектор Хишам Ашкури Кабулын дүүргүүдийн нэгийг бүрэн сэргээн босгох томоохон төслийг санал болгож, одоо байгаа барилгуудыг бүрэн нурааж, оронд нь 5 давхар барилга барихыг санал болгов. Төслийн дагуу хотын нутаг дэвсгэрийн нэлээд хэсгийг ногоон байгууламж, амралтын газар эзлэх ёстой. 2013 онд уг төсөлд нэг тэрбум доллар хуваарилсан байна. Хотын дүүргүүдийн дийлэнх нь шавар, чулуугаар хийсэн 1-2 давхар байшинд иргэд нь амьдардаг. Ийм байшинд ихэвчлэн цахилгаан байдаггүй, бараг үргэлж усгүй байдаг. Эдгээр барилгуудын гол асуудал нь хүн амын өсөлт хурдацтай явагдаж байгаатай холбогдуулан төрөлт, мужуудаас ирсэн иргэдийн шилжилт хөдөлгөөнөөс шалтгаалан эдгээр байшингууд хүн амын нягтаршлыг өндөр түвшинд хангаж чадахгүй байгаа бөгөөд хот хэтэрхий "өргөн гонзгой сунжирсан хэлбэрээр" хөгжиж байгаа явдал юм. Хөрөнгө оруулалтын орчин тааруу байгаа тул хотод шинэ барилга барих нь ховор. == Тээвэр == Кабулын төвөөс 16 милийн зайд орших Кабул олон улсын нисэх онгоцны буудалтай. Кабул нисэх онгоцны буудлын олон улсын шинэ терминалыг Японы Засгийн газрын тусламжтайгаар барьж, 2008 онд үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн. Кабулын нисэх онгоцны буудал нь мөн Афганистаны нисэх хүчин болон НАТО -гийн цэргийн хүчний бааз юм. Ихэнх машин дизель түлшээр ажилладаг. Троллейбусны хөдөлгөөнийг сэргээхээр төлөвлөж байна. Кабулд төмөр зам байдаггүй. == Газар зүй == === Цаг уур === {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = | DIAGRAMM TEMPERATUR = | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/115/c00219.htm WMO]; [http://wetterkontor.de/de/klima/klima2.asp?land=af&stat=40948 wetterkontor.de] | Überschrift = | Ort = Кабул <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = 4.5 | hmfeb = 5.5 | hmmär = 12.5 | hmapr = 19.2 | hmmai = 24.4 | hmjun = 30.2 | hmjul = 32.1 | hmaug = 32.0 | hmsep = 28.5 | hmokt = 22.4 | hmnov = 15.0 | hmdez = 8.3 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = −7.1 | lmfeb = −5.7 | lmmär = 0.7 | lmapr = 6.0 | lmmai = 8.8 | lmjun = 12.4 | lmjul = 15.3 | lmaug = 14.3 | lmsep = 9.4 | lmokt = 3.9 | lmnov = −1.2 | lmdez = −4.7 <!-- durchschnittliche Temperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | avjan = | avfeb = | avmär = | avapr = | avmai = | avjun = | avjul = | avaug = | avsep = | avokt = | avnov = | avdez = <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 34.3 | nbfeb = 60.1 | nbmär = 67.9 | nbapr = 71.9 | nbmai = 23.4 | nbjun = 1.0 | nbjul = 6.2 | nbaug = 1.6 | nbsep = 1.7 | nbokt = 3.7 | nbnov = 18.6 | nbdez = 21.6 <!-- durchschnittliche Anzahl täglicher Sonnenstunden für den jeweiligen Monat in h/d --> | shjan = 5.7 | shfeb = 6.3 | shmär = 6.6 | shapr = 7.8 | shmai = 10.0 | shjun = 11.8 | shjul = 11.5 | shaug = 11.0 | shsep = 10.1 | shokt = 9.1 | shnov = 8.4 | shdez = 5.9 <!-- durchschnittliche Wassertemperatur (Meere, Seen u.ä.) für den jeweiligen Monat in °C --> | wtjan = | wtfeb = | wtmär = | wtapr = | wtmai = | wtjun = | wtjul = | wtaug = | wtsep = | wtokt = | wtnov = | wtdez = <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 4 | rdfeb = 5 | rdmär = 8 | rdapr = 7 | rdmai = 3 | rdjun = 1 | rdjul = 1 | rdaug = 0 | rdsep = 0 | rdokt = 2 | rdnov = 3 | rddez = 4 <!-- durchschnittliche Luftfeuchtigkeit für den jeweiligen Monat in % --> | lfjan = 68 | lffeb = 70 | lfmär = 65 | lfapr = 61 | lfmai = 48 | lfjun = 36 | lfjul = 37 | lfaug = 38 | lfsep = 39 | lfokt = 42 | lfnov = 52 | lfdez = 63 }} == Жишээ зураг == <gallery widths="160px" heights="120px"> Зураг:Kabul_TV_Hill_view.jpg Зураг:Bebi Mahroo Park in 2010.jpg Зураг:Khair Khana in 2012.jpg Зураг:2011 SCF Kabul-3.jpg Зураг:Ahmad Faisal - football - D.jpg Зураг:Local soldier mentors Afghan police in Kabul.jpg </gallery> == Цахим холбоос == {{Commonscat|Kabul}} {{Wiktionary}} == Зүүлт, тайлбар == {{лавлах холбоос}} {{Афганистаны хот}} {{Азийн улсын нийслэл}} [[Ангилал:Кабул| ]] [[Ангилал:Кабул аймгийн суурин]] [[Ангилал:Азийн нийслэл]] [[Ангилал:Афганистаны аймгийн төв]] [[Ангилал:Эртний Ираны хот]] [[Ангилал:Саятан хот]] [[Ангилал:Хиндүкүшийн нуруу]] [[Ангилал:Их-, дээд сургуультай хот]] n2mq6ykl420m9rhi0nlfb4wvbhigwgi 0 5875 709058 707159 2022-08-20T13:55:30Z 103.173.255.162 /* Соёл */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country|conventional_long_name=Хүннү|p1=Юэжи.|p2=Ордос түмэн|p3=Сакас|s1=[[Хань улс]]|s2=[[Сяньби]]|s3=[[Нирун улс]]|s4=Тохарчууд|s5=[[Хөх Түрэгийн хаант улс]]|year_start=НТӨ 209|year_end=НТ 93|image_map=XiongnuMap (with background).png|image_map_caption=Хань-Хүннүгийн дайны (НТӨ 133 - НТ 89) өмнөх Хүннүгийн газар нутаг: орчин цагийн [[Монгол]], дорнод [[Казахстан]], дорнод [[Киргиз]], өмнөд [[Сибирь]], умард [[БНХАУ|Хятадыг]] хамран оршиж байжээ.|event_start=[[Модун шаньюй]] Хүннү улсыг байгуулав|event_end=Хань улсад хүчин мөхөстөв|government_type=нүүдэлчдийн холбоо}}[[Зураг:Hunnu - Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|Хүннү]] [[Зураг:Hunnu.gif|thumb|Хүннү]] [[Файл:XiongnuMap.png|thumb|Хүннү гүрний газар нутаг, МЭӨ 250 оны орчим]] [[Файл:МЭ 1 он.gif|thumb|МЭ 1 он]] {{Загвар:Монголын түүх}} '''Хүннү улс''' ([[Хятад хэл|хят]]. 匈奴, ''Xiōngnú'') нь НТӨ 209 – НТ 93 онд оршиж байсан монголын газар нутагт оршиж байсан монгол овог аймгуудаас бүрдсэн нүүдэлчдийн холбоот улс юм. ==Түүх== МЭӨ 318 онд Хүннү нар бусад улсуудтай нийлэн Цинь улс руу довтолсон гэж түүхийн сударт хамгийн анх дурдагджээ. Хүннү улс МЭӨ 209 онд [[Модун шаньюй|Модун]] өөрийн эцэг [[Түмэн шаньюй]]г хороож, шаньюйгийн суудлыг булаан авсан. Энэ явдлыг өмнөх үеийн түүхчид Модун шаньюй бол Хүннү улсыг байгуулсан гэж бичсээр ирсэн ч, үүнээс өмнөх үеийн хэд хэдэн шаньюйг дурддаг нь Хүннүгийн төрт ёсны түүх эртний уламжлалтай гэдгийг нотлож байдаг. НТӨ 198 онд Баруун [[Хань улс]]тай найрамдлын гэрээ байгуулж 50 жилийн турш алт мөнгө, тариагаар алба татвар авч, Торгоны их замыг хяналтандаа байлгасан. Хүннү гүрэн нь Монгол нутаг дахь анхны төрт улс биш хэдий ч, өмнөх үеийн улсуудаас хамгийн анхны төрийн захиргааг бий болгосон учраас түүхэнд нэр алдар нь илүү үлдэж чадсан юм. Энэ үед Хүннү гүрэн хүчирхэгжилтийнхээ туйлд хүрч умардад Байгал нуур, урагш Хятадын цагаан хэрэм, баруун тал руугаа Түрэгстан, зүүн тийш одоогийн Солонгосын хойг хүртэлх өргөн уудам нутгийг оруулж чадсан юм. Одоогийн Хятадын нутагт тэр үед шинээр үүссэн Хань Улс [[Модун шаньюй]]д алба гувчуур барьж байсан төдийгүй хааны ургийн гүнжийг түүнд хатан (яньжи) болгон өгч байжээ. Хүннүчүүд байлдааны тактиктаа одоогийн тусгай албадын нууц аргыг хэрэглэж байсан нь сонирхол татдаг. Модун шаньюй Хань улсаас ирсэн элчид өөрийн армийг үзүүлэхдээ зөвхөн сул дорой болон хөгшин настай хүмүүсээ харуулаад явуулсан жишээ бий. Үүнд нь хууртсан [[Хань улс]]ын элч [[Хүннү]]гийн цэргийн хүчийг басамжлан үзэж дайн зарласан боловч тус улсын цэрэг Хүннүгийн цэрэгт хиар цохиулж байжээ. Модун шаньюй МЭӨ 174 онд таалал болсноос хойш 100 гаруй жил Хүннү нар Төв Азид ноёрхсон хэвээр байв. Манай эриний он тооллын эхэн, манай эриний өмнөх тооллын сүүл үед Хүннү гүрэн дотоодын тэрсэлдээн, гадаадын дайралт довтолгооны нөлөөгөөр '''умард''', '''өмнөд''' гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдаж, өмнөд нь Хань улсад дагаар орж, умард Хүннү нь тусгаар оршиж, өөр хоорондоо дайтах болсон байна. Өмнөд Хүннү нар умардынхныгаа удаа дараа хиар цохиж, Хань улсын нөмөр нөөлөгт оршиж байсан ч жил ирэх тутам доройтсоор НТ-ний I зуунд Сяньби улсын эрхшээлд орсноор дуусгавар болсон юм. Хүннүгийн шаньюй өглөө наранд өдөр тэнгэрт, үдэш саранд мөргөдөг байсан гэдэг. Тухайн үед тэнгэр шүтлэг Хүннүгийн төрийн шашин болж байв. Хөрш Дунху ('''Нэрний утга нь Дорнын зэрлэг гэсэн утгатай''') нар Модун хаанаас сайн морь, хатнаа өгөхийг шаардахад эвийг эрхэмлэж шаардлагыг нь биелүүлж байсан ч хүн нутагладаггүй хилийн зурвас газрыг өгөхийг шаардахад тэр "газар бол төрийн үндэс" хэмэн шууд цэрэг хөдөлгөн хилээ хамгаалж байжээ. Хүннүгийн захирагаанд байсан [[:en:Dingling|Динлиньчүүд]] I зууны дундуур [[:en:Gansu|Ганьсу]] муж руу нүүсэн байдаг бөгөөд зарим нь Сяньбигийн бүрэлдэхүүнд орж бусад нь түрэгд уусчээ. ==Уналт== Цагийн аясаар Хүннү дотроо хагаран, өмнөд, умард гэж хуваагдахад Хан улс ар [[Хүннү]]гийн Жижиг шаньюйг бутцохисноор баруун Хүнчүүд өрнөд рүү нүүдэллэх эхлэлийг тавьсан байна. Хан гүрэн үүнээс цааш давшаагүй билээ. Эртний Хятадын сонгодог зохиолын нэг алдартай Цай Ванжи гүнжийн “Хүннүгийн модон цуур” 12 шад шүлгийн түүх Өмнөд Хүннү Хан гүрний мэдэлд орсон ч Алтай-Тарвагатайд үлдсэн баруун Хүнчүүд Хөх нуурт бэхэжсэн Хятадын бэхлэлтийг үе үе амжилттай уулгалж байсныг нотолдог юм. Ланжоугийн бэхлэлтийн захирагчийн охиныг нэгэн удаагийн довтолгооноор Хүннүгийн жижиг ноён олзолжээ. Тэр хүүхэн аав нь барьцаа төлж суллатал Хүнчүүдийн дунд 12 жил амьдарсан бөгөөд “Нам гүм шөнөөр идээлсэн арьсны эхүүн үнэртэй хөнжилдөө шурган, ил галын дэргэд цугласан Хүннүчүүдийн модон цуур уйтай эгшиглэхийг сонсон өнгөрөөсөн 12 жилийнхээ тухай бичсэн байдаг. Тэр Хүннү ноёнд хоёр хүү төрүүлж өгсөн бөгөөд хүүхдүүд нь ээжтэйгээ бус аавтайгаа үлджээ. Хятадууд эсвэл нүүдэлчид Хөх нуурт нэг л бэхэжсэн бол баруун талаа алс бэхэлж чаддаг нь геополитикийн хувьд нотлогдсон билээ. Тан гүрний үеийн гайхамшигт яруу найрагч Ли Байн их алдаршсан “Хөх нуурын эрэгт сар харан гиюүрч, дайнд явсан эргэж ирэхгүй нөхрөө хүлээсэн бүсгүйн тухай” уянгын шүлэг бий.Өрөмчөөс 120 орчим километр зайтай Турфаны хөндийд байдаг одоо Жаохэ гэж нэрлэсэн жижиг голын шар шавраар бүтсэн аралд байсан 3500 цэрэг гаргах чадалтай Гүши хэмээх жижигхэн улсыг эрхшээлдээ авахын тулд Хан гүрэн, Хүннү гүрэнтэй хоёр зуун жил өрсөлдсөн юм. Хятадын арми давшихад Хүнчүүд цөл дундуур усгүй газар руу дагуулан ухраад бүслэн хяддаг байжээ. Хүнчүүд гардан тулаанд оролгүй алсуур бүслэн давхих зуур хол тусгалтай нумаар харван цөөрүүлсээр туйлдуулан ялдаг байв. Хан гүрний цэрэг хүнс, усаа бараад Хүнчүүдийн харвасан сумыг эргүүлэн харвах ба морьд эзэнгүй хулжин одох нь олон ч эцэстээ Хятадууд үхэж дуусдаг байв.Энэ тактик 1455 онд Түмогийн хөндийд Мин улсын Инзун хааныг олзлоход хүртэл үр дүнтэй хэрэгжиж байсан. Хаан монгол эхнэр авч, тав гэзэг тавьж, хонь хариулдаг байв. Хонь хариулах гэснээс Хүннүчүүдэд хууртан мөрдөн хөөсөөр усгүй цөлд бүслэгдсэн Хятадын По ну жанжин өөрөө ус хайж яваад Хүнчүүдэд олзлогдож, харин шаньюй түүнийг алсангүй, авъяас чадвартай жанжныг Хакасын захирагчаар томилсон байдаг. Харин түүний ах сул эр байжээ, Хүннүд олзлогдоод хонь хариулан ядарч явахдаа шувуу тэжээж дүүдээ захиа илгээхийг оролддог байсан ч Хүнчүүд тагнав хэмээн хардаж, захиаг нь олзлохын тулд шувуудыг нь харваад алчихдаг байсан гунигт түүхийг өгүүлсэн шүлэг мөн л Хятадын сонгодог зохиолд гардаг.Олон зууны тулаанд эцэстээ Хятадууд ялжээ, Пону Хүннүд үнэнч байж, зоригт хягас ([[хакас]], [[киргиз]]ийн өвөг) дагуулан Хан гүрний эсрэг тулалдаад дахин ялагдсан юм. Хятадууд Гүши хаант улсын [[Чеши]] хэмээн нэрлэжээ. Үүний дараа Хятадууд стратегийн ашигтай байршил олж авчээ. Дорнын [[Геродот]] гэгддэг алдарт аялагч Сыма Цянь Хүн гүрний баруун этгээдэд байрладаг хүчирхэг гүрнийг хайх гэж гараад Хүнчүүдэд олзлогдон 12 жил болсон юм. Тэгээд оргож Ром хүртэл аялахдаа газрын зураг үйлдсэн нь орчин үеийн газрын зурагтай тун ойролцоо байдаг. Нангиадууд 3000 жил оршин тогтнохдоо хязгаарлагдмал орон зайд л түр хүчирхэгжих чадалтайгаа харуулжээ.Турфанд бэхэжсэн Хятадууд Хүнчүүдийн баруун зүгийн улсуудтай харилцах замыг тасалжээ. Нангиадын хаадын он удаан жил үргэлжилсэн хутган үймүүлэх бодлогын үр дүнд дотоодын зөрчлөөс болж МЭӨ I зуун гэхэд Хүннүчүүд ихэд сульдсан байлаа. Ар Хүннүгийн Жижиг шаньюйд туслуулахаар Парфянчууд баруун зүгт хийсэн дайныхаа явцад Крассын гурвын холбооноос олзолсон легионыг илгээсэн байдаг юм.Үүнийг батлах эх сурвалжийн мэдээ нь Хань-шу-д ийн тэмдэглэгджээ “ Хүннүчүүдтэй хийсэн тулалдаанд тэдний цэргийн бүрэлдэхүүнд Өндөр хамар, хонгор шаргал үстэй харь хүмүүс өндөр бамбайгаараа загасны хайрс, яст мэлхийн хэлбэр гарган тулалдаж байсан” Энэ явдал нь МЭӨ 30 онд болжээ. Жижиг шаньюйн бэхлэлтийг хамгаалж байсан ромчууд том дөрвөлжин бамбайгаа өргөн, богино жадаа сунган довтолоход Хятадууд өвөр Хүннү нартай хүч хавсран хатуу холхивч нумаар нягт жагсаалыг нь сарниулаад морин цэргээр хядчихсан байдаг юм. Жижиг шаньюй бууж өгөлгүй тулалдсаар алуулсан ба хүннү нар Дундад азийн гүн рүү ухран зугтсан байна. [[Файл:Hunn.jpg|thumb|Хүннүгийн язгууртны дайчин хувцас, зэвсэг]] Хүннү гүрний захиргаанд байсан, Дун-Ху нар буюу Сяньби нар Хан улстай холбоо тогтоов, МЭӨ 48 онд хаан ширээний төлөөх тэмцэл гарч Ар, Өвөр гэж 2 хуваагдан өмнөд хэсэг Хан улсын харъяат болов. Гадаадын улсууд довтолсон.Манай эриний 85, 87 онд Сяньби аймаг ар хүннү нарыг бут ниргэсэн учир тэд дахин сэхэж чадаагүй юм. Өвөр хүннү нар хятад цэрэгтэй хүч хавсран ар хүннү нарыг хэд хэдэн удаа хавчин тулж тэднийг бут цохижээ. Ар хүннү нар 93 онд аймгийн бие даасан нэгдэл болон тогтохоо больж нэг хэсэг нь хядуулж, амь гарсан нэг бум гаруй өрх айл, сяньби аймагт нэгдэж тэдний аймгийн нэртэй болжээ.Нангиадууд 3000 жил турш нүүдэлчидтэй тэмцэхдээ хязгаарлагддмал орон зайд л түр хүчирхэгжих чадалтайгаа харуулжээ.Турфанд бэхэжсэн Хятадууд Хүнчүүдийн баруун зүгийн улсуудтай харилцах замыг тасалсанхийгээд Нангиадын хаадын он удаан жил үргэлжилсэн хутган үймүүлэх бодлогын үр дүнд дотоодын зөрчлөөс болж МЭӨ I зуун гэхэд Хүннүчүүд ихэд сульдсан байлаа. Өмнөдийнхөндөө бут цохигдон олон хэсэг болж тарж бутран, хөөгдөн нүүдэллэцгээсэн ба тэд одоогийн Европт хүрч очсон Кангю аймагтай холбоо тогтоон хэсэг зуур хүчирхэгжиж өрнө дахинд ноёрхлоо тогтоож байв. == Газар зүй == Хүннү нь Ази тивийн төвд, далай тэнгисээс алслагдмал оршдог. Эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай. Хүннүгийн газар нутаг өндөр уулс, хээр тал, говь цөл хосолсон өргөн уудам. Тэнд хур тунадас бага унадаг боловч өвс ургамал сайтай. Хүннүгийн байгаль, газар зүйн онцлог нь нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэн амьдрахад тохиромжтой. ==Аж ахуй== Хүннүчүүд мал аж ахуй эрхлэн, жилийн дөрвөн улиралд нүүдэллэн амьдардаг байв. Хүннүчүүдийн малын олонх нь адуу, үхэр, хонь, ямаа байлаа. Этгээд мал гэвэл тэмээ, илжиг, луус юм гэж түүхийн эх сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. Хүннүчүүд өвс, усны сайныг эрэн нэг нутгаас нөгөөд нүүдэллэдэг. Тиймээс суурин хот, байшин сууц цөөн байдаг. Орхон, Сэлэнгэ зэрэг томоохон гол мөрний сав нутагт суурин байгуулж, хажууд нь тариалан эрхэлдэг байжээ. Үүний баталгаа нь Хүннүгийн Ноён уулын булшнаас хар будааны үр, Иволгийн балгаснаас хар будаа, улаан буудайн үр олдсон явдал юм. Мөн түүхчид төмөр анжисны хошуу, зээтүү хадуур зэрэг тариалангийн багажаас гадна тариа хадгалах том ваар олсон байна. Хүннүчүүд мориноос харваж намнахдаа гарамгай, хувцас хунар нь ч морь унахад зохицсон байдаг. Тэд тайван цагт мал маллахын зэрэгцээгээр араатан, жигүүртэн агнаж, амьжиргаандаа нэмэрлэдэг. Хувцас хүнсний хэрэглээг мал аж ахуйгаас гардаг зүйлээр үндсэнд нь залгуулж, үр тарианы бүтээгдэхүүн, гар үйлдвэрийн эд эдлэл, аймгийн сурвалжтаны гоёл чимгийн юмсыг суурьшмал хөрш орон, гол төлөв Хятад орноос авдаг байжээ. Бичиг үсэг бий болох явдал үйлдвэрлэлийн хөгжиж, анги гарч улс төр бэхжихтэй ямагт холбоотой байдаг. Хүннүчүүдийг саяхныг хүртэл бичиг үсэггүй гэж үздэг байсан. Гэтэл саяхнаас монгол нутаг дэвсгэр дээрх хүннүгийн үеийн архелогийн олдвороос бийр янтай хоёр хосоороо гарж ирсэн нь хүннү гүрэн бичиг үсэгтэй байсныг нотолно. Гэвч одоогоор хүннүгийн үеийн бичгийн дурсгал олдоогүй байгаа билээ. ==Засаг захиргаа== [[Файл:Хүннүгийн төр, захиргааны зохион байгуулалт.png|thumb|Хүннүгийн төр, засаг захиргааны зохион байгуулалт]] [[Файл:Reproduction Hunnu bow - National Museum of Mongolian History.jpg|thumb|Монголын үндэсний түүхийн музейд Хүннү сонгины хуулбар]] Хүннү нарын аймгийн байгуулалтын улс төрийн хэлбэр нь хожим болтол буюу Хүннү нарын хүчирхэг чадал манай эриний 1-р зууны үед доройтох хүртэл хэвээр байсан цэргийн ардчилал юм. “Цэргийн ардчилал” байгуулал улс төр тогтоох буюу ангит нийгэм тогтохын шууд угтуул нь болдог юм. Хүннү нар эрх мэдэл нь үе улиран , тухайн нэгэн овогт бат оршин, эцгээс хүүд нь шилжүүлдэг байжээ. Аймгийн холбооны тэргүүнд эзэн-шаньюй байдаг агаад МЭӨ 3-р зууны үеэс түүнийг аймаг буюу зонхилогчдын зөвлөлөөр сонгохоо нэгэнт больсон байжээ. Аймгийн сурвалжтан ноёд ялгаран гарч Зонхилогчдын зөвлөл байсаар боловч шийдвэртэй алхам хийдэггүй байв. Өөрийн эцэг Түмэн шаньюйг алж МЭӨ 209 онд Засгийн эрхийг булаан авсан [[Модун шаньюй]] зонхилогчдоос зөвлөгөө авдаг байсан боловч заримдаа тэднийг тоодоггүйгээр үл барам, хэрэв зонхилогчдыг саналыг нь эс зөвшөөрвөл “толгойг нь ав” гэж тушаадаг байжээ. Модун шаньюй хаан ширээнд суусныхаа дараа шинэчлэлт хийж түүгээрээ хүннү нарын сурвалжтаны үе улирах эрх мэдлийг бэхжүүлжээ. Хүннү нарын мэдэлд орсон газар нутгийг гурав хувааж, нэг хэсэг нь Модун шаньюйгийн харьяат нарын нутаг болж, нөгөө хоёр хэсэг нь зүүн баруун этгээдийн Жүки ван, Лүли ван нарын тэргүүлсэн ноёд захирч байсан. Зүүн этгээд солгой талаа ахмад тал гэж үздэг байжээ. Ер нь Шаньюйн суудлыг залгамжлагч нь зүүн этгээдийн жүки ван байдаг байжээ. Тэр хоёр ван элдэв цолтой үе залгамжилдаг зонхилогч түмний ноёдыг захирдаг байжээ. Тийм зонхилогч 24 байсны тус бүр нь нэг түмэн морин цэрэгтэй байжээ. Түмний ноёд, мянгат, зуут, аравтын дарга нарыг томилон захирах, тушаах хэргээ гүйцэтгэдэг байв. Хүннү нарын их сурвалжит овог: Хуянь, Лань, хожим гарсан Сюйбу гурав байжээ. Тэдгээр овогоос үе залгамжилдаг ноёд,цэргийн том дарга дэвшин гардаг байлаа.Хүннү нарын сурвалжтаны эрх мэдэл үе залгадаг байсан нь овог аймгийн харилцаа задарч ангит нийгэмд шилжин бүхийн тэмдэг билээ. Хүннү гүрний засаг захиргаанд шүүн таслах эрхийг баруун, зүүн Гудоху хэмээх тушаалтан ажиллаж байсан байна. Хүннүгийн хамгийн доод тушаал нь цейцю хэмээх жижиг албыан тушаал байсан байх бөгөөд МЭӨ 166 цейцю хэмээх албан тушаалтан Хань улсад очиж байжээ. ==Цэрэг, зэвсэг== {{Гол|Хүннүгийн арми|Хүннү-Хань улсын дайн}} [[Файл:Хүннү 5.jpg|450px|thumb|[[Хань улс|Хань]] – Хүннүгийн дайн]] Хүннү нь тухайн үеийн хамгийн хүчирхэг морин цэрэг бүхий армитай байсан байна. Хүннүчүүд нь аравтын систем бүхий цэргийн нэгжтэй байсан бөгөөд нум сумыг маш чадварлаг ашигладаг байжээ. Хүннү нарын нутгийн хил нь баруун зүгт Дорнод-Туркестаны хот-улсууд, зүүн зүгт дунху аймгууд нутаглаж байсан Ляо голын эхэн газар, өмнө зүгт хятад /одоогийн Шаньси, Ордос/ нутаг бөгөөд Хятад Хүннү нарын хил нь Түмэн газрын цагаан хэрэм дагуу байж, хойд зүгт хүннү нарын нутаг Байгаль нуур хүрч байлаа. Дайн хийж нутгаа тэлж өргөтгөсөн хүннү нарын амжилтанд нэг талаар бусад нүүдэлч нарын нэлээд сул дорой байсан гадаад зохимжтой нөхцөл, Хятад орон дахь дажин хямрал ихтэй байснаар тийм завшаан нээгдэж, нөгөө талаар тэр амжилтанд хүннү нар эртний хорезмуудын жишээгээр хүнд зэр зэвсэгт морин цэрэг хэрэглэх болж бас хүннү нарын цэрэг аймгийн байгуулалт тус дөхөм болжээ. Зэр зэвсэгт гарсан шинэ зүйл нь чин бат бэгтэр хуягийг хүн морь хоёрт хэрэглэж, бас мориноос гинжээр торгосон довтлох урт жад хэрэглэсэн явдал даруй мөн. Хүннү нарын холбооны цэрэг аймгийн байгуулалт нь дээр заасан ёсоор бүх аймгаа байлдааны нэгж, арван, зуун, мянган, түмэн гэдэн хуваариар хувааж, цэргийн сургууль үргэлж хийлгэдэг байжээ. Тийм байгууламж нь цэргийн хүч зузаатгах бэлтгэлтэй болж, аймгийн бүх эрчүүдийг байнгын цэрэг болгосон гэсэн үг юм. Анхны хүй нэгдлийн харьцаанаас ангит нийгэмд шилжсэн цагийн нийгмийн хөгжлийн шатанд байсан хүннү нарт дайн, байнгын ажил нь байжээ. Энэ бол гагцхүү Хүннү нарт ч хамаатай бус, хөгжлийн тийм шатанд байсан бусад аймагт ч ийм шинж илэрдэг байсан юм. Хүннү нарын Модун Шаньюй, түүний хойчийг залгагсад хөрш орнуудтайгаа сэгхийлгүй дайтдаг байжээ. Модун НТӨ 209 онд дунху аймгуудыг гэнэт довтолж дийлээд, газар хүн хөрөнгий нь түрэмгийлэн авчээ. Нэг хэсэг дунху нар Модунд захирагдах болж , түүнд захирагдахгүй гэсэн нөгөө хэсэг дунху нар нь хойд зүгт зугатаж, Онон, Хэрлэн, Өргөнө мөрний газрыг эзлэн суужээ. Дунхугийн гол олонх нь Ляо /Луух/ голын эхэнд шилжин нүүжээ. Модун цаашдаа баруун зүгт Юэчжи аймгийг бут цохиж, өмнө зүг Ордосоор нутагласан аймгуудыг эзлэн бүр Цинь улсын /НТӨ 246-207 оны/ үед Хятадын жанжин Мэн Тяний, хүннү нараас булаан авсан газрыг эргүүлэн аваад, хойд зүгийн хэд хэдэн аймгийг эзлэн авчээ. Хүннү нарын байн байн дайтаж байсан олон дайн нь үе залгадаг сурвалжтан ялгаран гарч эрх мэдлээ булаацалдан, эрх мэдлээ бүх аймгийн эсрэг тавихад том үүрэгтэй байжээ. ==Соёл== [[Файл:Hunnu tamga.jpg|thumb|[[Тамга]] Хүннү]] [[File:Golden sun and moon of the Xiongnu 2.jpg|thumb|Хүннүгийн алтан нар сартай сүлд, Тахилийн хотгор]] Хүннүчүүд өглөө наранд, үдэш саранд мөргөдөг байв. Монголчуудын нар, сар, галын дүрстэй сүлд Хүннүгээс эхтэй бөгөөд Хүннүгийн сүлд [[Монгол улсын төрийн далбаа]], [[Монгол улсын төрийн сүлд]], [[соёмбо]]нд хадгалагдан уламжлагджээ. Төмөр болон алтаар хийгдсэн нар, сарны дүрстэй сүлд Хэнтийн Дуурлиг нарс, Ховдын Мөнххайханы Шомбуузын бэлчир, Ховдын Тахилтын хотгор<ref name="Tahilt">[http://www.academia.edu/2086480/Elite_Xiongnu_Burials_at_the_Periphery_Tomb_Complexes_at_Takhiltyn_Khotgor_Mongolian_Altai_Miller_et_al._2009_ Elite Xiongnu Burials at the Periphery]</ref><ref name="edu" [http://depts.washington.edu/silkroad/archaeology/mongolia/xiongnu/xiongnuarchhist/xiongnuarchhist.html Xiongnu Archaeology]]</ref> зэрэг хэд хэдэн газраас олдсон нь Монголын үндэсний түүхийн музейн эртний түүхийн хэсэгт хадгалагдаж байна. Энэ сүлд өөр улс, үндэстэнд байдаггүй. Монголд тархсан зарим [[буган чулуу]]ны дээд хэсэгт нар сар байдаг.<ref name="history"/> Нар, сар, галын дүрстэй сүлд Төв Азийн нүүдэлчдээс суурьшмал Нанхиад зэрэг улсад дэлгэрсэн гэж түүх сударт бичигджээ.<ref name="history">[http://mongolian-history-social.blogspot.com/2014/02/blog-post_8708.html Хүрлийн үе mongolian-history-social.blogspot.com]</ref> НТӨ III - НТ II зуун хүртэлх хугацаанд Төв Азийн өргөн уудам тал нутагт Хүннү нар нүүдэллэн амьдарч, төр улсаа цогцлоон байсны нотолгоо археологийн дурсгалууд Хүннүгийн үндсэн нутаг болох Монгол улс, ОХУ-ын Өвөр Байгал, Тува, БНХАУ-ын Өвөр Монгол, Шинжан Уйгарын өөртөө засах орон, Ганьсу, Хөх нуур мужийн нутгаас олддог. Хүннүгийн археологийн дурсгалыг булш оршуулгын дурсгал, хот суурин, хадны зураг хэмээн ангилан үздэг юм. [[Монгол улс]]ын нутаг дэвсгэрийн Хүннүгийн үеийн түүх соёлын олон дурсгал байдаг. Үүнээс хамгийн ач холбогдолтой нь [[Ноён уулын булш]]нууд билээ. Ноён уулын булшыг 1925 онд оросын эрдэмтэн [[Козловын экспедици]] нээж ухсан байна. Ноён уулын булш нь 20-р зууны дэлхийн археологийн шинжлэх ухааны хамгийн том нээлтүүдийн нэгт тооцогддог. Энэ малталтаар Ноён уулын булшнуудын нэг нь [[Өмнөд Хүннү]] улсын [[шаньюй Үжүлэн]]гийн булш болохыг тодорхойлж, түүнээс олдсон олдворуудыг [[ЗХУ]] руу зөөн аваачсан байна. Эндээс олдсон олдворууд гэвэл [[Хүннүгийн үеийн ширмэл хивс]] бөгөөд энэхүү гайхамшигтай бүтээл нь одоо ОХУ-д байгаа бөгөөд дэлхийн түүхийн олон бүтээлд Хүннүгийн үеийн гайхамшигт олдвор гэж тэмдэглэгдэн байдаг. Үүнээс чухал олдвор нь малтсан булшнаас Өмнөд хүннүгийн [[шаньюй Үжүлэн]]гийн гавлын яс олдсон бөгөөд энэхүү чухал олдвор Монгол улсын Түүхийн музейд үзмэр болон байж байна. Энэхүү гавалын яс бүхий бунханыг чухал энэхүү Үжүлэн шаньюйгийнх болохыг тэрхүү шаньюуд дурсгал болгон үйлдсэн [[хятад]] ваарчны аяганы дээрх бичээсээр тогтоосон байна. Энэ булшнаас олдсон бусад [[алт]] [[мөнгө]]н эдлэлүүд бүгд ОХУ-д байгаа болно. Археологийн судалгаа, сурвалж бичгийн мэдээгээр хүннү, монголчууд соёлын хувьд ижил болохыг тогтоожээ. Тухайлбал хүннү, монгол, [[скиф]]чүүд гэр тэрэг хэрэглэдэг байсан бол түрэгүүдэд гэр тэрэг огт байгаагүй.<ref>Н.Сэр-Оджав, Монголын эртний түүх.1977</ref> Мөн хүннүчүүд [[уртын дуу]] дуулдаг байв. Уртын дуу 2000 жилийн түүхтэй <ref>[http://www.unesco.org/culture/intangible-heritage/25apa_uk.htm Mongolian traditional folk song UNESCO.org]</ref> ба хүннүчүүд уртын дуу дуулж эхэлсэн тухай хятадын "Вэй улсын судар"т бичсэн байдаг.<ref>Book of Wei, (Volume 113)</ref> Энэ дуу нь чоно улихтай төстэй сонсогддог гэж хятад сурвалжид тэмдэглэжээ. == Угсаатны хамаарал== Эртний хятад түүхчид хятад төвийн үзлийн үүднээс бүх хөрш улс үндэстнүүдээ Хятадаас гаралтай гэх хуурамч үзэл баримталдаг бичдэг байв. Хүннүгийн тухай дэлгэрэнгүй мэдээ гарах болсон нь МЭӨ 4-3 дугаар зууны үе бөгөөд тэр үед Хятадын хойд хязгаарт Хүннү, Дунху гэдэг аймгийн хоёр холбоо бүрэлджээ.Хүннү нарын аймгийн холбоо нь МЭӨ 3-р зууны эцсийн арван онд нэлээд хүчийг олсон нь ардын бослого гарцгааж сурвалжтаны бүлгүүд засгийн эрхийн төлөө хоорондоо тэмцэлдэж байсан хүчирхэг хөрш Хятад орныг сулруулсан явдал нь түүнд зарим талаар дөхөм болжээ. Тэр үед бүрэлдэн байсан Хүннү нарын нийгмийн байгуулал нь анхны хүй нэгдлээс нийгмийн байгуулалд шилжин бүхий үе байжээ. МЭӨ 6-5-р зуунд хамаарагдах өвөг хүннүгийн соёл [[Шаньси]], [[Хэбэй]], [[Шэньси]] мужуудын хойд хэсэг, [[Ляонин]]ий баруун хэсэг, [[Өвөр Монгол]]д тархжээ.<ref>[http://books.google.mn/books?id=gZNoxRGwybIC&pg=PA64&lpg=PA64&dq=%D0%9A%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0+%D0%BF%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D0%BB+%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B9+%D0%B8+%D0%97%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%8F&source=bl&ots=N1yoilF6oJ&sig=ffeeTyhv1X_98C_LDSq5oG3JB_I&hl=mn&sa=X&ei=PLOaU8eQI9Te7AahkoCYBg&ved=0CEcQ6AEwCQ#v=onepage&q&f=false Кочевые цивилизации Центральной Азии в трудах Л. Н. Гумилева]</ref> Хүннүчүүд анх Ордос, Өвөр Монголын баруун хэсэгт төвлөрөн сууж байгаад Хүннү улс байгуулагдах үед одоогийн Монголын нутгийг захиргаандаа оруулж суурьших болжээ. Зарим судлаачид [[дөрвөлжин булш]]ны хүмүүсийг хүннүгийн шууд өвөг биш гэдэг. Хүннүгийн соёл скиф-сарматийнхтай төстэй ч өөрийн онцлогтой. Хүннүчүүд монгол угсаатан байсан гэсэн онол нь хүннүгийн гарал үүслийн тухай онолуудаас хамгийн эртнийх нь юм. Сүүлийн үед энэ онолыг дэмжигсдийн тоо олон улсын эрдэмтийн дунд улам бүр өсч байна. Хятад сурвалжид тэмдэглэгдсэн олон тооны хүннү үгийг монгол үг болохыг тогтоожээ.<ref>[http://rudocs.exdat.com/docs/index-128726.html Об этнической принадлежности хунну Шабалов Александр Сократович]</ref> Харин Ардын уран зохиолч, СГЗ, Төрийн шагналт Л.Түдэв агсны судалгаагаар энэхүү хүчирхэг гүрний эх нутаг нь Байгаль далай, Баргажин төхөм болохын улмаар Хүн гүрний хүн амын голлох хэсэг нь [[Барга]]-ууд байсан бөгөөд Баргын шүтээний сэнтий хойд туйлын наад эрэгт, Кузовын олтриг дахь өндөр байцын оройд үлдсэн "Нүдтэй наран тамга" одоо болтол үнэн түүх нээгдэхийг хүлээж байна. Хүн гүрний шүтээн болон одоогийн Монгол Улсын төрийн сүлд, далбаанд ашиглагдан буй нар, сар, галын дүрстэй энэхүү нүдтэй наран тамга ижил төстэй байгаа нь Баргуудыг Хүн гүрний зонхилох иргэд байж болох нэгэн баталгаа юм. ===Генетикийн судалгаа=== Хүннү болон монголчуудын гарал үүсэл, хоорондын холбоог тогтоох зорилгоор зарим генетикийн судалгаануудыг хийсэн байна. Хүннүгийн 62 бодгалийн яснаас дээж авч, эртний ДНХ ялган авч генетик өгөгдлийг шинжлэхэд эдгээр дээжийн 89 хувь нь Азийн хаплогруппт (А, B4b, C, D4, D5 буюу D5a, F1b) хамаарч, 11 хувь нь Европын хаплогруппт хамаарч (U2, U5a1a, J1) байсан нь Хүннү нарын дийлэнхи нь Монголжуу төрхтөн байсныг харуулах баттай баримт юм. Мөн Эгийн голын хүннүгийн булшны бодгаль болон орчин үеийн монгол хүнд хийсэн ДНХ-ийн судалгаагаар эхийн талаас удамшдаг буюу ДНХ-ийн 9 хаплогруппт болон SNP-ийн 27 хаплогруппээр энэ нутгийн хүннү болон монголын орчин үеийн хүн ам хоорондоо ижил байна гэсэн дүгнэлт гарчээ. <ref>Christine Keyser-Tracqui, Erik Crubezy, Horolma Pamzsab, Tibor Varga and Bertrand Iudes 2006</ref> Мөн баруун Монголын Хүннүчүүдээс 6, Төв монголын хүннүчүүдээс 11 хаплогрупп илрүүлснээс A,D5, M9, M хаплогрупп зөвхөн Төв Монголын хүннүчүүдэд илэрч, бусад бүс нутагт тохиолдохгүй байна. <ref>Монгол-Солонгосын хамтарсан судалгаа. Докторант Г.Лхагвасүрэнгийн ажил. 2008 он</ref> ==Мөн үзэх== *[[Дөрвөлжин булшны соёл]] *[[Гол модны дурсгал]] *[[Ноён уулын булш]] *[[Шаньюй Үжүлэн]] *[[Цагаан хүннү]] *[[Юэбань]] ==Зураг== <gallery> File:Hotosho-1.jpg|Монгол судлаачид монгол банхарыг хүннүгийн нохой мөн гэж үздэг Файл:2862319038171176839.jpg|Хүннү (匈奴) </gallery> ==Эшлэл== {{reflist}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Бэйди]]<br/> |он= МЭӨ 209-МЭ 93 |албан_тушаал= Хүннү улс |дараа=[[Өмнөд Хүннү]] <br/>[[Сяньби]]<br/> }} {{end}} ==Гадаад холбоос== *[http://www.dnn.mn/?vfile=9&vmet_id=20322&vmet_main=447&vdate=&vl=archive Хүннүгийн голомт нутаг гэдгийг тодорхойлсон олдвор олон газраас гарч байна] *[http://japanesemythology.wordpress.com/the-xiongnu-and-mongol-connection/ The Xiongnu and Mongol connection] *[http://www.academia.edu/2046739/Symbols_of_the_Huns_in_Central_Asia Symbols of the Huns in Central Asia] *[http://books.google.mn/books?id=fX8YAAAAQBAJ&dq=Injuids+mongol&source=gbs_navlinks_s The Huns, Rome and the Birth of Europe] *[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1180365/ Nuclear and Mitochondrial DNA Analysis of a 2,000-Year-Old Necropolis in the Egyin Gol Valley of Mongolia] *[http://moenhbayar.blogspot.com/2012/01/blog-post_8781.html Модун шаньюй биш, Баатар Эзэн хаан гэсэн нэр, цолтой болохыг Японы эрдэмтэд тогтоов] *[http://kronk.spb.ru/library/inostranzev-ka-1926-2.htm К.А. Иностранцев Хунну и Гунны] *[http://mongolnews.mn/i/41711 ХҮННҮ, СҮННҮГЭЭС УЛБААТАЙ СОЁЛЫН ДУРСГАЛААР ҮЗЭСГЭЛЭН ГАРГАЖЭЭ] *[http://www.touristinfocenter.mn/knowledge_more.aspx?ItemID=82 Тэнгэрийн хөгжим - Хэл хуур] *[http://selmonit.blogspot.com/2012/04/blog-post.html Монголын уламжлалт хөлөгт тоглоом] *[http://sport.news.mn/content/70161.shtml Ц.Цэрэнчимэд: Шатар Монголоос үүсэлтэйг хөлөг, дүрснээс нь харж болно] *[http://tsagtur.mn/2010-02-10-06-54-39/ Хүннүгийн булшнаас олдсон хөлөгт тоглоом] *[https://www.facebook.com/media/set/?set=a.1394844600783062.1073741830.100007726060734&type=1] *[http://forum.molgen.org/index.php/topic,269.0.html?PHPSESSID=m2g76sciaq7aamsvj0909vort1] *[http://www.academia.edu/3735489Xiongnu_population_history_in_relation_to_China_and_the_Western_Regions Xiongnu population history] *[http://www.academia.edu/Documents/in/Mongolian_Archaeology Mongolian Archaeology] [[Ангилал:Азийн археологийн соёл]] [[Ангилал:Хүннү| ]] [[Ангилал:Хүннү улс| ]] [[Ангилал:Хүннүгийн түүх]] [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Нүүдэлчид]] [[Ангилал:Морьтны соёл]] 4j2h975168w7ggyw0lqx48w1jgkq0hj 709062 709058 2022-08-20T14:11:04Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Infobox former country|conventional_long_name=Хүннү|p1=Юэжи.|p2=Ордос түмэн|p3=Сакас|s1=[[Хань улс]]|s2=[[Сяньби]]|s3=[[Нирун улс]]|s4=Тохарчууд|s5=[[Хөх Түрэгийн хаант улс]]|year_start=НТӨ 209|year_end=НТ 93|image_map=XiongnuMap (with background).png|image_map_caption=Хань-Хүннүгийн дайны (НТӨ 133 - НТ 89) өмнөх Хүннүгийн газар нутаг: орчин цагийн [[Монгол]], дорнод [[Казахстан]], дорнод [[Киргиз]], өмнөд [[Сибирь]], умард [[БНХАУ|Хятадыг]] хамран оршиж байжээ.|event_start=[[Модун шаньюй]] Хүннү улсыг байгуулав|event_end=Хань улсад хүчин мөхөстөв|government_type=нүүдэлчдийн холбоо}}[[Зураг:Hunnu - Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|Хүннү]] [[Зураг:Hunnu.gif|thumb|Хүннү]] [[Файл:XiongnuMap.png|thumb|Хүннү гүрний газар нутаг, МЭӨ 250 оны орчим]] [[Файл:МЭ 1 он.gif|thumb|МЭ 1 он]] {{Загвар:Монголын түүх}} '''Хүннү улс''' ([[Хятад хэл|хят]]. 匈奴, ''Xiōngnú'') нь НТӨ 209 – НТ 93 онд оршиж байсан монголын газар нутагт оршиж байсан нүүдэлчдийн холбоот улс юм. Нүүдэлчдийн байгуулсан эзэнт гүрний дотроос анх удаа байгуулагдсан бөгөөд хамгийн удаан хугацаанд оршин тогтносон гүрэн юм. Нүүдэлчдийн эзэнт гүрний үндсэн бүтэц, зохион байгуулалтыг Хүннү гүрний үед бий болгосон нь түүнээс хойш хоёр мянган жилийн турш онцын өөрчлөлтгүйгээр уламжлагдан хөгжжээ. Хүннү бол олон үндэстнээс бүрдсэн эзэнт гүрэн хэдий ч гол цөм ноён нуруу нь хожмын [[монголчууд]]тай холбоотой юм.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/235 Хүннү гүрэн] Монголын түүхийн тайлбар толь</ref> ==Түүх== МЭӨ 318 онд Хүннү нар бусад улсуудтай нийлэн Цинь улс руу довтолсон гэж түүхийн сударт хамгийн анх дурдагджээ. Хүннү улс МЭӨ 209 онд [[Модун шаньюй|Модун]] өөрийн эцэг [[Түмэн шаньюй]]г хороож, шаньюйгийн суудлыг булаан авсан. Энэ явдлыг өмнөх үеийн түүхчид Модун шаньюй бол Хүннү улсыг байгуулсан гэж бичсээр ирсэн ч, үүнээс өмнөх үеийн хэд хэдэн шаньюйг дурддаг нь Хүннүгийн төрт ёсны түүх эртний уламжлалтай гэдгийг нотлож байдаг. НТӨ 198 онд Баруун [[Хань улс]]тай найрамдлын гэрээ байгуулж 50 жилийн турш алт мөнгө, тариагаар алба татвар авч, Торгоны их замыг хяналтандаа байлгасан. Хүннү гүрэн нь Монгол нутаг дахь анхны төрт улс биш хэдий ч, өмнөх үеийн улсуудаас хамгийн анхны төрийн захиргааг бий болгосон учраас түүхэнд нэр алдар нь илүү үлдэж чадсан юм. Энэ үед Хүннү гүрэн хүчирхэгжилтийнхээ туйлд хүрч умардад Байгал нуур, урагш Хятадын цагаан хэрэм, баруун тал руугаа Түрэгстан, зүүн тийш одоогийн Солонгосын хойг хүртэлх өргөн уудам нутгийг оруулж чадсан юм. Одоогийн Хятадын нутагт тэр үед шинээр үүссэн Хань Улс [[Модун шаньюй]]д алба гувчуур барьж байсан төдийгүй хааны ургийн гүнжийг түүнд хатан (яньжи) болгон өгч байжээ. Хүннүчүүд байлдааны тактиктаа одоогийн тусгай албадын нууц аргыг хэрэглэж байсан нь сонирхол татдаг. Модун шаньюй Хань улсаас ирсэн элчид өөрийн армийг үзүүлэхдээ зөвхөн сул дорой болон хөгшин настай хүмүүсээ харуулаад явуулсан жишээ бий. Үүнд нь хууртсан [[Хань улс]]ын элч [[Хүннү]]гийн цэргийн хүчийг басамжлан үзэж дайн зарласан боловч тус улсын цэрэг Хүннүгийн цэрэгт хиар цохиулж байжээ. Модун шаньюй МЭӨ 174 онд таалал болсноос хойш 100 гаруй жил Хүннү нар Төв Азид ноёрхсон хэвээр байв. Манай эриний он тооллын эхэн, манай эриний өмнөх тооллын сүүл үед Хүннү гүрэн дотоодын тэрсэлдээн, гадаадын дайралт довтолгооны нөлөөгөөр '''умард''', '''өмнөд''' гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдаж, өмнөд нь Хань улсад дагаар орж, умард Хүннү нь тусгаар оршиж, өөр хоорондоо дайтах болсон байна. Өмнөд Хүннү нар умардынхныгаа удаа дараа хиар цохиж, Хань улсын нөмөр нөөлөгт оршиж байсан ч жил ирэх тутам доройтсоор НТ-ний I зуунд Сяньби улсын эрхшээлд орсноор дуусгавар болсон юм. Хүннүгийн шаньюй өглөө наранд өдөр тэнгэрт, үдэш саранд мөргөдөг байсан гэдэг. Тухайн үед тэнгэр шүтлэг Хүннүгийн төрийн шашин болж байв. Хөрш Дунху ('''Нэрний утга нь Дорнын зэрлэг гэсэн утгатай''') нар Модун хаанаас сайн морь, хатнаа өгөхийг шаардахад эвийг эрхэмлэж шаардлагыг нь биелүүлж байсан ч хүн нутагладаггүй хилийн зурвас газрыг өгөхийг шаардахад тэр "газар бол төрийн үндэс" хэмэн шууд цэрэг хөдөлгөн хилээ хамгаалж байжээ. Хүннүгийн захирагаанд байсан [[:en:Dingling|Динлиньчүүд]] I зууны дундуур [[Ганьсу муж]] руу нүүсэн байдаг бөгөөд зарим нь Сяньбигийн бүрэлдэхүүнд орж бусад нь түрэгд уусчээ. ==Уналт== Цагийн аясаар Хүннү дотроо хагаран, өмнөд, умард гэж хуваагдахад Хан улс ар [[Хүннү]]гийн Жижиг шаньюйг бутцохисноор баруун Хүнчүүд өрнөд рүү нүүдэллэх эхлэлийг тавьсан байна. Хан гүрэн үүнээс цааш давшаагүй билээ. Эртний Хятадын сонгодог зохиолын нэг алдартай Цай Ванжи гүнжийн “Хүннүгийн модон цуур” 12 шад шүлгийн түүх Өмнөд Хүннү Хан гүрний мэдэлд орсон ч Алтай-Тарвагатайд үлдсэн баруун Хүнчүүд Хөх нуурт бэхэжсэн Хятадын бэхлэлтийг үе үе амжилттай уулгалж байсныг нотолдог юм. Ланжоугийн бэхлэлтийн захирагчийн охиныг нэгэн удаагийн довтолгооноор Хүннүгийн жижиг ноён олзолжээ. Тэр хүүхэн аав нь барьцаа төлж суллатал Хүнчүүдийн дунд 12 жил амьдарсан бөгөөд “Нам гүм шөнөөр идээлсэн арьсны эхүүн үнэртэй хөнжилдөө шурган, ил галын дэргэд цугласан Хүннүчүүдийн модон цуур уйтай эгшиглэхийг сонсон өнгөрөөсөн 12 жилийнхээ тухай бичсэн байдаг. Тэр Хүннү ноёнд хоёр хүү төрүүлж өгсөн бөгөөд хүүхдүүд нь ээжтэйгээ бус аавтайгаа үлджээ. Хятадууд эсвэл нүүдэлчид Хөх нуурт нэг л бэхэжсэн бол баруун талаа алс бэхэлж чаддаг нь геополитикийн хувьд нотлогдсон билээ. Тан гүрний үеийн гайхамшигт яруу найрагч Ли Байн их алдаршсан “Хөх нуурын эрэгт сар харан гиюүрч, дайнд явсан эргэж ирэхгүй нөхрөө хүлээсэн бүсгүйн тухай” уянгын шүлэг бий.Өрөмчөөс 120 орчим километр зайтай Турфаны хөндийд байдаг одоо Жаохэ гэж нэрлэсэн жижиг голын шар шавраар бүтсэн аралд байсан 3500 цэрэг гаргах чадалтай Гүши хэмээх жижигхэн улсыг эрхшээлдээ авахын тулд Хан гүрэн, Хүннү гүрэнтэй хоёр зуун жил өрсөлдсөн юм. Хятадын арми давшихад Хүнчүүд цөл дундуур усгүй газар руу дагуулан ухраад бүслэн хяддаг байжээ. Хүнчүүд гардан тулаанд оролгүй алсуур бүслэн давхих зуур хол тусгалтай нумаар харван цөөрүүлсээр туйлдуулан ялдаг байв. Хан гүрний цэрэг хүнс, усаа бараад Хүнчүүдийн харвасан сумыг эргүүлэн харвах ба морьд эзэнгүй хулжин одох нь олон ч эцэстээ Хятадууд үхэж дуусдаг байв.Энэ тактик 1455 онд Түмогийн хөндийд Мин улсын Инзун хааныг олзлоход хүртэл үр дүнтэй хэрэгжиж байсан. Хаан монгол эхнэр авч, тав гэзэг тавьж, хонь хариулдаг байв. Хонь хариулах гэснээс Хүннүчүүдэд хууртан мөрдөн хөөсөөр усгүй цөлд бүслэгдсэн Хятадын По ну жанжин өөрөө ус хайж яваад Хүнчүүдэд олзлогдож, харин шаньюй түүнийг алсангүй, авъяас чадвартай жанжныг Хакасын захирагчаар томилсон байдаг. Харин түүний ах сул эр байжээ, Хүннүд олзлогдоод хонь хариулан ядарч явахдаа шувуу тэжээж дүүдээ захиа илгээхийг оролддог байсан ч Хүнчүүд тагнав хэмээн хардаж, захиаг нь олзлохын тулд шувуудыг нь харваад алчихдаг байсан гунигт түүхийг өгүүлсэн шүлэг мөн л Хятадын сонгодог зохиолд гардаг.Олон зууны тулаанд эцэстээ Хятадууд ялжээ, Пону Хүннүд үнэнч байж, зоригт хягас ([[хакас]], [[киргиз]]ийн өвөг) дагуулан Хан гүрний эсрэг тулалдаад дахин ялагдсан юм. Хятадууд Гүши хаант улсын [[Чеши]] хэмээн нэрлэжээ. Үүний дараа Хятадууд стратегийн ашигтай байршил олж авчээ. Дорнын [[Геродот]] гэгддэг алдарт аялагч Сыма Цянь Хүн гүрний баруун этгээдэд байрладаг хүчирхэг гүрнийг хайх гэж гараад Хүнчүүдэд олзлогдон 12 жил болсон юм. Тэгээд оргож Ром хүртэл аялахдаа газрын зураг үйлдсэн нь орчин үеийн газрын зурагтай тун ойролцоо байдаг. Нангиадууд 3000 жил оршин тогтнохдоо хязгаарлагдмал орон зайд л түр хүчирхэгжих чадалтайгаа харуулжээ.Турфанд бэхэжсэн Хятадууд Хүнчүүдийн баруун зүгийн улсуудтай харилцах замыг тасалжээ. Нангиадын хаадын он удаан жил үргэлжилсэн хутган үймүүлэх бодлогын үр дүнд дотоодын зөрчлөөс болж МЭӨ I зуун гэхэд Хүннүчүүд ихэд сульдсан байлаа. Ар Хүннүгийн Жижиг шаньюйд туслуулахаар Парфянчууд баруун зүгт хийсэн дайныхаа явцад Крассын гурвын холбооноос олзолсон легионыг илгээсэн байдаг юм.Үүнийг батлах эх сурвалжийн мэдээ нь Хань-шу-д ийн тэмдэглэгджээ “ Хүннүчүүдтэй хийсэн тулалдаанд тэдний цэргийн бүрэлдэхүүнд Өндөр хамар, хонгор шаргал үстэй харь хүмүүс өндөр бамбайгаараа загасны хайрс, яст мэлхийн хэлбэр гарган тулалдаж байсан” Энэ явдал нь МЭӨ 30 онд болжээ. Жижиг шаньюйн бэхлэлтийг хамгаалж байсан ромчууд том дөрвөлжин бамбайгаа өргөн, богино жадаа сунган довтолоход Хятадууд өвөр Хүннү нартай хүч хавсран хатуу холхивч нумаар нягт жагсаалыг нь сарниулаад морин цэргээр хядчихсан байдаг юм. Жижиг шаньюй бууж өгөлгүй тулалдсаар алуулсан ба хүннү нар Дундад азийн гүн рүү ухран зугтсан байна. [[Файл:Hunn.jpg|thumb|Хүннүгийн язгууртны дайчин хувцас, зэвсэг]] Хүннү гүрний захиргаанд байсан, Дун-Ху нар буюу Сяньби нар Хан улстай холбоо тогтоов, МЭӨ 48 онд хаан ширээний төлөөх тэмцэл гарч Ар, Өвөр гэж 2 хуваагдан өмнөд хэсэг Хан улсын харъяат болов. Гадаадын улсууд довтолсон.Манай эриний 85, 87 онд Сяньби аймаг ар хүннү нарыг бут ниргэсэн учир тэд дахин сэхэж чадаагүй юм. Өвөр хүннү нар хятад цэрэгтэй хүч хавсран ар хүннү нарыг хэд хэдэн удаа хавчин тулж тэднийг бут цохижээ. Ар хүннү нар 93 онд аймгийн бие даасан нэгдэл болон тогтохоо больж нэг хэсэг нь хядуулж, амь гарсан нэг бум гаруй өрх айл, сяньби аймагт нэгдэж тэдний аймгийн нэртэй болжээ.Нангиадууд 3000 жил турш нүүдэлчидтэй тэмцэхдээ хязгаарлагддмал орон зайд л түр хүчирхэгжих чадалтайгаа харуулжээ.Турфанд бэхэжсэн Хятадууд Хүнчүүдийн баруун зүгийн улсуудтай харилцах замыг тасалсанхийгээд Нангиадын хаадын он удаан жил үргэлжилсэн хутган үймүүлэх бодлогын үр дүнд дотоодын зөрчлөөс болж МЭӨ I зуун гэхэд Хүннүчүүд ихэд сульдсан байлаа. Өмнөдийнхөндөө бут цохигдон олон хэсэг болж тарж бутран, хөөгдөн нүүдэллэцгээсэн ба тэд одоогийн Европт хүрч очсон Кангю аймагтай холбоо тогтоон хэсэг зуур хүчирхэгжиж өрнө дахинд ноёрхлоо тогтоож байв. == Газар зүй == Хүннү нь Ази тивийн төвд, далай тэнгисээс алслагдмал оршдог. Эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай. Хүннүгийн газар нутаг өндөр уулс, хээр тал, говь цөл хосолсон өргөн уудам. Тэнд хур тунадас бага унадаг боловч өвс ургамал сайтай. Хүннүгийн байгаль, газар зүйн онцлог нь нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэн амьдрахад тохиромжтой. ==Аж ахуй== Хүннүчүүд мал аж ахуй эрхлэн, жилийн дөрвөн улиралд нүүдэллэн амьдардаг байв. Хүннүчүүдийн малын олонх нь адуу, үхэр, хонь, ямаа байлаа. Этгээд мал гэвэл тэмээ, илжиг, луус юм гэж түүхийн эх сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. Хүннүчүүд өвс, усны сайныг эрэн нэг нутгаас нөгөөд нүүдэллэдэг. Тиймээс суурин хот, байшин сууц цөөн байдаг. Орхон, Сэлэнгэ зэрэг томоохон гол мөрний сав нутагт суурин байгуулж, хажууд нь тариалан эрхэлдэг байжээ. Үүний баталгаа нь Хүннүгийн Ноён уулын булшнаас хар будааны үр, Иволгийн балгаснаас хар будаа, улаан буудайн үр олдсон явдал юм. Мөн түүхчид төмөр анжисны хошуу, зээтүү хадуур зэрэг тариалангийн багажаас гадна тариа хадгалах том ваар олсон байна. Хүннүчүүд мориноос харваж намнахдаа гарамгай, хувцас хунар нь ч морь унахад зохицсон байдаг. Тэд тайван цагт мал маллахын зэрэгцээгээр араатан, жигүүртэн агнаж, амьжиргаандаа нэмэрлэдэг. Хувцас хүнсний хэрэглээг мал аж ахуйгаас гардаг зүйлээр үндсэнд нь залгуулж, үр тарианы бүтээгдэхүүн, гар үйлдвэрийн эд эдлэл, аймгийн сурвалжтаны гоёл чимгийн юмсыг суурьшмал хөрш орон, гол төлөв Хятад орноос авдаг байжээ. Бичиг үсэг бий болох явдал үйлдвэрлэлийн хөгжиж, анги гарч улс төр бэхжихтэй ямагт холбоотой байдаг. Хүннүчүүдийг саяхныг хүртэл бичиг үсэггүй гэж үздэг байсан. Гэтэл саяхнаас монгол нутаг дэвсгэр дээрх хүннүгийн үеийн архелогийн олдвороос бийр янтай хоёр хосоороо гарж ирсэн нь хүннү гүрэн бичиг үсэгтэй байсныг нотолно. Гэвч одоогоор хүннүгийн үеийн бичгийн дурсгал олдоогүй байгаа билээ. ==Засаг захиргаа== [[Файл:Хүннүгийн төр, захиргааны зохион байгуулалт.png|thumb|Хүннүгийн төр, засаг захиргааны зохион байгуулалт]] [[Файл:Reproduction Hunnu bow - National Museum of Mongolian History.jpg|thumb|Монголын үндэсний түүхийн музейд Хүннү сонгины хуулбар]] Хүннү нарын аймгийн байгуулалтын улс төрийн хэлбэр нь хожим болтол буюу Хүннү нарын хүчирхэг чадал манай эриний 1-р зууны үед доройтох хүртэл хэвээр байсан цэргийн ардчилал юм. “Цэргийн ардчилал” байгуулал улс төр тогтоох буюу ангит нийгэм тогтохын шууд угтуул нь болдог юм. Хүннү нар эрх мэдэл нь үе улиран , тухайн нэгэн овогт бат оршин, эцгээс хүүд нь шилжүүлдэг байжээ. Аймгийн холбооны тэргүүнд эзэн-шаньюй байдаг агаад МЭӨ 3-р зууны үеэс түүнийг аймаг буюу зонхилогчдын зөвлөлөөр сонгохоо нэгэнт больсон байжээ. Аймгийн сурвалжтан ноёд ялгаран гарч Зонхилогчдын зөвлөл байсаар боловч шийдвэртэй алхам хийдэггүй байв. Өөрийн эцэг Түмэн шаньюйг алж МЭӨ 209 онд Засгийн эрхийг булаан авсан [[Модун шаньюй]] зонхилогчдоос зөвлөгөө авдаг байсан боловч заримдаа тэднийг тоодоггүйгээр үл барам, хэрэв зонхилогчдыг саналыг нь эс зөвшөөрвөл “толгойг нь ав” гэж тушаадаг байжээ. Модун шаньюй хаан ширээнд суусныхаа дараа шинэчлэлт хийж түүгээрээ хүннү нарын сурвалжтаны үе улирах эрх мэдлийг бэхжүүлжээ. Хүннү нарын мэдэлд орсон газар нутгийг гурав хувааж, нэг хэсэг нь Модун шаньюйгийн харьяат нарын нутаг болж, нөгөө хоёр хэсэг нь зүүн баруун этгээдийн Жүки ван, Лүли ван нарын тэргүүлсэн ноёд захирч байсан. Зүүн этгээд солгой талаа ахмад тал гэж үздэг байжээ. Ер нь Шаньюйн суудлыг залгамжлагч нь зүүн этгээдийн жүки ван байдаг байжээ. Тэр хоёр ван элдэв цолтой үе залгамжилдаг зонхилогч түмний ноёдыг захирдаг байжээ. Тийм зонхилогч 24 байсны тус бүр нь нэг түмэн морин цэрэгтэй байжээ. Түмний ноёд, мянгат, зуут, аравтын дарга нарыг томилон захирах, тушаах хэргээ гүйцэтгэдэг байв. Хүннү нарын их сурвалжит овог: Хуянь, Лань, хожим гарсан Сюйбу гурав байжээ. Тэдгээр овогоос үе залгамжилдаг ноёд,цэргийн том дарга дэвшин гардаг байлаа.Хүннү нарын сурвалжтаны эрх мэдэл үе залгадаг байсан нь овог аймгийн харилцаа задарч ангит нийгэмд шилжин бүхийн тэмдэг билээ. Хүннү гүрний засаг захиргаанд шүүн таслах эрхийг баруун, зүүн Гудоху хэмээх тушаалтан ажиллаж байсан байна. Хүннүгийн хамгийн доод тушаал нь цейцю хэмээх жижиг албыан тушаал байсан байх бөгөөд МЭӨ 166 цейцю хэмээх албан тушаалтан Хань улсад очиж байжээ. ==Цэрэг, зэвсэг== {{Гол|Хүннүгийн арми|Хүннү-Хань улсын дайн}} [[Файл:Хүннү 5.jpg|450px|thumb|[[Хань улс|Хань]] – Хүннүгийн дайн]] Хүннү нь тухайн үеийн хамгийн хүчирхэг морин цэрэг бүхий армитай байсан байна. Хүннүчүүд нь аравтын систем бүхий цэргийн нэгжтэй байсан бөгөөд нум сумыг маш чадварлаг ашигладаг байжээ. Хүннү нарын нутгийн хил нь баруун зүгт Дорнод-Туркестаны хот-улсууд, зүүн зүгт дунху аймгууд нутаглаж байсан Ляо голын эхэн газар, өмнө зүгт хятад /одоогийн Шаньси, Ордос/ нутаг бөгөөд Хятад Хүннү нарын хил нь Түмэн газрын цагаан хэрэм дагуу байж, хойд зүгт хүннү нарын нутаг Байгаль нуур хүрч байлаа. Дайн хийж нутгаа тэлж өргөтгөсөн хүннү нарын амжилтанд нэг талаар бусад нүүдэлч нарын нэлээд сул дорой байсан гадаад зохимжтой нөхцөл, Хятад орон дахь дажин хямрал ихтэй байснаар тийм завшаан нээгдэж, нөгөө талаар тэр амжилтанд хүннү нар эртний хорезмуудын жишээгээр хүнд зэр зэвсэгт морин цэрэг хэрэглэх болж бас хүннү нарын цэрэг аймгийн байгуулалт тус дөхөм болжээ. Зэр зэвсэгт гарсан шинэ зүйл нь чин бат бэгтэр хуягийг хүн морь хоёрт хэрэглэж, бас мориноос гинжээр торгосон довтлох урт жад хэрэглэсэн явдал даруй мөн. Хүннү нарын холбооны цэрэг аймгийн байгуулалт нь дээр заасан ёсоор бүх аймгаа байлдааны нэгж, арван, зуун, мянган, түмэн гэдэн хуваариар хувааж, цэргийн сургууль үргэлж хийлгэдэг байжээ. Тийм байгууламж нь цэргийн хүч зузаатгах бэлтгэлтэй болж, аймгийн бүх эрчүүдийг байнгын цэрэг болгосон гэсэн үг юм. Анхны хүй нэгдлийн харьцаанаас ангит нийгэмд шилжсэн цагийн нийгмийн хөгжлийн шатанд байсан хүннү нарт дайн, байнгын ажил нь байжээ. Энэ бол гагцхүү Хүннү нарт ч хамаатай бус, хөгжлийн тийм шатанд байсан бусад аймагт ч ийм шинж илэрдэг байсан юм. Хүннү нарын Модун Шаньюй, түүний хойчийг залгагсад хөрш орнуудтайгаа сэгхийлгүй дайтдаг байжээ. Модун НТӨ 209 онд дунху аймгуудыг гэнэт довтолж дийлээд, газар хүн хөрөнгий нь түрэмгийлэн авчээ. Нэг хэсэг дунху нар Модунд захирагдах болж , түүнд захирагдахгүй гэсэн нөгөө хэсэг дунху нар нь хойд зүгт зугатаж, Онон, Хэрлэн, Өргөнө мөрний газрыг эзлэн суужээ. Дунхугийн гол олонх нь Ляо /Луух/ голын эхэнд шилжин нүүжээ. Модун цаашдаа баруун зүгт Юэчжи аймгийг бут цохиж, өмнө зүг Ордосоор нутагласан аймгуудыг эзлэн бүр Цинь улсын /НТӨ 246-207 оны/ үед Хятадын жанжин Мэн Тяний, хүннү нараас булаан авсан газрыг эргүүлэн аваад, хойд зүгийн хэд хэдэн аймгийг эзлэн авчээ. Хүннү нарын байн байн дайтаж байсан олон дайн нь үе залгадаг сурвалжтан ялгаран гарч эрх мэдлээ булаацалдан, эрх мэдлээ бүх аймгийн эсрэг тавихад том үүрэгтэй байжээ. ==Соёл== [[Файл:Hunnu tamga.jpg|thumb|[[Тамга]] Хүннү]] [[File:Golden sun and moon of the Xiongnu 2.jpg|thumb|Хүннүгийн алтан нар сартай сүлд, Тахилийн хотгор]] Хүннүчүүд өглөө наранд, үдэш саранд мөргөдөг байв. Монголчуудын нар, сар, галын дүрстэй сүлд Хүннүгээс эхтэй бөгөөд Хүннүгийн сүлд [[Монгол улсын төрийн далбаа]], [[Монгол улсын төрийн сүлд]], [[соёмбо]]нд хадгалагдан уламжлагджээ. Төмөр болон алтаар хийгдсэн нар, сарны дүрстэй сүлд Хэнтийн Дуурлиг нарс, Ховдын Мөнххайханы Шомбуузын бэлчир, Ховдын Тахилтын хотгор<ref name="Tahilt">[http://www.academia.edu/2086480/Elite_Xiongnu_Burials_at_the_Periphery_Tomb_Complexes_at_Takhiltyn_Khotgor_Mongolian_Altai_Miller_et_al._2009_ Elite Xiongnu Burials at the Periphery]</ref><ref name="edu">[http://depts.washington.edu/silkroad/archaeology/mongolia/xiongnu/xiongnuarchhist/xiongnuarchhist.html Xiongnu Archaeology]]</ref> зэрэг хэд хэдэн газраас олдсон нь Монголын үндэсний түүхийн музейн эртний түүхийн хэсэгт хадгалагдаж байна. Энэ сүлд өөр улс, үндэстэнд байдаггүй. Монголд тархсан зарим [[буган чулуу]]ны дээд хэсэгт нар сар байдаг.<ref name="history"/> Нар, сар, галын дүрстэй сүлд Төв Азийн нүүдэлчдээс суурьшмал Нанхиад зэрэг улсад дэлгэрсэн гэж түүх сударт бичигджээ.<ref name="history">[http://mongolian-history-social.blogspot.com/2014/02/blog-post_8708.html Хүрлийн үе mongolian-history-social.blogspot.com]</ref> НТӨ III - НТ II зуун хүртэлх хугацаанд Төв Азийн өргөн уудам тал нутагт Хүннү нар нүүдэллэн амьдарч, төр улсаа цогцлоон байсны нотолгоо археологийн дурсгалууд Хүннүгийн үндсэн нутаг болох Монгол улс, ОХУ-ын Өвөр Байгал, Тува, БНХАУ-ын Өвөр Монгол, Шинжан Уйгарын өөртөө засах орон, Ганьсу, Хөх нуур мужийн нутгаас олддог. Хүннүгийн археологийн дурсгалыг булш оршуулгын дурсгал, хот суурин, хадны зураг хэмээн ангилан үздэг юм. [[Монгол улс]]ын нутаг дэвсгэрийн Хүннүгийн үеийн түүх соёлын олон дурсгал байдаг. Үүнээс хамгийн ач холбогдолтой нь [[Ноён уулын булш]]нууд билээ. Ноён уулын булшыг 1925 онд оросын эрдэмтэн [[Козловын экспедици]] нээж ухсан байна. Ноён уулын булш нь 20-р зууны дэлхийн археологийн шинжлэх ухааны хамгийн том нээлтүүдийн нэгт тооцогддог. Энэ малталтаар Ноён уулын булшнуудын нэг нь [[Өмнөд Хүннү]] улсын [[шаньюй Үжүлэн]]гийн булш болохыг тодорхойлж, түүнээс олдсон олдворуудыг [[ЗХУ]] руу зөөн аваачсан байна. Эндээс олдсон олдворууд гэвэл [[Хүннүгийн үеийн ширмэл хивс]] бөгөөд энэхүү гайхамшигтай бүтээл нь одоо ОХУ-д байгаа бөгөөд дэлхийн түүхийн олон бүтээлд Хүннүгийн үеийн гайхамшигт олдвор гэж тэмдэглэгдэн байдаг. Үүнээс чухал олдвор нь малтсан булшнаас Өмнөд хүннүгийн [[шаньюй Үжүлэн]]гийн гавлын яс олдсон бөгөөд энэхүү чухал олдвор Монгол улсын Түүхийн музейд үзмэр болон байж байна. Энэхүү гавалын яс бүхий бунханыг чухал энэхүү Үжүлэн шаньюйгийнх болохыг тэрхүү шаньюуд дурсгал болгон үйлдсэн [[хятад]] ваарчны аяганы дээрх бичээсээр тогтоосон байна. Энэ булшнаас олдсон бусад [[алт]] [[мөнгө]]н эдлэлүүд бүгд ОХУ-д байгаа болно. Археологийн судалгаа, сурвалж бичгийн мэдээгээр хүннү, монголчууд соёлын хувьд ижил болохыг тогтоожээ. Тухайлбал хүннү, монгол, [[скиф]]чүүд гэр тэрэг хэрэглэдэг байсан бол түрэгүүдэд гэр тэрэг огт байгаагүй.<ref>Н.Сэр-Оджав, Монголын эртний түүх.1977</ref> Мөн хүннүчүүд [[уртын дуу]] дуулдаг байв. Уртын дуу 2000 жилийн түүхтэй <ref>[http://www.unesco.org/culture/intangible-heritage/25apa_uk.htm Mongolian traditional folk song UNESCO.org]</ref> ба хүннүчүүд уртын дуу дуулж эхэлсэн тухай хятадын "Вэй улсын судар"т бичсэн байдаг.<ref>Book of Wei, (Volume 113)</ref> Энэ дуу нь чоно улихтай төстэй сонсогддог гэж хятад сурвалжид тэмдэглэжээ. == Угсаатны хамаарал== Эртний хятад түүхчид хятад төвийн үзлийн үүднээс бүх хөрш улс үндэстнүүдээ Хятадаас гаралтай гэх хуурамч үзэл баримталдаг бичдэг байв. Хүннүгийн тухай дэлгэрэнгүй мэдээ гарах болсон нь МЭӨ 4-3 дугаар зууны үе бөгөөд тэр үед Хятадын хойд хязгаарт Хүннү, Дунху гэдэг аймгийн хоёр холбоо бүрэлджээ.Хүннү нарын аймгийн холбоо нь МЭӨ 3-р зууны эцсийн арван онд нэлээд хүчийг олсон нь ардын бослого гарцгааж сурвалжтаны бүлгүүд засгийн эрхийн төлөө хоорондоо тэмцэлдэж байсан хүчирхэг хөрш Хятад орныг сулруулсан явдал нь түүнд зарим талаар дөхөм болжээ. Тэр үед бүрэлдэн байсан Хүннү нарын нийгмийн байгуулал нь анхны хүй нэгдлээс нийгмийн байгуулалд шилжин бүхий үе байжээ. МЭӨ 6-5-р зуунд хамаарагдах өвөг хүннүгийн соёл [[Шаньси]], [[Хэбэй]], [[Шэньси]] мужуудын хойд хэсэг, [[Ляонин]]ий баруун хэсэг, [[Өвөр Монгол]]д тархжээ.<ref>[http://books.google.mn/books?id=gZNoxRGwybIC&pg=PA64&lpg=PA64&dq=%D0%9A%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0+%D0%BF%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D0%BB+%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B9+%D0%B8+%D0%97%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%8F&source=bl&ots=N1yoilF6oJ&sig=ffeeTyhv1X_98C_LDSq5oG3JB_I&hl=mn&sa=X&ei=PLOaU8eQI9Te7AahkoCYBg&ved=0CEcQ6AEwCQ#v=onepage&q&f=false Кочевые цивилизации Центральной Азии в трудах Л. Н. Гумилева]</ref> Хүннүчүүд анх Ордос, Өвөр Монголын баруун хэсэгт төвлөрөн сууж байгаад Хүннү улс байгуулагдах үед одоогийн Монголын нутгийг захиргаандаа оруулж суурьших болжээ. Зарим судлаачид [[дөрвөлжин булш]]ны хүмүүсийг хүннүгийн шууд өвөг биш гэдэг. Хүннүгийн соёл скиф-сарматийнхтай төстэй ч өөрийн онцлогтой. Хүннүчүүд монгол угсаатан байсан гэсэн онол нь хүннүгийн гарал үүслийн тухай онолуудаас хамгийн эртнийх нь юм. Сүүлийн үед энэ онолыг дэмжигсдийн тоо олон улсын эрдэмтийн дунд улам бүр өсч байна. Хятад сурвалжид тэмдэглэгдсэн олон тооны хүннү үгийг монгол үг болохыг тогтоожээ.<ref>[http://rudocs.exdat.com/docs/index-128726.html Об этнической принадлежности хунну Шабалов Александр Сократович]</ref> Харин Ардын уран зохиолч, СГЗ, Төрийн шагналт Л.Түдэв агсны судалгаагаар энэхүү хүчирхэг гүрний эх нутаг нь Байгаль далай, Баргажин төхөм болохын улмаар Хүн гүрний хүн амын голлох хэсэг нь [[Барга]]-ууд байсан бөгөөд Баргын шүтээний сэнтий хойд туйлын наад эрэгт, Кузовын олтриг дахь өндөр байцын оройд үлдсэн "Нүдтэй наран тамга" одоо болтол үнэн түүх нээгдэхийг хүлээж байна. Хүн гүрний шүтээн болон одоогийн Монгол Улсын төрийн сүлд, далбаанд ашиглагдан буй нар, сар, галын дүрстэй энэхүү нүдтэй наран тамга ижил төстэй байгаа нь Баргуудыг Хүн гүрний зонхилох иргэд байж болох нэгэн баталгаа юм. ===Генетикийн судалгаа=== Хүннү болон монголчуудын гарал үүсэл, хоорондын холбоог тогтоох зорилгоор зарим генетикийн судалгаануудыг хийсэн байна. Хүннүгийн 62 бодгалийн яснаас дээж авч, эртний ДНХ ялган авч генетик өгөгдлийг шинжлэхэд эдгээр дээжийн 89 хувь нь Азийн хаплогруппт (А, B4b, C, D4, D5 буюу D5a, F1b) хамаарч, 11 хувь нь Европын хаплогруппт хамаарч (U2, U5a1a, J1) байсан нь Хүннү нарын дийлэнхи нь Монголжуу төрхтөн байсныг харуулах баттай баримт юм. Мөн Эгийн голын хүннүгийн булшны бодгаль болон орчин үеийн монгол хүнд хийсэн ДНХ-ийн судалгаагаар эхийн талаас удамшдаг буюу ДНХ-ийн 9 хаплогруппт болон SNP-ийн 27 хаплогруппээр энэ нутгийн хүннү болон монголын орчин үеийн хүн ам хоорондоо ижил байна гэсэн дүгнэлт гарчээ. <ref>Christine Keyser-Tracqui, Erik Crubezy, Horolma Pamzsab, Tibor Varga and Bertrand Iudes 2006</ref> Мөн баруун Монголын Хүннүчүүдээс 6, Төв монголын хүннүчүүдээс 11 хаплогрупп илрүүлснээс A,D5, M9, M хаплогрупп зөвхөн Төв Монголын хүннүчүүдэд илэрч, бусад бүс нутагт тохиолдохгүй байна. <ref>Монгол-Солонгосын хамтарсан судалгаа. Докторант Г.Лхагвасүрэнгийн ажил. 2008 он</ref> ==Мөн үзэх== *[[Дөрвөлжин булшны соёл]] *[[Гол модны дурсгал]] *[[Ноён уулын булш]] *[[Шаньюй Үжүлэн]] *[[Цагаан хүннү]] *[[Юэбань]] ==Зураг== <gallery> File:Hotosho-1.jpg|Монгол судлаачид монгол банхарыг хүннүгийн нохой мөн гэж үздэг Файл:2862319038171176839.jpg|Хүннү (匈奴) </gallery> ==Эшлэл== {{reflist}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Бэйди]]<br/> |он= МЭӨ 209-МЭ 93 |албан_тушаал= Хүннү улс |дараа=[[Өмнөд Хүннү]] <br/>[[Сяньби]]<br/> }} {{end}} ==Гадаад холбоос== *[http://www.dnn.mn/?vfile=9&vmet_id=20322&vmet_main=447&vdate=&vl=archive Хүннүгийн голомт нутаг гэдгийг тодорхойлсон олдвор олон газраас гарч байна] *[http://japanesemythology.wordpress.com/the-xiongnu-and-mongol-connection/ The Xiongnu and Mongol connection] *[http://www.academia.edu/2046739/Symbols_of_the_Huns_in_Central_Asia Symbols of the Huns in Central Asia] *[http://books.google.mn/books?id=fX8YAAAAQBAJ&dq=Injuids+mongol&source=gbs_navlinks_s The Huns, Rome and the Birth of Europe] *[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1180365/ Nuclear and Mitochondrial DNA Analysis of a 2,000-Year-Old Necropolis in the Egyin Gol Valley of Mongolia] *[http://moenhbayar.blogspot.com/2012/01/blog-post_8781.html Модун шаньюй биш, Баатар Эзэн хаан гэсэн нэр, цолтой болохыг Японы эрдэмтэд тогтоов] *[http://kronk.spb.ru/library/inostranzev-ka-1926-2.htm К.А. Иностранцев Хунну и Гунны] *[http://mongolnews.mn/i/41711 ХҮННҮ, СҮННҮГЭЭС УЛБААТАЙ СОЁЛЫН ДУРСГАЛААР ҮЗЭСГЭЛЭН ГАРГАЖЭЭ] *[http://www.touristinfocenter.mn/knowledge_more.aspx?ItemID=82 Тэнгэрийн хөгжим - Хэл хуур] *[http://selmonit.blogspot.com/2012/04/blog-post.html Монголын уламжлалт хөлөгт тоглоом] *[http://sport.news.mn/content/70161.shtml Ц.Цэрэнчимэд: Шатар Монголоос үүсэлтэйг хөлөг, дүрснээс нь харж болно] *[http://tsagtur.mn/2010-02-10-06-54-39/ Хүннүгийн булшнаас олдсон хөлөгт тоглоом] *[https://www.facebook.com/media/set/?set=a.1394844600783062.1073741830.100007726060734&type=1] *[http://forum.molgen.org/index.php/topic,269.0.html?PHPSESSID=m2g76sciaq7aamsvj0909vort1] *[http://www.academia.edu/3735489Xiongnu_population_history_in_relation_to_China_and_the_Western_Regions Xiongnu population history] *[http://www.academia.edu/Documents/in/Mongolian_Archaeology Mongolian Archaeology] [[Ангилал:Азийн археологийн соёл]] [[Ангилал:Хүннү| ]] [[Ангилал:Хүннү улс| ]] [[Ангилал:Хүннүгийн түүх]] [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Нүүдэлчид]] [[Ангилал:Морьтны соёл]] gm3pjuyd3n1n391bdj9jp3x1o95zrqu 709126 709062 2022-08-21T10:17:07Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Infobox former country|conventional_long_name=Хүннү|p1=Юэжи|p2=[[Дорнод ху]]|p3=Сакас|s1=[[Хань улс]]|s2=[[Сяньби]]|s3=[[Нирун улс]]|s4=Тохарчууд|s5=[[Хөх Түрэгийн хаант улс|Хөх Түрэг]]|year_start=НТӨ 209|year_end=НТ 93|image_map=XiongnuMap (with background).png|image_map_caption=Хань-Хүннүгийн дайны (НТӨ 133 - НТ 89) өмнөх Хүннүгийн газар нутаг: орчин цагийн [[Монгол]], дорнод [[Казахстан]], дорнод [[Киргиз]], өмнөд [[Сибирь]], умард [[БНХАУ|Хятадыг]] хамран оршиж байжээ.|event_start=[[Модун шаньюй]] Хүннү улсыг байгуулав|event_end=Хань улсад хүчин мөхөстөв|government_type=нүүдэлчдийн холбоо}}[[Зураг:Hunnu - Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|Хүннү]] [[Зураг:Hunnu.gif|thumb|Хүннү]] [[Файл:XiongnuMap.png|thumb|Хүннү гүрний газар нутаг, МЭӨ 250 оны орчим]] [[Файл:МЭ 1 он.gif|thumb|МЭ 1 он]] {{Загвар:Монголын түүх}} '''Хүннү улс''' ([[Хятад хэл|хят]]. 匈奴, ''Xiōngnú'') нь НТӨ 209 – НТ 93 онд оршиж байсан монголын газар нутагт оршиж байсан нүүдэлчдийн холбоот улс юм. Нүүдэлчдийн байгуулсан эзэнт гүрний дотроос анх удаа байгуулагдсан бөгөөд хамгийн удаан хугацаанд оршин тогтносон гүрэн юм. Нүүдэлчдийн эзэнт гүрний үндсэн бүтэц, зохион байгуулалтыг Хүннү гүрний үед бий болгосон нь түүнээс хойш хоёр мянган жилийн турш онцын өөрчлөлтгүйгээр уламжлагдан хөгжжээ. Хүннү бол олон үндэстнээс бүрдсэн эзэнт гүрэн хэдий ч гол цөм ноён нуруу нь хожмын [[монголчууд]]тай холбоотой юм.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/235 Хүннү гүрэн] Монголын түүхийн тайлбар толь</ref> ==Түүх== МЭӨ 318 онд Хүннү нар бусад улсуудтай нийлэн Цинь улс руу довтолсон гэж түүхийн сударт хамгийн анх дурдагджээ. Хүннү улс МЭӨ 209 онд [[Модун шаньюй|Модун]] өөрийн эцэг [[Түмэн шаньюй]]г хороож, шаньюйгийн суудлыг булаан авсан. Энэ явдлыг өмнөх үеийн түүхчид Модун шаньюй бол Хүннү улсыг байгуулсан гэж бичсээр ирсэн ч, үүнээс өмнөх үеийн хэд хэдэн шаньюйг дурддаг нь Хүннүгийн төрт ёсны түүх эртний уламжлалтай гэдгийг нотлож байдаг. НТӨ 198 онд Баруун [[Хань улс]]тай найрамдлын гэрээ байгуулж 50 жилийн турш алт мөнгө, тариагаар алба татвар авч, Торгоны их замыг хяналтандаа байлгасан. Хүннү гүрэн нь Монгол нутаг дахь анхны төрт улс биш хэдий ч, өмнөх үеийн улсуудаас хамгийн анхны төрийн захиргааг бий болгосон учраас түүхэнд нэр алдар нь илүү үлдэж чадсан юм. Энэ үед Хүннү гүрэн хүчирхэгжилтийнхээ туйлд хүрч умардад Байгал нуур, урагш Хятадын цагаан хэрэм, баруун тал руугаа Түрэгстан, зүүн тийш одоогийн Солонгосын хойг хүртэлх өргөн уудам нутгийг оруулж чадсан юм. Одоогийн Хятадын нутагт тэр үед шинээр үүссэн Хань Улс [[Модун шаньюй]]д алба гувчуур барьж байсан төдийгүй хааны ургийн гүнжийг түүнд хатан (яньжи) болгон өгч байжээ. Хүннүчүүд байлдааны тактиктаа одоогийн тусгай албадын нууц аргыг хэрэглэж байсан нь сонирхол татдаг. Модун шаньюй Хань улсаас ирсэн элчид өөрийн армийг үзүүлэхдээ зөвхөн сул дорой болон хөгшин настай хүмүүсээ харуулаад явуулсан жишээ бий. Үүнд нь хууртсан [[Хань улс]]ын элч [[Хүннү]]гийн цэргийн хүчийг басамжлан үзэж дайн зарласан боловч тус улсын цэрэг Хүннүгийн цэрэгт хиар цохиулж байжээ. Модун шаньюй МЭӨ 174 онд таалал болсноос хойш 100 гаруй жил Хүннү нар Төв Азид ноёрхсон хэвээр байв. Манай эриний он тооллын эхэн, манай эриний өмнөх тооллын сүүл үед Хүннү гүрэн дотоодын тэрсэлдээн, гадаадын дайралт довтолгооны нөлөөгөөр '''умард''', '''өмнөд''' гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдаж, өмнөд нь Хань улсад дагаар орж, умард Хүннү нь тусгаар оршиж, өөр хоорондоо дайтах болсон байна. Өмнөд Хүннү нар умардынхныгаа удаа дараа хиар цохиж, Хань улсын нөмөр нөөлөгт оршиж байсан ч жил ирэх тутам доройтсоор НТ-ний I зуунд Сяньби улсын эрхшээлд орсноор дуусгавар болсон юм. Хүннүгийн шаньюй өглөө наранд өдөр тэнгэрт, үдэш саранд мөргөдөг байсан гэдэг. Тухайн үед тэнгэр шүтлэг Хүннүгийн төрийн шашин болж байв. Хөрш Дунху ('''Нэрний утга нь Дорнын зэрлэг гэсэн утгатай''') нар Модун хаанаас сайн морь, хатнаа өгөхийг шаардахад эвийг эрхэмлэж шаардлагыг нь биелүүлж байсан ч хүн нутагладаггүй хилийн зурвас газрыг өгөхийг шаардахад тэр "газар бол төрийн үндэс" хэмэн шууд цэрэг хөдөлгөн хилээ хамгаалж байжээ. Хүннүгийн захирагаанд байсан [[:en:Dingling|Динлиньчүүд]] I зууны дундуур [[Ганьсу муж]] руу нүүсэн байдаг бөгөөд зарим нь Сяньбигийн бүрэлдэхүүнд орж бусад нь түрэгд уусчээ. ==Уналт== Цагийн аясаар Хүннү дотроо хагаран, өмнөд, умард гэж хуваагдахад Хан улс ар [[Хүннү]]гийн Жижиг шаньюйг бутцохисноор баруун Хүнчүүд өрнөд рүү нүүдэллэх эхлэлийг тавьсан байна. Хан гүрэн үүнээс цааш давшаагүй билээ. Эртний Хятадын сонгодог зохиолын нэг алдартай Цай Ванжи гүнжийн “Хүннүгийн модон цуур” 12 шад шүлгийн түүх Өмнөд Хүннү Хан гүрний мэдэлд орсон ч Алтай-Тарвагатайд үлдсэн баруун Хүнчүүд Хөх нуурт бэхэжсэн Хятадын бэхлэлтийг үе үе амжилттай уулгалж байсныг нотолдог юм. Ланжоугийн бэхлэлтийн захирагчийн охиныг нэгэн удаагийн довтолгооноор Хүннүгийн жижиг ноён олзолжээ. Тэр хүүхэн аав нь барьцаа төлж суллатал Хүнчүүдийн дунд 12 жил амьдарсан бөгөөд “Нам гүм шөнөөр идээлсэн арьсны эхүүн үнэртэй хөнжилдөө шурган, ил галын дэргэд цугласан Хүннүчүүдийн модон цуур уйтай эгшиглэхийг сонсон өнгөрөөсөн 12 жилийнхээ тухай бичсэн байдаг. Тэр Хүннү ноёнд хоёр хүү төрүүлж өгсөн бөгөөд хүүхдүүд нь ээжтэйгээ бус аавтайгаа үлджээ. Хятадууд эсвэл нүүдэлчид Хөх нуурт нэг л бэхэжсэн бол баруун талаа алс бэхэлж чаддаг нь геополитикийн хувьд нотлогдсон билээ. Тан гүрний үеийн гайхамшигт яруу найрагч Ли Байн их алдаршсан “Хөх нуурын эрэгт сар харан гиюүрч, дайнд явсан эргэж ирэхгүй нөхрөө хүлээсэн бүсгүйн тухай” уянгын шүлэг бий.Өрөмчөөс 120 орчим километр зайтай Турфаны хөндийд байдаг одоо Жаохэ гэж нэрлэсэн жижиг голын шар шавраар бүтсэн аралд байсан 3500 цэрэг гаргах чадалтай Гүши хэмээх жижигхэн улсыг эрхшээлдээ авахын тулд Хан гүрэн, Хүннү гүрэнтэй хоёр зуун жил өрсөлдсөн юм. Хятадын арми давшихад Хүнчүүд цөл дундуур усгүй газар руу дагуулан ухраад бүслэн хяддаг байжээ. Хүнчүүд гардан тулаанд оролгүй алсуур бүслэн давхих зуур хол тусгалтай нумаар харван цөөрүүлсээр туйлдуулан ялдаг байв. Хан гүрний цэрэг хүнс, усаа бараад Хүнчүүдийн харвасан сумыг эргүүлэн харвах ба морьд эзэнгүй хулжин одох нь олон ч эцэстээ Хятадууд үхэж дуусдаг байв.Энэ тактик 1455 онд Түмогийн хөндийд Мин улсын Инзун хааныг олзлоход хүртэл үр дүнтэй хэрэгжиж байсан. Хаан монгол эхнэр авч, тав гэзэг тавьж, хонь хариулдаг байв. Хонь хариулах гэснээс Хүннүчүүдэд хууртан мөрдөн хөөсөөр усгүй цөлд бүслэгдсэн Хятадын По ну жанжин өөрөө ус хайж яваад Хүнчүүдэд олзлогдож, харин шаньюй түүнийг алсангүй, авъяас чадвартай жанжныг Хакасын захирагчаар томилсон байдаг. Харин түүний ах сул эр байжээ, Хүннүд олзлогдоод хонь хариулан ядарч явахдаа шувуу тэжээж дүүдээ захиа илгээхийг оролддог байсан ч Хүнчүүд тагнав хэмээн хардаж, захиаг нь олзлохын тулд шувуудыг нь харваад алчихдаг байсан гунигт түүхийг өгүүлсэн шүлэг мөн л Хятадын сонгодог зохиолд гардаг.Олон зууны тулаанд эцэстээ Хятадууд ялжээ, Пону Хүннүд үнэнч байж, зоригт хягас ([[хакас]], [[киргиз]]ийн өвөг) дагуулан Хан гүрний эсрэг тулалдаад дахин ялагдсан юм. Хятадууд Гүши хаант улсын [[Чеши]] хэмээн нэрлэжээ. Үүний дараа Хятадууд стратегийн ашигтай байршил олж авчээ. Дорнын [[Геродот]] гэгддэг алдарт аялагч Сыма Цянь Хүн гүрний баруун этгээдэд байрладаг хүчирхэг гүрнийг хайх гэж гараад Хүнчүүдэд олзлогдон 12 жил болсон юм. Тэгээд оргож Ром хүртэл аялахдаа газрын зураг үйлдсэн нь орчин үеийн газрын зурагтай тун ойролцоо байдаг. Нангиадууд 3000 жил оршин тогтнохдоо хязгаарлагдмал орон зайд л түр хүчирхэгжих чадалтайгаа харуулжээ.Турфанд бэхэжсэн Хятадууд Хүнчүүдийн баруун зүгийн улсуудтай харилцах замыг тасалжээ. Нангиадын хаадын он удаан жил үргэлжилсэн хутган үймүүлэх бодлогын үр дүнд дотоодын зөрчлөөс болж МЭӨ I зуун гэхэд Хүннүчүүд ихэд сульдсан байлаа. Ар Хүннүгийн Жижиг шаньюйд туслуулахаар Парфянчууд баруун зүгт хийсэн дайныхаа явцад Крассын гурвын холбооноос олзолсон легионыг илгээсэн байдаг юм.Үүнийг батлах эх сурвалжийн мэдээ нь Хань-шу-д ийн тэмдэглэгджээ “ Хүннүчүүдтэй хийсэн тулалдаанд тэдний цэргийн бүрэлдэхүүнд Өндөр хамар, хонгор шаргал үстэй харь хүмүүс өндөр бамбайгаараа загасны хайрс, яст мэлхийн хэлбэр гарган тулалдаж байсан” Энэ явдал нь МЭӨ 30 онд болжээ. Жижиг шаньюйн бэхлэлтийг хамгаалж байсан ромчууд том дөрвөлжин бамбайгаа өргөн, богино жадаа сунган довтолоход Хятадууд өвөр Хүннү нартай хүч хавсран хатуу холхивч нумаар нягт жагсаалыг нь сарниулаад морин цэргээр хядчихсан байдаг юм. Жижиг шаньюй бууж өгөлгүй тулалдсаар алуулсан ба хүннү нар Дундад азийн гүн рүү ухран зугтсан байна. [[Файл:Hunn.jpg|thumb|Хүннүгийн язгууртны дайчин хувцас, зэвсэг]] Хүннү гүрний захиргаанд байсан, Дун-Ху нар буюу Сяньби нар Хан улстай холбоо тогтоов, МЭӨ 48 онд хаан ширээний төлөөх тэмцэл гарч Ар, Өвөр гэж 2 хуваагдан өмнөд хэсэг Хан улсын харъяат болов. Гадаадын улсууд довтолсон.Манай эриний 85, 87 онд Сяньби аймаг ар хүннү нарыг бут ниргэсэн учир тэд дахин сэхэж чадаагүй юм. Өвөр хүннү нар хятад цэрэгтэй хүч хавсран ар хүннү нарыг хэд хэдэн удаа хавчин тулж тэднийг бут цохижээ. Ар хүннү нар 93 онд аймгийн бие даасан нэгдэл болон тогтохоо больж нэг хэсэг нь хядуулж, амь гарсан нэг бум гаруй өрх айл, сяньби аймагт нэгдэж тэдний аймгийн нэртэй болжээ.Нангиадууд 3000 жил турш нүүдэлчидтэй тэмцэхдээ хязгаарлагддмал орон зайд л түр хүчирхэгжих чадалтайгаа харуулжээ.Турфанд бэхэжсэн Хятадууд Хүнчүүдийн баруун зүгийн улсуудтай харилцах замыг тасалсанхийгээд Нангиадын хаадын он удаан жил үргэлжилсэн хутган үймүүлэх бодлогын үр дүнд дотоодын зөрчлөөс болж МЭӨ I зуун гэхэд Хүннүчүүд ихэд сульдсан байлаа. Өмнөдийнхөндөө бут цохигдон олон хэсэг болж тарж бутран, хөөгдөн нүүдэллэцгээсэн ба тэд одоогийн Европт хүрч очсон Кангю аймагтай холбоо тогтоон хэсэг зуур хүчирхэгжиж өрнө дахинд ноёрхлоо тогтоож байв. == Газар зүй == Хүннү нь Ази тивийн төвд, далай тэнгисээс алслагдмал оршдог. Эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай. Хүннүгийн газар нутаг өндөр уулс, хээр тал, говь цөл хосолсон өргөн уудам. Тэнд хур тунадас бага унадаг боловч өвс ургамал сайтай. Хүннүгийн байгаль, газар зүйн онцлог нь нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэн амьдрахад тохиромжтой. ==Аж ахуй== Хүннүчүүд мал аж ахуй эрхлэн, жилийн дөрвөн улиралд нүүдэллэн амьдардаг байв. Хүннүчүүдийн малын олонх нь адуу, үхэр, хонь, ямаа байлаа. Этгээд мал гэвэл тэмээ, илжиг, луус юм гэж түүхийн эх сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. Хүннүчүүд өвс, усны сайныг эрэн нэг нутгаас нөгөөд нүүдэллэдэг. Тиймээс суурин хот, байшин сууц цөөн байдаг. Орхон, Сэлэнгэ зэрэг томоохон гол мөрний сав нутагт суурин байгуулж, хажууд нь тариалан эрхэлдэг байжээ. Үүний баталгаа нь Хүннүгийн Ноён уулын булшнаас хар будааны үр, Иволгийн балгаснаас хар будаа, улаан буудайн үр олдсон явдал юм. Мөн түүхчид төмөр анжисны хошуу, зээтүү хадуур зэрэг тариалангийн багажаас гадна тариа хадгалах том ваар олсон байна. Хүннүчүүд мориноос харваж намнахдаа гарамгай, хувцас хунар нь ч морь унахад зохицсон байдаг. Тэд тайван цагт мал маллахын зэрэгцээгээр араатан, жигүүртэн агнаж, амьжиргаандаа нэмэрлэдэг. Хувцас хүнсний хэрэглээг мал аж ахуйгаас гардаг зүйлээр үндсэнд нь залгуулж, үр тарианы бүтээгдэхүүн, гар үйлдвэрийн эд эдлэл, аймгийн сурвалжтаны гоёл чимгийн юмсыг суурьшмал хөрш орон, гол төлөв Хятад орноос авдаг байжээ. Бичиг үсэг бий болох явдал үйлдвэрлэлийн хөгжиж, анги гарч улс төр бэхжихтэй ямагт холбоотой байдаг. Хүннүчүүдийг саяхныг хүртэл бичиг үсэггүй гэж үздэг байсан. Гэтэл саяхнаас монгол нутаг дэвсгэр дээрх хүннүгийн үеийн архелогийн олдвороос бийр янтай хоёр хосоороо гарж ирсэн нь хүннү гүрэн бичиг үсэгтэй байсныг нотолно. Гэвч одоогоор хүннүгийн үеийн бичгийн дурсгал олдоогүй байгаа билээ. ==Засаг захиргаа== [[Файл:Хүннүгийн төр, захиргааны зохион байгуулалт.png|thumb|Хүннүгийн төр, засаг захиргааны зохион байгуулалт]] [[Файл:Reproduction Hunnu bow - National Museum of Mongolian History.jpg|thumb|Монголын үндэсний түүхийн музейд Хүннү сонгины хуулбар]] Хүннү нарын аймгийн байгуулалтын улс төрийн хэлбэр нь хожим болтол буюу Хүннү нарын хүчирхэг чадал манай эриний 1-р зууны үед доройтох хүртэл хэвээр байсан цэргийн ардчилал юм. “Цэргийн ардчилал” байгуулал улс төр тогтоох буюу ангит нийгэм тогтохын шууд угтуул нь болдог юм. Хүннү нар эрх мэдэл нь үе улиран , тухайн нэгэн овогт бат оршин, эцгээс хүүд нь шилжүүлдэг байжээ. Аймгийн холбооны тэргүүнд эзэн-шаньюй байдаг агаад МЭӨ 3-р зууны үеэс түүнийг аймаг буюу зонхилогчдын зөвлөлөөр сонгохоо нэгэнт больсон байжээ. Аймгийн сурвалжтан ноёд ялгаран гарч Зонхилогчдын зөвлөл байсаар боловч шийдвэртэй алхам хийдэггүй байв. Өөрийн эцэг Түмэн шаньюйг алж МЭӨ 209 онд Засгийн эрхийг булаан авсан [[Модун шаньюй]] зонхилогчдоос зөвлөгөө авдаг байсан боловч заримдаа тэднийг тоодоггүйгээр үл барам, хэрэв зонхилогчдыг саналыг нь эс зөвшөөрвөл “толгойг нь ав” гэж тушаадаг байжээ. Модун шаньюй хаан ширээнд суусныхаа дараа шинэчлэлт хийж түүгээрээ хүннү нарын сурвалжтаны үе улирах эрх мэдлийг бэхжүүлжээ. Хүннү нарын мэдэлд орсон газар нутгийг гурав хувааж, нэг хэсэг нь Модун шаньюйгийн харьяат нарын нутаг болж, нөгөө хоёр хэсэг нь зүүн баруун этгээдийн Жүки ван, Лүли ван нарын тэргүүлсэн ноёд захирч байсан. Зүүн этгээд солгой талаа ахмад тал гэж үздэг байжээ. Ер нь Шаньюйн суудлыг залгамжлагч нь зүүн этгээдийн жүки ван байдаг байжээ. Тэр хоёр ван элдэв цолтой үе залгамжилдаг зонхилогч түмний ноёдыг захирдаг байжээ. Тийм зонхилогч 24 байсны тус бүр нь нэг түмэн морин цэрэгтэй байжээ. Түмний ноёд, мянгат, зуут, аравтын дарга нарыг томилон захирах, тушаах хэргээ гүйцэтгэдэг байв. Хүннү нарын их сурвалжит овог: Хуянь, Лань, хожим гарсан Сюйбу гурав байжээ. Тэдгээр овогоос үе залгамжилдаг ноёд,цэргийн том дарга дэвшин гардаг байлаа.Хүннү нарын сурвалжтаны эрх мэдэл үе залгадаг байсан нь овог аймгийн харилцаа задарч ангит нийгэмд шилжин бүхийн тэмдэг билээ. Хүннү гүрний засаг захиргаанд шүүн таслах эрхийг баруун, зүүн Гудоху хэмээх тушаалтан ажиллаж байсан байна. Хүннүгийн хамгийн доод тушаал нь цейцю хэмээх жижиг албыан тушаал байсан байх бөгөөд МЭӨ 166 цейцю хэмээх албан тушаалтан Хань улсад очиж байжээ. ==Цэрэг, зэвсэг== {{Гол|Хүннүгийн арми|Хүннү-Хань улсын дайн}} [[Файл:Хүннү 5.jpg|450px|thumb|[[Хань улс|Хань]] – Хүннүгийн дайн]] Хүннү нь тухайн үеийн хамгийн хүчирхэг морин цэрэг бүхий армитай байсан байна. Хүннүчүүд нь аравтын систем бүхий цэргийн нэгжтэй байсан бөгөөд нум сумыг маш чадварлаг ашигладаг байжээ. Хүннү нарын нутгийн хил нь баруун зүгт Дорнод-Туркестаны хот-улсууд, зүүн зүгт дунху аймгууд нутаглаж байсан Ляо голын эхэн газар, өмнө зүгт хятад /одоогийн Шаньси, Ордос/ нутаг бөгөөд Хятад Хүннү нарын хил нь Түмэн газрын цагаан хэрэм дагуу байж, хойд зүгт хүннү нарын нутаг Байгаль нуур хүрч байлаа. Дайн хийж нутгаа тэлж өргөтгөсөн хүннү нарын амжилтанд нэг талаар бусад нүүдэлч нарын нэлээд сул дорой байсан гадаад зохимжтой нөхцөл, Хятад орон дахь дажин хямрал ихтэй байснаар тийм завшаан нээгдэж, нөгөө талаар тэр амжилтанд хүннү нар эртний хорезмуудын жишээгээр хүнд зэр зэвсэгт морин цэрэг хэрэглэх болж бас хүннү нарын цэрэг аймгийн байгуулалт тус дөхөм болжээ. Зэр зэвсэгт гарсан шинэ зүйл нь чин бат бэгтэр хуягийг хүн морь хоёрт хэрэглэж, бас мориноос гинжээр торгосон довтлох урт жад хэрэглэсэн явдал даруй мөн. Хүннү нарын холбооны цэрэг аймгийн байгуулалт нь дээр заасан ёсоор бүх аймгаа байлдааны нэгж, арван, зуун, мянган, түмэн гэдэн хуваариар хувааж, цэргийн сургууль үргэлж хийлгэдэг байжээ. Тийм байгууламж нь цэргийн хүч зузаатгах бэлтгэлтэй болж, аймгийн бүх эрчүүдийг байнгын цэрэг болгосон гэсэн үг юм. Анхны хүй нэгдлийн харьцаанаас ангит нийгэмд шилжсэн цагийн нийгмийн хөгжлийн шатанд байсан хүннү нарт дайн, байнгын ажил нь байжээ. Энэ бол гагцхүү Хүннү нарт ч хамаатай бус, хөгжлийн тийм шатанд байсан бусад аймагт ч ийм шинж илэрдэг байсан юм. Хүннү нарын Модун Шаньюй, түүний хойчийг залгагсад хөрш орнуудтайгаа сэгхийлгүй дайтдаг байжээ. Модун НТӨ 209 онд дунху аймгуудыг гэнэт довтолж дийлээд, газар хүн хөрөнгий нь түрэмгийлэн авчээ. Нэг хэсэг дунху нар Модунд захирагдах болж , түүнд захирагдахгүй гэсэн нөгөө хэсэг дунху нар нь хойд зүгт зугатаж, Онон, Хэрлэн, Өргөнө мөрний газрыг эзлэн суужээ. Дунхугийн гол олонх нь Ляо /Луух/ голын эхэнд шилжин нүүжээ. Модун цаашдаа баруун зүгт Юэчжи аймгийг бут цохиж, өмнө зүг Ордосоор нутагласан аймгуудыг эзлэн бүр Цинь улсын /НТӨ 246-207 оны/ үед Хятадын жанжин Мэн Тяний, хүннү нараас булаан авсан газрыг эргүүлэн аваад, хойд зүгийн хэд хэдэн аймгийг эзлэн авчээ. Хүннү нарын байн байн дайтаж байсан олон дайн нь үе залгадаг сурвалжтан ялгаран гарч эрх мэдлээ булаацалдан, эрх мэдлээ бүх аймгийн эсрэг тавихад том үүрэгтэй байжээ. ==Соёл== [[Файл:Hunnu tamga.jpg|thumb|[[Тамга]] Хүннү]] [[File:Golden sun and moon of the Xiongnu 2.jpg|thumb|Хүннүгийн алтан нар сартай сүлд, Тахилийн хотгор]] Хүннүчүүд өглөө наранд, үдэш саранд мөргөдөг байв. Монголчуудын нар, сар, галын дүрстэй сүлд Хүннүгээс эхтэй бөгөөд Хүннүгийн сүлд [[Монгол улсын төрийн далбаа]], [[Монгол улсын төрийн сүлд]], [[соёмбо]]нд хадгалагдан уламжлагджээ. Төмөр болон алтаар хийгдсэн нар, сарны дүрстэй сүлд Хэнтийн Дуурлиг нарс, Ховдын Мөнххайханы Шомбуузын бэлчир, Ховдын Тахилтын хотгор<ref name="Tahilt">[http://www.academia.edu/2086480/Elite_Xiongnu_Burials_at_the_Periphery_Tomb_Complexes_at_Takhiltyn_Khotgor_Mongolian_Altai_Miller_et_al._2009_ Elite Xiongnu Burials at the Periphery]</ref><ref name="edu">[http://depts.washington.edu/silkroad/archaeology/mongolia/xiongnu/xiongnuarchhist/xiongnuarchhist.html Xiongnu Archaeology]]</ref> зэрэг хэд хэдэн газраас олдсон нь Монголын үндэсний түүхийн музейн эртний түүхийн хэсэгт хадгалагдаж байна. Энэ сүлд өөр улс, үндэстэнд байдаггүй. Монголд тархсан зарим [[буган чулуу]]ны дээд хэсэгт нар сар байдаг.<ref name="history"/> Нар, сар, галын дүрстэй сүлд Төв Азийн нүүдэлчдээс суурьшмал Нанхиад зэрэг улсад дэлгэрсэн гэж түүх сударт бичигджээ.<ref name="history">[http://mongolian-history-social.blogspot.com/2014/02/blog-post_8708.html Хүрлийн үе mongolian-history-social.blogspot.com]</ref> НТӨ III - НТ II зуун хүртэлх хугацаанд Төв Азийн өргөн уудам тал нутагт Хүннү нар нүүдэллэн амьдарч, төр улсаа цогцлоон байсны нотолгоо археологийн дурсгалууд Хүннүгийн үндсэн нутаг болох Монгол улс, ОХУ-ын Өвөр Байгал, Тува, БНХАУ-ын Өвөр Монгол, Шинжан Уйгарын өөртөө засах орон, Ганьсу, Хөх нуур мужийн нутгаас олддог. Хүннүгийн археологийн дурсгалыг булш оршуулгын дурсгал, хот суурин, хадны зураг хэмээн ангилан үздэг юм. [[Монгол улс]]ын нутаг дэвсгэрийн Хүннүгийн үеийн түүх соёлын олон дурсгал байдаг. Үүнээс хамгийн ач холбогдолтой нь [[Ноён уулын булш]]нууд билээ. Ноён уулын булшыг 1925 онд оросын эрдэмтэн [[Козловын экспедици]] нээж ухсан байна. Ноён уулын булш нь 20-р зууны дэлхийн археологийн шинжлэх ухааны хамгийн том нээлтүүдийн нэгт тооцогддог. Энэ малталтаар Ноён уулын булшнуудын нэг нь [[Өмнөд Хүннү]] улсын [[шаньюй Үжүлэн]]гийн булш болохыг тодорхойлж, түүнээс олдсон олдворуудыг [[ЗХУ]] руу зөөн аваачсан байна. Эндээс олдсон олдворууд гэвэл [[Хүннүгийн үеийн ширмэл хивс]] бөгөөд энэхүү гайхамшигтай бүтээл нь одоо ОХУ-д байгаа бөгөөд дэлхийн түүхийн олон бүтээлд Хүннүгийн үеийн гайхамшигт олдвор гэж тэмдэглэгдэн байдаг. Үүнээс чухал олдвор нь малтсан булшнаас Өмнөд хүннүгийн [[шаньюй Үжүлэн]]гийн гавлын яс олдсон бөгөөд энэхүү чухал олдвор Монгол улсын Түүхийн музейд үзмэр болон байж байна. Энэхүү гавалын яс бүхий бунханыг чухал энэхүү Үжүлэн шаньюйгийнх болохыг тэрхүү шаньюуд дурсгал болгон үйлдсэн [[хятад]] ваарчны аяганы дээрх бичээсээр тогтоосон байна. Энэ булшнаас олдсон бусад [[алт]] [[мөнгө]]н эдлэлүүд бүгд ОХУ-д байгаа болно. Археологийн судалгаа, сурвалж бичгийн мэдээгээр хүннү, монголчууд соёлын хувьд ижил болохыг тогтоожээ. Тухайлбал хүннү, монгол, [[скиф]]чүүд гэр тэрэг хэрэглэдэг байсан бол түрэгүүдэд гэр тэрэг огт байгаагүй.<ref>Н.Сэр-Оджав, Монголын эртний түүх.1977</ref> Мөн хүннүчүүд [[уртын дуу]] дуулдаг байв. Уртын дуу 2000 жилийн түүхтэй <ref>[http://www.unesco.org/culture/intangible-heritage/25apa_uk.htm Mongolian traditional folk song UNESCO.org]</ref> ба хүннүчүүд уртын дуу дуулж эхэлсэн тухай хятадын "Вэй улсын судар"т бичсэн байдаг.<ref>Book of Wei, (Volume 113)</ref> Энэ дуу нь чоно улихтай төстэй сонсогддог гэж хятад сурвалжид тэмдэглэжээ. == Угсаатны хамаарал== Эртний хятад түүхчид хятад төвийн үзлийн үүднээс бүх хөрш улс үндэстнүүдээ Хятадаас гаралтай гэх хуурамч үзэл баримталдаг бичдэг байв. Хүннүгийн тухай дэлгэрэнгүй мэдээ гарах болсон нь МЭӨ 4-3 дугаар зууны үе бөгөөд тэр үед Хятадын хойд хязгаарт Хүннү, Дунху гэдэг аймгийн хоёр холбоо бүрэлджээ.Хүннү нарын аймгийн холбоо нь МЭӨ 3-р зууны эцсийн арван онд нэлээд хүчийг олсон нь ардын бослого гарцгааж сурвалжтаны бүлгүүд засгийн эрхийн төлөө хоорондоо тэмцэлдэж байсан хүчирхэг хөрш Хятад орныг сулруулсан явдал нь түүнд зарим талаар дөхөм болжээ. Тэр үед бүрэлдэн байсан Хүннү нарын нийгмийн байгуулал нь анхны хүй нэгдлээс нийгмийн байгуулалд шилжин бүхий үе байжээ. МЭӨ 6-5-р зуунд хамаарагдах өвөг хүннүгийн соёл [[Шаньси]], [[Хэбэй]], [[Шэньси]] мужуудын хойд хэсэг, [[Ляонин]]ий баруун хэсэг, [[Өвөр Монгол]]д тархжээ.<ref>[http://books.google.mn/books?id=gZNoxRGwybIC&pg=PA64&lpg=PA64&dq=%D0%9A%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0+%D0%BF%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D0%BB+%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B9+%D0%B8+%D0%97%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%8F&source=bl&ots=N1yoilF6oJ&sig=ffeeTyhv1X_98C_LDSq5oG3JB_I&hl=mn&sa=X&ei=PLOaU8eQI9Te7AahkoCYBg&ved=0CEcQ6AEwCQ#v=onepage&q&f=false Кочевые цивилизации Центральной Азии в трудах Л. Н. Гумилева]</ref> Хүннүчүүд анх Ордос, Өвөр Монголын баруун хэсэгт төвлөрөн сууж байгаад Хүннү улс байгуулагдах үед одоогийн Монголын нутгийг захиргаандаа оруулж суурьших болжээ. Зарим судлаачид [[дөрвөлжин булш]]ны хүмүүсийг хүннүгийн шууд өвөг биш гэдэг. Хүннүгийн соёл скиф-сарматийнхтай төстэй ч өөрийн онцлогтой. Хүннүчүүд монгол угсаатан байсан гэсэн онол нь хүннүгийн гарал үүслийн тухай онолуудаас хамгийн эртнийх нь юм. Сүүлийн үед энэ онолыг дэмжигсдийн тоо олон улсын эрдэмтийн дунд улам бүр өсч байна. Хятад сурвалжид тэмдэглэгдсэн олон тооны хүннү үгийг монгол үг болохыг тогтоожээ.<ref>[http://rudocs.exdat.com/docs/index-128726.html Об этнической принадлежности хунну Шабалов Александр Сократович]</ref> Харин Ардын уран зохиолч, СГЗ, Төрийн шагналт Л.Түдэв агсны судалгаагаар энэхүү хүчирхэг гүрний эх нутаг нь Байгаль далай, Баргажин төхөм болохын улмаар Хүн гүрний хүн амын голлох хэсэг нь [[Барга]]-ууд байсан бөгөөд Баргын шүтээний сэнтий хойд туйлын наад эрэгт, Кузовын олтриг дахь өндөр байцын оройд үлдсэн "Нүдтэй наран тамга" одоо болтол үнэн түүх нээгдэхийг хүлээж байна. Хүн гүрний шүтээн болон одоогийн Монгол Улсын төрийн сүлд, далбаанд ашиглагдан буй нар, сар, галын дүрстэй энэхүү нүдтэй наран тамга ижил төстэй байгаа нь Баргуудыг Хүн гүрний зонхилох иргэд байж болох нэгэн баталгаа юм. ===Генетикийн судалгаа=== Хүннү болон монголчуудын гарал үүсэл, хоорондын холбоог тогтоох зорилгоор зарим генетикийн судалгаануудыг хийсэн байна. Хүннүгийн 62 бодгалийн яснаас дээж авч, эртний ДНХ ялган авч генетик өгөгдлийг шинжлэхэд эдгээр дээжийн 89 хувь нь Азийн хаплогруппт (А, B4b, C, D4, D5 буюу D5a, F1b) хамаарч, 11 хувь нь Европын хаплогруппт хамаарч (U2, U5a1a, J1) байсан нь Хүннү нарын дийлэнхи нь Монголжуу төрхтөн байсныг харуулах баттай баримт юм. Мөн Эгийн голын хүннүгийн булшны бодгаль болон орчин үеийн монгол хүнд хийсэн ДНХ-ийн судалгаагаар эхийн талаас удамшдаг буюу ДНХ-ийн 9 хаплогруппт болон SNP-ийн 27 хаплогруппээр энэ нутгийн хүннү болон монголын орчин үеийн хүн ам хоорондоо ижил байна гэсэн дүгнэлт гарчээ. <ref>Christine Keyser-Tracqui, Erik Crubezy, Horolma Pamzsab, Tibor Varga and Bertrand Iudes 2006</ref> Мөн баруун Монголын Хүннүчүүдээс 6, Төв монголын хүннүчүүдээс 11 хаплогрупп илрүүлснээс A,D5, M9, M хаплогрупп зөвхөн Төв Монголын хүннүчүүдэд илэрч, бусад бүс нутагт тохиолдохгүй байна. <ref>Монгол-Солонгосын хамтарсан судалгаа. Докторант Г.Лхагвасүрэнгийн ажил. 2008 он</ref> ==Мөн үзэх== *[[Дөрвөлжин булшны соёл]] *[[Гол модны дурсгал]] *[[Ноён уулын булш]] *[[Шаньюй Үжүлэн]] *[[Цагаан хүннү]] *[[Юэбань]] ==Зураг== <gallery> File:Hotosho-1.jpg|Монгол судлаачид монгол банхарыг хүннүгийн нохой мөн гэж үздэг Файл:2862319038171176839.jpg|Хүннү (匈奴) </gallery> ==Эшлэл== {{reflist}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Бэйди]]<br/> |он= МЭӨ 209-МЭ 93 |албан_тушаал= Хүннү улс |дараа=[[Өмнөд Хүннү]] <br/>[[Сяньби]]<br/> }} {{end}} ==Гадаад холбоос== *[http://www.dnn.mn/?vfile=9&vmet_id=20322&vmet_main=447&vdate=&vl=archive Хүннүгийн голомт нутаг гэдгийг тодорхойлсон олдвор олон газраас гарч байна] *[http://japanesemythology.wordpress.com/the-xiongnu-and-mongol-connection/ The Xiongnu and Mongol connection] *[http://www.academia.edu/2046739/Symbols_of_the_Huns_in_Central_Asia Symbols of the Huns in Central Asia] *[http://books.google.mn/books?id=fX8YAAAAQBAJ&dq=Injuids+mongol&source=gbs_navlinks_s The Huns, Rome and the Birth of Europe] *[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1180365/ Nuclear and Mitochondrial DNA Analysis of a 2,000-Year-Old Necropolis in the Egyin Gol Valley of Mongolia] *[http://moenhbayar.blogspot.com/2012/01/blog-post_8781.html Модун шаньюй биш, Баатар Эзэн хаан гэсэн нэр, цолтой болохыг Японы эрдэмтэд тогтоов] *[http://kronk.spb.ru/library/inostranzev-ka-1926-2.htm К.А. Иностранцев Хунну и Гунны] *[http://mongolnews.mn/i/41711 ХҮННҮ, СҮННҮГЭЭС УЛБААТАЙ СОЁЛЫН ДУРСГАЛААР ҮЗЭСГЭЛЭН ГАРГАЖЭЭ] *[http://www.touristinfocenter.mn/knowledge_more.aspx?ItemID=82 Тэнгэрийн хөгжим - Хэл хуур] *[http://selmonit.blogspot.com/2012/04/blog-post.html Монголын уламжлалт хөлөгт тоглоом] *[http://sport.news.mn/content/70161.shtml Ц.Цэрэнчимэд: Шатар Монголоос үүсэлтэйг хөлөг, дүрснээс нь харж болно] *[http://tsagtur.mn/2010-02-10-06-54-39/ Хүннүгийн булшнаас олдсон хөлөгт тоглоом] *[https://www.facebook.com/media/set/?set=a.1394844600783062.1073741830.100007726060734&type=1] *[http://forum.molgen.org/index.php/topic,269.0.html?PHPSESSID=m2g76sciaq7aamsvj0909vort1] *[http://www.academia.edu/3735489Xiongnu_population_history_in_relation_to_China_and_the_Western_Regions Xiongnu population history] *[http://www.academia.edu/Documents/in/Mongolian_Archaeology Mongolian Archaeology] [[Ангилал:Азийн археологийн соёл]] [[Ангилал:Хүннү| ]] [[Ангилал:Хүннү улс| ]] [[Ангилал:Хүннүгийн түүх]] [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Нүүдэлчид]] [[Ангилал:Морьтны соёл]] 2nzs3h60ptmpkcairi927ivfm0q9jhj 0 7652 709045 703798 2022-08-20T12:42:43Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс албан тушаалтан |name = Пэлжидийн Гэндэн |image = ‎Genden.jpg |office = {{MGL}}ын ес дэх<br/>[[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|Ерөнхий сайд]] |term_start = 1932 он |term_end = 1936 он |predecessor = [[Цэнгэлтийн Жигжиджав]] |successor = [[Анандын Амар]] |office1 = [[Улсын Бага Хурал|Улсын Бага Хурлын тэргүүлэгчдийн дарга]] |term_start1 = 1924 он |term_end1 = 1927 он |predecessor1 = байхгүй |successor1 = [[Жамцангийн Дамдинсүрэн]] |birth_date = 1895 |birth_place = [[Сайн ноён хан]] аймгийн [[Үйзэн вангийн хошуу]] буюу одоогийн [[Өвөрхангай]] аймгийн [[Тарагт сум]] |death_date = 1937 оны 11 сарын 26 |death_place = ЗХУ, Москва хот |party = [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]] |alma_mater = |website = }} '''Пэлжидийн Гэндэн''' (1895 - 1937 оны 11 сарын 26) нь Монголын улс төрийн зүтгэлтэн, [[Монгол Улс]]ын ес дэх [[Ерөнхий сайд]] байв. == Намтар == Пэлжидийн Гэндэн [[1895]] онд хуучнаар [[Сайн ноён хан]] аймгийн [[Үйзэн вангийн хошуу]] буюу одоогийн [[Өвөрхангай]] аймгийн [[Тарагт сум]]анд төржээ. Багадаа бусдын л адил адуу мал хариулж өссөн байна. [[1922 он]]д нутагт нь эвлэлийн үүр анх байгуулагдахад гишүүнээр элсч [[1924 он]] хүртэл хошууны эвлэлийн үүрийн даргаар ажиллаж байгаад [[1923 он]]д [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]д гишүүнээр элссэн байна. Улмаар хошууны 1924 оны [[Ардын Их Хурал]]д сонгогдож анхны [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|үндсэн хуул]]ийг батлалцаж явжээ. Тэрээр энэ их хуралд маш идэвхитэй оролцож хамгийн олон удаа асуулт асуусан байдаг. Тус хурлаас улсын бага хурлын гишүүдийг сонгож, даргыг нь томилох болоход тухайн үед ардын их хурлыг удирдаж байсан Хичээнгүй сайд хэмээх [[Балингийн Цэрэндорж]] түүнийг санал болгосноор П.Гэндэн улсын бага хурлын тэргүүлэгчдийн даргаар томилогдож [[1928]] он хүртэл ажиллажээ. [[1928]] оноос МАХН-ын Төв хорооны ерөнхий нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байгаад [[1932]] оноос [[Монгол Улсын Ерөнхий сайд]]аар томилогдсон. [[1934 он|1934]] оны 10-р сарын 21-нээс 12-р сарын 2-ны хооронд Зөвлөлт Засгийн газрын урилгаар БНМАУ-ын Ерөнхий сайд бөгөөд Гадаад явдлын Яамны сайд П.Гэндэн, ЗХУ-д айлчилжээ. Энэ үеэр БНМАУ-ын 10 сая рублийн өрийн тэн хагасыг нь ЗХУ хүчингүй болгож үлдсэн 5 сая рублийн өрийг 25 жилийн хугацаанд экспортын ердийн бараа таваарын зүйлээр төлж дуусгах, Монголтранс, Монголшерсть зэрэг хамтарсан нийгэмлэгийг Монголд шилжүүлэн өгөхөөр шийдвэрлэсэн байна. Хэлэлцээний явцад хоёр тал Зөвлөлтийн Внешторг банкинд төлөх Монгол банкны өрийг хүчингүй болгох, зөвлөлтийн мэргэжилтнүүдийг Монголд урьж ажиллуулах нөхцөл болзлын тухай, Зөвлөлт, Монголын худалдааны үндсэн зарчмуудын тухай Хэлэлцээрт гарын үсэг зуржээ./"Монгол улсын гадаад харилцаа, он цагийн товчоон 1911-2021" ном -Нэпко хэвлэх үйлдвэр, 2021 он/ 1935 оны 12-р сарын 11-нээс 1936 оны 1-р сарын 9-ний хооронд Зөвлөлт Засгийн газрын урилгаар БНМАУ-ын Ерөнхий сайд бөгөөд Гадаад явдлын Яамны сайд П.Гэндэн, Бүх цэргийн жанжин Г.Дэмид нар Москвад айлчилжээ. [[1936]] онд бүх албан тушаалаасаа огцорч [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ад амрахаар яваад [[1937]] оны [[7 сарын 10]]-д эх орноосоо урвасан хэмээх хилс хэрэгт ял тулгагдан баривчлагдаж, 1937 оны [[11 сарын 26|11-р сарын 26]] ны өдөр ЗХУ-д цаазлагджээ. 1962 онд П.Гэндэнгийн нэр төрийг цагаатгасан хэдий 1990 он хүртэл түүний нэрийг хэвлэл мэдээллээр дурдахыг хорьж байсан байна. 1956 онд ЗХУ-ын Дээд шүүх П.Гэндэнг цагаатгасан. 1993 онд түүний охин Цэрэндулам амьдарч байсан байшинд нь Улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдэгсдийн дурсгалын музейг нээжээ. == Сталинтай тэмцэлдсэн ба түүний үр дагавар == 1934 оны 11 сарын 24-ний үдэш Москва дахь Монголын бүрэн эрхт төлөөлөгчдийн байранд нэгэн зоог болжээ. Зоогонд [[Иосиф Сталин|Ио́сиф Виссарио́нович Ста́лин]] (Жугашвили), [[Климент Ефремович Ворошилов|Климе́нт Ефре́мович Вороши́лов]], [[Вячеслав Молотов|Вячесла́в Миха́йлович Мо́лотов]] (жинхэнэ овог нь Скря́бин) тэргүүтэй ЗХУ-ын удирдагчид, Монголын талаас Пэлжидийн Гэндэн тэргүүтэй хүмүүс оролцож. Зоог дээр И.Сталин, П.Гэндэн нар харилцан бие биенийхээ эрүүл мэнд болон улс орныхоо тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, хөгжил цэцэглэлтийн төлөө хундага өргөжээ. И.Сталин хундага өргөхдөө {{Эшлэл|[…] хэрэв та нар унтах юм бол Япон та нарыг бут цохино. Монголын ван, ноѐд Японыг эсэргүүцэж байна. Гэхдээ энэ эсэргүүцэл нь сул байна. Ван, ноѐдын тийм сул эсэргүүцэл ашиг өгөхгүй. Бид энэ хундагыг эсэргүүцэж чадах, тэмцэж чадах тийм Монголчуудын төлөө хундага өргөе}} гэв. Яг энэ мөчид П.Гэндэн “Ура” хэмээн хашхирчээ. Тэгэхэд нь И.Сталин {{Эшлэл|“Ура” хашхирах амархан, ажил хэрэг дээрээ Монголын тусгаар тогтнолыг хамгаалах хэрэгтэй […] энэ хундагыг эрх чөлөөт тусгаар тогтносон Монгол орны төлөө өргөе}} гэжээ. Хариуд нь Гэндэн түрүүнд өөрийнх нь төлөө нэгэнт хундага өргөчихсөн учраас И.Сталинг алгасаад В.М.Молотов, К.Е.Ворошилов, Г.Я.Сокольников болон бусад хүмүүсийн төлөө хундага өргөснөө, {{Эшлэл|100 мянган рублийг тооцооноос хасаж өөрөөр хэлбэл ЗХУ-д төлөх Монголын өрийг устгахыг санаачлагч, угсаа нэгтэн бөгөөд шинэ эргэлтийн бодлогыг үндэслэгч Ж.З.Элиавагийн төлөө}} хэмээн онцлон хундагатайгаа тогтоожээ. Тэгмэгц И.Сталин инээмсэглэж {{Эшлэл|Чингис хааны цэргийн жанжин Зэв Гүрж нутгаар өнгөрөхдөө гүрж айлын гэрт буугаад мордсоноос хойш үлдсэн Элиава гэдэг овог бол одоо Элиавдун болжээ. Гэндэн Чингис хаан болохыг хүсэж байна. Тэр Чингисийн гөлөг}} хэмээн хэлэв. Энэ хундага өргөлтийн ар дахь далд утгатай үгсийн учрыг тайлбарлах нэг их шаардлагагүй болов уу. Чухам эндээс Гэндэнгийн Сталинтай тэрсэлдэж эхэлсэн тухай бидний үед хүрч ирсэн домог эхэлдэг юм. Сталиныг ингэж хэлмэгц П.Гэндэн {{Эшлэл|Гүрж Сталин Оросын хаан болж байхад, Монгол Гэндэн яагаад Монголын хаан болж болдоггүй юм}} гэж хэлсэн гэдэг. Харамсалтай нь энэ үг хамт байсан хүмүүсийн дурсамж ярианд л яригддаг болохоос биш, албан ѐсны уулзалтын протоколд үлдсэнгүй. Дараа нь тэд “Чапаев” кино үзжээ. Киноны үеэр И.Сталин, П.Гэндэнд {{Эшлэл|[…] Чапаев нойрноос болж ялагдсан тухай хэлээд өнөөгийн Монголын байдал, тусгаар тогтнолтой холбон ярьж монголчууд олсон амжилтдаа тайвширч болохгүй, Хэрэв та нар унтах юм бол Япон мэт хүчирхэг дайсантай хийх тэмцэлд зайлшгүй ялагдана […] Танай арми нэг дивизээс хэтрэхгүй байна. Япончууд нэг морин дивизийг мото механикжсан хэсэг, нисэх онгоцоор дэмжүүлэн илгээхэд Улаанбаатарыг эзлээд авна. Үүн дээр нэмж хэлэхэд танай цэрэг дайн туулаагүй […] Танай цэргийн хагас нь япончуудад сайн дураар бууж өгч магадгүй. Хэдэн хувь нь урвагчид байх бол?!”}} хэмээн асуужээ. “Хэдэн хувь нь” энд би дахин онцлоё. “Хэдэн хувь нь урвагчид байх бол?! Гэндэн “урвагчид гарахгүй” гэхэд О.Дашчирав “маш бага хувь гарна” хэмээн үг алдахад Я.В.Щеко “Командын бүрэлдэхүүнээс сайн дураараа бууж өгөх хүмүүс бий” хэмээн бас нэг үг алдав. Энэ яриа цаашлаад Монголд үзүүлэх ЗХУ-ын техник, хүн хүчний тусламжийн тухай яриа болон өрнөж эцэстээ “Олон улсын харилцаа харилцан туслалцах гэрээ хэмээх зүйл байдаг. Түүний дагуу гэрээ байгуулсан улсууд гадны довтолгооны үед бие биедээ тусалдаг юм. Тийм баримт ЗСБНХУ ба Францын хооронд байж болох юм. Хэрэв Герман Францад довтолбол ЗХУ Францад туслана. Герман ЗХУ-д довтолбол Франц ЗХУ-д тусална. Хэрэв тусламж хүсэж байвал тодорхой тохиролцох хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол хожимдоно” гэсэн И.Сталины үгээр өндөрлөжээ. П.Гэндэн чухам энэ үеэс л өөрийгөө ЗХУ-ын удирдлагын өмнө хувь хүний хувьд хэн болох, Монгол улсын удирдагчийн хувьд хэн болохоо улстөрч хүний хувьд ойлгон ухаарч эхэлсэн болов уу гэж хожмын өрнөсөн үйл явдлуудтай уялдуулан дүгнэж үзэхэд өөрийн эрхгүй бодогддог юм. Ганц өдөр хүний үзэл бодол, үйл хөдлөл, ер юм бүхэн 100 хувь өөрчлөгдөхгүй л дээ. Энд би улс төрч хүний оюуны задралыг хэлж байгаа юм. Чухам яг энэ үеэс П.Гэндэнгийн өмнө ЗХУ-ын удирдагчдыг үг дуугүй аялдан дагах уу, үндэсний язгуур эрх ашгаа эрхэм болгож өөрийн үзлээр явах уу гэдэг аль ч үеийн улстөрч, төрийн тэргүүнүүдийн өмнө тавигддаг ацан асуулт тулгарсан юм. Гэндэн 3 дахь замыг олж сонгосон. П.Гэндэн Монголын улс төрийн амьдралд хөл тавьснаасаа хойш яг 10 дахь жилийнхээ нүүрэн дээр И.Сталины багийнхантай энэхүү хүнд хэцүү, алсдаа Монгол улсын хувь заяанд туйлын чухал нөлөө үзүүлэх яриа өрнүүлжээ. Төр улсын төлөө зүтгэхдээ түүнд алдсан ч юм бий, оносон ч юм бий. Цаг үеийн мөн чанарыг таньж мэдэх улс төрийн цараа, хараа дутсанаас Ц.Дамбадорж, Ж.Цэвээн, Н.Жадамба нартай албан тушаал, эрх мэдлийн дайн хийж, түүнийгээ коминтернд ашиглуулан төр улсдаа тус биш ус хийж, эрх мэдэл, нэр нүүрээ бодож нөлөөгөө алдахгүй бэхжүүлэх санаа өвөрлөн гадны зохион байгуулсан нугалаа завхрал, нууц хуйвалдааны гар хөл болж ижил нөхдөө егүүтгэн явсан бараан намтар түүнд бий. Тэр угаас ам хэл түргэн, үг яриа хурц, омголон цочмог нэгэн байж. Нөгөө талаар олсон боловсрол бага ч хар ухаан сайтай, түргэн гүйлгээ сэтгэдэг удирдан зохион байгуулах байгалийн авьяастай хүн байжээ. Энэ бүх шинж чанарууд нь Монголын нам, төрийн томоохон албан тушаалд байх бүхий л үеийнх нь турш сайн муугаар илрэн гарч байлаа. Гэвч тэрээр алдахынхаа хэрээр ухаажсан хүн юм. ЗХУ-ын хэтэрхий өргөн фронтоор хүч түрэн орж ирж буй нөлөө, тулгалтын эсрэг боломжийнхоо хэрээр тэмцэхийг оролдсон ч өдөр ирэх бүр их гүрний шинжийг олж буй хүчирхэг улсын улс төрийн бодлогын өмнө хүчин мөхөсдөв. Хорсон бачимдахдаа мөнөөх цочмог омголон зангаараа дургүйцлээ илэрхийлэн, ЗХУ-ыг “Улаан империализм” хэмээж, Сталинд халамцуухан голдуудаа чанга үг хэлэх болжээ. Түүнийг улс орныхоо бие даасан эрх мэдлийн төлөө бачимдан тэмцэхдээ ийм алхам хийж дээ хэмээн бахархан бодож болох боловч улстөрч хүнийх нь хувьд авч үзвэл туйлын бодлогогүй, болчимгүй алхам байлаа. Нэг талаар өөрийгөө зольж, зориг гаргасан ч нөгөө талаар Монголын төрийн удирдлагын зоригийг мохоож, хүчийг сулруулан эвийг эвдэх боломжийг ЗХУ-ын удирдлагуудад олгосон юм. Дуулгаваргүй, өөрийнхөө бодсоноор байх гээд байвал Пэлжидийн Гэндэн шиг болно шүү, тэр ердөө л Чингис овогтой “гөлөг” гэдгийг И.Сталин, П.Гэндэнгийн дараах Монголын төрийн удирдлагад сайтар ойлгуулсан юм. Ер нь Гэндэнг Монголын төрийн удирдлагаас шахан зайлуулах ажил явуулга Лев Михайлович Караханыг Москвад очсон үеэс эхлэн Кремльд бэлтгэгдэж эхэлсэн бөгөөд тэрээр П.Гэндэнгийн тухай янз бүрийн шугамаар цуглуулсан хэд хэдэн мэдээллийг өвөрлөн очсон юм. Тухайн үед ЗХУ-ын хувьд олон улсын гадаад байдалтай холбогдон Монголд шинэ дэг журам тогтоох, шинэ удирдагч томилох шаардлага гараад байлаа. Шинэ дэг журам нь ЗХУ-ын Улс төрийн бодлогын чиг шугамыг үг дуугүй аялдан дагах, шинэ удирдагч нь түүнийг үг дуугүй хэрэгжүүлэгч байх ѐстой. Энэ нь 1934 оны 10 сарын 21-нээс 12 сарын 02, 1935 оны 12 сарын 30-наас 1936 оны 1 сарын 7-нд монгол, зөвлөлтийн удирдагчдын уулзсан олон удаагийн уулзалт ярилцлагууд дээрх ЗХУ-ын удирдлагын байр сууриар тун тодорхой илрэн гарч байв. Чухам энэ үеэс Зөвлөлтийн сталинч удирдлага Монголын удирдагчдад илт дарамт үзүүлэх болж хоѐр улсын харилцааны улс төрийн хэлбэр төдий тэнцвэрт харилцааг бүрмөсөн устгаж, монгол улсыг өөрийн зөвхөн нөлөөний хүрээний нутаг биш бүр дагуул, бамбай улс болгох алхамд нэг мөр шилжин орсон юм. Энэ бодлогоо хэрэгжүүлэхэд нь Сталинчуудад Монгол улсын Засгийн газрын тэргүүн Гэндэнгийн улс төрийн бие даасан байдал, үзэл бодол, үйл ажиллагаа саад болж, тэдэнд таалагдахгүй хүмүүсийн жагсаалтад эн түрүүнд оров. Гэндэн ямар үйлдлээрээ тэдэнд үл таалагдав. Юуны өмнө Гэндэн монгол улсын тэргүүн, удирдагч гэдгээ эрхэмлэн үзэж ард түмний дунд нэр хүндтэй байдгаа мэдэрдэг, тэр ч үүднээсээ зөвлөлтийн элдэв шахалт тулгалттай санал зөрөлдөн, хэр хэмжээндээ эсэргүүцэж байлаа. Хэдэн жишээ дурдья. Монголд суугаа Зөвлөлтийн Бүрэн эрхт төлөөлөгчөөс Москва руу илгээсэн нэгэн мэдээлэлд П.Гэндэн Зөвлөлтийн дипломатчтай ярилцаж байхдаа “Бид ЗСБНХУ- ыг Зөвлөлтийн өөрийнх нь болон мөн дэлхийн хувьсгалынх нь төлөө биш харин манай үндэсний тусгаар тогтнолыг хэлбэрэлтгүй бэхжүүлэх үүднээс л түшин тулж байгаа юм” гэлээ хэмээн бичсэн байдаг. Зүүний нугалааны дараа буюу шинэ эргэлтийн бодлого эхэлсэн, “Лхүмбийн хэрэг” мандсан, Гэндэн засгийн эрхэнд гарсан үеэс Монголд Зөвлөлтийн нөлөө өсөх үйл явцыг сааруулах оролдлого хийгдэж эхэлсэн нь ажиглагддаг. Энэ нь юуны өмнө Монголд ажиллаж буй Зөвлөлтийн мэргэжилтэн сургагч нарыг цөөлөх явдлаар илэрсэн гэж хэлж болно. Зөвлөлтийн сургагч мэргэжилтнүүдийг цомхотгох, ажил дээрээ үлдсэн сургагч мэргэжилтнүүдийг албан тушаалдаа тэнцэх эсэхийг нь шалгах, түүнчлэн мэргэжилтнүүдийн оронд монголчуудыг томилох арга хэмжээг нягтлан шалгах үүрэг бүхий комисс байгуулж түүгээр үл барам удирдлагын дунд болон зарим дээд шатны албан тушаалыг “монголчлох” оролдлого хийв. ЗХУ-аас Монголд суугаа бүрэн эрхт төлөөлөгч С.Е.Чуцкаев ч монголд ажиллаж буй сургагч ажилтнуудын бэлтгэл муутай, үл тохирох хүмүүс байгааг олон тооны баримтаар дурдан нотлож, энэ нь монгол дахь ЗХУ-ын бодлогод хор хохирол учруулж байгааг Зөвлөлтийн удирдлагад анхааруулжээ. 1933 оноос Монценкооп, Монголтранс, Монгол банк болон Мал тариалангийн яам зэргээс олон тооны сургагч, ажилтнууд эгүүлж татагджээ. (1933 оны эцсийн байдлаар Монголд 4000 гаруй оросын албан хаагч, сургагч нар байжээ.) Мөн энэ үеэс экспорт, импортын худалдааг дан ганц ЗХУ-тай хийж байгааг эргэн харах асуудал ч яригдаж эхэлсэн байна. Энд би П.Гэндэнд холбогдох хоѐр баримтыг сонгон авч түүн дээр үндэслэн 1935-1937 онд П.Гэндэнгийн эргэн тойронд болсон үйл явдлыг өгүүлэхийг оролдьѐ. 1935 онд ЗХУ-аас БНМАУ-д суух бүрэн эрхт элчин сайдаар томилогдсон [[Владимир Таиров|В.Х.Таиров]], (БХК(б)Н-ын ТХ-ны онцгой бүрэн эрхт төлөөлөгчийн үүргийг хавсарсан) П.Гэндэнг шууд л албан тушаалаас нь зайлуулах улмаар ЗХУ-д аваачиж тэнд нь үлдээх санал шаардлагуудыг тавих болжээ. 1935 оны 10-р сард дээрх саналаа Монголын комисст дахин тавихад, комисс П.Гэндэнг ерөнхий сайдаас зайлуулахыг хүлээн зөвшөөрсөн байна. В.Х.Таиров 1935 оны 9-р сард ЗСБНХУ-ын ГХАК-т /Гадаад яам/ бичсэн захидалдаа {{Эшлэл|Гэндэн шууд урвахаар бэлтгэн зөвлөлтийн эсрэг санаа сэтгэлийг өдөөхөд чиглэсэн ухамсартай тооцоолсон бодлого явуулж байна}} гэсэн бөгөөд К.Воршиловт бичсэн захидалдаа түүнийг (Гэндэнг) Чан-Кайшитай адилтгасан байна. Харин С.Е.Чуцкаев монголын нөхцөл байдлыг бодитойгоор үнэлж П.Гэндэнгийн байр суурийг сайтар гадарладаг хүний хувьд 1935 оны 10-р сарын 28-нд “маш нууц”-ын зэрэглэлтэй дэлгэрэнгүй захидлыг И.Сталинд бичсэн байна. Тэрээр захидалдаа Таиров {{Эшлэл|[…] маргашгүй, бодитой үнэн зөв мэдээ баримт гаргаж ирэхгүй байна. Тэр П.Гэндэнгийн “зөвлөлтийн эсрэг” хэлсэн зүйлийг Монголын бусад ажилтнуудын өөрт нь дамжуулсан яриа хөөрөө, дам сургаар багцаалж байна. Тэгэхдээ тэрхүү ярьж хэлж байгаа хүнийх нь өчүүхэн явцуу ашиг хонжоо харсан шалтгаан болоод дотоод агуулгыг нь шүүн тунгаасангүй […] Гэндэн бидэнтэй эцсээ хүртэл явахгүй гэдгийг би үгүйсгэхгүй. Хэрэв япончууд монголд орж ирвэл тэрээр тэдэнтэй нийлнэ гэж хувийн яриандаа хэлж чадахыг, тэр ч бүү хэл ингэнэ гэдгийг үгүйсгэхгүй боловч […] Гэндэн бодож тооцоолсон, ухамсартай өдөөн хатгалга явуулж, урван тэрслэхээр бэлтгэж байгаа гэдэгтэй би санал нийлэхгүй […] БНМАУ-ын тусгаар тогтнолын үзэл санааг баримталдаг, шинэ эргэлтийн бодлогын туйлын үнэ цэнтэйд итгэлтэй байдаг болон Монголын бие даасан байдалд халдахгүй гэсэн ЗСБНХУ-ын удирдлагын эргэлзээгүй хүслийг хүлээн зөвшөөрдөг хэр нь Гэндэн нь заримдаа ийм итгэл үнэмшилд харшлах санаа бодол илэрхийлэх, тэр ч бүү хэл тийм шийдвэр гаргаж чадах хүн. Иймд түүнтэй тэвчээртэй, нөхөрсөгөөр хандаж ажиллахыг шаардана. Тайров тэгж чадахгүй байна […] Гэндэн өөрийгөө үнэлж мэддэг, өөрийгөө ард олны цорын ганц удирдагч гэж үздэг (энэ нь үндэсгүй ч юм биш), ба сохор бүдүүлгээр буюу сайтар бодож тунгаагаагүй шүүмжлэлийг өөрийнх нь эрх мэдэлд шууд халдаж байна гэж үздэгээс бүр илүү ойлгомжтой болж байна. Эрх мэдлээ хамгаалахын тулд тэрээр их хол явах хүн. Гагцхүү ЗСБНХУ-ыг тулж түшсэн нөхцөлд тэрээр БНМАУ-ын эзэн байна гэдгээ эргэлзээгүй ойлгож мэддэг […] Тайров, Гэндэнг халах нь ердийн зохион байгуулалтын ажил гэж үзэж байна […] Энд Тайровын бас нэг төөрөгдөл харагдаж байна. […] Гэндэн ардуудын амьдралд гүнзгий орсон ба түүнийг авч хаях, ялангуяа хэт яаравчлах нь улс төрийн том хэрэг явдлыг бий болгоно. 1 дүгээрт: – Засгийн газрын даргыг халахад БНМАУ- ын тусгаар тогтнол зөрчигдөхгүй гэж цөөн тооны идэвхтэн төлөөлөгчдийг итгүүлэхэд бэрх, 2 дугаарт: – Энэ үйл явдлыг өргөн олон ардууд чухам юу гэж үзэх, тэр ч бүү хэл лам нар ч энэ үйл явдлыг ЗСБНХУ-ын эсрэг ухуулга хийхдээ ашиглах боломжтой болно […] Гэндэнг хэтэрхий яаран улс төрийн хувьд бэлтгэлгүйгээр халах буюу Монголд энэ тухай хэтэрхий их яриа гарах нь эсрэгээр улс төрийн хувьд ялангуяа одоо ихээхэн аюултай гэж би үзэж байна}} гэжээ. Захидлыг И.Сталин хүлээн авсан байна. Дараа нь С.Е.Чуцкаев П.Гэндэнг ЗХУ-д Г.Дэмидийн хамт ирэхэд нь буюу 1935 оны 12 сарын 12-ны 17 цагт “Националь” зочид буудалд ганцаарчлан уулзжээ. Уулзалт дээр С.Е.Чуцкаев П.Гэндэнд ерөнхийдөө аядуу байхыг, засгийн ажлаа орхиод намын ажилд шилжин ажиллавал зүгээр гэдгийг битүүгээр хэлжээ. Гэндэн түүнийг бүрэн ойлгосон эсэх нь бүү мэд. Гэндэнтэй уулзсаны дараа С.Е.Чуцкаев Г.Дэмидийг уулзах шаардлагатай байна гэж хэд хэд хүссэнийх нь дагуу 1935 оны 12 сарын 20-ны орой гэртээ уулзжээ. Уулзалтын үед голчлон Г.Дэмид ярьжээ. С.Е.Чуцкаев өөрөө товчхон ярьж асуулт тавьж байсан бөгөөд Г.Дэмидийн ярианы гол сэдэв нь П.Гэндэнг буруутган муушаахад чиглэжээ. Ер нь Г.Дэмид 1934 оноос зөвлөлтийн удирдах болон төлөөний хүмүүст МАХН-ын ТХ-ны тэргүүлэгчдийн үзэл бодлын болон үйл ажиллагааны талаар их ярих болсон бөгөөд ярихдаа ТХ-ны 11 тэргүүлэгчийг “гурвал” (“тройка”), “наймуул” (“восмерка”) гэж 2 хуваан “тройка”-д Гэндэн, Мэнд, Намсрайг оруулж “восмерка”-д нь өөрийгөө болон Б.Элдэв-Очир, Д.Лувсаншарав, Х.Чойбалсан, А.Амар, Д.Яндаг, О.Дашчирав, Х.Лувсандорж нарыг нэрлэж “восмерка” дотор бас нааш цааш явдалтай хүмүүс бий гэдгийг ч хэлдэг байжээ. Одоо Г.Дэмидийн, С.Е.Чуцкаевт хандан ярьсан ярианаас товчхон та бүхэнд толилуулъя. “Халхын сүмийн мөргөлдөөн, Япон-Манжуурын түрэмгий санаархлын дараа Япончууд гүнзгий давшсан үед яах вэ? гэсэн яриа удирдагчдын дунд үүссэн. Тэгэхэд Гэндэн өвчтэй хүний нь хувьд Элдэв-Очирыг ЗХУ-руу дүрвүүлэхийг санал болгож, ТХ-ны бусад тэргүүлэгчид ч мөн адил Холбоот Улсад явах болно гэсэн санал гаргаад өөрийн тухайд Монголоос хаашаа ч явахгүй, харин ч үлдэж япончуудтай ажиллах болно гэсэн. Энэ нь найман гишүүний (восмерка) зэвүүг хүргэж тэднийг Гэндэнгийн эсрэг сонор сэрэмжтэй байх болгосон… Манжуур станц руу Японтой хэлэлцээ хийх төлөөлөгчдийг явуулахдаа зөөлөндүү байхыг Самбууд зөвлөж, ямар нэгэн маргаан ЗХУ болон Япончуудын хоорондын харилцаагаар шийдэгдэх асуудал гарсан үед манжуурынхтай дайсагналцах явдлыг өдөөн турхирах нь монголчуудын хувьд утгагүй гэсэн, Улаанбаатарт өөрийн төлөөлөгчдийн газраа байгуулах гэсэн япончуудын шаардлагад буулт хийхийг санал болгосон… Гэндэн нэг хязгаараас нөгөө рүү тасралтгүй тэвдэн цовхчиж байгаа нь удирдлагын олонхийн өмнө “энэ чинь юун хүн бэ” хэмээн харагдаж тэрээр ажил удирдаж чадахгүй нь бүгдэд маш тодорхой боллоо гэхэд нь С.Е.Чуцкаев: -Гэндэн бүх талаар гуйвж байгаа боловч ардуудын дунд ихээхэн нэр хүндтэйг нь харгалзвал өөрийгөө тойруулан удирдлагыг нэгтгэх чадвартай цорын ганц хүн гэж үзэж байна гэхэд Дэмид татгалзаж байгаагаа илэрхийлээд түүнээс доргүй нэр хүндтэй хүн бол Чойбалсан, түүний тойронд удирдлага гарцаагүй нэгдэж болох юм гээд үүнээс үндэслэн ТХ-ны олонхи болсон бид одоо үед зохион байгуулалтын асуудал тавих хэрэгтэй юм гээд энэ бол найман нөхдийн нэгдсэн санал, тэд танд болон Элиава мөн зөвлөлтийн бусад нөхдөд уламжлахыг хүссэн юм гэхэд нь Чуцкаев –Амар мөн ийм саналтай байна уу? хэмээн асуухад нь Дэмид – Амар энэ асуудлаар шууд юм хэлээгүй боловч тэрээр Гэндэнг монголын ард түмний хувь заяаны тухай боддоггүй, сэтгэл зовнидоггүй, харин гагцхүү өөрийн хувийн сонирхлоор амьдарч буй хүн гэж тодорхойлсон … гэхэд нь Чуцкаев – … Үдийн зоог дээр зөвлөлтийн нөхдүүд намайг ЗХУ-аас урвасан гэж сэжиглэж байгааг би мэдэж байна хэмээн Гэндэн мэдэгдсэнийг юу гэж бодож байна гэж Дэмидээс асуухад – Гэндэн асуудлыг халамцуугаар хатуухан тавихын тулд үдийн зоог дээр ахиухан ууна гэж надад ярьсан гээд … бүр Улаанбаатараас явахын өмнө Гэндэн намайг ЗХУ-д удаан хугацаагаар саатуулах төлөвтэй тул надтай адилхан эхнэр хүүгээ авч явахыг зөвлөсөн, мөн Дэмид Лхүмбийн хэргийг том, зөв хэрэг гэж үздэгээ хэлж харин энэ хэрэгт Гэндэн Намсрай нар холбогдолгүй олон хүмүүсийг хутгалдуулсан гэжээ. ДХГ Гэндэнгийн бүрэн мэдэлд байдаг тэрээр Намсрайгаар хүссэнээ хийлгэдэг хэмээн ярьжээ. Эцэст нь лам нарын асуудлаар их л олон зүйл хэлж, Гэндэн лам нартай тэмцэл явуулахыг хүсэхгүй байна”гэжээ. Тэрээр энэ ярианы тэмдэглэлийг Б.С.Стомоняковт маргааш нь хүргүүлсэн бөгөөд түүний ярилцлагыг дүгнэсэн дүгнэлт нь туйлын сонин байдаг. Тэрээр “… Энэ яриа Улаанбаатарын захидалтай харьцуулахад шинэ зүйл алга. Зохион байгуулалтын дүгнэлт хийж буй нь сонин юм. Харин энэ яриа Улаанбаатарын захидлын мэдээллийн эх үүсвэрийг, мэдээлэгч болон түүний зохиогчдыг, зарим харилцан үйлчлэлийг илрүүлж байна. Хоѐрдугаарт ямар ч наймуул, гурвал тэргүүлэгчдийн дунд байхгүй нь илэрхий харагдаж байгаа нь чухал. Амар, Дэмидийн бүлэгтэй эв санааны нэгдэлгүй бололтой. Долоогийнхонд бүрэн тохиролцоо алга. Дэмидийн ярьсан энэ бүх зүйл Дэмид, Элдэв-Очир, Лувсаншарав нарын ярианы бүтээгдэхүүн мөн” гэжээ. Сталин энд яригдсан бүх зүйлийг Гэндэнд тулган асууж хариуд нь –Гэндэн, миний тухай хэн ингэж ярьдаг байнаа гээд гайхаад байдгийн, 1936 оны 3-р сард Гэндэнг нам, төрийн бүх албан тушаалаас нь зайлуулж ЗХУ-д цөлсний учир энд л байгаа болов уу? Эндээс бид хэд хэдэн гаргалгаа хийж болно. 1. П.Гэндэн ерөнхий сайд болмогцоо бие даасан, үндэсний онцлогоо харгалзсан бодлого явуулж эхэлжээ. Үүнд нь зүүний нугалаа, 1932 оны ардын зэвсэгт бослого түүний улмаас авч хэрэгжүүлж эхэлсэн шинэ эргэлтийн бодлого болон тухайн үеийн дотоод улс төр, эдийн засгийн байдал нөлөөлсөн байна. 2. Монголын нам, төрийн удирдлага дотор зөвлөлтийн удирдлагад таалагдах, өөрсдийн байр суурийг бэхжүүлэх явцуу эрх ашгийг урьдал болгосон хуваагдал үүссэн байна. Энэ нь Зөвлөлтийн удирдлагад монголын удирдагчдын үзэл бодол, үйл ажиллагаа, зан чанарын талаар чөлөөтэй мэдээлэл олж авах үүд хаалгыг нээж улмаар дуртай зүгтээ чиглүүлэн удирдаж байх боломжийг олгожээ. 3. Зөвлөлтийн удирдлага өөрийн бүрэн эрхт төлөөлөгч, сургагч, зөвлөхүүдээр дамжуулан монголын улс төр, аж ахуйн үйл ажиллагааны шийдвэр гаргах эрх мэдлийг 1929 оноос үндсэндээ гартаа авч эхлээд байсан бөгөөд энэ нь Гэндэнгийн засаглалын үед хумигдаж эхэлсэн нь Зөвлөлтийн удирдлагын зүгээс П.Гэндэнд сөрөг хандах уур амьсгалыг бүрдүүлсэн. 4. Монголын гадаад улс төрийн нөхцөл байдал огцом өөрчлөгдөж монголын Дорнод хилтэй шууд залгаа Японы ивээл дорхи Манж Го хэмээх тоглоомын улс байгуулагдсан ба ЗХУ энэ үед Манжуураас бүрэн шахагдаж стратегийн онцгой ач холбогдолтой бүсийн хувьд Алс дорнодод зөвхөн БНМАУ-тай л үлдээд байв. Түүнчлэн японы нөлөө Манжуур төдийгүй Өвөрмонголд хүчтэй болж Баргын автономит мужийг Манж Го улсын бүрэлдэхүүнд байгуулав. Ийм нөхцөлд 1935 оны 5-р сард Манжуур өртөөнд БНМАУ, Манж Го-гийн хооронд эхэлсэн хэлэлцээрийн үед П.Гэндэнгийн баримталсан байр суурь зөвлөлтийн удирдлагад огт таалагдсангүй. 5. Монголын дотоод, гадаад улс төрийн нөхцөл байдалтай уялдан лам нарын асуудлыг шийдвэрлэх, цэрэг батлан хамгаалахын хүч чадлыг бэхжүүлэх, зөвлөлтийн цэргийг монголын нутаг дэвсгэр дээр байршуулах зэрэг асуудлаар П.Гэндэн, А.Амар нарын болгоомжлон цэнэсэн байр суурь зөвлөлтийн удирдлагын монголд хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн улс төр, үзэл суртал, цэрэг стратегийн бодлого үйл ажиллагаатай зөрчилдөж улмаар тэднийг албан тушаалаас нь зайлуулах, алж устгах хүртэл арга хэмжээ авахад хүргэсэн байна. П.Гэндэнг 1936 оны 3 сарын 22-нд Монголын нам, төрийн удирдлагаас зайлуулсныг бид мэднэ. Зөвлөлтийн удирдлага П.Гэндэнг зайлуулахдаа В.Х.Тайровын саналыг хүлээн авч харин С.Е.Чуцкаевын сануулга, зөвлөгөөг хэрэгссэнгүй. И.Сталин 1936 оны 3 сарын 19-нд БХК(б)Н-ын ТХ-ны Улс төрийн товчооны 38 дугаар хурлаас гарсан шийдвэрийг В.Х.Тайровт явуулжээ. Уг цахилгаанд “…-Гэндэнг огцруулах, түүний хүсэлтээр өвчний учир авч хаясан болон түүний алдааны тухай мэдээ хэвлүүлэхгүй байхыг Монголын удирдлагад зөвлөх, ийм зүйл нийтлүүлэх нь … Гэндэнгээр төлөөлүүлсэн ноцтой урсгал Монголд байсан, Гэндэнг Москвад байхад БНМАУ ба ЗХУ-ын засгийн газар хооронд улс төрийн ямар нэг санал зөрөлдөөн илэрсэн мэт хувилбар зохиох бололцоо Япончуудад олгоно гэдгийг сануулах … Гэндэнг Төв хорооноос гаргасан тухай дүгнэлтийг түүний алдааг тайлбарлахгүйгээр хийх боломжгүй юм. Түүнээс гадна П.Гэндэнг ТХ-ноос гаргасан тухай дүгнэлт болон түүний алдааг хэвлэн нийтлүүлэх нь түүнийг Москвад бүрэн эрхт төлөөлөгчөөр томилох боломжгүй болно. Иймд Гэндэнг Москвад томилох учир ТХ-ны тэргүүлэгчид үлдээхийг ТХ-нд зөвлөгтүн” гэжээ. Эндээс харахад П.Гэндэнг төрийн удирдлагаас зайлуулж, ТХ-ны тэргүүлэгч хэвээр нь үлдээн ЗХУ-д БНМАУ-аас суух бүрэн эрхт төлөөлөгчөөр томилохоор төлөвлөж байсан бололтой. (Д.Намсрайг Тувад бүрэн эрхт төлөөлөгчөөр томилсон билээ) Гэвч үйл явдлын цаашдын өрнөл өөрөөр эргэж П.Гэндэнг МАХН-ын ТХ-ны дарга агсан Ц.Дамбадоржийг дайрсан улс төрийн дайрлага яг ижил нөхцөлтэйгээр дайрлаа. Ц.Дамбадорж эмнэлэгт учир битүүлгээр нас барсан бол П.Гэндэн, өөрийнх нь мэдэж зөгнөж байснаар ЗХУ-д удаан хугацааны амралт эмчилгээнд гэр бүлийнх нь хамт явуулж улмаар 1937 оны 7 сарын 17-ны өдөр Сочи дахь “Кавказская” зочид буудалд байхад нь ЗХУ-ын ДХАК-ын Азов хар тэнгисийн хязгаарын удирдах газрын ажилтан Кабаев нар очин баривчилсан юм. П.Гэндэнд 1932 оноос японы тагнуул болж, түүний даалгавраар ЗХУ-аас улс төр, эдийн засгийн харилцааг таслан японы хараат феодалын улс байгуулах зорилго бүхий алан хядагч бослогын өргөн хүрээтэй байгууллагыг БНМАУ-д байгуулж тагнуулын үйл ажиллагаа явуулж байсан гэсэн ял тулган хатуу харгисаар байцаажээ. Байцаалтын дүнд П.Гэндэн “-Би 1932 оноос эхлэн японы тагнуулын газраас байгуулсан хувьсгалын эсэргүү байгууллагын гишүүнд Лхүмбэд элсэгдэн орсон. 1932 оны 11-р сард Лхүмбэ, Өлзий-Очир бид гурав Их Монголын хувьсгалын эсэргүү байгууллагыг байгуулж тангарагт гарын үсэг зурсан. Лхүмбэ нь Дэмидтэй ярилцан тохирч Гиваапилийг элсүүлсэн. Би Мэнд, Намсрай нарыг элсүүлж Лхүмбэд шилжүүлсэн. Лхүмбэ энэ байгууллагад бүгд 2000 хүн оролцож байгаа гэсэн” мэдүүлэг өгөөд гол төлөв томоохон албан тушаалын 35 хүнийг нэрлэжээ. П.Гэндэнгийн энэ мэдүүлэг нь 25 хуудас бөгөөд 1937 оны 8 сарын 30-нд өгсөн гэжээ. Мэдээж түүнээс ийм л үг авах гэсэн. “Лхүмбийн хэрэг” гэгчийн үлдэгдэл 2000 хүн үлдсэн гэдгийг П.Гэндэнгээр хэлүүллээ. Ийнхүү Монголд улс төрийн их хядлага эхэллээ. Сталинчууд 2000 бүү хэл түүнээс 10, 20 дахин их “хувьсгалын эсэргүү, японы тагнуулууд”-ыг монголчууд дундаас олж илрүүлэн нөгөө ертөнц рүү илгээсэн юм. Тэд нар ч бас Чингисийн гөлөгнүүд байлаа. Ийнхүү Монгол улсын ерөнхий сайд Пэлжидийн Гэндэнг удаан хугацаагаар тамлан зовоож байж эсэргүү байсан гэсэн хилс хэргийг тулган хүлээлгээд зогссонгүй, түүгээр энэ худал мэдүүлгийг гаргуулан авч Монголын төр, нийгэм, цэрэг армийн олон шилдэг зүтгэлтнүүдийг баривчилж, хэлмэгдүүлэх ажиллагаа эхэлжээ. == Сүүлчийн захидал == Ерөнхий сайд Пэлжидийн Гэндэнг ЗХУ-д удаан хугацааны амралт, эмчилгээнд гэр бүлийнх нь хамт явуулж улмаар 1937 оны 7 сарын 17-ны өдөр Сочи дахь “Кавказская” зочид буудалд байхад нь ЗХУ-ын ДХАК-ын Азов хар тэнгисийн хязгаарын удирдах газрын ажилтан Кабаев нар очин баривчилсан юм. П.Гэндэнд 1932 оноос японы тагнуул болж, түүний даалгавраар ЗХУ-аас улс төр, эдийн засгийн харилцааг таслан японы хараат феодалын улс байгуулах зорилго бүхий алан хядагч бослогын өргөн хүрээтэй байгууллагыг БНМАУ-д байгуулж тагнуулын үйл ажиллагаа явуулж байсан гэсэн хэрэг тулгасан байдаг. Ийнхүү баригдахаасаа сар гаруйн өмнө буюу 1937 оны 6 сарын 14-нд П.Гэндэн өөрийнх нь албан үүргийг хүлээн авсан Ерөнхий сайд А.Амарт доорхи захидлыг бичсэн ажээ. {{Эшлэл|Сайд нарын Зөвлөлийн Ерөнхий сайд хүндэт нөхөр Амар таны энэ завсарын амрыг эрээд өчүүхэн миний бие та бүхний гүн хамгаалал ба Холбоот Улсын гайхамшигтай өршөөлөөр хязгаар нь үзэгдэхгүй хар далайн захад ямарч гачигдалгүй хуучин хэвээр гэр бүлийн хамт сууж байгааг сонсгохын ялдамд таны улс төрийн их хэрэг ба бие лагшин хийгээд өрх хотлоор туйлын бат энх төвшин хөгжиж буй бизээ. Өчүүхэн мунхаг би дөчин хэдэн жил оршсон зах хязгаар нь үзэгдэхгүй их шар тал нутаг ба сэргэлэн шар нар, салхины цэвэр амьсгал болон мөн элэг махны садан салбар хийгээд та их баригчид удирдагчидаас ёслон салсаар нэгэн жил хагас болов. Энэ жил хагасын дотор хоцрогдсон үхээнц дорой би өөрийн орон нутаг ба ах дүү нар хийгээд малын үнэр, аргалын утаа зэргийг үргэлжлэн сэтгэл санаанаас гарахгүй өдөр шөнийн зүүд бодол болон байх юм. Намайг эргэж албан тушаал горилж байна гэж битгий бодоорой. Намайг анх явуулахдаа нэг жилийн хугацаагаар гэсэн боловч одоо жил хагас болоод байна. Буцая гэхээр буцаахгүй гэх юм. Юуны учир энд байлгаад байгааг мэдмээр байна. Амралтад сууж буй би байтугай ял хэрэгт холбогдсон хүн ч халдаж үйлдсэн тогтоол тушаалыг сонсохыг хүсдэг, сонсох ч ёстой хэмээн ойлгож явдаг юм. Ёслогч гээгдэн жигшигдсэн тэнэг Гэндэн мөн"}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө =[[Цэнгэлтийн Жигжиджав]] |албан_тушаал =[[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]] |он =1932-1936 |дараа =[[Анандын Амар]] }} {{Залгамжлал |өмнө =— |албан_тушаал =[[Улсын Бага Хурал|Улсын Бага Хурлын тэргүүлэгчдийн дарга]] |он =1924 оны 11 сарын 29 -1927 оны 11 сарын 15 |дараа =[[Жамцангийн Дамдинсүрэн]] }} {{end}} {{NaviBlock |Хөтлөгч Монголын төрийн тэргүүн |Хөтлөгч мөр БНМАУ-ын Ерөнхий сайд |Хөтлөгч мөр БНМАУ-ын Гадаад хэргийн сайд |Хөтлөгч мөр Монгол Ардын Намын дарга }} {{DEFAULTSORT:Гэндэн, Пэлжидийн}} [[Ангилал:БНМАУ-ын Улсын Бага Хурлын тэргүүлэгчдийн дарга]] [[Ангилал:Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|Гэндэн П.]] [[Ангилал:Монголын төрийн тэргүүн]] [[Ангилал:БНМАУ-ын гадаад хэргийн сайд]] [[Ангилал:Монгол Ардын Намын дарга]] [[Ангилал:Монголын их хядлагын хэлмэгдэгч]] [[Ангилал:Хувьсгалч]] [[Ангилал:Цаазлагдсан хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1895 онд төрсөн]] [[Ангилал:1937 онд өнгөрсөн]] mfpkcfon9gzniopua0bsw40oiz79sls 0 8523 709116 698059 2022-08-21T07:17:35Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Берлин | subdivision_type = Улс | subdivision_name = Герман | subdivision_type1 = [[Германы муж улс|Муж]] | subdivision_name1 = [[Берлиний дүүрэг ба хорооллууд|Берлин]] | settlement_type = Нийслэл, [[Германы муж улс|муж]] ба [[Германы хотууд|хот]] | image_skyline = {{Photomontage|position=center | photo1a = Siegessaeule Aussicht 10-13 img4 Tiergarten.jpg | photo2a = Brandenburger Tor abends.jpg | photo2b = Berliner Dom, Westfassade, Nacht, 160309, ako.jpg | photo3a = Schloss Charlottenburg (233558373).jpeg | photo3b = Berlin_Museumsinsel_Fernsehturm.jpg | photo4a = Siegessäule-Berlin-Tiergarten.jpg | photo4b = Hochhäuser am Potsdamer Platz, Berlin, 160606, ako.jpg | photo5a = Reichstag Berlin Germany.jpg | color_border = white | color = white | spacing = 2 | size = 270 | foot_montage = '''Дээд талаас, зүүнээс баруун''': [[Тиргартен, Берлин|Тиргартений]] тэнгэрийн хаяа; [[Бранденбургийн хаалга]]; [[Берлиний катедрал сүм]]; [[Шлосс Шарлоттенбург|Шарлоттенбург ордон]]; [[Музейн арал]] ба [[Берлиний ТВ цамхаг]]; [[Берлиний ялалтын багана|Ялалтын багана]]; [[Потсдамын талбай]]; ба [[Рейхстаг]] }} | image_shield = Coat of arms of Berlin.svg | shield_link = Берлины Сүлд | shield_size = 70px | pushpin_map = Germany | pushpin_relief = yes | pushpin_map_caption = Берлиний байршил | coordinates = {{coord|52|31|12|N|13|24|18|E|format=dms|display=inline,title}} | image_flag = Flag_of_Berlin.svg | flag_link = Берлины Туг | image_map = {{maplink|frame=y|plain=yes|frame-align=center|type=shape<!--line-->|fill=#ffffff|fill-opacity=0|stroke-color=|stroke-width=2|frame-width=250|frame-height=300}} | total_type = Хот/Муж | area_total_km2 = 891.7 | area_urban_km2 = 3,743 | area_metro_km2 = 30,546 | area_footnotes = <ref name="statoffice">{{cite web |access-date=2 May 2019 |title=Amt für Statistik Berlin Brandenburg – Statistiken |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/Statistiken/inhalt-statistiken.asp |website=[[Amt für Statistik Berlin-Brandenburg]] |language=de |archive-date=8 March 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210308125331/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/Statistiken/inhalt-statistiken.asp |url-status=dead }}</ref> | population_total = 3769495 | population_footnotes = <ref name="pop-detail"/> | population_as_of = 2020 оны 12 сарын 31 | population_urban = 4473101 | population_urban_footnotes = <ref name="citypopulation_urban">{{cite web|url=https://citypopulation.de/en/germany/urbanareas/|author=citypopulation.de quoting Federal Statistics Office|title=Germany: Urban Areas|access-date=2021-01-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20200603133151/https://citypopulation.de/en/germany/urbanareas/|archive-date=2020-06-03|url-status=live}}</ref> | population_metro = 6144600 | population_metro_footnotes = <ref>{{cite web |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/pms/2019/19-02-08.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20210827224549/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/pms/2019/19-02-08.pdf |url-status=dead |archive-date=27 August 2021 |title=Bevölkerungsanstieg in Berlin und Brandenburg mit nachlassender Dynamik |date=8 February 2019 |website=statistik-berlin-brandenburg.de |publisher=Amt für Statistik Berlin-Brandenburg |access-date=24 November 2019}}</ref> | elevation_m = 34 | population_demonyms = Берлинчүүд<br/>Berliner (эр), Berlinerin (эм) (Германаар) | blank_name_sec1 = [[Нутгийн нийт бүтээгдэхүүн|ННБ (нийт)]] | blank_info_sec1 = €155 billion (2020)<ref>{{cite web|url = https://www.statistikportal.de/en/node/649|title = Bruttoinlandsprodukt – in jeweiligen Preisen – 1991 bis 2020|website = www.statistikportal.de|access-date = 1 April 2021|archive-date = 1 April 2021|archive-url = https://web.archive.org/web/20210401011816/https://www.statistikportal.de/en/node/649|url-status = live}}</ref> | blank1_name_sec1 = ННБ нэг хүнд ноогдох | blank1_info_sec1 = €41,000 (2020) | blank2_name_sec2 = [[Хүний хөгжлийн илтгэцүүр|ХХИ]] (2018) | blank2_info_sec2 = 0.964<ref name="GlobalDataLab">{{Cite web|url=https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/|title=Sub-national HDI – Area Database – Global Data Lab|website=hdi.globaldatalab.org|language=en|access-date=13 September 2018|archive-date=23 September 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180923120638/https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/|url-status=live}}</ref><br/>{{color|green|маш өндөр}} · [[Германы мужуудын жагсаалт (Хүний хөгжлийн индексээр)|2-р байр]] | timezone1 = [[Төв Европын Цаг|CET]] | utc_offset1 = +01:00 | timezone1_DST = [[Төв Европын Зуны Цаг|CEST]] | utc_offset1_DST = +02:00 | blank_name_sec2 = [[GeoTLD]] | blank_info_sec2 = [[.berlin]] | website = {{URL|www.berlin.de/en/}} | governing_body = [[Берлиний Төлөөлөгчдийн танхим]] | leader_title = [[Берлин хотын захирагч|Хотын захирагч]] | leader_party = СДН | leader_title2 = [[Бундесрат|Бундесратын санал]] | leader_name2 = 4 (69-өөс) | leader_title3 = [[Бундестаг|Бундестагын суудал]] | leader_name3 = [[2021 оны Германы холбооны сонгуулийн үр дүн#Берлин|29 (736-аас)]] | leader_name = [[Франциска Гиффай]] | geocode = [[Статистикийн Нутаг Дэвсгэрийн Нэгжийн Нэршил|NUTS бүс]]: DE3 | area_code = [[Германы утасны дугааруудын жагсаалт#030 – Берлин|030]] | registration_plate = B | iso_code = DE-BE | official_name = Berlin }} '''Берлин''' ({{lang-de|Berlin}}) нь [[Герман]]ы [[нийслэл]] бөгөөд холбооны нэгдсэн 16 улсын нэг гэж тооцдог. 3.4 сая хүн амтай бөгөөд Германы хамгийн том хот юм. [[Европын холбоо]]ны хотууд дотор хүн амаараа хоёрт, суурин газруудад есөд жагсдаг. Зүүн хойд Германд байрлах бөгөөд Берлин-Бранденбург метрополи нутаг дэвсгэрт хамаарагдана. Энэ нутаг дэвсгэрт 180 гаруй орны 5 сая иргэн амьдардаг ажээ. 13-р зуунд Берлинийг анх дурьдсан байдаг бөгөөд дараалан тус тус [[Пруссийн Хант Улс]]ын (1701-1918), [[Германы эзэнт гүрэн|Германы эзэнт гүрний]] (1871-1918), [[Ваймарын Бүгд Найрамдах Улс]]ын (1919-1933), [[Гуравдугаар райх]]ын (1933-1945) нийслэлүүд байжээ. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы дараа Берлин нь хуваагдсан; [[Зүүн Берлин]] нь [[Зүүн Герман]]ы нийслэл болсон бол [[Баруун Берлин]] нь 1961-1989 он хүртэл [[Берлиний хана]]ар хашигдаж, [[Баруун Герман|Барууны]] хэсэг болсон байна. 1990 онд Герман улс эргэн нэгдсэний дараа дахин бүх Германы нийслэл болжээ. Берлин нь [[улс төр]], [[соёл урлаг]], [[мэдээлэл]], [[шинжлэх ухаан]]ы томоохон төвд тооцогдох [[дэлхийн хот]]уудын нэг юм.<ref name="GPCI2011">[http://www.mori-m-foundation.or.jp/english/research/project/6/pdf/GPCI2011_English.pdf Global Power City Index 2011] (PDF; 1,3&nbsp;MB) Abgerufen am 3.&nbsp;Juli 2013.</ref><ref>[http://edition.cnn.com/2010/BUSINESS/04/10/cities.dominate.world/?hpt=C2 Revealed: ''Cities that rule the world – and those on the rise''.] CNN (englisch), abgerufen am 14.&nbsp;April 2010.</ref><ref>[http://www.lboro.ac.uk/gawc/rb/rb146.html#t5 Leading cities in cultural globalisations/Media] (englisch), GaWC, abgerufen am 14.&nbsp;April 2010.</ref><ref>[http://www.luise-berlin.de/bms/bmstxt00/0004prol.htm ''Berlin – Stadt der Nobelpreisträger''.] luise-berlin.de, abgerufen am 3.&nbsp;September 2015.</ref> Мөн тивийнх нь [[агаарын тээвэр|агаар]], [[төмөр замын тээвэр]] голчлон төвлөрдөг хотуудын нэг юм. Хотын эдийн засаг нь голдуу [[үйлчилгээний салбар]]т төвлөрдөг бөгөөд үүнд, бүтээлийн аж үйлдвэр, мэдээллийн байгууллагууд, байгаль орчны үйлчилгээ, хурал цуглаан явуулах газрууд зэрэг орно. Берлин нь ирдэг [[аялал жуулчлал|жуулчдынхаа тоогоор]] Европын холбоонд гуравт жагсдаг. Мөн тээврийн инженерчлэл, оптоэлектроник, мэдээллийн технологи, машины үйлдвэрлэл, эрүүлийг хамгаалах, биоэмчилгээний инженерчлэл, биотехнологи зэрэг аж үйлдвэр үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Берлин нь дэлхийд алдартай олон [[их сургууль]], судалгааний институт, [[спорт]]ын үйл явдал, [[найрал хөгжим]], [[музей]], хүмүүстэй. Берлинд хотын төрх байдал, түүхийн өв уламжлал зэргээс шалтгаалж олон улсын [[кино]] бүтээл ихээр хийгддэг. Мөн [[фестиваль]], өвөрмөц [[архитектур]], [[шөнийн амьдрал]], соёл урлагаараа алдартай бөгөөд чөлөөт амьдрал, шинэ үеийн сэтгэлгээ, амьдралын өртөг бага зэрэгт нь хүмүүс ихээр татагддаг. ==Түүх== {{Гол|Берлиний түүх}} ===Хотын нэр=== Берлин хэмээх нэр нь магад [[Славян хэл|славян хэлний]] ''br’lo'' буюу ''berlo'' (''орч.'' намаг, чийглэг газар эсвэл чийглэг газарт байх хэсэгхэн хуурай газар) гэх үг болон мөн славян хэлний газар нутгийн нэрний төгсгөлд ихэнхдээ бичигдэх -in төгсгөлөөс уламжлан бий гэж үздэг.<ref name="cobbers14">Arnt Cobbers: ''Kleine Berlin-Geschichte. Vom Mittelalter bis zur Gegenwart'' Auflage 2. aktualisierte, Berlin 2008 ISBN 978-3-89773-142-4, Seiten 14</ref> Хотын нэр нь тус хотыг үндэслэгч Альбрехт ден Баерен болон Берлиний сүлд тэмдэгний дүрстэй огт хамаагүй (Берлин = Баер). Харин сүлдний нэр нь хотын нэрнээс гаралтай аж.<ref>[http://www.luise-berlin.de/historie/topographie/woher_schw.htm ''Zur Herkunft der Namen der Doppelstadt»„Berlin“ und „Cölln“''.] luise-berlin.de</ref> === Гүнгийн эзэмшлийн үе === [[Шпрээ арал]] дээр орших [[Кёллн]] хот нь хамгийн анх 1237 онд баримтанд дурдагдсан байдаг.<ref>H.G. Gengler: ''Regesten und Urkunden zur Verfassungs- und Rechtsgeschichte der deutschen Städte im Mittelalter.'' Erlangen 1863, [http://books.google.de/books?id=NdkcAAAAMAAJ&pg=PA181 S. 181–196].</ref> 1244 оны баримтад Шпрее голын зүүн хойд хэсэгт орших хотын хэсгийг (Алт-: "хуучин") Берлин хэмээн дурдсан байдаг. Сүүлд хийгдсэн археологийн олдворуудаас харвал 12-р зууны хоёрдугаар хагасаас голын хоёр талд нь суурин байсныг гэрчлэх баримт нотолгоо олдсон байна.<ref>[http://www.welt.de/kultur/history/article109967041/Die-deutsche-Hauptstadt-altert-um-Jahrzehnte.html ''Die deutsche Hauptstadt altert um Jahrzehnte''.]'welt.de, 18. Oktober 2012</ref> ===Хун тайжийн үе=== [[Зураг:Memhardt Grundriß der Beyden Churf. Residentz Stätte Berlin und Cölln 1652 (1888).jpg|thumb|right|Эртний Берлин хотын газрын зураг, 1652 он]] ==Газар зүй== ===Уур амьсгал=== {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = | DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = DWD, Daten: 1971–2000<ref>[http://worldweather.wmo.int/016/c00059.htm ''Klimainformationen Berlin''] Deutscher Wetterdienst: World Meteorological Organization, 2013-01-04</ref> | Überschrift = | Ort = Берлин <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = 2.9 | hmfeb = 4.2 | hmmär = 8.5 | hmapr = 13.2 | hmmai = 18.9 | hmjun = 21.6 | hmjul = 23.7 | hmaug = 23.6 | hmsep = 18.8 | hmokt = 13.4 | hmnov = 7.1 | hmdez = 4.4 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = −1.9 | lmfeb = −1.5 | lmmär = 1.3 | lmapr = 4.2 | lmmai = 9.0 | lmjun = 12.3 | lmjul = 14.3 | lmaug = 14.1 | lmsep = 10.6 | lmokt = 6.4 | lmnov = 2.2 | lmdez = −0.4 <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 42.3 | nbfeb = 33.3 | nbmär = 40.5 | nbapr = 37.1 | nbmai = 53.8 | nbjun = 68.7 | nbjul = 55.5 | nbaug = 58.2 | nbsep = 45.1 | nbokt = 37.3 | nbnov = 43.6 | nbdez = 55.3 <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 10.0 | rdfeb = 8.0 | rdmär = 9.1 | rdapr = 7.8 | rdmai = 8.9 | rdjun = 9.8 | rdjul = 8.4 | rdaug = 7.9 | rdsep = 7.8 | rdokt = 7.6 | rdnov = 9.6 | rddez = 11.4 }} ==Хотын дүр төрх== === Зургийн цомог === {{Том зураг|Reichstag Panorama - Berlin - Germany.jpg|800|Рейхстаг, Берлин}} == Мөн үзэх == * [[Германы том хотын жагсаалт]] == Цахим холбоос == * {{commons|Berlin|Берлин}} * [http://www.berlin.de/english/index.html Албан ёсны сайт] * [http://www.berlin-tourist-information.com/index.en.php Албан ёсны аялал, жуулчлалын мэдээлэл] * [http://www.alt-berlin.info/ 1738 оноос одоо хүртэлх газрын зургууд] * [http://www.3d-stadtmodell-berlin.de/3d/en/seite0.jsp Берлины 3D загвар] * [http://www.berlin.ucla.edu/ Берлины интерактив газрын зураг] ==Зүүлт тайлбар== <references /> {{Германы хот}} {{Загвар:Германы муж улс}} {{Загвар:Германы мужийн нийслэл хот}} [[Ангилал:Берлин| ]] [[Ангилал:Германы нийслэл]] [[Ангилал:Германы муж улс]] [[Ангилал:Германы коммун]] [[Ангилал:Германы хот]] [[Ангилал:Германы их сургуулийн хот]] [[Ангилал:Европын нийслэл]] [[Ангилал:Саятан хот]] [[Ангилал:Германы мужийн нийслэл]] [[Ангилал:Германы харьяа тойроггүй хот]] [[Ангилал:Дотоодын боомттой суурин]] [[Ангилал:Ханзе хот]] [[Ангилал:Шпрээ голын суурин]] kv2widilna863knd58n8ojg2r48vitf 0 8526 709073 660111 2022-08-20T14:58:27Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Иерусалим | native_name = {{unbulleted list|{{nobold|{{Script/Hebrew|יְרוּשָׁלַיִם}} ([[Еврей хэл|Еврей]])}}|{{nobold|{{Script/Arabic|القُدس}} ([[Араб хэл|Араб]])}}}} | settlement_type = [[Израилын хотын жагсаалт|Хот]] | image_skyline = {{multiple image|total_width=300px|perrow=1/3/1/2|border=infobox | image1= HaArbaa IMG 0541 (cropped).JPG | alt1 = | image2= OldCityJerusalem01 ST 06.JPG | alt2 = | image3= Mamila.JPG | alt3 = | image4= Knesset (cropped).jpg | alt4 = | image5= Film location of Appointment with Death (1988).jpg | alt5 = | image6= David's Tower 1.jpg | alt6 = | image7= Western wall jerusalem night.jpg | alt7 = }} | image_caption = '''Дээд талаас цагийн зүүний дагуу:'''<br/>[[Мар Елиа сүм|Гн.Элиагийн сүмээс]] хойш харсан Иерусалимын тэнгэрийн хаяа; [[Иерусалимын хуучин хот|Хуучин хот]] дахь [[Араб зах (Хуучин хот)|зах]]; [[Мамилла худалдааны төв]]; [[Кнессет]]; [[Хадны бөмбөгөр]]; цайз ([[Давидын цамхаг]]) ба [[Иерусалимын хэрэм|Хуучин хотын хэрэм]]; ба [[Баруун Хана]] | image_flag = Flag of Jerusalem.svg | flag_alt = Иерусалимын Туг | flag_link = Иерусалимын туг | image_shield = Emblem of Jerusalem.svg | shield_alt = Иерусалимын Сүлд | shield_link = Иерусалимын сүлд | shield_size = 69px | nickname = {{ubl|{{transl|ar|Ir ha-Kodesh}} (Ариун Хот)|{{transl|ar|Bayt al-Maqdis}} (Гэгээнтний Өргөө)}} | pushpin_map = Israel | pushpin_relief = 1 | pushpin_label_position = bottom | pushpin_map_alt = Иерусалимын байршил | coordinates = {{WikidataCoord|Q1218|region:IL-JM_type:city|disply=inline,title}} | subdivision_type = Захирсан | subdivision_name = [[Израил]] | subdivision_type1 = Нэхэж буй | subdivision_name1 = [[Израил]] ба [[Палестин]]{{refn|group=note|Палестин Улс нь (Палестины Үндсэн хууль, 1-р бүлэг: 3-р зүйлийн дагуу) Иерусалим хотыг өөрийн нийслэл гэж үздэг.<ref name=BasicLawPal-T1A3>[http://www.palestinianbasiclaw.org/basic-law/2003-amended-basic-law 2003 Amended Basic Law]. Basic Law of Palestine. Retrieved 9 December 2012.</ref> However, the documents of the [[PLO]]'s Negotiations Affairs Department (NAD) often refer to [[East Jerusalem]] (rather than the whole of Jerusalem) as a future capital, and sometimes as the current capital. One of its 2010 documents, described as "for discussion purposes only", says that Palestine has a '"vision"' for a future in which "East Jerusalem ... shall be the capital of Palestine, and West Jerusalem shall be the capital of Israel",<ref name=PLO-NAD-2010>{{cite web |work=PLO-NAD |date=June 2010 |url=http://www.nad-plo.org/userfiles/file/Non-Peper/Jerusalem%20Non-Paper-%20Final%20%20June%202010.pdf |title=Jerusalem Non-Paper |archive-url=https://web.archive.org/web/20120206101131/http://www.nad-plo.org/userfiles/file/Non-Peper/Jerusalem%20Non-Paper-%20Final%20%20June%202010.pdf |archive-date=6 February 2012 |access-date=25 July 2018}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.nad-plo.org/etemplate.php?id=59 |title=Statements and Speeches |archive-url=https://web.archive.org/web/20160418223336/http://www.nad-plo.org/etemplate.php?id=59 |archive-date=18 April 2016 |work=nad-plo.org |access-date=25 November 2014 |page=2 |quote="This paper is '''for discussion purposes only'''. Nothing is agreed until everything is agreed.Palestinian '''vision''' for Jerusalem...Pursuant to our '''vision''', '''East Jerusalem''', as defined by its pre-1967 occupation municipal borders, '''shall be the capital of Palestine, and West Jerusalem shall be the capital of Israel''', with each state enjoying full sovereignty over its respective part of the city."}}</ref> and one of its 2013 documents refers to "Palestine's capital, East Jerusalem", and states that "Occupied East Jerusalem is the natural socio-economic and political center for the future Palestinian state", while also stating that "Jerusalem has always been and remains the political, administrative and spiritual heart of Palestine" and that "The Palestinian acceptance of the 1967 border, which includes East Jerusalem, is a painful compromise".<ref name=PLO-NAD-2013>{{cite web |work=PLO-Negotiations Affairs Department (NAD) |date=August 2013 |url=http://www.nad-plo.org/userfiles/file/Factsheet%202013/EJ%20TODAY_FINAL%20REPORT_II.pdf |title=East Jerusalem today – Palestine's Capital: The 1967 border in Jerusalem and Israel's illegal policies on the ground |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304121305/http://www.nad-plo.org/userfiles/file/Factsheet%202013/EJ%20TODAY_FINAL%20REPORT_II.pdf |archive-date=4 March 2016 |access-date=25 November 2014 |quote=" ... Palestine's capital, East Jerusalem ... The Palestinian acceptance of the 1967 border, which includes East Jerusalem, is a painful compromise: ... Jerusalem has always been and remains the political, administrative and spiritual heart of Palestine. Occupied East Jerusalem is the natural socio-economic and political center for the future Palestinian state."}}</ref>}} | subdivision_type2 = [[Израилын дүүргүүд|Израилын дүүрэг]] | subdivision_name2 = [[Иерусалим дүүрэг|Иерусалим]] | subdivision_type3 = [[Палестины мужууд|Палестины муж]] | subdivision_name3 = [[Кудс муж|Кудс]] | established_title = [[Гихон]] суурин | established_date = МЭӨ 3000–2800 | established_title1 = Давидын хот | established_date1 = {{circa|1000 BCE}} | established_title2 = [[Иерусалимын хэрэ|Одоогийн хуучин хотын хэрэм]] баригдсан | established_date2 = 1541 | established_title3 = [[Хотын Шугам (Иерусалим)|Зүүн-Баруун Иерусалимын хуваалт]] | established_date3 = 1948 | established_title4 = [[Зүүн Иерусалимын хавсарган нэгтгэлт]] | established_date4 = 1967 | established_title5 = [[Иерусалимын тухай хууль]] | established_date5 = 1980 | government_type = [[Хотын дарга–зөвлөлийн засаг|Хотын дарга–зөвлөл]] | governing_body = [[Иерусалимын хотын захиргаа]] | leader_party = [[Ликуд]] | leader_title = [[Иерусалимын хотын дарга|Хотын дарга]] | leader_name = [[Моше Лион]] | unit_pref = | area_total_km2 = 125156 | area_metro_km2 = 652000 | elevation_m = 754 | population_as_of = {{Israel populations|Year}} | population_footnotes = {{Israel populations|reference}} | population_total = {{Israel populations|Jerusalem}} | population_density_km2 = auto | population_metro_footnotes = <ref>{{cite web |url=http://www.cbs.gov.il/reader/shnaton/templ_shnaton_e.html?num_tab=st02_25&CYear=2017 |title=Localities, Population and Density per Sq. Km., by Metropolitan Area and Selected Localities |date=6 September 2017 |publisher=Israel Central Bureau of Statistics |access-date=19 September 2017}}</ref> | population_metro = 1,253,900 | population_demonyms = {{ubl|[[Иерусалимшууд]]|(Еврей: {{transl|he|Yerushalmi}})|(Араб: {{transl|ar|[[wikt:Qudsi|Кудси]]/[[Макдиси]]}})}} | demographics_type1 = [[Иерусалимын хүн ам зүйн түүх|Хүн ам]] (2017) | demographics1_footnotes = <ref>{{Cite web |url=http://en.jerusaleminstitute.org.il/.upload/jerusalem/Jeruslaem%20Facts%20and%20Trends%202018-%202.Population.pdf |title=פרסומים – מכון ירושלים למחקרי מדיניות}}</ref><ref>{{cite web |title=Communication notice 156/2019: Selected Data on the Occasion of Jerusalem Day (2016-2018) |author=Israel Central Bureau of Statistics |date=29 May 2019 |quote=Of these, 559,849 were Jews and others (62.1%) – 341,453 Arabs (37.9%) |lang=he |url=https://www.cbs.gov.il/he/mediarelease/DocLib/2019/156/11_19_156b.pdf}}</ref> | demographics1_title1 = [[Израилын Еврейчүүд|Еврей]] | demographics1_info1 = 60.8% | demographics1_title2 = [[Израилын Араб иргэд|Араб]] | demographics1_info2 = 37.9% | demographics1_title3 = бусад | demographics1_info3 = 1.3% | blank1_name = [[Хүний хөгжлийн илтгэцүүр|ХХИ]] (2018) | blank1_info = 0.704<ref>{{cite web |last1=Sub-national HDI |title=Area Database |publisher=Global Data Lab |url=https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/ |website=hdi.globaldatalab.org |language=en}}</ref> – <span style="color:#090;">өндөр</span> | timezone1 = [[Израилын Стандарт Цаг|IST]], [[Палестины Зуны Цаг|PST]] | utc_offset1 = +02:00 | timezone1_DST = [[Израилын Зуны Цаг|IDT]], [[Палестины Зуны Цаг|PDT]] | utc_offset1_DST = +03:00 | postal_code_type = [[Израилын Шуудангийн код|Шуудангийн код]] | postal_code = 9XXXXXX | area_code_type = [[Израилын утасны дугаар|Бүсийн дугаар]] | area_code = +972-2 | website = {{URL|https://www.jerusalem.muni.il/en|jerusalem.muni.il}} | footnotes = {{Infobox designation list |embed = yes |designation1 = World Heritage Site |designation1_offname = [[Иерусалимын хуучин хот|Иерусалимын хуучин хот ба түүний хэрэм]] |designation1_type = Соёлын |designation1_criteria = ii, iii, vi |designation1_date = 1981 |designation1_number = [https://whc.unesco.org/en/list/148 148] |designation1_free1name = Бүс |designation1_free1value= [[Арабын улсууд дахь дэлхийн өвийн жагсаалт|Арабын улсууд]] |designation1_free2name = [[Устах аюулд буй өвүүд|Аюулд орсон]] |designation1_free2value= 1982–одоо үе }} }} '''Иерусалим''' ([[Еврей хэл|Еврэй]]: יְרוּשָׁלַיִם‎ ''Йерушалайим''; [[Араб хэл|Араб]]: القُدس ''Ал-Кудс'') нь [[Израил]] улсын [[нийслэл]] бөгөөд газар нутаг, хүн амаараа хамгийн том [[хот]] нь юм. 125,1 квадрат километр газар нутагт 732.100 хүн оршин суудаг. Орчин үеийн Иерусалим хот нь [[Иудын нуруу]]нд, [[Газар дундын тэнгис]] болон [[Сөнөсөн тэнгис]]ийн хойд цэгийн дунд оршдог бөгөөд [[Хуучны хот]]ын гадуур хөгжжээ. Иерусалим хот нь МЭӨ 4-р мянганы үед үүссэн бөгөөд дэлхийн хамгийн эртний хотуудын нэг юм. Мөн [[Иудаизм]]ын хамгийн ариун газар бөгөөд МЭӨ 10-р зуунаас Еврейчүүдийн сүсэг бишрэлийн төв байна. Иудаизмаас гадна Иерусалим нь [[Христийн шашин|Христийн шашны]] эртний ариун гэгээн газруудын нэг, мөн [[Ислам]]ын гурав дахь ариун газар юм. Хуучны хот нь 0.9 квадрат километр газар нутагтай, харьцангуй жижиг хэмжээтэй боловч шашны чухал газрууд олонтой. Үүнд: Еврейчүүдэд [[Сүмийн Уул]], [[Баруун Хана]], [[Христосын шашин]]тнуудад [[Ариун Авсны Сүм]], Мусульмантнуудад [[Чулууны Пөмбөгөр]], [[Ал-Акса сүм]] гэх зэргээр байна. 1860-аад он хүртэл дангаараа хот нь болсон Иерусалимын хаалттай хэсэг нь одоо Хуучны Хот гэгддэг бөгөөд үүнийг 1982 онд аюулд байгаа [[Дэлхийн өв]]үүдийн жагсаалтад оржээ. Хуучны хот нь уламжлалт ёсоороо бол дөрвөн хэсэгт хуваагдаж байсан. Харин одоогийн хуваагдал болох Арменийн, Христийн, Еврейн, Исламын хэсгүүд нь 19-р зууны эхэн үеэс л хэрэглэгдэж эхэлжээ. Өнөө үед бол Иерусалимын статус нь [[Израил-Палестины дайн]]д чухал асуудал болсоор байна. Израил улс [[Зүүн Иерусалим]]ыг эзлэсэн явдалд [[НҮБ]] болон бусад олон байгууллагууд эсэргүүцэж байгаагаа мэдэгдсэн бөгөөд үүнийг [[Палестин]]чууд ирээдүйн орныхоо нийслэлээ болгох талаар хардаг. UNSC 478-аас болж ихэнх гадны орнуудын элчин сайдын яамд Иерусалимд биш, хуучны түр зуурын нийслэл [[Тел-Авив]]т байрлуулдаг. == Зургийн цомог == <gallery> Knesset building (edited).jpg|[[Кнессет]] (төрийн ордон) Elyon.JPG|[[Израилын дээд шүүх|Дээд шүүх]] Hutz.JPG|Израилын гадаад хэргийн яам BankIsrael01 ST 06.jpg|[[Израилын төв банк]] HaMate HaArtzy 2 Jerusalem.jpg|Цагдаагийн албаны төв байр Julius Jacobs house.jpg|Ерөнхий сайдын ордон The Meeting Room at the President of Israel Residence.jpg|Улсын ерөнхийлөгчийн өргөө Jerusalem Schrein des Buches BW 1.JPG|[[Израил музей]] The National Library of Israel building - Amitay Katz.jpg|[[Израилын үндэсний номын сан]] Binyanei-HaUmah.JPG|Иерусалимын олон улсын хурлын төв AlbertEinsteinStatue-InIsraelAcademyOfSciencesAndHumanities-ByRobertBerks.JPG|[[Израилын шинжлэх ухааны академи]] Academy of the Hebrew Language.JPG|[[Еврей хэлний академи]] Jerusalem Botanical Garden Givat Ram.JPG|Ботаникийн цэцэрлэг JerusalemMunicipalityP4190008.JPG|Хуучин хотын захиргаа JerusalemMunicipalityP4190026.JPG|Шинэ хотын захиргаа </gallery> == Цаг уур == {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = | DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/013/c00043.htm Israel Meteorological Service] | Überschrift = | Ort = Иерусалим <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = 11.8 | hmfeb = 12.6 | hmmär = 15.4 | hmapr = 21.5 | hmmai = 25.3 | hmjun = 27.6 | hmjul = 29.0 | hmaug = 29.4 | hmsep = 28.2 | hmokt = 24.7 | hmnov = 18.8 | hmdez = 14.0 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = 6.4 | lmfeb = 6.4 | lmmär = 8.4 | lmapr = 12.6 | lmmai = 15.7 | lmjun = 17.8 | lmjul = 19.4 | lmaug = 19.5 | lmsep = 18.6 | lmokt = 16.6 | lmnov = 12.3 | lmdez = 8.4 <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 133.2 | nbfeb = 118.3 | nbmär = 92.7 | nbapr = 24.5 | nbmai = 3.2 | nbjun = 0.0 | nbjul = 0.0 | nbaug = 0.0 | nbsep = 0.3 | nbokt = 15.4 | nbnov = 60.8 | nbdez = 105.7 <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 12.9 | rdfeb = 11.7 | rdmär = 9.6 | rdapr = 4.4 | rdmai = 1.3 | rdjun = 0.0 | rdjul = 0.0 | rdaug = 0.0 | rdsep = 0.3 | rdokt = 3.6 | rdnov = 7.3 | rddez = 10.9 }} == Цахим холбоос == {{commonscat|Jerusalem|Иерусалим}} {{Wikiquote}} {{Wikivoyage}} {{Wiktionary}} * [https://www.jerusalem.muni.il/ Иерусалим хотын албан ёсны цахим хуудас] * [http://www.jerusalemp3.com Jerusalemp3], mp3 форматтай үнэгүй виртуаль турууд * [http://www.cityofdavid.org.il/hp_eng.asp Давидын хот] * [http://www.jerusalem.muni.il/jer_sys/map2000_eng/first1.asp Иерусалим хотын газрын зургууд] * [http://maps-of-jerusalem.huji.ac.il/ Иерусалим хотын эртний газрын зургууд] {{Израилын хот}} {{Иерусалим дүүрэг}} {{Азийн улс орон бүрийн нийслэл хот}} [[Ангилал:Иерусалим| ]] [[Ангилал:Азийн нийслэл]] [[Ангилал:Иерусалим дүүргийн хот]] [[Ангилал:Иерусалим дүүрэг]] [[Ангилал:Библийн суурин]] [[Ангилал:Израилын хот]] [[Ангилал:Исламын шашны мөргөлийн суурин]] [[Ангилал:Иудаизмын мөргөлийн суурин]] [[Ангилал:Христийн шашны мөргөлийн суурин]] [[Ангилал:Их-, дээд сургуультай хот]] [[Ангилал:Эртний Израилын хот]] lhcw1cym1khueqdrjelt178mc9i24r1 709074 709073 2022-08-20T15:03:07Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Иерусалим | native_name = {{unbulleted list|{{nobold|{{Script/Hebrew|יְרוּשָׁלַיִם}} ([[Еврей хэл|Еврей]])}}|{{nobold|{{Script/Arabic|القُدس}} ([[Араб хэл|Араб]])}}}} | settlement_type = [[Израилын хотын жагсаалт|Хот]] | image_skyline = {{multiple image|total_width=300px|perrow=1/3/1/2|border=infobox | image1= HaArbaa IMG 0541 (cropped).JPG | alt1 = | image2= OldCityJerusalem01 ST 06.JPG | alt2 = | image3= Mamila.JPG | alt3 = | image4= Knesset (cropped).jpg | alt4 = | image5= Film location of Appointment with Death (1988).jpg | alt5 = | image6= David's Tower 1.jpg | alt6 = | image7= Western wall jerusalem night.jpg | alt7 = }} | image_caption = '''Дээд талаас цагийн зүүний дагуу:'''<br/>[[Мар Елиа сүм|Гн.Элиагийн сүмээс]] хойш харсан Иерусалимын тэнгэрийн хаяа; [[Иерусалимын хуучин хот|Хуучин хот]] дахь [[Араб зах (Хуучин хот)|зах]]; [[Мамилла худалдааны төв]]; [[Кнессет]]; [[Хадны бөмбөгөр]]; цайз ([[Давидын цамхаг]]) ба [[Иерусалимын хэрэм|Хуучин хотын хэрэм]]; ба [[Баруун Хана]] | image_flag = Flag of Jerusalem.svg | flag_alt = Иерусалимын Туг | flag_link = Иерусалимын туг | image_shield = Emblem of Jerusalem.svg | shield_alt = Иерусалимын Сүлд | shield_link = Иерусалимын сүлд | shield_size = 69px | nickname = {{ubl|{{transl|ar|Ir ha-Kodesh}} (Ариун Хот)|{{transl|ar|Bayt al-Maqdis}} (Гэгээнтний Өргөө)}} | pushpin_map = Israel | pushpin_relief = 1 | pushpin_label_position = bottom | pushpin_map_alt = Иерусалимын байршил | coordinates = {{WikidataCoord|Q1218|region:IL-JM_type:city|disply=inline,title}} | subdivision_type = Захирсан | subdivision_name = [[Израил]] | subdivision_type1 = Нэхэж буй | subdivision_name1 = [[Израил]] ба [[Палестин]]{{refn|group=note|Палестин Улс нь (Палестины Үндсэн хууль, 1-р бүлэг: 3-р зүйлийн дагуу) Иерусалим хотыг өөрийн нийслэл гэж үздэг.<ref name=BasicLawPal-T1A3>[http://www.palestinianbasiclaw.org/basic-law/2003-amended-basic-law 2003 Amended Basic Law]. Basic Law of Palestine. Retrieved 9 December 2012.</ref> However, the documents of the [[PLO]]'s Negotiations Affairs Department (NAD) often refer to [[East Jerusalem]] (rather than the whole of Jerusalem) as a future capital, and sometimes as the current capital. One of its 2010 documents, described as "for discussion purposes only", says that Palestine has a '"vision"' for a future in which "East Jerusalem ... shall be the capital of Palestine, and West Jerusalem shall be the capital of Israel",<ref name=PLO-NAD-2010>{{cite web |work=PLO-NAD |date=June 2010 |url=http://www.nad-plo.org/userfiles/file/Non-Peper/Jerusalem%20Non-Paper-%20Final%20%20June%202010.pdf |title=Jerusalem Non-Paper |archive-url=https://web.archive.org/web/20120206101131/http://www.nad-plo.org/userfiles/file/Non-Peper/Jerusalem%20Non-Paper-%20Final%20%20June%202010.pdf |archive-date=6 February 2012 |access-date=25 July 2018}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.nad-plo.org/etemplate.php?id=59 |title=Statements and Speeches |archive-url=https://web.archive.org/web/20160418223336/http://www.nad-plo.org/etemplate.php?id=59 |archive-date=18 April 2016 |work=nad-plo.org |access-date=25 November 2014 |page=2 |quote="This paper is '''for discussion purposes only'''. Nothing is agreed until everything is agreed.Palestinian '''vision''' for Jerusalem...Pursuant to our '''vision''', '''East Jerusalem''', as defined by its pre-1967 occupation municipal borders, '''shall be the capital of Palestine, and West Jerusalem shall be the capital of Israel''', with each state enjoying full sovereignty over its respective part of the city."}}</ref> and one of its 2013 documents refers to "Palestine's capital, East Jerusalem", and states that "Occupied East Jerusalem is the natural socio-economic and political center for the future Palestinian state", while also stating that "Jerusalem has always been and remains the political, administrative and spiritual heart of Palestine" and that "The Palestinian acceptance of the 1967 border, which includes East Jerusalem, is a painful compromise".<ref name=PLO-NAD-2013>{{cite web |work=PLO-Negotiations Affairs Department (NAD) |date=August 2013 |url=http://www.nad-plo.org/userfiles/file/Factsheet%202013/EJ%20TODAY_FINAL%20REPORT_II.pdf |title=East Jerusalem today – Palestine's Capital: The 1967 border in Jerusalem and Israel's illegal policies on the ground |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304121305/http://www.nad-plo.org/userfiles/file/Factsheet%202013/EJ%20TODAY_FINAL%20REPORT_II.pdf |archive-date=4 March 2016 |access-date=25 November 2014 |quote=" ... Palestine's capital, East Jerusalem ... The Palestinian acceptance of the 1967 border, which includes East Jerusalem, is a painful compromise: ... Jerusalem has always been and remains the political, administrative and spiritual heart of Palestine. Occupied East Jerusalem is the natural socio-economic and political center for the future Palestinian state."}}</ref>}} | subdivision_type2 = [[Израилын дүүргүүд|Израилын дүүрэг]] | subdivision_name2 = [[Иерусалим дүүрэг|Иерусалим]] | subdivision_type3 = [[Палестины мужууд|Палестины муж]] | subdivision_name3 = [[Кудс муж|Кудс]] | established_title = [[Гихон]] суурин | established_date = МЭӨ 3000–2800 | established_title1 = Давидын хот | established_date1 = {{circa|1000 BCE}} | established_title2 = [[Иерусалимын хэрэ|Одоогийн хуучин хотын хэрэм]] баригдсан | established_date2 = 1541 | established_title3 = [[Хотын Шугам (Иерусалим)|Зүүн-Баруун Иерусалимын хуваалт]] | established_date3 = 1948 | established_title4 = [[Зүүн Иерусалимын хавсарган нэгтгэлт]] | established_date4 = 1967 | established_title5 = [[Иерусалимын тухай хууль]] | established_date5 = 1980 | government_type = [[Хотын дарга–зөвлөлийн засаг|Хотын дарга–зөвлөл]] | governing_body = [[Иерусалимын хотын захиргаа]] | leader_party = [[Ликуд]] | leader_title = [[Иерусалимын хотын дарга|Хотын дарга]] | leader_name = [[Моше Лион]] | unit_pref = | area_total_km2 = 125156 | area_metro_km2 = 652000 | elevation_m = 754 | population_as_of = {{Israel populations|Year}} | population_footnotes = {{Israel populations|reference}} | population_total = {{Israel populations|Jerusalem}} | population_density_km2 = auto | population_metro_footnotes = <ref>{{cite web |url=http://www.cbs.gov.il/reader/shnaton/templ_shnaton_e.html?num_tab=st02_25&CYear=2017 |title=Localities, Population and Density per Sq. Km., by Metropolitan Area and Selected Localities |date=6 September 2017 |publisher=Israel Central Bureau of Statistics |access-date=19 September 2017}}</ref> | population_metro = 1,253,900 | population_demonyms = {{ubl|[[Иерусалимшууд]]|(Еврей: {{transl|he|Yerushalmi}})|(Араб: {{transl|ar|[[wikt:Qudsi|Кудси]]/[[Макдиси]]}})}} | demographics_type1 = [[Иерусалимын хүн ам зүйн түүх|Хүн ам]] (2017) | demographics1_footnotes = <ref>{{Cite web |url=http://en.jerusaleminstitute.org.il/.upload/jerusalem/Jeruslaem%20Facts%20and%20Trends%202018-%202.Population.pdf |title=פרסומים – מכון ירושלים למחקרי מדיניות}}</ref><ref>{{cite web |title=Communication notice 156/2019: Selected Data on the Occasion of Jerusalem Day (2016-2018) |author=Israel Central Bureau of Statistics |date=29 May 2019 |quote=Of these, 559,849 were Jews and others (62.1%) – 341,453 Arabs (37.9%) |lang=he |url=https://www.cbs.gov.il/he/mediarelease/DocLib/2019/156/11_19_156b.pdf}}</ref> | demographics1_title1 = [[Израилын Еврейчүүд|Еврей]] | demographics1_info1 = 60.8% | demographics1_title2 = [[Израилын Араб иргэд|Араб]] | demographics1_info2 = 37.9% | demographics1_title3 = бусад | demographics1_info3 = 1.3% | blank1_name = [[Хүний хөгжлийн илтгэцүүр|ХХИ]] (2018) | blank1_info = 0.704<ref>{{cite web |last1=Sub-national HDI |title=Area Database |publisher=Global Data Lab |url=https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/ |website=hdi.globaldatalab.org |language=en}}</ref> – <span style="color:#090;">өндөр</span> | timezone1 = [[Израилын Стандарт Цаг|IST]], [[Палестины Зуны Цаг|PST]] | utc_offset1 = +02:00 | timezone1_DST = [[Израилын Зуны Цаг|IDT]], [[Палестины Зуны Цаг|PDT]] | utc_offset1_DST = +03:00 | postal_code_type = [[Израилын Шуудангийн код|Шуудангийн код]] | postal_code = 9XXXXXX | area_code_type = [[Израилын утасны дугаар|Бүсийн дугаар]] | area_code = +972-2 | website = {{URL|https://www.jerusalem.muni.il/en|jerusalem.muni.il}} | footnotes = {{Infobox designation list |embed = yes |designation1 = World Heritage Site |designation1_offname = [[Иерусалимын хуучин хот|Иерусалимын хуучин хот ба түүний хэрэм]] |designation1_type = Соёлын |designation1_criteria = ii, iii, vi |designation1_date = 1981 |designation1_number = [https://whc.unesco.org/en/list/148 148] |designation1_free1name = Бүс |designation1_free1value= [[Арабын улсууд дахь дэлхийн өвийн жагсаалт|Арабын улсууд]] |designation1_free2name = [[Устах аюулд буй өвүүд|Аюулд орсон]] |designation1_free2value= 1982–одоо үе }} }} '''Иерусалим''' ([[Еврей хэл|Еврэй]]: יְרוּשָׁלַיִם‎ ''Йерушалайим''; [[Араб хэл|Араб]]: القُدس ''Ал-Кудс'') нь [[Израил]] улсын [[нийслэл]] бөгөөд газар нутаг, хүн амаараа хамгийн том [[хот]] нь юм. 125,1 квадрат километр газар нутагт 732.100 хүн оршин суудаг. Орчин үеийн Иерусалим хот нь [[Иудын нуруу]]нд, [[Газар дундын тэнгис]] болон [[Сөнөсөн тэнгис]]ийн хойд цэгийн дунд оршдог бөгөөд [[Хуучны хот]]ын гадуур хөгжжээ. Иерусалим хот нь МЭӨ 4-р мянганы үед үүссэн бөгөөд дэлхийн хамгийн эртний хотуудын нэг юм. Мөн [[Иудаизм]]ын хамгийн ариун газар бөгөөд МЭӨ 10-р зуунаас Еврейчүүдийн сүсэг бишрэлийн төв байна. Иудаизмаас гадна Иерусалим нь [[Христийн шашин|Христийн шашны]] эртний ариун гэгээн газруудын нэг, мөн [[Ислам]]ын гурав дахь ариун газар юм. Хуучны хот нь 0.9 квадрат километр газар нутагтай, харьцангуй жижиг хэмжээтэй боловч шашны чухал газрууд олонтой. Үүнд: Еврейчүүдэд [[Сүмийн Уул]], [[Баруун Хана]], [[Христосын шашин]]тнуудад [[Ариун Авсны Сүм]], Мусульмантнуудад [[Чулууны Пөмбөгөр]], [[Ал-Акса сүм]] гэх зэргээр байна. 1860-аад он хүртэл дангаараа хот нь болсон Иерусалимын хаалттай хэсэг нь одоо Хуучны Хот гэгддэг бөгөөд үүнийг 1982 онд аюулд байгаа [[Дэлхийн өв]]үүдийн жагсаалтад оржээ. Хуучны хот нь уламжлалт ёсоороо бол дөрвөн хэсэгт хуваагдаж байсан. Харин одоогийн хуваагдал болох Арменийн, Христийн, Еврейн, Исламын хэсгүүд нь 19-р зууны эхэн үеэс л хэрэглэгдэж эхэлжээ. Өнөө үед бол Иерусалимын статус нь [[Израил-Палестины дайн]]д чухал асуудал болсоор байна. Израил улс [[Зүүн Иерусалим]]ыг эзлэсэн явдалд [[НҮБ]] болон бусад олон байгууллагууд эсэргүүцэж байгаагаа мэдэгдсэн бөгөөд үүнийг [[Палестин]]чууд ирээдүйн орныхоо нийслэлээ болгох талаар хардаг. UNSC 478-аас болж ихэнх гадны орнуудын элчин сайдын яамд Иерусалимд биш, хуучны түр зуурын нийслэл [[Тел-Авив]]т байрлуулдаг. == Зургийн цомог == <gallery> Knesset building (edited).jpg|[[Кнессет]] (төрийн ордон) Elyon.JPG|[[Израилын дээд шүүх|Дээд шүүх]] Hutz.JPG|Израилын гадаад хэргийн яам BankIsrael01 ST 06.jpg|[[Израилын төв банк]] HaMate HaArtzy 2 Jerusalem.jpg|Цагдаагийн албаны төв байр Julius Jacobs house.jpg|Ерөнхий сайдын ордон The Meeting Room at the President of Israel Residence.jpg|Улсын ерөнхийлөгчийн өргөө Jerusalem Schrein des Buches BW 1.JPG|[[Израил музей]] The National Library of Israel building - Amitay Katz.jpg|[[Израилын үндэсний номын сан]] Binyanei-HaUmah.JPG|Иерусалимын олон улсын хурлын төв AlbertEinsteinStatue-InIsraelAcademyOfSciencesAndHumanities-ByRobertBerks.JPG|[[Израилын шинжлэх ухааны академи]] Academy of the Hebrew Language.JPG|[[Еврей хэлний академи]] Jerusalem Botanical Garden Givat Ram.JPG|Ботаникийн цэцэрлэг JerusalemMunicipalityP4190008.JPG|Хуучин хотын захиргаа JerusalemMunicipalityP4190026.JPG|Шинэ хотын захиргаа </gallery> == Цаг уур == {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = | DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/013/c00043.htm Israel Meteorological Service] | Überschrift = | Ort = Иерусалим <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = 11.8 | hmfeb = 12.6 | hmmär = 15.4 | hmapr = 21.5 | hmmai = 25.3 | hmjun = 27.6 | hmjul = 29.0 | hmaug = 29.4 | hmsep = 28.2 | hmokt = 24.7 | hmnov = 18.8 | hmdez = 14.0 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = 6.4 | lmfeb = 6.4 | lmmär = 8.4 | lmapr = 12.6 | lmmai = 15.7 | lmjun = 17.8 | lmjul = 19.4 | lmaug = 19.5 | lmsep = 18.6 | lmokt = 16.6 | lmnov = 12.3 | lmdez = 8.4 <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 133.2 | nbfeb = 118.3 | nbmär = 92.7 | nbapr = 24.5 | nbmai = 3.2 | nbjun = 0.0 | nbjul = 0.0 | nbaug = 0.0 | nbsep = 0.3 | nbokt = 15.4 | nbnov = 60.8 | nbdez = 105.7 <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 12.9 | rdfeb = 11.7 | rdmär = 9.6 | rdapr = 4.4 | rdmai = 1.3 | rdjun = 0.0 | rdjul = 0.0 | rdaug = 0.0 | rdsep = 0.3 | rdokt = 3.6 | rdnov = 7.3 | rddez = 10.9 }} == Цахим холбоос == {{commonscat|Jerusalem|Иерусалим}} {{Wikiquote}} {{Wikivoyage}} {{Wiktionary}} * [https://www.jerusalem.muni.il/ Иерусалим хотын албан ёсны цахим хуудас] * [http://www.jerusalemp3.com Jerusalemp3], mp3 форматтай үнэгүй виртуаль турууд * [http://www.cityofdavid.org.il/hp_eng.asp Давидын хот] * [http://www.jerusalem.muni.il/jer_sys/map2000_eng/first1.asp Иерусалим хотын газрын зургууд] * [http://maps-of-jerusalem.huji.ac.il/ Иерусалим хотын эртний газрын зургууд] == Тэмдэглэл == <references group="note" /> == Эшлэл == <references />{{Израилын хот}} {{Иерусалим дүүрэг}} {{Азийн улс орон бүрийн нийслэл хот}} [[Ангилал:Иерусалим| ]] [[Ангилал:Азийн нийслэл]] [[Ангилал:Иерусалим дүүргийн хот]] [[Ангилал:Иерусалим дүүрэг]] [[Ангилал:Библийн суурин]] [[Ангилал:Израилын хот]] [[Ангилал:Исламын шашны мөргөлийн суурин]] [[Ангилал:Иудаизмын мөргөлийн суурин]] [[Ангилал:Христийн шашны мөргөлийн суурин]] [[Ангилал:Их-, дээд сургуультай хот]] [[Ангилал:Эртний Израилын хот]] mkpimvdcrxb2kkf5cfj80qg09f0mjzf 709077 709074 2022-08-20T15:16:59Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Иерусалим | native_name = {{unbulleted list|{{nobold|{{Script/Hebrew|יְרוּשָׁלַיִם}} ([[Еврей хэл|Еврей]])}}|{{nobold|{{Script/Arabic|القُدس}} ([[Араб хэл|Араб]])}}}} | settlement_type = [[Израилын хотын жагсаалт|Хот]] | image_skyline = {{multiple image|total_width=300px|perrow=1/3/1/2|border=infobox | image1= HaArbaa IMG 0541 (cropped).JPG | alt1 = | image2= OldCityJerusalem01 ST 06.JPG | alt2 = | image3= Mamila.JPG | alt3 = | image4= Knesset (cropped).jpg | alt4 = | image5= Film location of Appointment with Death (1988).jpg | alt5 = | image6= David's Tower 1.jpg | alt6 = | image7= Western wall jerusalem night.jpg | alt7 = }} | image_caption = '''Дээд талаас цагийн зүүний дагуу:'''<br/>[[Мар Елиа сүм|Гн.Элиагийн сүмээс]] хойш харсан Иерусалимын тэнгэрийн хаяа; [[Иерусалимын хуучин хот|Хуучин хот]] дахь [[Араб зах (Хуучин хот)|зах]]; [[Мамилла худалдааны төв]]; [[Кнессет]]; [[Хадны бөмбөгөр]]; цайз ([[Давидын цамхаг]]) ба [[Иерусалимын хэрэм|Хуучин хотын хэрэм]]; ба [[Баруун Хана]] | image_flag = Flag of Jerusalem.svg | flag_alt = Иерусалимын Туг | flag_link = Иерусалимын туг | image_shield = Emblem of Jerusalem.svg | shield_alt = Иерусалимын Сүлд | shield_link = Иерусалимын сүлд | shield_size = 69px | nickname = {{ubl|{{transl|ar|Ir ha-Kodesh}} (Ариун Хот)|{{transl|ar|Bayt al-Maqdis}} (Гэгээнтний Өргөө)}} | pushpin_map = Israel | pushpin_relief = 1 | pushpin_label_position = bottom | pushpin_map_alt = Иерусалимын байршил | coordinates = {{WikidataCoord|Q1218|region:IL-JM_type:city|disply=inline,title}} | subdivision_type = Захирсан | subdivision_name = [[Израил]] | subdivision_type1 = Нэхэж буй | subdivision_name1 = [[Израил]] ба [[Палестин]]{{refn|group=note|Палестин Улс нь (Палестины Үндсэн хууль, 1-р бүлэг: 3-р зүйлийн дагуу) Иерусалим хотыг өөрийн нийслэл гэж үздэг.<ref name=BasicLawPal-T1A3>[http://www.palestinianbasiclaw.org/basic-law/2003-amended-basic-law 2003 Amended Basic Law]. Basic Law of Palestine. Retrieved 9 December 2012.</ref> Гэвч [[Палестины Чөлөөлөх Байгуулга|ПЧБ]]-ын Хэлэлцээрийн Албаны Департаментын (ХАД) бичиг баримтад [[Зүүн Иерусалим]]ыг (Иерусалим бүхэлдээ биш) ирээдүйн нийслэл, заримдаа одоогийн нийслэл гэж тодорхойлдог. "Зөвхөн хэлэлцүүлгийн зорилгоор" гэж тодорхойлсон 2010 оны баримт бичгүүдийн нэгт нь Палестинд "Зүүн Иерусалим нь Палестины нийслэл, Баруун Иерусалим нь Израилын нийслэл байх ирээдүйн тухай" "алсын хараа"-тай гэж заасан байдаг,<ref name=PLO-NAD-2010>{{cite web |work=PLO-NAD |date=June 2010 |url=http://www.nad-plo.org/userfiles/file/Non-Peper/Jerusalem%20Non-Paper-%20Final%20%20June%202010.pdf |title=Jerusalem Non-Paper |archive-url=https://web.archive.org/web/20120206101131/http://www.nad-plo.org/userfiles/file/Non-Peper/Jerusalem%20Non-Paper-%20Final%20%20June%202010.pdf |archive-date=6 February 2012 |access-date=25 July 2018}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.nad-plo.org/etemplate.php?id=59 |title=Statements and Speeches |archive-url=https://web.archive.org/web/20160418223336/http://www.nad-plo.org/etemplate.php?id=59 |archive-date=18 April 2016 |work=nad-plo.org |access-date=25 November 2014 |page=2 |quote="This paper is '''for discussion purposes only'''. Nothing is agreed until everything is agreed.Palestinian '''vision''' for Jerusalem...Pursuant to our '''vision''', '''East Jerusalem''', as defined by its pre-1967 occupation municipal borders, '''shall be the capital of Palestine, and West Jerusalem shall be the capital of Israel''', with each state enjoying full sovereignty over its respective part of the city."}}</ref> ба 2013 оны баримт бичгүүдийн нэгт нь "Палестины нийслэл Зүүн Иерусалим"-ыг дурдаж, "Эзлэгдсэн Зүүн Иерусалим нь ирээдүйн Палестины улсын нийгэм, эдийн засаг, улс төрийн байгалийн төв" гэж тэмдэглэсэн бөгөөд мөн "Иерусалим нь Палестины улс төр, засаг захиргаа, оюун санааны зүрх нь үргэлж байсаар ирсэн бөгөөд одоо ч хэвээр байгаа бөгөөд "Палестин зүүн Иерусалимыг багтаасан 1967 оны хилийг хүлээн зөвшөөрсөн нь гашуун буулт юм" гэжээ.<ref name=PLO-NAD-2013>{{cite web |work=PLO-Negotiations Affairs Department (NAD) |date=August 2013 |url=http://www.nad-plo.org/userfiles/file/Factsheet%202013/EJ%20TODAY_FINAL%20REPORT_II.pdf |title=East Jerusalem today – Palestine's Capital: The 1967 border in Jerusalem and Israel's illegal policies on the ground |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304121305/http://www.nad-plo.org/userfiles/file/Factsheet%202013/EJ%20TODAY_FINAL%20REPORT_II.pdf |archive-date=4 March 2016 |access-date=25 November 2014 |quote=" ... Palestine's capital, East Jerusalem ... The Palestinian acceptance of the 1967 border, which includes East Jerusalem, is a painful compromise: ... Jerusalem has always been and remains the political, administrative and spiritual heart of Palestine. Occupied East Jerusalem is the natural socio-economic and political center for the future Palestinian state."}}</ref>}} | subdivision_type2 = [[Израилын дүүргүүд|Израилын дүүрэг]] | subdivision_name2 = [[Иерусалим дүүрэг|Иерусалим]] | subdivision_type3 = [[Палестины мужууд|Палестины муж]] | subdivision_name3 = [[Кудс муж|Кудс]] | established_title = [[Гихон]] суурин | established_date = МЭӨ 3000–2800 | established_title1 = Давидын хот | established_date1 = {{circa|1000 BCE}} | established_title2 = [[Иерусалимын хэрэ|Одоогийн хуучин хотын хэрэм]] баригдсан | established_date2 = 1541 | established_title3 = [[Хотын Шугам (Иерусалим)|Зүүн-Баруун Иерусалимын хуваалт]] | established_date3 = 1948 | established_title4 = [[Зүүн Иерусалимын хавсарган нэгтгэлт]] | established_date4 = 1967 | established_title5 = [[Иерусалимын тухай хууль]] | established_date5 = 1980 | government_type = [[Хотын дарга–зөвлөлийн засаг|Хотын дарга–зөвлөл]] | governing_body = [[Иерусалимын хотын захиргаа]] | leader_party = [[Ликуд]] | leader_title = [[Иерусалимын хотын дарга|Хотын дарга]] | leader_name = [[Моше Лион]] | unit_pref = | area_total_km2 = 125156 | area_metro_km2 = 652000 | elevation_m = 754 | population_as_of = {{Israel populations|Year}} | population_footnotes = {{Israel populations|reference}} | population_total = {{Israel populations|Jerusalem}} | population_density_km2 = auto | population_metro_footnotes = <ref>{{cite web |url=http://www.cbs.gov.il/reader/shnaton/templ_shnaton_e.html?num_tab=st02_25&CYear=2017 |title=Localities, Population and Density per Sq. Km., by Metropolitan Area and Selected Localities |date=6 September 2017 |publisher=Israel Central Bureau of Statistics |access-date=19 September 2017}}</ref> | population_metro = 1,253,900 | population_demonyms = {{ubl|[[Иерусалимшууд]]|(Еврей: {{transl|he|Yerushalmi}})|(Араб: {{transl|ar|[[wikt:Qudsi|Кудси]]/[[Макдиси]]}})}} | demographics_type1 = [[Иерусалимын хүн ам зүйн түүх|Хүн ам]] (2017) | demographics1_footnotes = <ref>{{Cite web |url=http://en.jerusaleminstitute.org.il/.upload/jerusalem/Jeruslaem%20Facts%20and%20Trends%202018-%202.Population.pdf |title=פרסומים – מכון ירושלים למחקרי מדיניות}}</ref><ref>{{cite web |title=Communication notice 156/2019: Selected Data on the Occasion of Jerusalem Day (2016-2018) |author=Israel Central Bureau of Statistics |date=29 May 2019 |quote=Of these, 559,849 were Jews and others (62.1%) – 341,453 Arabs (37.9%) |lang=he |url=https://www.cbs.gov.il/he/mediarelease/DocLib/2019/156/11_19_156b.pdf}}</ref> | demographics1_title1 = [[Израилын Еврейчүүд|Еврей]] | demographics1_info1 = 60.8% | demographics1_title2 = [[Израилын Араб иргэд|Араб]] | demographics1_info2 = 37.9% | demographics1_title3 = бусад | demographics1_info3 = 1.3% | blank1_name = [[Хүний хөгжлийн илтгэцүүр|ХХИ]] (2018) | blank1_info = 0.704<ref>{{cite web |last1=Sub-national HDI |title=Area Database |publisher=Global Data Lab |url=https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/ |website=hdi.globaldatalab.org |language=en}}</ref> – <span style="color:#090;">өндөр</span> | timezone1 = [[Израилын Стандарт Цаг|IST]], [[Палестины Зуны Цаг|PST]] | utc_offset1 = +02:00 | timezone1_DST = [[Израилын Зуны Цаг|IDT]], [[Палестины Зуны Цаг|PDT]] | utc_offset1_DST = +03:00 | postal_code_type = [[Израилын Шуудангийн код|Шуудангийн код]] | postal_code = 9XXXXXX | area_code_type = [[Израилын утасны дугаар|Бүсийн дугаар]] | area_code = +972-2 | website = {{URL|https://www.jerusalem.muni.il/en|jerusalem.muni.il}} | footnotes = {{Infobox designation list |embed = yes |designation1 = World Heritage Site |designation1_offname = [[Иерусалимын хуучин хот|Иерусалимын хуучин хот ба түүний хэрэм]] |designation1_type = Соёлын |designation1_criteria = ii, iii, vi |designation1_date = 1981 |designation1_number = [https://whc.unesco.org/en/list/148 148] |designation1_free1name = Бүс |designation1_free1value= [[Арабын улсууд дахь дэлхийн өвийн жагсаалт|Арабын улсууд]] |designation1_free2name = [[Устах аюулд буй өвүүд|Аюулд орсон]] |designation1_free2value= 1982–одоо үе }} }} '''Иерусалим''' ([[Еврей хэл|Еврэй]]: יְרוּשָׁלַיִם‎ ''Йерушалайим''; [[Араб хэл|Араб]]: القُدس ''Ал-Кудс'') нь [[Израил]] улсын [[нийслэл]] бөгөөд газар нутаг, хүн амаараа хамгийн том [[хот]] нь юм. 125,1 квадрат километр газар нутагт 732.100 хүн оршин суудаг. Орчин үеийн Иерусалим хот нь [[Иудын нуруу]]нд, [[Газар дундын тэнгис]] болон [[Сөнөсөн тэнгис]]ийн хойд цэгийн дунд оршдог бөгөөд [[Хуучны хот]]ын гадуур хөгжжээ. Иерусалим хот нь МЭӨ 4-р мянганы үед үүссэн бөгөөд дэлхийн хамгийн эртний хотуудын нэг юм. Мөн [[Иудаизм]]ын хамгийн ариун газар бөгөөд МЭӨ 10-р зуунаас Еврейчүүдийн сүсэг бишрэлийн төв байна. Иудаизмаас гадна Иерусалим нь [[Христийн шашин|Христийн шашны]] эртний ариун гэгээн газруудын нэг, мөн [[Ислам]]ын гурав дахь ариун газар юм. Хуучны хот нь 0.9 квадрат километр газар нутагтай, харьцангуй жижиг хэмжээтэй боловч шашны чухал газрууд олонтой. Үүнд: Еврейчүүдэд [[Сүмийн Уул]], [[Баруун Хана]], [[Христосын шашин]]тнуудад [[Ариун Авсны Сүм]], Мусульмантнуудад [[Чулууны Пөмбөгөр]], [[Ал-Акса сүм]] гэх зэргээр байна. 1860-аад он хүртэл дангаараа хот нь болсон Иерусалимын хаалттай хэсэг нь одоо Хуучны Хот гэгддэг бөгөөд үүнийг 1982 онд аюулд байгаа [[Дэлхийн өв]]үүдийн жагсаалтад оржээ. Хуучны хот нь уламжлалт ёсоороо бол дөрвөн хэсэгт хуваагдаж байсан. Харин одоогийн хуваагдал болох Арменийн, Христийн, Еврейн, Исламын хэсгүүд нь 19-р зууны эхэн үеэс л хэрэглэгдэж эхэлжээ. Өнөө үед бол Иерусалимын статус нь [[Израил-Палестины дайн]]д чухал асуудал болсоор байна. Израил улс [[Зүүн Иерусалим]]ыг эзлэсэн явдалд [[НҮБ]] болон бусад олон байгууллагууд эсэргүүцэж байгаагаа мэдэгдсэн бөгөөд үүнийг [[Палестин]]чууд ирээдүйн орныхоо нийслэлээ болгох талаар хардаг. UNSC 478-аас болж ихэнх гадны орнуудын элчин сайдын яамд Иерусалимд биш, хуучны түр зуурын нийслэл [[Тел-Авив]]т байрлуулдаг. == Зургийн цомог == <gallery> Knesset building (edited).jpg|[[Кнессет]] (төрийн ордон) Elyon.JPG|[[Израилын дээд шүүх|Дээд шүүх]] Hutz.JPG|Израилын гадаад хэргийн яам BankIsrael01 ST 06.jpg|[[Израилын төв банк]] HaMate HaArtzy 2 Jerusalem.jpg|Цагдаагийн албаны төв байр Julius Jacobs house.jpg|Ерөнхий сайдын ордон The Meeting Room at the President of Israel Residence.jpg|Улсын ерөнхийлөгчийн өргөө Jerusalem Schrein des Buches BW 1.JPG|[[Израил музей]] The National Library of Israel building - Amitay Katz.jpg|[[Израилын үндэсний номын сан]] Binyanei-HaUmah.JPG|Иерусалимын олон улсын хурлын төв AlbertEinsteinStatue-InIsraelAcademyOfSciencesAndHumanities-ByRobertBerks.JPG|[[Израилын шинжлэх ухааны академи]] Academy of the Hebrew Language.JPG|[[Еврей хэлний академи]] Jerusalem Botanical Garden Givat Ram.JPG|Ботаникийн цэцэрлэг JerusalemMunicipalityP4190008.JPG|Хуучин хотын захиргаа JerusalemMunicipalityP4190026.JPG|Шинэ хотын захиргаа </gallery> == Цаг уур == {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = | DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/013/c00043.htm Israel Meteorological Service] | Überschrift = | Ort = Иерусалим <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = 11.8 | hmfeb = 12.6 | hmmär = 15.4 | hmapr = 21.5 | hmmai = 25.3 | hmjun = 27.6 | hmjul = 29.0 | hmaug = 29.4 | hmsep = 28.2 | hmokt = 24.7 | hmnov = 18.8 | hmdez = 14.0 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = 6.4 | lmfeb = 6.4 | lmmär = 8.4 | lmapr = 12.6 | lmmai = 15.7 | lmjun = 17.8 | lmjul = 19.4 | lmaug = 19.5 | lmsep = 18.6 | lmokt = 16.6 | lmnov = 12.3 | lmdez = 8.4 <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 133.2 | nbfeb = 118.3 | nbmär = 92.7 | nbapr = 24.5 | nbmai = 3.2 | nbjun = 0.0 | nbjul = 0.0 | nbaug = 0.0 | nbsep = 0.3 | nbokt = 15.4 | nbnov = 60.8 | nbdez = 105.7 <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 12.9 | rdfeb = 11.7 | rdmär = 9.6 | rdapr = 4.4 | rdmai = 1.3 | rdjun = 0.0 | rdjul = 0.0 | rdaug = 0.0 | rdsep = 0.3 | rdokt = 3.6 | rdnov = 7.3 | rddez = 10.9 }} == Цахим холбоос == {{commonscat|Jerusalem|Иерусалим}} {{Wikiquote}} {{Wikivoyage}} {{Wiktionary}} * [https://www.jerusalem.muni.il/ Иерусалим хотын албан ёсны цахим хуудас] * [http://www.jerusalemp3.com Jerusalemp3], mp3 форматтай үнэгүй виртуаль турууд * [http://www.cityofdavid.org.il/hp_eng.asp Давидын хот] * [http://www.jerusalem.muni.il/jer_sys/map2000_eng/first1.asp Иерусалим хотын газрын зургууд] * [http://maps-of-jerusalem.huji.ac.il/ Иерусалим хотын эртний газрын зургууд] == Тэмдэглэл == <references group="note" /> == Эшлэл == <references />{{Израилын хот}} {{Иерусалим дүүрэг}} {{Азийн улс орон бүрийн нийслэл хот}} [[Ангилал:Иерусалим| ]] [[Ангилал:Азийн нийслэл]] [[Ангилал:Иерусалим дүүргийн хот]] [[Ангилал:Иерусалим дүүрэг]] [[Ангилал:Библийн суурин]] [[Ангилал:Израилын хот]] [[Ангилал:Исламын шашны мөргөлийн суурин]] [[Ангилал:Иудаизмын мөргөлийн суурин]] [[Ангилал:Христийн шашны мөргөлийн суурин]] [[Ангилал:Их-, дээд сургуультай хот]] [[Ангилал:Эртний Израилын хот]] obnue65b1dibftaaz298geyj29vxuzz 0 8654 709138 665198 2022-08-21T11:17:08Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Мекка <!-- As this is the English Wikipedia, the name commonly used in English goes here. For a longer explanation, see the article talk page --> | subdivision_name2 = Ариун Нийслэлийн Захиргаа | image_skyline = File:لقطة مكة المكرمة.jpg | image_size = 290px | image_seal = Seal of Mecca.svg | image_flag = Flag of Mecca.svg | population_demonym = Макки<br />{{lang|ar|مكي}} | pop_est_as_of = 2020 | population_rank = 3-р | population_est = 2042000 | population_as_of = 2015 | population_total = 1578722 | leader_name1 = [[Халид ибн Фейсал Аль Сауд]] | leader_title1 = Мужын захирагч | leader_title = Хотын дарга | leader_name = Усама аль-Бар | subdivision_type2 = [[Саудын Арабйн захиргааны жагсаалт|Захиргаа]] | official_name = Макках Ал-Мукаррамах<br />{{lang|ar|مكة المكرمة}} | subdivision_name1 = [[Мекка тойрог]] | subdivision_type1 = [[Саудын Арабын мужууд|Муж]] | subdivision_name = {{flag|Саудын Араб}} | subdivision_type = Улс | established_title = Settled by [[Jurhum]] | coordinates = {{coord|21|25|21|N|39|49|24|E}} | pushpin_map = Saudi Arabia | other_name = Ариун Нийслэл<br />{{lang|ar|العاصمة المقدسة}}<br />Бүх тосгонуудын эх<br />{{lang|ar|أم القرى}} | settlement_type = [[Хот]] | native_name_lang = ar | native_name = مكة | timezone1 = [[Арабын Стандарт Цаг|AST]] | utc_offset = +3 | area_code = +966-12 | website = {{URL|holymakkah.gov.sa}} | elevation_m = 277 | flag_size = 135px | blank_emblem_size = 100px | total_type = | coor_pinpoint = | area_total_km2 = 1200 | area_land_km2 = 760 | translit_lang1 = | area_urban_km2 = }} '''Мекка''' буюу '''Макка(х)''', албан ёсоор '''Макках Ал-Мукаррамах''', {{lang-ar| مكّة المكرمة}} нь [[Ислам]]ын шашны хамгийн ариун цэг, [[Кааба бунхан]] ба [[Их сүм]]ийн байрлах газар юм. Мекка нь Исламын таван тулгын нэг [[Хаж мөргөл|Хаж мөргөлөөр]] алдартай бөгөөд тус мөргөлд жил бүр 3 сая гаруй хүн ирдэг байна. Исламын уламжлалаар Меккаг [[Ишмаел]]ын үр удам байгуулсан хэмээнэ. 7-р зуунд Исламын зөнч [[Мухаммед]] нь тухайн үедээ томоохон худалдааны төв басан Меккад Исламын шашныг тунхагласан бөгөөд тус шашны эртний түүхэнд ихээхэн чухал үүрэг гүйцэтгэж байв. 966 оны дараа Мекка нь орон нутгийн шарифуудаар захирагдаж байсан бөгөөд 1924 онд [[Саудын Араб]] улсын газар нутаг болсон. Орчин үед Меккагийн хэмжээ, дэд бүтэц ихэд хөгжиж өргөжиж байна. Өнөөгийн Мекка хот нь [[Саудын Араб]]ын [[Макках муж]]ийн төв, түүхэн [[Хижаз]] бүсэд оршино. 2008 оны байдлаар 1,700,000 хүн амтай бөгөөд Жеддагаас 73 км зайд, д.т.д. 277 орчим өндөрт, нарийн хөндийд байрладаг. == Гадаад холбоос == * {{commons|Mecca}} * [http://www.holymakkah.gov.sa/ Ариун Мекка хот] (араб хэлээр) {{stub}} [[Ангилал:Саудын Араб]] ctkp4sezvh5ercco94wckgg20k5n6z9 709140 709138 2022-08-21T11:17:29Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Мекка <!-- As this is the English Wikipedia, the name commonly used in English goes here. For a longer explanation, see the article talk page --> | subdivision_name2 = Ариун Нийслэлийн Захиргаа | image_skyline = File:لقطة مكة المكرمة.jpg | image_size = 290px | image_seal = Seal of Mecca.svg | image_flag = Flag of Mecca.svg | population_demonym = Макки<br />{{lang|ar|مكي}} | pop_est_as_of = 2020 | population_rank = 3-р | population_est = 2042000 | population_as_of = 2015 | population_total = 1578722 | leader_name1 = [[Халид ибн Фейсал Аль Сауд]] | leader_title1 = Мужын захирагч | leader_title = Хотын дарга | leader_name = Усама аль-Бар | subdivision_type2 = [[Саудын Арабйн захиргааны жагсаалт|Захиргаа]] | official_name = Макках Ал-Мукаррамах<br />{{lang|ar|مكة المكرمة}} | subdivision_name1 = [[Мекка муж]] | subdivision_type1 = [[Саудын Арабын мужууд|Муж]] | subdivision_name = {{flag|Саудын Араб}} | subdivision_type = Улс | established_title = Settled by [[Jurhum]] | coordinates = {{coord|21|25|21|N|39|49|24|E}} | pushpin_map = Saudi Arabia | other_name = Ариун Нийслэл<br />{{lang|ar|العاصمة المقدسة}}<br />Бүх тосгонуудын эх<br />{{lang|ar|أم القرى}} | settlement_type = [[Хот]] | native_name_lang = ar | native_name = مكة | timezone1 = [[Арабын Стандарт Цаг|AST]] | utc_offset = +3 | area_code = +966-12 | website = {{URL|holymakkah.gov.sa}} | elevation_m = 277 | flag_size = 135px | blank_emblem_size = 100px | total_type = | coor_pinpoint = | area_total_km2 = 1200 | area_land_km2 = 760 | translit_lang1 = | area_urban_km2 = }} '''Мекка''' буюу '''Макка(х)''', албан ёсоор '''Макках Ал-Мукаррамах''', {{lang-ar| مكّة المكرمة}} нь [[Ислам]]ын шашны хамгийн ариун цэг, [[Кааба бунхан]] ба [[Их сүм]]ийн байрлах газар юм. Мекка нь Исламын таван тулгын нэг [[Хаж мөргөл|Хаж мөргөлөөр]] алдартай бөгөөд тус мөргөлд жил бүр 3 сая гаруй хүн ирдэг байна. Исламын уламжлалаар Меккаг [[Ишмаел]]ын үр удам байгуулсан хэмээнэ. 7-р зуунд Исламын зөнч [[Мухаммед]] нь тухайн үедээ томоохон худалдааны төв басан Меккад Исламын шашныг тунхагласан бөгөөд тус шашны эртний түүхэнд ихээхэн чухал үүрэг гүйцэтгэж байв. 966 оны дараа Мекка нь орон нутгийн шарифуудаар захирагдаж байсан бөгөөд 1924 онд [[Саудын Араб]] улсын газар нутаг болсон. Орчин үед Меккагийн хэмжээ, дэд бүтэц ихэд хөгжиж өргөжиж байна. Өнөөгийн Мекка хот нь [[Саудын Араб]]ын [[Макках муж]]ийн төв, түүхэн [[Хижаз]] бүсэд оршино. 2008 оны байдлаар 1,700,000 хүн амтай бөгөөд Жеддагаас 73 км зайд, д.т.д. 277 орчим өндөрт, нарийн хөндийд байрладаг. == Гадаад холбоос == * {{commons|Mecca}} * [http://www.holymakkah.gov.sa/ Ариун Мекка хот] (араб хэлээр) {{stub}} [[Ангилал:Саудын Араб]] foomruqvv63xajvckxxcqd0uk9ouilp 0 10324 709065 707524 2022-08-20T14:24:20Z 150.129.142.174 Хуудсыг ' [[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]] [[Ангилал:Чингис хаан]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Бэсүд]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]] Ангилал:1225 онд Open main menu Зэв ноён (нас барсан он: ойролцоогоор 1224 он) бол Чин...'-р сольж байна. wikitext text/x-wiki [[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]] [[Ангилал:Чингис хаан]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Бэсүд]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1225 онд Open main menu Зэв ноён (нас барсан он: ойролцоогоор 1224 он) бол Чингис хааны хамгийн алдартай ноёдын нэг байв. Тэрээр Чингис хааны үед Таргудай Хирилтугийн удирдлага доорх Тайчууд аймгийн нэг хэсэг болох Бэсүд овогт харьяалагддаг байсан. Хэдийгээр Зэв анх дайсны цэрэг байсан ч түүнийг Чингис хаан өөртөө элсүүлсэн ба улмаар Чингис хааны хамгийн агуу жанждын нэг болжээ. Зэв Чингис хааны эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийг тэлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Чингис хааны төлөө жанжны хувиар томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн хэдий ч түүний амьдралын тухай эх сурвалж юм уу намтар харьцангуй цөөхөн байдаг. Зэвийг уламжлалт бус, зоримог маневруудынх нь улмаас "түүхэн дэх хамгийн агуу морин цэргийн жанжин" гэж тодорхойлжээ. (Латин бичиглэл: '''Jebe''', Монголоор: '''Зэв''', ''Zev''; төрсөн нэр: '''Jirqo'adai''' (Уйгуржин Монголоор : ᠵᠤᠷᠭᠠᠳᠠᠢ), Монголоор: '''Зургаадай''', хятадаар: '''哲别''') [[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]] [[Ангилал:Чингис хаан]] 7dm410lsnqinad2xao51edfwhyu57iv 709066 709065 2022-08-20T14:24:35Z 150.129.142.174 wikitext text/x-wiki [[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]] [[Ангилал:Чингис хаан]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Бэсүд]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]] [[Ангилал:Чингис хаан]] qnifuj60ibofjhr7q8vs9xic438i9hm 0 10824 709130 705695 2022-08-21T10:24:27Z 150.129.142.174 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн| |conflict=Калка голын тулалдаан |partof= | image=[[File:MongolCavalrymen.jpg|300px]] |date=[[1223]] оны 5 сарын 31 |place=Калка гол |result=[[Монгол]]ын ялалт |combatant1=[[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрэн]] |combatant2=[[Русь|Орос]]ын ханлигууд , [[Куман]], [[Кипчак]] |commander1=[[Зэв ноён]], [[Сүбэдэй баатар]] |commander2=Мстислав Удатный, Мстислав Романович, Мстислав Святославич, Даниил Романович, Котян, Ярун |strength1=20,000-30,000 |strength2=30,000-80,000 |casualties1=тодорхой бус, бага |casualties2=75000, оросын зарим сурвалж бичигт нийт цэргийн 9/10 |}} '''Калка голын тулалдаан''' нь 1223 оны 5 сарын 31-нд [[Зэв ноён]], [[Сүбэдэй баатар]] нараар удирдуулсан [[монгол]]ын хүч, "Зоригт" Мстислав, Киевийн 3-р Мстислав нараар удирдуулсан [[Киевийн Русь]] болон Команчуудын хамтарсан хүчний хооронд тулалдаан болж, монголчуудын илт давуу ялалтаар дуусчээ. ''Калка голын тулаан'' Дэлхийн түүхэнд Калка голын тулаан гэж алдаршсан энэ тулаан нь 1223 оны 5 сарын 31-нд тухайн үед Калка гэж нэрлэгддэг байсан голын дэргэд болсон юм. Тулааны дараа оросууд энэ гутамшигтай ялагдалаа нуухын тулд голын нэрийг сольсон. Одоо энэ Калка гэдэг гол нь яг ямар нэртэй болсоныг баттай мэдэхгүй ч ихэнх эрдэмтэд Азовын тэнгист цутгадаг [[Кальчик гол]] гэж үздэг. [[Зэв ноён|Зэв]], [[Сүбээдэй|Сүбээдэй баатар]] нараар удирдуулсан 20,000 орчим монгол цэрэг Хорезмийн [[Муххамед]] султаныг хөөж устгах зорилгоор цахилгаан дайныг дэлхийн түүхэнд анх удаа хийсэн гэдэг. Морины хурдаар 8,851 км газрыг гурван жилийн дотор эзэлсэн энэ байлдан дагуулалын нууцыг одоо болтол эрдэмтэд маш ихээр сонирхдог. Монголчууд энэ байлдаанд дайсны хүчийг таслан хувааж сарниулах, бүсэлж байлдаж айлгах, зугтах боломж олгож араас нь хөөх зэргээр их олон тактикийг хослуулан ашгласан ба тулааны үр дүн нь гайхалтай байсан юм. Тулааны дараа түүхийн сурвалж бичгүүдэд өгүүлснээр монголчууд маш бага хохирол амссан (яг тоо хэмжээ нь тодорхойгүй бөгөөд байлдааны эхэнд байсан цэргийн тоотой харьцуулахад маш бага цэрэг алдсан гэсэн байдаг) бол Орос болон Кипчакууд 50,000 орчим хүнээ алдсан гэгддэг. ===Дайны шалтгаан=== Зэв,Сүбэдэй нарын Кавказын уулсыг давж хийсэн аян дайн амжилт олж тэндээс [[Орос]]-ын хилрүү зулбан зугтсан команчууд Днепр мөрөнд зугтан гарч тэдний удирдагч Котян [[Киев]]-т хүрч ирэн Мстислав-аас тусламж эрсэн байдаг.Оросын вангууд Киев-т цуглаж олон зууны турш дайсагнаж байсан команчуудад туслах, аюул нөмөрсөн үед хүчээ нэгтгэх зөв гэсэн шийдвэр гаргажээ. ==Тулаан== ===Оросуудын дайралт=== [[File:Dnieper Nasa 2004-05-06.jpg|175px|right|thumb|A view of the Dnieper River and the surrounding area]] Оросын Вангуудын нэгдсэн арми монголын туршуулын толгой хэсэгтэй тулгаран тэднийг хялбархан ялаад толгойлж явсан хүнийг нь цаазаар авсан. Энэ жижиг тулаанаар Оросууд монголчуудыг ихэд басамжилж нум сум, хөнгөн хувцастай, жирийн нэг зэрлэг нүүдэлчид гэж боджээ. Үнэндээ энэ үед монголын хүнд морин цэрэг ихэд хөгжсөн байсан ба Оросууд энэ талаар огт мэдээгүй байсан юм. Үүний дараагаар Зэв жанжин монголын 10 элчийг Киевийн ван Мстислав Романович Старый-руу илгээж та нартай байлдахыг хүсэхгүй байна, зөвхөн Кипчакуудтай байлдана гэж хэлүүлсэн боловч Оросууд элчийг дор нь барьж цаазаар авжээ. Монголчууд үүнийг мэдээд ихэд уурлан Оросуудтай өршөөлгүй байлдахаар болсон. Тэгээд Оросуудтай туршуулын хөнгөн армиар тулж ялагдсан дүр үзүүлэн ухарч 9 хоног зугтсан юм. Монголчууд Калка гол хүртэл зугтсан ба тэнд Оросуудтай жинхэнэ тулаан хийхээр бэлдсэн байна. ===Оросуудын ялагдал=== Монголчууд 12 өдрийн турш зугтахад холбоотнууд тэднийг яллаа хэмээн омогшиж зам зуур дайсныхаа хаяж гээгдүүлсэн эд зүйл,үхэр малыг талан дээрэмдэж,омтгойрон шунаж явсаар байлдааны журмаа алдаж эхэлжээ.Дайтах тулалдах эд хав нь оргилсон Орсуудаас зугтаж явсаар Зэв,Сүбээдэй нар 1223 оны 5 дугаар сарын 31нд Калка голын цаад талд морьдоо сэлгэж унаад байлдааны байрлалд ороод тосон зогсов.Хөндийд Монголын дайчид шигүү эгнээгээр бүрхэн жагсаж хүлээж байжээ.Энэ тулалдаанд дайсны цэргийн байрлалыг зориуд сунгаж сульдуулсны эцэст шийдвэрлэх цохолтыг суут жанжин Сүбэдэй гарамгай хийжээ.Галицын Мстислав энэ удаад тун шаламгай зугтаж Днепр мөрнийг хамгийн түрүүнд гаталж,айж эмээсэндээ бүх завыг устгаснаар араас ирж буй нутаг нэгтнүүдээ гар мухардуулжээ.Ийнүхүү Монголчууд Калка голын тулаанд ялалт байгуулах нь тодорхой болсон юм. == Мөн үзэх == * [[Бродникууд]] [[Ангилал:1223 он]] [[Ангилал:13-р зууны тулалдаан]] [[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Монголчуудын тэлэлтийн тулалдаан]] [[Ангилал:Оросын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Украины зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:Их Монгол Улсын оролцсон дайн тулаан]] j0rmmo01kcoew2axf62kefuyivsoo5z 709131 709130 2022-08-21T10:26:05Z 150.129.142.174 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн| |conflict=Калка голын тулалдаан |partof= | image=[[File:MongolCavalrymen.jpg|300px]] |date=[[1223]] оны 5 сарын 31 |place=Калка гол |result=[[Монгол]]ын ялалт |combatant1=[[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрэн]] |combatant2=[[Русь|Орос]]ын ханлигууд , [[Куман]], [[Кипчак]] |commander1=[[Зэв ноён]], [[Сүбээдэй|Сүбээдэй баатар]] |commander2=Мстислав Удатный, Мстислав Романович, Мстислав Святославич, Даниил Романович, Котян, Ярун |strength1=20,000-30,000 |strength2=30,000-80,000 |casualties1=тодорхой бус, бага |casualties2=75000, оросын зарим сурвалж бичигт нийт цэргийн 9/10 |}} '''Калка голын тулалдаан''' нь 1223 оны 5 сарын 31-нд [[Зэв ноён]], [[Сүбэндэй|Сүбээдэй баатар]] нараар удирдуулсан [[монгол]]ын хүч, "Зоригт" Мстислав, Киевийн III Мстислав нараар удирдуулсан [[Киевийн Русь]] болон Команчуудын хамтарсан хүчний хооронд тулалдаан болж, монголчуудын илт давуу ялалтаар дуусчээ. ''Калка голын тулаан'' Дэлхийн түүхэнд Калка голын тулаан гэж алдаршсан энэ тулаан нь 1223 оны 5 сарын 31-нд тухайн үед Калка гэж нэрлэгддэг байсан голын дэргэд болсон юм. Тулааны дараа оросууд энэ гутамшигтай ялагдалаа нуухын тулд голын нэрийг сольсон. Одоо энэ Калка гэдэг гол нь яг ямар нэртэй болсоныг баттай мэдэхгүй ч ихэнх эрдэмтэд Азовын тэнгист цутгадаг [[Кальчик гол]] гэж үздэг. [[Зэв ноён|Зэв]], [[Сүбээдэй|Сүбээдэйгээр]] удирдуулсан 20,000 орчим монгол цэрэг Хорезмийн [[Муххамед]] султаныг хөөж устгах зорилгоор цахилгаан дайныг дэлхийн түүхэнд анх удаа хийсэн гэдэг. Морины хурдаар 8,851 км газрыг гурван жилийн дотор эзэлсэн энэ байлдан дагуулалын нууцыг одоо болтол эрдэмтэд маш ихээр сонирхдог. Монголчууд энэ байлдаанд дайсны хүчийг таслан хувааж сарниулах, бүсэлж байлдаж айлгах, зугтах боломж олгож араас нь хөөх зэргээр их олон тактикийг хослуулан ашгласан ба тулааны үр дүн нь гайхалтай байсан юм. Тулааны дараа түүхийн сурвалж бичгүүдэд өгүүлснээр монголчууд маш бага хохирол амссан (яг тоо хэмжээ нь тодорхойгүй бөгөөд байлдааны эхэнд байсан цэргийн тоотой харьцуулахад маш бага цэрэг алдсан гэсэн байдаг) бол Орос болон Кипчакууд 50,000 орчим хүнээ алдсан гэгддэг. ===Дайны шалтгаан=== Зэв,Сүбэдэй нарын Кавказын уулсыг давж хийсэн аян дайн амжилт олж тэндээс [[Орос]]-ын хилрүү зулбан зугтсан команчууд Днепр мөрөнд зугтан гарч тэдний удирдагч Котян [[Киев]]-т хүрч ирэн Мстислав-аас тусламж эрсэн байдаг.Оросын вангууд Киев-т цуглаж олон зууны турш дайсагнаж байсан команчуудад туслах, аюул нөмөрсөн үед хүчээ нэгтгэх зөв гэсэн шийдвэр гаргажээ. ==Тулаан== ===Оросуудын дайралт=== [[File:Dnieper Nasa 2004-05-06.jpg|175px|right|thumb|A view of the Dnieper River and the surrounding area]] Оросын Вангуудын нэгдсэн арми монголын туршуулын толгой хэсэгтэй тулгаран тэднийг хялбархан ялаад толгойлж явсан хүнийг нь цаазаар авсан. Энэ жижиг тулаанаар Оросууд монголчуудыг ихэд басамжилж нум сум, хөнгөн хувцастай, жирийн нэг зэрлэг нүүдэлчид гэж боджээ. Үнэндээ энэ үед монголын хүнд морин цэрэг ихэд хөгжсөн байсан ба Оросууд энэ талаар огт мэдээгүй байсан юм. Үүний дараагаар Зэв жанжин монголын 10 элчийг Киевийн ван Мстислав Романович Старый-руу илгээж та нартай байлдахыг хүсэхгүй байна, зөвхөн Кипчакуудтай байлдана гэж хэлүүлсэн боловч Оросууд элчийг дор нь барьж цаазаар авжээ. Монголчууд үүнийг мэдээд ихэд уурлан Оросуудтай өршөөлгүй байлдахаар болсон. Тэгээд Оросуудтай туршуулын хөнгөн армиар тулж ялагдсан дүр үзүүлэн ухарч 9 хоног зугтсан юм. Монголчууд Калка гол хүртэл зугтсан ба тэнд Оросуудтай жинхэнэ тулаан хийхээр бэлдсэн байна. ===Оросуудын ялагдал=== Монголчууд 12 өдрийн турш зугтахад холбоотнууд тэднийг яллаа хэмээн омогшиж зам зуур дайсныхаа хаяж гээгдүүлсэн эд зүйл,үхэр малыг талан дээрэмдэж,омтгойрон шунаж явсаар байлдааны журмаа алдаж эхэлжээ.Дайтах тулалдах эд хав нь оргилсон Орсуудаас зугтаж явсаар Зэв,Сүбээдэй нар 1223 оны 5 дугаар сарын 31нд Калка голын цаад талд морьдоо сэлгэж унаад байлдааны байрлалд ороод тосон зогсов.Хөндийд Монголын дайчид шигүү эгнээгээр бүрхэн жагсаж хүлээж байжээ.Энэ тулалдаанд дайсны цэргийн байрлалыг зориуд сунгаж сульдуулсны эцэст шийдвэрлэх цохолтыг суут жанжин Сүбэдэй гарамгай хийжээ.Галицын Мстислав энэ удаад тун шаламгай зугтаж Днепр мөрнийг хамгийн түрүүнд гаталж,айж эмээсэндээ бүх завыг устгаснаар араас ирж буй нутаг нэгтнүүдээ гар мухардуулжээ.Ийнүхүү Монголчууд Калка голын тулаанд ялалт байгуулах нь тодорхой болсон юм. == Мөн үзэх == * [[Бродникууд]] [[Ангилал:1223 он]] [[Ангилал:13-р зууны тулалдаан]] [[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Монголчуудын тэлэлтийн тулалдаан]] [[Ангилал:Оросын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Украины зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:Их Монгол Улсын оролцсон дайн тулаан]] k1jmluralkm27cve8prfegu1aegfq4e 709132 709131 2022-08-21T10:26:49Z 150.129.142.174 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн| |conflict=Калка голын тулалдаан |partof= | image=[[File:MongolCavalrymen.jpg|300px]] |date=[[1223]] оны 5 сарын 31 |place=Калка гол |result=[[Монгол]]ын ялалт |combatant1=[[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрэн]] |combatant2=[[Русь|Орос]]ын ханлигууд , [[Куман]], [[Кипчак]] |commander1=[[Зэв ноён]], [[Сүбээдэй|Сүбээдэй баатар]] |commander2=Мстислав Удатный, Мстислав Романович, Мстислав Святославич, Даниил Романович, Котян, Ярун |strength1=20,000-30,000 |strength2=30,000-80,000 |casualties1=тодорхой бус, бага |casualties2=75000, оросын зарим сурвалж бичигт нийт цэргийн 9/10 |}} '''Калка голын тулалдаан''' нь 1223 оны 5 сарын 31-нд [[Зэв ноён]], [[Сүбээдэй|Сүбээдэй баатар]] нараар удирдуулсан [[монгол]]ын хүч, "Зоригт" Мстислав, Киевийн III Мстислав нараар удирдуулсан [[Киевийн Русь]] болон Команчуудын хамтарсан хүчний хооронд тулалдаан болж, монголчуудын илт давуу ялалтаар дуусчээ. ''Калка голын тулаан'' Дэлхийн түүхэнд Калка голын тулаан гэж алдаршсан энэ тулаан нь 1223 оны 5 сарын 31-нд тухайн үед Калка гэж нэрлэгддэг байсан голын дэргэд болсон юм. Тулааны дараа оросууд энэ гутамшигтай ялагдалаа нуухын тулд голын нэрийг сольсон. Одоо энэ Калка гэдэг гол нь яг ямар нэртэй болсоныг баттай мэдэхгүй ч ихэнх эрдэмтэд Азовын тэнгист цутгадаг [[Кальчик гол]] гэж үздэг. [[Зэв ноён|Зэв]], [[Сүбээдэй|Сүбээдэйгээр]] удирдуулсан 20,000 орчим монгол цэрэг Хорезмийн [[Муххамед]] султаныг хөөж устгах зорилгоор цахилгаан дайныг дэлхийн түүхэнд анх удаа хийсэн гэдэг. Морины хурдаар 8,851 км газрыг гурван жилийн дотор эзэлсэн энэ байлдан дагуулалын нууцыг одоо болтол эрдэмтэд маш ихээр сонирхдог. Монголчууд энэ байлдаанд дайсны хүчийг таслан хувааж сарниулах, бүсэлж байлдаж айлгах, зугтах боломж олгож араас нь хөөх зэргээр их олон тактикийг хослуулан ашгласан ба тулааны үр дүн нь гайхалтай байсан юм. Тулааны дараа түүхийн сурвалж бичгүүдэд өгүүлснээр монголчууд маш бага хохирол амссан (яг тоо хэмжээ нь тодорхойгүй бөгөөд байлдааны эхэнд байсан цэргийн тоотой харьцуулахад маш бага цэрэг алдсан гэсэн байдаг) бол Орос болон Кипчакууд 50,000 орчим хүнээ алдсан гэгддэг. ===Дайны шалтгаан=== Зэв,Сүбэдэй нарын Кавказын уулсыг давж хийсэн аян дайн амжилт олж тэндээс [[Орос]]-ын хилрүү зулбан зугтсан команчууд Днепр мөрөнд зугтан гарч тэдний удирдагч Котян [[Киев]]-т хүрч ирэн Мстислав-аас тусламж эрсэн байдаг.Оросын вангууд Киев-т цуглаж олон зууны турш дайсагнаж байсан команчуудад туслах, аюул нөмөрсөн үед хүчээ нэгтгэх зөв гэсэн шийдвэр гаргажээ. ==Тулаан== ===Оросуудын дайралт=== [[File:Dnieper Nasa 2004-05-06.jpg|175px|right|thumb|A view of the Dnieper River and the surrounding area]] Оросын Вангуудын нэгдсэн арми монголын туршуулын толгой хэсэгтэй тулгаран тэднийг хялбархан ялаад толгойлж явсан хүнийг нь цаазаар авсан. Энэ жижиг тулаанаар Оросууд монголчуудыг ихэд басамжилж нум сум, хөнгөн хувцастай, жирийн нэг зэрлэг нүүдэлчид гэж боджээ. Үнэндээ энэ үед монголын хүнд морин цэрэг ихэд хөгжсөн байсан ба Оросууд энэ талаар огт мэдээгүй байсан юм. Үүний дараагаар Зэв жанжин монголын 10 элчийг Киевийн ван Мстислав Романович Старый-руу илгээж та нартай байлдахыг хүсэхгүй байна, зөвхөн Кипчакуудтай байлдана гэж хэлүүлсэн боловч Оросууд элчийг дор нь барьж цаазаар авжээ. Монголчууд үүнийг мэдээд ихэд уурлан Оросуудтай өршөөлгүй байлдахаар болсон. Тэгээд Оросуудтай туршуулын хөнгөн армиар тулж ялагдсан дүр үзүүлэн ухарч 9 хоног зугтсан юм. Монголчууд Калка гол хүртэл зугтсан ба тэнд Оросуудтай жинхэнэ тулаан хийхээр бэлдсэн байна. ===Оросуудын ялагдал=== Монголчууд 12 өдрийн турш зугтахад холбоотнууд тэднийг яллаа хэмээн омогшиж зам зуур дайсныхаа хаяж гээгдүүлсэн эд зүйл,үхэр малыг талан дээрэмдэж,омтгойрон шунаж явсаар байлдааны журмаа алдаж эхэлжээ.Дайтах тулалдах эд хав нь оргилсон Орсуудаас зугтаж явсаар Зэв,Сүбээдэй нар 1223 оны 5 дугаар сарын 31нд Калка голын цаад талд морьдоо сэлгэж унаад байлдааны байрлалд ороод тосон зогсов.Хөндийд Монголын дайчид шигүү эгнээгээр бүрхэн жагсаж хүлээж байжээ.Энэ тулалдаанд дайсны цэргийн байрлалыг зориуд сунгаж сульдуулсны эцэст шийдвэрлэх цохолтыг суут жанжин Сүбэдэй гарамгай хийжээ.Галицын Мстислав энэ удаад тун шаламгай зугтаж Днепр мөрнийг хамгийн түрүүнд гаталж,айж эмээсэндээ бүх завыг устгаснаар араас ирж буй нутаг нэгтнүүдээ гар мухардуулжээ.Ийнүхүү Монголчууд Калка голын тулаанд ялалт байгуулах нь тодорхой болсон юм. == Мөн үзэх == * [[Бродникууд]] [[Ангилал:1223 он]] [[Ангилал:13-р зууны тулалдаан]] [[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Монголчуудын тэлэлтийн тулалдаан]] [[Ангилал:Оросын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Украины зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:Их Монгол Улсын оролцсон дайн тулаан]] 023aktmu0swrfd2growk3u86x2fybdk 709133 709132 2022-08-21T10:28:14Z 150.129.142.174 /* Тулаан */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн| |conflict=Калка голын тулалдаан |partof= | image=[[File:MongolCavalrymen.jpg|300px]] |date=[[1223]] оны 5 сарын 31 |place=Калка гол |result=[[Монгол]]ын ялалт |combatant1=[[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрэн]] |combatant2=[[Русь|Орос]]ын ханлигууд , [[Куман]], [[Кипчак]] |commander1=[[Зэв ноён]], [[Сүбээдэй|Сүбээдэй баатар]] |commander2=Мстислав Удатный, Мстислав Романович, Мстислав Святославич, Даниил Романович, Котян, Ярун |strength1=20,000-30,000 |strength2=30,000-80,000 |casualties1=тодорхой бус, бага |casualties2=75000, оросын зарим сурвалж бичигт нийт цэргийн 9/10 |}} '''Калка голын тулалдаан''' нь 1223 оны 5 сарын 31-нд [[Зэв ноён]], [[Сүбээдэй|Сүбээдэй баатар]] нараар удирдуулсан [[монгол]]ын хүч, "Зоригт" Мстислав, Киевийн III Мстислав нараар удирдуулсан [[Киевийн Русь]] болон Команчуудын хамтарсан хүчний хооронд тулалдаан болж, монголчуудын илт давуу ялалтаар дуусчээ. ''Калка голын тулаан'' Дэлхийн түүхэнд Калка голын тулаан гэж алдаршсан энэ тулаан нь 1223 оны 5 сарын 31-нд тухайн үед Калка гэж нэрлэгддэг байсан голын дэргэд болсон юм. Тулааны дараа оросууд энэ гутамшигтай ялагдалаа нуухын тулд голын нэрийг сольсон. Одоо энэ Калка гэдэг гол нь яг ямар нэртэй болсоныг баттай мэдэхгүй ч ихэнх эрдэмтэд Азовын тэнгист цутгадаг [[Кальчик гол]] гэж үздэг. [[Зэв ноён|Зэв]], [[Сүбээдэй|Сүбээдэйгээр]] удирдуулсан 20,000 орчим монгол цэрэг Хорезмийн [[Муххамед]] султаныг хөөж устгах зорилгоор цахилгаан дайныг дэлхийн түүхэнд анх удаа хийсэн гэдэг. Морины хурдаар 8,851 км газрыг гурван жилийн дотор эзэлсэн энэ байлдан дагуулалын нууцыг одоо болтол эрдэмтэд маш ихээр сонирхдог. Монголчууд энэ байлдаанд дайсны хүчийг таслан хувааж сарниулах, бүсэлж байлдаж айлгах, зугтах боломж олгож араас нь хөөх зэргээр их олон тактикийг хослуулан ашгласан ба тулааны үр дүн нь гайхалтай байсан юм. Тулааны дараа түүхийн сурвалж бичгүүдэд өгүүлснээр монголчууд маш бага хохирол амссан (яг тоо хэмжээ нь тодорхойгүй бөгөөд байлдааны эхэнд байсан цэргийн тоотой харьцуулахад маш бага цэрэг алдсан гэсэн байдаг) бол Орос болон Кипчакууд 50,000 орчим хүнээ алдсан гэгддэг. ===Дайны шалтгаан=== Зэв,Сүбэдэй нарын Кавказын уулсыг давж хийсэн аян дайн амжилт олж тэндээс [[Орос]]-ын хилрүү зулбан зугтсан команчууд Днепр мөрөнд зугтан гарч тэдний удирдагч Котян [[Киев]]-т хүрч ирэн Мстислав-аас тусламж эрсэн байдаг.Оросын вангууд Киев-т цуглаж олон зууны турш дайсагнаж байсан команчуудад туслах, аюул нөмөрсөн үед хүчээ нэгтгэх зөв гэсэн шийдвэр гаргажээ. ==Тулаан== ===Оросуудын дайралт=== [[File:Dnieper Nasa 2004-05-06.jpg|175px|right|thumb|A view of the Dnieper River and the surrounding area]] Оросын Вангуудын нэгдсэн арми монголын туршуулын толгой хэсэгтэй тулгаран тэднийг хялбархан ялаад толгойлж явсан хүнийг нь цаазаар авсан. Энэ жижиг тулаанаар Оросууд монголчуудыг ихэд басамжилж нум сум, хөнгөн хувцастай, жирийн нэг зэрлэг нүүдэлчид гэж боджээ. Үнэндээ энэ үед монголын хүнд морин цэрэг ихэд хөгжсөн байсан ба Оросууд энэ талаар огт мэдээгүй байсан юм. Үүний дараагаар Зэв жанжин монголын 10 элчийг Киевийн ван Мстислав Романович Старый-руу илгээж та нартай байлдахыг хүсэхгүй байна, зөвхөн Кипчакуудтай байлдана гэж хэлүүлсэн боловч Оросууд элчийг дор нь барьж цаазаар авжээ. Монголчууд үүнийг мэдээд ихэд уурлан Оросуудтай өршөөлгүй байлдахаар болсон. Тэгээд Оросуудтай туршуулын хөнгөн армиар тулж ялагдсан дүр үзүүлэн ухарч 9 хоног зугтсан юм. Монголчууд Калка гол хүртэл зугтсан ба тэнд Оросуудтай жинхэнэ тулаан хийхээр бэлдсэн байна. ===Оросуудын ялагдал=== Монголчууд 12 өдрийн турш зугтахад холбоотнууд тэднийг яллаа хэмээн омогшиж зам зуур дайсныхаа хаяж гээгдүүлсэн эд зүйл,үхэр малыг талан дээрэмдэж,омтгойрон шунаж явсаар байлдааны журмаа алдаж эхэлжээ. Дайтах тулалдах ид хав нь оргилсон оросуудаас зугтаж явсаар Зэв, Сүбээдэй нар 1223 оны 5 дугаар сарын 31-нд Калка голын цаад талд морьдоо сэлгэж унаад байлдааны байрлалд ороод тосон зогсов.Хөндийд Монголын дайчид шигүү эгнээгээр бүрхэн жагсаж хүлээж байжээ.Энэ тулалдаанд дайсны цэргийн байрлалыг зориуд сунгаж сульдуулсны эцэст шийдвэрлэх цохолтыг суут жанжин Сүбээдэй гарамгай хийжээ. Галицын Мстислав энэ удаад тун шаламгай зугтаж Днепр мөрнийг хамгийн түрүүнд гаталж,айж эмээсэндээ бүх завыг устгаснаар араас ирж буй нутаг нэгтнүүдээ гар мухардуулжээ. Ийнхүү Монголчууд Калка голын тулаанд ялалт байгуулах нь тодорхой болсон юм. == Мөн үзэх == * [[Бродникууд]] [[Ангилал:1223 он]] [[Ангилал:13-р зууны тулалдаан]] [[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Монголчуудын тэлэлтийн тулалдаан]] [[Ангилал:Оросын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Украины зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:Их Монгол Улсын оролцсон дайн тулаан]] p5xhftnsx2f70qgjvaft3re2t0y7vnx 0 12520 709105 708777 2022-08-21T05:01:06Z Megzer 20491 /* Ах дүүс */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Алтан хан |title = '''Түмэдийн Мянган алтан хүрднийг эргүүлэгч Чакраварди сэцэн хаан, Шүнь-и ван (順義王) ''' |image = [[Файл:Altan Khan.jpg|200px]] |caption = |reign = 1542-1582 |coronation = |suc-type = |full name = Анда? |lang1 = |name1 = |predecessor = байхгүй |successor = [[Сэнгэдүүрэн хан|Сэнгэдүүрэн]] |heir = |crown prince = |queen = [[Жүнхэн хатан]] |consort = |spouse = |issue = [[Сэнгэдүүрэн хан]], Буян тайж, Төвөд тайж, Бинтү тайж, Баарин тайж, Будашири тайж, |royal house = [[Боржигин]] |royal anthem = |royal motto = |father = [[Барсболд хаан]] |mother = [[Бодон хатан]] |temple name = |era date = |date of birth = 1507 оны 12 сар<ref>Чакраварди Алтан Ханы Тууж. УБ., 2006.т.15</ref> |place of birth = |date of death = 1581 оны 12 сар<ref>[[Чакраварди Алтан ханы тууж|Чакраварди Алтан ханы туужид]] ''"...Цагаан могой жилийн хөхлөр сарын 19-нөө барс өдөрт Хан эзэн далан таван насандаа тахиа цагт...тэнгэрийн газраа өөд болсон"'' гэж бичжээ.</ref><ref>Чакраварди Алтан Ханы Тууж. УБ., 2006.т.63</ref> |place of death = [[Шар мөрөн (Хатан гол)|Хатан гол]] |buried = Харагуна ханы өлгөд онголов<ref>Чакраварди Алтан Ханы Тууж. УБ., 2006.т.66</ref> |}} [[Түмэд]]ийн '''Алтан хан''' ([[1507]] - [[1582]]) нь Түмэдийн захирагч бөгөөд Монголын баруун түмэнг удирдаж байсан алтан ургийн хан юм. Тэрээр [[Батмөнх Даян хаан]]ы ач, [[Барсболд хаан]]ы хоёр дахь хүү төдийгүй Мөнгөн хэмээх ихэр охин дүүтэй. Жинхэнэ нэрийг нь '''Анд''' гэдэг. == Намтар == Түүний ах [[Гүнбилиг]] нь [[Ордос]]ыг захирч байжээ. Ах нь 1542 онд нас нөгчсөний дараа Алтан Баруун түмэнг ерөнхийд нь удирдах болж, "Түшээт сэцэн хан" цолтой болсон байна. [[Цахар]]т сууж байсан [[Боди Алаг хаан]] 1547 онд нас барахад, түүний орыг залгасан Дарайсун Гүдэн хаанд Алтан шахалт үзүүлсээр "Гэгээн хан" цолтой болж чаджээ. Түүний захирч байсан Ордос буюу [[Шар мөрөн|Шар мөрний]] эрэг хавь нь [[Ойрад]], [[Хятад]], [[Төвд]]тэй харилцах зангилаа болж байсныхаа хувьд түүний нэр нөлөөг ихэсгэж байснаас гадна янз бүрийн соёлуудтай харьцах боломжийг олгож байв. Тэрээр одоогийн [[Өвөр Монгол]]ын нийслэл [[Хөх хот]]ыг үндэслэн байгуулсан юм. Мөн тэрээр [[Төвөдийн Буддын шашин|Төвөдийн Буддын шашныг]] Монголд нэвтрэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэснээрээ [[Монголын түүх]]энд үлдсэн. Монголын анхны Буддын сүм хийд болох Тэгчин Чонхорыг Хөх хотод чухам Алтан хан байгуулсан аж. Мөн 1586 онд [[Абтай сайн хан]]ы дэмжлэгтэйгээр хуучин [[Их Монгол Улс]]ын нийслэл [[Хархорум]]ын ойролцоо [[Эрдэнэ-Зуу хийд]]ийг байгуулжээ. [[Файл:Altan Khan.png|thumb|280px|Алтан хан захирч байсан газар]] Цэрэг зэвсгийн хувьд Алтан хан нь [[Мин улс]]ыг сандаргах хүчтэй байв. Тэрээр 1529, 1530, 1542 онуудад Хятад руу довтолж ихээхэн олзтой буцаж байсан бөгөөд 1550 онд [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийг]] давж, [[Бээжин]]д нэвтэрч зарим дүүргүүдийг шатааж тухайн үед хориотой хотодоо суугаа хаанд нь бичиг хүргүүлж буулт хийлгэж тохиролцоонд хүрч байжээ.Өөрийн харьят харьцангуй цөөн цэргийг удирдан Нангиадуутай байлдах бүртээ ялалт байгуулж байсныг нь бодоход цэрэг дайны эрдэмд гаргууд нэгэн байжээ. Түүний цэрэг тухайн үеийн нийт монголын цэргийн хүчний дөрөвний нэгд ч хүрэхгүй байсан билээ. Алтан хаан бээжинг эзэлсэн боловч тохиролцоонд сайн хүрээгүй мөртлөө нутгийн зүг жолоо залсан нь одоо хүртэл тодорхойгүй байдаг. Магадгүй өөрийн цөөн цэргээр уран аргаар ялалт байгуулсан болхоор хэт цөөхөн цэрэгтэйгээ мэдэгдэхээс болгоомжилж мөн давуу талаа удаан хадгалж чадахгүйгээ өөрөө сайн мэдэж байсан болхоор тийм шийдвэр гаргасан байх. Хятадын хаан 1571 онд түүнтэй найрамдлын гэрээ байгуулж, адуугаар торго дурдан сольж авах наймааг зөвшөөрч байсан түүхтэй. Түүний хийсэн удаа дараагийн амжилттай довтолгоо нь цаашид Мин улсыг уналтанд хүргэж, Манж нарт ялагдах гол урьдаж нөхцөлийг бүрдүүлжээ. 1582 онд Алтан хан таалал төгсөхөд түүнийг хүү [[Сэнгэ Дүүрэн]] нь залгамжилжээ. Мөн ач хүү Ёндонжамц нь [[4-р Далай лам]]аар тодорч байсан түүхтэй. == Гэр бүл == * Эцэг: [[Барсболд хаан|'''Барсболд сайн алаг хаан''']] * Эх: [[Бодон хатан]] === Ах дүүс === # '''[[Гүнбилэг жонон|Гүнбилиг мэргэн жонон]]''' # '''[[Лабуг тайж]]''' # '''[[Байсхал хөндлөн хан]]''' # '''[[Нарийн тайж]]''' # '''[[Бодидара отгон тайж]]''' # '''Мөнгөн авхай''': Алтан ханы ихэр === Хатад === # [[Жүнхэн хатан]] # [[Молан хатан]]: Барсболд сайн алаг жононгийн гутгаар гэргий байсан. Эцэг юүгээн өөд болсны дараа Алтан хаан авсан.<ref>Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.159</ref> Төвөд тайжийг төрүүлсэн.<ref>Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.159</ref> === Хөвгүүд === # [[Сэнгэдүүрэн хан]] # [[Баян баатар тайж]] # [[Төвөд тайж]] # [[Галт ноён]] # [[Бинт илдэн тайж]] # [[Далад хөлөг тайж]] # [[Будашири тайж]], 1569 онд Жүнхэн хатнаас төрсөн. # [[Гончиг тайж]] # [[Жамц тайж]] ===Охид=== # Манзушири авхай<ref>Чакраварди Алтан Ханы Тууж. УБ., 2006.т.29</ref>, 1568 оны шар луу жилд Ойрадын Хиргуд отогийн Жигэхэн агагийн хүү Бөхүүдэйд соёрхов. # Сүмбэр авхай<ref>Чакраварди Алтан Ханы Тууж. УБ., 2006.т.29</ref>, 1568 оны шар луу жилд Ойрадын Хиргуд отгийн Жигэхэн агагийн хүү Эхэй чинсанд соёрхов. {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Түмэдийн алтан хүрднийг эргүүлэгч Чакраварди сэцэн хаан]] |он=1542—1581 он |өмнө=байхгүй |дараа=[[Сэнгэдүүрэн хан]] }} {{end}} == Эшлэл == [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын хангууд]] [[Ангилал:Төвдийн Буддизм]] 4puut22opxjwy9ejugusij3v8i43ohx 0 12771 709100 708258 2022-08-21T04:33:54Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Хаан|name='''Эсэн хаан'''|title='''Монголын хаан'''|image=[[Файл:Esen Taishi.png|200px]] |caption p=Эсэн хаан|reign=1452-1454|full name=Чоросын Эсэн|date of birth=1407 он|date of death=1454 он|predecessor=[[Тайсун хаан]]|successor=[[Махагүргис хаан]]|queen=[[Жимэс хатан]]<ref>Монгол улсын түүх. УБ., 2002. т.123</ref>|consort=[[Махтум ханим]]|issue=[[Хоргудан]], [[Өштөмөр]]|father=[[Тогоон тайш]]|religion=[[Бөө мөргөл]]|royal house=[[Чорос]]|dynasty=[[Умард Юань]]}} '''Эсэн тайш'''({{mongolUnicode|ᠡᠰᠡᠨ ᠲᠠᠢᠱᠢ}}) хаан нь [[Тайсун хаан]]ы ерөнхий сайд байсан [[Ойрад]]ын Тогоон тайшийн хүү бөгөөд 1407 оны улаагчин гахай жил төржээ. Тэрбээр XV зууны дундуур Алтан ургийг алан хядах замаар төрийн эргэлт хийж, Монгол, Ойрадыг нэгтгэн төрийн эрхийг гартаа авч, 1452 оны хар бичин жилд бүх Монголын хаан хэмээгдэхийг хичээжээ. Гэвч түүнийг Монголын хаан гэж хэн ч зөвшөөрөөгүй юм. Мин улстай хамгийн чадварлаг тэмцсэн ([[Тумугийн тулалдаан]]) их жанжин гэгддэг. [[Алтан ураг|Алтан ургийн]] удамтай биш учир язгууртнууд түүнийг удалгүй түлхэн унагажээ. 1455 оны хөхөгчин гахай жилд алагджээ. == Угсаа гарал == Эсэн бол Чингис хааны гавьяат өрлөг Урианхадын [[Зэлмэ|Зэлмийн]] есдүгээр үеийн ач, ойрадын [[Цорос|Чорос]] овгийн хүн бөгөөд эцэг нь ойрадын [[Батула]] чинсангийн хүү [[Тогоон тайш|Тогоон]] юм. Тэрбээр 1407 онд төрсөн бөгөөд ухаалаг самбаатай, эрэлхэг зоригтой эр болон өсөж байсан тул эцэг нь хүүгээ ихэд хайрлан, ажил үйлсдээ туслуулан, авьяас билгийг нь хөгжүүлдэг байжээ. Зүүн Монгол болон Баруун Монгол буюу ойрад нь нэгэн улсын хоёр хэсэг тул түүхийн ихэнх хугацаанд нэгдэлтэй байсан боловч гадаад дотоод учир шалтгааны улмаас, үе үе хоорондоо муудалцаж дайсагнах явдал цөөнгүй гарч байв. Чухам ийм үеийг Эсэнгийн өвөг дээдэс туулж ирсэн байна. [[Тогоон тайш|'''Тогоон тайш''']] 1439 онд нас барахынхаа өмнө хүү Эсэндээ хандан ''"Би нэг насаараа цэрэг дайнд явж, өшөөтөн дайсныг устгаж, чиний ирээдүйн зам дахь саадыг цэвэрлэв. Одоо гагцхүү нэг л хүнийг арилгаж чадаагүй. Энэ бол Аругтайн дүү Мөнхбай мөн. Хожмын өдөр чи түүний толгойгоор миний сүнсийг тахитугай"'' гэж гэрээсэлсэн байна. Энэ нь нийт монголыг нэгтгэн захирах тэмцлээ дуусгаагүй, эсрэг этгээдтэй эвлэрэшгүй тэмцэхийг шадар туслагч хүү Эсэндээ даалгасан хэрэг байв. Тэр үед [[Монголжин]] [[Урианхай|Урианхайгаас]] бусад монгол аймгуудыг Тогоон тайш [[Тайсун хаан|Тайсун хааны]] захиргаан дор бараг нэгтгэсэн байв. == Улс төрийн үйл ажиллагаа == === 1439-1449 онд явуулсан үйл ажиллагаа === Тайсун хаан Тогоон тайшийн гэрээсээр Эсэнг [[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монгол улсын]] [[Тайш|тайшийн]] тушаалд томилж, цэргийн хэргийг эрхлүүлэв. Энэ үед [[Мин улс]] Урианхайн монгол ноёдуудыг цол хэргэм, бэлэг сэлтээр өөртөө татан, Монголын нэгдсэн төрийн бодлогыг эсэргүүцэх, тагнуулах зэрэг бусармаг арга хэрэглэх болжээ. Ийм хандлагыг Эсэн тайш тухай бүр зэвсгийн хүчээр дарж байв. Энэ үед [[Зүрчид|Зүрчид аймгуудыг]] эрхшээлдээ байлгахын тулд Эсэн тайш эвээр оролдохын сацуу шууд эсэргүүцэгчдийг 1444 онд [[Онниуд]] аймгийн ноён '''Жүч'''тэй хавсран цохиж, зүрчидүүдийг Монгол улсад нэгггэн хааны захиргаанд оруулсан байна. Байдлыг хөндлөнгөөс нухацтай ажилан харж байсан Мин улс Монголтой харилцах талаар тогтоосон хязгаарлалт хориг цааз нь үр дүнд хүрэхгүй болохоор худалдаа арилжаа хийхэд элдэв саад тотгор учруулж, заль булхай гаргах болсон тул Мин улстай байлдахаар бэлтгэж эхэлжээ. Монголын Тайсун хаан Эсэн тайш нарын анхаарлыг татсан бас нэгэн чухал газар бол одоогийн хятадын [[Ганьсу]] мужид байсан '''Шачжоу''' байв. Мин улс энэ нутгийн монголчуудыг хятад руу нүүлгэх зэргээр эзэмшиж эхэлж байхад Монголын хаан, тайш нар 1444 онд хүн томилон очуулж, тэдний эрх баригчдад монгол албан тушаал цол хэргэм олгож, Шачжоу Хандун Чигин монголын газрыг Ганьсу муж болгон монгол төрийн захиргаанд оруулжээ. Монголчууд Мин улсаас зэр зэвсэг авах сонирхолтой, гэтэл үүнийг хятадууд албан ёсоор хориглож байсан боловч хятадын цэрэг, иргэн хэн ч гэсэн монгол сайн морьтой байхыг хүсдэгийг харгалзан Эсэн тайш хятадын зах хязгаарын нутгийн цэрэг ардад адуу нийлүүлж, оронд нь тариалангийн бүгээгдэхүүнээс гадна нууцаар зэвсэг авах ажлыг зохион байгуулжээ. Тэгэхэд Мин улсын хилийн цэрэг албанаас тарааж өгсөн нум сум, хуяг дуулга, жад сэлэм зэрэг зэр зэвсгээрээ морь сольж авдаг болов. Монголын элч нар явж өнгөрөх замд уран дархчуул цугларч, монголчуудын захиалгаар зэвсэг хийж, адуу малаар арилждаг болсон төдийгүй хятадын орон нутгийн ноёд, түшмэд монголын элчид өгөх бэлэг нэрийдлээр нумыг бөс бараагаар ороож, сумыг архины бутанд хийж өгдөг байжээ. Тэр байтугай Мин улсын хааны ордны монголтой харилццаг нөлөө бүхий тайган Ван Чжэнь гэгч Эсэн тайштай нууцаар арилжааны хэлэлцээр байгуулсан ажээ. Тэрхүү тайган Датунгийн бүгд захирагч даргад заавар өгч, жил бүр их хэмжээний сум зэв үйлдүүлэн, монголд нууцаар нийлүүлж, хариуд нь Эсэн тайш үнийг нь сайн агтаар бодож өгч байжээ. Ийнхүү Эсэн тайш Мин улсын эсрэг дайндаа цэрэг, тагнуул, дипломатын шугамаар нарийн чанд бэлдсэн байна. === 1449 оны дайн === 1449 оны 7 дугаар сард Монголын цэрэг 4 замаар Мин улсын хил рүү довтлон оржээ. '''Эсэн тайшийн''' удирдсан цэрэг [[Датун]] руу, [[Тайсун хаан|'''Тайсун хааны''']] цэрэг [[Ляодун хойг|Ляодун]] руу, '''баруун гарын чинсан түшмэл Баатууд овгийн Алагийн''' цэрэг [[Сюаньфу]] руу, '''Алчу''' жанжны цэрэг [[Шаньси муж|Шаньси]] руу тус тус довтолсон байна. Эдгээр 4 замын цэргийн гол хүч нь Эсэн тайш, Алаг түшмэл нарын цэрэг байжээ. Монголоос нийт 2 түмэн цэрэг энэ дайнд оролцсон гэдэг ч, энэ нь зөвхөн Эсэн тайшийн мэдлийн цэрэг гэж олонхи судлаачид үздэг.. 7-р сарын 30-нд Эсэн тайшийн цэрэг Датун хотын ард Мин улсын дэд жанжны цэрэгтэй тулалдахад, дэд жанжин нь алагдаад, цэрэг нь бутарч сарнисан ажээ. Тэгэхэд монгол цэрэг Датунгийн арын олон бэхлэлтийг эзлэв. Мин улс 4 их жанжнаар тус бүр түмэн цэрэг удирдуулан байлдсан боловч цөм ялагдан, бараг бүх цэрэг нь алагджээ. 8 дугаар сарын 3-нд Датун хотын хамаг эрх мэдэлтэн цэрэг толгойлон Эсэнтэй байлдсан боловч бас л цөм ялагдав. Монголын цэргийн бусад гурван зам бас л амжилттай тулалдаж, ялалт байгуулан үлэмжхэн мал хөрөнгө олзлон авчээ. Монголын цэрэг 4 замаар довтолж саадгүй давшиж байгаа мэдээ Бээжинд хүрэхэд, эзэн хаан 50 түмэн цэрэг дайчилж, [[Цавчаал боомт|Цавчаал боомтоор]] гарч, [[Сюаньфу]] хүрчээ. Санд мэнд хөдөлсөн Мин улсын их цэрэг замдаа салхи бороонд цохигдон тавгүйтэхэд мод өвс бүхэн монгол цэрэг болон харагдаж, Мин улсын урьд нь алагдсан цэргүүдийн үхдэл энд тэндгүй тааралдах болсон төдийгүй цэргийн хүнс хоол дутаж эхлэв. Датун хүрэхэд монгол цэрэг дийлдсэн аятай ухрахад отоонд орж болзошгүй хэмээн Сюаньфуд буцаж ирэхэд монгол цэрэг араас нь нэхэж байлдав. Мингийн Ин Цзүн хаан үлэмж нэр хүндтэй хүмүүст 4 түмэн цэрэг өгч угган байлдуулсан боловч цөм бүслэгдэн хиар цохиулжээ. 8 дугаар сарын 31 -нд Мингийн их цэрэг ухарсаар Түмү гэдэг газар ирээд хориглон байлдахыг хичээсэн авч бүрмөсөн бутниргүүлж эзэн хаан '''Ин Цзун''' өөрөө монголчуудад олзлогдсон байна. Энэ үед Мин улсын төр айн сандарч, түшмэд нь бүтдээр ихэд уйлалдан яахаа мэдэхгүй болсон гэдэг. Хааны хатад, ойр төрлийн хүмүүс Ин Цзүн хаанаа алт мөнгө, үнэт эдлэлээр сольж авахаар яарч, ордноос үлэмж хэмжээний эрдэнэс цуглуулан Монгол руу явуулжээ. Эсэн тайш цаашдаа Ин Цзүн хаанаар их ашиг олно хэмээн сэтгэж байсан ч тэр нь бүтэл муутай болж, Мингийнхэн шинэ хааныгяаралтай өргөмжилсөн байна. Иймээс тэрбээр 1450 онд Мин улсын хилд 4 удаа цэрэглэн халдаж, шахамдуулсан тул аргагүйн эрхэнд найрамдал байгуулж хаан асанаа эргүүлэн хүлээн авчээ. Ин Цзун хааныг буцаан өгсөн нь тэр үеийн монгол хятадын харилцааны хурцадмал байдлыг намжааж, 1449-1450 оны 2 жилийн дайныг зогсоож, найрсаг хөршийн харилцаа тогтоох чухал алхам болжээ. Энэ үед Монгол улсын төр зүүн тийшээ зүрчид, баруун тийшээ Хамил, түүнээс баруун талд буй Юлтус голын сав хүртэл, умар зүг Енисей мөрний дээд сав газар, өмнө зүг цагаан хэрэм хүртэлх газрыг захирч байсан нь монголын улс төрийн хүчнүүдийн улс орноо нэгтгэх нэгдмэл зорилтоо биелүүлэхийн тулд нийтээрээ чармайн тэмцсэний үр дүн байв. Энэ тэмцэлд Эсэн тайш гол хичээл зүтгэлийг гаргасан байна. === Хаан ширээний төлөөх тэмцэл === Гэвч Мин улсын хүсэн хүлээж байсан Монголын дотоод зөрчил 1452 оноос нэн хурцадсан нь хааны залгамжлагч хан хүүг тоггоох явдлаас үүдэлтэй байв. Эсэн тайш энэ үед хаан ширээнд далдуур санаатай байсан Тайсун хааны дүү [[Агваржин жонон|Агваржин жононг]] талдаа татан, хааныг хавсайдан устгаж, хаан ширээг булаан авсан байна. Эсэн тайш тухайн цагийн Монголын төрийн алтан ургийн үе залгамжилдаг ёсны эсрэг эргэлт хийсэн нь өргөн хүрээний эсэргүүцэлтэй тулгарсан нь мэдээж юм. Тэрбээр 1453 оны өвөл Монголын их хааны ширээнд сууж, '''Их Юань улсын Тэнгэрлэг Богд хаан''' (大元天盛大可汗) гэж өөрийгөө өргөмжлөн тунхаглав. Тэрбээр хаан болоод төрийн албан тушаалыг зохистой хуваарилаагүйн улмаас удалгүй түүний шадар дайчин түшмэд нь гомдож хорсох болжээ. Тухайлбал хааны их түшмэл, баруун гарын чинсан '''[[Баатууд|Баатадын]] [[Алагтөмөр]]''' болон зүүнгарын чинсан '''[[Асуд|Асудын]] [[Хатантөмөр]]''' хоёр нэг өдөр Эсэнд бараалхаж: "Эсэн чи бүх монголын их хаан суув. Угийн тайш цолоо маньд өгөөч" гэхэд "Би цолоо хүүдээ өгчээ" гэж хариулахад, тэд: "Алагтөмөрийн баатраар, Хатантөмөрийн хатуу зоригоор, Абдура сэцэний аргаар Ойрад Монголын төрийг авч хаан суув чи. Ганц чиний хүч бий бил үү" гэж эрс хэлээд гарч одсон байна. Улмаар тэд Эсэнгийн эсрэг бослого гаргахад, Эсэн гэнэдэн дийлдэж зугтан явсаар Монголын [[Бөх Сорсун|бөх Сорсуны]] хөвгүүн Борбугийн гарт хээр алагджээ. Ийнхүү Монголын Тайсун хаан, Ойрадын Тогоон, Эсэн тайш нарын хамтын чармайлтаар бий болсон Монголын улс төрийн нэгдэл нь тун охор хугацаатай хэврэг байсан нь Эсэн тайш төрийн эргэлт хийж бүх эрх мэдлийг гартаа төвлөрүүлэн хаан ширээг булаан авсан үеэс илэрч, нийт Монголчуудыг туйлдуулах болов. Гэвч Эсэн Монголын тархай бутархай байдлыг түр арилгаж, улс төрийн нэгдлийг бий болгоход оруулсан хүчин зүтгэл, хувь нэмрийг түүх сударт нааштай үнэлж зарим сурвалжид "дөчин дөрвөн хоёрыг нэгтгэсэн" гэж тэмдэглэжээ. ==Ном зүй== {{reflist}} *[http://undesten.mn/undesten/show/id/477 Мин улсыг мэгдүүлэн айлгагч эрэмгий дайчин Эсэн Тайш] {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] |он=1453-1454 |өмнө=[[Агваржин хаан]] |дараа=[[Махагүргис хаан]] }} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Дөрвөн Ойрадын холбоо#Удирдагчид|Дөрвөн Ойрадын Тайш]] |он=1439-1452 |өмнө=[[Тогоон тайш]] |дараа=[[Амасанж]] }} {{end}} [[Ангилал:Тайш]] [[Ангилал:Монголын бага хаан]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1407 онд төрсөн]] [[Ангилал:1455 онд өнгөрсөн]] lke6b2fdwgi4skvqm7t7n7ucy1y12a7 0 14971 709143 651096 2022-08-21T11:49:01Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин |name = Бужумбура |image_skyline = Bujumbura.JPG |imagesize = |image_flag = |image_caption = Бужумбура хотын тэнгэрийн хаяа |image_seal = |pushpin_map = Burundi |pushpin_mapsize = 270 |subdivision_type = Улс |subdivision_name = {{flag|Бурунди}} |subdivision_type1 = [[Бурундийн мужууд|Муж]] |subdivision_name1 = [[Бужумбура-Мери муж]] |established_title = Байгуулагдсан |established_date = 1871 |leader_title = Хотын дарга |leader_name = Жимми Хатунгимана |area_magnitude = |area_urban_km2 = 127 |area_land = |area_water = |population_as_of = 2021 |population_urban = 1075000 |population_urban_footnotes = <ref>[https://populationstat.com/burundi/bujumbura PopulationStat] Population of Bujumbura, city and urban area</ref> |population_total = 1000000 |population_footnotes = <ref>[https://chislennost.com/en/bi/population_of_bujumbura_8403.html Chislennost.com] Population of Bujumbura city</ref> |population_density_urban_km2 = auto |timezone = [[Төв Африкын Цаг|CAT]] |utc_offset = +2 |timezone_DST = |utc_offset_DST = |coordinates = {{coord|3|23|S|29|22|E|region:BI-BJ_type:city|display=inline,title}} |elevation_m = 774 |website = {{URL|http://www.mairiebujumbura.gov.bi/}} |footnotes = }} {{Инфобокс Хот |албан ёсны нэр =Бужумбура |гадаад нэр =Bujumbura |хотын зураг =BujumburaFromCathedral.jpg |хотын зураг тайлбар =[[Танганьика нуур]]ын наад талдах Хотын төв |хотын зураг хэмжээ =300px |хотын далбаа = |хотын сүлд = |хоч = |уриа = |газрын зураг =By-map.png |газрын зураг тайлбар = |газрын зураг хэмжээ =300px |latd = 3 |latm =23 |lats =00 |latNS =S |longd=29 |longm=22 |longs=00 |longEW=E |захиргаа төрөл =Улс |захиргаа нэр ={{flag|Бурунди}} |захиргаа төрөл1 =Муж |захиргаа нэр1 = |захиргаа төрөл2 = |захиргаа нэр2 = |захиргаа төрөл3 = |захиргаа нэр3 = |захиргаа төрөл4 = |захиргаа нэр4 = |байгуулагдсан нэр = |байгуулагдсан огноо = |байгуулагдсан нэр1 = |байгуулагдсан огноо1 = |байгуулагдсан нэр2 = |байгуулагдсан огноо2 = |байгуулагдсан нэр3 = |байгуулагдсан огноо3 = |удирдагч = |удирдагч нэр = |удирдагч1 = |удирдагч нэр1 = |удирдагч2 = |удирдагч нэр2 = |удирдагч3 = |удирдагч нэр3 = |газар нутаг нийт =86.54 |өндөр =774 |хүн ам нийт =235,440 |хүн ам жил =1990 |хүн ам нягтшил =2720.6 |хүн ам метро = |цагийн бүс =+2 |цагийн бүс зун = |шуудангийн хаяг төрөл = |шуудангийн хаяг = |утасны код = |бусад нэр = |бусад тухай = |бусад нэр1 = |бусад тухай1 = |бусад нэр2 = |бусад тухай2 = |бусад нэр3 = |бусад тухай3 = |бусад нэр4 = |бусад тухай4 = |бусад нэр5 = |бусад тухай5 = |бусад нэр6 = |бусад тухай6 = |тэмдэглэл = |вэб хуудас =[http://www.villedebujumbura.org/ Official site] }} '''Бужумбура''' ({{lang-en|Bujumbura}}) нь [[Бурунди]] улсын хуучин нийслэл бөгөөд голлох боомт хот юм. Энэхүү хотоос тус улсын экспортын гол бараа болох [[кофе]], хөвөн даавуу, амьтны арьс зэргийг ачиж тээвэрлэдэг. [[1994]] оны байдлаар нийт хүн ам 324,000 байна. == Гадаад холбоос == * fallingrain.com дахь [http://www.fallingrain.com/world/BY/2/Bujumbura.html Бужумбурагийн газрын зураг] [[Ангилал:Бурундийн хот]] j04czmxqbz74uifkfm8aelxw2hpye40 709144 709143 2022-08-21T11:49:23Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин |name = Бужумбура |image_skyline = Bujumbura.JPG |imagesize = |image_flag = |image_caption = Бужумбура хотын тэнгэрийн хаяа |image_seal = |pushpin_map = Burundi |pushpin_mapsize = 270 |subdivision_type = Улс |subdivision_name = {{flag|Бурунди}} |subdivision_type1 = [[Бурундийн мужууд|Муж]] |subdivision_name1 = [[Бужумбура-Мери муж]] |established_title = Байгуулагдсан |established_date = 1871 |leader_title = Хотын дарга |leader_name = Жимми Хатунгимана |area_magnitude = |area_urban_km2 = 127 |area_land = |area_water = |population_as_of = 2021 |population_urban = 1075000 |population_urban_footnotes = <ref>[https://populationstat.com/burundi/bujumbura PopulationStat] Population of Bujumbura, city and urban area</ref> |population_total = 1000000 |population_footnotes = <ref>[https://chislennost.com/en/bi/population_of_bujumbura_8403.html Chislennost.com] Population of Bujumbura city</ref> |population_density_urban_km2 = auto |timezone = [[Төв Африкын Цаг|CAT]] |utc_offset = +2 |timezone_DST = |utc_offset_DST = |coordinates = {{coord|3|23|S|29|22|E|region:BI-BJ_type:city|display=inline,title}} |elevation_m = 774 |website = {{URL|http://www.mairiebujumbura.gov.bi/}} |footnotes = }} '''Бужумбура''' ({{lang-en|Bujumbura}}) нь [[Бурунди]] улсын хуучин нийслэл бөгөөд голлох боомт хот юм. Энэхүү хотоос тус улсын экспортын гол бараа болох [[кофе]], хөвөн даавуу, амьтны арьс зэргийг ачиж тээвэрлэдэг. [[1994]] оны байдлаар нийт хүн ам 324,000 байна. == Гадаад холбоос == * fallingrain.com дахь [http://www.fallingrain.com/world/BY/2/Bujumbura.html Бужумбурагийн газрын зураг] [[Ангилал:Бурундийн хот]] 70bg78w75ho25we6gu8y7wtl29zcyj2 0 20523 709102 706288 2022-08-21T04:48:37Z Megzer 20491 /* Үр хүүхэд */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name =Барсболд Жонон |title =Монголын хаан |image = |caption = |reign =1517–1519 |coronation =1517 |othertitles = |full name =Барсболд |successor = |queen = |consort = |issue =[[Гүнбилэг жонон]]<br/> [[Алтан хан]] |royal house =[[Боржигин]] |dynasty =[[Умард Юань]] |father =[[Батмөнх Даян хаан]] |mother =[[Мандухай]] хатан |date of birth =1488 |place of birth = |date of death =1519 |place of death = |date of burial = |place of burial = |}} '''Барсболд сайн алаг жинон хаан''' (Барсболод)(1488-1519) 1488 оны шар бичин жил төрж, 1519 оны шаргачин туулай жил таалал төгсчээ. 1517 оны улаагчин үхэр жил хаан суусан ба 31 насалсан. [[Батмөнх Даян хаан]], [[Мандухай сэцэн хатан|Мандухай сэцэн хатны]] хөвгүүн бөгөөд түүний ихэр нь [[Арсболд]] юм. Учир нь аян дайны цагт, дайны утаанд мэндэлсэн тул баатар хөвгүүд болж, төр улсаа түш хэмээн нэрийдсэн. Даян хааныг нас барсны дараа Боди Алаг Монгол улсын хаан суудалд суухад нас балчирдаж, туршлага бага байсан учраас Барсболд өөрийгөө хаан гэж зарлав. Боди Алаг Монголын хаан ширээнд суув. Түүний үр сад нь хожим Баруун түмнийг захирч, Ордос, Түмэд, Юншээбүү, Харчин, Цахарын зарим хэсгийг захирах болсон нь Алтан ханы үетэй шууд хамаарна. === Гэр бүл === Эцэг: [[Батмөнх Даян хаан|Даян хаан]] Эх: [[Мандухай сэцэн хатан|Мандухай хатан]] ==== Ах дүүс ==== # [[Төрболд]] # [[Улсболд]] # [[Арсболд]] ихрийн өрөөсөн # [[Барсболд хаан]] # [[Очирболд]] # [[Алчболд]] # Арболд # [[Төрөлт гүнж]] # Чин тайж # Гэрэ од # Гэрболд # [[Гэрсэнз|Гэрсэнз жалайр хунтайж]] ==== Хатад, татвар ==== * Бодан хатан * Молан хатан<ref>Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.159</ref>: Барсболд жононг тэнгэр болсны дараа Алтан ханы хатан болж, Төвд тайжийг төрүүлсэн. ==== Үр хүүхэд ==== # [[Гүнбилэг жонон|Гүнбилэг мэргэн хар жонон]] # [[Алтан хан]] # [[Лабуг тайж]] # [[Байсхал хөндлөн хан]] # [[Баяндара нарийн тайж]] # [[Бодидара отгон тайж]] {{s-start}} {{Залгамжлал | өмнө = [[Улсболд]] | албан_тушаал = [[Умард Юань|Умард Юань Улсын]] [[жонон]] | дараа = [[Гүнбилэг жонон]] | он = [[1512]]-[[1519]] }} {{Залгамжлал | өмнө = [[Батмөнх Даян хаан]] | албан_тушаал = [[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] | дараа = [[Боди Алаг хаан]] | он = [[1517]]-[[1519]] }} {{end}} [[Ангилал:16-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Монголын бага хаан]] [[Ангилал:Жонон]] [[Ангилал:Умард Юанийн ноёрхогч]] [[Ангилал:1488 онд төрсөн]] [[Ангилал:1519 онд өнгөрсөн]] 10xiqg4ir9mi4bab3of7au701ojobms 0 20998 709097 708314 2022-08-21T03:54:15Z 103.173.255.162 /* 1937-1945: Японтой дайтсан */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |conventional_long_name = Дундад иргэн улс |common_name = Дундад Иргэн Улс |continent = Ази |status = [[Бүгд Найрамдах Улс]] |year_start = 1912 |year_end = 1949 | p1= Чин улс | flag_p1=Flag of the Qing Dynasty (1889-1912).svg | s1= БНХАУ | flag_s1=Flag of the People's Republic of China.svg | s2= Монгол улс | flag_s2=Flag of the People's Republic of Mongolia (1921-1924).svg | s3= Тайвань | flag_s3 = Flag of the Republic of China.svg | image_flag = Flag of the Republic of China 1912-1928.svg | flag_type = 1912-1928 оны далбаа | image_flag1 = Flag of the Republic of China.svg | image_coat = Twelve_Symbols_national_emblem_of_China.svg | symbol_type = 1912-1928 оны сүлд |coa_size = 130px | image_map = AdminChina1935.jpg | image_map_caption = ДИУ-ын харьяа газар, харьяандаа <br> байлгахыг оролдсон нутаг дэвсгэр {{ref-ru}} |capital = [[Наньжин]] <small>(1912, 27-49)</small> <br> [[Бээжин]] <small>(1912-1927)</small> <br> ''[[Чунчин]]'' <small>(1937–1946)</small> |common_languages = [[хятад хэл]] |government_type = [[Бүгд Найрамдах Улс|Ерөнхийлөгчийн бүгд<br> найрамдах засаг]] | title_leader = [[Ерөнхийлөгч]] | leader1 = [[Сунь Ятсен]] (эхний) | year_leader1 = 1912 | leader2 = [[Ли Чунжэн]] (сүүлч) | year_leader2 = 1949 | title_deputy = [[Ерөнхий сайд]] | deputy1 = [[Тан Шаои]] (эхэн) | year_deputy1 = 1912 | deputy2 = [[Хө Инчинь]] (сүүлч) | year_deputy2 = 1949 | era = | event_pre =[[Шиньхайн хувьсгал]] | date_pre=1911-10-10 | event_start=Улс тунхагласан | date_start=1912-1-1 | event1 = Нийслэл Наньжинд | date_event1=1927-4-18 | event2 =[[Япон-хятадын дайн]] | date_event2=1937-7-7 | event_end = [[Тайвань]]д суусан | date_end = 1949 он |stat_year1 = 1912 оны |stat_pop1 = 432375000 хүн |currency = Хятадын юань }} '''Дундад Иргэн Улс''' (товчоор '''ДИУ'''; {{lang-zh|中華民國}} ''Жунхуа миньгуо'') — 1912-1949 онд [[Хятад]] орныг эрхшээсэн [[Бүгд Найрамдах Улс|Бүгд Найрамдах '''Улс''']] байв. Монгол Улсд энэ үед '''Гамин''' (Хятадын “хувьсгалт”) гэдэг нь Хятадын засгийн газар юм уу армийг хэлдэг байжээ.<ref>[https://mongoltoli.mn/search.php?ug_id=22562&opt=1&word=ГАМИН# ГАМИН]</ref><ref>[https://gereg.mn/news/41808 ИХ ЖАНЖИН Д.СҮХБААТАРЫН ТАЛААР ХЭН ЮУ ХЭЛЭВ]</ref> == Түүх == === 1912-1927: Бээжин === {{Хятадын түүх}} 1911 оны 10 сарын 10-нд Үчангийн бослогоор эхэлсэн [[Шиньхайн хувьсгал]] газар авч 1912 оны 1 сарын 1-нд Дундад иргэн улс байгуулагдсанаа тунхаглажээ. Хувьсгал 2 сарын 12-нд [[Чин улс]]ын сүүлчийн хаан [[Пүи]]г буулгаснаар төгссөн. Хаант засгаас татгалзаж бүгд найрамдах засагт шилжээд 3-р сард үндсэн хуулиа баталсан ба [[хятадууд|хятад]], [[манж үндэстэн|манж]], [[монгол үндэстэн|монгол]], [[ислам|хотон]], [[төвөдүүд|төвөд]] таван ардын эвийг бэлгэдэн таван өнгөт далбаатай болсон ч [[Төвөд]], (ар) [[Монгол]] орон ДИУ-тай зэрэг тусгаар тогтножээ. [[Зураг:Chinese_republic_forever.jpg|thumb|200px|left|[[Юань Шикай]], [[Сунь Ятсен]] хоёрын зурагт хуудас]] [[Зураг:Warlords 1925.png|thumb|200px|left|Жанждын бүлэглэл. 1925 он]] 1911 оны 11 сарын 29-нд түр ерөнхийлөгч болсон [[Сунь Ятсен]] өмнөд-умардын тэмцлээс зайлсхийж Бээжинд суугаа Чингийн жанжин асан [[Юань Шикай]]д зай тавьж өгсөн бөгөөд Юань Шикай 2 сарын 15-нд ДИУ-ын түр ерөнхийлөгч, 1913 онд ерөнхийлөгч, 1915 онд өөрийгөө «хаан» өргөмжилж олонд буруутгагдаад 1916 онд өвчнөөр өөд болжээ. Сунь Ятсен гадаадад гарсан байж байгаад өмнөдийн жанждын дэмжлэгээр Гуандунд ирж 1919 онд [[Гоминдан]] (Үндэсний Хувьсгалт Арми) намыг дахин байгуулж Бээжин дэх Бэйянгийн засгийн газрыг эсэргүүцэх болов. Бэйянгийнхан дотроо эрх мэдлийн төлөө тэмцэлдэж байсан ба [[Версалийн гэрээ]]нд дорой байсныг нь эсэргүүцэн их жагсаал өрнөж байв. [[Марксизм]]ын нөлөөгөөр феодалист эрх баригчийг эсэргүүцсэн үзэл нэвтэрч 1920 онд [[Хятадын эв хамт нам]] (ХКН) байгуулагдсан. === 1927-1937: Наньжин === Сунь овогт 1925 онд нас барахад [[Чан Кайши]] үйл хэргийг нь үргэлжлүүлэн 1926 онд умард руу [[Үндэсний Хувьсгалт Арми|цэрэг хөдөлгөв]]. 1928 онд Бэйянгийн засгийн газрыг унагаж Хятадыг нэг удирдлаганд оруулан нийслэлийг [[Наньжин]]д шилжүүлжээ. Гоминдан нам [[капитализм]], ардчилалд зорьсон ба Хятадын банк, бусад байгууллагууд үүсч 1932 онд баг тамирчдаа [[Олимпийн наадам|олимпод]] анх илгээжээ. Эхэндээ [[коммунист]]ууд түүнд тусалж байсан боловч удалгүй Гоминдан (үндсэрхэг, хөрөнгөт ёс), Коммунист (ядуу ардын эрх, эв хамт ёс) хоёр хүчин үзэл таарахгүйн улмаас улсаа 1927-1936 онд иргэний дайны байдалтай байлгав. Үндсэрхэг засгийн газар Наньжин хавийн дорнод газар бүрэн нөлөөтэй байсан ба баруун хойд нутагт Хамилийн бослого, Хятад-төвөдийн дайн болж, Зөвлөлт [[Шинжаан]]д халдаж байв. Дорно умард нутгийг Япон эзэлж [[Манж-го]]г үүсгэсэн байна. === 1937-1945: Японтой дайтсан === [[Зураг:Second_Sino-Japanese_War_WW2.png|thumb|220px|left|Японд эзлэгдсэн (''улаан'') 1940 он]] [[Манжуур]]ыг эзэлсэн япончууд [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] ар, Хятадын дорнод эргээр ахиулан [[Япон-хятадын дайн|эзлэх болов]]. 1937 онд Бээжин, [[Шанхай]], Наньжинг дараалан буулгасан ба япон хүний тоо хятадуудаас харьцангуй цөөн байсны улмаас [[Дотор газар]] луу цөм нэвтэрч чадалгүй тогтосхийж, Наньжинд [[Ван Жинвэй]]гээр толгойлуулсан тоглоомын байдалтай Хятадын засгийн газар байгуулжээ. Тус засгийн газар нэр хүнд муу, идэвхгүй байсан. Германаас зэвсэг техник авсан ч ДИУ Японыг бодвол механикжисан анги нэгтгэлгүй байв. Үндсэрхэг, коммунист хүчнүүд тус тусдаа японтой байлдаж байсан цаг үеийг Чан ерөнхийлөгч «Япон - арьсны өвчин, коммунистууд - зүрхний өвчин» хэмээн оношилжээ. Япон [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]д бууж өгсөний дараа Гоминдан [[Чунчин]]гаас Наньжинд буцан төвхнөсөн ба [[Тайвань]] (1895), Манжуур (1932) зэрэг алдагдсан газар ДИУ-д эргэн иржээ. === 1945-1949: Дайны дараа === [[Зураг:Battle of Siping03.jpg|thumb|200px|left|Иргэний дайн]] Эх орноос нь японыг хөөхөд тусалсан Америк, Зөвлөлт хоёр дэмжиж буй үзлээрээ Хятадыг замнуулахын тулд Коммунист, Гоминдан хоёр намыг тус тусад нь дэмжиж хооронд нь дахин дайтуулсан. Хоёр хүчин 1945 онд энхийн гэрээ байгуулсан боловч 1946 оноос шууд дайтаж эхэлсэн. ХКН-ын Ардын чөлөөлөх цэрэг Японы олзолсон зэвсэг, ЗХУ-ын дэмжлэгтэйгээр улам бүр хүчирхэгжиж Шаньдунгийн хойгийг АНУ-ын хяналтаас салган авсан бол АНУ Гоминдан намын Үндэсний хувьсгалт цэрэгт нисэх хүчин, тэнгисийн цэргээр тусалж байлаа. Ардын чөлөөлөх цэрэг 1949 оны 1 сард Жанчхүүгийн бэхлэлтийг эзэлж Бэйпин (өнөөгийн Бээжин), 4-р сард Наньжин, намар Гуанжоу, Чунчин, Чөндүг эзэлсэн бөгөөд 10 сарын 1-нд Мао дарга БНХАУ байгуулагдсаныг тунхаглаж [[Бээжин]]г нийслэл болгожээ. Чан Кайши Наньжингаас гараад хэдэн хотод суусны эцэст [[Тайвань]] арал руу дутаан сууж 12 сарын 7-нд [[Тайбэй]]г түр нийслэлээр зарласан ба улсынхаа нэрийг хятад хэлээр хэвээр хадгалан явжээ. Хятадын иргэний дайны уршгаар 1927-1949 оны хооронд 2-3 сая хүн амь үрэгдсэн гэдэг. Хятадын шинэ улс буюу БНХАУ Тайванийг өөртөө нэгтгэж чадаагүй бөгөөд одоо хүртэл Тайваньд ДИУ-аас шилжин суусан төр оршсоор байгаа билээ. ==Гадаад улстай зөрчилдөөн== [[Файл:1912-1928 on.jpg|thumb|350px|Умардын цэргийн эрхтэн (1912-1927)]] ===Монгол Улс=== # [[Таван замын байлдаан]] # [[Гурван замын байлдаан]] # [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь]] # [[Улаан хадны байлдаан]] # [[Байтаг Богдын Команд буюу Ац Улаан уулын тулалдаан]] # [[Бага хавтагийн хилийн тулгаралт]] # [[Мэргэн уулын байлдаан]] ===Япон Улс=== [[Хятад-Японы хоёрдугаар дайн]] ===Зөвлөлт Холбоот Улс=== # [[Дорнод хятадын төмөр замын зэвсэгт мөргөлдөөн]] # [https://en.wikipedia.org/wiki/Soviet_invasion_of_Xinjiang Шинжаан ЗХУ-ын довтолгоо] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Чин улс]] |он= 1912-1949 |албан_тушаал= Дундад иргэн улс |дараа=[[БНХАУ]]<br/>[[Тайвань|БНХУ]] }} {{end}} == Эшлэл == {{reflist}} [[Ангилал:Бүгд Найрамдах Хятад Улс| ]] [[Ангилал:Дундад иргэн улс| ]] [[Ангилал:Хятадын улс төр]] [[Ангилал:Хятадын түүхэн улс]] [[Ангилал:20-р зууны Хятадын түүх]] [[Ангилал:Урьдын Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] [[Ангилал:1912 онд байгуулагдсан]] 5vef6nay6wrukdyhvcj75f0vccntqwr 709098 709097 2022-08-21T03:57:33Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |conventional_long_name = Дундад иргэн улс |common_name = Дундад Иргэн Улс |continent = Ази |status = [[Бүгд Найрамдах Улс]] |year_start = 1912 |year_end = 1949 | p1= Чин улс | flag_p1=Flag of the Qing Dynasty (1889-1912).svg | s1= БНХАУ | flag_s1=Flag of the People's Republic of China.svg | s2= Монгол улс | flag_s2=Flag of the People's Republic of Mongolia (1921-1924).svg | s3= Тайвань | flag_s3 = Flag of the Republic of China.svg | image_flag = Flag of the Republic of China 1912-1928.svg | flag_type = 1912-1928 оны далбаа | image_flag1 = Flag of the Republic of China.svg | image_coat = Twelve_Symbols_national_emblem_of_China.svg | symbol_type = 1912-1928 оны сүлд |coa_size = 130px | image_map = AdminChina1935.jpg | image_map_caption = ДИУ-ын харьяа газар, харьяандаа <br> байлгахыг оролдсон нутаг дэвсгэр {{ref-ru}} |capital = [[Наньжин]] <small>(1912, 27-49)</small> <br> [[Бээжин]] <small>(1912-1927)</small> <br> ''[[Чунчин]]'' <small>(1937–1946)</small> |common_languages = [[хятад хэл]] |government_type = [[Бүгд Найрамдах Улс|Ерөнхийлөгчийн бүгд<br> найрамдах засаг]] | title_leader = [[Ерөнхийлөгч]] | leader1 = [[Сунь Ятсен]] (эхний) | year_leader1 = 1912 | leader2 = [[Ли Чунжэн]] (сүүлч) | year_leader2 = 1949 | title_deputy = [[Ерөнхий сайд]] | deputy1 = [[Тан Шаои]] (эхэн) | year_deputy1 = 1912 | deputy2 = [[Хө Инчинь]] (сүүлч) | year_deputy2 = 1949 | era = | event_pre =[[Шиньхайн хувьсгал]] | date_pre=1911-10-10 | event_start=Улс тунхагласан | date_start=1912-1-1 | event1 = Нийслэл Наньжинд | date_event1=1927-4-18 | event2 =[[Япон-хятадын дайн]] | date_event2=1937-7-7 | event_end = [[Тайвань]]д суусан | date_end = 1949 он |stat_year1 = 1912 оны |stat_pop1 = 432375000 хүн |currency = Хятадын юань }} '''Дундад Иргэн Улс''' (товчоор '''ДИУ'''; {{lang-zh|中華民國}} ''Жунхуа миньгуо'') — 1912-1949 онд [[Хятад]] орныг эрхшээсэн [[Бүгд Найрамдах Улс|Бүгд Найрамдах '''Улс''']] байв. Монгол Улсд энэ үед '''Гамин''' (Хятадын “хувьсгалт”) гэдэг нь Хятадын засгийн газар юм уу армийг хэлдэг байжээ.<ref>[https://mongoltoli.mn/search.php?ug_id=22562&opt=1&word=ГАМИН# ГАМИН]</ref><ref>[https://gereg.mn/news/41808 ИХ ЖАНЖИН Д.СҮХБААТАРЫН ТАЛААР ХЭН ЮУ ХЭЛЭВ]</ref> == Түүх == === 1912-1927: Бээжин === {{Хятадын түүх}} 1911 оны 10 сарын 10-нд Үчангийн бослогоор эхэлсэн [[Шиньхайн хувьсгал]] газар авч 1912 оны 1 сарын 1-нд Дундад иргэн улс байгуулагдсанаа тунхаглажээ. Хувьсгал 2 сарын 12-нд [[Чин улс]]ын сүүлчийн хаан [[Пүи]]г буулгаснаар төгссөн. Хаант засгаас татгалзаж бүгд найрамдах засагт шилжээд 3-р сард үндсэн хуулиа баталсан ба [[хятадууд|хятад]], [[манж үндэстэн|манж]], [[монгол үндэстэн|монгол]], [[ислам|хотон]], [[төвөдүүд|төвөд]] таван ардын эвийг бэлгэдэн таван өнгөт далбаатай болсон ч [[Төвөд]], (ар) [[Монгол]] орон ДИУ-тай зэрэг тусгаар тогтножээ. [[Зураг:Chinese_republic_forever.jpg|thumb|200px|left|[[Юань Шикай]], [[Сунь Ятсен]] хоёрын зурагт хуудас]] [[Зураг:Warlords 1925.png|thumb|200px|left|Жанждын бүлэглэл. 1925 он]] 1911 оны 11 сарын 29-нд түр ерөнхийлөгч болсон [[Сунь Ятсен]] өмнөд-умардын тэмцлээс зайлсхийж Бээжинд суугаа Чингийн жанжин асан [[Юань Шикай]]д зай тавьж өгсөн бөгөөд Юань Шикай 2 сарын 15-нд ДИУ-ын түр ерөнхийлөгч, 1913 онд ерөнхийлөгч, 1915 онд өөрийгөө «хаан» өргөмжилж олонд буруутгагдаад 1916 онд өвчнөөр өөд болжээ. Сунь Ятсен гадаадад гарсан байж байгаад өмнөдийн жанждын дэмжлэгээр Гуандунд ирж 1919 онд [[Гоминдан]] (Үндэсний Хувьсгалт Арми) намыг дахин байгуулж Бээжин дэх Бэйянгийн засгийн газрыг эсэргүүцэх болов. Бэйянгийнхан дотроо эрх мэдлийн төлөө тэмцэлдэж байсан ба [[Версалийн гэрээ]]нд дорой байсныг нь эсэргүүцэн их жагсаал өрнөж байв. [[Марксизм]]ын нөлөөгөөр феодалист эрх баригчийг эсэргүүцсэн үзэл нэвтэрч 1920 онд [[Хятадын эв хамт нам]] (ХКН) байгуулагдсан. === 1927-1937: Наньжин === Сунь овогт 1925 онд нас барахад [[Чан Кайши]] үйл хэргийг нь үргэлжлүүлэн 1926 онд умард руу [[Үндэсний Хувьсгалт Арми|цэрэг хөдөлгөв]]. 1928 онд Бэйянгийн засгийн газрыг унагаж Хятадыг нэг удирдлаганд оруулан нийслэлийг [[Наньжин]]д шилжүүлжээ. Гоминдан нам [[капитализм]], ардчилалд зорьсон ба Хятадын банк, бусад байгууллагууд үүсч 1932 онд баг тамирчдаа [[Олимпийн наадам|олимпод]] анх илгээжээ. Эхэндээ [[коммунист]]ууд түүнд тусалж байсан боловч удалгүй Гоминдан (үндсэрхэг, хөрөнгөт ёс), Коммунист (ядуу ардын эрх, эв хамт ёс) хоёр хүчин үзэл таарахгүйн улмаас улсаа 1927-1936 онд иргэний дайны байдалтай байлгав. Үндсэрхэг засгийн газар Наньжин хавийн дорнод газар бүрэн нөлөөтэй байсан ба баруун хойд нутагт Хамилийн бослого, Хятад-төвөдийн дайн болж, Зөвлөлт [[Шинжаан]]д халдаж байв. Дорно умард нутгийг Япон эзэлж [[Манж-го]]г үүсгэсэн байна. === 1937-1945: Японтой дайтсан === [[Зураг:Second_Sino-Japanese_War_WW2.png|thumb|200px|left|Японд эзлэгдсэн (''улаан'') 1940 он]] [[Манжуур]]ыг эзэлсэн япончууд [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] ар, Хятадын дорнод эргээр ахиулан [[Япон-хятадын дайн|эзлэх болов]]. 1937 онд Бээжин, [[Шанхай]], Наньжинг дараалан буулгасан ба япон хүний тоо хятадуудаас харьцангуй цөөн байсны улмаас [[Дотор газар]] луу цөм нэвтэрч чадалгүй тогтосхийж, Наньжинд [[Ван Жинвэй]]гээр толгойлуулсан тоглоомын байдалтай Хятадын засгийн газар байгуулжээ. Тус засгийн газар нэр хүнд муу, идэвхгүй байсан. Германаас зэвсэг техник авсан ч ДИУ Японыг бодвол механикжисан анги нэгтгэлгүй байв. Үндсэрхэг, коммунист хүчнүүд тус тусдаа японтой байлдаж байсан цаг үеийг Чан ерөнхийлөгч «Япон - арьсны өвчин, коммунистууд - зүрхний өвчин» хэмээн оношилжээ. Япон [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]д бууж өгсөний дараа Гоминдан [[Чунчин]]гаас Наньжинд буцан төвхнөсөн ба [[Тайвань]] (1895), Манжуур (1932) зэрэг алдагдсан газар ДИУ-д эргэн иржээ. === 1945-1949: Дайны дараа === [[Зураг:Battle of Siping03.jpg|thumb|200px|left|Иргэний дайн]] Эх орноос нь японыг хөөхөд тусалсан Америк, Зөвлөлт хоёр дэмжиж буй үзлээрээ Хятадыг замнуулахын тулд Коммунист, Гоминдан хоёр намыг тус тусад нь дэмжиж хооронд нь дахин дайтуулсан. Хоёр хүчин 1945 онд энхийн гэрээ байгуулсан боловч 1946 оноос шууд дайтаж эхэлсэн. ХКН-ын Ардын чөлөөлөх цэрэг Японы олзолсон зэвсэг, ЗХУ-ын дэмжлэгтэйгээр улам бүр хүчирхэгжиж Шаньдунгийн хойгийг АНУ-ын хяналтаас салган авсан бол АНУ Гоминдан намын Үндэсний хувьсгалт цэрэгт нисэх хүчин, тэнгисийн цэргээр тусалж байлаа. Ардын чөлөөлөх цэрэг 1949 оны 1 сард Жанчхүүгийн бэхлэлтийг эзэлж Бэйпин (өнөөгийн Бээжин), 4-р сард Наньжин, намар Гуанжоу, Чунчин, Чөндүг эзэлсэн бөгөөд 10 сарын 1-нд Мао дарга БНХАУ байгуулагдсаныг тунхаглаж [[Бээжин]]г нийслэл болгожээ. Чан Кайши Наньжингаас гараад хэдэн хотод суусны эцэст [[Тайвань]] арал руу дутаан сууж 12 сарын 7-нд [[Тайбэй]]г түр нийслэлээр зарласан ба улсынхаа нэрийг хятад хэлээр хэвээр хадгалан явжээ. Хятадын иргэний дайны уршгаар 1927-1949 оны хооронд 2-3 сая хүн амь үрэгдсэн гэдэг. Хятадын шинэ улс буюу БНХАУ Тайванийг өөртөө нэгтгэж чадаагүй бөгөөд одоо хүртэл Тайваньд ДИУ-аас шилжин суусан төр оршсоор байгаа билээ. ==Гадаад улстай зөрчилдөөн== [[Файл:1912-1928 on.jpg|thumb|350px|Умардын цэргийн эрхтэн (1912-1927)]] ===Монгол Улс=== # [[Таван замын байлдаан]] # [[Гурван замын байлдаан]] # [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь]] # [[Улаан хадны байлдаан]] # [[Байтаг Богдын Команд буюу Ац Улаан уулын тулалдаан]] # [[Бага хавтагийн хилийн тулгаралт]] # [[Мэргэн уулын байлдаан]] ===Япон Улс=== [[Хятад-Японы хоёрдугаар дайн]] ===Зөвлөлт Холбоот Улс=== # [[Дорнод хятадын төмөр замын зэвсэгт мөргөлдөөн]] # [https://en.wikipedia.hfut.cf/wiki/Soviet_invasion_of_Xinjiang Шинжаан ЗХУ-ын довтолгоо] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Чин улс]] |он= 1912-1949 |албан_тушаал= Дундад иргэн улс |дараа=[[БНХАУ]]<br/>[[Тайвань|БНХУ]] }} {{end}} == Эшлэл == {{reflist}} [[Ангилал:Бүгд Найрамдах Хятад Улс| ]] [[Ангилал:Дундад иргэн улс| ]] [[Ангилал:Хятадын улс төр]] [[Ангилал:Хятадын түүхэн улс]] [[Ангилал:20-р зууны Хятадын түүх]] [[Ангилал:Урьдын Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] [[Ангилал:1912 онд байгуулагдсан]] s59n5kuce09zsvmbg24v51l4cuzl0ft 0 23517 709094 709029 2022-08-21T02:32:48Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй]] улсын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны Анахуань хаан амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Умард Ци|Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «ил-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун [[Арал тэнгис]]ийн умард биеэр нутаглах Хионит (Xionites), Вар, Огор, зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умард Жоу]] улс жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар]], хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан]]ы үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Сэли хаан]]ы үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, “гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах” бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран, гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. === Тан Улсын эрхшээл дэх Түрэг орон === Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Сеяньтог дагажээ. Гэвч Сеянтог хожим Тан улсын Уйгурууд устгасан. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Ашина Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан]]ы холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Фуняний бослого дарагдсанаас хойш Цүньцай уулын дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күльтегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күльтегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күльтегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күльтегиний гарт байжээ. Күльтегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күльтегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күльтегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ [[Орхон-Руни бичиг|Орхоны Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күльтегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. == Нийгэм == === Түрэгийн аж ахуй === [[Файл:Gokturk cav.jpg|thumb|280px|Монгол Улс, [[Төв аймаг]] дахь Шороон бумбагарын дурсгал, Хөх Түрэг, МЭ 7-р зуун<ref>[http://touristinfocenter.mn/cate1_more.aspx?ItemID=172 ШОРООН БУМБАГАРЫН ДУРСГАЛ]</ref>]] Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. === Түрэгийн соёл, Худалдаа === Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд «миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов» хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, «Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу/Күтүлүг-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан» гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ===Нийгмийн давхрага=== [[Файл:Niri Qaghan.jpg|thumb|120px|[[Шинжаан]] дахь Түрэгийн үеийн барималууд]] Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күльтегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] qcmfb8saliku4wt8qpyjyc0dm023fmg 709136 709094 2022-08-21T10:30:44Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Согд хэл]], Түрэг хэл |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Элтэрэс хаан|Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ. ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй]] улсын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны Анахуань хаан амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Умард Ци|Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «ил-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун [[Арал тэнгис]]ийн умард биеэр нутаглах Хионит (Xionites), Вар, Огор, зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умард Жоу]] улс жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар]], хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан]]ы үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Сэли хаан]]ы үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, “гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах” бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран, гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. === Тан Улсын эрхшээл дэх Түрэг орон === Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Сеяньтог дагажээ. Гэвч Сеянтог хожим Тан улсын Уйгурууд устгасан. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Ашина Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Кyтyлyг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан| Кyтyлyг]] бол [[Сэли хаан]]ы холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Фуняний бослого дарагдсанаас хойш Цүньцай уулын дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Кyтyлyгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Кyтyлyгийг [[Элтэрэс хаан]] буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Кyтyлyгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган хаан]]ы цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргиз|Киргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд]]ын дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон ус]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күльтегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю хаан]]ыг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күльтегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ хаан]], эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күльтегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күльтегиний гарт байжээ. Күльтегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган хаан]]ы ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күльтегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күльтегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ [[Орхон-Руни бичиг|Орхоны Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Кутлук ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Кутлук ябгу хаан|Кутлук ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күльтегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. == Нийгэм == === Түрэгийн аж ахуй === [[Файл:Gokturk cav.jpg|thumb|280px|Монгол Улс, [[Төв аймаг]] дахь Шороон бумбагарын дурсгал, Хөх Түрэг, МЭ 7-р зуун<ref>[http://touristinfocenter.mn/cate1_more.aspx?ItemID=172 ШОРООН БУМБАГАРЫН ДУРСГАЛ]</ref>]] Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. === Түрэгийн соёл, Худалдаа === Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд «миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов» хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, «Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу/Күтүлүг-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан» гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ===Нийгмийн давхрага=== [[Файл:Niri Qaghan.jpg|thumb|120px|[[Шинжаан]] дахь Түрэгийн үеийн барималууд]] Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''[[хаан]]''' (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''[[хан]]''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[Дархан цол|тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күльтегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] r65m50cuuplx8snqa8kquy198k44cb1 0 47464 709135 700940 2022-08-21T10:30:37Z CommonsDelinker 211 [[Image:Barrage_Daniel-Johnson2_v1.jpg]]-г [[Image:Barrage_Daniel-Johnson2_edited.jpg]]-р сольж байна. Сольсон хэрэглэгч нь [[commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]], шалтгаан нь: [[:c:COM:Duplicate|Duplicate]]: Exact or scaled-down duplicate: [[:c wikitext text/x-wiki {{About|хиймэл нуур бүхий усан сан үүсгэх}} [[File:Glen canyon dam.jpg|thumb|300px|АНУ-ын [[Глен Канион боомт]]]] [[File:Vyrnwy dam.JPG|thumb|300px|Lake Vyrnwy буюу Врнва нуурын боомт хажуугаас харагдах байдал, [[Уэльс]] улс, 1888 онд баригдаж дууссан]] [[File:Karapuzha DamA1.JPG|300px|thumb|Карапуза далан-Karapuzha Dam, Энэтхэгийн Керала муж дахь шороон боомт]] '''Боомт''' гэдэг нь гадаргын усыг хуримтлуулж [[усан сан|хиймэл нуур]], газар доорх усыг хуримтлуулж усны нөөц бүхий сан байгуулахад ашиглагддаг барилга юм. Боомтоор хашигдан бий болсон хиймэл нуур нь үерээс дан ганц хамгаалахгүй, [[усжуулалт]], [[ус хангамж]], [[усны нөөц|үйлдвэрийн усны хэрэглээ]], [[усан орчны ахуй]] болон [[усан тээвэр]] зэрэгт ач холбогдолтой. [[Усны эрчим хүч]] бол боомт барьж эрчим хүч үйлдвэрлэх гол шаардлага юм. Боомт нь мөн ус ихтэй газарт урсац тохируулга хийн хуримтлуулж ус багатай газарт хуваарилах зорилготойгоор баригддаг. [[Үерийн хаалт]] эсвэл [[далан]] гэх мэт нь газар нутгийг усны аюулаас хамгаалах, усыг зайлуулах үүрэгтэйгээр гол ба усны урсгалын чиглэлийн дагууд эсвэл чиглүүлэх байдлаар баригддаг бол '''боомт''' нь усыг хуримтлуулах үүрэгтэйгээр голын урсгалд хөндлөн чиглэлд баригддаг барилга юм. [[Усны эрчим хүч]] үйлдвэрлэх, хот болон хөдөөгийн [[ус хангамж]], [[усалгаатай газар тариалан]]д ашиглах зорилгоор гадаргын (гол, мөрөн) усыг урсгалын дагууд перпендикуляраар хааж барьсан барилга байгууламжийг [[боомт]] гэнэ. Боомт нь голын экологийн урсацыг гаргах, ёроолд тунах хагшаасыг угаах зориулалттай [[ус гаргах барилга]], үерийн үеийн илүүдэл ус хаях зориулалттай [[ус хаях барилга]], хэрэглэгчдэд ус өгөх [[ус авах барилга]], ус ашиглагчдад зориулсан усан завь өнгөрүүлэх барилга [[шлюз]], амьдралын орчныг хамгаалах [[загас гаргуур]]ын барилга гэх мэт барилгуудаар тоноглогдоно. Боомтыг барьж байгуулах, түүний зураг төслийг боловсруулахдаа [[БНБД 33-08-09]] - ийг үндэс болгох ба бусад усны барилгын норм норматив баримт бичгүүдийг мөрдөнө [[http://www.legalinfo.mn/annex/details/5324?lawid=7573]]. Боомт гэдэг англи үг ''dam'' нь дундад үеийн англи хэл,<ref>[http://www.bartleby.com/61/45/D0014500.html The American Heritage Dictionary of the English Language, Fourth Edition]</ref> ба дундад үеийн голланд хэлэнд олон хуучин хотуудын нэрлэх нэр юм. Тухайлбал Амстердам-Amsterdam гэх мэт<ref>Source: ''Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde'' (''Magazine for Dutch Language and Literature''), 1947. The first known appearance of ''dam'' stems from 1165. However, there is one village, Obdam, that is already mentioned in 1120. The word seems to be related to the Greek word ''taphos'', meaning ''grave'' or ''grave hill''. So the word should be understood as ''dike from dug out earth''. The names of more than 40 places (with minor changes) from the Middle Dutch era (1150–1500 CE) such as [[Amsterdam]] (founded as 'Amstelredam' in the late 12th century) and [[Rotterdam]], also bear testimony to the use of the word in Middle Dutch at that time.</ref> Харин монгол хэлэнд ''боох'' гэсэн язгуураас гаралтай ба голыг урсгалын хөндлөн чиглэлд нь боосон саад хэмээн үзэж боомт гэж нэрлэжээ. ==Түүх== === Эртний боомтууд === [[Ойрх Дорнод]] болон [[Месопотам]]ид эртний боомтуудын ул мөр байдаг. [[Тигр мөрөн]] болон [[Евфрат мөрөн]]д нөлөөлж буй Месопотамийн уур амьсгал, голын горимыг урьдчилан таах тооцоолох боломжгүй байсан учир усны түвшнийг тохируулах зорилгоор боомт барьж ашиглаж байжээ. Хамгийн эртний алдарт далан болох [[Жордан гол]] дээрх [[Жава боомт|Жава далан]] нь [[Амман]] хотоос хойт зүгт 100км орчим зайд байрладаг. Энэ далан нь хүндийн хүчнийх гэж хэлж болхоор 9м өндөр, 1м чулуун зүрхэвчтэй, 50м өргөн хяртай юм байна. Энэхүү байгууламж нь МЭӨ 3000.<ref>Günther Garbrecht: "Wasserspeicher (Talsperren) in der Antike", ''Antike Welt'', 2nd special edition: ''Antiker Wasserbau'' (1986), pp.51–64 (52)</ref><ref>S.W. Helms: "Jawa Excavations 1975. Third Preliminary Report", Levant 1977</ref> оны үед баригдсан гэж тооцогдож байгаа юм. [[Эртний Египет]]ийн Вади Ал-Гарави дахь [[Садд-Эл-Капара боомт|Садд-Эл-Капара далан]] нь одоогийн [[Каир]]аас өрнө зүгт 25км-т орших ба хярын урт нь 102м, суурийн өргөн нь 87м юм байна. Энэхүү байгууламж нь МЭӨ 2800<ref name="Günther Garbrecht 52f.">Günther Garbrecht: "Wasserspeicher (Talsperren) in der Antike", ''Antike Welt'', 2nd special edition: ''Antiker Wasserbau'' (1986), pp.51–64 (52f.)</ref> эсвэл 2600 .<ref name="Bazzasowr">{{cite web |url=http://www.fao.org/world/Regional/RNE/morelinks/Publications/English/HYSTORY-OF-WATER-RESOURCES.pdf |format=PDF|title=overview of the hystory of water resources and irrigation management in the near east region | accessdate = 1 August 2007 |author=Mohamed Bazza |authorlink= |date=28–30 October 2006 |publisher= Food and Agriculture Organization of the United Nations| pages= }}</ref> оны үед баригдсан, үерийн хамгаалалтын зориулалт бүхий хуваарилах үүрэгтэй далан байсан ба баригдсаныхаа дараа удалгүй их хэмжээний үерээс болж нурсан байна.<ref name="Günther Garbrecht 52f." /><ref name="Bazzasowr" /> Манай эриний өмнөх 19 дүгээр зуунд XII эзэнт гүрний үед III Сеносерт фараон, [[Аменемхат III]] болон Аменемхат IV нар удирдан Дундад Египетийн Нил мөрөнд холбогдох 16км урт сувгийг ухсан байна. Энэ сувагт хоёр далан барьж жилийн турш үерийн усыг хуримтлуулан ойр орчны талбайд түгээдэг байжээ. Үүний нэг далангаар үүссэн усан санг "Mer-wer" [[Моерис нуур]] гэж нэрлэх ба 1700 км квадрат мандлын талбайтай ба орчин үеийн нэр нь Веркат Кароун юм.{{citation needed|date=November 2012}} Эртний иргэншлийн үеийн инженерийн нэгэн гайхалтай бүтээл нь [[Йемен]] дахь [[Мариб боомт|Мариб далан]] юм. Үүнийг МЭӨ 1750 эсвэл 1700 оны үед санаачлан барьсан ба хөндлөн огтлолын хэлбэр нь гурвалжин, 580 м урттай 4 метр өндөр - далангийн их бие хоёр янзын чулуун хийцээс тогтох ба хооронд нь зуурмаг бүхий чулуун өрлөгөөр холбожээ. даланг засах ажил олон удаа хийгдсэн ба хамгийн чухал өргөтгөл засвар нь МЭӨ 750 үед хийгдсэн ба үүнээс хойш 250 жилийн дараа далангийн өндрийг 7м болгож өндөрлөсөн байна. [[Саба улс]]ын мөхлийн дараа, [[Химиарита улс|Химиаритчууд]] (~115 BC) даланг хяналтдаа авч сайжруулсан ба тэд барилгын өндрийг 14м болгож, 5 ширхэг ус халиагуур, энерги унтраах худаг, 2 ширхэг чулуун хаалт бүхий ус авах барилга, ус хуваарилах сан хүртэл 1000м сувгийг тус тус барьжээ. Дээрх болон бусад өргөтгөлийн ажлууд МЭ 325 он хүртэл хийгдэж тэр хавийн 25,000 акр (100 km²) талбайг усаар хангадаг байжээ. МЭӨ 3-р зууны дунд үеэр, Энэтхэгийн нутаг дэвсгэрт тухайн үеийн хүмүүс усны менежментийн системийг хийж байжээ. Тухайн систем нь далан бүхий 16 усан сан болон ус хуримтлуулж хуваариалах маш олон сувгуудаас тогтож байв.<ref>{{cite web|title=The reservoirs of Dholavira|url=http://himalmag.com/component/content/article/44/1062-The-reservoirs-of-Dholavira.html|publisher=The Southasia Trust | accessdate = 27 February 2011|date=December 2008}}</ref> [[Эплатин пинар]] бол Туркийн Коняа орчмын сүм ба түүнд зориулсан Хиттите далангийн ерөнхий нэршил юм. Энэ нь МЭӨ 15-аас 13-р зууны үе дахь Хиттите гүрний үед хамаарагдана. [[Калланай]] бол 300м урттай, 20м өргөнтэй, 4.5м өндөртэй, [[Энэтхэг|Өмнөд Энэтхэг]ийн] [[Тамил Наду]] голын [[Кавери]] цутгал дээр бул чулуугаар баригдсан далан юм. Үндсэн барилга нь МЭ 2-р зуунд хамаарагдах<ref>{{cite web |url=http://lawlibrary.unm.edu/nrj/48/3/03_agoramoorthy_indian.pdf|title=The Check-Dam Route to Mitigate India's Water Shortages |author=Govindasamy Agoramoorthy, Sunitha chaudhary & Minna J. HSU |work= |publisher=Law library&nbsp;– University of New Mexico | accessdate = 8 November 2011}}</ref> ба энэ нь хамгийн эртний ус хуваарилах, урсац тохируулах барилгад тооцогдон одоог хүртэл ашиглагдаж байна.<ref name="kallanai_oldest">{{cite web|url=http://www.hindunet.org/saraswati/traditionwater.pdf|title=''This is the oldest stone water-diversion or water-regulator structure in the world''|accessdate=27 May 2007|archiveurl=http://web.archive.org/web/20070206130842/http://www.hindunet.org/saraswati/traditionwater.pdf <!-- Bot retrieved archive -->|archivedate=6 February 2007}}</ref> Энэ далангийн зорилго нь Кавери голоос усыг авч сувгаар дамжуулан үржил шимт голын бэлчирт түгээх байсан юм.<ref name="kallanai_googlebook">{{cite book|last=Singh|first=Vijay P.|coauthors=Ram Narayan Yadava|title=Water Resources System Operation: Proceedings of the International Conference on Water and Environment|publisher=Allied Publishers|year=2003|url=http://books.google.com/?id=Bge-0XX6ip8C&pg=PA508&dq=kallanai#PPA508,M1|isbn=81-7764-548-X|page=508|ref=harv}}</ref> [[Дү Жиан Яан услалтын систем|Дү жиан яан]] бол усны шууд урсгалтай даланг агуулсан эртний системүүдээс бүрэн хэвээр үлдсэн цөөхөн услалтын системүүдийн нэг юм. Услалтын систем нь МЭӨ 251 онд баригдаж дуусчээ. Тухайн үеийн Чү мужын захирагч болон хамгийн анхны гэгдэх усны инженер Сүншү Ао нар том шороон далан бүхий гайхалтай услалтын системийг барьж байгуулсан ба одоогийн Анхуй аймгийн нутагт 100км тойрог бүхий усан сан, томоохон услалтын систем хэвээр ашиглагдсаар байна.<ref name="needham volume 4 part 3 271"> Needham, Joseph (1986). ''Science and Civilization in China: Volume 4, Part 3''. Taipei: Caves Books, Ltd. </ref> ===Ромын инженерчлэл=== [[File:Roman Cornalvo dam, Extremadura, Spain. Pic 01.jpg|thumb|300px|[[Испани]] дахь Корналво боомт нь хоёр мянганы турш ашиглагдсан байна.]] [[Ромын боомт|Ромын далангийн барилга]] нь "том хэмжээгээр барилгын ажлыг төлөвөх барих ромчуудын чадвар"-аар тодорхойлогддог.<ref name="Smith 1971, 49">{{harvnb|Smith|1971|p=49}}</ref> Ромын төлөвлөгч нар хуурай улиралд хотын оршин суугчдыг [[ус хангамж|усаар хангах]] тогтвортой усны нөөцийг бүрэлдүүлэх томоохон далан бүхий усан сан байгуулах шинэлэг санааг дэвшүүлсэн байдаг.<ref>{{harvnb|Smith|1971|p=49}}; {{harvnb|Hodge|1992|pp=79f.}}</ref> Тэд чулуун өрлөгт гидравлик туршилт хийж, улмаар [[opus caementicium|Ромын бетон]] гарган авсан ба энэ нь урьд өмнө байгаагүй том далан барих боломжийг олгож<ref name="Smith 1971, 49" /> [[Хомс нуурын боомт|Хомс нуурын далан]], тухайн үедээ томоохонд тооцогдож байсан<ref name="Smith 1971, 42">{{harvnb|Smith|1971|p=42}}</ref> [[Харбага боомт|Харбага далан]] гэх мэтийг Ромийн [[Сири]]д байгуулжээ. Хамгийн өндөр Ромын далан бол [[Ром]]ийн ойролцоо орших [[Субиако боомт|Субиако далан]] юм; Үүний тэмдэглэгдсэн өндөр нь 1305 онд <ref name="Hodge 1992, 87">{{harvnb|Hodge|1992|p=87}}</ref> сүйтгэгдэх хүртлээ 50м орчим байжээ. Ром инженерүүд чулуун хүндийн хүчний болон шороон далан төсөвлөх тооцооны арга, барих тусгай технологитой байсан байна.<ref>{{harvnb|Hodge|2000|pp=331f.}}</ref> Үүнээс гадна, инженерүүд зохион бүтээх өндөр чадвартай байсан ба үгүйрсэн далангуудад хийж байсан технологиуд нь одоо хүртэл мэдэгдэхгүй байна. Эдгээр нь [[Арк-хүндийн хүчний боомт|Арк-хүндийн хүчний даланг]]ууд,<ref>{{harvnb|Hodge|2000|p=332}}; {{harvnb|James|Chanson|2002}}</ref> [[Аркан боомт|Аркан даланг]]ууд,<ref name="Earliest known arch dam">{{harvnb|Smith|1971|pp=33–35}}; {{harvnb|Schnitter|1978|pp=31f.}}; {{harvnb|Schnitter|1987a|p=12}}; {{harvnb|Schnitter|1987c|p=80}}; {{harvnb|Hodge|2000|p=332, fn. 2}}</ref> [[тулгуурт боомт|тулгуурт даланг]]ууд<ref>{{harvnb|Schnitter|1987b|pp=59–62}}</ref> болон [[Олон аркт тулгуурт боомт|Олон аркт тулгуурт даланг]]ууд,<ref name="Earliest known multiple arch buttress dam">{{harvnb|Schnitter|1978|p=29}}; {{harvnb|Schnitter|1987b|pp=60, table 1, 62}}; {{harvnb|James|Chanson|2002}}; {{harvnb|Arenillas|Castillo|2003}}</ref> гэх мэт нь бүгд МЭ 2-р зуунд Ромын эзэнт гүрэнд хэрэглэгдэж байжээ. (харах [[Ромын боомтуудын жагсаалт|Ромын далангуудын жагсаалт]]). Мөн ромчууд Гүүрэн даланг барьсан нь одоо хүртэл Иранд байдаг.<ref>{{harvnb|Vogel|1987|p=50}}</ref> [[File:Sushtar Bridge.jpg|thumb|left|МЭ 3-р зууны үед Ромчуудаар баригдсан Банд-э Каисар боомт]] [[Иран]]д, [[Банд-э Каисар]] шиг гүүрэн далан нь [[усан дугуй]]н тусламжтайгаар эрчим хүч бий болгоход ашиглагдаж байсан ба эрчим хүч нь ихэвчлэн ус өргөх механизм маягаар хэрэглэгддэг байжээ. Үүний нэг нь Ромчуудын барьсан [[Дэзпүл]] дахь гүүрэн далан ба<ref>{{harvnb|Hartung|Kuros|1987|pp=232, 238, fig. 13; 249}}</ref> энэ нь усыг 50 кубит [cubit] орчим өргөж хотын бүх орон сууцны [[ус хангамж]]ийн асуудлыг шийддэг байжээ. Мөн [[хуваарилах боомт|хуваарилах даланг]]ууд ихээр хэрэглэгддэг байсан.<ref name="Hill-Engineering">[[Donald Routledge Hill]] (1996), "Engineering", p. 759, in {{cite book |last1=Rashed |first1=Roshdi |last2=Morelon |first2=Régis |year=1996 |title=[[Encyclopedia of the History of Arabic Science]] |publisher=[[Routledge]] |isbn=0-415-12410-7 |pages=751–795 |ref=harv }}</ref> [[Милл]] далангуудийг [[Муслимын хөдөө аж ахуйн хувьсгал|Муслим инженерүүд]] бий болсон ба ''Pul-i-Bulaiti'' гэж нэрлэдэг байжээ. Хамгийн анхных нь [[Иран]]ы [[Карун]] гол дээр баригдсан Шустар байсан ба бусад олон даланг Муслимийн орнуудад барьж ашиглаж байжээ.<ref name="Hill-Engineering" /> Water was conducted from the back of the dam through a large pipe to drive a water wheel and [[watermill]].<ref name="Lucas">Adam Lucas (2006), ''Wind, Water, Work: Ancient and Medieval Milling Technology'', p. 62. BRILL, ISBN 90-04-14649-0.</ref> 10-р зууны үед, [[Ал-Мукаддаси]] Персид хэд хэдэн далангуудыг тайлбарлажээ. Түүний нэг тайлбар болох [[Ахваз]] нь 910м урттай байсан ба олон усан дугуйн тусламжтайгаар усыг акведукт өгч түүгээр дамжуулан хотын усан санд усыг хүргэдэг байжээ.<ref name="Hill-31">{{cite book|title=A history of engineering in classical and medieval times|author=Donald Routledge Hill|publisher=Routledge|year=1996|isbn=0-415-15291-7|page=31|ref=harv}}</ref> Өөр нэг нь, Банд-и Амир ''Band-i-Amir'' далан 300 гаруй тосгоныг усжуулдаг байсан байна.<ref name="Hill-56-8">{{cite book|title=A history of engineering in classical and medieval times|author=Donald Routledge Hill|publisher=[[Routledge]]|year=1996|isbn=0-415-15291-7|pages=56–8|authorlink=Donald Routledge Hill|ref=harv}}</ref> ===Дундад зууны үе=== [[Нидерланд]]ад, газар нутгийн ихэнх нь нам дор учир далан нь голын усны түвшнийг тохируулах, гадар нутаг усанд автахаас сэргийлж далайн орчимд баригддаг байжээ. Эдгээр далангууд нь гол гатлахад ойрхон, ус хотруу түгээхэд зай багатай, байгалийн сайхан орчин бүрдүүлдэг гэдгээс шалтгаасан хот болон тосгоны эхлэл хэсэгт баригддаг байжээ. Жишээлбэл тухайн үеийн Голландын нийслэл [[Амстердам]] (хуучин нэр нь Амстелредам) нь 12 зууны сүүл үед Амстел голын далангаас эхэлдэг байсан ба [[Роттердам]] нь Ниеүвэ Маас голын цутгал болох Ротте гол дээрх далангаас эхэлдэг. Амстердамын төв талбайд, 800 гаруй жилийн настай далангийн туурь бүрхэгдсэн байдаг ба одоог хүртэл dam буюу далан гэсэн нэрээ авч ''Dam Square'' эсвэл далан талбай гэж нэрлэгддэг. ===Үйлдвэржилтийн эрин үе=== [[File:Engraving of Rideau Canal locks.jpg|thumb|upright|240x240px|Битаун дахь усан онгоцны Ридеау сувгийн зураг]] Ромчууд анх [[аркан боомт|аркан даланг]]уудыг барьж байсан боловч, [[гидростатикийн даралт]]ын улмаас хоёр жигүүрт үйлчлэх [[реакцын хүч]]нүүд тэдгээрт бат бэх байх том хэмжээний аркан даланг 19-р зууны инженерчлэлийн чадамж, барилгын материал зэрэг нь бий болгосон юм. Анхны гурван аркан далан 19-р зуунд [[Британийн эзэнт гүрэн]]д баригджээ. [[Рояал Инженер]]ийн Хенри Руссел Хидерабад хотыг усаар хангах [[Мир алам сан|Мир алам]] даланг 1804 онд барьсан ба энэ нь одоог хүртэл мөн ашиглагдсаар л байна. Энэ нь 12м өндөр ба 21 ширхэг өөр өөр алхам бүхий аркаас тогтсон далан юм.<ref>{{Cite web|url=http://www.simscience.org/cracks/advanced/butt_hist1.html|title=Key Developments in the History of Buttress Dams}}</ref> 1820-иос 30 онд, Дэслэгч-Колонч [[Жон Баи]] [[Канад]]ад одоогийн [[Оттава]] хотын ойролцоо Ридеау сувгийн барилгын ажлыг удирдан гүйцэтгэсэн ба усан замын системд муруй чулуун цуваа далангуудыг барьсан байна. Ялангуяа, [[Жон Редпать]] ахлан [[Жонс Хүрхрээ боомт|Жонс Хүрхрээ даланг]] барьсан ба энэ нь 1832 онд дуусгавар болсоноор хойт америк дахь тухайн үеийн инженерийн гайхалтай бүтээл болсон юм. Барилгын үед усыг зайлуулах, мөн хянахын тулд, ус дамжуулах хиймэл хоолой бүхий хоёр [[хавтгай хаалт]] барьсан байна. Эхнийх нь зүүн хэсэгт даланийн суурийн ойролцоо байрласан. Хоёр дахь хаалт нь далангийн баруун хэсэгт сууриас дээш 6м өндөрт байрлажээ. Усны их ба бага түвшнээс хамаарч хаалтуудыг ажиллуулдаг байсан байна.<ref>{{Cite web|url=http://www.mysteriesofcanada.com/Canada/john_redpath.htm|title=John Redpath, the Whispering Dam, and Sugar}}</ref> [[Сидней|Параматт]] хотын ойролцоо Хантс голын савд, хотын хүн амын өсөлт, усны хэрэгцээнд тулгуурлан 1850 онд [[Австрали]]чууд далангуудыг барьж эхэлсэн. Чулуун [[аркан боомт|аркан даланг]]уудыг тухайн үеийн Рояал инженерийн ололт амжилтанд тулгуурласан Лиеүтенант Перси Симпсон төсөллөж барьж байгуулсан байна. далангуудын өртөг нь £17,000 байсан ба Австрали дахь инженерийн шийдэл бүхий анхны далан 1856 онд бий болжээ. Хоёр дахь аркан далан нь илүү математик тодорхойлолттой байсан байна.<ref>{{Cite web|url=http://www.traianvs.net/textos/archdams_en.htm|title=Historical Development of Arch Dams}}</ref> Энэ төрлийн анхны далан Францид 2 жилийн өмнө нээлтээ хийсэн байна. Энэ нь мөн л [[Аж үйлдвэрийн хувьсгал|үйлдвэржилтийн]] үеийн Францийн хамгийн анхны аркан далан байсан ба [[Хоёр дахь холери өвчний тархалт(1829–51)|1832 холер өвчинд]] сүйтгэгдсэн талбайг усаар хангахын тулд Аикс-эн хэсгийн хотын захиргаа зохион байгуулж Пранцоис Зола удирдан бариулжээ. Дараа нь Рояал инженерүүд 1844 онд төслийг дэмжиж, түүнээс хойш хэдэн арван жилийн турш барилгын ажил үргэлжилсэн байна. Энэ барилгын мөн чухал ололт нь барилга ба түүний суурь, завьжинд нөлөөлөх хүчдэлийг математик аргачлалаар тооцож төсөлсөнд оршиж байгаа юм. [[Австрали]] болон [[Варвик]]ийн ойролцоо 75миль зайд, дэлхийн анхны бетонон аркан далан байдаг. Онцгой ус гаргах барилгатай, хяр дээгүүр ус халиах зориулалт бүхий 10м өндөр бетон даланг Хенри Чарлес Станлэй 1880 онд төсөллөжээ. 19-р зууны сүүлч хагаст, чулуун далангийн төсөл хийхэд нилээд ач холбогдол бүхий шинжлэх ухааны дэвшил гарсан юм. далангийн тооцооны энэ шилжилт нь зураг дүрслэлд суурилсан туршилтын аргачлалаас мэргэжлийн түвшинд шинжлэх ухааны онолын хэрэглээнд шилжүүлсэн анхны үе байв. Энэ чухал ололт Их британи болон Францийн их сургуулийн инженерийн факультет орчинд төвлөрч байв.[[Гласговийн их сургууль]]д байсан [[Виллиам Жон Макфуорн Ранкин]] нь далангийн бүтээцийн онолын ажиллагааг судалж өөрийн ойлголт олж авсан үр дүнгээ түүний 1857 онд хэвлүүлсэн ''Сул хөрсөн дээрхи тогтворжилтийн асуудлууд'' өгүүлэлдээ тусгажээ. [[Ранкины теором]] гэж нэрлэгдэх түүний онол нь далангийн төооцоонд чухал үүрэг гүйцэтгэсээр байна.<ref>Rankine, W. (1857) On the stability of loose earth. Philosophical Transactions of the Royal Society of London, Vol. 147.</ref> Францид, Ж. Аугистин Тортене Дэ Сазилли чулуун хүндийн хүчний даланд босоо үйлчлэх механикийн үндсийг тайлбарласан ба Зола далан нь түүний гаргасан онол, судалгаанд үндэслэгдэж баригдсан байна.<ref>{{Cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/150337/dam/72085/The-19th-century|title=dam|publisher=Encyclopedia Britannica}}</ref> ===Том далан=== [[File:Ansel Adams - National Archives 79-AAB-01.jpg|300px|thumb|1942 он, Ансел Адамсын төсөлсөн Хүүвэр боомт]] Том далангийн эрин үе 1902 онд Египтэд [[Асван Лов Боомт|Асван Лов далан]] баригдсанаар эхэлсэн юм. Энэ далан нь Нил мөрөн дээр баригдсан хүндийн хүчний [[Чулуун боомт|өрөгт]] [[тулгуурт боомт|тулгуурт]] төрлийн далан юм. 1882 оны Египттэй хийсэн тулааны дараа, 1898 онд барилгын ажлыг Британчиуд эхэлжээ. Энэхүү төслийг Эрхэмсэг ноён [[Виллиам Виллкокс]] удирдсан ба тухайн үеийн алдартай инженерүүд болох [[Бенжамин Бакер]] болон [[Жон Аирд]] түүний фирм болох энэ төслийн гол гэрээт<ref>[http://www.collectstocks.com/egyptbond.html Egypt bond]</ref><ref>{{Citation|last=Roberts|first=Chalmers|date= December 1902|title=Subduing the Nile|url=http://books.google.com/books?id=DoDNAAAAMAAJ&pg=PA2861|journal=[[World's Work|The World's Work: A History of Our Time]]|volume=V|pages=2861–2870|accessdate=2009-07-10}}</ref> гэх мэт олон аж ахуй, инженерүүдийг хамруулсан юм. Материал болон санхүүгийн хөрөнгө оруулалтыг ноён [[Эрнэст Кассел]] барьж байжээ.<ref>[http://jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=142&letter=F&search=Finance Finance], [[Jewish Encyclopedia]] c.1906</ref> 1899-1902 оны хооронд баригдаж буй эхний үедээ, барилгын хэмжээ нь тухайн ажилчидад бүтэшгүй оролдлого мэт санагдаж байсан ч<ref>Frederic Courtland Penfield, [[s:Century Magazine/Volume 57/Issue 4/Harnessing the Nile|Harnessing the Nile]], [[Century Magazine]], Vol. 57, No. 4 (February 1899)</ref> дууссаны дараа, дэлхийн хамгийн том далангийн бүтээгчид болсон юм.<ref>{{cite web|title=The First Aswan Dam|url=http://www.umich.edu/~kelseydb/Exhibits/AncientNubia/PhotoIntro.html|publisher=University of Michigan|accessdate=2 January 2011}}</ref> [[Хүүвэр боомт|Хүүвэр далан]] нь массив бетонон [[арк-хүндийн хүчний боомт|арк-хүндийн хүчний далан]] бөгөөд, АНУ-ын [[Аризона]] болон [[Невада]] мужын хил дагуу [[Колорада гол]]ын [[Хар хавцал]]д [[Их хямрал]]ийн үед 1931-1936 оны хооронд барьжээ. 1928 онд Конгрессийн хурлаар [[усны эрчим хүч]] үйлдвэрлэх, үерээс хамгаалах, усжуулалтын эх үүсвэр бий болгохоор Колорада гол дээр далан барих шийдвэрийг гаргажээ. Үнийн саналын давуугаар Зургаан компани хэмээх консерциум ялалт байгуулсан байна. Энэ үед тэдгээр компани болон бусад газар энэ мэт том далан барьж байгаагүй, зарим техникүүд бүрэн батлагдаагүй хүнд үе байсан юм. Хар хавцалын аагим халуун уур амьсгал, далангийн хөндлүүрийн бэрх тогтоц мөн л далангийн барилгын ажлыг хүндрүүлж байсан юм. Гэсэн ч Зургаан компани консерциум 2 жилээр барилгын ажлыг хурдасгаж 1936 оны 3 сарын 1-нд засгийн газарт даланг хүлээлгэн өгсөн юм. Хүүвэр ([[орос]]:Гувер) далан нь ийнхүү өмнөх ерөнхийлөгч болох Херберт Гуверийн нэрээр нэрлэгдсэн юм. 1997 он гэхэд дэлхий даяар 800,000 орчим далан тоологдсон ба үүний 40,000 орчим нь 15м-ээс өндөр далан байна.<ref>"[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1470397/ Is it Worth a Dam? ]". ''[[Environmental Health Perspectives]]'' Volume 105, Number 10, October 1997 ({{WayBack|df=yes|url=http://www.ehponline.org/qa/105-10focus/focus.html|date=20060517113007}})</ref> == Далангийн төрөл == Далан нь байгалийн үзэгдэл, амьтад /минж/, болон хүний туслалцаатай бий болно. Хүний гараар бүтээгдсэн далангуудыг бүтээцлэл, үүрэг, болон хэмжээнээс нь хамааруулж дараах байдлаар ангилна. === Бүтээцээр ангилах === Бүтээцлэл болон барьсан материал дээр үндэслэн далангуудыг хялбархан ангилж болох ба энд [[арк-хүндийн хүчний боомт|арк-хүндийн хүчний даланг]], [[шороон боомт|шороон далан]], [[өрөгт боомт|өрөгт далан]] болон бусад дэд төрлийн ангилалууд байна. ==== Аркан далан ==== [[File:Gordon Dam.jpg|thumb|upright|[[Тасмани]] дахь [[Гордон боомт]] нь [[аркан боомт]] юм.]] {{main|Аркан боомт}} Аркан далангийн тогтворшилт нь арк болон хүндийн хүчний хосолмол үйлчлэл дээр тогтдог. Хэрэв далангийн дээд налуу босоо бол далангийн бүхэл жин суурь дээр хүндийн хүч болж, [[Шингэний даралт|Гидростатикийн даралт]] аркын [[консоль]] дээр нормаль хуваарилалттай байхад Аркын үйлчлэл хэвтээ болон босоо чиглэлд далангийн [[хөшүүн]] чанараас хамааралтай болно. Хэрэв дээд налуу муруйлттай бол нилээд түвэгтэй үйлчлэлтэй үүнийг дагаж тооцоолол хүнд болно. Нормал гидростатик адаралт нь дээр тайлбарласан шиг хуваарилагдаж байвал, аркийн жингийн [[нормаль]] бүрдүүлэгчийг аркын үйлчлэлээр авч болно. Далангийн энэ төрлийн хувьд, тулж буй хоёр талын жигүүрийн [[завьж]]ны (хавцлын хоёр талын эрэг) найдварт байдал маш чухал. Аркан далан барихад хамгийн тохиромжтой хөндлүүр бол үндсэн чулуулаг нь ойрхон байх нарийн хавцал юм.<ref name="pbsarch">{{cite web|url=http://www.pbs.org/wgbh/buildingbig/dam/basics.html#arch|title=Arch Dam Forces | accessdate = 7 January 2007}}</ref> Аркан далангийн аюулгүйн байдал тулж буй хавцлын эргүүд, далан ба ул хөрсний нийлж буй завьжны бат бөх холбоосоос хамаарах ба суур болон хажуу жигүүдийн ул хөрсний бат бэхийн чанар маш чухал. [[File:Barrage Daniel-Johnson2 edited.jpg|thumb|left|[[Кэбэк]] дахь [[Даниел-Жонсон боомт]] нь олон аркат тулгуурт далангийн төрөлд багтана. Түүнийг мөн Маник-5 гэж нэрлэдэг.]] Хоёр төрлийн дан аркан далан хэрэглэгдэх ба эдгээрийг план дээрх байгуулалтаас хамааруулан дан ба давхар муруйлттай гэж ангилж, дан муруйлтыг нь дотор нь тогтмол радиуст ба тогтмол өнцөгт гэж ангилна. Тогтмол радиуст аркан далан нь далангийн өндрийн турш нэг ижил радиус үйлчлэх ба хөндлүүр далангийн ёроолруу нарийсаж, далангийн төв өнцөгөөс хамаарч дээд налуугын талбай багасаж ирнэ. Канад дахь [[Жонес Хүрхрээ боомт|Жонес Хүрхрээ далан]] бол тогтмол радиустай далан юм. Харин тогтмол өнцөгтэй далангийн хувьд, өөрөөр тогтмол бус радиуст гэж хэлж болно, энэ өнцгийн нөлөөлөл хурьцангуй тогтмол байх ба хоёр завьжны хоорондох зайн өөрчлөлт далангийн өндрийн туршид өөр өөр байна. Тогтмол радиуст далан нь тогтмол өнцөгт далангаас илүү их тохиолддог нь түүнийг барих ур чадвар их шаарддагтай холбоотой. [[Паркер боомт|Паркер далан]] нь тогтмол өнцөгт аркан далан юм. Адил төрөл нь дээр дурьдсан давхар муруйлттай буюу нимгэн аркан далангууд юм. АНУ-ын Невадагийн Уул хотын ойролцоох Зэрлэгморь далан нь давхар муруйлттай аркан далангийн жишээ юм. Энэ төрлийн далан нь бетоны орцыг багасгах боловч далангийн суурь болон хоёр талын завьжинд их хэмжээний хүчдэл учруулдаг. Дээрээс харахад дан муруйлттай далантай ижил харагдах боловч дээд хашицаас харвал гүдгэр линз шиг, доод хашицаас харвал хотгор линз шиг харагдах ба далангийн босоо чиглэлд муруйлт байдаг учир ийнхүү давхар муруйлттай гэж нэрлэдэг. Олон аркат тулгуурт далан нь олон дан болон давхар муруйлт бүхий аркууд, мөн тэдгээрийг суурь болон завьжинд тулах тулгуураас тогтох геометрийн түвэгтэй байгуулалт бүхий далангийн төрөл юм. Үүний нэг жишээ нь Канад дахь Кебекийн [[Даниел-Жонсон боомт|Даниел-Жонсон далан]] юм. Олон аркат тулгуурт далан нь хөндий хүчний далан шиг олон тулгуур шаардахгүй боловч буурийн чулуулгийн бат бэх сайн байхыг шаарддаг. ==== Хүндийн хүчний боомт ==== {{main|Хүндийн хүчний боомт}} [[File:Grand Coulee Dam spillway.jpg|thumb|АНУ-ын [[Гранд Күүлий Боомт|Гранд Күүлий боомт]] нь цул хүндийн хүчний боомтын жишээ юм. Энэ боомтын тэнхлэг нь муруйлттай юм.]] Хүндийн хүчний далан буюу хуучнаар гравитацийн далан нь өөрийн тогтворшилоо жингээрээ хангадаг далангууд юм.<ref>British Dam society http://www.britishdams.org/about_dams/gravity.htm</ref> Далангийн дээд ба доод хашицаас үйлчлэх усны даралт нь далангийн өсгий орчмоор онхолдох эрмэлзлэлийг бий болгоно. Харин далангийн жин нь онхолдолтыг эсэргүүцэх хүч болж суурьт үйлчилнэ. Төсөллөгч далангийн хэлбэр хэмжээг сонгохдоо онхолдолт болон суурийн шилжилтэнд тэсвэртэй байх жинд тохируулан хийнэ. Инженерийн нэршилээр, даланд үйлчлэх хүндийн хүч, дэдд хашицад үйлчлэх усны даралтын хүчний тэнцүү үйлчлэгч нь Паралеллийн дүрмээр ихэнхдээ далангийн дээд хашиц дахь өлмийнд үйлчлэнэ. Цаашилбал, далангийн хэлбэрээс гадна далан тогтвортой байх, материал бага зарцуулалттай байх үүднээс далангийн дээд болон доод өргөний сонголт, дээд хашицад сунах хүчдэл үүсэхээргүй байхаар тооцох гэх мэт чухал критериүд байдаг. даланг барихдаа босоогийн дагуу хөндлөн заадастай барих учир босоо хүчдэл үүсэх нь далангийн ажиллагаанд сөрөг нөлөөтэй. Энэхүү дээд хашицын босоо хүчдэлээс хамгаалах зорилгоор далангийн дээд хашицын налууг өөрчилж хийх ба энэ нь доод хашиц дахь хүчдлийг өөрчилж, материал зарцуулалтыг багасгах давхар ач тустай арга юм. Энэ төрлийн далангуудын хувьд буурийн хөрс чулуулаг нь шахалт болон суналтын өндөр бат бэхтэй байх шаардлагатай. Тохирсон хөндлүүрт хүндийн хүчний далан баригдсан бол бусад далангуудын төрлүүдийг бодвол илүү найдвартай ажиллана гэж хэлж болно. Далангийн тооцооноос гадна буурийн инженер геологийн судалгааг маш сайн хийсэн байх шаардлагатай. Хэрэв үерийн аюул элбэг, хүчтэй бүс нутагт тухайн хөндлүүрт аркан далан хичнээн ашигтай хувилбар байсан ч хүндийн хүчний даланг хөрөнгө зарж барих нь давуу байж болох юм. Учир нь усны даралт, шүүрэлт, түүнийг өөр дээгүүрээ халиах динамик үйлчлэл гэх мэтээс өгсүүлэн далангийн найдваршилтанд сөрөг нөлөөллийн давтамж олон байна. Хүндийн хүчний далан нь бетон ба чулуун өрлөгөөр баригдаж болох ба үүнээс хамааралгүйгээр "цул" ба "хөндий" гэж ангилагдаж болно. Цул хүндийн хүчний далан нь хөндий төрлөөс илүүтэйгээр баригддаг. Гэхдээ цул далангийн биеийн бүхэлд нь авч үзвэл ямарч хүчдэл ачааллын нөлөөнд ордоггүй хэсгүүд байх ба тэдгээрийг үгүй болгосоноор хөндий хүчний далан бий болно. [[Гранд Күүлий боомт|Гранд Күүлий далан]] нь цул хүндийн хүчний төрлийн далан бол Браддок далан нь хөндий хүчний далангийн нэг төрөл юм. ==== Арк-хүндийн хүчний боомт ==== [[File:Hoover dam from air.jpg|thumb|АНУ-ын [[Хүүвэр боомт|Хүүвэр далан]] нь арк-хүндийн хүчний далангийн нэг жишээ юм.]] {{main|Арк-хүндийн хүчний боомт}} Хүндийн хүчний далан аркан далантой хосолж [[арк-хүндийн хүчний боомт|арк-хүндийн хүчний даланг]] бий болгох ба бодит хүндийн хүчний даланг бодвор материал зарцуулалт багатай, буурьт ирэх хүчдэлийн хэмжээ бага гэх мэт давуу талуудтай. Уснаас даланд бий болох дотоод шахалт нь даланд үйлчлэх хэвтээ хүч болж буурна. Тийм учраас бууринд ирэх даралтын хэмжээ багасах, далангийн тогтворшилт, гулсалтанд завьжны нөлөөлөл их болох учраас далангийн жин их байх шаардлагагүй болж ирнэ. ==== Хаалт ==== [[File:Koshi.jpg|thumb|The [[Koshi Barrage]]]] {{main|Далан (боомт)|l1=Хаалт}} Хаалтан далан гэж хэлж болох далан ба далангийн үүргийг давхар гүйцэтгэх энэхүү барилга нь томоохон алгасал бүхий хаалтнуудааг далангаар өнгөрөх усыг хянаж байдаг онцгой төрлийн байгууламж юм. Хаалт хооронд байх хамар хана нь хаалтны тогтворшилтыг хангахаас гадна өнгөрөөс усны хэмжээг нарийн хянах, дээрээс ирж буй тоног төхөөрөмж, дамжин өнгөрөх хэрэгсэл замын ачааллыг авч их биед шилжүүлэх үүргээр тооцогддог. Энэхүү далан нь голын далайд цутгах адаг хэсэгт баригдахаас гадна далайн түрлэгээс эрчим хүч үйлдвэрлэх, давалгаа таслах, усны түвшинг тохируулах зэрэг зорилгоор баригдах ба [[түрлэгийн далан]] гэж нэрлэгддэг.<ref name="urlDams and Development: An Overview" /> ==== Шороон боомт ==== {{main|Шороон боомт}} Шороон далангууд нь [[Хөрсний нягтрал|нягтруулсан]] ул хөрсөөр баригдах ба чулуун дүүргэлттэй болон шороон дүүргэлттэй гэсэн үндсэн хоёр төрөлд хуваагдана. Шороон далан нь хүндийн хүчний далантай адил уснаас ирэх даралтыг өөрийн жингээрээ эсэргүүцэж тогтдог далан боловч бетоныг бодвол налархай шинжтэй юм. ===== Чулуун дүүргэлттэй боомт ===== [[File:Gathrightdam4.jpg|thumb|[[Виржини]] дахь [[Гатрайт боомт|Гатрайт далан]] нь чулуун дүүргэлттэй [[шороон боомт|шороон далан]] юм.]] [[Чулуу (геологи)|Чулуун]]-дүүргэлттэй далангууд нь ус үл нэвтрүүлэх бүстэй холбоосгой болон холбоослог хөрстэй хамт нягтруулагдсан шороон далан юм. даланг бүрдүүлэгч их бие нь бул чулууг ихээр агуулах учир ''чулуун дүүргэлттэй'' гэж нэрлэдэг. Ус үл нэвтрүүлэх бүс нь далангийн дээд налууд ойролцоо баригдвал ''экран'' гэж нэрлэгдэх ба [[бетон]], [[өрөгт]], ган ялтаст, пластик мемранан, эсвэл мод, нягт шавар гэх мэтээр баригдаж болно. Хэрэв ус үл нэвтрүүлэх бүс нь нь далангийн их биеийн гол хэсэгт байрлах бол ''зүрхэвч'' гэж нэрлэнэ. Хэрэв нягт шавар далангийн ус үл нэвтрүүлэх буюу шүүрэлтийн эсрэг байгууламжид орсон бол даланг ''холимог'' далан гэж нэрлэх нь бий. Чулуун дүүргэлттэй далангийн их бие ба шүүрэлтийн эсрэг зүрхэвч болон экраны дотоод шүүрэлтийн угаагдлаас сэргийлж тэдгээрийн хооронд шүүрүүлэх үе хийж тусгаарлаж өгдөг. Шүүрүүлэх үе нь хөрсний нарийн хэсэг угаагдан гарахаас сэргийлсэн урвуу ширхэглэлтэй холбоослог хайрга ба дайрганаас тогтоно. Буталсан хайрга хэрэглэх нь орон нутгийн материал гэдгээрээ барилгын өртгийг бууруулах гарын доорхи материал юм. Дулуун дүүрэлттэй далан нь [[газар хөдлөлт]]өнд нилээд тэсвэртэй байдаг. Гэвч барилтын үед газар хөдлөлтөнд гүйцэт нягтрал аваагүй бие цууралт авч улмаар хоосон орон зайнд ус нэвчин орвол далангийн ачаалал өөр болно. Чулуун дүүргэлттэй далангийн жишээ нь [[Калифорни]] дахь [[Шинэ Милонес боомт|Шинэ Милонес далан]] юм. далангийн шүүрэлтийн эсрэг байгууламж нь [[асфальт бетон]]оор баригдаж болно. Хэрэв далангийн их бие нь дан чулуун асгаас эвсэл өрлөгөөс бүтэж байгаа тохиолдолд асфальт бетон хэрэгдэх нь хамгийн зөв хослол байдаг. 1962 онд ийм далан баригдсанаас хойш дэлхий даяар 100 гаруй даланг ийм материалын хослолоор барьж босгожээ. Бүх асфальт бетон зүрэвчтэй далангуудын ажиллагааны бичлэг нь сайн байсан байна. Асфальтны төрөл нь [[Зунгааралттай уян]]-[[пластик]] материал байх нь далангийн их биеэс ирэх өчүүхэн шилжилтэнд уян харимхай үйлчилж тогтвортой байдаг.[[Асфальт]]ны уян хатан чанар нь газар хөдлөлтийн идэвхи өндөртэй бүсэд нилээн тохиромжтой давуу талыг бий болгоно..<ref>{{cite web|title=Asphalt concrete cores for embankment dams|url=http://www.waterpowermagazine.com/story.asp?storyCode=472|publisher=International Water Power and Dam Construction | accessdate = 3 April 2011}}</ref> ===== Бетон хучилттай чулуун боомт ===== Бетон хучилттай чулуун далан "concrete-face rock-fill dam" (CFRD) нь далангийн дээд налуудаа [[бетон хавтан]]гуудаар хучигдсан чулуун дүүргэлттэй далан юм. Энэ төрлийн шийдэл нь далангийн дотуур шүүрэх шүүрэлтээс давхар сэргийлэх, дээд налуугын бэхэлгээг найдвартай болгох зорилгоор хэрэглэгдэнэ. Дээрээс нь, бетон хучилттай далан нь шороон дүүргэлттэй далан барихаас хялбар байхаас гадна дээд налуугын тофо нөхцөлд уян хатан байж чаддаг. Анх бетон хучилттай даланг 1860 онд Калипорнид алт олбордлож байсан уурхайчид ёроолын ус гаргууртай модон училттай чулуун далан барьсанаас үүдэлтэй гэж үздэг. далангийн модон хучилт нь сүүлд бетоноор солигдож, усан санг усан цахилгаан станц, усжуулалтанд хэрэглэж эхэлжээ. Бетон хучилттай далангийн хувьд бетон хавтан хоорондын босоо болон хэвтээ заадасны чигжээс чухал байх ба 1960 оноос хойг илүү сайжруулсан уян бат бэх холбоосоор заадас хийж байна. Сүүлийн хэдэн арван жил шийдэл улам бүр шинэлэг дэвшилтэт болж байна.<ref>{{cite book|last=Neves|first=edited by E. Maranha das|title=Advances in rockfill structures|year=1991|publisher=Kluwer Academic|location=Dordrecht|isbn=0-7923-1267-8|page=341|url=http://books.google.com/?id=USEyV8y9ZFQC&pg=PA341&dq=concrete+face+rock+fill+dams#v=onepage&q=concrete%20face%20rock%20fill%20dams&f=false}}</ref> Саяхан, дэлхийн хамгийн өндөр бетон хучилттай чулуун [[Шуибуяа боомт|Шуибуяа даланг]] 233м өндөртэйгээр Хятадад 2008 онд барьж дуусган ашиглалтанд оруулжээ.<ref>{{cite web|title=Shuibuya|url=http://www.chincold.org.cn/news/li080321-17-shuibuya.pdf|publisher=Chinese Committee on Large Dams | accessdate = 23 August 2011}}</ref> ===== Шороон дүүргэлттэй боомт ===== '''Шороон дүүргэлттэй боомт''', мөн '''нягтруулсан шороон боомт''' эсвэл '''грунтэн боомт''' хамгийн түгээмэл энгийн нэр нь '''шороон боомт''' ба энэ далан нь сайтар нягтралтай [[шороон боомт|ул хөрснөөр]] баригддаг. ''Нэгэн төрлийн'' нягтруулсан далан нь шүүрэлтийн усыг зайлуулах байгууламжийг эс тооцвол нэгэн төрлийн ул хөрсөөр бүтдэг. Үүнээс гадна бүсчилсэн бүтэцтэй байж болох ба үүнийг холимог далан гэж нэрлэх ба далангийн дээд ба доод налуу зүрхэвч, шүүр гэх мэт өөр өөр үүрэг бүхий хэсгүүдэд тухайн хэсэгт тохирсон ул хөрсийг хэрэглэнэ. Орчин үеийн бүчлэл бүхий холимог хийцтэй далангийн ус үл нэвтрүүлэх хэсгээр шүүрч гарсан усыг шүүрүүлэн гидравлик даралтын бууруулах шүүрүүлийн систем доод хашицын үзүүрт байрладаг. Харин өнгөрсөн хуучин аргачлалд ус үл нэвтрүүлэх бүс буюу шүүрэлтийн эсрэг байгууламж нь угаалтаар бий болдог байсан. Угаалтаар гэдэг нь даланг гидравлик аргаар барихыг хэлж байгаа юм. Шороон даланд мөн чулуун даланд хэрэглэдэг шиг ус үл нэвтрүүлэх байгууламж, дээд налуугын бэхэлгээ зэргийг хэрэглэж болно. Хамгийн сониролтой ус үр нэвтрүүлэх байгууламж нь мөсөн зүрхэвч ба энэ аргыг мөнх цэвдэгтэй өндөрлөг газар барих шороон даланд барих нь найдвартай байдаг. Мөсөн зүрхэвчийг байнгын хөргөлттэй байлгахын тулд тусгай хоолойвчийг суулгаж өгдөг. [[Тарбела боомт|Тарбела далан]] нь [[Пакистан]] дахь Индус гол дээрх том далангуудын нэг юм. далан нь Исламабадын хойт зүгт 50км, өндөр нь голын ёроолооё дээш 148м, 250км2 мандлын талбай бүхий усан сан үүсгэдэг дэлхийд томоохонд тооцогдох шороон дүүргэлттэй далан юм. далангийн үндсэн элемент нь нягтруулсан ул хөрс ба цул хэсгийн урт нь 2700м, өндөр 142м байдаг байна. Энэ төсөлд даланг барихын тулд 152.8 сая м,куб ул хөрс ашигласан ба хүний гараар бүтсэн хамгийн том шороон байгууламж юм. Шороон далан нь орон нутгийн материал ашигладаг учир хамгийн хямд өртөгөөр босох далан ба магадгүй хамгийн энгийн технологийн ажиллагаатай байж болох юм. === Хэмжээгээр нь ангилах === Олон улсын стандартаар ([[Том боомтуудын олон улсын холбоо|Том далангуудын олон улсын холбоо]], буюу '''ICOLD'''-ыг хамруулан) ''том далан'' тодорхойлолтонд 15 м-ээс дээш өндөртэй далангууд болон 150м-ээс өндөр бол ''чухал далан'' ангилалд хамруулж том далан гэж үздэг байна.<ref>{{cite web|url=http://www.iucn.org/themes/wani/eatlas/html/technotes.html|quote=A large dam is defined by the industry as one higher than 15 meters high and a major dam as higher than 150.5 meters.|work=Watersheds of the World|title=Methodology and Technical Notes | accessdate = 1 August 2007 |archiveurl = http://web.archive.org/web/20070704103642/http://www.iucn.org/themes/wani/eatlas/html/technotes.html <!-- Bot retrieved archive --> |archivedate = 4 July 2007}}</ref> Мөн ''Дэлхийн далангуудын хорооны тайлан''д ''том'' ангилалын далан ба даланд 5-15м өндөртэй, ус хураах талбай нь 3сая м.куб-ээс их бол хамрагдах ба 15м-ээс дээш далангуудыг усан сангийн хэмжээ харгалзахгүйгээр том далан гэж үзнэ гэж тэмдэглэжээ.<ref name="urlDams and Development: An Overview">{{cite web|url=http://www.dams.org/report/wcd_overview.htm|title=Dams and Development: An Overview|date=16 November 2000|quote=Box 1. What is a large dam? | accessdate = 24 October 2010}}</ref> Дэлхий дээрхи хамгийн өндөр далан нь 1997 оны бичлэгээр [[Тажикистан]]ы [[Нүрэк боомт|Нүрэк далан]] 300м-ийн өндөртэйгээр бичигдэж байсан бол 2013 онд хятадын Жинпинг 1 далан ашиглалтанд орсоноор дэлхийн өндөр даланг 305м болгож өөрчилсөн юм.<ref name="gbor97p108109">Guinness Book of Records 1997 Pages 108–109 ISBN 0-85112-693-6</ref> ОХУ болон бусад социолист гаралтай улсуудад /Монгол улс багтана/ даланг түүний буурийн төрөл, далангийн төрлөөс нь хамааруулж өндрөөр нь 4 анги болгон хуваадаг. Хадан суурин дээрх 100м -ээс өндөр шороон ба бетонон даланг 1-р ангийн далан гэж үздэг бол хэмхдэст, өгөршсөн хагас хатуу буурин дээрх 70м-ээс дээш өндөртэй шороон даланг мөн буурин дээрх 50м-ээс өндөр бетон даланг 1-р ангийн далан гэж үзэн үндсэн далангийн ангилалд оруулдаг.<ref name="Барилгын норм ба дүрэм">{{cite web|url=http://www.legalinfo.mn/annex/details/4874?lawid=7532|title=УСНЫ БАРИЛГА БАЙГУУЛАМЖИЙН ЗУРАГ ТӨСӨЛ ЗОХИОХ ҮНДСЭН ЖУРАМ}}</ref> === Хэрэглээгээр ангилах === ==== Туслах боомт ==== Богоош буюу туслах далан нь үндсэн далангаар бий болсон усан сангийн хамгийн их түвшинтэй үед усан сангийн мандлын талбайг тэлэх, хөтөл давж алдагдах зэргээс хамгаалж баригддаг. Мөн тулсах далан нь усан сангийн ирмэг дахь тогтворгүй бүтэцтэй хөтлийг бэхжүүлэх зорилгоор баригдахаас гадна усны давалгаа, усны түрэгдэлтийн нөлөөгөөр үерт газар нутаг автахаас хамгаалж голын эргийн далантай ижил үүргээр баригддаг. Түр далангийн уртын хэмжээ ихэсвэл түүнийг далан гэж нэрлэх тохиолдол бий. ==== Ус халиах боомт ==== {{main|Ус халиагуур}} Ус халиагуур (мөн ус хаяур болон ''халиах далан''ч гэж нэрлэдэг) нь голын гольдиролд өөр дээгүүрээ ус халиах зориулалттай, дээд хашицдаа мандлын талбай үүсгэх, усны түвшин өргөх зорилгоор баригдах ба томоохон далангуудад тусгай хэсэг болж ордог. Ус халиагуурыг суваг дээр барьж зарцуулга хэмжих, усны түвшин өргөх гэх мэтээр ашиглаж болно. Өөр өөр төрлийн ус халиагуурууд байр ба даланд ихэвчлэн практик муруйлттай ус халиагуур хэрэглэгдэнэ. ==== Хянах боомт ==== {{main|Хянах боомт}} Хянах далан нь голын ёроолын угаагдлаас сэргийлэх, хагшаас барих, урсгалын хурдыг сааруулах зориулалттай жижиг далан юм. Эсрэгээр, ''[[далбант боомт|далбант далан]]'' нь урсгалын хурдыг ихэсгэж хуримтлагдсан байгаа хагшаасыг угаах үүргийг гүйцэтгэнэ. ==== Хуурай боомт ==== {{main|Хуурай боомт}} Хуурай далан нь гэнэтийн үер бий болдог хуурай жалга дээр баригдах ба үерийн үед усыг хуримтлуулж тодорхой хэмжээтэйгээр доод хашицад ямарч хяналтгүй гаргаж байдаг. далангийн ард ихэнх хугацаанд усгүй байх учир хуурай далан гэж нэрлэдэг. Хэрэв хуурай далангийн ус гаргах хэсгийг үгүй хийчихвэл хөв болно. ==== Тохируулах боомт ==== {{main|Тохируулах боомт}} Тохируулах далан нь [[гол]]ын [[урсац]]ыг тохируулж [[услалтын систем]], [[усан цахилгаан станц]]ын нэгжрүү [[туннель]] болон задгай сувгаар замжуулан хуваарилах зохиулалттай далан юм. Тохируулах далан нь биеийн ихэнх хэсэгт хаалтаар тоноглогдсон байдаг. ==== Газар доорх боомт ==== Газар доорхи далан нь газар доорхи усны урсгалын зарим хэсэг эсвэл бүтнээр нь хааж усны нөөцийн ордыг бий болгох ба мөн газаргын усыг хамтад нь хуримтлуулж тохируулж болно. Далайд хүрээлэгдсэн орнуудын хувьд ундны цэвэр усыг далайн уснаас нэвчин орж ирэх давстай газрын доорхи уснаас хамгаалах холилдуулахгүй байх үүднээс баригддаг. Газар доорхи далан нь усны нөөц багатай, маш ариг гамтай хэрэгдэхүйц элсэн цөл, жижиг арлууд гэх мэт газар баригдах ба тухайлбал [[Япон]]ы [[Окинава]] дахь [[Фукузота боомт|Фукузота даланг]] нэрлэж болно. Мөн ийм төрлийн далангууд нь Хойт Африк, Бразилийн нутаг дэвсгэрт ихээхэн тохиолдох ба Япон, Франц, Герман, Итали, Грек, Мексик болон АНУ-ын урд хэсгээр хуурай бүс нутагт ашиглагддаг.<ref>{{cite web|last=Yilmaz|first=Metin|title=Control of Groundwater by Underground Dams|url=http://etd.lib.metu.edu.tr/upload/1259621/index.pdf|publisher=The Middle East Technical University | accessdate = 7 May 2012|date=November 2003}}</ref> Хоёр төрлийн газар доорхи далан байх ба үүнд: ''дэд гадаргын'' ба ''[[элсэн боомт|элсэн хуримтлалт]]'' далангууд юм. Дэд гадаргын далан нь ус үл нэвтрүүлэх үеэс газрын гадарга хүртэл газрын доорхи усны урсгалд хөндлөн баригдана. Энэ төрлийн даланг бетон, метал, чулуу, мод, хуванцар гэх мэт янз бүрийн материалаар барьж болно. далан баригдсаны дараа усны түвшин өргөгдөж усыг гүехэн худгаар олборлох боломж бүрдэнэ. Элсэн хуримтлалт далан нь бага хэмжээний ус халиагуурын ард бат бэх байхаар барих ба цаг хугацааны явцад элсэн хуримтлал бий болж элсэнд усны хуримтлал бий болох ба эндээс уурших усны хэмжээ хамгийн бага байна. далангаас усыг авахдаа худаг эсвэл урс халиагуурт гаргасан цоргоны тусламжтайгаар авч болно.<ref>{{cite journal|last=Onder|first=H|coauthors=M. Yilmaz|title=Underground Dams&nbsp;– A Tool of Sustainable Development and Management of Ground Resources|journal=European Water|year=2005|month=11/12|pages=35–45|url=http://www.ewra.net/ew/pdf/EW_2005_11-12_05.pdf | accessdate = 7 May 2012|ref=harv}}</ref> ==== Хаягдлын боомт/сан ==== {{see also|Хаягдлын сан}} Хаягдлийн далан нь шороон дүүргэлттэй далан ба ихэвчлэн уул уурхайн хаягдлыг агуулах зорилгоор баригддаг. Хаягдал нь янз бүр байж болох ба ихэвчлэн хүдэрээс ашигт малтмалыг нь ялган авсан уусмал болон хуурай эд байна. Тохиромжит усны тэлэлтийн сан энэ зорилгоор ашиглагдаж болох ч хаягдлын буюу сүүл далан нь илүү тохиромжтой байдаг. Усны тэлэтийн далангаас ялгаатай тал нь хаягдлын далан уул уурхайн ашиглалтын үедийн хугацаанд өндөрсөж агуулах багтаамж нь ихсэж байдаг давуу талтай. Ерөнхийдөө, эхлэл даланг ул хөрсөөр босгох ба түүнээс хойш хүлээж авч байгаа хаягдал болон булинганы тусламжтайгаар даланг өндөрсгөж барьж эхэлдэг.<ref>{{cite book|last=ICME|title=Case studies on tailings management|year=1998|publisher=UNEP|location=Paris, France|isbn=1-895720-29-X|pages=9–10|url=http://books.google.com/?id=qG9Bux3RYWMC&pg=PA9&dq=tailings+dam#v=onepage&q=tailings%20dam&f=false|coauthors=Metals, International Council on, Programme, the Environment; UNEP, United Nations Environment | accessdate = 10 August 2011}}</ref> Хаягдлын даланг өндөрсгөх гурван төрлийн арга байх ба эдгээр нь ''дээд хашицын'', ''доод хашицын'' ба ''төвийн'' гэж нэрлэгдэх ба булинга асгаж угаалт хийн өндөрлөх байрлалаас нь хамааруулж ийнхүү ялгана. Өөр төрлийн тодорхйо аргууд байх боловч эдгээр нь уур амьсгалын нөхцөл, геологи, топографийн нөхцөл, үйлдвэрийн нөөц, хөрөнгө, далангийн төрлөөс хамаарна. Дээд хашицын хаягдлын далан нь [[трапец]] хэлбэртэй өөр материалаар баригдсан доод хашицын өсгийтэй байх ба энэ нь далан өндөр болох тусам доод налууг гаргаж дээд хашицруу шилжиж баригдана. Энэ нь харьцангуй хавтгай доод налууг бий болгох ба далангийн дээд налуу нь хаягдлаар дүүргэгдэн бий болно. Доод хашицаас нь өндөрсгөх арга нь дээд хашицын хаягдлын даланг бодвол материал их зарцуулах боловч барилтын үеийн тогтворшилт сайтай байдаг. Энэ аргын үед далангийн хяр нь өндөрсөхдөө доод хашицруу чиглэдэг. Төвийн арга нь эхний барьсан далан дээр давхарлаж босгох арга юм. Зарим үед дээд болон доод хашицаас өндөрлөх аргыг хослуулсанаар төвийн аргаар боссон шиг далан босгож болох боломж далангийн төв хэсэгт нягтрал муугаас болж суулт өгөх магадлалтай байдаг.<ref>{{cite web|title=Properties of Tailings Dams|url=http://www.mining.ubc.ca/faculty/meech/MINE290/Tailings%20Dam%20Construction%20Methods.pdf|publisher=NBK Institute of Mining Engineering | accessdate = 10 August 2011}}</ref><ref name="taildam">{{cite book|first=ed. by Raj K. Singhal|title=Environmental issues and management of waste in energy and mineral production: proceedings of the Sixth International Conference on Environmental Issues and Management of Waste in Energy and Mineral Production: SWEMP 2000 ; Calgary, Alberta, Canada, May 30&nbsp;– June 2, 2000|year=2000|publisher=Balkema|location=Rotterdam [u.a.]|isbn=90-5809-085-X|pages=257–260|url=http://books.google.com/?id=PqiYy538JFUC&pg=PA257&dq=tailings+dam#v=onepage&q=tailings%20dam&f=false}}</ref> Үйлдвэрийн төрлөөс хамаарч хаягдлын далан нь химийн хортой нэгдэл бүхий хаягдал агуулдаг учраас доошоо болон далангийн дотуур шүүрэх шүүрэлтээс маш сайн хамгаалсан байх шаардлагатай. Ус болон [[булинга]]ны түвшин хүрээлэн байгаа орчинд халгүй байхаар тохируулагдах ба зарим үед хаягдлын далангаас ус авч ашиглах тохиолдолд байна.<ref name="taildam" /> === Материалаар ангилах === ==== Төмөр боомт ==== {{main|Төмөр боомт}} [[File:RedridgeSteelDam02.jpg|thumb|Улаан нурууны төмөр боомт, Мичиганд 1905 онд баригдсан]] [[Төмөр боомт|Төмөр далан]] нь 20-р зууны эхэн үед богино хугацаанд хэдэн ширхэг баригдсан далангийн төрөл ба урны даралтыг хүлээн авах дугариг хэлбэртэй төмөр хавтан, түүнийг ачааллыг хүлээж авах дамнуруу бүхий бүтээцлэлтэй байжээ. Барилгын бүтээцийн тогтворшилтоос нь авч үзвэл барилгын үйлдвэрлэл, зэврэлтээс хамгаалах техникийг боловсронгуй болгочиховол өрөгт, бетон ба чулуун далангаас хямд, модон далангаас илүү бат бөх байх боломжтой. Гэвч энэ далангийн төрлийг олон барьж чадаагүй юм. ==== Модон боомт ==== [[File:Dam Timber Crib.jpg|thumb|left|Мичиган дахь сал хэлбэрийн модон боомт, 1978 оны зураг.]] [[Модон]] далан нь аж үйлдвэрийн хувьсгалын үед чухал газруудад түргэн хугацаанд усны эх үүсвэрийг бий болгоход хэрэглэгдэж байжээ. далангийн өндөр хязгаартай, насжилт багатай гэсэн шалтгаанаар орчин үед энэ төрлийн далан баригдаагүй боловч модон бүтээцлэл нь тогтмол нойтон байвал торх шиг эдэлгээтэй байж усны найдвартай санг бий болгох юм. Модон далан барих хамгийн тохиромжтой газар нь ул хөрс чулуулаг багатай, цементийн тээвэр хол хийх, модны арвин их үүсвэртэй газар байх ба бага түрэлтэт, тохируулах далан барих боломжтой. Хойт Америкийн зүүн хэсэгт баригдсан байсан ихэнх модон далангууд нурсан ба тэдгээрийн заримых дээр нь давхарлаж шороон далан барьсан нь далангийн тогтворшилтонд эерэг нөлөөтэй байдаг. Хоёр нийтлэг модон далангийн хэлбэрүүд байх ба тэдгээрийг ''сал'' хэлбэрийн ба ''самбар'' хэлбэрийн гэж ангилна. ''Модон сал'' далангууд нь гүн суулгасан модон шон болон түүнтэй эвлүүлж зангидсан модон хүрээнээс бүтэх ба гол хэсэгт дүүргэлт болгон хөрс, чулуу хийдэг. Модон чул рам бүхий далан байж болох ба барих арга нь модон байшинтай ижил юм. Хүнд гуалингууд нь далангийн нүүрэн хэсэгт байрлах ба далангийн тогтворшилтыг жингээрээ бий болгож байдаг. Усны түвшин өргөх зориулалттай хөвдөг модон далангуудыг 19-20-р зууны эхэн үед хэрэглэж байжээ. ''Модон самбар далан'' нь [[түшиц хана]] шиг нимгэн хийцтэй ба дээд болон доод хашицаас тулах олон тулгуур шонгуудаас тогтоно. Их биеийг зангидсан гуалингаар хийх ба гол хэсэгт нь жинг нэмэх үүднээс бул чулуу, элс хайргыг хийдэг байжээ. === Бусад төрлүүд === ==== Түр боомт ==== {{main|Түр боомт}} [[File:Dam Coffer.jpg|thumb|Монтегомеригийн сувгийн хаалт ба даланг барих үед ашигласан түр далангийн схем]] [[Түр боомт|Түр далан]] нь жижиг далан хэлбэрийн далан ба ихэвчлэн түр хугацаанд баригдах учир ийнхүү нэрэлжээ. Энэ далан нь усны газаргын түвшнээс доош өндөржилт бүхий эсвэл усанд автсан барилгын талбайг уснаас хамгаалах үүрэгтэй. Бетон, мод, ган, ул хөрс гэсэн материалаар баригдах боломжтой ба мод ба төмөр ашиглаж байгаа үед гүн зоолтын шонгуудыг бат бэх байх үүднээс ашигладаг. Түр далан нь ихэвчлэн усан орчинд хуурай нөхцөлд хийгдэх шаардлагатай ажилд хэрэглэгдэхээс гадна хөрсний уснаас хамгаалах зорилгоор барига байгууламжийн суурийн ажилд хэрэглэгдэнэ. Мөн үзэх [[Түшиц хана]]. Мөн түр даланг далай дээрх газрын тос олборлох платформуудыг засварлахад ашигладаг. Иймэрхүү тохиолдолд далан нь ус нэвтрэхээргүй метал хавтангуудаар гагнагдаж хийгдэх ба дотор нь агаар дүүргэж усыг гадагшлуулна. ==== Байгалийн боомт ==== далан нь байгалийн геологийн хүч, газрын тиктоник хөдөлгөөн шилжилтийн улмаар бий болж болно. [[Галт уулын боомт|Галт уулын даланг]]ууд нь [[базалт]] болон [[лав]]ын урсгалаар гол болон нуурын урсгалын хэсэгт бий болж хэлбэржих ба үүний үр дүнд байгалийн хиймэл нуур үүснэ. Үүний жишээ нь 1.8саяаас 10мянган жилийн өмнө тооцогдох Уинкарат галт уулын талбай ба энэ нь АНУ-ын Аризонагийн хойт хэсэг Колорада гол дээр лаван даланг бий болгожээ. даланг нурахаас өмнө 800км орчим урттай нуур тогтдог байжээ. [[Мөсөн гол|Мөстлөгийн нөлөөгөөр]] байгалийн далан бүрдэн бий болох боломжтой ба Монатанад Кларк Форк гол дээр мөсөл хавтангуудын нөлөөгөөр далан хэлбэржсэн ба 7780км квадрат талбай бүхий [[Миссоулагийн нуур]]ыг сүүлчийн мөстлөгийн үед бий болгожээ. Голын ёроол дахь мөсний хуримтлал нэмэгдсэнээр үүссэн нуур цөөнгүй байх ба үүнийг нэг жишээ нь [[Платхиэд нуур]] юм. Мөн Монтана дахь ([[Мөсөн хуримлалаар үүссэн нуурууд]]-ийг үзэж болно). Газар хөдлөлт, хөрсний гулсалт гэх мэт байгалийн аюул нь тухайн орчиндоо түр болон мөнхийн далангуудыг бий болгох боломжтой. [[Тажикистан]] улсад [[Усой боомт|Усой далан]] нь түүхэн жишээ мөн бөгөөд хөрсний гулсалтаас болж Мургхаб голыг хааж Сарез нуурыг үүсгэжээ. 560м өндөр учир байгалийн болон хүний гараар бүтсэн далангуудаас хамгийн өндөр далан болж байгаа юм. Саяханы жишээ гэвэл Тажикестаны Хунза гол дээр хөрсний гулсалтаас болж [[Аттабад нуур]] үүссэн байна. Шинээр бий болох байгалийн далан нь хүний суурьшил болон дэд бүтэцэд тодорхой хэмжээгээр сөрөг нөлөөлж байдаг. далан нь хүний гараар бүтсэн шиг тогтворшил сул байх хандлагатай тус задарч аюул учруулж болохоос гадна дээд хашицдаа үнэ бүхий гадар нутгийг далан бий болж усан доор оруулах магадлал бий. [[Вайоминг]]ийн хойт хэсэгт 1927 оны хөрсний гулсалтын улмаас бий болсон далан задарч Келли суурин болон зургаан хүний амь нас аван оджээ. ===== Минжний боомт ===== {{main|Минжний боомт}} [[Минж]]нүүд нь амьдрах орчноо бүрдүүлэхийн тулд мод болон шавраар далан барьдаг. Мөн далан барьж газрын зарим хэсгийг усанд автуулсанаар махчин амьтадаас өөрсдийгөө хамгаалж нуугдаж явахад тустай байдаг байна. Усанд автсан газар нутаг нь өвлийн улиралд минжнүүдийн хоол тэжээлийн эх үүсвэр болдог байна. == Барилгын элементүүд == === Усан цахилгаан станц === [[File:Water turbine.svg|thumb|upright|[[Усны турбин|Гидравлик турбин]] ба [[цахилгаан генератор]]ын хамт.]] {{main|Усны эрчим хүч}} 2005 оны байдлаар, далан бүхий усан цахилгаан станц нь дэлхийн эрчим хүчний 19 хувь, [[сэргээгдэх эрчим хүч]]ний 63 хувийг эзлэж байна.<ref name="REN21-2006">[http://www.ren21.net/globalstatusreport/download/RE_GSR_2006_Update.pdf Renewables Global Status Report 2006 Update], ''[[REN21]]'', published 2006, accessed 16 May 2007</ref> Эдгээрийн ихэнх хувь нь томоохон далангуудаар үйлдвэрлэгдэх ба Хятадад жижиг оврын усан цахилгаан станц маш өргөнөөр хэрэглэгдэх ба дэлхийн энэ төрлийн усан цахилгаан станцын 50 гаруй хувийг дангаараа бүрдүүлнэ.<ref name="REN21-2006" /> Усны эрчим хүчн нь далангаар бий болсон усны [[потенциал энерги]]-ээс гарах ба [[усан турбин]] ба [[цахилгаан генератор|генератор]] нь үндсэн тоноглол нь юм. [[Турбин]]ыг эргүүлэхийн өмнө даланд хашигдсан потенциал энерги бүхий усыг [[түрэлтэт хоолой]] гэж нэрлэгдэх том хэмжээний хоолойгоор дамжуулан турбинд өгнө. Энэ энгийн загвар дээр үндэслэн [[усан цэнэгт усан цахилгаан станц]] их ба бага хэрэглээнд тохируулан ажиллах ба түвшний ялгаа бүхий [[усан сан]]гуудад усаа ээлжлэн шилжүүлнэ. Хэрэглээ бага байгаа үед, илүүдэл үйлдвэрлэсэн цахилгааныг насост өгч дээд усан санд усыг доод усан сангаас шахна. Харин их хэрэглээтэй үед, Дээд усан сангаас доод усан санлуу усыг турбинаар дамжуулан шилжүүлэх болно. Энэ үед турбин эрчим хүч үйлдвэрлэн хэрэглээг хангах болно.(Жишээ харах [[Диорвик Цахилгаан станц]].) [[File:Hydroelectric dam.svg|thumb|left|УЦС бүхий боомтын хөндлөн огтлол.]] === Ус хаяур ба гаргах барилга === [[File:Llyn Brianne spillway.jpg|upright|thumb|Spillway on [[Llyn Brianne]] боомт, [[Wales]], soon after first fill.]] {{main|Ус хаяур}} ''Ус халиагуур'' буюу ус хаяур нь далангийн дээд хашицаас доод хашицруу усан сангаас илүүдэж буй усыг аюулгүй шилжүүлэх үүрэг бүхий хэсэг юм. Ихэнх ус халиагуур нь [[Үерийн хаалт]]аар тоноглогдсон байх ба ус халиагуураар өнгөрөх усны хэмжээг хянаж тохируулж байдаг. Ус хаяур нь дараах төрөлтэй байна: хэвийн ус гаргах зориулалт бүхий барилгыг ''үйлчилгээний ус гаргуур'' эсвэл ''ус гаргах барилга'' гэж нэрлэнэ. Ус гаргах барилгын хэмжээнээс илүүдсэн усыг гаргах зориулалттай ''туслах ус гаргуур'' гэж бас байна. Туйлын үертэй хүнд нөхцөлд ажиллах ''аварын ус хаяур'' гэж байх ба энэ үед өмнөх хоёр төрлийн ус гаргах барилгатайгаа хосолж ажиллаж болно. ''[[Босгот]]'' ус халиагуур нь урсац хтэй боловч бага өндөртэй шороон даланд хэрэглэгдэнэ. Ус хаяур нь түүний тогтворшилтонд аажим нөлөөлөх, ус халиагуур дээгүүр өнгөрөх усны урсгалын [[турбулент|динамик үйлчлэл]], коррози, [[кавитаци]] гэх мэтээр элэгдэж элээгдэж байдаг. [[Пеннсилвани]]йн [[Жонстаун]]д Жонстауны үер ("1889 оны алдарт үер") Өмнөд Форк далангийн дээгүүр хальж байсан нь ус хаяурын хангалтгүй тооцооны үр дүн юм. Аварын ус хаяурын төсөл тооцоо хийхдээ усны урсгалын турбулент чанар хамгийн бага байхаар ус халиах гадаргуугын хэлбэрийг сонгож авах ба барьсаны дараа үргэлж элэгдэл цууралтын хяналтыг явуулж байх ёстой. Элэгдэл болон кавитацид хамгийн тэсвэртэй ус халиах муруйн хэлбэр бол парабол хэлбэр бөгөөд түүнийг практик хэлбэртэй ус халиагуур гэж нэрлэдэг. == Боомт барьж байгуулах == === Нийтлэг шаардлага === {| class="wikitable plainrowheaders" style="margin-right: 0;" |- ! scope="col" | Үйл ажиллагаа ! scope="col" | Жишээ |- ! scope="row" | Эрчим хүч үйлдвэрлэх | [[Усны эрчим хүч]] бол дэлхий дээрх эрчим хүчний нэг гол үүсвэр юм. Олон улс орон эрчим хү үйлдвэрлэх зорилгоор гол мөрөн дээрээ далан болон усан цахилгаан станцуудыг барьсан байдаг. Жишээлбэл, [[Өмнөд америк]] дахь Парана гол дээр баригдсан [[Итайпу боомт|Итайпу далан]] нь 14 [[Ватт|ГВт]] эрчим хүч үйлдвэрлэх ба [[Парагвай]] улсын эрчим хүчний 93%-ийг, [[Бразил]] улсын эрчим хүчний 20%-ийг дангаараа хангаж байна. |- ! scope="row" | Ус хангамж | Дэлхий дээр олон хот суурин гадаргын усыг хуримтлуулж унд ахуй, үйлдвэрлэлдээ хэрэглэж байна. [[Лондон]] хот – Тамес голоос, [[Честер]] хот Дее голоос гэх мэт. Эдгээр нь бага түрэлтэт далангууд мөн ус халиагуураар бий болсон гадаргын усны эх үүсвэртэй хотууд юм. Харин их хэрэглээтэй тохиолдолд томоохон далан бүхий усан санг хэрэглэх ба үүний жишээ нь каскад усан сангийн [[Клаервен]] далан юм. |- ! scope="row" | усны эх үүсвэр / усжуулалт, услалтын систем | [[хөдөө аж ахуй|Хөдөө аж ахуй]] ялангуяа [[усжуулалт]]ын зорилгоор эрт үеэс голын урсацыг тохируулах далан барьж ашиглаж ирсэн байдаг.<ref>{{cite web|title=The Impact of Agricultural Development on Aquatic Systems and its Effect on the Epidemiology of Schistosomes in Rhodesia|quote=Recently, agricultural development has concentrated on soil and water conservation and resulted in the construction of a multitude of dams of various capacities which tend to stabilize water flow in rivers and provide a significant amount of permanent and stable bodies of water.|work=The careless technology : ecology and international development |format=|<!-- unused_data=/Chapter%208A%20-%20The%20Careless%20Technology.pdf -->|editor1= M. Taghi Farvar|editor2=John P. Milton|author=C. J. Shiff|OCLC=315029|publisher=Natural History Press|date=1972|pages=102-108}}</ref> Бусад тохиолдолд болох усны түвшин тохируулах зорилгоор далан барьж ашигладаг. Жишээ нь [[Арал тэнгис]]ийн усны түвшинг тохируулж байхаар Берг Страйт даланг барьж ашиглаж байна.<ref>{{cite web |title=Kazakhstan|work=Land and Water Development Division|year=1998|quote=construction of a dam (Berg Strait) to stabilize and increase the level of the northern part of the Aral Sea.}}</ref> |- ! scope="row" | Үерээс хамгаалах | Вэбстерийн [[Хар ус боомт|Хар ус далан]] болон [[Нью-Хэмпшир]] дахь [[Дельта ажил]]лагаанууд нь үерийн аюулаас хамгаалах зорилготой далан болон далангийн ажлууд юм.<ref>{{cite web|url=http://www.nae.usace.army.mil/recreati/bwd/bwdfc.htm|title=Blackwater Dam|work=US Army Corps of Engineers|quote=The principal objective of the dam and reservoir is to protect downstream communities}}</ref> |- ! scope="row" | Орчны нөхөн сэргээлт | далангууд (эсвэл [[далан]]гууд) нь хүний хэрэглээнд үндэслэн газар нутгийг сэргээн засварлахад хэрэглэгдэж ба зарим бүс нутгшийг усанд автуулах, заримыг нь уснаас хамгаалах гэх мэт олон үүрэгтэй хийгдэнэ. |- ! scope="row" | Ус хуваарилах | Ердийн жижиг далангууд нь усжуулалт, ус хангамж, эрчим хүчинд ус хуваарилах үүрэгтэй баригдах ба өөр ямар нэгэн илүүдэл функ буюу зорилго байдаггүй. Заримдаа, хуваарилах далан нь ус ихтэй бүс газраас ус багатай газарлуу ус шилжүүлэх эсвэл нэг усан сангаас нөгөө усан санд ус шилжүүлэх үүрэгтэйгээр баригдана. Харах: [[Хуваарилах боомт|Хуваарилах далан]]. |- ! scope="row" | Усан зам | далан нь гүн ихтэй усан сан үүсгэх учир тэнд усан тээвэр хөгжих ба голын доод ба дээд хашицад тусгай шлюз гэж нэрлэгдэх усан онгоц шилжүүлэх барилгын тусламжтайгаар шилжүүлнэ. Томоохон голууд дээр баригдах далангууд нь ихэвчлэн шлюзтэй баригдах ба дээд хашицад усан замаар их зам туулах боломжийг бий болгодог. Мөн гүехэн гол дээр цувраа далангууд барьж усан онгоц хөвөх явах боломж бүхий гүнийг үүсгэн усан тээврийг хийж болдог. |- ! scope="row" | Амралт ба спорт, усан орчны үзэсгэлэн | далан нь дээрх маш олон шалтгаанаар хэрэглэгдэхээс гадна зарим тохиолдолд хавсрага хэрэглээнүүд гарч ирдэг. Зарим хүмүүсийн гоо зүйн сонирхол болон амралт сувилалын шалтгаанаар далан бүхий усан сантай газар амралт, аялалын бүсийг бий болгодог. Усан сангийн эргэн тойрон ногоон мод, өвсөөр ихэнхдээ хучигдсан зөөлөн дулаан уур амьсгалтай, эрчим хүчтэй байх учир хүмүүсийн амрах дуртай газруудаар сонгогддог. Мөн нууранд загас үржүүлэх гэх мэт усан орчны баялагуудыг бүтээж болно. |} Дээрхи зорилгууд нь өөр өөрийн шалгуур, шаардлагуудтай байх учир бүгдийг нь хослуулсан далан бүхий усан сан ховор байна. Усны эрчим хүчний зориулалттай далан аль болох их ус хуримтлуулж их эрчим хүч гаргахыг зорьдог бол усан тээврийн зориулалттай далан нь аль болох усны түвшинг тогтмол байлгахыг эрмэлздэг. Орчин үед далангийн менежмент, усан сангийн оновчлол, ажиллагааны төлөвлөгөө нь аж ахуй эрхлэгчдийн гол асуудал болж байна.<ref>{{cite web|title=Lake Diefenbaker Reservoir Operati ons Context and Objectives|url=https://www.wsask.ca/Global/Lakes%20and%20Rivers/Dams%20and%20Reservoirs/Operating%20Plans/Developing%20an%20Operating%20Plan%20for%20Lake%20Diefenbaker/DiefenbakerReservoirOperationsContextandObjectives.pdf|publisher=Saskatchewan Watershed Authority|accessdate=27 June 2013}}</ref> === Байрлал буюу хөндлүүр === [[File:Takato Dam discharge.jpg|thumb|[[Такато боомт|Такато боомтын]] ус хаяж буй зураг]] Далан барих газрын хамгийн тохиромжит хэсэг бол голын [[голдирол]] дахь гүн болоод нарийн [[хавцал]] юм. Далангийн тэргүүн зорилго нь голын усыг хуримтлуулж хиймэл нуур бүхий усны нөөцийг бий болгох явдал юм. Хөндлүүр нь бага зардлаар далан босгож их ус эсвэл тооцоот хэмжээний усыг хуримтлуулахад хүрэлцээтэй тохирч байх ёстой. Эдийн засгийн хамгийн чухал асуудал нь далангуудын өртгийн харьцаа байдаг. Мөн нийгмийн талаас авч үзвэл усан сангийн дор орох газар нутаг нь эдийн засгийн эргэлтэнд ордоггүй, ач холбогдол багатай газар байх хэрэгтэй. [[Инженерчлэл]] ба [[инженер геологи]]йн талаас далан баих хөндлүүрийн орчимд дараах зйүлсийг авч үзнэ: * Ул хөрс болон хөндлүүрийн орчмын [[ус нэвтруулэх чадвар]] * [[Газар хөдлөлт]]ийн судалгаа * [[Хөрсний гулсалт]], нуралт ба [[наруугын тогтворшил]] * Голын усны түвшин, гидрологи * Хөндлүүр ба дээд хашиц талын талбайн топографийн зураглал * Их үерийн хэмжээ * Усан сангийн хагшаажилт * [[Усан сангийн хүрээлэн буй орчны нөлөөлөл|Байгаль орчны нөлөө]] тухайлбал голын загасны нүүдэл (харах [[Загас гаргуур]]), ой болон хээрийн амьтадад үзүүлэх нөлөө, усны чанар * Хүний амьдралд нөлөөлөх нөлөөлөл * Усан санд автах талбайн судалгаа, нүүлгэн шилжүүлэлт * Төлөвлөж буй барилгын болон усан сангийн талбайгаас байгалийн болон хүний гараар бий болсон хортой цэгүүдийг судлах шилжүүлэх === Нөлөөллийн үнэлгээ === Нөлөөллийн үнэлгээ хэд хэдэн чиглэлээр хийгддэг: даланг барьсанаар бий болох хүний нийгэм эдийн засгийн өсөлт (хөдөө аж ахуй, ус, эрчим хүч, үер усны аюул), далан ба усан сангаас үзүүлэх хээрийн ан амьтад байгальд үзүүлэх нөлөөлөл, геологит үзүүлэх нөлөөлөл (газар доорхи усны хөдөлгөөн), хүний амтдрал дахь сөрөг нөлөөлөл (нүүлгэн шилжүүлэлт, [[Архелоги]]йн болон соёлын олдворыг илрүүлэлгүй усанд автуулах, мөн нүүлгэн шилжүүлэх). ==== Байгаль орчны нөлөөлөл ==== [[File:Dam-pollution.JPG|thumb|Мод болон хогын хуримтлал боомтын дээд хашицад бий болсон байдал]] {{main|Усан сангийн байгаль орчны нөлөөлөл}} далангаар бий болсон усан сан нь голын экологийн байдалд маш олон эерэг ба сөрөг нөлөөллийг үзүүлдэг. далангаас дооших голын хэсэгт жилийн турш тогтмол ус өгөгдөх эсвэл, хөрөөний ир мэт огцом хэлбэлзэлтэй урсац өгөгдөх, зарим тохиолдолд ямар ч ус өгөгдөхгүй байх нь тухай орчинд их нөлөөлж байдаг. Турбинаар өнгөрөх усанд агуулагдах ууссан хагшаасны хэмжээ бага байх учир доод хашицад гарсаныхаа дараа голын ёроолыг угаах зэрэг үр дүнг үзүүлдэг байна. Жишээлбэл, [[Глен Хавцлын боомт|Глен Хавцлын далан]] голын өдөр бүрийн урсацын циклийг өөрчилсөнөөр далангийн доод хэсгийн голын голдирод [[элсэн овгор]] үүсгэх зарим хэсэгт голдиролын [[элэгдэл]] бий болгосон байна. Хуучны далангуудыг авч үзвэл тэдгээрт загас гаргах ямар нэгэн суваг цувц байдаггүй ба дээд хашицад загаснуудыг хуримтлуулан тэдгээрийн байгалийн амьдралын мөчлөгийг тасладаг байна. Харин [[загас гаргуур]] барьсанаар харьцангуй загасны нүүдэл чөлөөтэй болж түрс шахалт ихсэж тоо толгой нь нэмэгдсэн олон далангуудын жишээ байна. Гэвч одоогийн загас гаргуур загасны байгалийн амьдрал дахь үйл явц тухайлбал [[түрс (биологи)|түрс шахалт]] гэх мэтийг бүрэн дэмжиж чадахгүй байна. Зарим газарт, залуу загаснуудыг ("жараахай") хагас жилийн турш доод хашицад чиргүүлийн тусламжтайгаар шилжүүлж байсан тохиолдолд байдаг. Судалгаа идэвхитэй хийгддэг газар нутагт турбин ба далангаас усан орчны амьдралд нөлөөлөх нөлөөлөл бага байгааг тогтоосон байна. Том далангууд нь тухайн голын экосистемийг хэсгээс нь өгсүүлээд бүхэлд нь өөрчлөх боломжтой байдаг ба усан санд автсан талбайн үнэ цэнэ ихтэй бол их гарз учирна. Мөн том далангуудын усан сан газар хөдлөлтийн үед хэрхэн хариу үйлчлэл үзүүлэх эсэх талаар нарийн судалгаа тооцоолол хийгдсэн байх ёстой. далангууд нь [[Дэлхийн дулаарал|дэлхийн дулааралд]] нөлөөлдөг гэж үздэг. Усан сангийн усны түвшний хэлбэлзэл нь метань шиг [[хүлэмжийн хий|ногоон хүлэмжийн хий]] үүсгэх гол нөхцөл болдог.<ref>{{cite web|url=http://frenchtribune.com/teneur/1212763-water-reservoirs-behind-rising-greenhouse-gases|title=Water Reservoirs behind Rising Greenhouse Gases|work=[[French Tribune]]|date=9 August 2012 | accessdate = 9 August 2012}}</ref> Халуун орны далангуудын усан сан, тэдгээрийн орчинд усны түвшний хэлбэлзэлд ил гарсан газарт бий болох биологийн үйлчилгээнээс их хэмжээний хүлэмжийн хий ялгардаг.<ref>{{cite web|url=http://timesofindia.indiatimes.com/home/environment/global-warming/Dams-the-latest-culprit-in-global-warming/articleshow/15403985.cms|title=Dams the latest culprit in global warming|work=[[Times of India]]|date=8 August 2012 | accessdate = 9 August 2012}}</ref> ==== Нийгэмд үзүүлэх нөлөөлөл ==== Хүний нийгэмд үзүүлэх нөлөө маш чухал асуудлын нэг. [[Ник Куллатер]] ''Өлсгөлөн дэлхий: Азийн ядуурлын эсрэг Америкийн хүйтэн дайн'' гэсэн бүтээлдээ далан ба усан сан нь нийтлэг эрх ашигт тулгуурлан хийгдэх ба засгийн газрын эрх мэдэл хүслээр шийдэгддэг гэж дүгнэжээ. Тэрээр нэг жишээ дурьдсан нь Энэтхэгийн дотоод яамны сайд Мораржи Десай 1960 онд тосгоны оршин суугчдад хийсэн ярилцлагандаа хэрэв хамтран ажиллаж дэмжихгүй бол [[Пон боомт|Пон далангаас]] ус өгөхгүй байхаар сануулж байжээ.<ref>Cullather, 110.</ref> Өөр нэг нийтлэг эрх ашгийн төлөө төрийн хүчээр бий болсон далангийн жишээ бол ,Хятадын [[Хөх мөрөн]] дээр баригдсан [[Гурван хавцлын боомт|Гурван хавцлын далан]] нь ([[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]) [[Хүүвэр боомт|Хүүвэр далангаас]] 5 дахин том ба 600км урт усан санг үүсгэж эрчим хүч үйлдвэрлэж байгаа ба сая сая айл өрхийг нүүлгэн шилжүүлж, асар олон үнэт дурсгалт түүхийн олдворууд усан доор автсан ба голын экологийн өөрчлөлтөнд их нөлөөтэй далангуудын нэг юм.<ref name="Bbc060520">{{cite news | publisher=china-embassy | url=http://www.china-embassy.org/eng/zt/sxgc/t36502.htm | title=Three Gorges dam wall completed | date=20 May 2006 | accessdate=21 May 2006 }}</ref> Судалгаагаар, 40–80 сая хүн далангийн барилгаас болж гэр оронгоо нүүлгэж зарим нь гэр оронгүй болсон гэсэн тооцоо байдаг.<ref>{{cite web|url=http://internationalrivers.org/en/way-forward/world-commission-dams/world-commission-dams-framework-brief-introduction |title=World Commission on Dams Report |publisher=Internationalrivers.org |date=29 February 2008 | accessdate = 16 August 2012}}</ref> ==== Эдийн засагт үзүүлэх нөлөөлөл ==== [[Усны эрчим хүч|Усан цахилгаан станц]]ын барилгын ажил нь [[хүрээлэн буй орчны нөлөөлөл]], голын урсацын олон жилийн судалгаа, боломжит хөндлүүрийн судалгаа гэх мэт нарийн судалгаанаас гадна уламжлалт [[дулааны цахилгаан станц]]тай эсвэл бусад боломжит эрчим хүчний эх үүсвэртэй харьцуулагдаж байж хийгдэх ёстой. Гол дээрх хөндлүүрүүд эдийн засгийн хувьд ач холбогдолгүй боловч ганц байгаа боломжит хөндлүүр нь суурьшлийн бүс буюу эрчим хүч хэрэглэгчээс хол бол цахилгаан эрчим хүч дамжуулах шугамын зардал их байж болно. Гэх мэт өөр өөр маш олон боломжит хувилбар дээр суурилж шийдэлд хүрэх нь чухал байдаг. Мөн тухайн орчны уур амьсгал, гидрологийн богино бага урт хугацааны үечлэл, газрын доорхи усны хөдөлгөөн, цэвдэг хайлалт гэх мэт нөхцөлд хэр мэдрэмтгий, хэрхэн ажиллах төлөвлөгөө, эсвэл сайжруулалтыг тусгаж өгнө. Урсацын урт хугацааны багасалтанд хэт мэдрэмтгий бол усан цахилгаан станцаас өөр эх үүсвэр судалж үзэж болно. Гэхдээ нэгэнт баригдаад ашиглалтанд орсон, засвар үйлчилгээний чанарын өндөр түвшинтэй станц бол бусад төрлийн эх үүсвэрүүдийг бодход хямд төсөр ашигтай ажиллах тохиолдол элбэг бий. Ямарч нүүрс, шатхуун шатаалгүйгээр эрчим хүч гаргах ба цөмийн болон салхины эрчим хүчээс хямд цахилгаан гаргана.{{citation needed|date=August 2007}} Хэрэглээнд тулгуурлаж ажиллаж чаддагаараа [[салхины эрчим хүч]]нээс давуу талтай юм. == Боомтын эвдрэл == {{main|Боомтын эвдрэл}} [[File:Teton Dam failure.jpg|thumb|Тетон далангийн эвдрэлийн дараа усан сан хоосорсон үе.]] [[File:International special sign for works and installations containing dangerous forces.svg|thumb|right|Аюултай ажил болон хүнд барилга угсралтын үед хэрэглэдэг олон улсын тэмдэг]] Хэрэв далангийн их бие нурсан, угаагдсан ямар нэгэн байдлаар задарсан бол доод хашицад бий болох аюул нь гамшгийн хэмжээнд хүрч болно. далангийн их биеийн [[Хэв гажилтын хяналт|хэв гажилт, суултын хяналт]] болон хажуу завьж болон суурь, дотоод шүүрэлтийн хяналт ажиглалтын дүнд илрэх ямар нэгэн алдааг хэрэв аюултай тохиолдолд далан нурахаас өмнө доод хашицад оршин суух иргэдэг мэдээлж сэрэмжүүлэх арга хэмжээ авах ёстой. Ихэнх далангууд усан сангийн түвшин болон шүүрэлтийн хэмжээг байнга хянах системээр тоногдлогдсон байдаг. далангийн нуралт эвдрэлийн түгээмэл шалгаан нь далан дотуур болон сууриар шүүрэх шүүрэлт байдаг. Үүнээс сэргийлэх арга нь далангийн буурийн ан цавт чулуулагт өрөмдөж гаргасан цооногт даралттайгаа цемент шахаж ан цавийг бөглөх ба үүний цементаци хийх гэж нэрлэдэг. Энэхүү цементлэгдсэн цооногуудын олонлог нь далангийн бууринд цементэн хөшиг бий болгож шүүрэлтийг тэр хэмжээгээр бууруулж өгдөг. далангийн барих технологи хөгжиж байх үед, далан нь аюул агуулсан барилгын ажил гэж тооцогдож байгаль болон хүний аж төрөх, эрүүл мэндэд нөлөөлөх нөлөөллийг тусгай баримт бичиг журмаар зорицуулдаг байжээ. Тухайлбал, далангийн барилгын ажилд хамрагдаж байгаа хүн бүр [[Олон улсын хүмүүнлэгийн тухай хууль]] (IHL) ба бусад дүрмүүдээр хамгаалагдах ба тэдгээрт заасан эрх зөрчигдөж байвал ажиллахгүй байх, эсвэл барилгын ажлыг зогсоох хүртэл арга хэмжээ авдаг байжээ. Хөнгөвчлөх тодорхйололт нь, IHL-ийн дүрмээр тодорхойлогдсон нэг тэнхлэгт орших гурван шар тойрог бүхий [[хамгаалалтын тэмдэг]]ийг ашигладаг. Бусад далангийн эвдрэлийн шалтгаан нь ус хаяурын буруу тооцооны уршиг, шороон далангийн дотуурх шүүрэлт, шүүрэлтийн гуурс үүсэх, буурь суурийн бат бус байдал, ус халиагуурын алдаа [[Өмнөд Форк боомт|Өмнөд Форк далан]]), геологийн муу судалгаа болон тогтворгүй байдал ([[Важонт боомт|Важонт далан]], [[Малпассет боомт|Малпассет далан]], [[Тесталинден боомт|Тесталинден далан]] гэх мэт), гаргах барилгын муу аричлгаа засвар ([[Лавн нуур боомт|Лавн нуур далан]], [[Вал ди Става боомтын сүйрэл|Вал ди Става далангийн сүйрэл]]), хэт их хур тунадасны нөлөө ([[Шакидор боомт|Шакидор далан]]), [[газар хөдлөлт]] болон хүний буруутай нөлөөлөл тухайлбал компьютер тооцооны алдаа ([[Бупалло голын боомт|Бупалло голын далан]], [[Дале Дик усан сан]], [[Таум Саук усан цэнэгт усан цахилгаан станц]] гэх мэт) зэрэг юм. Тэмдэглүүштэй хүний үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй далангийн сүйрэл нь [[Рояал агаарын хүчин]] [[No. 617 Squadron RAF|'Дамбурстер']] онгоцоор [[Дэлхийн 2-р дайн]]ы үед [[Герман]]д хэд хэдэн цохилт өгөхөөр төлөвлөсөн ба үүнд [[Эдэр]] гол, [[Рухр гол]] дээр эрчим хүч үйлдвэрлэдэг 3-н даланг сонгон авч эрчим хүч дэд бүтцийн гачигдалд оруулах зорилгоор бөмбөгдсөн байна. Сүүлд нь эдгээрээр сэдэв болгон хэд хэдэн уран сайхны кино бүтээжээ. 2007 оноос, Недерландад IJkdijk гэсэн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж эхэлсэн ба далан ба далангийн эврдэлийг урьдчилан тодорхойлж сануулга өгөх шинэлэг системийг эрж хайж боловсруулж эхэлжээ. Хөтөлбөрийн судалгааны талбайд бүхэл бүтэн далан болон далангийн системийг нурааж туршилт хийсэн байна. Нуралт болон бусад хэмжилт, дамжуулалтын мэдээллийг тенсор ашиглан дамжуулсан байна. == Мөн үзэх == {{commons|Боомт}} * [[Усны барилга байгууламж]] * [[Сувгийн гарц]] * [[Цементаци]] * [[Мөсөн боомт|Мөсөн далан]] * [[Усны инженерчлэл]] * [[Том боомтуудын жагсаалт|Том далангуудын жагсаалт]] * [[Усан сан ба боомтуудын жагсаалт|Усан сан ба далангуудын жагсаалт]] * [[Түрэлгийн далангийн жагсаалт]] * [[Дэлхийн өндөр боомтуудын жагсаалт|Дэлхийн өндөр далангуудын жагсаалт]] * [[Барилга]] == Эшлэл == {{reflist|2}} == Эх сурвалж == * {{cite journal | last1 = Arenillas | first1 = Miguel | last2 = Castillo | first2 = Juan C. | title = Dams from the Roman Era in Spain. Analysis of Design Forms (with Appendix) | journal = 1st International Congress on Construction History [20th–24th January] | publication-place = Madrid | year = 2003 | url = http://www.traianvs.net/textos/presas_in.htm#_ednref4 | ref = harv }} * {{cite book | last1 = Hartung | first1 = Fritz | last2 = Kuros | first2 = Gh. R. | editor-last = Garbrecht | editor-first = Günther | contribution = Historische Talsperren im Iran | title = Historische Talsperren | place = Stuttgart | publisher = Verlag Konrad Wittwer | year = 1987 | volume = 1 | pages = 221–274 | isbn = 3-87919-145-X | ref = harv }} * {{cite book | last = Hodge | first = A. Trevor | title = Roman Aqueducts & Water Supply | place = London | publisher = Duckworth | year = 1992 | isbn = 0-7156-2194-7 | ref = harv }} * {{cite book | last = Hodge | first = A. Trevor | editor-last = Wikander | editor-first = Örjan | editor-link = Örjan Wikander | contribution = Reservoirs and Dams | title = Handbook of Ancient Water Technology | series = Technology and Change in History | volume = 2 | year = 2000 | publisher = Brill | location = Leiden | isbn = 90-04-11123-9 | pages = 331–339 | ref = harv }} * {{cite journal | last1 = James | first1 = Patrick | last2 = Chanson | first2 = Hubert | title = Historical Development of Arch Dams. From Roman Arch Dams to Modern Concrete Designs | journal = Australian Civil Engineering Transactions | volume = CE43 | year = 2002 | pages = 39–56 | url = http://www.traianvs.net/textos/archdams_en.htm | ref = harv }} * {{cite journal | last = Schnitter | first = Niklaus | title = Römische Talsperren | journal = Antike Welt | volume = 8 | issue = 2 | pages = 25–32 | year = 1978 | ref = harv }} * {{cite book | last = Schnitter | first = Niklaus | editor-last = Garbrecht | editor-first = Günther | contribution = Verzeichnis geschichtlicher Talsperren bis Ende des 17. Jahrhunderts | title = Historische Talsperren | place = Stuttgart | publisher = Verlag Konrad Wittwer | year = 1987a | volume = 1 | pages = 9–20 | isbn = 3-87919-145-X | ref = harv }} * {{cite book | last = Schnitter | first = Niklaus | editor-last = Garbrecht | editor-first = Günther | contribution = Die Entwicklungsgeschichte der Pfeilerstaumauer | title = Historische Talsperren | place = Stuttgart | publisher = Verlag Konrad Wittwer | year = 1987b | volume = 1 | pages = 57–74 | isbn = 3-87919-145-X | ref = harv }} * {{cite book | last = Schnitter | first = Niklaus | editor-last = Garbrecht | editor-first = Günther | contribution = Die Entwicklungsgeschichte der Bogenstaumauer | title = Historische Talsperren | place = Stuttgart | publisher = Verlag Konrad Wittwer | year = 1987c | volume = 1 | pages = 75–96 | isbn = 3-87919-145-X | ref = harv }} * {{cite journal | doi = 10.2307/3102810 | last = Smith | first = Norman | title = The Roman Dams of Subiaco | jstor = 3102810 | journal = Technology and Culture | volume = 11 | issue = 1 | pages = 58–68 | year = 1970 | ref = harv }} * {{cite book | last = Smith | first = Norman | title = A History of Dams | place = London | publisher = Peter Davies | year = 1971 | pages = 25–49 | isbn = 0-432-15090-0 | ref = harv }} * {{cite book | last = Vogel | first = Alexius | editor-last = Garbrecht | editor-first = Günther | contribution = Die historische Entwicklung der Gewichtsmauer | title = Historische Talsperren | place = Stuttgart | publisher = Verlag Konrad Wittwer | year = 1987 | volume = 1 | pages = 47–56 (50) | isbn = 3-87919-145-X | ref = harv }} == Цахим холбоос == {{Wiktionary|dam}} * [http://www.mathalino.com/reviewer/fluid-mechanics-and-hydraulics/analysis-gravity-dam Gravity Dam Analysis] * [http://en.structurae.de/structures/stype/index.cfm?doi=3 Structurae: Dams and Retaining Structures] * [http://hydraulicstructure.blogspot.jp/ Монголын усны барилга байгууламж, эрдэм шинжилгээ судалгааны чөлөөт блог [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Боомт| ]] [[Ангилал:Усны эрчим хүч]] [[Ангилал:Ус олборлолт]] [[Ангилал:Хаалтын байгууламж]] 17q9zs0tzb09g36cewh8umvft8dd4qr 0 47855 709104 678574 2022-08-21T04:58:37Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki '''[[Далай лам]]ын''' нэхэн өргөмжилсөн '''нэгдүгээр''' дүр '''Гэндэнжав''' (དགེ་འདུན་གྲུབ།) гэгч хүн XIV зуунд (1391–1474 он) амьдарч 85 насалжээ. = Намтар = 1-р Далай лам 1391 онд [[Төвөд]]ийн Зангийн Сажа нутгийн нүүдэлчин малчин Гомбодоржийн гэр бүлд төржээ. Багадаа '''Бадамдорж''' (төвд. པད་མ་རྡོ་རྗེ་, вайли ''pad ma rdo rje'') нэртэй байв. Ядуу гэр бүлд өссөн тул хүүхэд насаа мал маллаж өнгөрүүлжээ. 7 насандаа Нартан хийдэд шавилан сууж, 20 насандаа Гэндэнжав гэлэн гэгдэж, 1416 онд [[Зонхов]]ын шавь болжээ. Зонховын байгуулсан [[Гандан хийд]]эд гүн ухаан, сургааль номонд боловсорч эрдэмтэй лам болсон бөгөөд 1447 онд [[Дашлхүмбэ]] хийдийг бариулж, [[цанидын дацан]]г нээв. 5 боть судар бичиж үлдээсэн 1-р Далай лам Гэндэнжав 1474 онд Дашлхүмбэ хийддээ жанж халжээ. Монголчууд [[3-р Далай лам|Содномжамц]]ыг Далай ламаар анх өргөмжилсөн ч түүний өмнөх үеийн Зонховын шавь Гэндэнжавыг Далай ламын 1-р дүрээр 1578 онд нэхэн олгож тооцдог болсон. {{DEFAULTSORT:Далай лам, 01}} [[Ангилал:Далай лам]] [[Ангилал:Төвөдүүд]] [[Ангилал:1391 онд төрсөн]] [[Ангилал:1474 онд өнгөрсөн]] 8mvmqnkgt5b15zciekx4x8yo2wu2h53 0 53024 709117 707366 2022-08-21T09:17:15Z Esambuu 42335 /* Их Британи {{flagicon|GBR}} */ wikitext text/x-wiki [[Coldplay]] хамтлаг нь дэлхий хамгийн их борлуулалттай уран бүтээлчдийн нэг бөгөөд дэлхий даяар 75 гаруй сая цомогоо борлуулаад байна.Түүнээс 13 сая гаруйг АНУ-д,12 сая гаруйг Их Британид борлуулжээ. ==Синглүүдийн борлуулалт== === Их Британи {{flagicon|GBR}}=== Гэрчилгээний тайлбар : Platinum - 600,000-с дээш Gold - 400,000-с дээш Silver - 200,000-с дээш {| class="wikitable sortable plainrowheaders" |- !rowspan="2"|{{Abbr|No.|Number}} !rowspan="2"|Дууны нэр !rowspan="2" | Уран бүтээлч !rowspan="2" | Багтсан цомог !rowspan="2" | Оргил<br />амжилт !rowspan="2" | Худалдаанд гарсан он !colspan="3" | Борлуулалт !rowspan="2" | Гэрчилгээ !rowspan="2" ! scope="col"| Нийт<br/>(Total Units) |- !|Физик<br/>(Physical) !|Дижитал<br/>(Digital) !|Streaming<br/>(Сая) |- ! scope=row style="text-align:center;"| 1 | ''[[Something Just Like This]]'' | The Chainsmokers & [[Coldplay]] | [[Kaleidoscope (EP)|Kaleidoscope]] | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2017 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 320,000 | style="text-align:center;"| 201 | style="text-align:center;"| 4× Platinum | style="text-align:center;"| 2,400,000<ref name="2021MaySales">{{cite news|url=https://www.officialcharts.com/chart-news/coldplay-s-official-top-20-biggest-songs-on-the-uks-official-chart__4117/|title=Coldplay’s Official Top 20 biggest songs on the UK's Official Chart||last=Copsey|first=Rob|date=5 May 2021|work=[[Official Charts Company]]|publisher=Official Charts Company|accessdate=6 May 2021}}</ref> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 2 | ''[[Viva la Vida]]'' | Coldplay | [[Viva la Vida or Death and All His Friends]] | style="text-align:center;"| 1 | style="text-align:center;"| 2008 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 896,000 | style="text-align:center;"| 123.5 | style="text-align:center;"| 3× Platinum | style="text-align:center;"| 1,990,000<ref name="2021MaySales"></ref> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 3 | ''[[Fix You]]'' | Coldplay | [[X&Y]] | style="text-align:center;"| 4 | style="text-align:center;"| 2005 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 727,508 | style="text-align:center;"| 112.6<ref name="2021MaySales"></ref> | style="text-align:center;"| 3× Platinum | style="text-align:center;"| 1,800,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 4 | ''[[Yellow]]'' | Coldplay | [[Parachutes]] | style="text-align:center;"| 4 | style="text-align:center;"| 2000 | style="text-align:center;"| 170,000 | style="text-align:center;"| 430,000 | style="text-align:center;"| 118<ref name="2021MaySales"></ref> | style="text-align:center;"| 3× Platinum | style="text-align:center;"| 2,098,797 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 5 | ''[[Paradise]]'' | Coldplay | [[Mylo Xyloto]] | style="text-align:center;"| 1 | style="text-align:center;"| 2011 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 1,000,000 | style="text-align:center;"| 81.8 | style="text-align:center;"| 3× Platinum | style="text-align:center;"| 1,800,000<ref name="2021MaySales"></ref> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 6 | ''[[Hymn for the Weekend]]'' | Coldplay | [[A Head Full of Dreams]] | style="text-align:center;"| 6 | style="text-align:center;"| 2016 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 302,000 | style="text-align:center;"| 150.6 | style="text-align:center;"| 3× Platinum | style="text-align:center;"| 1,800,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 7 | ''[[Adventure of a Lifetime]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| 7 | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 358,763<ref>{{cite news|url=http://www.officialcharts.com/chart-news/the-uks-official-chart-millionaires-revealed__20459/|title=The UK's Official Chart 'millionaires' revealed||last=Copsey|first=Rob|date=19 September 2017|work=[[Official Charts Company]]|publisher=Official Charts Company|accessdate=19 September 2017}}</ref> | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 2× Platinum | style="text-align:center;"| 1,220,000<ref name="2018SalesArchive">{{cite journal|url=https://www.officialcharts.com/chart-news/coldplay-s-official-top-20-biggest-songs-on-the-uks-official-chart__4117/|title=Coldplay’s Official Top 20 biggest songs on the UK's Official Chart|work=[[Official Charts Company]]|date=29 November 2018|accessdate=29 November 2018|last=White|first=Jack|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181201000000*/https://www.officialcharts.com/chart-news/coldplay-s-official-top-20-biggest-songs-on-the-uks-official-chart__4117/|url-status=live|df=dmy-all}}</ref> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 8 | ''[[The Scientist]]'' | Coldplay | [[A Rush of Blood to the Head]] | style="text-align:center;"| 10 | style="text-align:center;"| 2002 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 373,000 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 2× Platinum | style="text-align:center;"| 1,200,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 9 | ''[[A Sky Full of Stars]]'' | Coldplay | [[Ghost Stories]] | style="text-align:center;"| 9 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 352,000 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 2× Platinum | style="text-align:center;"| 1,200,000<ref name="2018SalesArchive"/> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 10 | ''[[Princess of China]]'' | Coldplay ft. Rihanna | Mylo Xyloto | style="text-align:center;"| 4 | style="text-align:center;"| 2012 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 565,000 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| Platinum | style="text-align:center;"| 952,000<ref name="2021MaySales"></ref> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 11 | ''[[Magic]]'' | Coldplay | Ghost Stories | style="text-align:center;"| 10 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 250,000+ | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| Platinum | style="text-align:center;"| 709,000<ref name="2018SalesArchive"/> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 12 | ''[[Clocks]]'' | Coldplay | A Rush of Blood to the Head | style="text-align:center;"| 9 | style="text-align:center;"| 2002 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 290,000+ | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| Platinum | style="text-align:center;"| 600,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 13 | ''[[Christmas Lights]]'' | Coldplay | Christmas Lights | style="text-align:center;"| 13 | style="text-align:center;"| 2010 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| 30.6<ref>{{cite web|url=https://www.officialcharts.com/chart-news/the-biggest-new-christmas-songs-how-do-they-compare-to-the-classics__21166/|title=The biggest new Christmas songs: How do they compare to the classics?|last=Copsey|first=Rob|work=[[Official Charts Company]]|date=4 December 2018|accessdate=6 December 2019}}</ref> | style="text-align:center;"| Platinum | style="text-align:center;"| 600,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 14 | ''[[Everglow]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| 52 | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Platinum | style="text-align:center;"| 600,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 15 | ''[[Every Teardrop Is a Waterfall]]'' | Coldplay | Mylo Xyloto | style="text-align:center;"| 6 | style="text-align:center;"| 2011 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 326,000 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| Platinum | style="text-align:center;"| 600,000<ref name="2018SalesArchive"/> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 16 | ''[[Speed of Sound]]'' | Coldplay | X&Y | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2005 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| 260,000 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Gold | style="text-align:center;"| 400,000<ref name="BPI">{{cite web|url=https://www.bpi.co.uk/brit-certified/|title=BRIT Certified|work=[[British Phonographic Industry]]|date=17 July 2020|accessdate=24 July 2020}}</ref> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 17 | ''[[Charlie Brown]]'' | Coldplay | Mylo Xyloto | style="text-align:center;"| 22 | style="text-align:center;"| 2012 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| 200,000 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Gold | style="text-align:center;"| 400,000<ref name="BPI"/> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 18 | ''[[Trouble]]'' | Coldplay | Parachutes | style="text-align:center;"| 10 | style="text-align:center;"| 2000 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| 200,000 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Gold | style="text-align:center;"| 400,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 19 | ''[[In My Place]]'' | Coldplay | A Rush of Blood to the Head | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2002 | style="text-align:center;"| 101,000 | style="text-align:center;"| 99,000 | style="text-align:center;"| 19.5 | style="text-align:center;"| Gold | style="text-align:center;"| 400,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 20 | ''[[Higher Power]]'' | Coldplay | [[Music of the Spheres]] | style="text-align:center;"| 12 | style="text-align:center;"| 2021 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Gold | style="text-align:center;"| 400,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 21 | ''[[My Universe]]'' | Coldplay x [[BTS]] | Music of the Spheres | style="text-align:center;"| 3 | style="text-align:center;"| 2021 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Gold | style="text-align:center;"| 400,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 22 | ''[[Up&Up]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| 71 | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Silver | style="text-align:center;"| 200,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 23 | ''[[Violet Hill]]'' | Coldplay | Viva la Vida or Death and All His Friends | style="text-align:center;"| 8 | style="text-align:center;"| 2008 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| 230,000 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Silver | style="text-align:center;"| 264,000<ref name="2018SalesArchive"/> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 24 | ''[[A Head Full of Dreams (дуу)|A Head Full of Dreams]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| 173 | style="text-align:center;"| 2016 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Silver | style="text-align:center;"| 200,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 25 | ''[[Talk]]'' | Coldplay | X&Y | style="text-align:center;"| 10 | style="text-align:center;"| 2005 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Silver | style="text-align:center;"| 200,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 26 | ''[[Orphans]]'' | Coldplay | [[Everyday Life]] | style="text-align:center;"| 27 | style="text-align:center;"| 2019 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Silver | style="text-align:center;"| 200,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 27 | ''[[Midnight (Coldplay song)|Midnight]]'' | Coldplay | Ghost Stories | style="text-align:center;"| 48 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Silver | style="text-align:center;"| 200,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 28 | ''[[Sparks]]'' | Coldplay | Parachutes | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| 2000 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Silver | style="text-align:center;"| 200,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 29 | ''[[Life in Technicolor II]]'' | Coldplay | [[Prospekt's March]] | style="text-align:center;"| 28 | style="text-align:center;"| 2008 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| |- ! scope=row style="text-align:center;"| 30 | ''[[Atlas]]'' | Coldplay | The Hunger Games Soundtrack | style="text-align:center;"| 13 | style="text-align:center;"| 2013 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| |- ! scope=row style="text-align:center;"| 31 | ''[[The Hardest Part]]'' | Coldplay | X&Y | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| 2006 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| |} ===АНУ {{flagicon|USA}}=== {| class="wikitable sortable plainrowheaders" ! scope="col"| {{Abbr|No.|Number}} ! scope="col"| Дууны нэр ! scope="col"| Уран бүтээлч ! scope="col"| Багтсан цомог ! scope="col"| Оргил<br />амжилт ! scope="col"| Худалдаанд гарсан<br />он ! scope="col"| Борлуулагдсан тоо<br/> ! scope="col"| Гэрчилгээ |- ! scope=row style="text-align:center;"| 1 | ''[[Something Just Like This]]'' | The Chainsmokers & [[Coldplay]] | [[Kaleidoscope (EP)|Kaleidoscope]] | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2017 | style="text-align:center;"| 9,000,000 | style="text-align:center;"| 9х Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 2 | ''[[Viva la Vida]]'' | [[Coldplay]] | [[Viva la Vida or Death and All His Friends]] | style="text-align:center;"| 1 | style="text-align:center;"| 2008 | style="text-align:center;"| 3,000,000<ref>{{cite web|url=http://riaa.com/goldandplatinumdata.php?content_selector=gold-platinum-searchable-database|title=Coldplay RIAA Platinum & Gold Certifications |last=Copsey|first=Rob|date=9 June 2015|publisher=[[RIAA]]|accessdate=9 June 2015}}</ref> | style="text-align:center;"| 3x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 3 | ''[[A Sky Full of Stars]]'' | [[Coldplay]] | [[Ghost Stories]] | style="text-align:center;"| 10 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| 3,000,000 | style="text-align:center;"| 3x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 4 | ''[[Hymn for the Weekend]]'' | [[Coldplay]] | [[A Head Full of Dreams]] | style="text-align:center;"| 25 | style="text-align:center;"| 2016 | style="text-align:center;"| 3,000,000 | style="text-align:center;"| 3x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 5 | ''[[Adventure of a Lifetime]]'' | [[Coldplay]] | [[A Head Full of Dreams]] | style="text-align:center;"| 13 | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| 2,000,000 | style="text-align:center;"| 2x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 6 | ''[[Paradise]]'' | [[Coldplay]] | [[Mylo Xyloto]] | style="text-align:center;"| 15 | style="text-align:center;"| 2011 | style="text-align:center;"| 1,000,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 7 | ''[[Magic]]'' | [[Coldplay]] | [[Ghost Stories]] | style="text-align:center;"| 14 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| 1,000,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 8 | ''[[Yellow]]'' | [[Coldplay]] | [[Parachutes]] | style="text-align:center;"| 48 | style="text-align:center;"| 2000 | style="text-align:center;"| 500,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 9 | ''[[The Scientist]]'' | [[Coldplay]] | [[A Rush of Blood to the Head]] | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2002 | style="text-align:center;"| 500,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 10 | ''[[Speed of Sound]]'' | [[Coldplay]] | [[X&Y]] | style="text-align:center;"| 8 | style="text-align:center;"| 2005 | style="text-align:center;"| 500,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 11 | ''[[Fix You]]'' | [[Coldplay]] | [[X&Y]] | style="text-align:center;"| 59 | style="text-align:center;"| 2005 | style="text-align:center;"| 500,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 12 | ''[[Clocks]]'' | [[Coldplay]] | [[A Rush of Blood to the Head]] | style="text-align:center;"| 29 | style="text-align:center;"| 2002 | style="text-align:center;"| 500,000 | style="text-align:center;"| Gold |} ===Австрали {{flagicon|AUS}}=== {| class="wikitable sortable plainrowheaders" ! scope="col"| {{Abbr|No.|Number}} ! scope="col"| Дууны нэр ! scope="col"| Уран бүтээлч ! scope="col"| Багтсан цомог ! scope="col"| Оргил<br />амжилт ! scope="col"| Худалдаанд гарсан<br />он ! scope="col"| Борлуулагдсан тоо<br/>(мэдэгдэж байгаагаар) ! scope="col"| Гэрчилгээ |- ! scope=row style="text-align:center;"| 1 | ''[[Something Just Like This]]'' | [[Coldplay]] | [[Kaleidoscope (EP)]] | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2017 | style="text-align:center;"| 910,000 | style="text-align:center;"| 13x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 2 | ''[[Paradise]]'' | [[Coldplay]] | [[Mylo Xyloto]] | style="text-align:center;"| 3 | style="text-align:center;"| 2011 | style="text-align:center;"| 420,000 | style="text-align:center;"| 6 x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 3 | ''[[A Sky Full of Stars]]'' | [[Coldplay]] | [[Ghost Stories]] | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| 140,000 | style="text-align:center;"| 2 x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 4 | ''[[Magic]]'' | [[Coldplay]] | [[Ghost Stories]] | style="text-align:center;"| 5 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| 140,000 | style="text-align:center;"| 2 x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 5 | ''[[Viva la Vida]]'' | [[Coldplay]] | [[Viva la Vida or Death and All His Friends]] | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2008 | style="text-align:center;"| 70,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 6 | ''[[Yellow]]'' | [[Coldplay]] | [[Parachutes]] | style="text-align:center;"| 5 | style="text-align:center;"| 2000 | style="text-align:center;"| 70,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 7 | ''[[Every Teardrop Is a Waterfall]]'' | [[Coldplay]] | [[Mylo Xyloto]] | style="text-align:center;"| 14 | style="text-align:center;"| 2011 | style="text-align:center;"| 70,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 8 | ''[[Fix You]]'' | [[Coldplay]] | [[X&Y]] | style="text-align:center;"| 25 | style="text-align:center;"| 2005 | style="text-align:center;"| 70,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 9 | ''[[Princess of China]]'' | [[Coldplay]] ft. [[Рианна|Rihanna]] | [[Mylo Xyloto]] | style="text-align:center;"| 16 | style="text-align:center;"| 2012 | style="text-align:center;"| 70,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 10 | ''[[Hymn for the Weekend]]'' | [[Coldplay]] | [[A Head Full of Dreams]] | style="text-align:center;"| 24 | style="text-align:center;"| 2016 | style="text-align:center;"| 70,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 11 | ''[[Speed of Sound]]'' | [[Coldplay]] | [[X&Y]] | style="text-align:center;"| 9 | style="text-align:center;"| 2005 | style="text-align:center;"| 35,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 12 | ''[[Violet Hill]]'' | [[Coldplay]] | [[Viva la Vida or Death and All His Friends]] | style="text-align:center;"| 9 | style="text-align:center;"| 2008 | style="text-align:center;"| 35,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 13 | ''[[Adventure of a Lifetime]]'' | [[Coldplay]] | [[A Head Full of Dreams]] | style="text-align:center;"| 20 | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| 35,000 | style="text-align:center;"| Gold |} ===Итали {{flagicon|ITA}}=== {| class="wikitable sortable plainrowheaders" ! scope="col"| {{Abbr|No.|Number}} ! scope="col"| Дууны нэр ! scope="col"| Уран бүтээлч ! scope="col"| Багтсан цомог ! scope="col"| Оргил<br />амжилт ! scope="col"| Худалдаанд гарсан<br />он ! scope="col"| Борлуулагдсан тоо ! scope="col"| Гэрчилгээ |- ! scope=row style="text-align:center;"| 1 | ''[[Hymn for the Weekend]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2016 | style="text-align:center;"| 400,000 | style="text-align:center;"| 8x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 2 | ''[[Something Just Like This]]'' | Coldplay & The Chainsmokers | Kaleidoscope EP | style="text-align:center;"| 3 | style="text-align:center;"| 2017 | style="text-align:center;"| 350,000 | style="text-align:center;"| 7x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 3 | ''[[Adventure of a Lifetime]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| 3 | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| 200,000 | style="text-align:center;"| 4x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 4 | ''[[A Sky Full of Stars]]'' | Coldplay | Ghost Stories | style="text-align:center;"| 1 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| 150,000 | style="text-align:center;"| 5x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 5 | ''[[The Scientist]]'' | Coldplay | A Rush of Blood to the Head | style="text-align:center;"| 23 | style="text-align:center;"| 2002 | style="text-align:center;"| 150,000 | style="text-align:center;"| 3x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 6 | ''[[Yellow]]'' | Coldplay | Parachutes | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2000 | style="text-align:center;"| 140,000 | style="text-align:center;"| 2x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 7 | ''[[Viva la Vida]]'' | Coldplay | Viva la Vida or Death and All His Friends | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2008 | style="text-align:center;"| 100,000 | style="text-align:center;"| 2x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 8 | ''[[Up&Up]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| 32 | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| 100,000 | style="text-align:center;"| 2x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 9 | ''[[Fix You]]'' | Coldplay | X&Y | style="text-align:center;"| 13 | style="text-align:center;"| 2005 | style="text-align:center;"| 100,000 | style="text-align:center;"| 2x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 10 | ''[[My Universe]]'' | Coldplay x BTS | [[Music of the Spheres]] | style="text-align:center;"| 29 | style="text-align:center;"| 2021 | style="text-align:center;"| 100,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 11 | ''[[Paradise]]'' | Coldplay | Mylo Xyloto | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2011 | style="text-align:center;"| 90,000 | style="text-align:center;"| 3x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 12 | ''[[Magic]]'' | Coldplay | Ghost Stories | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| 90,000 | style="text-align:center;"| 3x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 13 | ''[[Christmas Lights]]'' | Coldplay | N/A | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2010 | style="text-align:center;"| 70,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 14 | ''[[A Head Full of Dreams (дуу)|A Head Full of Dreams]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| 58 | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| 50,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 15 | ''[[Ink]]'' | Coldplay | Ghost Stories | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| 50,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 16 | ''[[Clocks]]'' | Coldplay | A Rush of Blood to The Head | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2003 | style="text-align:center;"| 50,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 17 | ''[[Everglow]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2016 | style="text-align:center;"| 50,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 18 | ''[[In My Place]]'' | Coldplay | A Rush of Blood to The Head | style="text-align:center;"| 4 | style="text-align:center;"| 2002 | style="text-align:center;"| 35,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 19 | ''[[Higher Power]]'' | Coldplay | Music of the Spheres | style="text-align:center;"| 52 | style="text-align:center;"| 2021 | style="text-align:center;"| 35,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 20 | ''[[Every Teardrop Is a Waterfall]]'' | Coldplay | Mylo Xyloto | style="text-align:center;"| 3 | style="text-align:center;"| 2011 | style="text-align:center;"| 30,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 21 | ''[[Princess of China]]'' | Coldplay ft. Rihanna | Mylo Xyloto | style="text-align:center;"| 16 | style="text-align:center;"| 2012 | style="text-align:center;"| 30,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 22 | ''[[Birds]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| 25,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 23 | ''[[Fun]]'' | Coldplay ft. Tove Lo | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| 25,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 24 | ''[[Trouble]]'' | Coldplay | Parachutes | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2000 | style="text-align:center;"| 25,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 25 | ''[[Miracles (Someone Special)]]'' | Coldplay ft. Big Sean | Kaleidoscope EP | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2017 | style="text-align:center;"| 25,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 26 | ''[[Orphans]]'' | Coldplay | [[Everyday Life]] | style="text-align:center;"| 55 | style="text-align:center;"| 2019 | style="text-align:center;"| 25,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 27 | ''[[Midnight (Coldplay song)| Midnight]]'' | Coldplay | Ghost Stories | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| 15,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 28 | ''[[Charlie Brown]]'' | Coldplay | Mylo Xyloto | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| 2012 | style="text-align:center;"| 15,000 | style="text-align:center;"| Gold |} ==Холбоосууд== {{Reflist}} {{Coldplay}} [[Ангилал:Coldplay]] stz6yjiacustpzhjzglnzjou5gms4oi 709118 709117 2022-08-21T09:17:47Z Esambuu 42335 /* Их Британи {{flagicon|GBR}} */ wikitext text/x-wiki [[Coldplay]] хамтлаг нь дэлхий хамгийн их борлуулалттай уран бүтээлчдийн нэг бөгөөд дэлхий даяар 75 гаруй сая цомогоо борлуулаад байна.Түүнээс 13 сая гаруйг АНУ-д,12 сая гаруйг Их Британид борлуулжээ. ==Синглүүдийн борлуулалт== === Их Британи {{flagicon|GBR}}=== Гэрчилгээний тайлбар : Platinum - 600,000-с дээш Gold - 400,000-с дээш Silver - 200,000-с дээш {| class="wikitable sortable plainrowheaders" |- !rowspan="2"|{{Abbr|No.|Number}} !rowspan="2"|Дууны нэр !rowspan="2" | Уран бүтээлч !rowspan="2" | Багтсан цомог !rowspan="2" | Оргил<br />амжилт !rowspan="2" | Худалдаанд гарсан он !colspan="3" | Борлуулалт !rowspan="2" | Гэрчилгээ !rowspan="2" ! scope="col"| Нийт<br/>(Total Units) |- !|Физик<br/>(Physical) !|Дижитал<br/>(Digital) !|Streaming<br/>(Сая) |- ! scope=row style="text-align:center;"| 1 | ''[[Something Just Like This]]'' | The Chainsmokers & [[Coldplay]] | [[Kaleidoscope (EP)|Kaleidoscope]] | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2017 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 320,000 | style="text-align:center;"| 201 | style="text-align:center;"| 4× Platinum | style="text-align:center;"| 2,413,394 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 2 | ''[[Viva la Vida]]'' | Coldplay | [[Viva la Vida or Death and All His Friends]] | style="text-align:center;"| 1 | style="text-align:center;"| 2008 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 896,000 | style="text-align:center;"| 123.5 | style="text-align:center;"| 3× Platinum | style="text-align:center;"| 2,344,243 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 3 | ''[[Fix You]]'' | Coldplay | [[X&Y]] | style="text-align:center;"| 4 | style="text-align:center;"| 2005 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 727,508 | style="text-align:center;"| 112.6<ref name="2021MaySales"></ref> | style="text-align:center;"| 3× Platinum | style="text-align:center;"| 1,800,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 4 | ''[[Yellow]]'' | Coldplay | [[Parachutes]] | style="text-align:center;"| 4 | style="text-align:center;"| 2000 | style="text-align:center;"| 170,000 | style="text-align:center;"| 430,000 | style="text-align:center;"| 118<ref name="2021MaySales"></ref> | style="text-align:center;"| 3× Platinum | style="text-align:center;"| 2,098,797 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 5 | ''[[Paradise]]'' | Coldplay | [[Mylo Xyloto]] | style="text-align:center;"| 1 | style="text-align:center;"| 2011 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 1,000,000 | style="text-align:center;"| 81.8 | style="text-align:center;"| 3× Platinum | style="text-align:center;"| 1,800,000<ref name="2021MaySales"></ref> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 6 | ''[[Hymn for the Weekend]]'' | Coldplay | [[A Head Full of Dreams]] | style="text-align:center;"| 6 | style="text-align:center;"| 2016 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 302,000 | style="text-align:center;"| 150.6 | style="text-align:center;"| 3× Platinum | style="text-align:center;"| 1,800,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 7 | ''[[Adventure of a Lifetime]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| 7 | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 358,763<ref>{{cite news|url=http://www.officialcharts.com/chart-news/the-uks-official-chart-millionaires-revealed__20459/|title=The UK's Official Chart 'millionaires' revealed||last=Copsey|first=Rob|date=19 September 2017|work=[[Official Charts Company]]|publisher=Official Charts Company|accessdate=19 September 2017}}</ref> | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 2× Platinum | style="text-align:center;"| 1,220,000<ref name="2018SalesArchive">{{cite journal|url=https://www.officialcharts.com/chart-news/coldplay-s-official-top-20-biggest-songs-on-the-uks-official-chart__4117/|title=Coldplay’s Official Top 20 biggest songs on the UK's Official Chart|work=[[Official Charts Company]]|date=29 November 2018|accessdate=29 November 2018|last=White|first=Jack|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181201000000*/https://www.officialcharts.com/chart-news/coldplay-s-official-top-20-biggest-songs-on-the-uks-official-chart__4117/|url-status=live|df=dmy-all}}</ref> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 8 | ''[[The Scientist]]'' | Coldplay | [[A Rush of Blood to the Head]] | style="text-align:center;"| 10 | style="text-align:center;"| 2002 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 373,000 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 2× Platinum | style="text-align:center;"| 1,200,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 9 | ''[[A Sky Full of Stars]]'' | Coldplay | [[Ghost Stories]] | style="text-align:center;"| 9 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 352,000 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 2× Platinum | style="text-align:center;"| 1,200,000<ref name="2018SalesArchive"/> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 10 | ''[[Princess of China]]'' | Coldplay ft. Rihanna | Mylo Xyloto | style="text-align:center;"| 4 | style="text-align:center;"| 2012 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 565,000 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| Platinum | style="text-align:center;"| 952,000<ref name="2021MaySales"></ref> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 11 | ''[[Magic]]'' | Coldplay | Ghost Stories | style="text-align:center;"| 10 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 250,000+ | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| Platinum | style="text-align:center;"| 709,000<ref name="2018SalesArchive"/> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 12 | ''[[Clocks]]'' | Coldplay | A Rush of Blood to the Head | style="text-align:center;"| 9 | style="text-align:center;"| 2002 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 290,000+ | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| Platinum | style="text-align:center;"| 600,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 13 | ''[[Christmas Lights]]'' | Coldplay | Christmas Lights | style="text-align:center;"| 13 | style="text-align:center;"| 2010 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| 30.6<ref>{{cite web|url=https://www.officialcharts.com/chart-news/the-biggest-new-christmas-songs-how-do-they-compare-to-the-classics__21166/|title=The biggest new Christmas songs: How do they compare to the classics?|last=Copsey|first=Rob|work=[[Official Charts Company]]|date=4 December 2018|accessdate=6 December 2019}}</ref> | style="text-align:center;"| Platinum | style="text-align:center;"| 600,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 14 | ''[[Everglow]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| 52 | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Platinum | style="text-align:center;"| 600,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 15 | ''[[Every Teardrop Is a Waterfall]]'' | Coldplay | Mylo Xyloto | style="text-align:center;"| 6 | style="text-align:center;"| 2011 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 326,000 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| Platinum | style="text-align:center;"| 600,000<ref name="2018SalesArchive"/> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 16 | ''[[Speed of Sound]]'' | Coldplay | X&Y | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2005 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| 260,000 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Gold | style="text-align:center;"| 400,000<ref name="BPI">{{cite web|url=https://www.bpi.co.uk/brit-certified/|title=BRIT Certified|work=[[British Phonographic Industry]]|date=17 July 2020|accessdate=24 July 2020}}</ref> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 17 | ''[[Charlie Brown]]'' | Coldplay | Mylo Xyloto | style="text-align:center;"| 22 | style="text-align:center;"| 2012 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| 200,000 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Gold | style="text-align:center;"| 400,000<ref name="BPI"/> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 18 | ''[[Trouble]]'' | Coldplay | Parachutes | style="text-align:center;"| 10 | style="text-align:center;"| 2000 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| 200,000 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Gold | style="text-align:center;"| 400,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 19 | ''[[In My Place]]'' | Coldplay | A Rush of Blood to the Head | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2002 | style="text-align:center;"| 101,000 | style="text-align:center;"| 99,000 | style="text-align:center;"| 19.5 | style="text-align:center;"| Gold | style="text-align:center;"| 400,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 20 | ''[[Higher Power]]'' | Coldplay | [[Music of the Spheres]] | style="text-align:center;"| 12 | style="text-align:center;"| 2021 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Gold | style="text-align:center;"| 400,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 21 | ''[[My Universe]]'' | Coldplay x [[BTS]] | Music of the Spheres | style="text-align:center;"| 3 | style="text-align:center;"| 2021 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Gold | style="text-align:center;"| 400,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 22 | ''[[Up&Up]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| 71 | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Silver | style="text-align:center;"| 200,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 23 | ''[[Violet Hill]]'' | Coldplay | Viva la Vida or Death and All His Friends | style="text-align:center;"| 8 | style="text-align:center;"| 2008 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| 230,000 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Silver | style="text-align:center;"| 264,000<ref name="2018SalesArchive"/> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 24 | ''[[A Head Full of Dreams (дуу)|A Head Full of Dreams]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| 173 | style="text-align:center;"| 2016 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Silver | style="text-align:center;"| 200,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 25 | ''[[Talk]]'' | Coldplay | X&Y | style="text-align:center;"| 10 | style="text-align:center;"| 2005 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Silver | style="text-align:center;"| 200,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 26 | ''[[Orphans]]'' | Coldplay | [[Everyday Life]] | style="text-align:center;"| 27 | style="text-align:center;"| 2019 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Silver | style="text-align:center;"| 200,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 27 | ''[[Midnight (Coldplay song)|Midnight]]'' | Coldplay | Ghost Stories | style="text-align:center;"| 48 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Silver | style="text-align:center;"| 200,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 28 | ''[[Sparks]]'' | Coldplay | Parachutes | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| 2000 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Silver | style="text-align:center;"| 200,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 29 | ''[[Life in Technicolor II]]'' | Coldplay | [[Prospekt's March]] | style="text-align:center;"| 28 | style="text-align:center;"| 2008 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| |- ! scope=row style="text-align:center;"| 30 | ''[[Atlas]]'' | Coldplay | The Hunger Games Soundtrack | style="text-align:center;"| 13 | style="text-align:center;"| 2013 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| |- ! scope=row style="text-align:center;"| 31 | ''[[The Hardest Part]]'' | Coldplay | X&Y | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| 2006 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| |} ===АНУ {{flagicon|USA}}=== {| class="wikitable sortable plainrowheaders" ! scope="col"| {{Abbr|No.|Number}} ! scope="col"| Дууны нэр ! scope="col"| Уран бүтээлч ! scope="col"| Багтсан цомог ! scope="col"| Оргил<br />амжилт ! scope="col"| Худалдаанд гарсан<br />он ! scope="col"| Борлуулагдсан тоо<br/> ! scope="col"| Гэрчилгээ |- ! scope=row style="text-align:center;"| 1 | ''[[Something Just Like This]]'' | The Chainsmokers & [[Coldplay]] | [[Kaleidoscope (EP)|Kaleidoscope]] | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2017 | style="text-align:center;"| 9,000,000 | style="text-align:center;"| 9х Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 2 | ''[[Viva la Vida]]'' | [[Coldplay]] | [[Viva la Vida or Death and All His Friends]] | style="text-align:center;"| 1 | style="text-align:center;"| 2008 | style="text-align:center;"| 3,000,000<ref>{{cite web|url=http://riaa.com/goldandplatinumdata.php?content_selector=gold-platinum-searchable-database|title=Coldplay RIAA Platinum & Gold Certifications |last=Copsey|first=Rob|date=9 June 2015|publisher=[[RIAA]]|accessdate=9 June 2015}}</ref> | style="text-align:center;"| 3x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 3 | ''[[A Sky Full of Stars]]'' | [[Coldplay]] | [[Ghost Stories]] | style="text-align:center;"| 10 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| 3,000,000 | style="text-align:center;"| 3x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 4 | ''[[Hymn for the Weekend]]'' | [[Coldplay]] | [[A Head Full of Dreams]] | style="text-align:center;"| 25 | style="text-align:center;"| 2016 | style="text-align:center;"| 3,000,000 | style="text-align:center;"| 3x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 5 | ''[[Adventure of a Lifetime]]'' | [[Coldplay]] | [[A Head Full of Dreams]] | style="text-align:center;"| 13 | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| 2,000,000 | style="text-align:center;"| 2x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 6 | ''[[Paradise]]'' | [[Coldplay]] | [[Mylo Xyloto]] | style="text-align:center;"| 15 | style="text-align:center;"| 2011 | style="text-align:center;"| 1,000,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 7 | ''[[Magic]]'' | [[Coldplay]] | [[Ghost Stories]] | style="text-align:center;"| 14 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| 1,000,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 8 | ''[[Yellow]]'' | [[Coldplay]] | [[Parachutes]] | style="text-align:center;"| 48 | style="text-align:center;"| 2000 | style="text-align:center;"| 500,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 9 | ''[[The Scientist]]'' | [[Coldplay]] | [[A Rush of Blood to the Head]] | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2002 | style="text-align:center;"| 500,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 10 | ''[[Speed of Sound]]'' | [[Coldplay]] | [[X&Y]] | style="text-align:center;"| 8 | style="text-align:center;"| 2005 | style="text-align:center;"| 500,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 11 | ''[[Fix You]]'' | [[Coldplay]] | [[X&Y]] | style="text-align:center;"| 59 | style="text-align:center;"| 2005 | style="text-align:center;"| 500,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 12 | ''[[Clocks]]'' | [[Coldplay]] | [[A Rush of Blood to the Head]] | style="text-align:center;"| 29 | style="text-align:center;"| 2002 | style="text-align:center;"| 500,000 | style="text-align:center;"| Gold |} ===Австрали {{flagicon|AUS}}=== {| class="wikitable sortable plainrowheaders" ! scope="col"| {{Abbr|No.|Number}} ! scope="col"| Дууны нэр ! scope="col"| Уран бүтээлч ! scope="col"| Багтсан цомог ! scope="col"| Оргил<br />амжилт ! scope="col"| Худалдаанд гарсан<br />он ! scope="col"| Борлуулагдсан тоо<br/>(мэдэгдэж байгаагаар) ! scope="col"| Гэрчилгээ |- ! scope=row style="text-align:center;"| 1 | ''[[Something Just Like This]]'' | [[Coldplay]] | [[Kaleidoscope (EP)]] | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2017 | style="text-align:center;"| 910,000 | style="text-align:center;"| 13x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 2 | ''[[Paradise]]'' | [[Coldplay]] | [[Mylo Xyloto]] | style="text-align:center;"| 3 | style="text-align:center;"| 2011 | style="text-align:center;"| 420,000 | style="text-align:center;"| 6 x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 3 | ''[[A Sky Full of Stars]]'' | [[Coldplay]] | [[Ghost Stories]] | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| 140,000 | style="text-align:center;"| 2 x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 4 | ''[[Magic]]'' | [[Coldplay]] | [[Ghost Stories]] | style="text-align:center;"| 5 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| 140,000 | style="text-align:center;"| 2 x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 5 | ''[[Viva la Vida]]'' | [[Coldplay]] | [[Viva la Vida or Death and All His Friends]] | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2008 | style="text-align:center;"| 70,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 6 | ''[[Yellow]]'' | [[Coldplay]] | [[Parachutes]] | style="text-align:center;"| 5 | style="text-align:center;"| 2000 | style="text-align:center;"| 70,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 7 | ''[[Every Teardrop Is a Waterfall]]'' | [[Coldplay]] | [[Mylo Xyloto]] | style="text-align:center;"| 14 | style="text-align:center;"| 2011 | style="text-align:center;"| 70,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 8 | ''[[Fix You]]'' | [[Coldplay]] | [[X&Y]] | style="text-align:center;"| 25 | style="text-align:center;"| 2005 | style="text-align:center;"| 70,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 9 | ''[[Princess of China]]'' | [[Coldplay]] ft. [[Рианна|Rihanna]] | [[Mylo Xyloto]] | style="text-align:center;"| 16 | style="text-align:center;"| 2012 | style="text-align:center;"| 70,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 10 | ''[[Hymn for the Weekend]]'' | [[Coldplay]] | [[A Head Full of Dreams]] | style="text-align:center;"| 24 | style="text-align:center;"| 2016 | style="text-align:center;"| 70,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 11 | ''[[Speed of Sound]]'' | [[Coldplay]] | [[X&Y]] | style="text-align:center;"| 9 | style="text-align:center;"| 2005 | style="text-align:center;"| 35,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 12 | ''[[Violet Hill]]'' | [[Coldplay]] | [[Viva la Vida or Death and All His Friends]] | style="text-align:center;"| 9 | style="text-align:center;"| 2008 | style="text-align:center;"| 35,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 13 | ''[[Adventure of a Lifetime]]'' | [[Coldplay]] | [[A Head Full of Dreams]] | style="text-align:center;"| 20 | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| 35,000 | style="text-align:center;"| Gold |} ===Итали {{flagicon|ITA}}=== {| class="wikitable sortable plainrowheaders" ! scope="col"| {{Abbr|No.|Number}} ! scope="col"| Дууны нэр ! scope="col"| Уран бүтээлч ! scope="col"| Багтсан цомог ! scope="col"| Оргил<br />амжилт ! scope="col"| Худалдаанд гарсан<br />он ! scope="col"| Борлуулагдсан тоо ! scope="col"| Гэрчилгээ |- ! scope=row style="text-align:center;"| 1 | ''[[Hymn for the Weekend]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2016 | style="text-align:center;"| 400,000 | style="text-align:center;"| 8x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 2 | ''[[Something Just Like This]]'' | Coldplay & The Chainsmokers | Kaleidoscope EP | style="text-align:center;"| 3 | style="text-align:center;"| 2017 | style="text-align:center;"| 350,000 | style="text-align:center;"| 7x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 3 | ''[[Adventure of a Lifetime]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| 3 | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| 200,000 | style="text-align:center;"| 4x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 4 | ''[[A Sky Full of Stars]]'' | Coldplay | Ghost Stories | style="text-align:center;"| 1 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| 150,000 | style="text-align:center;"| 5x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 5 | ''[[The Scientist]]'' | Coldplay | A Rush of Blood to the Head | style="text-align:center;"| 23 | style="text-align:center;"| 2002 | style="text-align:center;"| 150,000 | style="text-align:center;"| 3x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 6 | ''[[Yellow]]'' | Coldplay | Parachutes | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2000 | style="text-align:center;"| 140,000 | style="text-align:center;"| 2x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 7 | ''[[Viva la Vida]]'' | Coldplay | Viva la Vida or Death and All His Friends | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2008 | style="text-align:center;"| 100,000 | style="text-align:center;"| 2x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 8 | ''[[Up&Up]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| 32 | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| 100,000 | style="text-align:center;"| 2x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 9 | ''[[Fix You]]'' | Coldplay | X&Y | style="text-align:center;"| 13 | style="text-align:center;"| 2005 | style="text-align:center;"| 100,000 | style="text-align:center;"| 2x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 10 | ''[[My Universe]]'' | Coldplay x BTS | [[Music of the Spheres]] | style="text-align:center;"| 29 | style="text-align:center;"| 2021 | style="text-align:center;"| 100,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 11 | ''[[Paradise]]'' | Coldplay | Mylo Xyloto | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2011 | style="text-align:center;"| 90,000 | style="text-align:center;"| 3x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 12 | ''[[Magic]]'' | Coldplay | Ghost Stories | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| 90,000 | style="text-align:center;"| 3x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 13 | ''[[Christmas Lights]]'' | Coldplay | N/A | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2010 | style="text-align:center;"| 70,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 14 | ''[[A Head Full of Dreams (дуу)|A Head Full of Dreams]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| 58 | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| 50,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 15 | ''[[Ink]]'' | Coldplay | Ghost Stories | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| 50,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 16 | ''[[Clocks]]'' | Coldplay | A Rush of Blood to The Head | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2003 | style="text-align:center;"| 50,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 17 | ''[[Everglow]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2016 | style="text-align:center;"| 50,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 18 | ''[[In My Place]]'' | Coldplay | A Rush of Blood to The Head | style="text-align:center;"| 4 | style="text-align:center;"| 2002 | style="text-align:center;"| 35,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 19 | ''[[Higher Power]]'' | Coldplay | Music of the Spheres | style="text-align:center;"| 52 | style="text-align:center;"| 2021 | style="text-align:center;"| 35,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 20 | ''[[Every Teardrop Is a Waterfall]]'' | Coldplay | Mylo Xyloto | style="text-align:center;"| 3 | style="text-align:center;"| 2011 | style="text-align:center;"| 30,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 21 | ''[[Princess of China]]'' | Coldplay ft. Rihanna | Mylo Xyloto | style="text-align:center;"| 16 | style="text-align:center;"| 2012 | style="text-align:center;"| 30,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 22 | ''[[Birds]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| 25,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 23 | ''[[Fun]]'' | Coldplay ft. Tove Lo | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| 25,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 24 | ''[[Trouble]]'' | Coldplay | Parachutes | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2000 | style="text-align:center;"| 25,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 25 | ''[[Miracles (Someone Special)]]'' | Coldplay ft. Big Sean | Kaleidoscope EP | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2017 | style="text-align:center;"| 25,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 26 | ''[[Orphans]]'' | Coldplay | [[Everyday Life]] | style="text-align:center;"| 55 | style="text-align:center;"| 2019 | style="text-align:center;"| 25,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 27 | ''[[Midnight (Coldplay song)| Midnight]]'' | Coldplay | Ghost Stories | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| 15,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 28 | ''[[Charlie Brown]]'' | Coldplay | Mylo Xyloto | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| 2012 | style="text-align:center;"| 15,000 | style="text-align:center;"| Gold |} ==Холбоосууд== {{Reflist}} {{Coldplay}} [[Ангилал:Coldplay]] e2k1pl26yrb4ewlweu6t11wttrpnadw 709119 709118 2022-08-21T09:18:26Z Esambuu 42335 /* Их Британи {{flagicon|GBR}} */ wikitext text/x-wiki [[Coldplay]] хамтлаг нь дэлхий хамгийн их борлуулалттай уран бүтээлчдийн нэг бөгөөд дэлхий даяар 75 гаруй сая цомогоо борлуулаад байна.Түүнээс 13 сая гаруйг АНУ-д,12 сая гаруйг Их Британид борлуулжээ. ==Синглүүдийн борлуулалт== === Их Британи {{flagicon|GBR}}=== Гэрчилгээний тайлбар : Platinum - 600,000-с дээш Gold - 400,000-с дээш Silver - 200,000-с дээш {| class="wikitable sortable plainrowheaders" |- !rowspan="2"|{{Abbr|No.|Number}} !rowspan="2"|Дууны нэр !rowspan="2" | Уран бүтээлч !rowspan="2" | Багтсан цомог !rowspan="2" | Оргил<br />амжилт !rowspan="2" | Худалдаанд гарсан он !colspan="3" | Борлуулалт !rowspan="2" | Гэрчилгээ !rowspan="2" ! scope="col"| Нийт<br/>(Total Units) |- !|Физик<br/>(Physical) !|Дижитал<br/>(Digital) !|Streaming<br/>(Сая) |- ! scope=row style="text-align:center;"| 1 | ''[[Something Just Like This]]'' | The Chainsmokers & [[Coldplay]] | [[Kaleidoscope (EP)|Kaleidoscope]] | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2017 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 320,000 | style="text-align:center;"| 201 | style="text-align:center;"| 4× Platinum | style="text-align:center;"| 2,413,394 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 2 | ''[[Viva la Vida]]'' | Coldplay | [[Viva la Vida or Death and All His Friends]] | style="text-align:center;"| 1 | style="text-align:center;"| 2008 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 896,000 | style="text-align:center;"| 123.5 | style="text-align:center;"| 3× Platinum | style="text-align:center;"| 2,344,243 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 3 | ''[[Yellow]]'' | Coldplay | [[Parachutes]] | style="text-align:center;"| 4 | style="text-align:center;"| 2000 | style="text-align:center;"| 170,000 | style="text-align:center;"| 430,000 | style="text-align:center;"| 118<ref name="2021MaySales"></ref> | style="text-align:center;"| 3× Platinum | style="text-align:center;"| 2,098,797 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 4 | ''[[Fix You]]'' | Coldplay | [[X&Y]] | style="text-align:center;"| 4 | style="text-align:center;"| 2005 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 727,508 | style="text-align:center;"| 112.6<ref name="2021MaySales"></ref> | style="text-align:center;"| 3× Platinum | style="text-align:center;"| 1,800,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 5 | ''[[Paradise]]'' | Coldplay | [[Mylo Xyloto]] | style="text-align:center;"| 1 | style="text-align:center;"| 2011 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 1,000,000 | style="text-align:center;"| 81.8 | style="text-align:center;"| 3× Platinum | style="text-align:center;"| 1,800,000<ref name="2021MaySales"></ref> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 6 | ''[[Hymn for the Weekend]]'' | Coldplay | [[A Head Full of Dreams]] | style="text-align:center;"| 6 | style="text-align:center;"| 2016 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 302,000 | style="text-align:center;"| 150.6 | style="text-align:center;"| 3× Platinum | style="text-align:center;"| 1,800,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 7 | ''[[Adventure of a Lifetime]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| 7 | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 358,763<ref>{{cite news|url=http://www.officialcharts.com/chart-news/the-uks-official-chart-millionaires-revealed__20459/|title=The UK's Official Chart 'millionaires' revealed||last=Copsey|first=Rob|date=19 September 2017|work=[[Official Charts Company]]|publisher=Official Charts Company|accessdate=19 September 2017}}</ref> | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 2× Platinum | style="text-align:center;"| 1,220,000<ref name="2018SalesArchive">{{cite journal|url=https://www.officialcharts.com/chart-news/coldplay-s-official-top-20-biggest-songs-on-the-uks-official-chart__4117/|title=Coldplay’s Official Top 20 biggest songs on the UK's Official Chart|work=[[Official Charts Company]]|date=29 November 2018|accessdate=29 November 2018|last=White|first=Jack|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181201000000*/https://www.officialcharts.com/chart-news/coldplay-s-official-top-20-biggest-songs-on-the-uks-official-chart__4117/|url-status=live|df=dmy-all}}</ref> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 8 | ''[[The Scientist]]'' | Coldplay | [[A Rush of Blood to the Head]] | style="text-align:center;"| 10 | style="text-align:center;"| 2002 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 373,000 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 2× Platinum | style="text-align:center;"| 1,200,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 9 | ''[[A Sky Full of Stars]]'' | Coldplay | [[Ghost Stories]] | style="text-align:center;"| 9 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 352,000 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 2× Platinum | style="text-align:center;"| 1,200,000<ref name="2018SalesArchive"/> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 10 | ''[[Princess of China]]'' | Coldplay ft. Rihanna | Mylo Xyloto | style="text-align:center;"| 4 | style="text-align:center;"| 2012 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 565,000 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| Platinum | style="text-align:center;"| 952,000<ref name="2021MaySales"></ref> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 11 | ''[[Magic]]'' | Coldplay | Ghost Stories | style="text-align:center;"| 10 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 250,000+ | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| Platinum | style="text-align:center;"| 709,000<ref name="2018SalesArchive"/> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 12 | ''[[Clocks]]'' | Coldplay | A Rush of Blood to the Head | style="text-align:center;"| 9 | style="text-align:center;"| 2002 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 290,000+ | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| Platinum | style="text-align:center;"| 600,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 13 | ''[[Christmas Lights]]'' | Coldplay | Christmas Lights | style="text-align:center;"| 13 | style="text-align:center;"| 2010 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| 30.6<ref>{{cite web|url=https://www.officialcharts.com/chart-news/the-biggest-new-christmas-songs-how-do-they-compare-to-the-classics__21166/|title=The biggest new Christmas songs: How do they compare to the classics?|last=Copsey|first=Rob|work=[[Official Charts Company]]|date=4 December 2018|accessdate=6 December 2019}}</ref> | style="text-align:center;"| Platinum | style="text-align:center;"| 600,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 14 | ''[[Everglow]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| 52 | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Platinum | style="text-align:center;"| 600,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 15 | ''[[Every Teardrop Is a Waterfall]]'' | Coldplay | Mylo Xyloto | style="text-align:center;"| 6 | style="text-align:center;"| 2011 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| 326,000 | style="text-align:center;"| N/A | style="text-align:center;"| Platinum | style="text-align:center;"| 600,000<ref name="2018SalesArchive"/> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 16 | ''[[Speed of Sound]]'' | Coldplay | X&Y | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2005 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| 260,000 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Gold | style="text-align:center;"| 400,000<ref name="BPI">{{cite web|url=https://www.bpi.co.uk/brit-certified/|title=BRIT Certified|work=[[British Phonographic Industry]]|date=17 July 2020|accessdate=24 July 2020}}</ref> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 17 | ''[[Charlie Brown]]'' | Coldplay | Mylo Xyloto | style="text-align:center;"| 22 | style="text-align:center;"| 2012 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| 200,000 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Gold | style="text-align:center;"| 400,000<ref name="BPI"/> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 18 | ''[[Trouble]]'' | Coldplay | Parachutes | style="text-align:center;"| 10 | style="text-align:center;"| 2000 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| 200,000 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Gold | style="text-align:center;"| 400,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 19 | ''[[In My Place]]'' | Coldplay | A Rush of Blood to the Head | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2002 | style="text-align:center;"| 101,000 | style="text-align:center;"| 99,000 | style="text-align:center;"| 19.5 | style="text-align:center;"| Gold | style="text-align:center;"| 400,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 20 | ''[[Higher Power]]'' | Coldplay | [[Music of the Spheres]] | style="text-align:center;"| 12 | style="text-align:center;"| 2021 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Gold | style="text-align:center;"| 400,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 21 | ''[[My Universe]]'' | Coldplay x [[BTS]] | Music of the Spheres | style="text-align:center;"| 3 | style="text-align:center;"| 2021 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Gold | style="text-align:center;"| 400,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 22 | ''[[Up&Up]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| 71 | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Silver | style="text-align:center;"| 200,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 23 | ''[[Violet Hill]]'' | Coldplay | Viva la Vida or Death and All His Friends | style="text-align:center;"| 8 | style="text-align:center;"| 2008 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| 230,000 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Silver | style="text-align:center;"| 264,000<ref name="2018SalesArchive"/> |- ! scope=row style="text-align:center;"| 24 | ''[[A Head Full of Dreams (дуу)|A Head Full of Dreams]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| 173 | style="text-align:center;"| 2016 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Silver | style="text-align:center;"| 200,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 25 | ''[[Talk]]'' | Coldplay | X&Y | style="text-align:center;"| 10 | style="text-align:center;"| 2005 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Silver | style="text-align:center;"| 200,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 26 | ''[[Orphans]]'' | Coldplay | [[Everyday Life]] | style="text-align:center;"| 27 | style="text-align:center;"| 2019 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Silver | style="text-align:center;"| 200,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 27 | ''[[Midnight (Coldplay song)|Midnight]]'' | Coldplay | Ghost Stories | style="text-align:center;"| 48 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Silver | style="text-align:center;"| 200,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 28 | ''[[Sparks]]'' | Coldplay | Parachutes | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| 2000 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| Silver | style="text-align:center;"| 200,000 |- ! scope=row style="text-align:center;"| 29 | ''[[Life in Technicolor II]]'' | Coldplay | [[Prospekt's March]] | style="text-align:center;"| 28 | style="text-align:center;"| 2008 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| |- ! scope=row style="text-align:center;"| 30 | ''[[Atlas]]'' | Coldplay | The Hunger Games Soundtrack | style="text-align:center;"| 13 | style="text-align:center;"| 2013 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| |- ! scope=row style="text-align:center;"| 31 | ''[[The Hardest Part]]'' | Coldplay | X&Y | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| 2006 | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| |} ===АНУ {{flagicon|USA}}=== {| class="wikitable sortable plainrowheaders" ! scope="col"| {{Abbr|No.|Number}} ! scope="col"| Дууны нэр ! scope="col"| Уран бүтээлч ! scope="col"| Багтсан цомог ! scope="col"| Оргил<br />амжилт ! scope="col"| Худалдаанд гарсан<br />он ! scope="col"| Борлуулагдсан тоо<br/> ! scope="col"| Гэрчилгээ |- ! scope=row style="text-align:center;"| 1 | ''[[Something Just Like This]]'' | The Chainsmokers & [[Coldplay]] | [[Kaleidoscope (EP)|Kaleidoscope]] | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2017 | style="text-align:center;"| 9,000,000 | style="text-align:center;"| 9х Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 2 | ''[[Viva la Vida]]'' | [[Coldplay]] | [[Viva la Vida or Death and All His Friends]] | style="text-align:center;"| 1 | style="text-align:center;"| 2008 | style="text-align:center;"| 3,000,000<ref>{{cite web|url=http://riaa.com/goldandplatinumdata.php?content_selector=gold-platinum-searchable-database|title=Coldplay RIAA Platinum & Gold Certifications |last=Copsey|first=Rob|date=9 June 2015|publisher=[[RIAA]]|accessdate=9 June 2015}}</ref> | style="text-align:center;"| 3x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 3 | ''[[A Sky Full of Stars]]'' | [[Coldplay]] | [[Ghost Stories]] | style="text-align:center;"| 10 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| 3,000,000 | style="text-align:center;"| 3x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 4 | ''[[Hymn for the Weekend]]'' | [[Coldplay]] | [[A Head Full of Dreams]] | style="text-align:center;"| 25 | style="text-align:center;"| 2016 | style="text-align:center;"| 3,000,000 | style="text-align:center;"| 3x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 5 | ''[[Adventure of a Lifetime]]'' | [[Coldplay]] | [[A Head Full of Dreams]] | style="text-align:center;"| 13 | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| 2,000,000 | style="text-align:center;"| 2x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 6 | ''[[Paradise]]'' | [[Coldplay]] | [[Mylo Xyloto]] | style="text-align:center;"| 15 | style="text-align:center;"| 2011 | style="text-align:center;"| 1,000,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 7 | ''[[Magic]]'' | [[Coldplay]] | [[Ghost Stories]] | style="text-align:center;"| 14 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| 1,000,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 8 | ''[[Yellow]]'' | [[Coldplay]] | [[Parachutes]] | style="text-align:center;"| 48 | style="text-align:center;"| 2000 | style="text-align:center;"| 500,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 9 | ''[[The Scientist]]'' | [[Coldplay]] | [[A Rush of Blood to the Head]] | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2002 | style="text-align:center;"| 500,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 10 | ''[[Speed of Sound]]'' | [[Coldplay]] | [[X&Y]] | style="text-align:center;"| 8 | style="text-align:center;"| 2005 | style="text-align:center;"| 500,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 11 | ''[[Fix You]]'' | [[Coldplay]] | [[X&Y]] | style="text-align:center;"| 59 | style="text-align:center;"| 2005 | style="text-align:center;"| 500,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 12 | ''[[Clocks]]'' | [[Coldplay]] | [[A Rush of Blood to the Head]] | style="text-align:center;"| 29 | style="text-align:center;"| 2002 | style="text-align:center;"| 500,000 | style="text-align:center;"| Gold |} ===Австрали {{flagicon|AUS}}=== {| class="wikitable sortable plainrowheaders" ! scope="col"| {{Abbr|No.|Number}} ! scope="col"| Дууны нэр ! scope="col"| Уран бүтээлч ! scope="col"| Багтсан цомог ! scope="col"| Оргил<br />амжилт ! scope="col"| Худалдаанд гарсан<br />он ! scope="col"| Борлуулагдсан тоо<br/>(мэдэгдэж байгаагаар) ! scope="col"| Гэрчилгээ |- ! scope=row style="text-align:center;"| 1 | ''[[Something Just Like This]]'' | [[Coldplay]] | [[Kaleidoscope (EP)]] | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2017 | style="text-align:center;"| 910,000 | style="text-align:center;"| 13x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 2 | ''[[Paradise]]'' | [[Coldplay]] | [[Mylo Xyloto]] | style="text-align:center;"| 3 | style="text-align:center;"| 2011 | style="text-align:center;"| 420,000 | style="text-align:center;"| 6 x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 3 | ''[[A Sky Full of Stars]]'' | [[Coldplay]] | [[Ghost Stories]] | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| 140,000 | style="text-align:center;"| 2 x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 4 | ''[[Magic]]'' | [[Coldplay]] | [[Ghost Stories]] | style="text-align:center;"| 5 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| 140,000 | style="text-align:center;"| 2 x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 5 | ''[[Viva la Vida]]'' | [[Coldplay]] | [[Viva la Vida or Death and All His Friends]] | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2008 | style="text-align:center;"| 70,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 6 | ''[[Yellow]]'' | [[Coldplay]] | [[Parachutes]] | style="text-align:center;"| 5 | style="text-align:center;"| 2000 | style="text-align:center;"| 70,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 7 | ''[[Every Teardrop Is a Waterfall]]'' | [[Coldplay]] | [[Mylo Xyloto]] | style="text-align:center;"| 14 | style="text-align:center;"| 2011 | style="text-align:center;"| 70,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 8 | ''[[Fix You]]'' | [[Coldplay]] | [[X&Y]] | style="text-align:center;"| 25 | style="text-align:center;"| 2005 | style="text-align:center;"| 70,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 9 | ''[[Princess of China]]'' | [[Coldplay]] ft. [[Рианна|Rihanna]] | [[Mylo Xyloto]] | style="text-align:center;"| 16 | style="text-align:center;"| 2012 | style="text-align:center;"| 70,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 10 | ''[[Hymn for the Weekend]]'' | [[Coldplay]] | [[A Head Full of Dreams]] | style="text-align:center;"| 24 | style="text-align:center;"| 2016 | style="text-align:center;"| 70,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 11 | ''[[Speed of Sound]]'' | [[Coldplay]] | [[X&Y]] | style="text-align:center;"| 9 | style="text-align:center;"| 2005 | style="text-align:center;"| 35,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 12 | ''[[Violet Hill]]'' | [[Coldplay]] | [[Viva la Vida or Death and All His Friends]] | style="text-align:center;"| 9 | style="text-align:center;"| 2008 | style="text-align:center;"| 35,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 13 | ''[[Adventure of a Lifetime]]'' | [[Coldplay]] | [[A Head Full of Dreams]] | style="text-align:center;"| 20 | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| 35,000 | style="text-align:center;"| Gold |} ===Итали {{flagicon|ITA}}=== {| class="wikitable sortable plainrowheaders" ! scope="col"| {{Abbr|No.|Number}} ! scope="col"| Дууны нэр ! scope="col"| Уран бүтээлч ! scope="col"| Багтсан цомог ! scope="col"| Оргил<br />амжилт ! scope="col"| Худалдаанд гарсан<br />он ! scope="col"| Борлуулагдсан тоо ! scope="col"| Гэрчилгээ |- ! scope=row style="text-align:center;"| 1 | ''[[Hymn for the Weekend]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2016 | style="text-align:center;"| 400,000 | style="text-align:center;"| 8x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 2 | ''[[Something Just Like This]]'' | Coldplay & The Chainsmokers | Kaleidoscope EP | style="text-align:center;"| 3 | style="text-align:center;"| 2017 | style="text-align:center;"| 350,000 | style="text-align:center;"| 7x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 3 | ''[[Adventure of a Lifetime]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| 3 | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| 200,000 | style="text-align:center;"| 4x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 4 | ''[[A Sky Full of Stars]]'' | Coldplay | Ghost Stories | style="text-align:center;"| 1 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| 150,000 | style="text-align:center;"| 5x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 5 | ''[[The Scientist]]'' | Coldplay | A Rush of Blood to the Head | style="text-align:center;"| 23 | style="text-align:center;"| 2002 | style="text-align:center;"| 150,000 | style="text-align:center;"| 3x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 6 | ''[[Yellow]]'' | Coldplay | Parachutes | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2000 | style="text-align:center;"| 140,000 | style="text-align:center;"| 2x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 7 | ''[[Viva la Vida]]'' | Coldplay | Viva la Vida or Death and All His Friends | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2008 | style="text-align:center;"| 100,000 | style="text-align:center;"| 2x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 8 | ''[[Up&Up]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| 32 | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| 100,000 | style="text-align:center;"| 2x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 9 | ''[[Fix You]]'' | Coldplay | X&Y | style="text-align:center;"| 13 | style="text-align:center;"| 2005 | style="text-align:center;"| 100,000 | style="text-align:center;"| 2x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 10 | ''[[My Universe]]'' | Coldplay x BTS | [[Music of the Spheres]] | style="text-align:center;"| 29 | style="text-align:center;"| 2021 | style="text-align:center;"| 100,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 11 | ''[[Paradise]]'' | Coldplay | Mylo Xyloto | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2011 | style="text-align:center;"| 90,000 | style="text-align:center;"| 3x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 12 | ''[[Magic]]'' | Coldplay | Ghost Stories | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| 90,000 | style="text-align:center;"| 3x Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 13 | ''[[Christmas Lights]]'' | Coldplay | N/A | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2010 | style="text-align:center;"| 70,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 14 | ''[[A Head Full of Dreams (дуу)|A Head Full of Dreams]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| 58 | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| 50,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 15 | ''[[Ink]]'' | Coldplay | Ghost Stories | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| 50,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 16 | ''[[Clocks]]'' | Coldplay | A Rush of Blood to The Head | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2003 | style="text-align:center;"| 50,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 17 | ''[[Everglow]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2016 | style="text-align:center;"| 50,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 18 | ''[[In My Place]]'' | Coldplay | A Rush of Blood to The Head | style="text-align:center;"| 4 | style="text-align:center;"| 2002 | style="text-align:center;"| 35,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 19 | ''[[Higher Power]]'' | Coldplay | Music of the Spheres | style="text-align:center;"| 52 | style="text-align:center;"| 2021 | style="text-align:center;"| 35,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 20 | ''[[Every Teardrop Is a Waterfall]]'' | Coldplay | Mylo Xyloto | style="text-align:center;"| 3 | style="text-align:center;"| 2011 | style="text-align:center;"| 30,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 21 | ''[[Princess of China]]'' | Coldplay ft. Rihanna | Mylo Xyloto | style="text-align:center;"| 16 | style="text-align:center;"| 2012 | style="text-align:center;"| 30,000 | style="text-align:center;"| Platinum |- ! scope=row style="text-align:center;"| 22 | ''[[Birds]]'' | Coldplay | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| 25,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 23 | ''[[Fun]]'' | Coldplay ft. Tove Lo | A Head Full of Dreams | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2015 | style="text-align:center;"| 25,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 24 | ''[[Trouble]]'' | Coldplay | Parachutes | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2000 | style="text-align:center;"| 25,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 25 | ''[[Miracles (Someone Special)]]'' | Coldplay ft. Big Sean | Kaleidoscope EP | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| 2017 | style="text-align:center;"| 25,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 26 | ''[[Orphans]]'' | Coldplay | [[Everyday Life]] | style="text-align:center;"| 55 | style="text-align:center;"| 2019 | style="text-align:center;"| 25,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 27 | ''[[Midnight (Coldplay song)| Midnight]]'' | Coldplay | Ghost Stories | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 2014 | style="text-align:center;"| 15,000 | style="text-align:center;"| Gold |- ! scope=row style="text-align:center;"| 28 | ''[[Charlie Brown]]'' | Coldplay | Mylo Xyloto | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| 2012 | style="text-align:center;"| 15,000 | style="text-align:center;"| Gold |} ==Холбоосууд== {{Reflist}} {{Coldplay}} [[Ангилал:Coldplay]] r2mthgn51t2cw6k440e5uo14b2ncfpi 0 53520 709047 708169 2022-08-20T13:16:14Z 150.129.142.174 /* Намтар */ wikitext text/x-wiki '''Боорчи''' (XII зууны сүүл - XIII зууны эхний хагас) бол [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хувийн хамгаалалтын цэргийн захирагч нарын нэг юм. == Намтар == Боорчи нь [[Арулад|арулад]] овгийн Наху баяны хүү байв. Тэрээр хархан залуу насандаа Тэмүжинтэй танилцсан: залуу Тэмүжин адуугаа хулгайд алдсан ба тэрээр адууны хулгайчдыг хайж яваад аян замынхаа гурав дахь өдөр аавынхаа адууг хариулж явсан Боорчитой таарчээ. Боорчи Тэмүжинтэй нийлж хулгайлагдсан адуугаа буцааж авахад нь туслав. Тэмүжин мандан бадарч эхлэхэд Боорчи түүний анхны нөхөр болсон бөгөөд түүний бүхий л үйл хэрэгт дэргэд нь байсан. 1199 онд Тэмүжин [[Тоорил хан|Ван хан]], [[Жамуха]] нарын хамт Буйруг ханыг нэгдсэн хүчээр довтолсон боловч бүтэлтэй болсонгүй. Гэдрэг буцах гэхэд нь найманы цэргийн анги зам хаажээ. Өглөө тулалдахаар шийдсэн боловч шөнө нь Ван хан, Жамуха хоёр найманууд түүнийг дуусгана хэмээн найдаж Тэмүжинг ганцааранг нь үлдээн зугтав. Харин өглөө болоход Тэмүжин энэ тухай олж мэдсэн ба тулалдаанд оролгүй ухарлаа. Найманууд Тэмүжинг биш, Ван ханыг хөөж эхлэв. Хэрэйдүүд наймануудтай хүнд тулаанд орсон бөгөөд үхэх сөнөхийн ирмэгт тулсан тул Ван хан Тэмүжинд элч илгээж тусламж гуйжээ. Тэмүжин өөрийн нөхдийг илгээсэн ба тэдний дундаас Боорчи, [[Мухулай]], [[Борохул]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нар тулалдаанд онцгойрч байв. Өөрийг нь аварсны төлөө Ван хан ханлиг улсаа Тэмүжинд гэрээслэн үлдээжээ. 1203/1204 оны өвөл Тэмүжин хувийн харуул буюу [[Хишигтэн|хишигтэн]] цэргийг байгуулав. Тэднийг дөрвөн хэсэгт хувааж, нэгнийх нь толгойд Боорчийг тавьсан ажээ. Домогт өгүүлснээр 1206 оны Их хуралдайн үеэр Тэмүжин Чингис хаан хэмээн өргөмжлөгдсөн бөгөөд тэр өөрийн хамтрагчиддаа албан тушаал, эрх дарх хуваарилж эхлэхдээ Боорчийг мартсан дүр үзүүлжээ. Орой нь Тэмүжиний эхнэр [[Бөртэ үжин|Бөртэ]] түүнийг мартамхай байдлынх нь төлөө зэмлэхэд Тэмүжин Боорчид атаархагчдыг төөрөгдүүлэхийн тулд ийм үйлдэл хийсэн, Боорчи одоо ч хааны талаар муу үг хэлэхгүй гэж мэдэгдэв. Боорчийн өргөөнд илгээсэн тагнуулууд Боорчийн эхнэр хааны ач мэдэхгүй байгаад гомдоллоход нөхөр нь би хаанд зүтгэдэг нь талархлын төлөө биш, тэр ч байтугай надад өчүүхэн бага амь зуух хэрэгсэл өгсөн ч зүтгэх болно гэж хариулсныг нотолжээ. Дараагийн өдөр нь хуралдай дээр Тэмүжин Боорчийг бүгдийн дээр тавьж, баруун гарын цэргүүдийн удирдагч болгосноо зарлан тунхагласан байна. Боорчи баруун гарын цэргүүдийн удирдагчийн хувьд дараа нь Чингис хааны бүх аян дайнд оролцсон. Хорезмыг байлдан дагуулах үеэр, 1220/1221 оны өвөл Монголын цэрэг [[Самарканд|Самаркандаас]] өмнө зүгт өвөлжих үед Боорчийг Чингис хааны хөвгүүдийн хамт [[Ургенч|Ургенчийг]] эзлүүлэхээр илгээж байв. == Соёл урлагт == Боорчи [[Исай Калистратович Калашников|И.С.Калашниковын]] "[[Догшин жаран]]" ("Жестокий век") (1978) романы дүр болжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]] * [[Мухулай]] * [[Борохул]] * [[Чулуун баатар|Чулуун]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]] pr87djvzhxjk8w7s7soq1hg7qx96ijr 709082 709047 2022-08-20T17:04:03Z 150.129.142.174 /* Намтар */ wikitext text/x-wiki '''Боорчи''' (XII зууны сүүл - XIII зууны эхний хагас) бол [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хувийн хамгаалалтын цэргийн захирагч нарын нэг юм. == Намтар == Боорчи нь [[Арулад|арулад]] овгийн Наху баяны хүү байв. Тэрээр хархан залуу насандаа Тэмүжинтэй танилцсан: залуу Тэмүжин адуугаа хулгайд алдсан ба тэрээр адууны хулгайчдыг хайж яваад аян замынхаа гурав дахь өдөр аавынхаа адууг хариулж явсан Боорчитой таарчээ. Боорчи Тэмүжинтэй нийлж хулгайлагдсан адуугаа буцааж авахад нь туслав. Тэмүжин мандан бадарч эхлэхэд Боорчи түүний анхны нөхөр болсон бөгөөд түүний бүхий л үйл хэрэгт дэргэд нь байсан. 1199 онд Тэмүжин [[Тоорил хан|Ван хан]], [[Жамуха]] нарын хамт [[Буйруг хан|Буйруг ханыг]] нэгдсэн хүчээр довтолсон боловч бүтэлтэй болсонгүй. Гэдрэг буцах гэхэд нь найманы цэргийн анги зам хаажээ. Өглөө тулалдахаар шийдсэн боловч шөнө нь Ван хан, Жамуха хоёр найманууд түүнийг дуусгана хэмээн найдаж Тэмүжинг ганцааранг нь үлдээн зугтав. Харин өглөө болоход Тэмүжин энэ тухай олж мэдсэн ба тулалдаанд оролгүй ухарлаа. Найманууд Тэмүжинг биш, Ван ханыг хөөж эхлэв. Хэрэйдүүд наймануудтай хүнд тулаанд орсон бөгөөд үхэх сөнөхийн ирмэгт тулсан тул Ван хан Тэмүжинд элч илгээж тусламж гуйжээ. Тэмүжин өөрийн нөхдийг илгээсэн ба тэдний дундаас Боорчи, [[Мухулай]], [[Борохул]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нар тулалдаанд онцгойрч байв. Өөрийг нь аварсны төлөө Ван хан ханлиг улсаа Тэмүжинд гэрээслэн үлдээжээ. 1203/1204 оны өвөл Тэмүжин хувийн харуул буюу [[Хишигтэн|хишигтэн]] цэргийг байгуулав. Тэднийг дөрвөн хэсэгт хувааж, нэгнийх нь толгойд Боорчийг тавьсан ажээ. Домогт өгүүлснээр 1206 оны Их хуралдайн үеэр Тэмүжин Чингис хаан хэмээн өргөмжлөгдсөн бөгөөд тэр өөрийн хамтрагчиддаа албан тушаал, эрх дарх хуваарилж эхлэхдээ Боорчийг мартсан дүр үзүүлжээ. Орой нь Тэмүжиний эхнэр [[Бөртэ үжин|Бөртэ]] түүнийг мартамхай байдлынх нь төлөө зэмлэхэд Тэмүжин Боорчид атаархагчдыг төөрөгдүүлэхийн тулд ийм үйлдэл хийсэн, Боорчи одоо ч хааны талаар муу үг хэлэхгүй гэж мэдэгдэв. Боорчийн өргөөнд илгээсэн тагнуулууд Боорчийн эхнэр хааны ач мэдэхгүй байгаад гомдоллоход нөхөр нь би хаанд зүтгэдэг нь талархлын төлөө биш, тэр ч байтугай надад өчүүхэн бага амь зуух хэрэгсэл өгсөн ч зүтгэх болно гэж хариулсныг нотолжээ. Дараагийн өдөр нь хуралдай дээр Тэмүжин Боорчийг бүгдийн дээр тавьж, баруун гарын цэргүүдийн удирдагч болгосноо зарлан тунхагласан байна. Боорчи баруун гарын цэргүүдийн удирдагчийн хувьд дараа нь Чингис хааны бүх аян дайнд оролцсон. Хорезмыг байлдан дагуулах үеэр, 1220/1221 оны өвөл Монголын цэрэг [[Самарканд|Самаркандаас]] өмнө зүгт өвөлжих үед Боорчийг Чингис хааны хөвгүүдийн хамт [[Ургенч|Ургенчийг]] эзлүүлэхээр илгээж байв. == Соёл урлагт == Боорчи [[Исай Калистратович Калашников|И.С.Калашниковын]] "[[Догшин жаран]]" ("Жестокий век") (1978) романы дүр болжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]] * [[Мухулай]] * [[Борохул]] * [[Чулуун баатар|Чулуун]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]] jrayr8oxdwh6tc6bgwkt822tfprerxg 0 54887 709108 692087 2022-08-21T05:36:40Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki ''' [[ОХУ]]-ын Төрийн Дум-''' ОХУ-ын Холбооны Хурлын /парламентын/ Доод танхим юм. Төрийн Думын эрх зүйн үндэс нь ОХУ-ын үндсэн хуулийн 5 дугаар зүйлд зааж өгсөн байдаг. [[Файл:Государственная дума 05.jpg|thumb|ОХУ-ын Төрийн Думын барилга]] <br> [[Орос]]ын эзэнт гүрний үеэд хууль зөвлөлдөх дараа нь хууль тогтоох дээд байгуулагын үүргийг 1905-1917 онуудад Оросын эзэнт гүрний Төрийн Дум гүйцэтгэж байжээ. <br> ЗХУ-ын үед хууль тогтоох дээд байгууллагын үүргийг ЗСБНХОУ-ын Дээд Зөвлөл 1938-1993 онуудад гүйцэтгэж байгаад 1993 оны 10 дугаар сарын үймээний үеэр татан буугдсан. <br> 1993 онд ОХУ-ын анхны Ерөнхийлөгч [[Борис Ельцин|Б.Ельцин]]ы “Үндсэн хуул”-ийн шинэтгэлээр Оросын Холбооны Улсын Төрийн Дум байгуулагдсан. Улмаар 1993 оны 12 дугаар сарын 12-нд анхны сонгууль болжээ. <br> Төрийн Дум нь 450 гишүүн буюу депутаттай. Тэдний тал нь нэг мандаттай тойргоос шууд сонгогддог. Үлдсэн 225 нь улс төрийн намуудын жагсаалтаар 5% босго давсан намууд бүрдүүлдэг. Төрийн Думын гишүүнээр 21 нас хүрсэн ОХУ-ын иргэн сонгогдох эрхтэй. ОХУ-ын Төрийн Думын анхдугаар сонгуулиар Төрийн Думын гишүүн Засгийн газрын гишүүн давхар хийж болдог байсан.<br> Төрийн Думын гишүүн 6 дугаар сонгуулиас эхлэн 5 жилийн хугацаатай бүрэн эрхээ хэрэгжүүлж байгаа. Өмнө 4 жилийн хугацаатай байсан.<br> Төрийн Думын сонгууль 1993, 1995, 1999, 2003, 2007, 2011, 2016, 2021 онд тус тус явагдсан ажээ. Төрийн Думын үйл ажиллагааг Думын дарга болон түүний орлогчид гүйцэтгэдэг.<br> '''Төрийн Думын дарга нар'''<br>Төрийн Думын I дүгээр сонгууль (1994 — 1996)-Рыбкин Иван Петрович -Хөдөө аж ахуйн нам; Төрийн Думын II дугаар сонгууль (1996 — 2000)-Селезнёв Геннадий Николаевич -Коммунист нам ; Төрийн Думын III дугаар сонгууль (2000 — 2003)-Селезнёв Геннадий Николаевич -Коммунист нам ; Төрийн Думын IV дүгээр сонгууль (2003— 2007)-Грызлов Борис Вячеславович -Нэгдсэн Орос нам ; Төрийн Думын V дүгаар сонгууль (2007— 2011) -Грызлов Борис Вячеславович -Нэгдсэн Орос нам ; Төрийн Думын VI дугаар сонгууль (2011-2016)-Нарышкин Сергей Евгеньевич -Нэгдсэн Орос нам. Төрийн думын VII дугаар сонгууль (2016-2021)- [[Вячаслав Володин|Володин Вячаслав]] Викторович--Нэгдсэн Орос нам. Төрийн думын VIII дугаар сонгууль (2021 оны 10-р сарын 12-ноос)- Володин Вячаслав Викторович--Нэгдсэн Орос нам. <br>'''''ОХУ-ын Төрийн Думын VII (2016-2021) дахь сонгуулийн фракцууд :-'''''<br>“Нэгдсэн Орос нам”- фракцын дарга Сергей Неверов: 339 гишүүнтэй, 75,9 %:<br>“Коммунист нам” - Геннадий Зюганов 43 гишүүнтэй, 20,44 %:<br>"Оросын Либерал ардчилсан нам" - Владимир Жириновский 40 гишүүнтэй, 8,9 %: “Шудрага Орос нам"- Сергей Миронов -23 гишүүнтэй, 5,1 %: == Төрийн Думын Тамгын газрын дарга нар: == * Войков Андрей Иванович (1994—1996) * Трошкин Николай Никитич (1996—2002) * Лоторёв Александр Николаевич (2002—2005) * Чернявский Валентин Семёнович (2005—2007) * Сигуткин Алексей Алексеевич (2007—2012) * Поллыева Джахан Реджеповна (2012—2016) * Воронова Татьяна Геннадьевна (2016-2021 оны 3 дугаар сар) * Дивейкин Игорь Николаевич (2021 оны 3 дугаар сараас- ) == Цахим холбоос == {{Wiktionary}} {{Commonscat|State Duma|Оросын Төрийн Дум}} * [http://www.duma.gov.ru/ Оросын Холбооны Улсын Төрийн Думын албан ёсны цахим хуудас] [[Ангилал:Төрийн Дум| ]] [[Ангилал:Оросын улс төр]] [[Ангилал:Оросын үндсэн хуулийн байгууламж]] [[Ангилал:Оросын хууль тогтоох засаглал]] [[Ангилал:Парламент (Европ)]] [[Ангилал:Парламент улс орноор]] [[Ангилал:Оросын Хаант Улсын улс төр]] 4pm447uuf2jl06cejiujgdez16eoja7 0 55313 709106 706020 2022-08-21T05:02:49Z Megzer 20491 /* Ах дүүс */ wikitext text/x-wiki '''Гүнбилэг жонон''' (1506-1542/1550<ref name=":0" />) бол [[Батмөнх Даян хаан|Даян хааны]] дунд хөвүүн [[Барсболд хаан|Барсболд жононгийн]] ахмад хөвүүн юм. Улаан барс жилд төрсөн.<ref>Чакраварди Алтан ханы тууж. УБ., т.15</ref> Тэрээр эцгийнхээ дараа [[Жонон|'''жонон''']] цолыг залгамжлаад, 1519-1542/1550<ref name=":0" /> оныг хүртэл [[Ордос түмэн|Ордос түмнийг]] дангаар удирдаж, их хаанд нэр төдий захирагдаад, түүний үед баруун түмэн их хүчирхэг болсон. Түүний нэрийг түүхэнд Гүмэли, Гүнбилиг, Мэргэн хар жонон гэх зэргээр бичсэн байна. Эдгээр нь дуудлага, бичлэгийн зөрүү, буруу сонссон, эсхүл цолоор нь нэрлэх явдалтай нягт холбогдож байдаг. Түүнийг нас барсны дараа дүү [[Алтан хан|Алтан]] нь эрх мэдлийг нь булааж авсан. == Гэр бүл == Өвөг эцэг: [[Даян хаан]] Эцэг: [[Барсболд хаан|Барсболд жонон]] === Хатад === # Тансаг хатан<ref name=":0">Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.138</ref>: [[Түмэд]] Ханлины Найлан Шигэрийн охин.<ref name=":0" /> Ноёндарь жонон, Байшонхор тайжийг<ref name=":0" /> төрүүлсэн. # Эшигэ хатан<ref name=":0" />: [[Халх]] [[Жалайр|Жалайрын]] Эсэн шигэчиний охин.<ref name=":0" /> Ойдарма номхон ноёныг<ref name=":0" /> төрүүлсэн # Алтанчу сайн хатан<ref name=":0" />: [[Түмэд]] [[Монголжин хошуу|Монголжины]] Чэгүдийн [[Хоосай тавнан|Хоосай тавнангийн]] охин.<ref name=":0" />Номтарни гоо тайж, Буянхули дурар тайж, Базар үйзэн, Бадамсамбуу сэцэн<ref name=":0" /> нарыг төрүүлсэн # Намурча хатан<ref name=":0" />: [[Ибрай тайш|Ибарай тайшийн]] охин.<ref name=":0" /> Намудара дархан ноён, Унлахан илдэн ноён<ref name=":0" /> хоёрыг төрүүлсэн. === Ах дүүс === # [[Алтан хан]] # [[Лабуг тайж]] # [[Байсхал хөндлөн хан]] # [[Баяндара нарийн тайж]] # [[Бодидара отгон тайж]] === Үр хүүхэд === # [[Ноёндарь жонон|'''Ноёндара жонон''']] # '''Байшонхор тайж''' # '''Ойдарма''' номхон ноён # '''Номтарни''' гоо тайж # '''Баянхулай''' дайчин # '''Базар''' үйзэн # '''Бадамсамбуу''' сэцэн # '''Намудар''' дархан ноён # '''Унлахан''' илдэн ноён {{s-start}} {{Залгамжлал | өмнө = [[Барсболд жонон]] | албан_тушаал = [[Умард Юань|Монгол улсын]] [[Жонон]] | дараа = [[Ноёндарь жонон]] | он = [[1519]]-[[1542]] }} {{end}} == Эшлэл == [[Ангилал:16-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Жонон]] [[Ангилал:1506 онд төрсөн]] [[Ангилал:1542 онд өнгөрсөн]] bvi3sssaueianhtke139fj0b6bj3eus 0 56409 709137 706215 2022-08-21T10:31:00Z 150.129.142.174 /* Намтар */ wikitext text/x-wiki '''Хадан''' (нэрийн өөр нэг хэлбэр нь '''Хадаан''' юм) (?-1261?) бол монгол жанжин; Чингис хааны ач, Өгэдэйн хүү, Гүюгийн дүү юм. Монголчуудын Өрнө зүгт хийсэн аян дайны удирдагчдын нэг. ==Намтар== Рашид ад-Динийн мэдээлснээр бол тэр Өгэдэйн зургаа дахь хүү байсан; түүний эх нь татвар эм Эргинэ байв. Хаданыг Цагадайн ордонд хүмүүжүүлсэн. 1237 онд тэрээр башкир, Ижил мөрний Булгар ба мордовчуудын эсрэг хийсэн аян дайнд оролцож, 1237-1238 оны өвөл Орос руу хийсэн анхны аян дайнд оролцжээ. Новгородын нутгаас тал хээр рүү буцах замдаа Хадан, Бүри нарын цэрэг үндсэн хүчнээсээ зүүн тийш хөдөлж, аян дайны үеэр Рязанийн нутгийг хоёр дахь удаагаа дайран өнгөрөв. 1238 оны 5-р сарын эхээр тэд үндсэн хүчнийхээ долоон долоо хоног бүслээд байсан Козельск хотод ойртсон ба тэднийг ирснээс хойш гурван хоногийн дараа хотыг авчээ. 1238 оны сүүлээр Хойд Кавказын баруун хэсэгт черкесүүдийг байлдан дагуулах үеэр Хаданы нэр Мөнхийн хамт дурдагддаг. 1239-1240 оны өвөл Хадан Мөнх, Гүюг, Бүри нарын хамт Минкас (М.к.с, Ме-це-сы) хотыг гурван сарын турш бүслэхэд оролцсон ба энэ нь хэдэн өдөр үргэлжилсэн ерөнхий дайралт, оршин суугчдын эсрэг хийсэн хэлмэгдүүлэлтээр дуусчээ. Өрнө зүгийн аян дайны сүүл хэсэгт Хаданы цэргүүд Киевийг эзлэхэд оролцож, Волынд цэргээ (Бат хааны удирдлага доор дайтаж байсан бүх цэрэг) хуваасны дараа Гүюг эцгийнхээ тушаалаар Монгол руу явах үед Хадан Бат, Сүбээдэйн хамт Галич хотыг гурван хоногийн дотор эзлэн авав. Үүний дараа Хаданы энэхүү цэргийн бүлэг Бат, Сүбээдэй нарын хүчнээс салж, болоховчуудын нутгаар (түүний оршин суугчид үр тариагаар алба гувчуур өгөхийг зөвшөөрсөн) дайран өнгөрч, Карпатыг давж, Унгар руу довтолж, хамгийн өмнөд замаар хөдөлж, зөвхөн унгарын цэргүүд бут цохигдсон Шайо гол дээрх тулалдаанд (1241 он) оролцохын тулд хойд зүг рүү явжээ. Дараа нь Хадан Варадин, Арад, Перег, Егрес, Темешвар, Дьюлафехерварыг эзлэн авах ажиллагааг удирджээ. 1242 оны 4-р сард Хаданы бүлэг цэрэг Монголын "сүүлчийн тэнгис" болох Адриатикт хүрч, дараа нь зүүн тийш буцаж ирэв. 1251 онд Хадан Мөнхийг хааны сэнтийд нэр дэвшихэд нь дэмжиж, Аригбөх ба Хубилай нарын тэмцлийн үед сүүлчийнх нь талд орсон аж. 1260 оны сүүлээр Хадан баруун хойд Хятад дахь Силянд Аландарын (Алямдар) удирдсан Аригбөхийг дэмжигчдийн армийг бут цохисон бөгөөд Аландарыг цаазаар авчээ. == Домгийн мэдээлэл == Быховын он тооллын бичигт Минскээс 30 км-ийн зайд орших Крутогорьегийн ойролцоох тулалдаанд Хадан (Койдан) амь үрэгдсэн тухай домог байдаг. ==Гэр бүл== *Эцэг: [[Өгэдэй хаан]] *Эх: '''Эргинэ'''<ref>Рашидаддин Фазлуллах "Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.</ref> татвар эм ===Хүүхэд=== # '''Дорж'''<ref>Рашидаддин Фазлуллах "Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.</ref> # '''Ясагур'''<ref>Рашидаддин Фазлуллах "Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.</ref> # '''Кипчак''' (Хайдугийн дэргэд байсан): Хурил гэдэг хүүтэй байсан. # '''Эбүгэн''' [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Лу ван]] # '''Есөнт''' # '''Хуримаши'''<ref>Рашидаддин Фазлуллах "Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.</ref> # '''Ебэ'''<ref>Рашидаддин Фазлуллах "Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.</ref> # [[Ажиги]]<ref>Рашидаддин Фазлуллах "Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.</ref> ван ==Мөн үзэх== * '''[[Өгэдэй хаан]]''' * '''[[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]''' * '''[[Легницийн тулалдаан]]''' ==Эх сурвалж== [[Ангилал:Иx Монгол Улсын жанжин]] [[Ангилал:Өгэдэйн удам]] [[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]] [[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]] sdlibd20z3aawjdmnbu08x7wn7j8jub 0 63770 709091 496380 2022-08-21T02:16:38Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki Тус байгууламж нь [[Архангай аймаг|Архангай аймгийн]] [[Хашаат сум|Хашаат сумын]] нутагт оршидог. Үүнийг Зүүн Түрэгийн хожуу хаант улсын их хаадын нэг Могилян буюу [[Билгэ хаан]]д зориулж босгосон тахил шүтээний цогцолбор юм. Билгэ хаан 734 оны арван нэгдүгээр сарын 25-нд нас барсан агаад дараа жилийн зургадугаар сарын 22-нд тахилгын сүм барьж гэрэлт хөшөө босгожээ. Хөшөөний бичээсийн нэгдүгээр хэсгээс 3-24-р мөр хүртэл, хоёр дугаар хэсгээс нэгээс есдүгээр мөр хүртэл найман мөр Күль-Тегины бичээстэй үг утга, найруулга бараг тохирдог байна. [[Улаанбаатар|Улаанбаатараас]] өрнө зүгт 400 шахам км зайтай Архангай аймгийн Хашаат сумын нутаг [[Хөшөө Цайдам|Хөшөө Цайдамын]] бүлэг дурсгалын хамгийн эхэнд бий. Билгэ хаан 734 оны арван нэгдүгээр сарын 25-нд нас барсан. Дараа жилийн зургадугаар сарын 22-нд тахилгын сүм барьж гэрэлт хөшөө босгожээ. Хөшөөний бичээсийн нэгдүгээр хэсгийн 3-24-р мөр хүртэл, хоёр дугаар хэсгийн 1-9-р мөр хүртэл найман мөр [[Күль Тегин|Күль-Тегины]] бичээстэй үг утга, найруулга бараг тохирдог байна.<ref>https://mongoltoli.mn/history/h/291</ref> ==Гэрэлт хөшөө== Энэхүү дурсгал нь нуран эвдэрч хөрс шороонд дарагдсан байдлыг харахад өргөргийн дагуу байрласан 95х60 м хэмжээтэй хэрмийн далан мэдэгдэх ба түүний дотуур сувгийн хонхор ором, дунд нь гонзгой уртавтар төвгөр шороон дов бий. Дэвсэгийн зүүн хэсэгт, цагаан өнгийн чулуугаар хийсэн яст мэлхийн нуруу хөрснөөс цухуйж харагдах бөгөөд дэргэд нь гурван хэсэг болон хугарсан бичигт хөшөөний үлдэгдэл газарт хэвтэнэ. Хөшөөний өндөр 345 см, өргөн 174 см, зузаан 75 см бөгөөд их хаадын хөшөө дурсгалд нэгэнт тогтсон уламжлал ёсоор оройг нь эвхэрсэн луугийн дүрсээр чимж нэг талд нь [[Руни бичиг|руни]], нөгөө талд нь [[Ханз үсэг|нангиад бичээс]] сийлжээ.<ref>https://mongoltoli.mn/history/h/291</ref> ==Хүн чулуу== Уг хөшөөний ойр тойронд, толгой гарыг нь хуга цохиж ихэд эвдэрсэн хэдэн хүн чулууны үлдэгдэл буйн дотор цагаан гантигаар тун уран чадварлаг урласан эр, эм хүний завилан суугаа хөрөг байдгийг судлаачид Билгэ хаан, түүний хатан хоёрын дүрс болов уу гэж үздэг. Энд мөн сөхрөн суугаа хүний нэг жижиг дүрс, ихэд эвдэрч гэмтсэн чулуун арслангийн үлдэгдэл бий. Эдгээр нь цөм анхны байрлалаа алдсан бөгөөд гагцхүү хөшөөний яст мэлхийн дүрст суурь нь газарт булаастай анхны байрлалаараа байгаа бололтой. Цогцолбороос зүүн зүг дэхь балбал буюу зэл чулуун эгнээ гурван км орчим зайд үргэлжилдэг байна.<ref>https://mongoltoli.mn/history/h/291</ref> ==Холбоотой мэдээлэл== * [[Түрэгийн эзэнт гүрэн]] * [[Билгэ хаан]] ==эшлэл== [[Ангилал:Монголын археологи]] [[Ангилал:Археологи]] afjbi1awmutrj4pskbuqltrm99kl9xs 709092 709091 2022-08-21T02:17:16Z 103.173.255.162 /* Холбоотой мэдээлэл */ wikitext text/x-wiki Тус байгууламж нь [[Архангай аймаг|Архангай аймгийн]] [[Хашаат сум|Хашаат сумын]] нутагт оршидог. Үүнийг Зүүн Түрэгийн хожуу хаант улсын их хаадын нэг Могилян буюу [[Билгэ хаан]]д зориулж босгосон тахил шүтээний цогцолбор юм. Билгэ хаан 734 оны арван нэгдүгээр сарын 25-нд нас барсан агаад дараа жилийн зургадугаар сарын 22-нд тахилгын сүм барьж гэрэлт хөшөө босгожээ. Хөшөөний бичээсийн нэгдүгээр хэсгээс 3-24-р мөр хүртэл, хоёр дугаар хэсгээс нэгээс есдүгээр мөр хүртэл найман мөр Күль-Тегины бичээстэй үг утга, найруулга бараг тохирдог байна. [[Улаанбаатар|Улаанбаатараас]] өрнө зүгт 400 шахам км зайтай Архангай аймгийн Хашаат сумын нутаг [[Хөшөө Цайдам|Хөшөө Цайдамын]] бүлэг дурсгалын хамгийн эхэнд бий. Билгэ хаан 734 оны арван нэгдүгээр сарын 25-нд нас барсан. Дараа жилийн зургадугаар сарын 22-нд тахилгын сүм барьж гэрэлт хөшөө босгожээ. Хөшөөний бичээсийн нэгдүгээр хэсгийн 3-24-р мөр хүртэл, хоёр дугаар хэсгийн 1-9-р мөр хүртэл найман мөр [[Күль Тегин|Күль-Тегины]] бичээстэй үг утга, найруулга бараг тохирдог байна.<ref>https://mongoltoli.mn/history/h/291</ref> ==Гэрэлт хөшөө== Энэхүү дурсгал нь нуран эвдэрч хөрс шороонд дарагдсан байдлыг харахад өргөргийн дагуу байрласан 95х60 м хэмжээтэй хэрмийн далан мэдэгдэх ба түүний дотуур сувгийн хонхор ором, дунд нь гонзгой уртавтар төвгөр шороон дов бий. Дэвсэгийн зүүн хэсэгт, цагаан өнгийн чулуугаар хийсэн яст мэлхийн нуруу хөрснөөс цухуйж харагдах бөгөөд дэргэд нь гурван хэсэг болон хугарсан бичигт хөшөөний үлдэгдэл газарт хэвтэнэ. Хөшөөний өндөр 345 см, өргөн 174 см, зузаан 75 см бөгөөд их хаадын хөшөө дурсгалд нэгэнт тогтсон уламжлал ёсоор оройг нь эвхэрсэн луугийн дүрсээр чимж нэг талд нь [[Руни бичиг|руни]], нөгөө талд нь [[Ханз үсэг|нангиад бичээс]] сийлжээ.<ref>https://mongoltoli.mn/history/h/291</ref> ==Хүн чулуу== Уг хөшөөний ойр тойронд, толгой гарыг нь хуга цохиж ихэд эвдэрсэн хэдэн хүн чулууны үлдэгдэл буйн дотор цагаан гантигаар тун уран чадварлаг урласан эр, эм хүний завилан суугаа хөрөг байдгийг судлаачид Билгэ хаан, түүний хатан хоёрын дүрс болов уу гэж үздэг. Энд мөн сөхрөн суугаа хүний нэг жижиг дүрс, ихэд эвдэрч гэмтсэн чулуун арслангийн үлдэгдэл бий. Эдгээр нь цөм анхны байрлалаа алдсан бөгөөд гагцхүү хөшөөний яст мэлхийн дүрст суурь нь газарт булаастай анхны байрлалаараа байгаа бололтой. Цогцолбороос зүүн зүг дэхь балбал буюу зэл чулуун эгнээ гурван км орчим зайд үргэлжилдэг байна.<ref>https://mongoltoli.mn/history/h/291</ref> ==Холбоотой мэдээлэл== * [[Хожуу Түрэгийн хаант улс]] * [[Билгэ хаан]] ==эшлэл== [[Ангилал:Монголын археологи]] [[Ангилал:Археологи]] 49rrnlqxxr9yypjngujv3k75nylxkg8 709095 709092 2022-08-21T02:34:01Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki Тус байгууламж нь [[Архангай аймаг|Архангай аймгийн]] [[Хашаат сум|Хашаат сумын]] нутагт оршидог. Үүнийг Зүүн Түрэгийн хожуу хаант улсын их хаадын нэг Могилян буюу [[Билгэ хаан]]д зориулж босгосон тахил шүтээний цогцолбор юм. Билгэ хаан 734 оны арван нэгдүгээр сарын 25-нд нас барсан агаад дараа жилийн зургадугаар сарын 22-нд тахилгын сүм барьж гэрэлт хөшөө босгожээ. Хөшөөний бичээсийн нэгдүгээр хэсгээс 3-24-р мөр хүртэл, хоёр дугаар хэсгээс нэгээс есдүгээр мөр хүртэл найман мөр Күль-Тегины бичээстэй үг утга, найруулга бараг тохирдог байна. [[Улаанбаатар|Улаанбаатараас]] өрнө зүгт 400 шахам км зайтай Архангай аймгийн Хашаат сумын нутаг [[Хөшөө Цайдам|Хөшөө Цайдамын]] бүлэг дурсгалын хамгийн эхэнд бий. Билгэ хаан 734 оны арван нэгдүгээр сарын 25-нд нас барсан. Дараа жилийн зургадугаар сарын 22-нд тахилгын сүм барьж гэрэлт хөшөө босгожээ. Хөшөөний бичээсийн нэгдүгээр хэсгийн 3-24-р мөр хүртэл, хоёр дугаар хэсгийн 1-9-р мөр хүртэл найман мөр [[Күльтегин|Күль-Тегины]] бичээстэй үг утга, найруулга бараг тохирдог байна.<ref>https://mongoltoli.mn/history/h/291</ref> ==Гэрэлт хөшөө== Энэхүү дурсгал нь нуран эвдэрч хөрс шороонд дарагдсан байдлыг харахад өргөргийн дагуу байрласан 95х60 м хэмжээтэй хэрмийн далан мэдэгдэх ба түүний дотуур сувгийн хонхор ором, дунд нь гонзгой уртавтар төвгөр шороон дов бий. Дэвсэгийн зүүн хэсэгт, цагаан өнгийн чулуугаар хийсэн яст мэлхийн нуруу хөрснөөс цухуйж харагдах бөгөөд дэргэд нь гурван хэсэг болон хугарсан бичигт хөшөөний үлдэгдэл газарт хэвтэнэ. Хөшөөний өндөр 345 см, өргөн 174 см, зузаан 75 см бөгөөд их хаадын хөшөө дурсгалд нэгэнт тогтсон уламжлал ёсоор оройг нь эвхэрсэн луугийн дүрсээр чимж нэг талд нь [[Руни бичиг|руни]], нөгөө талд нь [[Ханз үсэг|нангиад бичээс]] сийлжээ.<ref>https://mongoltoli.mn/history/h/291</ref> ==Хүн чулуу== Уг хөшөөний ойр тойронд, толгой гарыг нь хуга цохиж ихэд эвдэрсэн хэдэн хүн чулууны үлдэгдэл буйн дотор цагаан гантигаар тун уран чадварлаг урласан эр, эм хүний завилан суугаа хөрөг байдгийг судлаачид Билгэ хаан, түүний хатан хоёрын дүрс болов уу гэж үздэг. Энд мөн сөхрөн суугаа хүний нэг жижиг дүрс, ихэд эвдэрч гэмтсэн чулуун арслангийн үлдэгдэл бий. Эдгээр нь цөм анхны байрлалаа алдсан бөгөөд гагцхүү хөшөөний яст мэлхийн дүрст суурь нь газарт булаастай анхны байрлалаараа байгаа бололтой. Цогцолбороос зүүн зүг дэхь балбал буюу зэл чулуун эгнээ гурван км орчим зайд үргэлжилдэг байна.<ref>https://mongoltoli.mn/history/h/291</ref> ==Холбоотой мэдээлэл== * [[Хожуу Түрэгийн хаант улс]] * [[Билгэ хаан]] ==эшлэл== [[Ангилал:Монголын археологи]] [[Ангилал:Археологи]] qho5bhppuldp4nu35qfhlejihkkshvr 0 66421 709086 510191 2022-08-20T18:13:32Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki Зүүн Түрэгийн хожуу хаант улсын нэрт их хаадын нэг Могилян буюу Билгэ хаанд зориулж босгосон тахил шүтээний цогцолбор Улаанбаатараас өрнө зүгт 400 шахам км зайтай Архангай аймгийн Хашаат сумын нутаг Хөшөө Цайдамын бүлэг дурсгалын хамгийн эхэнд бий. Энэхүү дурсгал нь нуран эвдэрч хөрс шороонд дарагдсан байдлыг харахад өргөргийн дагуу байрласан 95х60 м хэмжээтэй хэрмийн далан мэдэгдэх ба түүний дотуур сувгийн хонхор ором, дунд нь гонзгой уртавтар төвгөр шороон дов бий. Дэвсгийн зүүн хэсэгт, цагаан өнгийн чулуугаар хийсэн яст мэлхийн нуруу хөрснөөс цухуйж харагдах бөгөөд дэргэд нь гурван хэсэг болон хугарсан бичигт хөшөөний үлдэгдэл газарт хэвтэнэ. Хөшөөний өндөр 345 см, өргөн 174 см, зузаан 75 см бөгөөд их хаадын хөшөө дурсгалд нэгэнт тогтсон уламжлал ёсоор оройг нь эвхэрсэн луугийн дүрсээр чимж нэг талд нь руни, нөгөө талд нь нангиад бичээс сийлжээ. Уг хөшөөний ойр тойронд, толгой гарыг нь хуга цохиж ихэд эвдэрсэн хэдэн хүн чулууны үлдэгдэл буйн дотор цагаан гантигаар тун уран чадварлаг урласан эр, эм хүний завилан суугаа хөрөг байдгийг судлаачид Билгэ хаан, түүний хатан хоёрын дүрс болов уу гэж үздэг. Энд мөн сөхрөн суугаа хүний нэг жижиг дүрс, ихэд эвдэрч гэмтсэн чулуун арслангийн үлдэгдэл бий. Эдгээр нь цөм анхны байрлалаа алдсан бөгөөд гагцхүү хөшөөний яст мэлхийн дүрст суурь нь газарт булаастай анхны байрлалаараа байгаа бололтой. Цогцолбороос зүүн зүг дэхь балбал-зэл чулуун эгнээ гурван км орчим зайд үргэл¬жилдэг байна. Билгэ хаан 734 оны арван нэгдүгээр сарын 25-нд нас барсан агаад дараа жилийн зургадугаар сарын 22-нд тахилгын сүм барьж гэрэлт хөшөө босгожээ. Хөшөөний бичээсийн нэгдүгээр хэсгээс 3-24-р мөр хүртэл, хоёр дугаар хэсгээс нэгээс есдүгээр мөр хүртэл найман мөр Күль-Тегины бичээстэй үг утга, найруулга бараг тохирдог байна. [[Ангилал:Монголын археологи]] [[Ангилал:Археологи]] qygcm415z6nrcygfujnrttluidvpqc7 709093 709086 2022-08-21T02:19:44Z 103.173.255.162 [[Билгэ хааны онгон]] руу чиглүүлэгдлээ wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[Билгэ хааны онгон]] tbcm6a5s10gkv9ni894v3d6371v9rs9 0 66503 709075 608141 2022-08-20T15:03:15Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki [[Файл:Bell-headed Five-Man Statue of a Stone.jpg|thumb|Шонх Таван Толгойн [[хүн чулуу]]]] Дорнод аймгийн Халхгол сумын төвийн өмнө 7 км зайтай Шонх Таван Толгой нэртэй газарт хоёр хүн чулуу байсан бөгөөд нэг нь одоо [[Монголын үндэсний түүхийн музей|Монголын Үндэсний Музей]]д үзмэрт хадгалагдаж байна. Цагаан өнгийн гантиг чулуугаар хийсэн түшлэгтэй исэр сандалд заларч буй эр хүний дүрсийг тун уран чадварлаг цоолборлон урласан, эвдэрч хэмхэрсэн зүйл бараг үгүй бүтэн сайнаараа байгаа нь тун онцлог юм. Зүүн гартаа урт иштэй цомбон хундага барьж баруун гараа сандлын тохойвч дээр тавин суужээ. Шанаархаг өргөн нүүр, жирэвгэр хөмсөг, жартгардуу том нүдтэй бөгөөд бөмбөгөр оройтой, зузаан хүрээтэй, оройдоо жинс, ардаа залаа бүхий дүгрэг малгай өмсч хоёр чихний араар багцалж боосон шибилгэр гэзэг унжуулжээ. Дээлийнхээ гадуур богино ханцуйтай урт хормойтой, хоёр ташаандаа оноо бүхий хувцас давхарлан өмссөн нь ганц өргөн эмжээртэй, зөв ташуу энгэртэй ба үүний хормой дотуур өмссөн дээлийнхээс арай богино болохыг тун бодитой илэр¬хийлжээ. Баруун ташаандаа мөлгөр булантай, зүүн ташаандаа дөрвөл¬жин хэлбэртэй хавтага зүүсэн нь онооны завсраар цухуйж харагдана. Хөлдөө шовгордуу хоншоортой, нимгэвтэр ултай гутал өмссөн нь хормойн дороос цухуйж сандлын дорхи тавцанд гишгэсэн байна. Сандлын хөл хоорондоо зөрөлдсөн ба уулзвар дээр нь цэцэг хэлбэрийн тав гаргаж түшлэгийн арыг цэцгэн хээгээр чимжээ. Анх бүтэн байхдаа дээл хувцасны цээжин хэсгээр битүү хээ угалзтай байсны бүдэг ором мэдэгдэх ба ерөөс энэ хөрөг хүний зүс царай, бие бялдрын хэмжээ харьцааг нарийн сайн илэрхийлж уран чадварлаг дүрслэгдсэнээрээ нэн онцгой. Энд дүрсэлсэн хувцас, гэзэг, эд юмс, сандал суудал зэрэг нь ХIII - ХIV зууны дурсгал болохыг гэрчилнэ. [[Ангилал:Монгол дахь археологийн олдворт газар]] 9sv54a205hthvfyh36qlg4smw9qhde7 0 73461 709099 708846 2022-08-21T04:20:32Z 192.82.68.146 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс хувь хүн | нэр = Доржийн Сүхбаатар | зураг = Sb Photo.jpg| | зурагны_дэвсгэр_тайлбар = | тайлбар = | төрсөн_огноо = 1957 он | төрсөн_газар = [[Хэнтий аймаг]], [[Чингис хот|Өндөрхаан]] | нас_барсан_огноо = | нас_барсан_газар = | үндэстэн = [[Монгол үндэстэн|Монгол]] | яс_үндэс = [[Халх]] | бусад_нэр = | алдаршсан_хувь_нэмэр = | ажил_мэргэжил =Хуульч, сэтгүүлч, нийтлэлч, түүх, шашин судлаач | төгссөн_сургууль =Азербайжан улсын их сургууль, Удирдлагын Академи }} Хуульч, сэтгүүлч, нийтлэлч, түүх, шашин судлаач '''Боржигин овогт Доржийн Сүхбаатар''' 1957 онд [[Монгол улс]], [[Хэнтий аймаг|Хэнтий аймгийн]] [[Өндөрхаан]] хотод төрсөн. ==Намтар== Эцэг Сономын Дорж нь [[Өвөрхангай аймаг]], [[Зүүнбаян-Улаан сум]]ын уугуул ард, төрийн албан хаагч байсан. Өвөг эцэг Соном нь Сайн ноён хан аймгийн Үйзэн вангийн хошууны [[тайж]] язгууртан, өндөр өвөг эцэг нь Сайн ноён хан аймгийн Үйзэн вангийн хошууны Соном гялхай мээрин гэдэг эрдэм номтой хүн байсан. Эх Дунжаагийн Сэрж нь Хэнтий аймгийн [[Мөрөн сум (Хэнтий)|Мөрөн сумын]] уугуул ард, эмэг эх Дунжаа нь Сэцэн хан аймгийн Сэцэн ханы хошууны их сүсэг бишрэлтэй малчин ард байсан. Д. Сүхбаатар нь 1974 онд Хэнтий аймгийн Өндөрхаан хотын арван жилийн дунд сургуулийг онц төгссөн. Тэрбээр 1974 онд 17 настайдаа [[Азербайжан]] Улсын Их Сургуулийн Хуулийн факультетад элсэн орж оюутан болсон. 1979 онд Азербайжан Улсын Их сургуулийг [[Баку]] хотод төгсөж, “Хуульч” мэргэжил эзэмшсэн. 2005 онд [[Удирдлагын Академи]]йг “Төрийн удирдлагын менежер”-ээр төгссөн. Д.Сүхбаатар өсвөр залуу наснаасаа эхлэн монголын түүх, өрнө, дорно дахины түүх, гүн ухаан, уран зохиолыг ихэд сонирхож судалдаг байсан. Англи хэл, босоо монгол бичгийг бие даан сурсан. Наяад оноос эхлэн тэрбээр дэлхийн томоохон шашин: христианизм, ислам, индуйзм, буддизмыг сонирхож бие даан судалж байв. Дараа нь удалгүй [[Буддын шашин|Буддын шашныг]] сонгож, Бурхны шашинтан болсон. Д.Сүхбаатар 22 настайдаа төрийн албан хаагч болж, 1979-1991 онд Хэнтий аймгийн гүйцэтгэх захиргааны Зохион байгуулагч, 1992-2005 онд Улаанбаатар хотын Багануур дүүрэг, 2006-2007 онд Хан-Уул дүүргийн Засаг даргын Тамгын Газрын Ахлах зохион байгуулагч, Хуулийн зөвлөхөөр ажилласан. 1990-1991 онд Хэнтий аймгийн Өндөрхаан хотын иргэдийн Хурлын төлөөлөгчөөр сонгогдож байсан. 1991-1992 онд төрийн төв хэвлэл “Ардын эрх” сонинд сэтгүүлчээр ажиллаж байв. 2007 онд БНСУ-ын “Сонжингрупп” ХХКомпанийн Хуулийн зөвлөхөөр ажилласан. 2008-2017 онд Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Цаг уур, орчны шинжилгээний газрын Хуулийн зөвлөх, мэргэжилтнээр ажилласан. Д.Сүхбаатар нь Хууль зүйн Магистр, Монголын Сэтгүүлчдийн Нэгдсэн Эвлэлийн гишүүн. Орос, англи хэл эзэмшсэн. Хуульч, сэтгүүлч, нийтлэлч, түүх, шашин судлаач Д.Сүхбаатар нь 1980-аад оноос эхлэн өдгөө хүртэл орон нутаг болон төвийн сонин хэвлэл, сайтуудад олон нийтийн анхаарлыг татсан олон арван өгүүлэл, нийтлэл, тэмдэглэл бичиж байв. 1988 онд тэр үеийн монголын хамгийн олон хувиар хэвлэгддэг “Үнэн” сонинд түүний Хэнтий аймагт ажиллаж байхдаа бичсэн нэг үзэл сурталт дарангуйллын нийгмийн ном хэвлэлийн бодлогыг хэрхэн өөрчилж шинэчлэх тухай “Хэвлэлийн бодлогоо шинэчлэн өөрчлөе” хэмээх нийтлэл нь ихээхэн шуугиан тарьж, “Үнэн” сонины оны тэргүүн шагналыг авч байлаа. Түүний 1988 онд бичсэн буриад, халимаг, тува, өвөр монголын түүхийн тухай өгүүлсэн "Дагаар орсон монголчууд" хэмээх түүхэн нийтлэл нь анх 1990 онд Хэнтий аймгийн "Цагийн өнгө" сонинд цувралаар хэвлэгдэж уншигчдын дунд ихээхэн шуугиан тарьж байв. 1990 оноос эхлэн Төрийн төв хэвлэл “Ардын эрх” сонин, ”Үндэстэн.мн ”, "Sonin.mn", "Baabar.mn" сайтад нийтлэгдэж байсан түүний бичсэн нийгэм улс төр, ёс суртахуун, шашны хурц асуудлыг хөндсөн олон өгүүлэл, нийтлэлүүд нь уншигчдын сонирхлыг ихэд татаж байв. Тэрбээр Оросын Холбооны Улсын "SaveTibet.ru" болон "Бурятия наш дом" зэрэг сайтад орос хэлээр монголын буддизмын тухай сонирхолтой өгүүлэл нийтлэл бичиж, оросын уншигчдын анхаарлыг татаж байв. Д.Сүхбаатарын бичсэн номууд нь хүн төрөлхтний түүх, соёл, шашин, урлаг, шинжлэх ухаан, бясалгал, гэгээрэл, гүн ухаан, нийгэм улс төр, хувь хүний хөгжлийн тухай өргөн сэдвийг хамарч баримт дүгнэлттэй, логик уялдаатай, далайцтай, сонирхолтой, гүн утгатай, энгийн байдгаараа уншигчдын талархлыг хүлээсэн байдаг. Түүний бичсэн “Дагаар орсон монголчууд” хэмээх анхны ном нь 1999 онд хэвлэгдэж, уншигчдын анхаарлыг татаж байв. 2006 онд “Лам багшийн айлдвар” хэмээх номоо бичиж хэвлүүлэв. 2013 онд "Эзэн Богд Чингис хааны алтан сургаал, алдар гавьяа", "Хубилай сэцэн хаан","Төр", "Цөвүүн цагийн Монгол", "Монголын Бурханы шашны сэргэн мандалт, алдаа оноо" - "Дорны урт наслах ухаан", "Хувилгаан", "Сүсэгтэн", "Түвд оронд зорчихуй", "Мангас", "Сингапурын үсрэлт", "Мэргэн жаал" зэрэг олон нийтлэл, тэмдэглэлийг багтаасан “Гэгээрэл” хэмээх номоо бичиж хэвлүүлсэн. Энэ ном хэвлэгдэж гарсан даруйдаа уншигчдын анхаарлыг татаж, олны талархал хүлээж байв. 2015 онд “Авралын сургаал” хэмээх номоо бичиж хэвлүүлсэн. Доржийн Сүхбаатарын 2020 онд бичиж хэвлүүлсэн “Алтан ураг” хэмээх  шинэ ном нь монголын алтан ургийн их хаадын гавьяа түүх /Чингис хаанаас эхлээд Бат хаан, Газан хаан, анхдугаар Богд Занабазар,  алтан ургийн сүүлчийн удам Навааннэрэн хүртэл/ ,  харьд алдагдсан монгол туургатан буриад, халимаг, тува, өвөр монголын үнэн түүх, төгс гэгээрсэн Бурхан багшийн намтар, сургаал,  монголын хойд нутгийг харьд алдсан тухай, уламжлалт монгол төрөөсөө урвасан эмгэнэлт түүх / ойрад ноёд, монгол ноёд, улаантны урвалтын тухай /, дүрвэгсэд /дэлхийн ба монголын дүрвэгсэд /, эрдэм сурах шилдэг арга, англи, америкийн их сургуульд үнэгүй сурах боломж, эрүүл амьдрал, аз жаргал, тэгээс эхэлсэн дэлхийн тэрбумтаны өөрийгөө бүтээсэн амжилтын нууц  /америкийн Билл Гейтс, солонгосын Чон Чжу-ён, хятад бүсгүй Цюньфэй /, азийн агуу гурван удирдагчийн улсаа хөгжүүлсэн түүх / туркийн Кемал Паши, солонгосын Пак Чонхи, сингапурын Ли Куан /, дэлхийн кино урлаг, тулааны урлаг / ушу, каратэ /, Япон, Хонгконг, Макаод аялсан  тэмдэглэл, зохиогчийн дурсамж, дуу, шүлэг, эссе, уран сайхны өгүүллэг зэрэг дал гаруй бүтээлийг багтаажээ. Зохиогч энэхүү номондоо өөрийгөө бүтээсэн дэлхийн алдартай хүмүүсийн тухай буюу “Self made” сэдвээр сонирхолтой нийтлэлүүд бичжээ.Зохиогч уг номондоо орос, англи хэл дээрхи ховор чухал эх сурвалжийг хөрвүүлэн өмнө нь Монголд судлагдаагүй сэдвээр түүхэн ховор нийтлэлүүд  бичжээ. Д.Сүхбаатар 2019 онд "Ариун Түвдийн орноос агуу Наран улсад аялсан нь" хэмээх ном бичсэн. Энэ номонд тэр бээр дорно дахины орнуудаар хийсэн хувийн аялалынхаа тухай сонирхолтой нийтлэлүүд бичжээ. Мөн тэр бээр 2020 онд дэлхийн суут удирдагчид болон шилдэг бизнесмэнүүд хэрхэн өөрийгөө дайчилж амжилтанд хүрсэн тухай "Өөрийгөө бүтээхүй" хэмээх онц сонирхолтой ном бичжээ. 2021 онд Эзэн Богд Чингис хааны сургаал болон Бурхан багшийн сургаалийг өгүүлсэн "Алтан сургаал" хэмээх гэгээрэлийн тухай ховор ном бичсэн. Д.Сүхбаатар 2021 онд шинээр "Орос орон" хэмээх онцлог түүхэн ном бичсэн. Д.Сүхбаатар нь 2005 оноос эхлэн уран зохиолын салбарт бүтээл туурвиж эхэлсэн. Тэр бээр "Ээж минь миний Бурхан", "Аав минь миний Бурхан", "Бурхан багш дор мөргөмүү", "Есөн гэгээнтний магтаал", "Дурсамж", "Хэрлэн гол минь", "Монголчууд", "Амар амгалан", "Ерөөл тавин золгоё","Ухаарал" ,"Хүний ертөнц юугаар дутдаг юм бэ", "Дээд ", "Монголын гайхамшиг", "Алтан ураг" ,"Азтай эр", "Наран улсыг гүнээ хүндэтгэнэм", "Доройтсон монголчууд", "Ургийн баяр", "Талархал", "Хорвоогийн жам" зэрэг шүлэг бичиж туурвисан. Д.Сүхбаатар " Богд хааны сүүлчийн бодрол", "Олзлогдсон япон цэргийн өчил" , " Мөргөлчин"," Сүбээдэй баатарын цалам", "Халагдсан албан хаагч", " Шуурга", "Босогч" уран сайхны өгүүллэг, "Дэлхийг онилсон сүүлт од" уран зөгнөлт өгүүллэг, " Сүүтэй Бурхан", "Эрх чөлөө" эссе зэргийг туурвин бичжээ. Д.Сүхбаатар 2018 онд "Буянтай ээж минь" хэмээх дуу зохиож, видео клип бүтээж, "Н.Дашдэмбэрэл Буянтай ээж минь" гэсэн нэртэйгээр интернетийн "Youtube" дээр байршуулж, олны хүртээл болгосон. Мөн 2018 онд "Аяа, Бидний Замбуулин" хэмээх дууны аялгуу, шүлгийг зохиож, 2020 онд энэхүү дууныхаа видео клипийг бүтээж, "Aya bidnii zambuulin" нэртэйгээр интернетийн "Youtube" дээр байршуулж, олны хүртээл болгосон. Д.Сүхбаатарын хамгийн том бүтээл бол түүний хорин жилийн турш цуглуулж хуримтлуулсан судалгаан дээрээ тулгуурлаж хоёр жил бичсэн, 2005 онд хэвлэгдсэн “Бурхан - Хүмүүн ертөнц” хэмээх 711 хуудас бүхий ном юм. Энэ бүтээл нь 8 бүлэг, 72 хэсэгтэй, монгол, орос, англи хэл дээрхи 79 ном, эх сурвалжийг ашиглаж бичжээ. Зохиогч энэхүү номондоо дэлхийн өрнө, дорно дахины хүчирхэг үндэстнүүдийн түүхэн хөгжил, өрнө, дорны их хаадын түүх, дэлхийн томоохон шашнууд, түүний дотор буддын шашны сургаал, дэлхийн соёл, шинжлэх ухаан, танин мэдэхүйн өргөн сэдвийг хамруулсан нь өрнө, дорныг хослуулж бичсэн дэлхийн хэмжээний том бүтээл болжээ. Монголд анх удаа дэлхийн том шашнуудын гол судар "Дхаммапада", "Библи" / Хуучин ба Шинэ гэрээ /, "Коран", "Бхавадгита"-гийн харьцуулсан нарийн судалгаа хийж, энэхүү номондоо тусгажээ. Д.Сүхбаатар нь 2011 онд монголын уламжлалт соёл, ёс зүй, буддын сургаалийг түгээн сурталчлах, байгаль орчныг хамгаалах  зорилгоор “Номын гэрэл - Ногоон дэлхий” төрийн бус байгууллагыг санаачлан үүсгэн байгуулсан. Тэр бээр байгаль орчныг хамгаалах хуулиадад нэмэлт өөрчлөлт оруулах санал гаргаж, байгаль орчныг хамгаалах төсөл бичиж, өөрийн хандиваар хэвлүүлсэн “Лам багшийн айлдвар”, “Авралын сургаал” номоо сүсэгтэн олон болон өсвөр залуу үеийнхэнд  номын өглөг болгон үнэ төлбөргүй түгээж байв.  Д.Сүхбаатар нь өөрийн цуглуулсан номын арвин сангаас дэлхийн сонгодог болон монголын шилдэг уран зохиолын 100 гаруй номыг  Хэнтий аймгийн Өндөрхаан хотын Номын санд 1988 онд хандивлаж байжээ. Мөн сүүлийн үед бичиж хэвлүүлсэн өөрийн номуудын дээжийг 2005-2020 онд нийслэл хотын төв номын сангууд болон Багануур дүүрэг, Хэнтий аймгийн сургууль, номын санд хандивласан ажээ.  Эдүгээ тэр бээр өөрийн “ Sukhbaatar.dorj / facebook.com” дээр болон  сурагч, оюутнуудад хийдэг лекц яриандаа  өөрийн номууддаа бичсэн  монголын түүх, соёл, уламжлалт ёс зүй, Бурхан багшийн сургаал, Чингис хааны гавьяа, сургаалийг  түүвэрлэн өсвөр залуу үедээ  тогтмол таниулан сурталчилсаар байна. Д.Сүхбаатарын “Дагаар орсон монголчууд”, “Бурхан - Хүмүүн ертөнц”, “Гэгээрэл” зэрэг номноос нь гадаадын тэр дотроо Оросын Холбооны Улсын монгол судлаачид, эрдмийн зэрэг горилогчид эх сурвалжаа болгон иш татаж ашигладаг ажээ. Тэр бээр сүүлийн үед өөрийн бичсэн  номуудаа “Bookstore.mn” болон "Esan" электрон номын сайтад байршуулж, өсвөр, залуу үеийнхэн энэхүү  сайтаас түүний бүтээлүүдийг  нь татан авч унших боломжоор хангаад байна. Д.Сүхбаатар нь  2015 оноос эхлэн Интернет дэхь дэлхийн “Wikipedia” / Чөлөөт нэвтэрхий толь бичиг /-ийн идэвхтэй гишүүн болж, уг нэвтэрхий толь дээр монгол, орос хэл дээр гарсан монголын түүх, соёл, шашны сэдэвтэй өгүүлэлийг шинэчлэн бичих,алдаатай  зүйлийг нь зөв болгон засварлах зэрэг ажлуудыг хийж байна. Д.Сүхбаатар нь эдүгээ "Номын гэрэл - Ногоон дэлхий" төрийн бус байгууллагын Тэргүүн, Монголын "Шилдэг нийтлэлчдийн клуб"- ын гишүүн,  "Sonin.mn" , "Baabar.mn" сайтын тоймч-нийтлэлчээр ажиллаж байна. ==Бүтээл ном== *“Дагаар орсон монголчууд” ном, 91 хуудас, УБ хот, 1999 он *“Бурхан-Хүмүүн ертөнц” ном , 711 хуудас, УБ хот, 2005 он *“Лам багшийн айлдвар” ном, 80 хуудас, УБ хот, 2008 он, *“Гэгээрэл” ном 364 хуудас, УБ хот, 2013 он *“Авралын сургаал” ном , 96 хуудас, УБ хот, 2015 он *"Ариун Түвдийн орноос агуу Наран улс хүртэл аялсан нь" ном, 78 хуудас, УБ хот, 2019 он *"Өөрийгөө бүтээхүй" ном, 77 хуудас, УБ хот, 2020 он *" Алтан ураг " ном, 520 хуудас, УБ хот, 2020 он *"Орос орон" ном, 88 хуудас, УБ хот, 2021 он *"Алтан сургаал" ном, 88 хуудас, УБ хот, 2022 он ==Шүүмжлэл== Хорьдугаар зууны наяад оны сүүлчээр анх бичсэн, дараа нь түүний “Дагаар орсон монголчууд” номд нь хэвлэгдсэн буриад, тува, халимаг, өвөр монголын тухай түүний "Дагаар орсон монголчууд" хэмээх түүхэн нийтлэлийг нь наяад онуудад Панмонголизм буюу [[Нармай Монгол]] үзэлтэй хэмээн шүүмжилж байжээ. ==Шагнал== Монгол улсын төр засгаас хуульч, сэтгүүлч, нийтлэлч Д.Сүхбаатарын хөдөлмөр, бүтээлийг үнэлж 2016 онд [[Алтан гадас одон]], 2000 онд “Хөдөлмөрийн хүндэт медаль”-иар шагнасан. Нүүдлийн Соёл Иргэншлийн Академиас 2005 онд “Бурхан-Хүмүүн ертөнц” ном бүтээснийг нь үнэлж, "Чингис хааны алдар"-ын одонгоор шагнажээ. Төрөөс Д.Сүхбаатарыг "Хууль зүйн албаны тэргүүний ажилтан", "Төрийн албаны тэргүүний ажилтан" тэмдгээр тус тус шагнажээ. {{DEFAULTSORT:Сүхбаатар, Доржийн}} [[Ангилал:Монголын сэтгүүлч]] [[Ангилал:Нийтлэлч]] [[Ангилал:Азербайжаны их сургуулийн төгсөгч]] [[Ангилал:Удирдлагын Академийн төгсөгч]] [[Ангилал:Өндөрхааны хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1957 онд төрсөн]] pr0aqdgfrj4m5pwuu20dwobxezzzf17 0 73491 709142 573178 2022-08-21T11:48:32Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki '''Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсын Үндэсний Ассамблей''' лаос хэлээр-Sapha Heng Xat / National Assembly of Lao PDR/ БНАЛАУ-ын нэг Танхимтай парламент. 1975 оны 12 дугаар сард 45 гишүүнтэй Ардын Дээд Зөвлөлийн Хурал /The Supreme People's Assembly/ нэртэйгээр байгуулагдсан. Үндсэн хуулийн болон Ерөнхийлөгчийн захирамжийн тухай Хороо, Сонгуулийн хуулийн төслийн Хороо, Улсын төсвийн Хороо гэсэн 3 Байнгын Хороотой байгуулагдаж, АДЗХ-ын анхны даргаар '''хунтайж Суфанувонг''' сонгогдон ажиллаж байсан. '''1989 оны 2 дахь''' удаагийн сонгуулиар Лаосын Ардын Дээд Зөвлөлийн Хурлын /ЛАДЗХ/ 75 гишүүнийг сонгон, Нухак Фумсаваныг ЛАДЗХ-ын даргаар, Тонгсинг Таммавонгийг дэд даргаар сонгож байжээ. ЛАДЗХ нь Нарийн бичгийн дарга нарын, Хууль-Үндсэн хуулийн, Эдийн засаг-санхүүгийн, Соёл-нийгмийн, Гадаад харилцааны гэсэн 5 Байнгын хороо, Тамгын газартай, хөдөө орон нутагт мужийн, нийслэлийн, сумын иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын гэсэн 2 шатны бүтэцтэй үйл ажиллагаагаа явуулж байсан байна. Лаосын Ардын Дээд Зөвлөлийн Хурал эдийн засаг, нийгмийн өөрчлөлт шинэчлэлт хийх зорилт дэвшүүлж, '''Үндсэн хуулийн төслийг боловсруулж, 1991 оны 8 дугаар сарын 15-'''нд баталсан. Үүний дагуу БНАЛАУ-ын Үндэсний Ассамблей өнөөгийн төрхөө олсон байна. Лаосын шинэ үеийн парламентын түүхэн ач холбогдолыг олон үндэстэн, ястан ард түмнийхээ эв нэгдлийг бэхжүүлж, улс орноо батлан хамгаалах, бүтээн байгуулах стратегийн 2 гол зорилтыг дэвшүүлэн, бүрэн эрхт, тусгаар тогтносон байдлаа бататган, олон жилийн дайны хор уршгийг арилгах, ард түмнийхээ аж амьдралыг аажмаар хэвийн болгох, эдийн засаг, нийгмийн болон дэд бүтцийг сэргээн хөгжүүлэх, улмаар хууль эрх зүйн үндэс суурийг тавих зорилтуудыг амжилттай хэрэгжүүлсэн гэж үздэг. '''1992''' оны 12 дугаар сарын 20-нд зохион байгуулсан 3 дахь удаагийн ээлжит сонгуулиар 85 гишүүн сонгогдсоны 8 нь эмэгтэй гишүүн байжээ. Лаосын Ардын Дээд Зөвлөлийн Хурлын нэрийг '''Лаосын Үндэсний Ассамблей''' /ЛҮА/ болгон өөрчилж, орон нутгийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлыг татан буулгаж, нэг танхимын тогтолцоонд шилжсэн бөгөөд ЛҮА-н даргаар '''Самане Вигнакет''' /Samane VIGNAKET / ажилсан. Байнгын Хорооны тоо 6 болж нэмэгдсэн. '''1997''' оны 12 дугаар сарын 21-ний өдрийн 4 дахь сонгуулийн дүнгээр 99 парламентын гишүүнтэй болж тэдний 21 нь эмэгтэй гишүүн байсан ажээ. Найм дахь удаагийн ээлжит сонгуулиар сонгогдсон Үндэсний Ассамблейн анхдугаар чуулганаар ЛАХН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Чуммали Саяасоныг БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгчөөр, Бүньян Волачитыг Дэд Ерөнхийлөгчөөр, '''Тонгсинг Таммавонгийг''' ЛҮА-н даргаар, Пани Ятодү /Pany Yathotou/, Сайсомпон Фомвиханыг нарыг Үндэсний Ассамблейн дэд даргаар тус тус сонгосон. '''2010''' оны 12 дугаар сарын 23-ны өдөр хуралдсан Лаосын Үндэсний Ассамблейн 10 дугаар хуралдаанаар БНАЛАУ-ын Үндэсний Ассамблейн дэд дарга хатагтай '''Пани Ятодү-г Үндэсний Ассамблейн даргаар''' сонгосон. '''2016 оны 3 дугаар сарын 20-'''нд болж нийт 211 хүн нэр дэвшиж 149 суудлын 144-ийг удирдагч ЛАХН-ынхан авч, үлдсэн 5 суудал бие даагчидад ноогдсон байна. ЛАХН-аас сонгогдсон хатагтай '''[[Пани Ятодү]]''' /Pany Yathotou/ Үндэсний Ассамблейн даргаар улиран сонгогдсон ажээ. Нийт гишүүдийн 73% шинээр сонгогдсон бөгөөд 41 гишүүн буюу 27,52% нь эмэгтэйчүүд байжээ. '''2021''' оны 2-р сарын 21-нд сүүлийн ээлжит Үндэсний Ассамблейн сонгууль болж эрх баригч ЛАХН 158 суудал авчээ. Үлдсэн 6 суудлыг бие даагчид авсан байна. Үндэсний Ассамблейн даргаар (2021 оны 3-р сарын 22-ноос) - '''Сайсомфон Фомвихан''' болжээ. Сонгогдсон 158 гишүүний == Бүтэц == ЛҮА-н Байнгын Зөвлөл нь дарга, орлогч дарга, гишүүдээс бүрддэг бөгөөд чуулган завсарлах үеэр Парламентын тасралтгүй ажиллагааг хангаж өдөр тутмын үйл ажлиллагааг удирдан явуулах үндсэн үүрэгтэй. Эдүгээ ЛҮА нь Байнгын Зөвлөлөөс гадна Хууль зүйн, Эдийн засаг, төлөвлөлт, санхүүгийн, Соёл, нийгмийн, Үндэстэнүүдийн, Үндэсний аюулгүй байдал, батлан хамгаалахын, Гадаад хэргийн гэсэн 6 Байнгын хороо болон Тамгын газрын бүтэцтэй ажиллаж байна. ЛҮА нь сонгуулийн мажоритар тогтолцоотой. Лаосын улсын 21 нас хүрсэн иргэн сонгогдох эрхтэй бөгөөд сонгуулийн хооронд нөхөн сонгууль явуулдаг. Лаосын Үндэсний Ассамблей жилд хоёр удаа чуулдаг. Оны эхний хуралдаан гол төлөв 4 дүгээр сард хоёрдахь нь 9 дүгээр сард болдог. Үндэсний Ассамблейн жилийн эхний ээлжит чуулганаар улс орны хөгжлийн явцын тухай асуудал, Аудитын тайлан, төсвийн бүрдүүлэлт болон зарим томилгооны асуудал зэргийг хэлэлцдэг. Намрын хуралдаанаар Засгийн газрын үйл ажиллагааны Тайлан, Улсын төсөв болон улсын нийгэм-эдийн засгийн стратегийн хөгжлийн явц, Ардын Дээд шүүх, Ардын Ерөнхий Прокурорын Тайланг сонсч хэлэлцдэг байна. 2017 онд Вьетнамын тусламжаар Лаосын Үндэсний Ассамблей өөрийн шинэ барилга барьж эхлүүлээд 2021 онд ашиглалтанд оруулжээ. ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- БНАЛАУ-ын Үндэсний Ассамблей 1990 онд Кипр Улсад болсон Олон улсын Парламентын Холбооны /IPU/ 83 дугаар хурлын үеэр тус байгууллагын гишүүн болсон бөгөөд АСЕАН-ны Парламент хоорондын байгууллагын (AIPO) ажиглагчаар элссэн байна. БНАЛАУ-ын Үндэсний Ассамблей дахь Лаос-Монгол, Гүржийн парламентын найрамдлын бүлгийг 2017 оны 5 дүгээр сарын 9-нд шинэчилж байгуулсан. Бүлгийн даргаар ЛҮА-н Хууль зүйн байнгын хорооны орлогч дарга К.Виллапан, бүлгийн орлогч даргаар Б.Камбүнхөанг /Монголд төгссөн Лаосын хөдөө аж ахуйн орлогч сайд/ нар ажиллаж байна. Тус парламентын бүлэг нь нийт 12 гишүүнтэй. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------- '''Үндэсний Ассамблейн Ерөнхийлөгчид:''' 1957-1960 --Пхенг Пхонгсаван 1960-1960 --Сүванна Пхүма, Тиао Сомсанит 1960-1974 --Пхүи Сананиконе '''Ардын Дээд Хурлын Ерөнхийлөгчид:''' 1975-1986 --Хунтайж Сүфанувонг 1986-1989 --Сисомфон Ловансай 1989-1992 --Нухак Фүмсаван '''Үндэсний Ассамблейн Ерөнхийлөгчид:''' 1993-2006 --Самане Вигнакет 2006-2010 --Тунгсинг Тхаммавонг 2010-2021 --хатагтай [[Пани Ятодү]] 2021- Сайсомфон Фомвихан ажиллаж байна. ---------------------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------ '''БНАЛАУ-ын Үндэсний Ассамблейн албан ёсны хаяг:''' National Assembly N.A. Building 1 That-Luang Square P.O. Box 662 - VIENTIANE Албан ёсны цахим хаяг: '''www.na.gov.la''' a0srmcxpn3cv7056v9v4p9dbovsfdt5 709145 709142 2022-08-21T11:53:25Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki '''Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсын Үндэсний Ассамблей''' лаос хэлээр-Sapha Heng Xat / National Assembly of Lao PDR/ БНАЛАУ-ын нэг Танхимтай парламент. 1975 оны 12 дугаар сард 45 гишүүнтэй Ардын Дээд Зөвлөлийн Хурал /The Supreme People's Assembly/ нэртэйгээр байгуулагдсан. Үндсэн хуулийн болон Ерөнхийлөгчийн захирамжийн тухай Хороо, Сонгуулийн хуулийн төслийн Хороо, Улсын төсвийн Хороо гэсэн 3 Байнгын Хороотой байгуулагдаж, АДЗХ-ын анхны даргаар '''хунтайж Суфанувонг''' сонгогдон ажиллаж байсан. '''1989 оны 2 дахь''' удаагийн сонгуулиар Лаосын Ардын Дээд Зөвлөлийн Хурлын /ЛАДЗХ/ 75 гишүүнийг сонгон, Нухак Фумсаваныг ЛАДЗХ-ын даргаар, Тонгсинг Таммавонгийг дэд даргаар сонгож байжээ. ЛАДЗХ нь Нарийн бичгийн дарга нарын, Хууль-Үндсэн хуулийн, Эдийн засаг-санхүүгийн, Соёл-нийгмийн, Гадаад харилцааны гэсэн 5 Байнгын хороо, Тамгын газартай, хөдөө орон нутагт мужийн, нийслэлийн, сумын иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын гэсэн 2 шатны бүтэцтэй үйл ажиллагаагаа явуулж байсан байна. Лаосын Ардын Дээд Зөвлөлийн Хурал эдийн засаг, нийгмийн өөрчлөлт шинэчлэлт хийх зорилт дэвшүүлж, '''Үндсэн хуулийн төслийг боловсруулж, 1991 оны 8 дугаар сарын 15-'''нд баталсан. Үүний дагуу БНАЛАУ-ын Үндэсний Ассамблей өнөөгийн төрхөө олсон байна. Лаосын шинэ үеийн парламентын түүхэн ач холбогдолыг олон үндэстэн, ястан ард түмнийхээ эв нэгдлийг бэхжүүлж, улс орноо батлан хамгаалах, бүтээн байгуулах стратегийн 2 гол зорилтыг дэвшүүлэн, бүрэн эрхт, тусгаар тогтносон байдлаа бататган, олон жилийн дайны хор уршгийг арилгах, ард түмнийхээ аж амьдралыг аажмаар хэвийн болгох, эдийн засаг, нийгмийн болон дэд бүтцийг сэргээн хөгжүүлэх, улмаар хууль эрх зүйн үндэс суурийг тавих зорилтуудыг амжилттай хэрэгжүүлсэн гэж үздэг. '''1992''' оны 12 дугаар сарын 20-нд зохион байгуулсан 3 дахь удаагийн ээлжит сонгуулиар 85 гишүүн сонгогдсоны 8 нь эмэгтэй гишүүн байжээ. Лаосын Ардын Дээд Зөвлөлийн Хурлын нэрийг '''Лаосын Үндэсний Ассамблей''' /ЛҮА/ болгон өөрчилж, орон нутгийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлыг татан буулгаж, нэг танхимын тогтолцоонд шилжсэн бөгөөд ЛҮА-н даргаар '''Самане Вигнакет''' /Samane VIGNAKET / ажилсан. Байнгын Хорооны тоо 6 болж нэмэгдсэн. '''1997''' оны 12 дугаар сарын 21-ний өдрийн 4 дахь сонгуулийн дүнгээр 99 парламентын гишүүнтэй болж тэдний 21 нь эмэгтэй гишүүн байсан ажээ. Найм дахь удаагийн ээлжит сонгуулиар сонгогдсон Үндэсний Ассамблейн анхдугаар чуулганаар ЛАХН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Чуммали Саяасоныг БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгчөөр, Бүньян Волачитыг Дэд Ерөнхийлөгчөөр, '''Тонгсинг Таммавонгийг''' ЛҮА-н даргаар, Пани Ятодү /Pany Yathotou/, Сайсомпон Фомвиханыг нарыг Үндэсний Ассамблейн дэд даргаар тус тус сонгосон. '''2010''' оны 12 дугаар сарын 23-ны өдөр хуралдсан Лаосын Үндэсний Ассамблейн 10 дугаар хуралдаанаар БНАЛАУ-ын Үндэсний Ассамблейн дэд дарга хатагтай '''Пани Ятодү-г Үндэсний Ассамблейн даргаар''' сонгосон. '''2016 оны 3 дугаар сарын 20-'''нд болж нийт 211 хүн нэр дэвшиж 149 суудлын 144-ийг удирдагч ЛАХН-ынхан авч, үлдсэн 5 суудал бие даагчидад ноогдсон байна. ЛАХН-аас сонгогдсон хатагтай '''[[Пани Ятодү]]''' /Pany Yathotou/ Үндэсний Ассамблейн даргаар улиран сонгогдсон ажээ. Нийт гишүүдийн 73% шинээр сонгогдсон бөгөөд 41 гишүүн буюу 27,52% нь эмэгтэйчүүд байжээ. '''2021''' оны 2-р сарын 21-нд сүүлийн ээлжит Үндэсний Ассамблейн сонгууль болж эрх баригч ЛАХН 158 суудал авчээ. Үлдсэн 6 суудлыг бие даагчид авсан байна. Үндэсний Ассамблейн даргаар (2021 оны 3-р сарын 22-ноос) - '''Сайсомфон Фомвихан''' болжээ. 7200 сонгуулийн санал авах байр ажилласан бөгөөд гадаадын 40 оронд сонгууль өгсөн гэж Лаосын албан ёсны хэвлэл мэдээллэв. == Бүтэц == ЛҮА-н Байнгын Зөвлөл нь дарга, орлогч дарга, гишүүдээс бүрддэг бөгөөд чуулган завсарлах үеэр Парламентын тасралтгүй ажиллагааг хангаж өдөр тутмын үйл ажлиллагааг удирдан явуулах үндсэн үүрэгтэй. Эдүгээ ЛҮА нь Байнгын Зөвлөлөөс гадна Хууль зүйн, Эдийн засаг, төлөвлөлт, санхүүгийн, Соёл, нийгмийн, Үндэстэнүүдийн, Үндэсний аюулгүй байдал, батлан хамгаалахын, Гадаад хэргийн гэсэн 6 Байнгын хороо болон Тамгын газрын бүтэцтэй ажиллаж байна. ЛҮА нь сонгуулийн мажоритар тогтолцоотой. Лаосын улсын 21 нас хүрсэн иргэн сонгогдох эрхтэй бөгөөд сонгуулийн хооронд нөхөн сонгууль явуулдаг. Лаосын Үндэсний Ассамблей жилд хоёр удаа чуулдаг. Оны эхний хуралдаан гол төлөв 4 дүгээр сард хоёрдахь нь 9 дүгээр сард болдог. Үндэсний Ассамблейн жилийн эхний ээлжит чуулганаар улс орны хөгжлийн явцын тухай асуудал, Аудитын тайлан, төсвийн бүрдүүлэлт болон зарим томилгооны асуудал зэргийг хэлэлцдэг. Намрын хуралдаанаар Засгийн газрын үйл ажиллагааны Тайлан, Улсын төсөв болон улсын нийгэм-эдийн засгийн стратегийн хөгжлийн явц, Ардын Дээд шүүх, Ардын Ерөнхий Прокурорын Тайланг сонсч хэлэлцдэг байна. 2017 онд Вьетнамын тусламжаар Лаосын Үндэсний Ассамблей өөрийн шинэ барилга барьж эхлүүлээд 2021 онд ашиглалтанд оруулжээ. ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- БНАЛАУ-ын Үндэсний Ассамблей 1990 онд Кипр Улсад болсон Олон улсын Парламентын Холбооны /IPU/ 83 дугаар хурлын үеэр тус байгууллагын гишүүн болсон бөгөөд АСЕАН-ны Парламент хоорондын байгууллагын (AIPO) ажиглагчаар элссэн байна. БНАЛАУ-ын Үндэсний Ассамблей дахь Лаос-Монгол, Гүржийн парламентын найрамдлын бүлгийг 2017 оны 5 дүгээр сарын 9-нд шинэчилж байгуулсан. Бүлгийн даргаар ЛҮА-н Хууль зүйн байнгын хорооны орлогч дарга К.Виллапан, бүлгийн орлогч даргаар Б.Камбүнхөанг /Монголд төгссөн Лаосын хөдөө аж ахуйн орлогч сайд/ нар ажиллаж байна. Тус парламентын бүлэг нь нийт 12 гишүүнтэй. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------- '''Үндэсний Ассамблейн Ерөнхийлөгчид:''' 1957-1960 --Пхенг Пхонгсаван 1960-1960 --Сүванна Пхүма, Тиао Сомсанит 1960-1974 --Пхүи Сананиконе '''Ардын Дээд Хурлын Ерөнхийлөгчид:''' 1975-1986 --Хунтайж Сүфанувонг 1986-1989 --Сисомфон Ловансай 1989-1992 --Нухак Фүмсаван '''Үндэсний Ассамблейн Ерөнхийлөгчид:''' 1993-2006 --Самане Вигнакет 2006-2010 --Тунгсинг Тхаммавонг 2010-2021 --хатагтай [[Пани Ятодү]] 2021- Сайсомфон Фомвихан ажиллаж байна. ---------------------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------ '''БНАЛАУ-ын Үндэсний Ассамблейн албан ёсны хаяг:''' National Assembly N.A. Building 1 That-Luang Square P.O. Box 662 - VIENTIANE Албан ёсны цахим хаяг: '''www.na.gov.la''' pksr3aprz8zzn6zlothcbbzb39dcjax 0 98974 709134 708233 2022-08-21T10:29:23Z 150.129.142.174 /* Өмнөх түүх */ wikitext text/x-wiki [[File:Mongols vladimir.jpg|thumb|right|[[Монголчууд]] 1237 онд [[Владимир]] руу довтолж буй нь.]] '''Монголчуудын Русь руу хийсэн довтолгоо''' ({{lang-ru|Монгольское нашествие на Русь}}, мөн {{lang-ru|Наше́ствие Баты́я}} „Бат хааны байлдан дагуулал“) гэдэг нь [[Бат хаан]]ы 1237 оноос 1240 оны хооронд оросын их, бага гүнт улсуудыг ([[Русь]]) байлдан дагуулсан аян дайнуудыг нэрлэдэг. [[Чингис хаан]]ы ач хүү нь [[Монголчуудын Европ дахь байлдан дагуулалт|Монголчуудын Европ дахь байлдан дагуулал]] хэмээн бас нэрлэгдэх энэхүү аян дайнаа эхний хоёр жил нь зүүн хойд Русьт довтолсноор эхэлсэн бөгөөд чингэхдээ тухайн үедээ чухал хотуудад тооцогдож байсан [[Суздаль]], [[Владимир]], [[Рязань]] зэргийг байлдан эзэлсэн аж. Хоёрдугаар шатанд нь тэрбээр баруун урд зүгийн Русьт довтолсон ба энэ довтолгооны үр дүнд [[Чернигов]], [[Переяслав]], [[Киев]]ийг сүйрүүлснээр дуусдаг. Русийн олон ван, гүнгүүд өөр хоорондоо тэмцэлдэж, нэгэн тугийн дор нэгдэж чадахгүй байсан нь тэднийг байлдан эзлэхэд ихээхэн нэмэр болсон ажгуу. Түүнээс гадна Русийн ба тус бүс нутгийн эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийг ухралтад оруулж, хүн амын тоог ч бас тодорхой хэмжээгээр буурахад нөлөөлж байснаас үүдэн Русьчууд удаан хугацаанд тусгаар тогтнохын төлөө [[талын эзэнт гүрэн]] болох [[Алтан Орд]]той тэмцэлдэх эхлэлийг тавьсан юм. == Өмнөх түүх == 1223 онд монголын жанжид [[Зэв ноён|Зэв]], [[Сүбээдэй баатар|Сүбээдэйгээр]] удирдуулсан цэргүүд Гүржийн нутгаас Кипчакийн талаар дамжин Русийн нутагт цөмрөн орж ирэв. Тэд үүний өмнө [[Чингис хаан]]ы [[Хорезм|Хорезмын Эзэнт Гүрнийг]] дайлаар мордоход хамт явж Хорезмыг эзэлсний дараа хаанаас хорезмын шах хоёрдугаар [[II Мухаммед (Хорезм)|Мухаммедыг]] баривчлан авчрах даалгавар авч түүнийг [[Хорасан]]аас эхлэн Хорезмын Эзэнт Гүрний нутгаар хөндлөн гулд хөөсөөр [[Каспийн тэнгис]]ийн өмнөд биед хүргэсэн ба 1220 оны сүүлээр Мухаммед тэнд үхсэн ажээ. Дараа нь тэд Азербайжан, Арраны ихэнх хэсгийг сүйтгэн, Гүржийг хөндлөн гарч, 1221 онд [[IV Георгий Лаша]]гийн армитай тулгаран бут ниргэв. Зэв, Сүбээдэй нар цааш [[Кипчак]]уудыг элдэн, Дербентээр дамжин умард зүгт [[Кавказын нуруу]]г даван, тэнд хүлээж байсан [[Кипчак]] ба [[Аланчууд]]ын нэгдсэн цэргийг бут цохив. Кипчакуудын үлдэгдэл цэргүүд Көтан ханаар удирдуулан Русийн нутагт зугатан очиж тэндээс Монголчуудын эсрэг байлдах цэрэг, зэвсгийн тусламж гуйв. [[Киевийн Вант Улс|Киевийн]] ван Мстислав, [[Черниговын Вант Улс|Черниговын]] ван II Мстислав, [[Галицийн Вант Улс|Галицийн]] ван Мстислав Мстиславич нар Көтан хантай нэгдэн цэргээ дайчлан хөдлөв. Зэв, Сүбээдэй нар Кипчакуудыг элдсээр 1223 оны тавдугаар сард өнөөгийн [[Украин]]ы нутагт ирэн, алдарт [[Калка голын тулалдаан]]аа хийжээ. Мстислав, II Мстислав, Мстислав Мстиславич нар цэргүүдээ нэгдсэн журмаар удирдаагүй, тус тусдаа тулалдсан нь цэргийн хүч эрс дутмаг Монголчуудад хүндрэлгүйгээр тулалдааныг өөрийн талд шийдэж чадахад хүргэсэн гэж европын түүхчид үздэг аж. Русийн нэгдсэн цэргийн хүчийг бараг ихэнхийг нь хядсан ба Мстислав, II Мстислав хоёр тулалдааны явцад амь үрэгдэн, Мстислав Мстиславич, Көтан хан хоёр дутан одсон аж. Зугтагсдыг Монголчууд хөөсөнгүй орхив. Монголчууд эндээс дорно зүгт хүлгийн жолоог эргүүлэн, [[Ижилийн Булгарчууд|Ижилийн Булгар]]ын нутгаар дайран, эх нутагтаа буцсан ба буцах замд Зэв жанжин насан эцэслэжээ. Чингис хааны зарлиг нь Каспийн тэнгисийн баруун талын нутгийг судлаад ир гэснээс байлдан дагуул гэсэн биш болохоор европын нутагт нэвтрэн, европчуудтай тулалдсан анхны туршлагынхаа дараа, гэнэт гарч ирсэн шигээ, гэнэт эргэн алга болжээ.<ref>Paul D. Buell: ''Sübȫtei Ba’atur''. In: Igor de Rachewiltz et al. (Hrsg.): ''In the Service of the Khan: Eminent Personalities of the Early Mongol-Yuan Period 1200–1300''. Otto Harrossowitz, Wiesbaden 1993, S. 19–20 (englisch); Stephen Pow: ''The Last Campaign and Death of Jebe Noyan''. In: ''Journal of the Royal Asiatic Society'' Vol. 27 Nr. 1. Cambridge University Press, Cambridge, 2017, S.31–51 (englisch); Carl Fredrik Sverdrup: ''The Mongol Conquests: The Military Operations of Genghis Khan and Sube'etei''. Helion, Solihull, 2017, S. 191–208 (englisch).</ref> == Монголчуудын байлдан дагуулал (1237-1240 он) == [[Файл:MongolCavalry crop.jpg|thumb|left|Монгол цэргүүдийн замд явааг түүхэн байдлаар харуулсан нь]] 1223 онд [[Бат хаан]] [[Монголчууд]]ыг Русийн зүүн хэсэгт буцаан авч ирэв. [[Их Монгол Улс|Монгол цэргүүд]] Русьт довтлон, эсэргүүцсэн бүхнийг даран нухчсаар байлаа. Умард зүгт Монголчууд тэнд байсан томоохон хотууд болох [[Суздаль]], [[Владимир]], [[Рязань|Рязанийг]] эзлэн, сүйдлэв. Монголчууд Рязанийг эзлээд цааш явахын өмнө оросын жанжин [[Евпатий Коловрат]]ын амь тэмцсэн эсэргүүцэлтэй тулгарсан байдаг. Оросын зүүн хойд хэсгийн гүн 1238 оны шийдвэрлэх тулалдаанд [[Сить голын тулалдаан|Сить гол]] дээр ялагдав. Түүхийн судар бичигт тэмдэглэгдсэн байсан тухайн үеийн нийт 72 хотуудаас 49-ийг нь Монголчууд дайлан сүйтгэсэн байна. Маш олон түүхчид [[Их Монгол улсын цэргийн тактик|Монгол цэргийн тактикийг]] маш харгис байсан хэмээн бичдэг байна. Үүний жишээнд Монголчууд эзэлсэн хот, тосгоныхоо иргэдийг „амьд бамбай“ болгон дараагийн тулалдаандаа ашиглан өмнөө оруулан тулалддаг байв гэжээ. Хэдийгээр Монголчууд энэ мэтийн харгис аргыг дайн тулааны тактик болгон ашиглаж байсан ч тухайн үеийн Русийн хүн амын хагасаас илүүг хүйс тэмтэрсэн гэх нь хэтрүүлэг юм. Үүний эсрэг 1237 оноос 1240 оны хооронд Русийн нийт хүн амын 10 хүртэл хувь нь амь үрэгдсэн гэх өөр баримт байх ч энэ нь бас их өндөр тоо юм.<ref>Abraham Ascher: ''Geschichte Russlands.'' Magnus Verlag, Essen 2005, S. 30, ISBN 3-88400-432-8.</ref> Монголчууд цаг агаарын улмаас давших зам нь муудсан учир [[Их Новгород|Новгород]] руу довтолж байсан довтолгоогоо зогсоон өмнө зүгт эргэв. Энэ замд нь [[Козельск]] хэмээх жижиг хотынхон Монголчуудыг бараг хоёр сар саатуулан эсэргүүцэл үзүүлэн тулалдсан байдаг. Хотыг эзэлснийхээ дараа тус хотын иргэдийг бүгдийг хүйс тэмтэрсэн байна. Өмнө зүгт явах замдаа олон тооны хотуудыг эзэлсэн бөгөөд эдгээрээс хамгийн том нь 1240 онд [[Киев]]ийг эзэлсэн явдал байв. Эндээс монголын цэрэг баруун зүгт [[Польш]] руу хүлгийн жолоо залжээ. == Үр дагавар == [[Файл:SmirnovVS KnMihailChern.jpg|thumb|right|[[Бат хаан]] Киевийн сүүлчийн их ван [[Михаил Всеволодович|Михаил Черниговыг]] Чингис хааны хөрөгт мөргөхийг тушаахад тэрбээр эсэргүүцсэн учраас Монголчууд түүнийг хөнөөхөөр хутга барин дайрч буй нь]] 1242 онд [[Бат хаан]] өөрийн нийслэл [[Сарай (хот)|Сарайг]] Ижил мөрний доод хэсэгт буюу өнөөгийн [[Волгоград]] хотын орчим босгон, ханлигаа байгуулсан нь [[Алтан Орд|Алтан Ордны Улс]] юм. Алтан Ордны орлогын багахан хэсгийг л дагаар орсон жижиг улсууд бүрдүүлж байв. 1257 оноос л Оросын нутаг дэвсгэрт хүн амын тооллого явуулж гувчуур хааны ордонд анх төлсөн тухай дурдагдсан байдаг ба [[Мөнх хаан]]ы нэрээр „гудамжаар морьтнууд давхилдан айлуудын хананд бичиг үлдээсэн“ тухай бичсэн байдаг байна. Алтан Орд нь [[Их Монгол Улс]]ын бүрэлдэхүүн улс учраас татвараар олсон орлогын аравны нэгийг тухай тухайн [[Хаан|Их Хаанд]] алба төлөх ёстой байв.<ref>J. Gießauf und J. Steiner: ''Gebieter über die Völker in den Filzwandzelten'', Graz 2009, S. 94 f.</ref> Нэг талаас Монголчуудын Русь дахь ноёрхол гурван зуу гаран жил европын бусад улсаас тусгаар байлгасан бол нөгөө талаас [[Их Монгол Улс]] нутаг дэвсгэрт [[Монголын энхтайван]] хэмээн нэрлэгдэх эзэнт гүрний бүх газар нутагт эрх чөлөөтэй явах боломжийг Русьчуудад олгон, Азийг хөндлөн гулд туулан, эдийн засаг, соёлын шинэ харилцааг тогтоох тааламжтай нөхцлүүдийг бий болгосон сайн талууд ч байв. Энэхүү шинэ нөхцөл нь өөр хоорондоо маш алслагдсан бүс нутгуудыг, жишээлбэл Балтын орнууд, Итали, Ойрх Дорнод, Энэтхэг, Хятадтай үр ашигтайгаар худалдааны харилцааг анх удаа бий болгожээ. Ялангуяа [[Крымын хойг]]оор дамжин [[Египет]]тэй худалдааны цоо шинэ харилцааг тогтоосон байна. Үүний нэг жишээ нь [[Бүгд Найрамдах Женова Улс|Женова Улс]] Алтан Ордны нутаг дэвсгэр дээрх 14 хотод худалдаа эрхэлж байв. Монголчууд дайны олзоо Женовачуудад худалдах ба энэнд нь орос боолууд ч ордог байжээ. Өөр нэгэн худалдааны зам нь газраар [[Киев]]ийг дайран, гол дагасаар умард зүгийг чиглэнэ. Худалдаачид [[Вроцлав]], [[Бүгд Найрамдах Новгород Улс|Новгород]], [[Рига]]гаас бараагаа [[Төв Европ]] руу зөөнө. Монголчууд нэг талаас худалдаанаас орлого олохын зэрэгцээ Женовачууд болон [[Бүгд Найрамдах Венец Улс|Венецчүүдийн]] худалдааны цэгүүдээс алба авах болон 5 %-ийн гаалийн татвар (Женова, Венецчүүдээс 4%) авдаг байв.<ref>B. Spuler: ''Die Goldene Horde: Die Mongolen in Russland 1223–1502'', 2. Ausgabe, Wiesbaden 1965, S. 388ff.</ref> Монголчууд оросын ард түмний бие даасан улс төр, соёлын амьдралыг ор тас алга болгох сонирхол огт байсангүй. Харин ч оросын гүнгүүдэд өөрийн улсын захиргааны асуудлыг өөрсдөө бие даан шийдэх эрхтэй ч тэд Монголын ноёрхогчдод алба, гувчуур төлөх үүрэгтэй, эрх мэдлийн хувьд доогуур байв. Монголчууд оросын гүнгүүдийн өөр хоорондын дайсагналыг ухаалгаар ашиглахаас гадна хэн нэг гүн өөрсдийг үл тоомсорлох эсвэл хэт эрх мэдэлтэй болонгуут нь л тэднийг даран номхруулах үйл ажиллагааг явуулдаг байв. Үүндээ Их ван [[Невийн Александр]]<nowiki/>ыг ашиглаж өөрийн бодлогыг хэрэгжүүлж байсан. == 1223—1480 оны хоорондох Монголчуудын Русь дахь аян дайны он дараалал == * 1223 оны тавдугаар сар: [[Калка голын тулалдаан]] * 1237 оны арванхоёрдугаар сар: Рязань хотыг зургаан өдрийн бүслэлтийн дараа монголчууд эзлэн авсан ба хотын дийлэнх хэсэг сүйрсэн; [[Пронск]]ийн Вант Улс унаган хотыг сүйрүүлсэн. <!-- нэмж оруулна --> * 1472 он: [[Алексин]] хотыг эзлэн авав * 1480 он: [[Угра гол дээрх их зогсолт]]: Монголчууд Орос дахь өөрийн ноёрхлоо дайталгүйгээр орхин одов. == Мөн үзэх == * [[Хар малгайтнууд]] == Цахим холбоос == {{Commonscat|Mongol invasion of Rus|Монголчуудын Русь руу хийсэн довтолгоо}} == Эх сурвалж == <references /> [[Ангилал:Их Монгол Улсын дайн|Русь руу хийсэн довтолгоо]] [[Ангилал:Киевийн Русь]] [[Ангилал:Монголчуудын дайн|Русь руу хийсэн довтолгоо]] [[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний түүх|Русь руу хийсэн довтолгоо]] [[Ангилал:Оросын түүхэн дэх дайн]] [[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх|Русь руу хийсэн довтолгоо]] [[Ангилал:1230-д он]] nf9imrcqzek6ps2zt4gkijo1zc377iz 0 101797 709081 653750 2022-08-20T16:24:54Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин |name = Рейкьявик |native_name = |native_name_lang = <!-- ISO 639-1 code e.g. "fr" for French. If more than one, use {{lang}} instead --> |settlement_type = [[Исландын хотын захиргаанууд|Хот]] |image_skyline = Reykjavik Main Image.jpg |imagesize = 250px |image_alt = |image_caption = {{small|From upper left: View of old town and [[Hallgrímskirkja]] from [[Perlan]], rooftops from [[Hallgrímskirkja]], Reykjavík from Hallgrímskirkja, Fríkirkjan, panorama from Perlan}} |image_flag = Flag of Reykjavik, Iceland.svg |flag_alt = |flag_size = 100px |image_seal = |seal_alt = |image_shield = ISL Reykjavik COA.svg |shield_alt = |shield_size = 50px |etymology = [[Хуучин Скандинав хэл]]: “Утаатай булан” |nickname = Гал, мөсний орон |motto = “Рейкьявик хайртай” |image_map = Reykjavíkurborg Loc.svg |map_alt = |map_caption = Рейкьявикийн байршил |mapsize = 250px |image_map1 = Reykjavíkurborg Loc SV.svg |mapsize1 = 250px |map_alt1 = |map_caption1 = Исландын баруун өмнөд хэсэгт орших Рейкьявикийн байршил |pushpin_map = |pushpin_map_alt = |pushpin_map_caption = |pushpin_label_position = |coordinates = {{coord|64|08|48|N|21|56|24|W|display=inline,title}} |coor_pinpoint = |coordinates_footnotes = |subdivision_type = Улс |subdivision_name = Исланд |subdivision_type1 = [[Исландын бүс нутгууд|Нутаг]] |subdivision_name1 = [[Нийслэлийн Бүс Нутаг (Исланд)|Нийслэлийн Бүс Нутаг]] |subdivision_type2 = [[Исландын сонгуулийн тойргууд|Сонгуулийн тойрог]] |subdivision_name2 = [[Хойд Рейкьявикийн сонгуулийн тойрог]]<br />[[Өмнөд Рейкьявикийн сонгуулийн тойрог]] |established_title = [[Худалдааны суурин|Худалдааны эрх]] |established_date = 18 August 1786<ref>{{cite web|url=http://visindavefur.is/svar.php?id=68453|title=Vísindavefurinn: Af hverju varð Reykjavík höfuðstaður Íslands?|work=Vísindavefurinn|access-date=1 August 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150813115929/http://www.visindavefur.is/svar.php?id=68453|archive-date=13 August 2015|url-status=live}}</ref> |leader_title1 = [[Хотын дарга]] |leader_name1 = [[Дагур Бергюрусон Эггертссон]] ([[Социал Демократ Холбоо|СДХ]]) |leader_title = [[Mayor|Manager]] |unit_pref = Metric <!-- ALL fields with measurements have automatic unit conversion --> <!-- for references: use <ref> tags --> |area_footnotes = <ref>{{cite web|url=http://visindavefur.is/svar.php?id=4101|title=Vísindavefurinn: Hvað er Reykjavík margir metrar?|work=Vísindavefurinn|access-date=1 August 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151005150810/http://visindavefur.is/svar.php?id=4101|archive-date=5 October 2015|url-status=live}}</ref> |area_urban_footnotes = <!-- <ref> </ref> --> |area_rural_footnotes = <!-- <ref> </ref> --> |area_metro_footnotes = <!-- <ref> </ref> --> |area_magnitude = <!-- <ref> </ref> --> |area_note = |area_water_percent = |area_rank = |area_blank1_title = |area_blank2_title = <!-- square kilometers --> |area_total_km2 = 273 |area_land_km2 = |area_water_km2 = |area_urban_km2 = |area_rural_km2 = |area_metro_km2 = |area_blank1_km2 = |area_blank2_km2 = |length_km = |width_km = |dimensions_footnotes = |elevation_footnotes = |elevation_m = |population_footnotes = <ref name="pop_stats">{{cite web|title=Mannfjöldi eftir sveitarfélögum, kyni, ríkisfangi og ársfjórðungum 2010–2016|url=http://px.hagstofa.is/pxis/pxweb/is/Ibuar/Ibuar__mannfjoldi__1_yfirlit__arsfjordungstolur/MAN10001.px/table/tableViewLayout1/?rxid=c9d9c074-79f2-40c2-8a30-5479757324ba|website=Hagstofa Íslands|publisher=Hagstofa Íslands|access-date=30 March 2017}}</ref> |population_as_of = 2020 |population_total = 131,136 |population_density_km2 = 480 |population_note = |population_demonym = |timezone1 = |utc_offset1 = |timezone1_DST = |utc_offset1_DST = |postal_code_type = [[Исландын шуудангийн кодын жагсаалт|Шуудангийн код]] |postal_code = 101–155 |area_code_type = |area_code = |code1_name = Хотын дугаар |code1_info = 0000 |iso_code = |blank_name_sec1 = [[Хотын зөвлөл|Зөвлөл]] |blank_info_sec1 = [[Рейкьявик Хотын Зөвлөл]] |website = {{URL|reykjavik.is/en|reykjavik.is}} |module = |footnotes = }} '''Рейкьявик''' ([[Исланд хэл|исл.]] Reykjavík) — нь [[Исланд|Исландын]] нийслэл болон хамгийн том хот юм. Энэ нь [[Исланд|Исландын]] баруун өмнөд хэсэгт, Факсафлойн булангийн өмнөд эрэгт байрладаг. 64°08' N өргөрөгт байрладгаараа дэлхийн хамгийн хойд зүгт байрладаг нийслэл хот юм. 131,136 орчим хүн амтай,<ref>{{Cite web|url=http://citypopulation.de/Iceland-UA.html|title=Iceland: Major Urban Settlements – Population Statistics, Maps, Charts, Weather and Web Information|website=citypopulation.de|access-date=2019-03-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190325211310/http://citypopulation.de/Iceland-UA.html|archive-date=2019-03-25|url-status=live}}</ref> [[Исланд|Исландын]] соёл, эдийн засаг, засгийн газрын төв ба [[Исланд|исландын]] аялал жуулчлалын төв юм. == Эшлэл == {{Reflist}} [[Ангилал:Далайн боомттой суурин]] [[Ангилал:Европын нийслэл]] [[Ангилал:Их-, дээд сургуультай хот]] [[Ангилал:Исландын суурин]] [[Ангилал:Рейкьявик| ]] [[Ангилал:Исландын коммун]] fh5k1u7x39ypjf0qz177ifcsblifekp 709096 709081 2022-08-21T03:15:29Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин |name = Рейкьявик |native_name = |native_name_lang = <!-- ISO 639-1 code e.g. "fr" for French. If more than one, use {{lang}} instead --> |settlement_type = [[Исландын хотын захиргаанууд|Хот]] |image_skyline = Reykjavik Main Image.jpg |imagesize = 250px |image_alt = |image_caption = {{small|From upper left: View of old town and [[Hallgrímskirkja]] from [[Perlan]], rooftops from [[Hallgrímskirkja]], Reykjavík from Hallgrímskirkja, Fríkirkjan, panorama from Perlan}} |image_flag = Flag of Reykjavik, Iceland.svg |flag_alt = |flag_size = 100px |image_seal = |seal_alt = |image_shield = ISL Reykjavik COA.svg |shield_alt = |shield_size = 50px |etymology = [[Хуучин Скандинав хэл]]: “Утаатай булан” |nickname = Гал, мөсний орон |motto = “Рейкьявик хайртай” |image_map = Reykjavíkurborg Loc.svg |map_alt = |map_caption = Рейкьявикийн байршил |mapsize = 250px |image_map1 = Reykjavíkurborg Loc SV.svg |mapsize1 = 250px |map_alt1 = |map_caption1 = Исландын баруун өмнөд хэсэгт орших Рейкьявикийн байршил |pushpin_map = |pushpin_map_alt = |pushpin_map_caption = |pushpin_label_position = |coordinates = {{coord|64|08|48|N|21|56|24|W|display=inline,title}} |coor_pinpoint = |coordinates_footnotes = |subdivision_type = Улс |subdivision_name = Исланд |subdivision_type1 = [[Исландын бүс нутгууд|Нутаг]] |subdivision_name1 = [[Нийслэлийн Бүс Нутаг (Исланд)|Нийслэлийн Бүс Нутаг]] |subdivision_type2 = [[Исландын сонгуулийн тойргууд|Сонгуулийн тойрог]] |subdivision_name2 = [[Хойд Рейкьявикийн сонгуулийн тойрог]]<br />[[Өмнөд Рейкьявикийн сонгуулийн тойрог]] |established_title = [[Худалдааны суурин|Худалдааны эрх]] |established_date = 18 August 1786<ref>{{cite web|url=http://visindavefur.is/svar.php?id=68453|title=Vísindavefurinn: Af hverju varð Reykjavík höfuðstaður Íslands?|work=Vísindavefurinn|access-date=1 August 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150813115929/http://www.visindavefur.is/svar.php?id=68453|archive-date=13 August 2015|url-status=live}}</ref> |leader_title1 = [[Хотын дарга]] |leader_name1 = [[Дагур Бергюрусон Эггертссон]] ([[Социал Демократ Холбоо|СДХ]]) |leader_title = [[Mayor|Manager]] |unit_pref = Metric <!-- ALL fields with measurements have automatic unit conversion --> <!-- for references: use <ref> tags --> |area_footnotes = <ref>{{cite web|url=http://visindavefur.is/svar.php?id=4101|title=Vísindavefurinn: Hvað er Reykjavík margir metrar?|work=Vísindavefurinn|access-date=1 August 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151005150810/http://visindavefur.is/svar.php?id=4101|archive-date=5 October 2015|url-status=live}}</ref> |area_urban_footnotes = <!-- <ref> </ref> --> |area_rural_footnotes = <!-- <ref> </ref> --> |area_metro_footnotes = <!-- <ref> </ref> --> |area_magnitude = <!-- <ref> </ref> --> |area_note = |area_water_percent = |area_rank = |area_blank1_title = |area_blank2_title = <!-- square kilometers --> |area_total_km2 = 273 |area_land_km2 = |area_water_km2 = |area_urban_km2 = |area_rural_km2 = |area_metro_km2 = |area_blank1_km2 = |area_blank2_km2 = |length_km = |width_km = |dimensions_footnotes = |elevation_footnotes = |elevation_m = |population_footnotes = <ref name="pop_stats">{{cite web|title=Mannfjöldi eftir sveitarfélögum, kyni, ríkisfangi og ársfjórðungum 2010–2016|url=http://px.hagstofa.is/pxis/pxweb/is/Ibuar/Ibuar__mannfjoldi__1_yfirlit__arsfjordungstolur/MAN10001.px/table/tableViewLayout1/?rxid=c9d9c074-79f2-40c2-8a30-5479757324ba|website=Hagstofa Íslands|publisher=Hagstofa Íslands|access-date=30 March 2017}}</ref> |population_as_of = 2020 |population_total = 131,136 |population_density_km2 = 480 |population_note = |population_demonym = |timezone1 = |utc_offset1 = |timezone1_DST = |utc_offset1_DST = |postal_code_type = [[Исландын шуудангийн кодын жагсаалт|Шуудангийн код]] |postal_code = 101–155 |area_code_type = |area_code = |code1_name = Хотын дугаар |code1_info = 0000 |iso_code = |blank_name_sec1 = [[Хотын зөвлөл|Зөвлөл]] |blank_info_sec1 = [[Рейкьявик Хотын Зөвлөл]] |website = {{URL|reykjavik.is/en|reykjavik.is}} |module = |footnotes = }} '''Рейкьявик''' ([[Исланд хэл|исл.]] Reykjavík) — нь [[Исланд|Исландын]] нийслэл болон хамгийн том хот y, юм. Энэ нь [[Исланд|Исландын]] баруун өмнөд хэсэгт, Факсафлойн булангийн өмнөд эрэгт байрладаг. 64°08' N өргөрөгт байрладгаараа дэлхийн хамгийн умард хэсэгт байрладаг нийслэл хот юм. 2021 оны байдлаар 134,010 орчим хүн амтай,<ref>{{Cite web|url=http://citypopulation.de/Iceland-UA.html|title=Iceland: Major Urban Settlements – Population Statistics, Maps, Charts, Weather and Web Information|website=citypopulation.de|access-date=2019-03-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190325211310/http://citypopulation.de/Iceland-UA.html|archive-date=2019-03-25|url-status=live}}</ref> [[Исланд|Исландын]] соёл, эдийн засаг, засгийн газрын төв ба [[Исланд|исландын]] аялал жуулчлалын төв юм. == Түүх == Исландад 9-р зууны сүүл ба 10-р зууны эхэн үед Норвеги, Кельт цагаачид суурьшжээ. Дундад зууны үеийн "Исландын суурьшлын ном"-нд (исл. Landnámabók) анхны Исландын суурьшсан иргэн Ингольф Арнарсон 874 онд одоогийн Рейкьявик байрладаг хойг дээр фермээ байгуулжээ. Халуун рашаанаас босч ирсэн уурын баганыг утаа гэж ойлгон суурьшсан хүмүүс энэ газрыг Рейкьявик ("Утаатай булан") гэж нэрлэжээ. 1262 онд арал дээр Норвегийн хааны засаглал тогтоосны дараа Рейкьявик нь алба гувчуур, татвар хураах төв төдийгүй Норвеги, Англи хоорондын худалдааны чухал төв болжээ. 1395 онд Исланд Данийн эзэмшил болсон үед түүний засаг захиргаа, худалдаа, эдийн засгийн ач холбогдол нэмэгджээ. Рейкьявик сурин 1786 оны 8-р сарын 18-нд хотын статустай болжээ. 1944 оны 6-р сарын 17-нд Исланд улс тусгаар тогтносон Бүгд найрамдах улс болж, Рейкьявик хотыг нийслэлээр нь албан ёсоор хүлээн зөвшөөрсөн байна. == Цаг агаар == Рейкьявик нь Атлантын далайн хойд хэсэгт байрладаг хэдий ч хотын уур амьсгал нь ижил өргөрөгт (64 °) байрладаг бусад олон бүс нутгуудаас хамаагүй илүү таатай байдаг. Өвлийн дундаж температур нь Нью-Йорк хотынхтой ижил байна. Исландын нийслэлд далайн "Гольфстрим" бүлээн урсгалын ачаар өвлийн улиралд агаарын температур -10 хэмээс доош буух нь ховор байдаг. == Рейкьявик хотын бүтэц == Нийслэл хот 10 захиргааны дүүрэгтэй: # Вестюрбайр (''Vesturbær'') # Мидборг (''Miðborg'') # Хлидар (''Hlíðar'') # Лёйгардалюр (''Laugardalur'') # Хауалейти ог Бустадир (''Háaleiti og Bústaðir'') # Брейдхольт (''Breiðholt'') # Аурбайр (''Árbær'') # Граварвогюр (''Grafarvogur'') # Кьяларнес (''Kjalarnes'') # Гравархольт ог Ульварсаурдалюр (''Grafarholt og Úlfarsárdalur'') == Эшлэл == {{Reflist}} [[Ангилал:Далайн боомттой суурин]] [[Ангилал:Европын нийслэл]] [[Ангилал:Их-, дээд сургуультай хот]] [[Ангилал:Исландын суурин]] [[Ангилал:Рейкьявик| ]] [[Ангилал:Исландын коммун]] n7i25n82mesu9033fac7q6fspjhz9yl 709113 709096 2022-08-21T06:49:45Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин |name = Рейкьявик |native_name = |native_name_lang = <!-- ISO 639-1 code e.g. "fr" for French. If more than one, use {{lang}} instead --> |settlement_type = [[Исландын хотын захиргаанууд|Хот]] |image_skyline = Reykjavik Main Image.jpg |imagesize = 250px |image_alt = |image_caption = {{small|From upper left: View of old town and [[Hallgrímskirkja]] from [[Perlan]], rooftops from [[Hallgrímskirkja]], Reykjavík from Hallgrímskirkja, Fríkirkjan, panorama from Perlan}} |image_flag = Flag of Reykjavik, Iceland.svg |flag_alt = |flag_size = 100px |image_seal = |seal_alt = |image_shield = ISL Reykjavik COA.svg |shield_alt = |shield_size = 50px |etymology = [[Хуучин Скандинав хэл]]: “Утаатай булан” |nickname = Гал, мөсний орон |motto = “Рейкьявик хайртай” |image_map = Reykjavíkurborg Loc.svg |map_alt = |map_caption = Рейкьявикийн байршил |mapsize = 250px |image_map1 = Reykjavíkurborg Loc SV.svg |mapsize1 = 250px |map_alt1 = |map_caption1 = Исландын баруун өмнөд хэсэгт орших Рейкьявикийн байршил |pushpin_map = |pushpin_map_alt = |pushpin_map_caption = |pushpin_label_position = |coordinates = {{coord|64|08|48|N|21|56|24|W|display=inline,title}} |coor_pinpoint = |coordinates_footnotes = |subdivision_type = Улс |subdivision_name = Исланд |subdivision_type1 = [[Исландын бүс нутгууд|Нутаг]] |subdivision_name1 = [[Нийслэлийн Бүс Нутаг (Исланд)|Нийслэлийн Бүс Нутаг]] |subdivision_type2 = [[Исландын сонгуулийн тойргууд|Сонгуулийн тойрог]] |subdivision_name2 = [[Хойд Рейкьявикийн сонгуулийн тойрог]]<br />[[Өмнөд Рейкьявикийн сонгуулийн тойрог]] |established_title = [[Худалдааны суурин|Худалдааны эрх]] |established_date = 1786 оны 8 сарын 18<ref>{{cite web|url=http://visindavefur.is/svar.php?id=68453|title=Vísindavefurinn: Af hverju varð Reykjavík höfuðstaður Íslands?|work=Vísindavefurinn|access-date=1 August 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150813115929/http://www.visindavefur.is/svar.php?id=68453|archive-date=13 August 2015|url-status=live}}</ref> |leader_title1 = [[Хотын дарга]] |leader_name1 = [[Дагур Бергюрусон Эггертссон]] ([[Социал Демократ Холбоо|СДХ]]) |leader_title = [[Mayor|Manager]] |unit_pref = Metric <!-- ALL fields with measurements have automatic unit conversion --> <!-- for references: use <ref> tags --> |area_footnotes = <ref>{{cite web|url=http://visindavefur.is/svar.php?id=4101|title=Vísindavefurinn: Hvað er Reykjavík margir metrar?|work=Vísindavefurinn|access-date=1 August 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151005150810/http://visindavefur.is/svar.php?id=4101|archive-date=5 October 2015|url-status=live}}</ref> |area_urban_footnotes = <!-- <ref> </ref> --> |area_rural_footnotes = <!-- <ref> </ref> --> |area_metro_footnotes = <!-- <ref> </ref> --> |area_magnitude = <!-- <ref> </ref> --> |area_note = |area_water_percent = |area_rank = |area_blank1_title = |area_blank2_title = <!-- square kilometers --> |area_total_km2 = 273 |area_land_km2 = |area_water_km2 = |area_urban_km2 = |area_rural_km2 = |area_metro_km2 = |area_blank1_km2 = |area_blank2_km2 = |length_km = |width_km = |dimensions_footnotes = |elevation_footnotes = |elevation_m = |population_footnotes = <ref name="pop_stats">{{cite web|title=Mannfjöldi eftir sveitarfélögum, kyni, ríkisfangi og ársfjórðungum 2010–2016|url=http://px.hagstofa.is/pxis/pxweb/is/Ibuar/Ibuar__mannfjoldi__1_yfirlit__arsfjordungstolur/MAN10001.px/table/tableViewLayout1/?rxid=c9d9c074-79f2-40c2-8a30-5479757324ba|website=Hagstofa Íslands|publisher=Hagstofa Íslands|access-date=30 March 2017}}</ref> |population_as_of = 2020 |population_total = 131,136 |population_density_km2 = 480 |population_note = |population_demonym = |timezone1 = |utc_offset1 = |timezone1_DST = |utc_offset1_DST = |postal_code_type = [[Исландын шуудангийн кодын жагсаалт|Шуудангийн код]] |postal_code = 101–155 |area_code_type = |area_code = |code1_name = Хотын дугаар |code1_info = 0000 |iso_code = |blank_name_sec1 = [[Хотын зөвлөл|Зөвлөл]] |blank_info_sec1 = [[Рейкьявик Хотын Зөвлөл]] |website = {{URL|reykjavik.is/en|reykjavik.is}} |module = |footnotes = }} '''Рейкьявик''' ([[Исланд хэл|исл.]] Reykjavík) — нь [[Исланд|Исландын]] нийслэл болон хамгийн том хот y, юм. Энэ нь [[Исланд|Исландын]] баруун өмнөд хэсэгт, Факсафлойн булангийн өмнөд эрэгт байрладаг. 64°08' N өргөрөгт байрладгаараа дэлхийн хамгийн умард хэсэгт байрладаг нийслэл хот юм. 2021 оны байдлаар 134,010 орчим хүн амтай,<ref>{{Cite web|url=http://citypopulation.de/Iceland-UA.html|title=Iceland: Major Urban Settlements – Population Statistics, Maps, Charts, Weather and Web Information|website=citypopulation.de|access-date=2019-03-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190325211310/http://citypopulation.de/Iceland-UA.html|archive-date=2019-03-25|url-status=live}}</ref> [[Исланд|Исландын]] соёл, эдийн засаг, засгийн газрын төв ба [[Исланд|исландын]] аялал жуулчлалын төв юм. == Түүх == Исландад 9-р зууны сүүл ба 10-р зууны эхэн үед Норвеги, Кельт цагаачид суурьшжээ. Дундад зууны үеийн "Исландын суурьшлын ном"-нд (исл. Landnámabók) анхны Исландын суурьшсан иргэн Ингольф Арнарсон 874 онд одоогийн Рейкьявик байрладаг хойг дээр фермээ байгуулжээ. Халуун рашаанаас босч ирсэн уурын баганыг утаа гэж ойлгон суурьшсан хүмүүс энэ газрыг Рейкьявик ("Утаатай булан") гэж нэрлэжээ. 1262 онд арал дээр Норвегийн хааны засаглал тогтоосны дараа Рейкьявик нь алба гувчуур, татвар хураах төв төдийгүй Норвеги, Англи хоорондын худалдааны чухал төв болжээ. 1395 онд Исланд Данийн эзэмшил болсон үед түүний засаг захиргаа, худалдаа, эдийн засгийн ач холбогдол нэмэгджээ. Рейкьявик сурин 1786 оны 8-р сарын 18-нд хотын статустай болжээ. 1944 оны 6-р сарын 17-нд Исланд улс тусгаар тогтносон Бүгд найрамдах улс болж, Рейкьявик хотыг нийслэлээр нь албан ёсоор хүлээн зөвшөөрсөн байна. == Цаг агаар == Рейкьявик нь Атлантын далайн хойд хэсэгт байрладаг хэдий ч хотын уур амьсгал нь ижил өргөрөгт (64 °) байрладаг бусад олон бүс нутгуудаас хамаагүй илүү таатай байдаг. Өвлийн дундаж температур нь Нью-Йорк хотынхтой ижил байна. Исландын нийслэлд далайн "Гольфстрим" бүлээн урсгалын ачаар өвлийн улиралд агаарын температур -10 хэмээс доош буух нь ховор байдаг. == Рейкьявик хотын бүтэц == Нийслэл хот 10 захиргааны дүүрэгтэй: # Вестюрбайр (''Vesturbær'') # Мидборг (''Miðborg'') # Хлидар (''Hlíðar'') # Лёйгардалюр (''Laugardalur'') # Хауалейти ог Бустадир (''Háaleiti og Bústaðir'') # Брейдхольт (''Breiðholt'') # Аурбайр (''Árbær'') # Граварвогюр (''Grafarvogur'') # Кьяларнес (''Kjalarnes'') # Гравархольт ог Ульварсаурдалюр (''Grafarholt og Úlfarsárdalur'') == Эшлэл == {{Reflist}} [[Ангилал:Далайн боомттой суурин]] [[Ангилал:Европын нийслэл]] [[Ангилал:Их-, дээд сургуультай хот]] [[Ангилал:Исландын суурин]] [[Ангилал:Рейкьявик| ]] [[Ангилал:Исландын коммун]] 3lttn3jipunrc9r15kfo9wmsf5tnvyq 0 105908 709079 699436 2022-08-20T16:06:57Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Хайфа | native_name = {{Hlist | {{Lang|he|{{Script/Hebrew|חֵיפָה}} |rtl=yes}} | {{Lang|ar|{{lang|ar|حيفا}} |rtl=yes}} }} | settlement_type = [[Израилын хотын жагсаалт|Хот]] | image_skyline = Pic haifa.png | image_caption = '''Дээд зүүн талаас:''' [[Кармел уул|Кармел уулнаас]] харагдах шөнийн Хайфагийн үзэмж; [[Бахайн ертөнцийн төв ордон]]; [[Хайфагийн Их Сургууль|Хайфагийн Их Сургуулийн]] агаарын үзэмж; [[Ахмадия]] [[Махмуд сүм, Хайфа|Махмуд сүм]]; [[Кармелит]]; [[Израилын Үндэсний Шинжлэх ухаан, Технологи, Сансрын Музей|Үндэсний Шинжлэх ухаан, Технологи, Сансрын Музей]]; Кармел уулнаас харагдах өдрийн Хайфагийн үзэмж. | image_flag = Flag of Haifa.svg | image_blank_emblem = [[File:Haifa coa.svg|60px]] | blank_emblem_type = Сүлд | image_map = Printable_map_haifa_israel_g_view_level_12_eng_svg.svg | mapsize = 250px | map_caption = Хайфагийн газрын зураг | pushpin_map_alt= | pushpin_map = Israel north haifa | pushpin_mapsize= | pushpin_label_position= left | pushpin_map_caption = Хайфагийн байршил | coordinates = {{coord|32|49|09|N|34|59|57|E|region:IL|display=inline,title}} | subdivision_type = [[Дэлхийн улс орны нэрс|Улс]] | subdivision_name = {{flag|Израил}} | subdivision_type1 = | subdivision_name1 = | subdivision_type2 = [[Израилын дүүргүүд|Дүүрэг]] | subdivision_name2 = {{flag|Haifa District|name=Хайфа}} | established_title = Байгуулагдсан | established_date = МЭ 1-р зуун | leader_title = Хотын дарга | leader_name = [[Эйнат Калиш-Ротем]] | total_type = Нийт | area_total_km2 = 63666 | population_footnotes = {{Israel populations|reference}} | population_total = {{Israel populations|Haifa}} | population_urban = 600,000 | population_metro = 1,050,000 | population_as_of = {{Israel populations|Year}} | population_density_km2= 4,500 | website = {{URL|http://www.haifa.muni.il/English/Pages/default.aspx|www.haifa.muni.il}} }} '''Хайфа''' ({{lang-he|חֵיפָה‎}}; [[Араб хэл|Араб]]: حَيْفَا) — [[Израил]]д [[Тел-Авив]], [[Иерусалим]] хотуудын дараа хэмжээгээрээ гуравт ордог, 285.3 мянган хүнтэй [[хот]].<ref name="CBS">{{cite web|url=http://www1.cbs.gov.il/hodaot2015n/yeshuvim2014.xls|publisher=[[Israel Central Bureau of Statistics]]|title=Localities in Israel – 2014|access-date=2 October 2015|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20151003124527/http://www1.cbs.gov.il/hodaot2015n/yeshuvim2014.xls|archive-date=3 October 2015}}</ref><ref name="pop">{{cite web|url=http://www.jewishagency.org/JewishAgency/English/Aliyah/About+Israel/Cities/Haifa+9.htm|title=Haifa|access-date=5 May 2007|publisher=[[Jewish Agency for Israel|Jewish Agency]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20070926234156/http://www.jewishagency.org/JewishAgency/English/Aliyah/About%2BIsrael/Cities/Haifa%2B9.htm|archive-date=26 September 2007|url-status=dead}}</ref> Хайфа тойргийн нийслэл, хойд зүгийн нийслэл, хамгийн том хот гэж тооцогддог. Хайфа [[Израил|Израил улсад]] нөлөөтэй аж үйлдвэр, тээвэр, соёлын төв гэж тооцогддог ба тус улсын далайн худалдааны том төвүүдийн нэг. Үүссэн цагаасаа хойш боомт хот байсан. 2000-аад онд ч гэсэн хотын бэлгэ тэмдэг нь Хайфагийн боомт байсаар байна. Энэ боомт нь Израил улсын томоохон худалдааны боомт юм. Кармел уулын энгэрт баригдсан уг суурин нь 3000 гаруй жилийн түүхтэй. Хамгийн анх баригдсан суурин нь МЭӨ 14-р зууны Тель Абу Хавам гэдэг нэртэй суурин юм.<ref name="Judaica">[[Encyclopaedia Judaica|Encyclopedia Judaica]], ''Haifa'', Keter Publishing, Jerusalem, 1972, vol. 7, pp. 1134–1139</ref> МЭ-ий 3-р зуунд Хайфаг будаг үйлдвэрлэлийн төв гэдэг байжээ. Мянган жилийн туршид Хайфаг кананчууд, еврейчүүд, финикчүүд, [[Перс үндэстэн|персүүд]], хасмонейчууд, [[Ромын эзэнт гүрэн|ромчууд]], [[Византын эзэнт гүрэн|византчууд]], [[Арабчууд|арабууд]], загалмайтнууд, [[Османы эзэнт гүрэн|османчууд]], [[Британийн эзэнт гүрэн|англичууд]] эзэлж, захирч байв. 1948 онд [[Израил|Израил улс]] байгуулагдсанаас хойш Хайфа хотын захиргаа хотыг удирдаж байна. Энд [[ЮНЕСКО|ЮНЕСКО-ийн]] соёлын өв [[Бахайн ертөнцийн төв ордон]] байдаг.<ref name="UNESCO">{{cite web|url=https://whc.unesco.org/en/news/452|access-date=8 July 2008|date=8 July 2008|title=Three new sites inscribed on UNESCO's World Heritage List|author=UNESCO World Heritage Centre}}</ref> == Нэрний гарал үүсэл == Нэг таамаглалаар Хайфа хотын нэр нь [[Еврей хэл|еврей]] хэлний ‏חוף יפה‏‎ «''хоф яфе''» — «гоё эрэг» гэдэг үгээс үүссэн гэдэг.<ref>{{cite journal|last=Amit-Kokhavi|first=Hanah|title=Haifa—sea and mountain, Arab past and Jewish present, as reflected by four writers|journal=Israel Studies|volume=2|issue=3|year=2006|pages=142–167|doi=10.1353/is.2006.0025|s2cid=201768025}}</ref> == Түүх == === Османчуудын ноёрхол === [[1516 он|1516 онд]] [[Османы эзэнт гүрэн]] Палестиныг эзлэн авах үед Хайфад хүн амьдардаггүй байсан гэж үздэг. [[1596 он|1596 онд]] Хайфа [[Османы эзэнт гүрэн|Османы]] татварын бүртгэлд анх гарч ирэв. [[Ислам|Мусульман]] 32 өрх амьдардаг байсан бөгөөд [[улаан буудай]], [[арвай]], зуны ургац, чидун, [[ямаа]] зэрэг бүтээгдэхүүнээр татвар төлдөг байжээ. [[17-р зуун|17-р зуунд]] [[Европ]], Палестины хоорондох наймаа өргөжин тэлснээр Хайфа боомт хот болон хөгжин сэргэж, олон хөлөг онгоц [[Акко]] биш Хайфад ирэх болсон. [[1764 он|1764]]-[[1765 он|1765 онд]] 250 оршин суугчтай байв. [[1765 он|1765 онд]] Арабын Акко ба Галилийн захирагч Захир-аль-Умар хүн амаа зүүн зүгт 2.4 километрийн зайд бэхэлсэн шинэ газарт нүүлгэн шилжүүлжээ. Түүхч Моше Шароны хэлснээр шинэ Хайфаг Захир [[1769 он|1769 онд]] байгуулжээ.<ref>{{cite book|title=Corpus Inscriptionum Arabicarum Palaestinae: H-I|volume=5|url=https://books.google.com/books?id=X1uNAgAAQBAJ&pg=PA263|first=Moshe|last=Sharon|author-link=Moshe Sharon|year=2013|publisher=BRILL|isbn=9789004254817|page=262}}</ref> Энэхүү үйл явдал нь орчин үеийн Хайфагийн эхлэлийг тавьсан юм. [[1775 он|1775 онд]] аль-Умарыг нас барсны дараа энэ хоёр богино хугацааг эс тооцвол [[1918 он]] хүртэл [[Османы эзэнт гүрэн|Османы эзэнт гүрний]] удирдлага дор байв. [[1799 он|1799 онд]] [[Наполеон I Бонапарт|Наполеон Бонапарт]] Палестин, Сирийг эзлэх үеэр Хайфаг эзэлсэн боловч удалгүй ухрахаас өөр аргагүй болов. [[1831 он|1831]]-[[1840 он|1840 оны]] хооронд Ибрахим Паша хяналтаа тогтоосны дараа Мухаммед Али Хайфаг захирч байв.<ref>{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/37/c2|title=Haifa during the British Mandate Period|publisher=Tour-Haifa.co.il|access-date=15 February 2008}}</ref><ref name="modern">{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/38/c2|title=Modern Haifa|access-date=15 February 2008|publisher=Tour-Haifa.co.il}}</ref> [[1858 он|1858 онд]] хотын хананы гадна уулын энгэрт анхны байшингуудыг барьж эхлэв. Баруун Палестины Британийн судалгаагаар Хайфагийн хүн амыг [[1859 он|1859 онд]] 3000 орчим гэж тооцжээ.<ref>Carmel, Alex: ''Ottoman Haifa: A History of Four Centuries under Turkish Rule'' (2010)</ref> Хайфад энэ хугацаанд хүн амын олонх нь [[Ислам|мусульман]] шашинтай хэвээр байсан боловч тэнд цөөн тооны [[еврей]] нийгэмлэг оршин тогтносоор байв. [[1839 он|1839 онд]] [[Еврей|еврейчүүдийн]] тоо 124 байв. Кармелит лам нарын нөлөө улам бүр нэмэгдэж байгаатай холбогдуулан Хайфагийн [[Христ итгэл|христийн]] шашинтны тоо мөн өссөн. [[1840 он]] гэхэд оршин суугчдын 40 орчим хувь нь [[Христ итгэл|христийн шашинтай]] арабууд байв. [[1868 он|1868 онд]] өнөөгийн Германы колони хэмээх газар суурьшсан Германы мессианчууд ирсэн нь Хайфагийн хөгжлийн эргэлтийн цэг болсон. Германчууд уурын цахилгаан станц барьж ашиглалтад оруулж, үйлдвэрүүд нээж, [[Акко]], [[Назарет]], [[Тибери]] руу тээвэрлэх үйлчилгээг нээж, хотыг шинэчлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн.<ref>{{cite web|url=http://schumacher.haifa.ac.il/templers.htm|title=Templers|access-date=27 January 2008|publisher=University of Haifa|archive-url=https://web.archive.org/web/20070701120321/http://schumacher.haifa.ac.il/templers.htm|archive-date=1 July 2007}}</ref> [[Файл:Haifa_1975.jpg|thumb|[[1875 он|1875 оны]] Хайфа хотын газрын зураг]] [[Файл:Haifa_1942.jpg|right|thumb|[[1942 он|1942 оны]] Хайфа 1:20,000]] Хайфад [[Еврей|еврейчүүдийн]] цагаачлалын анхны томоохон давалгаа [[19-р зуун|19-р зууны]] дунд үед [[Марокко|Мароккогоос]] эхэлсэн бөгөөд хэдэн жилийн дараа [[Турк|Туркээс]] цагаачид олноор ирж суурьшиж байв. [[Еврей|Еврейчүүд]] Хайфа хотын хүн амын наймны нэгийг бүрдүүлдэг байсан бөгөөд ихэнх нь тус хотын зүүн хэсэгт байрлах еврей хороололд амьдардаг байсан. Ялангуяа [[Румын|Румынаас]] ирсэн [[еврей]] цагаачдын нэлээд хэсэг нь 1880-аад онд Хайфад суурьшжээ. [[Еврей|Еврейчүүдийн]] тоо [[1900 он|1900 онд]] 1500 байсан бол [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн|Дэлхийн 1-р дайны]] өмнөхөн 3000 болж өсчээ. [[20-р зуун|20-р зууны]] эхэн үед Хайфагийн хүн ам өсөн нэмэгдэж, аж үйлдвэрийн боомт хот болон хөгжиж эхэлсэн. Жезрелийн хөндийн төмөр зам гэгддэг Хежазын төмөр замыг [[1903 он|1903]]-[[1905 он|1905 оны]] хооронд барьсан. Төмөр зам нь хотын худалдааны хэмжээг нэмэгдүүлж, ажилчид болон гадаадын худалдаачдыг татдаг байв. Хайфагийн [[Еврей|еврейчүүд]] олон тооны үйлдвэр, соёлын байгууллагуудыг байгуулсан. [[Файл:Haifa_from_hill_side_1898.jpg|thumb|Хайфа, [[1898 он]]]] === Британийн мандат === [[1918 он|1918 оны]] [[9 сарын 22|9 сарын 22-нд]] [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн эзэнт гүрний]] цэргүүд [[Назарет|Назарет руу]] явж байхад [[Турк үндэстэн|туркүүд]] Хайфаг орхиж байгаа тухай тагнуулын мэдээлэл иржээ. Британийн мандатын үед Хайфад томоохон бүтээн байгуулалтууд хийгдэв.<ref>{{cite book|author1=Michael Dumper|author2=Bruce E. Stanley|title=Cities of the Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia|url=https://books.google.com/books?id=3SapTk5iGDkC&pg=PA161|year=2007|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-57607-919-5|pages=161–}}</ref> [[Усан боомт|Боомт]] нь орлогын томоохон эх үүсвэр байв. [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] явуулсан 1922 оны тооллогоор Хайфад 9377 [[Ислам|мусульман]], 8863 [[Христ итгэл|христ]], 630 [[еврей]], бусад 164 хүн амьдарч байсан гэж тэмдэглэгджээ. Палестины 1931 оны тооллогын үеэр хүн ам нь 20,324 [[Ислам|мусульман]], 13,824 [[Христ итгэл|христ]], 15,923 [[еврей]] болж нэмэгджээ.<ref>Bosworth, C. Edmund: ''Historic Cities of the Islamic World''</ref><ref name="Census1922">Barron, 1923, p. [https://archive.org/stream/PalestineCensus1922/Palestine%20Census%20%281922%29#page/n8/mode/1up 10]</ref> [[1922 он|1922]], [[1931 он|1931 оны]] тооллогын хооронд [[Ислам|мусульман]], [[еврей]], [[Христ итгэл|христийн]] хүн амын тоо 217%, 256%, 156% тус тус өсчээ. [[1938 он|1938 онд]] Хайфад 52,000 [[еврей]], 51,000 [[Ислам|мусульман]], [[Христ итгэл|христийн]] шашинтан амьдарч байжээ.<ref>{{cite book|editor=J. B. Barron|title=Palestine: Report and General Abstracts of the Census of 1922|publisher=Government of Palestine|year=1923|at=[https://archive.org/stream/PalestineCensus1922/Palestine%20Census%20%281922%29#page/n35/mode/1up Table XI ]}}; {{cite book|editor=E. Mills|title=Census of Palestine 1931. Population of Villages, Towns and Administrative Areas|publisher=Government of Palestine|location=Jerusalem|year=1932|page=91}}</ref> Хайфагийн бүтээн байгуулалт нь [[Их Британи|Их Британийг]] [[Ойрх Дорнод|Ойрх Дорнодын]] газрын тосны гол боомт, зангилаа болгох төлөвлөгөөтэй холбоотой байв. Британийн засгийн газар боомтыг хөгжүүлж, газрын тос боловсруулах үйлдвэрүүд барьж, ингэснээр тус хотыг хүнд үйлдвэрлэлийн төв болгон хурдацтай хөгжүүлэхэд дөхөм болжээ. Хайфа нь бүрэн цахилгаанжсан анхны хотуудын нэг байв. Палестины цахилгааны компани [[1925 он|1925 онд]] Хайфагийн цахилгаан станцын нээлтийг хийснээр аж үйлдвэржилтийн үүд хаалгыг нээсэн. Улсын харьяа Палестины төмөр зам мөн Хайфад үндсэн цехүүдээ барьсан.<ref>Shamir, Ronen (2013) ''Current Flow: The Electrification of Palestine''. Stanford: Stanford University Press</ref> [[1947 он|1947 онд]] 70,910 орчим [[Арабчууд|арабууд]] (41,000 [[Ислам|мусульманчууд]] ба 29,910 [[Христ итгэл|христүүд]]), 74,230 [[Еврей|еврейчүүд]] тэнд амьдарч байжээ.<ref>{{Cite book|url=http://www.palestineremembered.com/Acre/Maps/Story574.html|title=Supplement to a Survey of Palestine|access-date=11 April 2008}}</ref> [[Файл:חיפה_-_מראה_חלקי-JNF013403.jpeg|thumb|Хайфа, [[1945 он]]]] === 1947–1948 оны Палестины иргэний дайн === [[1947 он|1947 оны]] 11-р сарын сүүлчээр НҮБ-ын Палестиныг хуваах төлөвлөгөөнд Хайфаг санал болгож буй Еврейчүүдийн улсын нэг хэсэг болгосон. Энэхүү шийдвэрийг эсэргүүцсэн [[Арабчууд|арабуудын]] эсэргүүцэл нь [[Еврей|еврейчүүд]] болон [[Арабчууд|арабуудын]] хоорондох тэмцэл болон хувирч, арванхоёрдугаар сард хэдэн арван хүн амь үрэгдэв. Хайфа хотын араб хорооллууд эмх замбараагүй байдалд байсан. Орон нутгийн Арабын үндэсний хороо нөхцөл байдлыг тогтворжуулахын тулд гарнизон зохион байгуулж, айдаст автсан оршин суугчдыг тайвшруулахыг оролдов. Хэчнээн их хүчин чармайлт гаргасан ч араб оршин суугчид еврей хорооллуудтай хил залгаа гудамжуудыг орхиж, 250 орчим араб гэр бүл Халиса хорооллыг орхисон.<ref>[[Yoav Gelber]], ''Independence Versus Nakba''; Kinneret–Zmora-Bitan–Dvir Publishing, 2004, {{ISBN|965-517-190-6}}, pp.136–137</ref> [[1947 он|1947 оны]] [[12 сарын 30|12 сарын 30-нд]] [[Иргун Цвай Леуми|Иргуний]] гишүүд Хайфа дахь Нэгдсэн боловсруулах үйлдвэрийн хаалганы гадна байсан [[Арабчууд|арабууд]] руу бөмбөг шидэж, зургаан хүн алагдаж, 42 хүн шархаджээ.<ref>{{Citation|title=The Israel/Palestine Question|author-link=Ilan Pappé|first=Ilan|last=Pappé|publisher=[[Routledge]]|year=1999|isbn=978-0-415-16947-9}}</ref> Үүний хариуд тус компанийн араб ажилчид 39 еврей ажилчныг хөнөөсөн юм. Еврей [[Хагана]] зэвсэгт бүлэглэл газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн олон араб ажиллагсдын амьдардаг арабын Балад аш-Шайх тосгонд дайралт хийв.<ref>Benny Morris, ''The Birth of the Palestinian Refugee Problem Revisited'', p101.</ref> Хайфа дахь Британийн цэргийн хүчин [[1948 он|1948 оны]] [[4 сарын 21|4 сарын 21-нд]] хотын ихэнх нутгаас гарч, боомтын байгууламжуудыг хянасаар байв. Хотын дарга Шабтай Леви болон бусад еврей удирдагчид [[Арабчууд|арабуудыг]] явахгүй байхыг уриалав.<ref>Morris, Benny (1987), ''The Birth of the Palestinian Refugee Problem, 1947–1949''. Cambridge University Press. {{ISBN|0-521-33028-9}}. Page 315. Quoting CP v/4/102, Stockwell Report. He comments: "Nor is there any evidence that a "massacre" took place in the town."</ref> [[Файл:שנות_ה-_50-.jpg|thumb|[[1950 он|1950-иад оны]] Хайфа хот]] === Израил улс === [[1948 он|1948 оны]] [[5 сарын 14|5 сарын 14-ний]] өдөр [[Израил|Израил улс]] байгуулагдсаны дараа Хайфа нь [[Израил|Израилд]] [[Еврей|еврейчүүдийн]] цагаачлах гарц болсон. [[1948 он|1948 оны]] [[Араб-Израилын дайн|Араб-Израилын дайны]] үеэр Хайфагийн хорооллууд заримдаа зөрчилдөөнтэй байсан. Дайны дараа еврей цагаачид шинэ хорооллуудад суурьшиж эхэлсэн.<ref name="autogenerated4">{{cite web|title=History since Independence|access-date=9 April 2008|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/36/c2|publisher=Haifa Municipality}}</ref> [[1953 он|1953 онд]] зам тээврийн мастер төлөвлөгөө болон ирээдүйн [[Архитектур|архитектурын]] төлөвлөгөөг гаргасан. [[Тел-Авив]] нь нийслэлийн статустай болсон бол Хайфа бүс нутгийн нийслэл болох үүргээ алдав. [[Ашдод|Ашдодод]] боомт нээгдсэн нь үүнийг улам даамжруулав. Израилын Аялал жуулчлалын яам Тиберийг аялал жуулчлалын төв болгон хөгжүүлэхэд анхаарч ажиллахад Хайфа хотын аялал жуулчлал буурчээ. Гэсэн хэдий ч Хайфагийн хүн ам 1970-аад оны эхээр 200,000-д хүрч, [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Холбоот Улсаас]] ирсэн олон тооны цагаачид хотын хүн амыг 35,000-аар нэмэгдүүлжээ. Израилын анхны өндөр технологийн парк 1970-аад онд Хайфад нээгдэв. [[Османы эзэнт гүрэн|Османы]] үеийн түүхэн олон барилга байгууламжийг нурааж, 1990-ээд онд Хуучин хотын томоохон хэсгийг нурааж, хотын захиргааны шинэ төв байгуулах ажлыг эхлүүлжээ.<ref name="Johal">{{cite web|title=Sifting Through the Ruins: Historic Wadi Salib Under Pressure.|first=Am|last=Johal|publisher=Media Monitors Network|date=18 August 2004|url=http://usa.mediamonitors.net/headlines/sifting_through_the_ruins_historic_wadi_salib_under_pressure|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20070928015832/http://usa.mediamonitors.net/headlines/sifting_through_the_ruins_historic_wadi_salib_under_pressure|archive-date=28 September 2007}}</ref> [[1999 он|1999]]-[[2003 он|2003]] онуудад [[Палестин|Палестины]] хэд хэдэн террорист халдлага Хайфад болж, 68 энгийн иргэн амиа алджээ. [[2006 он|2006 онд]] Хайфа хотыг Ливаны 2-р дайны үеэр [[Хезболлах|Хезболлах бүлэглэлийн]] 93 пуужингаар цохиж,<ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/5318424.stm|title=In focus: Haifa|access-date=9 April 2008|work=BBC News|date=6 September 2006}}</ref> 11 иргэний аминд хүрсэн. Пуужин харвасан газруудын дотор галт тэрэгний буудал, газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн цогцолбор байв.<ref>{{cite web|url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3276392,00.html|title=8 killed in rocket attack on Haifa – Israel News, Ynetnews|publisher=Ynetnews.com|date=20 June 1995|access-date=12 March 2013}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.haaretz.com/hasen/spages/840990.html|title=Katyusha rocket hit Haifa oil refineries complex during Second Lebanon War|work=Haaretz|access-date=5 May 2009}}</ref> == Хүн ам == {{Historical populations|1800|15=1972|footnote=|align=right|24=279600|23=2016|22=264407|21=2008|20=255914|19=1995|18=225775|17=1983|16=219559|14=183021|1000|13=1961|12=145140|11=1947|10=24600|9=1922|8=20000|7=1914|6=6000|5=1880|4=2000|1840|percentages=pagr}} Хайфа нь 103,000 өрх буюу 285,316 хүн амтай, [[Израил|Израилд]] хэмжээгээрээ гуравт ордог хот. Хуучин [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Холбоот Улсын]] цагаачид Хайфа хотын хүн амын 25% -ийг бүрдүүлдэг.<ref name="Stats2003">{{cite web|url=http://www.cbs.gov.il/statistical/arab_pop03e.pdf|title=The Arab Population of Israel 2003|access-date=3 January 2008|publisher=Israel Central Bureau of Statistics|archive-url=https://web.archive.org/web/20071201024709/http://www.cbs.gov.il/statistical/arab_pop03e.pdf|archive-date=1 December 2007|url-status=dead}}</ref> Израилын Статистикийн төв товчооны мэдээллээр [[арабчууд]] Хайфа хотын хүн амын 10% -ийг эзэлдэг бөгөөд ихэнх нь Вади Ниснас, Аббас, Халисса хороололд амьдардаг.<ref>Faier, Elizabeth (2005) ''Organizations, Gender, and the Culture of Palestinian Activism in Haifa, Israel: fieldwork and Palestinians in Israel New venues: nongovernmental organizations and social change Activism: support, conflict, and ideas Two tales of a city: history, space, and identity Honor, land, and protest ...'' Routledge, {{ISBN|0-415-94951-3}}</ref> 1994-2009 оны хооронд [[Тел-Авив]], [[Иерусалим|Иерусалимтай]] харьцуулахад тус хотод хүн амын тоо буурч, хөгшрөлт ихэсч байсан бөгөөд залуучууд боловсрол, ажлын байр хайхын тулд улсын төв рүү нүүсээр байгаа. Гэсэн хэдий ч шинэ төслүүд болон дэд бүтцийн шинэчлэлтийн үр дүнд хот хүн амынхаа бууралтыг зогсоож, шилжилт хөдөлгөөнийг бууруулж, хот руу чиглэсэн дотоод шилжих хөдөлгөөнийг татав. [[2009 он|2009 онд]] хотод сүүлийн 15 жилийн хугацаанд анх удаа хүн амын эерэг өсөлттэй гарчээ.<ref name="demo">{{cite web|url=http://urbaneconomics.blogspot.com/2006/12/is-haifa-aging.html|publisher=urbaneconomics.blogspot.com|title=Is Haifa Ageing?|access-date=10 February 2008|date=6 December 2006|work=Central Bureau of Statistics, Statistical Abstract of Israel, no. 56, 2005}}</ref> [[2016 он|2016 онд]] батлагдсан хөгжлийн төлөвлөгөөнд 2025 он гэхэд Хайфа хотын хүн амыг 330,000 оршин суугчидтай болгохоор зорьж байна.<ref name="globes">{{cite web|title=Haifa plans for 55,000 more residents by 2025|url=https://en.globes.co.il/en/article-new-haifa-outline-plan-55000-more-residents-by-2025-1001159957|website=Globes|language=en|date=11 August 2016}}</ref> == Газар зүй == Хайфа нь [[Газар дундын тэнгис|Газар дундын тэнгисийн]] эрэг хавиар, [[Европ]], [[Африк]], [[Ази]] тивийг холбосон түүхэн хуурай гүүр, Кишон голын аманд байрладаг.<ref>{{cite web|url=http://www.timeanddate.com/worldclock/city.html?n=1504|title=Haifa, Israel|publisher=Timeanddate.com|access-date=20 March 2008}}</ref> [[Кармел уул|Кармел уулын]] хойд энгэр, Хайфа булангийн эргэн тойронд байрладаг тус хот гурван давхаргад хуваагддаг.<ref name="tiers">{{cite web|url=http://www.tourism.gov.il/Tourism_Euk/Destinations/Haifa/general+info.htm|title=Haifa – General info|access-date=20 March 2008|publisher=Israeli Ministry of Tourism}}</ref> Хамгийн нам давхарга нь Хайфа боомтыг оролцуулаад худалдаа, аж үйлдвэрийн төв юм. Дунд түвшин нь [[Кармел уул|Кармел уулын]] энгэрт байрладаг бөгөөд хуучин хорооллуудаас бүрддэг бол дээд түвшин нь орчин үеийн хорооллуудаас бүрддэг. Хайфа нь [[Тел-Авив|Тель-Авив]] хотоос хойд зүгт 90 км зайд байрладаг бөгөөд [[Газар дундын тэнгис|Газар дундын тэнгисийн]] эргийн олон тооны наран шарлагын газруудтай.<ref>{{cite web|url=http://www.goisrael.com/NR/rdonlyres/FAEF9852-0C3C-43CD-B751-BE0C4A977000/5304/RoadDistanceChart1.pdf|title=Road Distances Chart|publisher=Israel Ministry of Tourism|access-date=20 March 2008|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080409211830/http://www.goisrael.com/NR/rdonlyres/FAEF9852-0C3C-43CD-B751-BE0C4A977000/5304/RoadDistanceChart1.pdf|archive-date=9 April 2008}}</ref>{{wide image|Haifa BW 4.JPG|1000px|Кармел уулаас авсан Хайфа хотын дэлгэмэл зураг|align-cap=center}} == Уур амьсгал == Хайфа нь халуун хуурай зун, зөөлөн бороотой өвөлтэй [[Газар дундын тэнгис|Газар дундын тэнгисийн]] уур амьсгалтай.<ref>{{cite encyclopedia|url=http://encarta.msn.com/text_761575008___2/israel.html|title=Israel|access-date=20 March 2008|encyclopedia=Encarta|archive-url=https://web.archive.org/web/20091028171259/http://encarta.msn.com/text_761575008___2/Israel.html|archive-date=28 October 2009|url-status=dead}}</ref> Гурван сард хавар ирэхэд температур нэмэгдэж эхэлдэг. Зуны дундаж температур 26°[[Цельсийн градус|C]], өвлийн улиралд 12°[[Цельсийн градус|C]]. Хайфад цас ховор ордог боловч, зарим үед өглөө 3°[[Цельсийн градус|C]] байх үед цас орох тохиолдол байдаг. Агаарын чийгшил жилийн туршид их байдаг бөгөөд бороо ихэвчлэн 9-р сараас 5-р сарын хооронд ордог. Жилийн дундаж [[хур тунадас]] нь 629 мм.{{Уур амьсгалын хүснэгт|TABELLE=|rdaug=0|nbjun=0|nbjul=0|nbaug=0|nbsep=2|nbokt=36|nbnov=93|nbdez=161|rdjan=14|rdfeb=12|rdmär=9|rdapr=4|rdmai=1|rdjun=0|rdjul=0|rdsep=1|nbapr=21|rdokt=4|rdnov=8|rddez=12|lfjan=68|lffeb=67|lfmär=63|lfapr=61|lfmai=63|lfjun=74|lfjul=80|lfaug=82|lfsep=74|lfokt=67|lfnov=59|nbmai=5|nbmär=71|DIAGRAMM TEMPERATUR=rechts|hmokt=36.3|DIAGRAMM NIEDERSCHLAG=deaktiviert|DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE=200|QUELLE=|Überschrift=|Ort=Хайфа|hmjan=23.6|hmfeb=26.2|hmmär=32.9|hmapr=36.6|hmmai=39.0|hmjun=38.9|hmjul=36.6|hmaug=34.9|hmsep=38.9|hmnov=30.0|nbfeb=128|hmdez=28.3|lmjan=−0.3|lmfeb=1.3|lmmär=1.0|lmapr=4.2|lmmai=10.1|lmjun=11.5|lmjul=16.7|lmaug=18.1|lmsep=15.9|lmokt=8.8|lmnov=5.1|lmdez=2.5|nbjan=166|lfdez=65}} == Эдийн засаг == [[Файл:Haifa_Refinery_by_David_Shankbone.jpg|thumb|Хайфагийн газрын тос боловсруулах үйлдвэр]] [[Файл:Matam_hi-tech_park_(Haifa).jpg|thumb|Шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэлийн төв Матам]] Израилын "Хайфа ажилладаг, [[Иерусалим]] залбирдаг, [[Тел-Авив]] хөгжилддөг" гэсэн нийтлэг үг Хайфа нь ажилчид, аж үйлдвэржсэн хот гэдгээрээ нэр хүндтэй болохыг нотолж байна.<ref>{{Cite news|title=Tel Aviv: "Haifa works, Jerusalem prays, and Tel Aviv plays"|url=https://www.telegraph.co.uk/travel/middleeast/israel/721623/Tel-Aviv-%22Haifa-works,-Jerusalem-prays,-and-Tel-Aviv-plays%22.html|access-date=23 March 2008|work=The Daily Telegraph|location=London|date=14 November 2000|archive-url=https://web.archive.org/web/20080415113817/http://www.telegraph.co.uk/travel/middleeast/israel/721623/Tel-Aviv-%22Haifa-works%2C-Jerusalem-prays%2C-and-Tel-Aviv-plays%22.html|archive-date=15 April 2008|url-status=dead}}</ref> Хайфа хотын аж үйлдвэрийн бүс нь хотын зүүн хэсэгт, [[Кишон гол|Кишон голын]] эргэн тойронд байрладаг. Энд Израилын газрын тос боловсруулах хоёр үйлдвэрийн нэг болох Хайфа газрын тос боловсруулах үйлдвэр байрладаг (нөгөө үйлдвэр нь [[Ашдод|Ашдодод]] байрладаг). Хайфа газрын тос боловсруулах үйлдвэр жилд 9 сая тонн (66 сая [[баррель]]) түүхий нефть боловсруулдаг.<ref name="foundation">{{cite web|url=http://www.haifa-foundation.org/haifa_today.htm|title=Haifa Today|access-date=21 March 2008|publisher=Haifa Foundation|archive-url=https://web.archive.org/web/20080415062842/http://www.haifa-foundation.org/haifa_today.htm|archive-date=15 April 2008|url-status=dead}}</ref> 1930-аад онд баригдсан өнөө үед ашиглагдаагүй, 80 метрийн өндөртэй хөргөгч цамхаг нь Британийн мандатын үед баригдсан хамгийн өндөр барилга байв.<ref>{{cite web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=haifaoilrefinerycoolingtowers-haifa-israel|title=Haifa Oil Refinery Cooling Towers|access-date=17 February 2008|publisher=Emporis.com}}</ref> Матам (Merkaz Ta'asiyot Mada - Scientific Industries Center гэсэн үг) нь [[Израил|Израилын]] хамгийн том, хамгийн эртний бизнес парк бөгөөд тус хотын өмнөд хэсэгт байрладаг бөгөөд Израил болон олон улсын өндөр технологийн компаниудын олон тооны үйлдвэр, судалгаа, шинжилгээний байгууламжийг байрлуулдаг: [[Apple]], [[Amazon.com|Amazon]], Abbot, Cadence, [[Intel]], IBM, Magic Leap, [[Microsoft]], Motorola, [[Google]], Yahoo!, Elbit, CSR, Philips, PwC, Amdocs гэх мэт.<ref>{{cite web|url=http://www.american.edu/carmel/ab5293a/Casestudy/Israel/israel.htm|title=Israel|publisher=American.edu|access-date=17 February 2008}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.haifa.il.ibm.com|title=IBM Haifa Labs|access-date=27 January 2008|publisher=IBM Haifa Labs|archive-url=https://web.archive.org/web/20080308204625/http://www.haifa.il.ibm.com/|archive-date=8 March 2008|url-status=dead}}</ref> Хайфагийн худалдааны төвүүд нь Хуцот Хамифратц, Хорев Центр Молл, Панорама Центр, Кастра Центр, Колони Центр (Лев Ха-Мошава), Ханеви'им Тауэр Молл, Каньон Хайфа, Лев Хамифратц Молл, Гранд Каньон юм. [[2010 он|2010 онд]] Монокл сэтгүүл Хайфаг бизнесийн хамгийн ирээдүйтэй, дэлхийн хамгийн том хөрөнгө оруулалтын боломж бүхий хотоор тодруулсан. Хайфа хотын захиргаа зам, дэд бүтцэд 350 гаруй сая доллар зарцуулсан бөгөөд барилга барих зөвшөөрлийн тоо өмнөх хоёр жилд 83 хувиар өссөн байна.<ref name="Monocle">{{cite web|url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3988794,00.html|title=Haifa: Greatest business potential|publisher=Ynetnews.com|date=20 June 1995|access-date=24 March 2013}}</ref> [[2014 он|2014 онд]] Тел-Авивын Хөрөнгийн биржтэй өрсөлдөхүйц технологид суурилсан хөрөнгийн бирж байгуулна гэж зарласан.<ref>{{cite web|url=http://www.globes.co.il/en/article-haifa-plans-technology-stock-market-1000963887|title=Archived copy|access-date=2015-12-10|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20151222081450/http://www.globes.co.il/en/article-haifa-plans-technology-stock-market-1000963887|archive-date=22 December 2015}}</ref> Хайфа хотын захиргаа хотыг Хойд Израилын аялал жуулчлалын төв болгохоор зорьж байгаа бөгөөд тэндээс аялагчид өдөржингөө [[Акко]], [[Назарет]], [[Тибери]], Галиль зэрэг газруудаар аялах боломжийг олгохоор зорьж байна.<ref name="hotels">{{cite web|url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4319604,00.html|title=Dozens of hotels planned in Haifa|publisher=Ynetnews.com|date=20 June 1995|access-date=12 March 2013}}</ref> 7.75 акр талбай дээр 85,000 метр квадрат талбай бүхий таван барилгыг багтаасан шинэ амьдралын шинжлэх ухааны аж үйлдвэрийн паркийг Матам аж үйлдвэрийн парктай зэрэгцүүлэн барьж байна.<ref>{{cite web|url=http://www.globes.co.il/serveen/globes/docview.asp?did=1000756854&fid=1124|title=Building to begin on Haifa life sciences park|work=Globes|date=13 June 2012|access-date=24 March 2013}}</ref> === Аялал жуулчлал === [[2005 он|2005 онд]] Хайфа хотод нийт 1462 өрөө бүхий 13 зочид буудал байжээ.<ref name="tourism">{{cite web|url=http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/Tourism/Y2005/Download/Tourism2005.pdf|title=Hotels and Tourism|work=Haifa Statistical Yearbook|publisher=Haifa Municipality|access-date=14 February 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080226230016/http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/Tourism/Y2005/Download/Tourism2005.pdf|archive-date=26 February 2008|url-status=dead}}</ref> Тус хот нь 17 километр эргийн шугамтай бөгөөд үүнээс 5 километр наран шарлагын газар юм.<ref name="leisure">{{cite web|url=http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/LeisureActivity/Y2004/Download/LeisureActivityDL.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20070330013119/http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/LeisureActivity/Y2004/Download/LeisureActivityDL.pdf|url-status=dead|archive-date=30 March 2007|title=Leisure Activity|work=Haifa Statistical Yearbook|publisher=Haifa Municipality|page=56|access-date=14 February 2008}}</ref> Хайфагийн аялал жуулчлалын гол үзмэр нь [[Бахайн ертөнцийн төв ордон|Бахайн ертөнцийн төв]] бөгөөд Бабын алтан бөмбөгөр сүм, хүрээлэн буй орчны цэцэрлэгүүд байдаг.<ref>{{cite web|url=http://terraces.bahai.org/terraces.en.html|title=Terraces of the Shrine of the Bab|access-date=11 April 2008}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bahai.org/dir/bwc|title=Baha'i World Center|access-date=20 March 2008|publisher=[[Baháʼí International Community]]}}</ref> [[2005 он|2005]]-[[2006 он|2006 оны]] хооронд 86,037 хүн бурхан шүтлэгт зочилжээ. [[2008 он|2008 онд]] [[Бахайн ертөнцийн төв ордон|Бахайн цэцэрлэгүүдийг]] [[ЮНЕСКО|ЮНЕСКО-гийн]] дэлхийн өвд бүртгэжээ. Хайфа хотын захиргааны захиалгаар [[2007 он|2007 онд]] гаргасан тайланд илүү олон зочид буудал, Хайфа-[[Акко]]-Кесарийн хоорондох гаталга онгоцны шугам барих, боомтын баруун бэхэлгээг амралт, зугаа цэнгэлийн бүс болгон хөгжүүлэх, орон нутгийн нисэх онгоцны буудал, боомтыг өргөтгөх шаардлагатай байгааг дурджээ.<ref>{{cite web|url=http://www.haaretz.com/hasen/spages/864746.html|title=Making Haifa into an international tourist destination|date=30 May 2007|access-date=10 March 2008|work=Haaretz}}</ref> == Урлаг ба соёл == [[Файл:South_Dado_Beach_-_Hof_HaCarmel_-_Haifa_(1506044661).jpg|left|thumb|Дадо далайн эрэг дагуух зугаалгын газар]] [[Файл:Folk_dancing_in_Dado_Beach,_Haifa_2015.JPG|thumb|Ардын бүжиг]] Хайфа нь боомт, аж үйлдвэрийн хотын дүр төрхтэй хэдий ч хойд Израилын соёлын төв юм. 1950-иад оны үед хотын дарга [[Абба Хуши]] зохиолч, яруу найрагчдыг хот руу нүүхийг уриалахад онцгой хүчин чармайлт гаргаж, тус улсад байгуулагдсан анхны хотын театр болох Хайфа театрыг байгуулжээ.<ref name="culture">{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng//modules/article/view.category.php/19|title=Culture & Leisure|publisher=Tour-Haifa.co.il|access-date=18 February 2008}}</ref> Хотын бусад театруудад Кригерийн урлагийн төв, Раппапортын урлаг соёлын төв багтдаг. Конгрессийн төв нь үзэсгэлэн, концерт, тусгай арга хэмжээ зохион байгуулдаг.<ref>{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c19/148|title=The Congress Center|publisher=Haifa Municipality|access-date=2 April 2008}}</ref> [[1975 он|1975 онд]] байгуулагдсан Хайфа кино театрт суккотын баярын өдрүүдэд жил бүр Хайфагийн олон улсын кино наадам болдог.<ref>{{cite web|url=http://www.haifasymphony.co.il/eabout.asp|title=Haifa Symphony|access-date=20 January 2008|publisher=Haifa Symphony|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20071217224625/http://www.haifasymphony.co.il/eabout.asp|archive-date=17 December 2007}}</ref> Хайфа нь 29 [[Кино театр|кино театртай]]. Тус хот орон нутгийн "Едиот Хайфа" сонинг эрхлэн гаргадаг бөгөөд өөрийн Хайфа радио станцтай. Израилын [[араб хэл]] дээр гардаг Аль-Иттихад, Аль-Мадина сонинууд мөн Хайфад байрладаг. 1990-ээд оны үед Хайфа хотод [[Боб Дилан]], Ник Кэйв, Блур, П.Ж.Харви нарын оролцсон Хайфа рок & блюз фестивалийг зохион байгуулж байжээ. === Музей === [[Файл:P1190557_-_בית_הטכניון_ההיסטורי_-_החצר.JPG|thumb|Үндэсний шинжлэх ухааны музей, Хайфа]] Хайфа нь арав гаруй музейтэй.<ref name="museums">{{cite web|url=http://www.get2israel.com/Destinations/haifa.aspx|title=Haifa Museums|publisher=Get2Israel.com|access-date=18 February 2008|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080229091637/http://www.get2israel.com/Destinations/haifa.aspx|archive-date=29 February 2008}}</ref> Хамгийн алдартай музей бол Израилын Шинжлэх ухаан, технологи, сансар судлалын үндэсний музей бөгөөд [[2004 он|2004 онд]] бараг 150,000 хүн музейг зочилсон байна. Энэхүү музей нь Хадар хорооллын Технионы хуучин барилгад байрладаг. Японы уран зургийн Тикотины музей нь зөвхөн [[Японы урлагт]] зориулагдсан [[Ойрх Дорнод|Ойрх Дорнодын]] цорын ганц музей юм. Хайфад орших бусад музейд Эртний түүхийн музей, Үндэсний далайн музей ба Хайфа хотын музей, Хехтийн музей, Дагоны археологийн үр тариа боловсруулах музей, Төмөр замын музей, Нууц цагаачдын болон тэнгисийн цэргийн музей багтдаг. Зураач Херманн Струкийн хуучин гэр, студи нь одоо Херманн Струкийн музей болжээ.<ref>{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c21/123|title=The Mane Katz Museum|access-date=25 January 2008|publisher=Tour-Haifa.co.il}}</ref> Ган Ха-Эм цэцэрлэгт хүрээлэн дэх Хайфагийн амьтны хүрээлэнд одоо [[Израил|Израил улсад]] устаж үгүй болсон Сирийн хүрэн баавгай бүхий жижиг амьтдын цуглуулга байдаг. == Засгийн газар == [[1940 он|1940 онд]] анхны еврей хотын даргаар Шабтай Леви сонгогдов. Левигийн хоёр орлогч нь [[Арабчууд|араб]] (нэг нь [[Ислам|мусульман]], нөгөө нь [[Христ итгэл|христийн]] шашинтай) байсан бөгөөд зөвлөлийн үлдсэн хэсэг нь дөрвөн [[еврей]], зургаан [[Арабчууд|арабаас]] бүрдсэн байв.<ref name="govt">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=kUOK3a6hAMsC&q=haifa+municipality&pg=PA129|title=Mixed Towns, Trapped Communities: Historical Narratives, Spatial Dynamics|last=Daniel Monterescu|first=Dan Rabinowitz|pages=113–132|publisher=Ashgate Publishing, Ltd.|access-date=26 July 2009|isbn=978-0-7546-4732-4|year=2007}}</ref> Өнөөдөр Хайфаг хотын дарга [[Эйнат Калиш-Ротем]] тэргүүтэй 12 дахь хотын зөвлөл удирдаж байна. Хотын сонгуулийн үр дүн нь Кнессетийн сонгуультай адил зөвлөлийн бүрэлдэхүүнийг шийддэг. Хотын зөвлөл нь хотод хууль тогтоох зөвлөл бөгөөд туслах хууль батлах бүрэн эрхтэй.<ref name="council">{{cite web|url=http://www.haifa.muni.il/Cultures/he-IL/Municipality/Management/CityCouncil/|archive-url=https://web.archive.org/web/20080117042303/http://www.haifa.muni.il/Cultures/he-IL/Municipality/Management/CityCouncil/|archive-date=17 January 2008|title=City Council Overview|language=he|publisher=Haifa Municipality}}</ref> [[2003 он|2003 онд]] сонгогдсон 12 дахь зөвлөл 31 гишүүнтэй бөгөөд либерал Шинуй-Ногоонууд хамгийн олон суудал авсан (6), [[Ликуд]] 5 суудалтай хоёрт орсон.<ref name="councillors">{{cite web|url=http://www.haifa.muni.il/Cultures/he-IL/Municipality/Management/CityCouncil/members.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20080117045014/http://www.haifa.muni.il/Cultures/he-IL/Municipality/Management/CityCouncil/members.htm|archive-date=17 January 2008|title=Members of the 12th City Council|language=he|publisher=Haifa Municipality}}</ref> === Хотын дарга нар === [[Файл:PikiWiki_Israel_6692_haifa_city_hall.jpg|thumb|Хотын захиргаа]] {{Div col}} * [[Наджиб Эффенди аль-Ясин]] (1873–77) * [[Ахмад Эффенди Джалаби]] (1878–81) * [[Мустафа Бей аль-Салих]] (1881–84) * [[Мустафа Паша аль-Халил]] (1885–1903) * [[Джамиль Садик]] (1904–10) * [[Рифат аль-Салах]] (1910–11) * [[Ибрахим аль-Халил]] (1911–13) * [[Абд аль-Рахман аль-Хадж]] (1920–27) * [[Хасан Бей Шукри]] (1914–20, 1927–40) * [[Шабтай Леви]] (1940–51) * [[Абба Хуши]] (1951–1969) * [[Моше Флиманн]] (1969–1973) * [[Йосеф Альмоги]] (1974–1975) * [[Йерухам Цейсель]] (1975–1978) * [[Ари Гурель]] (1978–1993) * [[Амрам Мицна]] (1993–2003) * [[Гиора Фишер]] (түр хотын дарга, 2003) * [[Йона Яхав]] (2003–2018) * [[Эйнат Калиш-Ротем]] (2018–одоо үе) {{Div col end}} == Эмнэлгийн байгууламж == [[Файл:Rambam_Health_Care_Campus_Main_Building.JPG|thumb|Рамбам эрүүл мэндийн төв]] [[Файл:Haifa_U_Rabin_Building.jpg|thumb|[[Хайфагийн их сургууль|Хайфа их сургууль]], Рабин барилга]] Хайфа хотын эрүүл мэндийн байгууллагууд нийт 4000 эмнэлгийн ортой.<ref>{{cite web|url=http://www.rambam.org.il/Home+Page/Research/default.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20071108234444/http://www.rambam.org.il/Home+Page/Research/default.htm|url-status=dead|archive-date=8 November 2007|title=research at rambam|publisher=Rambam.org.il|access-date=5 May 2009}}</ref> Хамгийн том эмнэлэг бол 2004 онд 78000 хүн хэвтэн эмчлүүлсэн 900 ортой, засгийн газрын мэдэлд байдаг Рамбам эмнэлэг юм.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/5197326.stm|title=Haifa hospital in the firing line|first=Raffi|last=Berg|work=BBC News|date=20 July 2006|access-date=5 January 2010}}</ref> Бнай-Цион эрүүл мэндийн төв, Кармел эмнэлэг тус бүр 400 ортой. Хайфа нь 20 гэр бүлийн эрүүл мэндийн төвтэй. 2004 онд Хайфад байдаг эмнэлэгүүдэд нийт 177.478 хүн хэвтэн эмчлүүлсэн байна. Рамбам эрүүл мэндийн төв нь 2006 онд Ливаны хоёрдугаар дайны үеэр галын шууд шугаманд байсан тул өвчтөнүүдээ хамгаалахын тулд тусгай урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авах шаардлагатай болсон.<ref>{{Cite news|url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3287614,00.html|title=Haifa hospital goes underground|work=Ynetnews|access-date=18 February 2008|date=7 August 2006|first=Ahiya|last=Raved}}</ref> == Боловсрол == Хайфад олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн хоёр их сургууль, хэд хэдэн коллеж байрладаг. [[Хайфагийн их сургууль|Хайфа их сургууль]] нь 1963 онд байгуулагдсан бөгөөд Кармел уулын оргилд байдаг. 30 давхар Эшкол цамхгийн дээд давхарт Израилын хойд хэсгийг дэлгэмэл байдлаар харуулдаг. Археологи, уран зургийн чухал цуглуулгатай Хехтийн музей нь [[Хайфагийн их сургууль|Хайфа их сургуулийн]] кампуст байрладаг. [[Технион - Израилын технологийн дээд сургууль]] нь 1912 онд байгуулагдсан. 18 факультет, 42 эрдэм шинжилгээний хүрээлэнтэй. Анхны байрлаж байсан барилгад одоо Хайфагийн шинжлэх ухааны музей байрладаг. Израилын анхны технологийн ахлах сургууль болох Босмат нь 1933 онд Хайфа хотод байгуулагдсан.<ref>{{Cite news|url=http://www.haaretz.com/hasen/spages/894017.html|title=The closing of a dream come true|access-date=25 January 2008|work=Haaretz}}</ref> 2006–2007 оны байдлаар Хайфа 70 бага сургууль, 23 дунд сургууль, 28 ахлах сургууль, 8 мэргэжлийн дунд сургуультай байв. Хайфа хотын цэцэрлэгт 5133, бага сургуульд 2081, дунд сургуульд 7911, ахлах сургуульд 8072, мэргэжлийн дунд сургуульд 2646, бүрэн дунд сургуулийн 2068 сурагч хичээллэж байв.<ref name="edu">{{cite web|url=http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/Education/Y2007/Download/EducationDL.pdf|title=Education|access-date=14 February 2008|date=1 June 2007|publisher=Haifa Municipality|work=Haifa Statistical Yearbook 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20080226230026/http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/Education/Y2007/Download/EducationDL.pdf|archive-date=26 February 2008|url-status=dead}}</ref> Оюутнуудын 86% нь [[Еврей хэл|еврей хэлээр]] ярьдаг, 14% нь [[Араб хэл|араб]] сургуулиудад сурч байсан. 2004 онд Хайфа хот нийт 367.323 ширхэг ном хадгалдаг 16 хотын номын сантай.<ref>{{cite web|last=Ratner|first=David|url=http://www.haaretz.com/print-edition/business/haifa-s-christian-schools-lead-the-league-1.123464|title=Haifa's Christian schools lead the league|work=Haaretz|date=25 May 2004|access-date=24 March 2013}}</ref> == Тээвэр == === Нийтийн тээвэр === [[Файл:Haifa_cable_car.jpg|thumb|Кармел уулаас Бат Галим руу бууж буй кабель машин]] Хайфад зургаан төмөр замын өртөө, Кармелит, одоогоор [[Израил|Израилын]] цорын ганц метроны систем үйлчилдэг. [[Израил|Израилын]] төмөр замын [[Нагария]]-[[Тел-Авив|Тел-Авивын]] эрэг орчмын төмөр замын гол шугам Хайфагийн булангийн эргээр дайран өнгөрдөг бөгөөд хотын дотор зургаан буудалтай. Баруун өмнөөс зүүн хойд чиглэлд эдгээр станцууд нь: Хайфа Хоф Ха-Кармел, Хайфа Бат-Галим, Хайфа Мерказ Ха-Шмона, Ха-Мифрац Централ, Хутзот Ха-Мифратц, Кирьят-Хайм. Хайфагаас [[Тел-Авив]], [[Бен-Гурион олон улсын нисэх буудал|Бен-Гурион олон улсын нисэх онгоцны буудал]], [[Нагария]], [[Акко]], [[Кирьят-Моцкин]], [[Биньямина]], [[Лод]], [[Рамла]], [[Бейт Шемеш]], [[Иерусалим]] болон бусад байршил руу шууд галт тэрэг явдаг. Хайфагийн хот хоорондын автобусны холболтыг зөвхөн хоёр терминал ажиллуулдаг Egged автобус компани гүйцэтгэдэг: * Ха-Мифрац төв автобусны буудал, Ха-Мифрац төв төмөр замын буудлын хажууд * Хайфа Хоф Ха-Кармелийн төмөр замын буудалтай залгаа Хайфа Хоф Ха-Кармелийн төв автобусны буудал Тус улсын хойд хэсэгт байрлах шугамууд Ха-Мифрац төв автобусны буудлыг ашигладаг бөгөөд тэдгээрийн хамрах хүрээ нь [[Израил|Израилын]] хойд хэсгийн ихэнх хотуудыг хамардаг. Өмнө зүг рүү чиглэсэн шугамууд Хайфа Хоф Ха-Кармелийн төв автобусны зогсоолыг ашигладаг. [[Файл:The_New_Carmelit_08-10-2018.jpg|left|thumb|Кармелит нь газар доорхи төмөр зам бөгөөд одоогоор Израилын цорын ганц метроны систем юм]] Хайфа Хоф Ха-Кармелийн төв автобусны буудлаас шууд хүрэх газрууд нь [[Тел-Авив]], [[Иерусалим]], [[Эйлат]], [[Раанана]], [[Нетания]], [[Хадера]], [[Зихрон-Яаков]], Атлит, [[Тират-Кармель]], [[Бен-Гурион олон улсын нисэх буудал|Бен-Гурион олон улсын нисэх онгоцны буудал]] орно. Автобусны шугамууд бямба гарагийн өглөөнөөс хойш хот даяар хөнгөлөлттэй хуваарийн дагуу ажилладаг. 2008 оны зуны туршид эдгээр шугамууд долоо хоногт 7 шөнө ажилласан. Хайфа нь [[Израил|Израилын]] зуны цагт бямба гарагт далайн эрэг рүү автобусаар үйлчилдэг цорын ганц хот юм. [[Файл:Port_of_Haifa_2752-1.jpg|thumb|Хайфа хотын боомт]] Хайфагийн газар доорхи төмөр замын системийг Кармелит гэдэг. Энэ бол Парис талбайгаас Кармел уулын Ган Ха-Эм хүртэл явдаг төмөр зам дээрх газар доорхи фуникуляр юм.<ref>{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c10/159|title=The Carmelit|access-date=19 February 2008|publisher=Tour-Haifa.co.il}}</ref> Нэг зам, зургаан өртөө, хоёр галт тэргээр дэлхийн хамгийн богино метроны шугамаар Гиннесийн номонд бичигджээ. === Агаар болон далайн тээвэр === [[Хайфа нисэх онгоцны буудал]] нь [[Тел-Авив]], [[Эйлат]] руу нисэх дотоодын нислэгүүд болон [[Кипр]], [[Грек]], [[Йордан]] руу олон улсын нислэгийн нислэг үйлддэг. Хайфа хотоос нислэг үйлддэг онгоцууд нь Аркия, Исраир юм. Хөлөг онгоцнууд Хайфа боомтоос Зүүн Газар дундын тэнгис, Өмнөд Европ, Хар тэнгисийн чиглэлүүд хүртэл үйлчилдэг. === Зам === Хайфа ба тус улсын төв лүү аялахад далайн эргийн дагуух гол хурдны авто зам болох хурдны зам 2-оор дамжин өнгөрөх боломжтой. 4-р хурдны зам нь Хайфагийн хойд эрэг дагуу, мөн хурдны зам 2-оос урагш, дотогшоо урсдаг. Өмнө нь Хайфагийн хойд талын хурдны замын дагуух хөдөлгөөн хотын төв хэсгээр дайрч өнгөрөх ёстой байв. [[2010 он|2010 оны]] [[12 сарын 1|12-р сарын 1-ний]] өдөр нээгдсэн Кармелийн хонгилууд энэ хөдөлгөөнийг Кармел уулын доогуур чиглүүлж хотын төвийн түгжрэлийг бууруулж байна.<ref>{{cite web|url=http://ppp.mof.gov.il/Mof/PPP/MofPPPTopNavEnglish/MofPPPProjectsEnglish/PPPProjectsListEng/TashtiotTaburaEng/Carmeltunnels/|title=Carmel Tunnels|publisher=Israel MOF|access-date=22 February 2008|url-status=dead|archive-url=https://archive.today/20120712130111/http://ppp.mof.gov.il/Mof/PPP/MofPPPTopNavEnglish/MofPPPProjectsEnglish/PPPProjectsListEng/TashtiotTaburaEng/Carmeltunnels/|archive-date=12 July 2012}}</ref> == Спорт == [[Файл:SammyOferSTD.jpg|thumb|Сами Офер цэнгэлдэх хүрээлэн]] Хайфагийн гол цэнгэлдэх хүрээлэнгүүд нь: [[УЕФА|УЕФА-гийн]] баталсан 30,780 хүний суудалтай Сами Офер цэнгэлдэх хүрээлэн, Томас Д'Александро цэнгэлдэх хүрээлэн, Неве Шаанань Атлетик цэнгэлдэх хүрээлэн. Тус хотын хөлбөмбөгийн хоёр гол клуб нь одоогоор [[Израилын Премьер Лиг|Израилын Премьер Лигт]] тоглож байгаа Маккаби Хайфа, Хапоэл Хайфа нар юм. Маккаби Израилд арван хоёр түрүүлсэн бол Хапоэл нэг түрүүлсэн. Тус хотод Израилын хөлбөмбөгийн Лигийн нэг хэсэг болох [[Йокнеам цэнгэлдэх хүрээлэн|Йокнеам цэнгэлдэх хүрээлэнд]] тоглодог Америкийн Хайфа Андердогс хэмээх хөлбөмбөгийн клуб байдаг. Лигийн анхны улирлын аварга шалгаруулах тэмцээнд баг нь хожигдсон боловч [[2005 он|2005 онд]] Израилын хөлбөмбөгийн лигтэй нэгдсэн Америкийн хөлбөмбөгийн Израилын бүрэлдэхүүнд багтаж нэг цол хүртсэн. Хайфа Хоукс бол Хайфа хотоос гаралтай [[Хоккей|хоккейн]] баг юм. [[1996 он|1996 онд]] тус хот салхин сэнтийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнийг зохион байгуулсан. == Ах дүү хотууд == Одоогийн байдлаар:<ref>{{cite web|title=Secretary General / Foreign Relations|url=https://www.haifa.muni.il/English/MayorsOffice/Pages/CitySecretary-.aspx|website=haifa.muni.il|publisher=Haifa|access-date=2020-01-30}}</ref> * {{flagicon|Украйн}} [[Украин|Украины]] [[Одесса]] — 1992 он * {{flagicon|Америкийн Нэгдсэн Улс}} [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]], [[Массачусеттс]], [[Бостон]] — 1999 он * {{flagicon|Америкийн Нэгдсэн Улс}} [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]], [[Калифорни]], [[Сан-Франциско]] — 1984 он * {{flagicon|Америкийн Нэгдсэн Улс}} [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]], [[Флорида]], [[Форт-Лодердейл]] — 2002 он * {{flagicon|Их Британи}} [[Их Британи]], [[Портсмут]] — 1962 он * {{flagicon|Их Британи}} [[Их Британи]], [[Ньюкасл апон Тайн|Ньюкасл]] — 1980 он * {{flagicon|Итали}} [[Итали]], [[Турин]] — 1997 он *{{flagicon|Дани}} [[Дани]], [[Ольборг]] — 1972 он * {{flagicon|Бельги}} [[Бельги]], [[Антверпен]] — 1986 он * {{flagicon|Герман}} [[Герман]], [[Бремен]] — 1978 он * {{flagicon|Герман}} [[Герман]], [[Дюссельдорф]] — 1988 он * {{flagicon|Герман}} [[Герман]], [[Майнц]] — 1987 он * {{flagicon|Герман}} [[Герман]], [[Эрфурт]] — 2000 оны * {{flagicon|Франц}} [[Франц]], [[Марсель]] — 1962 он * {{flagicon|Кипр}} [[Кипр]], [[Лимасол]] — 2000 он * {{flagicon|Хятад}} [[Хятад]], [[Шанхай]] — 1994 он * {{flagicon|Филиппин}} [[Филиппин]], [[Манила]] — 1971 он * {{flagicon|Өмнөд Африк}} [[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс|Өмнөд Африк]], [[Кейптаун]] * {{flagicon|Аргентин}} [[Аргентин]], [[Росарио]] — 1988 он * {{flagicon|Орос}} [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Санкт-Петербург]] — 2008 он * {{flagicon|Хятад}} [[Хятад]], [[Чөндү|Чөнду]] — 2013 он == Зургийн цомог == <gallery widths="180" heights="180" perrow="6"> Файл:Haifa genel0301.jpg|Кармел уулын баруун энгэр ба худалдаа, ажил эрхлэлтийн бүс Матам, "Каньон Азриели Хайфа" худалдааны төв, Конгрессийн төв. Файл:Technion – Israel Institute of Technology19.jpg|Технионы кампус Файл:Eshkol tower haifa u.jpg|[[Хайфа их сургууль]], Эшкол цамхаг Файл:Matam hi-tech park (Haifa).jpg|Шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэлийн төв Матам Файл:Haifa Convention Center09 April2013.JPG|Хурлын төв Файл:Метронит..jpg|Метронит Файл:Lev Hamifratz-Citymall.JPG|Синемол худалдааны төв Файл:Haifa South Haifa Mall OIC.jpg|«Каньон Азриэли Хайфа» худалдааны төв Файл:Karmelit.jpg|Кармелит Файл:Carmel Tunnels, Check Post entrance 1.JPG|Кармелын хонгил Файл:Hof Hacarmel IMG 9919.JPG|Леонардо зочид буудал Файл:Port of Haifa 2752-1.jpg|Хайфагийн боомт Файл:Port of Haifa - aerial view.jpg|Хайфа булан Файл:Downterraces.jpg|Бахай цэцэрлэгээс харагдах үзэмж Файл:MerkazitHaMifrtaz b.jpg|[[Израил|Израилын]] хамгийн том тээврийн төв «Мерказит ха-Мифрац» </gallery> == Цахим холбоос == {{Commonscat|Haifa|Хайфа}} {{Wikinews|Haifa|Хайфа}} {{Wikivoyage|Haifa|Хайфа}} == Эшлэл == <references responsive="" /> {{Израилын хот}} {{Хайфа дүүрэг}} [[Ангилал:Хайфа| ]] [[Ангилал:Далайн боомттой суурин]] [[Ангилал:Их-, дээд сургуультай хот]] [[Ангилал:Хайфа дүүргийн хот]] [[Ангилал:Хайфа дүүрэг]] [[Ангилал:Израилын хот]] 2jxhnruww6vjd8i8vcm0dsjd6w5gi24 0 106242 709078 704920 2022-08-20T15:59:08Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Нетания | native_name = {{Lang|he|{{Script/Hebrew|נְתַנְיָה}}|rtl=yes}} | settlement_type = [[Израилын хотын жагсаалт|Хот]] | image_skyline = צילום מהאויר של נתניה - עיר ימים 02.jpg | image_flag = Flag of Netanya.svg | image_blank_emblem = [[File:NetanyaCoa.svg|60px]] | blank_emblem_type = Сүлд | pushpin_map_alt = | pushpin_map = Israel center ta | pushpin_mapsize = | pushpin_label_position = | pushpin_map_caption = Нетаниягийн байршил | coordinates = {{coord|32|19|43|N|34|51|24|E|region:IL|display=inline,title}} | subdivision_type = [[Дэлхийн улс орны нэрс|Улс]] | subdivision_name = {{flag|Израил}} | subdivision_type1 = | subdivision_name1 = | subdivision_type2 = [[Израилын дүүргүүд|Дүүрэг]] | subdivision_name2 = [[Израилын төв дүүрэг|Төв]] | established_title = Байгуулагдсан | established_date = 1929 оны 2 сарын 18 | leader_title = Хотын дарга | leader_name = [[Мириам Файерберг|Мириам Файерберг-Икар]] | total_type = Нийт | area_total_km2 = 34750 | population_footnotes = {{Israel populations|reference}} | population_total = 228,204 | population_as_of = 2022 | population_density_km2 = 6,600 | blank_name_sec1 = Нэрийн утга | blank_info_sec1 = [[Натан Штраус]]ын нэрээр нэрлэсэн }} '''Нетания''' (еврей. נְתַנְיָה) нь [[Израил|Израилын]] [[Израилын төв дүүрэг|Төв тойргийн]] хойд хэсэгт оршдог хот. Энэ хот нь [[Тел-Авив|Тел-Авив хотоос]] хойд зүгт 30 км, [[Хайфа|Хайфа хотоос]] өмнө зүгт 56 километрийн зайд оршдог. Нетания хотыг 20-р зууны эхэн үеийн Америкийн алдарт еврей худалдаачин, хүмүүнлэгийн зүтгэлтэн [[Натан Штраус]]ын нэрээр нэрлэжээ. 14 км урттай наран шарлагын газар нь уг хотыг жуулчдын дунд алдартай болгосон. [[2019 он|2019 онд]] энэ хотод 221,353 хүн оршин сууж байна, [[Израил|Израилд]] хэмжээгээрээ 7-д ордог. Нетания хотоос 10 км-ийн зайд оршдог хотын бүс нутагт амьдардаг 150 мянган хүнд энэ хот бүс нутгийн төв болдог. Хотын даргаар Мирьям Файерберг ажиллаж байна. == Түүх == [[Файл:VIEW_OF_ZION_SQUARE_IN_NETANYA._כיכר_ציון_בנתניה.D25-071.jpg|thumb|250x250px|Ционы гудамж, Нетания, [[1939 он]]]] Нетанияг [[Зихрон-Яаков|Зихрон-Яаковд]] байрладаг Бней-Биньямин нийгэмлэгийн гишүүд байгуулсан. Хотыг Мэйси Их Дэлгүүрийн эзэмшигч<ref>{{cite encyclopedia|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/568492/Nathan-Straus|title=Nathan Straus|encyclopedia=Encyclopaedia Britannica Online|year=2012|access-date=February 7, 2012}}</ref>, [[Нью-Йорк хот|Нью-Йорк хотын]] цэцэрлэгт хүрээлэнгийн комиссар, [[Нью-Йорк хот|Нью-Йорк хотын]] эрүү мэндийн удирдах зөвлөлийн ерөнхийлөгч Натан Страусын<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=2xArAAAAMAAJ&q=netanya+nathan+straus|page=270|title=The New Encyclopædia Britannica|volume=7|first=William|last=Benton|year=1974|publisher=Encyclopædia Britannica (UK) Ltd|isbn=0-85229-290-2}}</ref> нэрээр нэрлэсэн. "Нетанияг тэдэнд мөнгө ханвилана гэж найдан Страусын нэрээр нэрлэсэн. Страус тэдэнд өгөх мөнгө байхгүй гэж хэлэхэд сэтгэлээр унасан ч хотын нэрийг үлдээхээр шийдсэн." Нетания хотыг барих төслийн санхүүжилтийг [[Итамар Бен-Ави]], [[Овед Бен-Ами]] нар [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ-д]] хандив авч цуглуулсан. [[1928 он|1928 онд]] Бней-Бинямин, Ханотеа нарын гишүүд 350 акр (1.4 км2) газрыг Умм-Халедаас худалдаж авсан. [[Файл:PikiWiki_Israel_475_NETANYA_GAN_HAMELECH_גן_המלך.jpg|thumb|250x250px|Ган Хамелех, [[1940 он]]]] [[1928 он|1928 оны]] [[12 сарын 14|12 сарын 14-нд]] Моше Шакедаар ахлуулсан баг уг газарт худаг ухаж эхэлсэн. [[1929 он|1929 оны]] 2-р сард ус олдсоны дараа анхны 5 суурьшигч уг газарт нүүж ирсэн. Дараагийн долоо хоногуудад оршин суугчдын тоо нэмэгдэж эхэлсэн. 1929 оны Палестины үймээн самууны үед хотын хөгжил саатсан. Гэхдээ 9-р сар гэхэд суурийн тавьсан байсан 10 байшингийн барилгын үйл ажиллага эргэн эхэлсэн. [[1930 он|1930 онд]] анхны цэцэрлэг нээгдсэн ба [[1931 он|1931 онд]] анхны сургууль нээгдсэн. 1931 оны Палестины хүн амын тооллогоор Нетанияд 253 хүн амьдарч байсан. [[1933 он|1933 онд]] [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] архитектор [[Клиффорд Холлидей]] Нетанияг аялал жуулчлалын хот болгох төлөвлөгөө гаргасан. Холлидей мөн Яфо, [[Тибери]], [[Лидда]], [[Рамла]] хотуудын төслүүдийг гаргасан<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=-zk7q25Nw4kC&q=clifford%20holliday%20netanya&pg=PA17|title=The Jewish-Arab city: spatio-politics in a mixed community.|author=Yacobi Haim|year=2009|isbn=9780203879696}}</ref>. Анхны хотын төлөвлөгөө нь хотыг 3 хэсэгт хувааж, далайн эргийн дагуу аялал жуулчлалын дүүрэг, төв хэсэгт орон сууц, фермерийн аж ахуй, худалдаа, зүүн хэсэгт хөдөө аж ахуй, аж үйлдвэрлэл байрлуулах байв. Тэр жил Нетанияд анхны зочид буудал болох Тел-Авив зочид буудал нээгдсэн ба Бен-Цион, Гева хорооллууд байгуулагдсан. [[1934 он|1934 онд]] хууль бус 350 цагаачид Нетаниягийн эрэг дээр газардсны дараа суурин нь томорсоор байв. Эдгээр үйл ажиллагаанууд нь [[1939 он]] хүртэл үргэлжилсэн ба 17 хөлөг онгоц хотын ойролцоо газардсан бөгөөд хотын оршин суугчид цагаачидад тусалж байв. [[1934 он|1934 онд]] хөдөө аж ахуй хөгжиж байх үед Примазон компани анхны үйлдвэрээ нээж, жимс, ногооны нөөц үйлдвэрлэж эхэлсэн. Энэхүү үйл явдлын дараа хотод анхны аж үйлдвэрийн бүс байгуулагдсан. 1937 онд худалдааны шинэ төв болон Нетания, [[Тел-Авив]], [[Хайфа]] хотуудыг холбох замын суурийг тависан. [[1939 он|1939 онд]] [[Ашер Даскалл]], [[Цви Розенберг]] нар Палестины анхны алмазан өнгөлгөөний үйлдвэр болох Офирийн алмаазан өнгөлгөөний үйлдвэрийг байгуулсан<ref>{{Cite web|url=https://en.israelidiamond.co.il/wikidiamond/diamond-industry-figures/oved-ben-ami/|title=Oved Ben Ami - was awarded the title of Diamond Industry Dignitary|website=Israeli Diamond}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://en.israelidiamond.co.il/history-diamond-industry-30s/|title=The 30s At The Israeli Diamond Industry|website=Israeli Diamond}}</ref>. [[1940 он|1940 онд]] Британийн Мандатийн засгийн газар Нетанияг орон нутгийн зөвлөлөөр тодорхойлж даргаар Овед Бен-Амиг томилсон. [[1944 он|1944 онд]] Нетанияд 4,900 хүн амьдарч байв. [[1945 он|1945 онд]] Нетанияд анхны их сургууль нээгдсэн. Палестин дахь еврейчүүдийн бослогын үеэр еврейчүүдийн нууц бүлэглэл [[Иргун]] Нетанияд байрлаж байсан Британийн цэрэг, цагдаагийн хүчний эсрэг дайралт хийсэн. Иргуний гурван цэргүүдэд цаазын ял оноосны дараа Иргун хоёр түрүүчийг хулгайлж, орхигдсон үйлдвэрт нуужээ. Британичууд Нетания болон ойр орчмын газарт цэргийн байдал зарласан. Британийн арми хотод нэгжлэг хийж, оршин суугдчаас байцаалт авсан амжилтгүй болсон юм. [[Иргун|Иргуний]] гурван цэргийг дүүжэлсний дараа үйлдвэрт нуусан хоёр түрүүчийг дүүжилж, дараа нь улбар шар төгөлд дахин дүүжилсэн юм<ref>Bell, Bowyer J.: ''Terror out of Zion'' (1976)</ref>. [[1947 он|1947 оны]] 11-р сард Нетаниягаас [[Иерусалим|Иерусалим хот]] руу хөдөлсөн автобус [[Петах-Тиква|Петах-Тиквад]] халдлагад өртсөн. [[1948 он|1948 онд]] Нетанияг Британийн цэргийн хүчин орхиж, [[Араб-Израилын дайн|1948 оны Араб-Израилын дайны]] дараа Нетанияд томоохон цэргийн бааз байгуулагдсан. [[1948 он|1948 оны]] [[12 сарын 3|12 сарын 3-нд]] бүс нутагт байлдаан намжсаны дараа Нетания нь хотын статус авсан бөгөөд шинээр байгуулагдсан [[Израил|Израил улсын]] хамгийн анхны хотын статус авсан хот юм. Ойролцоо оршдог хэд хэдэн суурингууд болох Рамат-Тиомкин, Эйн-Хатхелет, Пардес-Хагдуд, Рамат-Ифраим нар Нетанияд нэгдсэн юм. Тэр үед Нетанияд 11,600 хүн амьдарч байсан. [[1949 он|1949 онд]] Кирьят-Элиезер-Каплан аж үйлдвэрийн бүс нээгдэж, [[1944 он|1944 онд]] байгуулагдсан Неве-Итамар суурин Нетанияд нэгдсэн<ref>{{Cite web|url=http://www.netanya-moreshet.org.il/info/site_show.aspx?id=1203|title=Archived copy|access-date=August 26, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170826155748/http://www.netanya-moreshet.org.il/info/site_show.aspx?id=1203|archive-date=August 26, 2017|url-status=dead|df=mdy-all}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.bet-fisher.co.il/Info/hi_show.aspx?id=28199|title=Archived copy|access-date=August 26, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170826154957/http://www.bet-fisher.co.il/Info/hi_show.aspx?id=28199|archive-date=August 26, 2017|url-status=dead|df=mdy-all}}</ref>. [[1953 он|1953 онд]] Нетания төмөр замын өртөө нээгдсэн. [[1955 он|1955 онд]] Нетаниягийн хүн ам 31,000 хүрсэн. Кирьят-Санц шашны хорооллын суурь [[1956 он|1956 онд]] тавигдсан. [[Израил|Израилын]] хамгийн анхны хөрөнгийн бирж Нетанияд байгуулагдсан. [[1961 он]] гэхэд хотын хүн ам 41,300 хүртэл өссөн. Зургаан өдрийн дайны үеэр [[1967 он|1967 онд]] Нетания нь [[Йордан|Йорданы]] их бууны цохилтонд өртөж, [[Йордан|Йорданы]] онгоцууд Нетаниягийн ойролцоо байлдааны ажиллагаа хийсэн ч амжилт олоогүй юм. Нетания [[1972 он|1972 онд]] 71,100 хүн амтай байсан. Ланиадо эмнэлэг [[1975 он|1975 онд]] үүд хаалгаа нээж, дараа дараагийн жилүүдэд өргөжин тэлсээр байв. [[1983 он|1983 онд]] хотын хүн ам 102,300 хүртэл өссөн. [[1982 он|1982]], [[1985 он|1985 онд]] тус тус гарсан хотын хоёр ерөнхий төлөвлөгөөнд орон сууцны талбайг шинэ стандартаар хамгийн багадаа 100 метр квадрат болгон заасан юм. Далайн эргийн дагуу зочид буудлын салбар хөгжиж, үүний улмаас аялал жуулчлал хөгжсөөр байв. 1980-аад оны аялал жуулчлалын оргил үед Нетания [[Израил|Израилын]] аялал жуулчлалын 10%-ийг эзэлж байв. Энэ нь хотын цэцэглэн хөгжиж байсан алмазын аж үйлдвэртэй хамт хотыг "аялал жуулчлал ба алмазын хот" гэж нэрлэхэд хүргэсэн. 1990-ээд оны үед хуучин [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Холбоот Улсаас]] ирсэн олон тооны цагаачид Нетания хотод суурьшиж, хотын хүн амыг маш ихээр тэлж, улмаар орон сууцыг томоохон хэмжээгээр барьж байгуулахад хүргэсэн. 2000, 2010-аад онуудад францын еврейчүүд [[Израил|Израил руу]] цагаачилж эхэлсэн ба ихэнх нь Нетанияд суурьшиж хотын соёлд нөлөөлсөн юм. == Хүн ам == {{Historical populations|1929|14=102300|align=right|footnote=|22=207946|21=2015|20=192200|19=2012|18=179000|17=2008|16=146100|15=1995|13=1983|5|12=71100|11=1972|10=41300|9=1961|8=31000|7=1955|6=11600|5=1948|4=100|1931|percentages=pagr}} [[2019 он|2019 онд]] Нетания хотод 221,353 хүн оршин сууж байв. Хүн амын нягтрал нь нэг хавтгай дөрвөлжин км талбайд 7,115 хүн байна. 2035 онд хотын хүн ам 320,000 болно гэж тооцооллож байна<ref>{{cite web|url=https://www.netanya.muni.il/Eng/?CategoryID=1598&ArticleID=2392|title=Netanya 2035 Metropolitan Core Outline Plan|website=www.netanya.muni.il}}</ref>.CBS-ээс [[2001 он|2001 онд]] явуулсан судалгаагаар хүн амын 99.9% нь еврей үндэстэн бүрдүүлж байна. Зөвхөн [[2001 он|2001 онд]] хотод 1546 цагаачид ирж суурьшжээ. [[2001 он|2001 онд]] хотын хүн амын 78.800 эрэгтэй, 84.900 эмэгтэй байсан ба 31,1% 19 ба түүнээс доош насныхан, 15.3% 20-29 насны хооронд, 17.2% 30-44 хооронд, 17.4% 45-59 хооронд, 4.2% 60-64, 14.9% 65 ба түүнээс дээш насныхан бүрдүүлж байсан. Нетаниягийн оршин суугчдыг гарал үүслээр нь ялгавал [[Европ]] болон [[Америк|Америкаас]] 63,800, [[Умард Африк|Хойд Африкаас]] 30,200, [[Ази|Азиас]] 18,100, [[Этиоп|Этиопоос]] 10,500, [[Израил|Израилаас]] 38,100 хүн гаралтай байсан. [[2008 он|2008 онд]] Нетания хотын хүн амын 90,200 нь [[Израил|Израилд]] төрсөн ба 71,300 нь гадаадад төрсөн байсан. [[Израил]] дахь Этиопын еврейчүүдийн нэлээд хэсэг нь Нетания хотод суурьшсан бөгөөд энэ хотод 10500 гаруй этиопын еврей иргэн оршин суудаг. Нетания бол Израилын Перс еврей иргэдийн төв юм. [[2000 он|2000 оны]] байдлаар хотод 58.897 цалинтай ажилчид, 4671 хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчид байсан. 2000 оны байдлаар хотын цалинтай ажилчдын сарын дундаж цалин 4,905 [[Шинэ израилын шекель|NIS]] байсан. Хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчдийн дундаж орлого 6379 байна. Ажилгүйдлийн тэтгэмж авдаг 3293, орлогын баталгаа авдаг 14963 хүн байна. == Эдийн засаг == [[Файл:קניון_נעימי-1,_נתניה.jpg|thumb|230x230px|Найми худалдааны төв]] Нетания хот дахь аж үйлдвэрлэл нь 4 аж үйлдвэрийн бүсэд хуваагддаг. Хотын өмнөд хэсэгт эдгээрээс хамгийн сүүлд байгуулагдсан нь байдаг ба тэнд [[Израил|Израилд]] нээгдсэн IKEA-ийн анхны салбар, Ceedo, LogiTag зэрэг олон технологийн компани байрладаг. Аялал жуулчлал нь Нетаниягийн эдийн засагт чухал үүрэг гүйцэтгэдэг ба хотод 1452 өрөөтэй 19 зочид буудал байрладаг. Энэ салбар нь дунджаар 589 ажлын байр бий болгодог аж. Нетаниягийн далайн урт эрэг ба олон наран шарлагын газар нь амралтын салбарыг бий болгосон бөгөөд энэ нь амралтын зочид буудал, зоогийн газар, худалдааны төвүүд нээгдэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн. == Тээвэр == === Нийтийн тээвэр === [[Файл:Netanya_Sapir_Railway_Station.jpg|thumb|250x250px|Нетания Сапир төмөр замын буудал]] Нетания хотын нийтийн тээвэр нь автобус, төмөр зам, такси дээр суурилдаг. Нетания төмөр замын өртөө нь хотын төвд, 2-р хурдны замын зүүн талд байрладаг. Нетания Сапир төмөр замын буудал нь Полег аж үйлдвэрийн бүсэд байрладаг. Нетаниягаас өмнөд зүгт байрладаг Бейт-Йехошуа хотын мошавт орших Бэйт-Йехошуа галт тэрэгний буудал нь өмнөд Нетания болон Полег аж үйлдвэрийн бүсэд хүрэхэд тохиромжтой. Нетания хотоос [[Тел-Авив]], [[Биньямина]], [[Хадера]], [[Герцлия]], [[Лод]], [[Реховот]], [[Ашдод]], [[Ашкелон]] болон бусад хотууд руу шууд галт тэрэг явдаг. Egged автобус нь Нетания хотын төв автобусны буудлаас [[Иерусалим]], [[Хайфа]], [[Эйлат]] болон бусад чиглэлд явдаг. Ихэнх хорооллууд нь төв автобусны буудлаар дамжин өнгөрөх шаардлагагүйгээр [[Тел-Авив|Тел-Авивтай]] шууд холбогддог. [[Тел-Авив|Тел-Авивыг]] [[Израил|Израилын]] хойд хэсгээр холбосон хурдны 2-р зам нь Нетаньяг [[Назарет]], [[Тибери]], [[Кирьят-Шмона]] болон бусад олон хойд чиглэлүүдтэй шууд холбодог. Метрополин нь [[Тел-Авив]], [[Бней-Брак]] болон [[Хадера]] зэрэг хотуудын автобусын үйлчилдэг хянадаг. Зарим бүс нутгийн автобусны үйлчилгээг Egged компани ажиллуулсаар байна. Хот доторх тээвэрлэлт нь Egged Ta'avura автобусны шугам болон Шай Ли үйлчилгээний такси дээр суурилдаг. == Эшлэл == <references /> {{Израилын хот}} {{Израилын төв дүүрэг}} [[Ангилал:Нетания| ]] [[Ангилал:Израилын Төв дүүргийн хот]] [[Ангилал:1929 онд байгуулагдсан]] [[Ангилал:Израилын хот]] [[Ангилал:Израилын Төв дүүрэг]] pirn3zmznj5fhtslvdcolyjagvft6js 0 106304 709127 655641 2022-08-21T10:20:10Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Эр-Рияд | native_name = {{lang|ar|الرياض}} | settlement_type = [[Метрополис]] <!-- images, nickname, motto --->| image_skyline = {{photomontage | photo1a = Riyadh Skyline showing the King Abdullah Financial District (KAFD) and the famous Kingdom Tower .jpg | photo2a = Dira Square.JPG | photo2b = Masmak Fort (12753717253).jpg | photo3a = Riyadh Front Shopping Area.jpg | photo3b = King Abdulaziz National Park, Historical Center & Museum riyadh-saudi-arabia-water-parks.jpg | photo4a = KAFD seen from North east side of Riyadh City.jpg | spacing = 2 | color_border = white | color = white | size = 250 }} | image_caption = [[Аль Олая (Эр-Рияд)|Рияд CBD-ын]] үзэмж, Дира талбай, [[Масмак]], Рияд фронт, [[Абдул Азиз Хааны Түүхэн Төв|Абдул Азиз Хааны Түүхэн Төв, хүрээлэж]] ба [[Абдулла Хааны Санхуугийн Дүүрэг]] | image_size = 285px | image_flag = Flag of Riyadh.svg | flag_size = 125px | image_seal = Riyadh City Logo.svg | nickname = | motto = | map_caption = Location in the Kingdom of Saudi Arabia | pushpin_map = Saudi Arabia | pushpin_label_position = left | pushpin_relief = yes | pushpin_mapsize = | pushpin_map_caption = Эр-Риядын байршил | coordinates = {{coord|24|38|N|46|43|E|region:SA|display=inline,title}} | subdivision_type = Улс | subdivision_name = {{flag|Саудын Араб}} | subdivision_type2 = [[Саудын Арабын тойргууд|Тойрог]] | subdivision_name2 = [[Эр-Рияд тойрог]] | leader_title = | leader_name = | leader_title1 = Эр-Рияд хотын захирагч | leader_name1 = [[Фейсал ибн Бандар Аль Сауд (1945 онд төрсөн)|Фейсал ибн Бандар Аль Сауд]] | unit_pref = Metric | area_footnotes = | area_magnitude = | area_total_km2 = 1973 | elevation_m = 599 | population_total = 7,676,654 | population_as_of = 2018 | population_footnotes = <ref name="maaal">{{cite web |url=https://www.maaal.com/archives/20190404/121198 |title=هيئة تطوير مدينة الرياض توافق على طلبات مطورين لإنشاء 4 مشاريع سياحية وترفيهية |language=ar |date=4 April 2019 |access-date=24 May 2019}}</ref> | population_density_km2 = auto | population_density_sq_mi = | population_metro = | population_note = | postal_code_type = Шуудангийн код | postal_code = (5 цифр) | area_code = 011 | website = [http://www.arriyadh.com/eng/ High Commission for the Development of Riyadh] [https://www.alriyadh.gov.sa/en/ Riyadh Municipality] | leader_title2 = Хотын дарга | leader_name2 = [[Фейсал ибн Адбулазиз Аль Мукрин]] | timezone = [[UTC+03:00#Арабын Стандарт Цаг|AST]] | utc_offset = +03:00 | elevation_footnotes = <ref>{{Cite web|title=Elevation Finder|url=https://www.freemaptools.com/elevation-finder.htm|access-date=2021-05-14|website=www.freemaptools.com}}</ref> }} '''Эр-Рия́д''' ([[Араб хэл|араб.]] الرياض‎ [arrːiˈjɑːdˤ]) нь [[Саудын Араб|Саудын Арабын]] нийслэл болон [[Арабын хойг|Арабын хойгт]] оршдог хамгийн том хот. 35ho0jcawzdeq8vom6iqkao52rpm530 709128 709127 2022-08-21T10:21:32Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Эр-Рияд | native_name = {{lang|ar|الرياض}} | settlement_type = [[Метрополис]] <!-- images, nickname, motto --->| image_skyline = {{photomontage | photo1a = Riyadh Skyline showing the King Abdullah Financial District (KAFD) and the famous Kingdom Tower .jpg | photo2a = Dira Square.JPG | photo2b = Masmak Fort (12753717253).jpg | photo3a = Riyadh Front Shopping Area.jpg | photo3b = King Abdulaziz National Park, Historical Center & Museum riyadh-saudi-arabia-water-parks.jpg | photo4a = KAFD seen from North east side of Riyadh City.jpg | spacing = 2 | color_border = white | color = white | size = 250 }} | image_caption = [[Аль Олая (Эр-Рияд)|Рияд CBD-ын]] үзэмж, Дира талбай, [[Масмак]], Рияд фронт, [[Абдул Азиз Хааны Түүхэн Төв|Абдул Азиз Хааны Түүхэн Төв, хүрээлэж]] ба [[Абдулла Хааны Санхуугийн Дүүрэг]] | image_size = 285px | image_flag = Flag of Riyadh.svg | flag_size = 125px | image_seal = Riyadh City Logo.svg | nickname = | motto = | map_caption = Location in the Kingdom of Saudi Arabia | pushpin_map = Saudi Arabia | pushpin_label_position = left | pushpin_relief = yes | pushpin_mapsize = | pushpin_map_caption = Эр-Риядын байршил | coordinates = {{coord|24|38|N|46|43|E|region:SA|display=inline,title}} | subdivision_type = Улс | subdivision_name = {{flag|Саудын Араб}} | subdivision_type2 = [[Саудын Арабын тойргууд|Тойрог]] | subdivision_name2 = [[Эр-Рияд тойрог]] | leader_title = | leader_name = | leader_title1 = Эр-Рияд хотын захирагч | leader_name1 = [[Фейсал ибн Бандар Аль Сауд (1945 онд төрсөн)|Фейсал ибн Бандар Аль Сауд]] | unit_pref = Metric | area_footnotes = | area_magnitude = | area_total_km2 = 1973 | elevation_m = 599 | population_total = 7,676,654 | population_as_of = 2018 | population_footnotes = <ref name="maaal">{{cite web |url=https://www.maaal.com/archives/20190404/121198 |title=هيئة تطوير مدينة الرياض توافق على طلبات مطورين لإنشاء 4 مشاريع سياحية وترفيهية |language=ar |date=4 April 2019 |access-date=24 May 2019}}</ref> | population_density_km2 = auto | population_density_sq_mi = | population_metro = | population_note = | postal_code_type = Шуудангийн код | postal_code = (5 цифр) | area_code = 011 | website = [http://www.arriyadh.com/eng/ High Commission for the Development of Riyadh] [https://www.alriyadh.gov.sa/en/ Riyadh Municipality] | leader_title2 = Хотын дарга | leader_name2 = [[Фейсал ибн Адбулазиз Аль Мукрин]] | timezone = [[UTC+03:00#Арабын Стандарт Цаг|AST]] | utc_offset = +03:00 | elevation_footnotes = <ref>{{Cite web|title=Elevation Finder|url=https://www.freemaptools.com/elevation-finder.htm|access-date=2021-05-14|website=www.freemaptools.com}}</ref> }} '''Эр-Рия́д''' ([[Араб хэл|араб.]] الرياض‎ [arrːiˈjɑːdˤ]) нь [[Саудын Араб|Саудын Арабын]] нийслэл болон [[Арабын хойг|Арабын хойгт]] оршдог хамгийн том хот. [[Ангилал:Рияд| ]] [[Ангилал:Азийн нийслэл]] gundcqfk4yd83urm7wsgizrq65cvtdd 709129 709128 2022-08-21T10:21:48Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Эр-Рияд | native_name = {{lang|ar|الرياض}} | settlement_type = [[Метрополис]] <!-- images, nickname, motto --->| image_skyline = {{photomontage | photo1a = Riyadh Skyline showing the King Abdullah Financial District (KAFD) and the famous Kingdom Tower .jpg | photo2a = Dira Square.JPG | photo2b = Masmak Fort (12753717253).jpg | photo3a = Riyadh Front Shopping Area.jpg | photo3b = King Abdulaziz National Park, Historical Center & Museum riyadh-saudi-arabia-water-parks.jpg | photo4a = KAFD seen from North east side of Riyadh City.jpg | spacing = 2 | color_border = white | color = white | size = 250 }} | image_caption = [[Аль Олая (Эр-Рияд)|Рияд CBD-ын]] үзэмж, Дира талбай, [[Масмак]], Рияд фронт, [[Абдул Азиз Хааны Түүхэн Төв|Абдул Азиз Хааны Түүхэн Төв, хүрээлэж]] ба [[Абдулла Хааны Санхуугийн Дүүрэг]] | image_size = 285px | image_flag = Flag of Riyadh.svg | flag_size = 125px | image_seal = Riyadh City Logo.svg | nickname = | motto = | map_caption = Location in the Kingdom of Saudi Arabia | pushpin_map = Saudi Arabia | pushpin_label_position = left | pushpin_relief = yes | pushpin_mapsize = | pushpin_map_caption = Эр-Риядын байршил | coordinates = {{coord|24|38|N|46|43|E|region:SA|display=inline,title}} | subdivision_type = Улс | subdivision_name = {{flag|Саудын Араб}} | subdivision_type2 = [[Саудын Арабын тойргууд|Тойрог]] | subdivision_name2 = [[Эр-Рияд тойрог]] | leader_title = | leader_name = | leader_title1 = Эр-Рияд хотын захирагч | leader_name1 = [[Фейсал ибн Бандар Аль Сауд (1945 онд төрсөн)|Фейсал ибн Бандар Аль Сауд]] | unit_pref = Metric | area_footnotes = | area_magnitude = | area_total_km2 = 1973 | elevation_m = 599 | population_total = 7,676,654 | population_as_of = 2018 | population_footnotes = <ref name="maaal">{{cite web |url=https://www.maaal.com/archives/20190404/121198 |title=هيئة تطوير مدينة الرياض توافق على طلبات مطورين لإنشاء 4 مشاريع سياحية وترفيهية |language=ar |date=4 April 2019 |access-date=24 May 2019}}</ref> | population_density_km2 = auto | population_density_sq_mi = | population_metro = | population_note = | postal_code_type = Шуудангийн код | postal_code = (5 цифр) | area_code = 011 | website = [http://www.arriyadh.com/eng/ High Commission for the Development of Riyadh] [https://www.alriyadh.gov.sa/en/ Riyadh Municipality] | leader_title2 = Хотын дарга | leader_name2 = [[Фейсал ибн Адбулазиз Аль Мукрин]] | timezone = [[UTC+03:00#Арабын Стандарт Цаг|AST]] | utc_offset = +03:00 | elevation_footnotes = <ref>{{Cite web|title=Elevation Finder|url=https://www.freemaptools.com/elevation-finder.htm|access-date=2021-05-14|website=www.freemaptools.com}}</ref> }} '''Эр-Рия́д''' ([[Араб хэл|араб.]] الرياض‎ [arrːiˈjɑːdˤ]) нь [[Саудын Араб|Саудын Арабын]] нийслэл болон [[Арабын хойг|Арабын хойгт]] оршдог хамгийн том хот. == Эшлэл == [[Ангилал:Рияд| ]] [[Ангилал:Азийн нийслэл]] lbl9nuvk9miai7q7o06xg20eupkop50 709139 709129 2022-08-21T11:17:20Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Эр-Рияд | native_name = {{lang|ar|الرياض}} | settlement_type = [[Метрополис]] <!-- images, nickname, motto --->| image_skyline = {{photomontage | photo1a = Riyadh Skyline showing the King Abdullah Financial District (KAFD) and the famous Kingdom Tower .jpg | photo2a = Dira Square.JPG | photo2b = Masmak Fort (12753717253).jpg | photo3a = Riyadh Front Shopping Area.jpg | photo3b = King Abdulaziz National Park, Historical Center & Museum riyadh-saudi-arabia-water-parks.jpg | photo4a = KAFD seen from North east side of Riyadh City.jpg | spacing = 2 | color_border = white | color = white | size = 250 }} | image_caption = [[Аль Олая (Эр-Рияд)|Рияд CBD-ын]] үзэмж, Дира талбай, [[Масмак]], Рияд фронт, [[Абдул Азиз Хааны Түүхэн Төв|Абдул Азиз Хааны Түүхэн Төв, хүрээлэж]] ба [[Абдулла Хааны Санхуугийн Дүүрэг]] | image_size = 285px | image_flag = Flag of Riyadh.svg | flag_size = 125px | image_seal = Riyadh City Logo.svg | nickname = | motto = | map_caption = Location in the Kingdom of Saudi Arabia | pushpin_map = Saudi Arabia | pushpin_label_position = left | pushpin_relief = yes | pushpin_mapsize = | pushpin_map_caption = Эр-Риядын байршил | coordinates = {{coord|24|38|N|46|43|E|region:SA|display=inline,title}} | subdivision_type = Улс | subdivision_name = {{flag|Саудын Араб}} | subdivision_type2 = [[Саудын Арабын мужууд|Муж]] | subdivision_name2 = [[Эр-Рияд муж]] | leader_title = | leader_name = | leader_title1 = Эр-Рияд хотын захирагч | leader_name1 = [[Фейсал ибн Бандар Аль Сауд (1945 онд төрсөн)|Фейсал ибн Бандар Аль Сауд]] | unit_pref = Metric | area_footnotes = | area_magnitude = | area_total_km2 = 1973 | elevation_m = 599 | population_total = 7,676,654 | population_as_of = 2018 | population_footnotes = <ref name="maaal">{{cite web |url=https://www.maaal.com/archives/20190404/121198 |title=هيئة تطوير مدينة الرياض توافق على طلبات مطورين لإنشاء 4 مشاريع سياحية وترفيهية |language=ar |date=4 April 2019 |access-date=24 May 2019}}</ref> | population_density_km2 = auto | population_density_sq_mi = | population_metro = | population_note = | postal_code_type = Шуудангийн код | postal_code = (5 цифр) | area_code = 011 | website = [http://www.arriyadh.com/eng/ High Commission for the Development of Riyadh] [https://www.alriyadh.gov.sa/en/ Riyadh Municipality] | leader_title2 = Хотын дарга | leader_name2 = [[Фейсал ибн Адбулазиз Аль Мукрин]] | timezone = [[UTC+03:00#Арабын Стандарт Цаг|AST]] | utc_offset = +03:00 | elevation_footnotes = <ref>{{Cite web|title=Elevation Finder|url=https://www.freemaptools.com/elevation-finder.htm|access-date=2021-05-14|website=www.freemaptools.com}}</ref> }} '''Эр-Рия́д''' ([[Араб хэл|араб.]] الرياض‎ [arrːiˈjɑːdˤ]) нь [[Саудын Араб|Саудын Арабын]] нийслэл болон [[Арабын хойг|Арабын хойгт]] оршдог хамгийн том хот. == Эшлэл == [[Ангилал:Рияд| ]] [[Ангилал:Азийн нийслэл]] 10nba6buljymv93l3is26tpgin4l85s 0 109852 709124 651116 2022-08-21T09:43:45Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Гитега | imagesize = | image_caption = | other_name = | native_name = <!-- for cities whose native name is not in English --> | nickname = | settlement_type = [[Нийслэл|Нийслэл хот]] | motto = <!-- images and maps -----------> | image_flag = | flag_size = | image_seal = | seal_size = | image_shield = | shield_size = | pushpin_map = Burundi <!-- the name of a location map as per http://en.wikipedia.org/wiki/Template:Location_map --> | pushpin_label_position = bottom | pushpin_map_caption = Гитега хотын байршил | pushpin_relief = 1 <!-- Location ------------------>| subdivision_type = Улс | subdivision_name = [[Бурунди]] | subdivision_type1 = [[Бурундийн мужууд|Муж]] | subdivision_name1 = [[Гитега муж]] | government_footnotes = | government_type = | leader_title = | leader_name = | leader_title1 = <!-- for places with, say, both a mayor and a city manager --> | leader_name1 = | established_title = <!-- Settled --> | established_date = | area_total_km2 = 22 | area_urban_km2 = 22 | area_metro_km2 = 27 | area_blank1_title = | area_blank1_km2 = | area_blank1_sq_mi = <!-- Population -----------------------> | population_as_of = 2020 | population_footnotes = <ref>{{cite web |url=http://www.isteebu.bi/index.php/publications/annuaires-statistiques |title=Institute de statistiques et d'etudes economiques du burundi, (Annuaires Statistiques 2016, p 23) |access-date=2019-03-28 |archive-date=2017-09-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170911171821/http://www.isteebu.bi/index.php/publications/annuaires-statistiques |url-status=dead }}</ref> | population_total = 135,467 | population_density_km2 = 5454 | population_metro = | population_density_metro_km2 = | population_urban = | population_density_urban_km2 = | timezone = | coordinates = {{coord|03|25|42|S|29|55|30|E|region:BI|display=inline,title}} | elevation_m = 1504 | postal_code = | area_code = | blank_name = | blank_info = | blank1_name = | blank1_info = | website = | footnotes = }} '''Гитега''' ({{lang-fr|Gitega}}, хуучнаар '''Китега ''') нь [[Бурунди]] улсын нийслэл хот. Улсынхаа төв хэсэг дэх тэгш өндөрлөг дээр, хамгийн том хот бөгөөд хуучин нийслэл [[Бужумбура]]гаас зүүнш 62 км зайд оршино. Тус улсын 2 дахь том хот болох Гитега нь 1966 он хүртэл Бурундийн Вант Улсын нийслэл байсан бөгөөд 2018 оны 12 сард ерөнхийлөгч [[Пьер Нкурунзиза]] 2007 онд өгсөн амлалтаа биелүүлж, нийслэлээ Гитега руу шилжүүлжээ. Харин Бужумбура нь эдийн засаг, худалдааны төв хэвээр үлдсэн юм. 2019 оны 1 сарын 16-нд парламентын санал хураалтаар ерөнхийлөгчийн дээрх шийдвэр албан ёсжиж, төрийн захиргааны байгууллагууд 2022 он гэхэд Гитега руу нүүхээр болсон байна. [[Ангилал:Бурундийн хот]] [[Ангилал:Африкийн нийслэл]] 0zd98whk6szslssp2qcwo5vpxhkuf68 0 110299 709087 652692 2022-08-20T18:13:45Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki '''Элбилгэ хатан''' (Руни бичиг:𐰃𐰠𐱅𐰼𐰾:𐰴𐰍𐰣, галиг:Ilbilga Katun) бол [[Хөх Түрэгийн хаант улс|Түрэгийн хожуу хаант улсын]] [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааны]] [[хатан]] юм. [[Билгэ хаан]], [[Күлтигин]] [[жанжин]] нарыг төрүүлсэн. Элбилгэ гэдэг нь жинхэнэ нэр биш, төр улсын хааны хатанд олгож байсан хүндэт цол байсан бололтой. Жишээлбэл [[Уйгур улс]]ын [[Баянчур хаан]]ы [[авааль эхнэр]]ийг бас ᠋᠋᠋'''Элбилгэ хатун''' гэж түүхэнд тэмдэглэсэн нь андуурахад хүргэдэг. Түүхэнд энэ хатны тухай Билгэ хааны гэрэлт хөшөөнөө гагц удаа дурдажээ. [[Билгэ хааны онгон|Билгэ хааны гэрэлт хөшөөны]] бичээст: Дээрээс Түрэгийн тэнгэр, доороос ариун дэлхий ус, Түрэг улс үл сөнөх болтугай, өнөд орштугай хэмээн миний эцэг Элтэрэс хаан, эх Элбилгэ хатан зулайгаас өргөн дэвшүүлэв.<ref>А.Амар "Монголын товч түүх" УБ., 1989. т.66</ref> ==Эшлэл== [[Ангилал:7-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:8-р зуунд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс]] eql35qe22au9qmegvc2c3vp2xiryejm 10 111812 709069 709044 2022-08-20T14:42:29Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Navbox |name = Сэдэв |title = [[Юань Улс|Юань улсын]] сэдэв | state = collapsed |listclass = нуух |group1 = [[Юань Улс|Түүх]] |list1 = * [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]] ** [[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]] ** [[Хайду-Хубилай нарын хаан ширээний төлөөх тэмцэл]] * [[Хубилай хааны байлдан дагуулалт]] ** [[Монголчуудын Сүн улсын байлдан дагуулалт]] *** [[Сяньянь хотын тулалдаан]] *** [[Яамэний тулалдаан]] ** [[Монголчуудын Япон руу хийсэн довтолгоо]] ** [[Монголчуудын Вьетнам руу хийсэн довтолгоо]] *** [[Бач Дангийн тулалдаан (1288)]] ** [[Монголчуудын Бирм рүү хийсэн аян дайн]] *** [[Паганий тулалдаан]] ** [[Монголчуудын Ява арал руу хийсэн довтолгоон]] * [[Эсэнбух–Аюурбарбадийн үеийн дайн]] * [[Төвтөмөрийн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]] * [[Улаан алчууртны бослого]] ** [[Улаан алчууртны Гуулин улсад хийсэн довтолгоо]] ** [[Поян нуурын тулалдаан]] * [[Испагийн бослого]] |group2 = Засаглал |list2 = * [[Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт|Монгол хаад]] ** [[Юань улсын хаад]] ** [[Хунтайж]] ** [[Боржигин]] * [[Монгол хатад]] ** [[Тайху|Хуан тайхоу]] {{Navbox|child |groupstyle= text-align: center; |group1 = [[Төвлөн засах яам]]<br>([[Дайду]]•[[Шанду]]) |list1 = * [[Хишигтэн]] * [[Чинсан]] * [[Заргач]] * Гурван гүн ([[Тайш]]•[[Тайбао]]•[[Тайфу]]) * [[Тайвэй]] * [[Даргач]] * [[Шигүши]] {{Navbox|child |groupstyle= text-align: center; |group1 = Дайду дахь яамд |list1 = * [[Нууц бичгийн яам]] * [[Засаг уламжлах яам]] (Төвөд) |group2 = [[Син жун шу шэн]]<br>([[Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо]]) |list2 = * [[Давааны Ар нутгийн син жун шу шэн]] (Ар Монгол) * Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн * Хугуан нутгийн син жун шу шэн * [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]] * Жяньши нутгийн син жун шу шэн * Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн * [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (Манжуур) * Шэньси нутгийн син жун шу шэн * Сычуан нутгийн син жун шу шэн * [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]] }} }} *'''[[Гуулин улс]]''' [[Жэньдун син жун шу шэн]] (Солонгос) |group3 = Уран барилга |list3 = * [[Cloud Platform at Juyong Pass]] * [[Gulou and Zhonglou (Beijing)]] * [[Miaoying Temple]] * [[Pagoda of Bailin Temple]] * [[Temple of Azure Clouds]] * [[Jinan Great Southern Mosque]] |group4 = Нийгэм-Соёл урдаг |list4 = * [[Юань улсын үеийн яруу найраг]] * [[Юань улсын мөнгөн тэмдэгт]] * ''[[Ляо улсын судар]]'' * ''[[Алтан улсын судар]]'' * ''[[Сүн улсын судар]]'' * ''[[Мэнгу Зиюнь]]'' * ''[[Вэньшянь Тункао]]'' * ''[[Жунюань Инюань]]'' * [[Өнгөт нүдтэн]] * [[Дөрвөлжин үсэг]] * [[Юань улсын ноёрхол дахь Исламын шашин]] |group5 = Бусад сэдэв |list5 = * [[Монголчууд|Монгол үндэстэн]] * ''[[Юань улсын судар]]'' * [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]] * [[Умард Юань Улс]] }}<noinclude> [[Ангилал:Загвар:Хөтлөгч мөр Монгол|Юань Улс]] </noinclude> 4qoolpfbvngrc07sz1yjyph1yxwdrda 709076 709069 2022-08-20T15:08:18Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Navbox |name = Сэдэв |title = [[Юань Улс|Юань улсын]] сэдэв | state = collapsed |listclass = нуух |group1 = [[Юань Улс|Түүх]] |list1 = * [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]] ** [[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]] ** [[Хайду-Хубилай нарын хаан ширээний төлөөх тэмцэл]] * [[Хубилай хааны байлдан дагуулалт]] ** [[Монголчуудын Сүн улсын байлдан дагуулалт]] *** [[Сяньянь хотын тулалдаан]] *** [[Яамэний тулалдаан]] ** [[Монголчуудын Япон руу хийсэн довтолгоо]] ** [[Монголчуудын Вьетнам руу хийсэн довтолгоо]] *** [[Бач Дангийн тулалдаан (1288)]] ** [[Монголчуудын Бирм рүү хийсэн аян дайн]] *** [[Паганий тулалдаан]] ** [[Монголчуудын Ява арал руу хийсэн довтолгоон]] * [[Эсэнбух–Аюурбарбадийн үеийн дайн]] * [[Төвтөмөрийн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]] * [[Улаан алчууртны бослого]] ** [[Улаан алчууртны Гуулин улсад хийсэн довтолгоо]] ** [[Поян нуурын тулалдаан]] * [[Испагийн бослого]] |group2 = Засаглал |list2 = * [[Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт|Монгол хаад]] ** [[Юань улсын хаад]] ** [[Хунтайж]] ** [[Боржигин]] * [[Монгол хатад]] ** [[Тайху|Хуан тайхоу]] {{Navbox|child |groupstyle= text-align: center; |group1 = [[Төвлөн засах яам]]<br>([[Дайду]]•[[Шанду]]) |list1 = * [[Хишигтэн]] * [[Чинсан]] * [[Заргач]] * Гурван гүн ([[Тайш]]•[[Тайбао]]•[[Тайфу]]) * [[Тайвэй]] * [[Даргач]] * [[Шигүши]] {{Navbox|child |groupstyle= text-align: center; |group1 = Дайду дахь яамд |list1 = * [[Нууц бичгийн яам]] * [[Засаг уламжлах яам]] (Төвөд) |group2 = [[Син жун шу шэн]]<br>([[Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо]]) |list2 = * [[Давааны Ар нутгийн син жун шу шэн]] (Ар Монгол) * Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн * Хугуан нутгийн син жун шу шэн * [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]] * Жяньши нутгийн син жун шу шэн * Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн * [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (Манжуур) * Шэньси нутгийн син жун шу шэн * Сычуан нутгийн син жун шу шэн * [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]] }} }} *'''[[Гуулин улс]]''' [[Жэньдун син жун шу шэн]] (Солонгос) |group3 = Уран барилга |list3 = * [[Шонх Таван Толгойн хүн чулуун хөшөө]] * [[Хархорин сум]] |group4 = Нийгэм-Соёл урдаг |list4 = * ''[[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]]'' * ''[[Ляо улсын судар]]'' * ''[[Алтан улсын судар]]'' * ''[[Сүн улсын судар]]'' * ''[[Мэнгу Зиюнь]]'' * ''[[Вэньшянь Тункао]]'' * ''[[Жунюань Инюань]]'' * [[Юань улсын үеийн яруу найраг]] * [[Юань улсын цаасан мөнгө]] * [[Өнгөт нүдтэн]] * [[Дөрвөлжин үсэг]] |group5 = Бусад сэдэв |list5 = * [[Монголчууд|Монгол үндэстэн]] * ''[[Юань улсын судар]]'' * [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрэн]] * [[Умард Юань Улс]] }}<noinclude> [[Ангилал:Загвар:Хөтлөгч мөр Монгол|Юань Улс]] </noinclude> p2orv7ea3ttsljd7eau43nynwe74e5b 0 113324 709122 692068 2022-08-21T09:37:47Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин <!-- See Template:Infobox settlement for additional fields and descriptions --> | name = Чикүма | native_name = {{nobold|{{lang|ja|千曲市}}}} | official_name = | native_name_lang = ja | settlement_type = [[Японы хотууд|Хот]] <!-- images, nickname, motto --> | image_skyline = Togura-Kamiyamada Onsen survey.jpg | imagesize = | image_alt = | image_caption = | image_flag = Flag of Chikuma, Nagano.svg | flag_alt = | image_seal = Emblem of Chikuma, Nagano.svg | seal_alt = | image_shield = | shield_alt = | image_blank_emblem = | nickname = | motto = <!-- maps and coordinates --> | image_map = Chikuma in Nagano Prefecture Ja.svg | map_alt = | map_caption = Нагано аймаг дахь Чикүмагийн байршил | pushpin_map = Japan | pushpin_label_position = <!-- position of the pushpin label: left, right, top, bottom, none --> | pushpin_map_alt = | pushpin_map_caption = &nbsp; | coordinates = {{coord|36|32|2|N|138|7|11.9|E|region:JP|display=inline,title}} | coor_pinpoint = <!-- to specify exact location of coordinates (was coor_type) --> | coordinates_footnotes = <!-- for references: use <ref> tags --> <!-- location --> | subdivision_type = [[Дэлхийн улс орны нэрс|Улс]] | subdivision_name = Япон | subdivision_type1 = [[Японы бүсийн жагсаалт|Бүс]] | subdivision_name1 = [[Чүбү бүс|Чүбү]] ([[Коошин-эцү бүс|Коошин-эцү]]) | subdivision_type2 = [[Японы аймгууд|Япон]] | subdivision_name2 = [[Нагано аймаг|Нагано]] | subdivision_type3 = | subdivision_name3 = <!-- established --> | established_title = <!-- Settled --> | established_date = | founder = | named_for = <!-- seat, smaller parts --> | seat_type = <!-- defaults to: Seat --> | seat = <!-- government type, leaders --> | government_footnotes = <!-- for references: use <ref> tags --> | leader_party = | leader_title = Хотын дарга | leader_name = | leader_title1 = | leader_name1 = <!-- etc., up to leader_title4 / leader_name4 --> <!-- display settings --> | total_type = <!-- to set a non-standard label for total area and population rows --> | unit_pref = <!-- enter: Imperial, to display imperial before metric --> <!-- area --> | area_magnitude = <!-- use only to set a special wikilink --> | area_footnotes = <!-- for references: use <ref> tags --> | area_total_km2 = 119.79 | area_land_km2 = | area_water_km2 = | area_water_percent = | area_note = <!-- elevation --> | elevation_footnotes = <!-- for references: use <ref> tags --> | elevation_m = <!-- population --> | population_footnotes = <!-- for references: use <ref> tags --> | population_total = 59381 | population_as_of = 2019 оны 3 сар | population_density_km2 = auto | population_est = | pop_est_as_of = | population_demonym = <!-- demonym, ie. Liverpudlian for someone from Liverpool --> | population_note = <!-- time zone(s) --> | timezone1 = [[Японы Стандарт Цаг]] | utc_offset1 = +9 | timezone1_DST = | utc_offset1_DST = <!-- postal codes, area code --> | postal_code_type = | postal_code = | area_code_type = <!-- defaults to: Area code(s) --> | area_code = <!-- blank fields (section 1) --> | blank_name_sec1 = Бэлгэ тэмдэг | blank_info_sec1 = &nbsp; | blank1_name_sec1 = • Мод | blank1_info_sec1 = [[Гүйлс]] | blank2_name_sec1 = • Цэцэг | blank2_info_sec1 = ''Shibateranthis pinnatifida'' | blank3_name_sec1 = • Шувуу | blank3_info_sec1 = | blank4_name_sec1 = | blank4_info_sec1 = | blank5_name_sec1 = | blank5_info_sec1 = | blank6_name_sec1 = | blank6_info_sec1 = | blank7_name_sec1 = | blank7_info_sec1 = <!-- blank fields (section 2) --> | blank_name_sec2 = Утасны&nbsp;дугаар | blank_info_sec2 = 026-273-1111 | blank1_name_sec2 = Хаяг | blank1_info_sec2 = 84 Күйсеке, Чикүма хот, Нагано аймаг 387-8511 <!-- website, footnotes --> | website = {{Official|1=http://www.city.chikuma.lg.jp/}} | footnotes = }} [[File:Chikuma city Koshoku branch office.jpg|right|thumb|270px|Чикүма хотын захиргааны барилга]] '''Чикүма хот''' ({{lang-ja|千曲市}}) [[Япон]]ы [[Нагано аймаг|Нагано аймгийн]] хойд хэсэгт оршино. 2019 оны 3 сарын 01-ний байдлаар 22,018 өрхийн 59,381 оршин суугчтай байв.<ref>[http://www.city.chikuma.lg.jp Chikuma City official statistics] {{ja icon}}</ref> [[Гүйлс]]ээрээ алдартай. 2003 оны 9 сарын 1-нд хуучнаар Коошокү хот, Сарашина хошууны Камиямада суурин, Камишина хошууны Тогүра суурингууд нэгдэж бий болжээ. [[Ангилал:Нагано аймгийн коммун]] [[Ангилал:Нагано аймгийн суурин]] [[Ангилал:Японы хот]] rvozp8p9y6cmwbclh9ykc96ndjq47va 0 116267 709107 672543 2022-08-21T05:28:05Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki '''Евге́ний Макси́мович Примако́в''' (1929 оны 10 дугаар сарын 29-нд ЗХУ-ын БНУкраин Улсын [[Киев]] хотод төрсөн, - 2015 оны 6 дугаар сарын 26-нд ОХУ-ын [[Москва]] хотод нас барсан) - Зөвлөлт Холбоот Улс болон Оросын Холбооны Улсын улс төрийн зүтгэлтэн, эдийн засагч, араб, дорно дахины судлаач. ОХУ-ын Засгийн газрын тэргүүн (1998-1999), ОХУ-ын Гадаад хэргийн сайд (1996-1998), ЗХУ-ын Тагнуулын төв газрын дарга (1991), Оросын Гадаад тагнуулын албаны захирал (1991-1996), ЗХУ-ын Дээд Зөвлөлийн Холбооны Зөвлөлийн дарга (1989-1990). Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд цол (1996). Эдийн засгийн ухааны доктор (1969), профессор (1972). ЗХУ -ын ШУА -ийн академич (1979); ШУА-ийн сурвалжлагч гишүүн (1974). ЗХУ -ын Төрийн шагнал (1980), Оросын Төрийн шагналтан (2014). [[Файл:E Primakov 03 (cropped).jpg|thumb|Е.М.Примаков.]] == Намтар == === Хүүхэд нас === Евгений Максимович Примаков 1929 оны 10 дугаар сарын 29 -нд Киевт төрсөн (баримт бичгийн дагуу), сүүлд охиных нь мэдэгдсэнээр Москвад төрсөн гэдэг. Евгений Примаковын сүүлчийн дурсамжинд дурдсанаар эцэгийнх нь овог Немченко гэдэг байсан бөгөөд тэрээр эрт гэр бүлээ орхиж явсан байна. Эцэг нь 1937 онд хэлмэгдсэн (ГУЛАГ-т алга болсон). Эх - Анна Яковлевна Примакова (1896-1972) - хүүгээ төрснөөс хойш хэд хоногийн дараа Гүржийн Тифлис рүү хамаатан садандаа очсон байна. Тэрээр Төмөр замын эмнэлэгт эх барих эмэгтэйчүүдийн эмчээр, дараа нь Тифлисийн ээрэх, сүлжмэлийн үйлдвэрийн дэргэдэх эмэгтэйчүүдийн клиникт ажиллаж байжээ. Примаков бага, өсвөр насаа Тифлис хотод өнгөрөөсөн бөгөөд ээжтэйгээ Ленинградская гудамжны 10 -р өрөөнд амьдардаг байсан (одоо тэр гудамжийг Санкт -Петербург гэж нэрлэдэг). 14 дүгээр дунд сургуульд (Ниношвили гудамж) сурч байсан. Е.М.Примаковын дурсамжийн дагуу эхийн эмээ тээрмийн эзэн байсан аавынхаа хүслийн эсрэг Примаков нэртэй энгийн ажилчинтай гэрлэжээ. Хожим нь тэд Тифлис хотод амьдардаг байсан бөгөөд түүний нөхөр Турк улсад зам барилгын ажил гүйцэтгэгч болжээ - курд дээрэмчидтэй тулалдаж нас барсан байна. Е.М.Примаковын ээжийн дүү Александр Яковлевич Примаковын (1898-1938) мөрдөн байцаалтын баримт бичгийн материалд түүнийг еврей хүн байсан, дунд давхаргаас гаралтай, Тифлисийн уугуул хүн байжээ. 1944 онд долдугаар ангиа төгсөөд Евгений Баку дахь тэнгисийн цэргийн бэлтгэл сургуульд курсантаар орж, "Правда" сургалтын усан онгоцонд дадлага хийжээ. 1946 онд тэрээр сүрьеэгийн эхний үе шаттай гэж оношлогдсон тул эрүүл мэндийн шалтгаанаар хасагдсан байна. 1948 онд Тбилисийн эрэгтэй хүүхдийн 14 -р дунд сургуулийн аравдугаар ангиа төгссөн. Багш нар Примаковыг хэл, математикийн шинжлэх ухааны онцгой чадвартай байсныг тэмдэглэжээ. === Залуу нас === [[Москвагийн Дорно дахин судлалын дээд сургуул]]<nowiki/>ийн Араб судлалын тэнхимийг (1953) Арабын орнуудын судлалын чиглэлээр төгссөн, дараа нь [[Москвагийн Улсын Их Сургууль|Москвагийн Улсын Их Сургуул]]<nowiki/>ийн Эдийн засгийн факультетийг төгссөн (1956). Дээд сургуульд араб хэлний улсын шалгалтанд Примаков "С" авсан бөгөөд хожим нь хэлний мэдлэгээ төгс биш гэж өөрөө үнэлжээ. 1956 онд Примаков ЗХУ -ын ШУА -ийн Дэлхийн эдийн засаг, олон улсын харилцааны хүрээлэнгийн ахлах судлаач болжээ. Тэрээр гадаад улс орнуудад цацдаг радио нэвтрүүлгийн ерөнхий газрын араб хэлний ерөнхий эрхлэгч Сергей Кавериний урилгаар тус редакцид ажиллав. 1956-1962 онд ЗХУ-ын Улсын Телевиз, Радио нэвтрүүлэгт сурвалжлагч, гүйцэтгэх редактор, ерөнхий редакторын орлогч, Арабын орнуудад өргөн нэвтрүүлгийн ерөнхий редактороор ажилласан. 1957 онд тэрээр баруун зүгт анхны аяллаа хийсэн бөгөөд Газар дундын тэнгисээр аялсан байна. 1959 онд тэрээр эдийн засгийн шинжлэх ухааны эрдэмтэн болж "Арабын зарим орнуудад капиталын экспорт хийх нь монополийн өндөр ашиг олох хэрэгсэл" гэсэн докторын диссертаци хамгаалжээ. 1962 оны 9 дүгээр сараас 12 дугаар сар хүртэл тэрээр ЗХУ-ын ШУА-ийн дэргэдэх Дэлхийн Эдийн засаг судлалын хүрээлэнд ахлах судлаачаар ажилласан. [[Файл:RIAN archive 569857 Russian Foreign Minister Sergey Lavrov at a reception on Diplomat Day.jpg|thumb|Е.Примаков, С.Лавров нар 2007 он.]] 1962 онд ЗХУКН -ын Төв Хорооны суртал ухуулга, сурталчилгааны хэлтсийн кураторуудтай зөрчилдсөний улмаас тэрээр өөрийн хүсэлтээр ажлаас халах өргөдөл гаргаж байжээ. === Ойрхи Дорнод === 1962 оноос тэрээр [[«Правда» сонин]]<nowiki/>ы Ази, Африкийн орнуудын хэлтэст тоймч, 1965 оноос Египтын Каир хотод «Правда» сонины Ойрхи Дорнодын сурвалжлагчаар 4 жил ажилласан байна. 1970 оны хавар Дэлхийн эдийн засаг, олон улсын харилцааны хүрээлэнгийн орлогч захиралаар ажилласан байна. 1969 онд Багдад руу явахдаа [[Саддам Хусейн|Саддам Хуссейн]]<nowiki/>тэй уулзаж, дараа нь түүний ойр дотны хүмүүсийн нэг [[Тарик Азиз]]<nowiki/>тай уулзаж танилцсан байна. 1970 -аад онд Примаков ЗХУКН-ын Төв Хорооны нэрийн өмнөөс "Нууц: Ойрхи Дорнод тайзны ард ба 20 -р зууны хоёрдугаар хагас - 21 -р зууны эхэн" номондоо Ойрхи Дорнодын бүс нутгийн дипломат ажиллагаанд нууцаар оролцож байснаа бичжээ. 1970 онд тэрээр [[Бейрут]] хотод Палестиныг чөлөөлөх ардын фронтын удирдагч Жорж Хабаштай уулзаж, онгоц барьцаалах, зорчигчдыг барьцаалахаас зайлсхийх Зөвлөлтийн удирдлагын зөвлөмжийг түүнд дамжуулж байжээ. 1971 оны зун Примаков ТАСС -ын тусгай сурвалжлагчийн нэрийн дор шинжээчийн хувьд Египетийн улс төрийн нөхцөл байдлыг судалж үзээд Ерөнхийлөгч [[Анвар Садат]] АНУ-тай ойртох бодлоготой байгаа гэж Зөвлөлтийн Элчин сайдын саналаас ялгаатай дүгнэлт төвдөө хүргүүлж байжээ. 1971 оны 7 -р сард Примаков Ойрхи Дорнод дахь Зөвлөлтийн бодлогын хэтийн төлөвийн талаархи саналаа боловсруулж бичиж, зургаан өдрийн дайны дараа ЗСБНХУ дипломат харилцаагаа тасалсан "Израиль руу чиглэсэн зарим идэвхтэй алхамуудыг" болгоомжтой хийхийг зөвлөж байв. Эдгээр саналыг Зөвлөлтийн удирдагч Леонид Брежнев дэмжсэн нь эрх мэдлийн дээд шатныханы дунд Примаковын байр суурийг ихээхэн бэхжүүлсэн юм. 1971 оны 8 -р сарын 5 -ны өдөр ЗХУКН-ын Төв Хорооны Улс төрийн Товчооны шийдвэрээр Е.Примаковт ЗХУ-ын Израильтай харилцаа тогтоох нууц үүрэг даалгавар өгсөн бөгөөд үүнийг КГБ -ын дарга [[Юрий Андропов|Ю.Андропов]], ЗХУ -ын Гадаад хэргийн сайд [[Андрей Громыко|А.Громыко]] нар дэмжжээ. Энэ талаар Египетийн удирдлага мөн мэдэж байсан байна. 1969 онд тэрээр "Египетийн нийгэм, эдийн засгийн хөгжил" сэдвээр диссертацийг хамгаалж, эдийн засгийн ухааны доктор болжээ. 1970 оны 4 -р сарын 30 -аас 1977 он хүртэл - ЗХУ -ын ШУА -ийн Дэлхийн эдийн засгийн судлалын хүрээлэнгийн дэд захирал. 1977-1985 онд ЗХУ-ын ШУА -ийн Дорно дахин судлалын хүрээлэнгийн захирал, 1979 оноос - ЗХУ -ын [[ОХУ-ын ГХЯ-ны Дипломатын Академи|Гадаад хэргийн яамны дэргэдэх Дипломат академи]]<nowiki/>йн профессор. 1985-1989 онд - ЗХУ -ын ШУА -ийн Дэлхийн эдийн засгийн академийн захирал. ЗХУ -ын ШУА -ийн Эдийн засгийн тэнхимийн академич -нарийн бичгийн дарга, 1988 оноос - ЗХУ -ын ШУА -ийн Дэлхийн эдийн засаг, олон улсын харилцааны асуудлын тэнхимийн ажилтан, ЗХУ-ын Шинжлэх ухааны академийн Тэргүүлэгчдийн гишүүн. 1991 оны 12 дугаар сарын 26 -наас 1996 оны 1 дүгээр сар хүртэл тэрээр [[ОХУ-ын Гадаад тагнуулын алба|ОХУ-ын Гадаад тагнуулын албаны]] даргаар ажиллаж байсан. === Гадаад хэргийн сайд === 1996 оны 1 дүгээр сарын 9-нд Евгений Примаков ОХУ -ын Гадаад хэргийн сайдаар томилогдов. Түүний явуулж буй гадаад бодлогыг [[Сергей Лавров|С.Лавров]]<nowiki/>ын хэлснээр "Примаковын сургаал" гэж нэрлэжээ. Энэхүү томилгоог барууны орнууд сөрөг хүлээж авсан. Примаковын нэр нь Орос улс Атлантицизмаас олон вектортой гадаад бодлогын чиглэл рүү шилжсэнтэй холбоотой юм. Тэрээр Орос улсын Хятад, Өмнөд Ази, Ойрхи Дорнодод бие даасан гадаад бодлого явуулах эрхийг хэвээр үлдээхийн зэрэгцээ Орос, Европ, Хойд Америкийн орнуудтай харилцаагаа үргэлжлүүлэн хөгжүүлэхийг дэмжиж байв. БРИКС -ийн үндэс болсон Орос, Энэтхэг, Хятад хоёр улсын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхийг санал болгосон хүн бол Примаков юм. Тэр Гадаад хэргийн яамнаас залуу дипломат боловсон хүчнийг гадагшлуулахыг зогсоож чадсан бөгөөд дипломат ажилтнуудыг цэргийн албанаас чөлөөлж, улсын нууцыг хадгалсныхаа төлөө урамшуулал олгодог болгосон юм. Примаковын удирдлаган дор Смоленская талбай дахь барилгыг Гадаад хэргийн яамны бүрэн мэдэлд шилжүүлсэн бөгөөд үүнээс өмнө бусад хэлтсүүд үргэлж байранд байрладаг байв. Дипломатч Алексей Федотов Примаков энэ албан тушаалд байхдаа "Оросын гадаад бодлого, дипломат албанд нэр төрийг буцааж сэргээж өгсөн" гэж тэмдэглэсэн байдаг. === Засгийн газрын тэргүүн === 1998 оны 9 дүгээр сарын 10 -нд Ерөнхийлөгч [[Борис Ельцин]] Примаковыг ОХУ-ын Ерөнхий сайдад нэр дэвшүүлэв. 1998 оны 9 дүгээр сарын 11 -ний өдөр [[ОХУ-ын Төрийн Дум]] Евгений Примаковын нэрийг баталж, түүнд 450 депутатаас 315 нь саналаа өгсөн бөгөөд үүнд ОХУ-ын Коммунист намын сөрөг хүчин мөн багтжээ. Ерөнхий сайдаар томилогдохын өмнө тэрээр Виктор Черномырдинаас түүний анхны орлогч болох саналыг хүлээн авч, зөвшөөрлийг нь өгсөн боловч Төрийн Дум Черномырдиныг Ерөнхий сайдаар томилохыг хоёр ч удаа дэмжсэнгүй. Тэрээр анх удаа татгалзаж, Ельциний Засгийн газрыг тэргүүлэх саналыг хүлээн авч, Ерөнхий сайд Е.Примаковын нэгдүгээр орлогчоор ажиллахад бэлэн байна гэж маргаж, Юрий Маслюковт өгсөн саналаас татгалзжээ. 1999 оны 3 дугаар сарын 24 -нд Е.Примаков [[Вашингтон (хот)|Вашингтон]] хотод албан ёсны айлчлал хийв. Атлантын далай дээгүүр Ньюфаундленд арлын ойролцоо НАТО Югославыг бөмбөгдөх шийдвэр гаргасныг АНУ -ын дэд ерөнхийлөгч Аль Гороос утсаар мэджээ. Е.Примаков тэр даруй айлчлалаа цуцлахаар шийдэж, онгоцыг далай дээгүүр шууд буцахыг тушааж ("Примаковын эргэлт"), Москва руу буцав. Ерөнхий сайдын энэ үйлдэл дэлхий дахинд шуугиан тарьж олон жил намжаагүй юм. 15 жилийн дараа Примаков өөрөө дурсахдаа: "Энэ бол ямар нэгэн гавьяа гэж бодохгүй байна. Би маяглаагүй байна. Би энэ шийдвэрийг өөрөө гаргасан. Үүний дараа л Ельцин руу утасдаж, онгоцоо эргүүлэх шийдвэр гаргасан гэдгээ хэлсэн. Хэрэв би тэгээгүй бол би маш буруутах байсан". 1999 оны 5 дугаар сарын 12 -нд ОХУ-ын Засгийн газрын даргаар 8 сар ажилласан Е.Примаковыг Ерөнхийлөгч Ельцин огцруулав. Албан ёсоор огцрох болсон нь шинэчлэл удааширч, тэдэнд шинэ эрч хүч өгөх шаардлагатай болсонтой холбон тайлбарлав. Гэхдээ Примаковын нэр хүнд ард түмний дунд маш хурдан өссөнтэй судлаачид холбож үздэг. === Цаашдын үйл ажил === 1999 оны 12 дугаар сарын 19-нд тэрээр гурав дахь удаагийн ОХУ -ын Төрийн Думд сонгогдсон. "Эх орон - Бүх Орос" фракцын дарга (2000-2001). 2001 оны 12 дугаар сараас 2011 оны 2 дугаар сарын 21-ний өдөр хүртэл хоёр хугацаа - ОХУ -ын Худалдаа аж үйлдвэрийн танхимын Ерөнхийлөгч байв. 2008 оны 5 дугаар сарын 28-наас Евгений Примаков ОХУ-ын ШУА-ийн удирдах зөвлөлд орсон. [[Оросын Боловсролын Академи|Оросын Боловсолын Академи]]<nowiki/>йн /РАО/ хүндэт гишүүн. === Нас барсан тухай === 2014 онд Примаков Миланд мэс засал хийлгэж, дараа нь Оросын Блохины нэрэмжит эмнэлэгт /хавдрын төвд/ эмчилгээ хийлгэсэн. Евгений Максимович Примаков 2015 оны 6 дугаар сарын 26 -нд 86 насандаа Москвад элэгний хорт хавдрын улмаас таалал төгссөн байна. ge2s1zox0rgjtibcv1gxnmoqm2g2ztp 0 117841 709052 691071 2022-08-20T13:34:39Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki '''Анх 1861 онд Өргөө-д Оросын хаант улсын Консулын газар байгуулагдаж байсан'''. Өргөө дахь Оросуудын сууршил анх 1786 онд эхэлсэн боловч 1860 он хүртэл орос хүмүүсийн тоо бага байсан. 1860 онд Орос-Хятадын "Бээжингийн гэрээ" байгуулагдсанаар Оросын худалдаачид Монголд худалдаа хийх нөхцөл бүрдэж, Өргөө хотод Оросын консулын газар нээх шаардлага урган гарчээ. 1861 онд анхны Консулын газрыг нээж Их хүрээний зүүн талд, Маахуур толгойн энгэрт байрлах болжээ. Хотод анх консул, нарийн бичгийн дарга, хэлмэрч, эмч, офицерын удирдлаган дор 20 казакаас бүрдсэн хэсэг иржээ. Өргөө дэх 1861-1863 онуудад Оросын анхны консул нь ''Константин Николаевич Боборыкин'' томилогдон ажиллаж (1829-1904) байсан бөгөөд тэрээр Монголд харьцангуй богино хугацаанд ажилласан бөгөөд түүний эзгүйд консулын (консулын газрын зохицуулагч) үүргийг анх нарийн бичгийн дарга, орчуулагчын албыг хашиж байсан ''Яков Парфентьевич Шишмарев'' (1833-1915) гүйцэтгэж байжээ. 1864 онд Я.Шишмарев консулын үүрэг гүйцэтгэгч, 1865 онд консул, 1882-1904 онд Өргөө дахь Ерөнхий консулаар томилогдон ажилласан байна. 1907-1911 онд Консулын газрын зохицуулагчийн албыг хашиж байжээ. Е.В.Падерин гэж Консулын газрын нарийн бичгийн даргаар 1865-1880 онд ажиллаж байсан. (Пясецкий Павел Яковлевич "Путешествие по Китаю в 1874-1875 гг" - гэдэг 1882 онд хэвлэгдсэн номонд дурдсан байдаг) 1904-1906 онд Консул, 1911-1913 онд Ерөнхий консулаар ''Владимир Фёдорович Люб''а ажиллаж байгаад Хятад руу 1918 онд цагаачилж 1928 онд Харбинд нас баржээ. Энэ 1911-1912 онд консул Попов, Эльтеков болон консулын газрын орчуулагч буриад Церемпилов нар мөн хамт ажиллаж байжээ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо зарлахад Бээжинд сууж асан Оросын консул Иван Коростовец (1862-1933) Хүрээнд ирж монголчуудтай гэрээ хийв. 1913-1915 онд ''Александр Яковлевич Миллер'' (1864-1940) дипломат агент байсан. 1916 оноос 1919 он хүртэл ''Аркадий Александрович Орлов'' (1868-1928) гэж хүн Консулаар ажиллаж байсан. 1917 оноос Ховд дахь Консулаар давхар ажиллаж байжээ. А.Орлов Зөвлөлт засгийг хүлээн зөвшөөрдөггүй хүн байсан бөгөөд 1919 он хүртэл Монголд амьдарч байгаад Хятад руу цагаачилсан байна. Энэ үед Консулын газрынхан гол төлөв оросын худалдааны асуудал эрхэлж байсан. 1913 онд Өргөөд 1500 орчим оросууд амьдарч байжээ. 1922 оны зун Зөвлөлт Оросын анхны Бүрэн эрхт төлөөлөгчөөр Николай Любарский (1887-1938) Хүрээнд ирж суусан. Зөвлөлт засгаас Хүрээнд суух төлөөлөгчөөр 1923 онд Алексей Васильев (1880-1941) гэгч томилогдон ирсэн. Тэрээр урьд нь Монголд цахилгаан мэдээний газар ажиллаж байгаад хөөгдсөн юм. '''Улиастайд 1906 онд Оросын Консулын газар байгуулагдсан.''' 1881 онд Оросын Хятадтай байгуулсан "Петербургийн гэрээ"-гээр Орос улс Улиастай, Ховдод нэмж Консулын газар нээх эрхийг олж авчээ. 1905 оны тавдугаар сард Оросын ГХЯ Улиастай хотод шинэ Консулын газар байгуулах шийдвэр гаргаж Консулын үүрэг гүйцэтгэгч 1906 оны 6 дугаар сарын 26-нд алба хааж эхэлжээ. 1909 оны 3 дугаар сарын 28-нд Хятадын ГХЯ-аас Оросын Консулын газар байгуулахыг албан ёсоор хүлээн зөвшөөрчээ. 1921 оны Ардын хувьсгалын дараа А.А.Вальтер гэж ЗХУ-ын консул ажиллаж байсан. '''Ховдод 1911 онд Консулын газар байгуулагдсан.''' Орос, Хятадын 1881 оны "Петербургийн гэрээ"-ний дагуу Ховдод мөн 1911 онд нээж 1913 онд албан ёсны зөвшөөрөл хятадын талаас авсан байна. 1913-1916 онд Ерөнхий консулаар Владимир Фёдорович Люба ажиллаж байсан. ЗХУ-ын үед Консулын газар ажиллаж байгаад дайны дараа 1946 онд хаагдсан. 1920-иод оны сүүлчээр А.П.Хионин, 1941 онд Консулаар Тимофеев В.А. ажиллаж байжээ. '''Шар сүм''' буюу өнөөгийн Шинжаан уйгарт 1911 онд байгуулагдсан. '''Алтанбулаг дахь Оросын Консулын газар''' Я.П.Шишмарёв, И.Я.Коростовец нарын санаачилгаар 1915 онд байгуулагдаж 1931 онд хаагдсан байна. Соркин Наум Семёнович 1926-1930 онуудад, 1930-1931 онд Широков Владимир Николаевич Консулаар ажиллаж байжээ. '''Чойбалсан''' '''хотод''' 1970-1992 онд ЗХУ-ын Ерөнхий Консулын газар ажиллаж байв. '''Эрдэнэт хотод''' 1975 онд ЗХУ-ын Консулын сүүлд 1981 оны 12 дугаар сараас Ерөнхий Консулын газар болж өргөжин байгуулагдан ажиллаж байгаад 2017 онд үйл ажиллагаагаа зогсоосон байна. ЕКГ нээгдээд анх 1976-1977 онд Луковников Иван Ефимович, 1977-1982 онд Садыков Леонид Салиджанович нар ЗХУ-ын Ерөнхий Консулаар ажиллаж байжээ. * 1982-1987 он. Кабалоев Билар Емазаевич * 1987-1992 он. Петров Валерий Константинович * 1992-1997 он. ОХУ-ын Ревин Валерий Николаевич * 1997-2000 он. Федулов Александр Валентинович * 2000-2003 он. Чигвинцев Юрий Константинович * 2003-2006 он. Басанов Владимир Манцынович * 2006-2010 он. Мигалкин Александр Васильевич * 2010-2014 он Федулов Александр Валентинович * 2014-2017 он Ракшаев Рыгзын Ракшаевич нар Ерөнхий консулаар ажиллаж байсан. '''Багануур хото'''д 1984-1992 онд ЗХУ, ОХУ-ын Ерөнхий Консулын газар үйл ажиллагаа явуулж байжээ. '''Дархан хотод''' 1976 онд ЗХУ-ын Ерөнхий Консулын газар нээгдээд 1992 оноос ОХУ-ын Ерөнхий Консулын газар болж өнөөг хүртэл ажиллаж байна. 2000 оноос хойш Иван Сергеевич Мостыка, А.Доржиев, 2020 оноос Зайнутдинов Руслан Амирович Ерөнхий консулаар ажиллаж байна. 7hf3gchv9naduo11jttkrzh02q604ka 0 123112 709059 708165 2022-08-20T13:55:31Z 150.129.142.174 wikitext text/x-wiki '''Хубилай ноён''' бол монгол жанжин, [[Чингис хаан|Чингис хааны]] нөхдийн нэг юм. [[Зэв ноён|Зэв]], [[Зэлмэ]], [[Сүбээдэй]] нарын хамт Чингис хааны "дөрвөн нохой" гэж нэрлэгддэг байсан. == Намтар == Хубилай Барулас овгоос гаралтай. Тэмүжин өөрийн улсыг байгуулахаар шийдсэний дараа монголын олон овог ба ураг төрлийн хүмүүс залуу ноён руу очсон; нэгдсэн хүмүүсийн дунд Хубилай болон түүний ах байв. Хожим Хубилай Чингисийн өмнө өөрийн авьяаслаг, үнэнч цэргийн удирдагч гэдгээ харуулсан: Татаруудын эсрэг хийсэн аян дайны (1202 он) дараа тэр Зэвийн хамт тулалдаан дуустал олз авахгүй гэсэн хааны зарлигийг зөрчиж дээрэм хийсэн Чингис хааны дүрвэсэн төрөл төрөгсөд болох Алтан, Даридай, Хучар нарыг мөшгих тушаал авав. Хоёр жилийн дараа Хубилай найманчуудтай хийсэн дайнд онцгойрч, эхлээд хайгуулд явж, дараа нь Наху гүнийн ууланд Таян ханы цэргүүдтэй хийсэн тулалдаанд оролцсон ба Чингис хааны цэргүүд бүрэн ялалт байгуулжээ. 1206 оны бүх Монголын хуралдайгаас Хубилай цэргийн гавьяаныхаа төлөө Чингис хаанаас мянгатын ноёны албан тушаал олгосон ерэн таван хүний тоонд орж, түүнчлэн Монголын эзэнт гүрний бүх цэргийн хэргийг удирдах эрхийг хүлээн авав. Үүний дараа Хубилай карлукуудыг дарах үүрэг хүлээжээ. Хубилай карлукын захирагч Арслан ханыг дагуулан авч, түүнийг Чингис хаанд бараалхуулав. Чингис хаан Арслангийн дуулгавартай байдлыг үнэлж, түүнд өөрийн охидын нэгийг өгөхөөр амласан байна. Чингис хаан цэргээ зохион байгуулах үед Хубилайн мянгат Чингисийн бага хүү Хүлгэнд харьяалагдав. Рашид ад-Динийн хэлснээр бол Хубилайн хөвгүүд ч бас монголын хаадад алба хааж байжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн нохой]] * [[Зэв ноён|Зэв]] * [[Зэлмэ]] * [[Сүбээдэй]] 8g1c7qo7y4nr60ssic8ofjcrccx9bhz 709063 709059 2022-08-20T14:11:21Z 150.129.142.174 /* Намтар */ wikitext text/x-wiki '''Хубилай ноён''' бол монгол жанжин, [[Чингис хаан|Чингис хааны]] нөхдийн нэг юм. [[Зэв ноён|Зэв]], [[Зэлмэ]], [[Сүбээдэй]] нарын хамт Чингис хааны "дөрвөн нохой" гэж нэрлэгддэг байсан. == Намтар == Хубилай [[Барлас|Барулас]] овгоос гаралтай. Тэмүжин өөрийн улсыг байгуулахаар шийдсэний дараа [[Монголчууд|монголын]] олон овог ба ураг төрлийн хүмүүс залуу ноён руу очсон; нэгдсэн хүмүүсийн дунд Хубилай болон түүний ах байв. Хожим Хубилай Чингисийн өмнө өөрийн авьяаслаг, үнэнч цэргийн удирдагч гэдгээ харуулсан: [[Татар|Татаруудын]] эсрэг хийсэн аян дайны ([[1202 он|1202]] он) дараа тэр Зэвийн хамт тулалдаан дуустал олз авахгүй гэсэн хааны зарлигийг зөрчиж дээрэм хийсэн Чингис хааны дүрвэсэн төрөл төрөгсөд болох [[Алтан]], [[Даридай отчигин|Даридай]], [[Хучар]] нарыг мөшгих тушаал авав. Хоёр жилийн дараа Хубилай [[Найман|найманчуудтай]] хийсэн дайнд онцгойрч, эхлээд хайгуулд явж, дараа нь Наху гүнийн ууланд [[Таян хан|Таян ханы]] цэргүүдтэй хийсэн тулалдаанд оролцсон ба Чингис хааны цэргүүд бүрэн ялалт байгуулжээ. [[1206 он|1206]] оны бүх Монголын [[Их Хуралдай|хуралдайгаас]] Хубилай цэргийн гавьяаныхаа төлөө Чингис хаанаас мянгатын [[Ноён|ноёны]] албан тушаал олгосон ерэн таван хүний тоонд орж, түүнчлэн [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрний]] бүх цэргийн хэргийг удирдах эрхийг хүлээн авав. Үүний дараа Хубилай [[Харлуг|карлукуудыг]] дарах үүрэг хүлээжээ. Хубилай карлукын захирагч Арслан ханыг дагуулан авч, түүнийг Чингис хаанд бараалхуулав. Чингис хаан Арслангийн дуулгавартай байдлыг үнэлж, түүнд өөрийн охидын нэгийг өгөхөөр амласан байна. Чингис хаан цэргээ зохион байгуулах үед Хубилайн мянгат Чингисийн бага хүү [[Хүлгэн|Хүлгэнд]] харьяалагдав. [[Рашид ад-Дин|Рашид ад-Динийн]] хэлснээр бол Хубилайн хөвгүүд ч бас монголын хаадад алба хааж байжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн нохой]] * [[Зэв ноён|Зэв]] * [[Зэлмэ]] * [[Сүбээдэй]] ti2ria6guru0u44465frxlnkffrnrkt 709083 709063 2022-08-20T17:14:22Z 150.129.142.174 wikitext text/x-wiki '''Хубилай ноён''' бол монгол жанжин, [[Чингис хаан|Чингис хааны]] [[Нөхөр (цэрэг)|нөхдийн]] нэг юм. [[Зэв ноён|Зэв]], [[Зэлмэ]], [[Сүбээдэй]] нарын хамт Чингис хааны "дөрвөн нохой" гэж нэрлэгддэг байсан. == Намтар == Хубилай [[Барлас|Барулас]] овгоос гаралтай. Тэмүжин өөрийн улсыг байгуулахаар шийдсэний дараа [[Монголчууд|монголын]] олон овог ба ураг төрлийн хүмүүс залуу ноён руу очсон; нэгдсэн хүмүүсийн дунд Хубилай болон түүний ах байв. Хожим Хубилай Чингисийн өмнө өөрийн авьяаслаг, үнэнч цэргийн удирдагч гэдгээ харуулсан: [[Татар|Татаруудын]] эсрэг хийсэн аян дайны ([[1202 он|1202]] он) дараа тэр Зэвийн хамт тулалдаан дуустал олз авахгүй гэсэн хааны зарлигийг зөрчиж дээрэм хийсэн Чингис хааны дүрвэсэн төрөл төрөгсөд болох [[Алтан]], [[Даридай отчигин|Даридай]], [[Хучар]] нарыг мөшгих тушаал авав. Хоёр жилийн дараа Хубилай [[Найман|найманчуудтай]] хийсэн дайнд онцгойрч, эхлээд хайгуулд явж, дараа нь Наху гүнийн ууланд [[Таян хан|Таян ханы]] цэргүүдтэй хийсэн тулалдаанд оролцсон ба Чингис хааны цэргүүд бүрэн ялалт байгуулжээ. [[1206 он|1206]] оны бүх Монголын [[Их Хуралдай|хуралдайгаас]] Хубилай цэргийн гавьяаныхаа төлөө Чингис хаанаас мянгатын [[Ноён|ноёны]] албан тушаал олгосон ерэн таван хүний тоонд орж, түүнчлэн [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрний]] бүх цэргийн хэргийг удирдах эрхийг хүлээн авав. Үүний дараа Хубилай [[Харлуг|карлукуудыг]] дарах үүрэг хүлээжээ. Хубилай карлукын захирагч Арслан ханыг дагуулан авч, түүнийг Чингис хаанд бараалхуулав. Чингис хаан Арслангийн дуулгавартай байдлыг үнэлж, түүнд өөрийн охидын нэгийг өгөхөөр амласан байна. Чингис хаан цэргээ зохион байгуулах үед Хубилайн мянгат Чингисийн бага хүү [[Хүлгэн|Хүлгэнд]] харьяалагдав. [[Рашид ад-Дин|Рашид ад-Динийн]] хэлснээр бол Хубилайн хөвгүүд ч бас монголын хаадад алба хааж байжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн нохой]] * [[Зэв ноён|Зэв]] * [[Зэлмэ]] * [[Сүбээдэй]] ktke9h444kqlkucjkxy3eh2dq0wjp2q 0 123117 709048 708171 2022-08-20T13:20:07Z 150.129.142.174 wikitext text/x-wiki '''Зэв ноён''' (нас барсан он: ойролцоогоор 1224 он) бол [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хамгийн алдартай [[Ноён|ноёдын]] (жанждын) нэг байв. Тэрээр Чингис хааны үед Таргудай Хирилтугийн удирдлага доорх [[Тайчууд]] аймгийн нэг хэсэг болох [[Бэсүд]] овогт харьяалагддаг байсан. Хэдийгээр Зэв анх дайсны цэрэг байсан ч түүнийг Чингис хаан өөртөө элсүүлсэн ба улмаар Чингис хааны хамгийн агуу жанждын нэг болжээ. Зэв Чингис хааны эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийг тэлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Чингис хааны төлөө жанжны хувиар томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн хэдий ч түүний амьдралын тухай эх сурвалж юм уу намтар харьцангуй цөөхөн байдаг. Зэвийг уламжлалт бус, зоримог маневруудынх нь улмаас "түүхэн дэх хамгийн агуу морин цэргийн жанжин" гэж тодорхойлжээ. == Нэрийн гарал үүсэл == 1201 онд Хүйтэнийн тулалдааны үеэр Зэв Чингис хааны байлдааны морины аман хүзүүг харвасан байна (морь үхсэн үү?, эсвэл шархадсан уу? гэдэг нь тодорхойгүй). Хожим Зэв Чингис хаанд ирж дагаар орсон. Чингис хаан мориных нь аман хүзүүг хэн харвасан талаар асуухад Зэв үйлдсэн хэргээ хүлээн зөвшөөрөв. Чингис хаан үүнийг нь харгалзан үзэж, түүний амийг өршөөжээ. Ингэхдээ түүний '''Зургаадай''' хэмээх төрөлх нэрийг '''Зэв''' болгон өөрчилсөн байна. Зэв гэдэг нь "сум" гэсэн утгатай. Харин Ил хаадын улсын захиргааны түшмэл, түүхч Рашид-ад Динийн өөр нэгэн тэмдэглэлд энэ үйл явдал огт өөр байдлаар өрнөсөн байна. Үйл явдлын энэ хувилбарт Зэв зугтаж чадсан бөгөөд хожим Чингис хааны хүмүүс араас нь хөөжээ. Зэв Чингисийн морийг хөнөөж амжсан ба аргагүйн эрхэнд бууж өгч, амийг нь өршөөхийг гуйв. Амийг нь өршөөхөд Зэв шинэ эзэндээ сумаар харваж алсан нэг морины хариуд олон морь өгнө гэж амлажээ. == Чингис хааны доорх жанжин == Зэв хожмын байлдан дагуулалтын он жилүүдэд Чингис хааны хамгийн үнэнч, шилдэг жанждын нэг болж, богино хугацааны дотор Чингис хааны тэргүүлэх жанждын нэг болсон ба 1211 онд Алтан улсын эсрэг дайтахад армийн чухал зүүн жигүүрийг удирдаж байв. Жанжны авьяас чадвар нь түүнийг Мухулай, Сүбээдэй баатар нарын зэрэгт хүргэсэн. Сүн улсын элч Чжао Хун Зэвийг гуравдугаар шатны захирагчтай ижил төвшний эрх мэдэлтэй бөгөөд Чингис хааны арми дахь элит цэргүүдийг удирдан зохион байгуулж байсан гэж тэмдэглэжээ. Энэ нь тэрээр Чингис хааны доор алба хааж байхдаа цэргийн олон ололт амжилт гаргасантай холбоотой гэж үзэж болно. === Цэргийн карьер === ==== Алтан улсын эсрэг дайн ==== Тэрээр Алтан улсын эсрэг хийсэн анхны дайнд (1211-1214) онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэхүү анхны аян дайны үед Зэв Сүбээдэйн хамт зүүн жигүүрийг удирджээ. Түүний анги хэрмийг (Цагаан хэрэм) зүүн талаар нь тойрч, хоёр цайзыг эзлэн авав. Дараа нь тэр У-ша-пу цайз дахь Алтан улсын хоёр дахь армийг устгахын тулд урьд явсан замаараа хэрмийг дахин тойрсон ба Чингисийн гол армитай холбогдож, дараа нь Ехулингийн тулалдаанд ялалт байгуулав. Энэхүү бут ниргэсэн ялалтын дараа монголчууд Бээжингийн тал нутаг руу ордог давааны удирдлагыг гартаа авсан ба нутаг дэвсгэр даяар хяналтаа тэлсээр байлаа. Зэвийг гинжилсэн байрлал бүхий олон тооны цайзыг эзлүүлэхээр илгээсэнд тэрээр хамгаалагчдыг нь өдөөхийн тулд хуурамч ухралт хийх замаар энэ даалгаврыг биелүүлжээ. Чингис хаан алсын хараатай жанжных нь хувьд Зэвд найдаж байсан бололтой: 1211 оны өвөл Зэвийг Ляояныг эзлүүлэхээр илгээх үед Монголын цэргийн хүч Чжунду орчмын их тал нутгийг хараахан хамгаалалтдаа авч амжаагүй байв. Тулалдааны гол фронтоос хол хэдэн зуун мил явсны дараа Зэв 100 гаруй милийн зайд хуурамчаар ухарч Ляояны хамгаалагчдыг мэхлэн араасаа нэхүүлсэн бөгөөд монголчуудын их хэмжээний олзыг явсан газар дээрээ үлдээжээ. Хятадын цэргүүд түүнийг тонон дээрэмдэхээр түр зогссон ба энэ үеэр хойд нутгийн өвлийн урт шөнийг ашиглан Зэвийн цэрэг 24 цагийн дотор 100 мил газрыг туулж, эмх замбараагүй байдалд орсон Алтан улсын хүчийг бут ниргэж, Ляоян хотыг эзлэн авав. 1213 онд Чингис хаан Зэвийг хүчтэй хамгаалалт бүхий Цзюйюнгуань давааг эзлүүлэхээр илгээжээ. Зэв Алтан улсын бэхлэлтүүдээр бүрхэгдсэн уулын давааг олж, хамгаалагчдыг нь задгай талбайд гарахад хүргэв. Тэгээд Зэв, Сүбээдэй нар эсрэг зүгт албаар хийсэн замаар явж, тэдний ирсэн замаар буцсан ба дайсны ар талд гарч, энэхүү шийдвэрлэх ач холбогдолтой армийг бүслэн устгалаа. Манжуурт бослого өдөөн гаргаж, цайзуудын тоог бууруулсны дараа Чингис хаан цэргээ таван хэсэгт хувааж Алтан улсын өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг дайрав. Зэвийг Сүбээдэйн хамт Мухулайн доорх элит хүчний бүрэлдэхүүнд оруулсан ба тэд Алтан улсын олон хот тосгоныг устгах юм уу эзлэн авахын зэрэгцээ далай хүртэлх газар нутгийг амжилттай довтлон дайрчээ. ==== Хүчүлүгийн эсрэг тулаанууд ==== 1218 онд Зэвд Монголын олон жилийн дайсан Хүчүлүгийг бут ниргэж, Хар Хятан улсыг эзлэх даалгавар өгөв. Зөвхөн 20,000 цэрэг өгсөн тул Зэв Хар Хятан улсын доторх эрх баригч буддистууд болон дарлагдсан лалынхны хоорондох шашны бослого тэмцлийг өдөөж, дэмжиж ажилласнаар хүн хүчээ хэмнэж байв. Түүний талын хүчнүүд гайхалтай урам зоригтой хөдөлснөөр тэр Хүчүлүг болон түүний 30,000 цэргийг дарж чаджээ. Дараа нь уулсын дунд удаан хөөцөлдсөний эцэст Хүчүлүгийг барьж алав. Зэв Хар Хятаны Хүчүлүгийг ялсны дараа Чингис хаан санаа зовж байсан гэдэг. Хэдийгээр Чингис хаан жанжныхаа ялалтад сэтгэл хангалуун байсан ч тэрээр Зэв илүү их санаа зорилгод тэмүүлж, миний эсрэг бослого гаргах болуузай хэмээн эргэлзэж байв. Энэ тухай мэдээ Зэвд хүрмэгц тэр даруй Чингис хааны байгаа газарт буцаж ирсэн ба үнэнч байдлын тэмдэг болгон 100 цагаан морь өргөж эргэлзээг нь тайлжээ. ==== Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтолгоон ==== 1219 онд Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтлох үеэр, Зэвийг үржил шимтэй Ферганы хөндийг сүрдүүлүүлэхээр өвлийн цагаар Тяньшань уулс руу дайсны анхаарлыг сатааруулах зорилго бүхий цэргийн хүчний хамт илгээв. Зэв таван фут гаруй цастай өндөр уулын давааг давж чадсан бөгөөд тэрээр шах II Мухаммедийн элит 50,000 хүнтэй морин цэргийн нөөц хүчийг өөртөө татжээ. Зэв энэхүү элит хүчний эсрэг нэг бол ялалт байгуулах, нэг бол ядаж ялагдал хүлээхээс зайлсхийх байдлаар ажиллаж байсан ба алс холын мужуудыг нь шахын мэдлээс таслах тушаалын дагуу Хорасаныг сүрдүүлэхээр цааш өмнө зүгт маневрлав. Тэгээд Хорезмын нийслэл Самаркандад Чингисийн гол армитай нэгдэхээр буцан явж, Хорезмыг үр дүнтэйгээр хоёр хуваасан байна. Шах Хорасан болон баруун Иранд хүчээ цуглуулахаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Чингис хаан шахыг өөрийнх нь эзэмшдэг эзэнт гүрэн даяар ангуучлуулахаар Зэв, Сүбээдэй нарыг илгээв. Эцсийн дүндээ тэд түүнийг барьж чадаагүй ч тэдний хатуу чанга мөрдөн хөөлт нь шахыг ямар нэгэн шинэ арми цуглуулахад саад болсон ба шах араас нь ойрхон нэхэх Зэв, Сүбээдэй хоёрыг дагуулан Иран руу дүрвэхээс өөр аргагүй болсон байна. Үр дүнд нь Хорезмын хүчнүүд тархан бутарч, аажмаар устгагджээ. == Үхэл == Зэв Каспийн тэнгисийг тойрон домогт довтолгоон хийсэн ба тэрээр Сүбээдэйн хамт Загалмайтны тавдугаар аян дайнд нэгдэх гэж байсан гүржүүдийг, мөн Кавказын тал нутгийн овог аймгуудыг бут ниргэжээ. Дараа нь тэр Калка голын тулалдаанд Киевийн оросууд болон кумануудыг ялав. Энэ тулаан Киевийн Оросыг байлдан дагуулахаас өмнө болсон бөгөөд тэрээр ойролцоогоор 1224 онд Киевийн Оросын байлдан дагуулалтаас буцаж ирэх үедээ нас барсан байж болзошгүй. Түүний сураггүй алга болсон болон үхсэнтэй холбоотой нөхцөл байдал нууцлаг юм. Нэгэн судлаач Стивен Поу (Stephen Pow) Зэвийг Хортица арлаас холгүй байдаг булшны (курган) ойролцоо Оросын холбоотон кипчакуудын хүчинд алагдсан байж магадгүй гэж таамаглаж байна. Түрэг хэлээр ярьдаг кипчакууд Зэвийг Гемябек гэж нэрлэснээс хойших хэл зүйн алдааны үр дүн нь энэ мэдээллийн цаана байгаа зөрүү байж магадгүй юм. Харин Оросын судлаачид Д.М.Тимохин, В.В.Тишин нар түүний үзэл бодолд эргэлзэж, Стивен Поугийн хувилбар нь бичмэл эх сурвалжуудын үндсэн дээр батлагдаагүй бөгөөд хэл шинжлэлийн ямар ч нотолгоо байхгүй гэж үзэж байна. Хэдийгээр түүний үхлийн эргэн тойрон дахь нөхцөл байдал нууцлаг боловч Зэв Хятад, Төв Ази, Киев болон Орос дахь Европт хийсэн байлдан дагуулалтаараа түүхэнд арилшгүй ул мөр үлдээжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн нохой]] * [[Хубилай ноён|Хубилай]] * [[Зэлмэ]] * [[Сүбээдэй]] 04fn2u0973qayzy58ldt1bqdgr93tr8 709049 709048 2022-08-20T13:24:11Z 150.129.142.174 /* Нэрийн гарал үүсэл */ wikitext text/x-wiki '''Зэв ноён''' (нас барсан он: ойролцоогоор 1224 он) бол [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хамгийн алдартай [[Ноён|ноёдын]] (жанждын) нэг байв. Тэрээр Чингис хааны үед Таргудай Хирилтугийн удирдлага доорх [[Тайчууд]] аймгийн нэг хэсэг болох [[Бэсүд]] овогт харьяалагддаг байсан. Хэдийгээр Зэв анх дайсны цэрэг байсан ч түүнийг Чингис хаан өөртөө элсүүлсэн ба улмаар Чингис хааны хамгийн агуу жанждын нэг болжээ. Зэв Чингис хааны эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийг тэлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Чингис хааны төлөө жанжны хувиар томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн хэдий ч түүний амьдралын тухай эх сурвалж юм уу намтар харьцангуй цөөхөн байдаг. Зэвийг уламжлалт бус, зоримог маневруудынх нь улмаас "түүхэн дэх хамгийн агуу морин цэргийн жанжин" гэж тодорхойлжээ. == Нэрийн гарал үүсэл == 1201 онд Хүйтэнийн тулалдааны үеэр Зэв Чингис хааны байлдааны морины аман хүзүүг харвасан байна (морь үхсэн үү?, эсвэл шархадсан уу? гэдэг нь тодорхойгүй). Хожим Зэв Чингис хаанд ирж дагаар орсон. Чингис хаан мориных нь аман хүзүүг хэн харвасан талаар асуухад Зэв үйлдсэн хэргээ хүлээн зөвшөөрөв. Чингис хаан үүнийг нь харгалзан үзэж, түүний амийг өршөөжээ. Ингэхдээ түүний '''Зургаадай''' хэмээх төрөлх нэрийг '''Зэв''' болгон өөрчилсөн байна. Зэв гэдэг нь [[Монгол хэл|монгол хэлээр]] "сум" гэсэн утгатай. Харин [[Ил Хаант Улс|Ил хаадын улсын]] захиргааны түшмэл, түүхч [[Рашид-ад Дин|Рашид-ад Динийн]] өөр нэгэн тэмдэглэлд энэ үйл явдал огт өөр байдлаар өрнөсөн байна. Үйл явдлын энэ хувилбарт Зэв зугтаж чадсан бөгөөд хожим Чингис хааны хүмүүс араас нь хөөжээ. Зэв Чингисийн морийг хөнөөж амжсан ба аргагүйн эрхэнд бууж өгч, амийг нь өршөөхийг гуйв. Амийг нь өршөөхөд Зэв шинэ эзэндээ сумаар харваж алсан нэг морины хариуд олон морь өгнө гэж амлажээ. == Чингис хааны доорх жанжин == Зэв хожмын байлдан дагуулалтын он жилүүдэд Чингис хааны хамгийн үнэнч, шилдэг жанждын нэг болж, богино хугацааны дотор Чингис хааны тэргүүлэх жанждын нэг болсон ба 1211 онд Алтан улсын эсрэг дайтахад армийн чухал зүүн жигүүрийг удирдаж байв. Жанжны авьяас чадвар нь түүнийг Мухулай, Сүбээдэй баатар нарын зэрэгт хүргэсэн. Сүн улсын элч Чжао Хун Зэвийг гуравдугаар шатны захирагчтай ижил төвшний эрх мэдэлтэй бөгөөд Чингис хааны арми дахь элит цэргүүдийг удирдан зохион байгуулж байсан гэж тэмдэглэжээ. Энэ нь тэрээр Чингис хааны доор алба хааж байхдаа цэргийн олон ололт амжилт гаргасантай холбоотой гэж үзэж болно. === Цэргийн карьер === ==== Алтан улсын эсрэг дайн ==== Тэрээр Алтан улсын эсрэг хийсэн анхны дайнд (1211-1214) онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэхүү анхны аян дайны үед Зэв Сүбээдэйн хамт зүүн жигүүрийг удирджээ. Түүний анги хэрмийг (Цагаан хэрэм) зүүн талаар нь тойрч, хоёр цайзыг эзлэн авав. Дараа нь тэр У-ша-пу цайз дахь Алтан улсын хоёр дахь армийг устгахын тулд урьд явсан замаараа хэрмийг дахин тойрсон ба Чингисийн гол армитай холбогдож, дараа нь Ехулингийн тулалдаанд ялалт байгуулав. Энэхүү бут ниргэсэн ялалтын дараа монголчууд Бээжингийн тал нутаг руу ордог давааны удирдлагыг гартаа авсан ба нутаг дэвсгэр даяар хяналтаа тэлсээр байлаа. Зэвийг гинжилсэн байрлал бүхий олон тооны цайзыг эзлүүлэхээр илгээсэнд тэрээр хамгаалагчдыг нь өдөөхийн тулд хуурамч ухралт хийх замаар энэ даалгаврыг биелүүлжээ. Чингис хаан алсын хараатай жанжных нь хувьд Зэвд найдаж байсан бололтой: 1211 оны өвөл Зэвийг Ляояныг эзлүүлэхээр илгээх үед Монголын цэргийн хүч Чжунду орчмын их тал нутгийг хараахан хамгаалалтдаа авч амжаагүй байв. Тулалдааны гол фронтоос хол хэдэн зуун мил явсны дараа Зэв 100 гаруй милийн зайд хуурамчаар ухарч Ляояны хамгаалагчдыг мэхлэн араасаа нэхүүлсэн бөгөөд монголчуудын их хэмжээний олзыг явсан газар дээрээ үлдээжээ. Хятадын цэргүүд түүнийг тонон дээрэмдэхээр түр зогссон ба энэ үеэр хойд нутгийн өвлийн урт шөнийг ашиглан Зэвийн цэрэг 24 цагийн дотор 100 мил газрыг туулж, эмх замбараагүй байдалд орсон Алтан улсын хүчийг бут ниргэж, Ляоян хотыг эзлэн авав. 1213 онд Чингис хаан Зэвийг хүчтэй хамгаалалт бүхий Цзюйюнгуань давааг эзлүүлэхээр илгээжээ. Зэв Алтан улсын бэхлэлтүүдээр бүрхэгдсэн уулын давааг олж, хамгаалагчдыг нь задгай талбайд гарахад хүргэв. Тэгээд Зэв, Сүбээдэй нар эсрэг зүгт албаар хийсэн замаар явж, тэдний ирсэн замаар буцсан ба дайсны ар талд гарч, энэхүү шийдвэрлэх ач холбогдолтой армийг бүслэн устгалаа. Манжуурт бослого өдөөн гаргаж, цайзуудын тоог бууруулсны дараа Чингис хаан цэргээ таван хэсэгт хувааж Алтан улсын өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг дайрав. Зэвийг Сүбээдэйн хамт Мухулайн доорх элит хүчний бүрэлдэхүүнд оруулсан ба тэд Алтан улсын олон хот тосгоныг устгах юм уу эзлэн авахын зэрэгцээ далай хүртэлх газар нутгийг амжилттай довтлон дайрчээ. ==== Хүчүлүгийн эсрэг тулаанууд ==== 1218 онд Зэвд Монголын олон жилийн дайсан Хүчүлүгийг бут ниргэж, Хар Хятан улсыг эзлэх даалгавар өгөв. Зөвхөн 20,000 цэрэг өгсөн тул Зэв Хар Хятан улсын доторх эрх баригч буддистууд болон дарлагдсан лалынхны хоорондох шашны бослого тэмцлийг өдөөж, дэмжиж ажилласнаар хүн хүчээ хэмнэж байв. Түүний талын хүчнүүд гайхалтай урам зоригтой хөдөлснөөр тэр Хүчүлүг болон түүний 30,000 цэргийг дарж чаджээ. Дараа нь уулсын дунд удаан хөөцөлдсөний эцэст Хүчүлүгийг барьж алав. Зэв Хар Хятаны Хүчүлүгийг ялсны дараа Чингис хаан санаа зовж байсан гэдэг. Хэдийгээр Чингис хаан жанжныхаа ялалтад сэтгэл хангалуун байсан ч тэрээр Зэв илүү их санаа зорилгод тэмүүлж, миний эсрэг бослого гаргах болуузай хэмээн эргэлзэж байв. Энэ тухай мэдээ Зэвд хүрмэгц тэр даруй Чингис хааны байгаа газарт буцаж ирсэн ба үнэнч байдлын тэмдэг болгон 100 цагаан морь өргөж эргэлзээг нь тайлжээ. ==== Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтолгоон ==== 1219 онд Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтлох үеэр, Зэвийг үржил шимтэй Ферганы хөндийг сүрдүүлүүлэхээр өвлийн цагаар Тяньшань уулс руу дайсны анхаарлыг сатааруулах зорилго бүхий цэргийн хүчний хамт илгээв. Зэв таван фут гаруй цастай өндөр уулын давааг давж чадсан бөгөөд тэрээр шах II Мухаммедийн элит 50,000 хүнтэй морин цэргийн нөөц хүчийг өөртөө татжээ. Зэв энэхүү элит хүчний эсрэг нэг бол ялалт байгуулах, нэг бол ядаж ялагдал хүлээхээс зайлсхийх байдлаар ажиллаж байсан ба алс холын мужуудыг нь шахын мэдлээс таслах тушаалын дагуу Хорасаныг сүрдүүлэхээр цааш өмнө зүгт маневрлав. Тэгээд Хорезмын нийслэл Самаркандад Чингисийн гол армитай нэгдэхээр буцан явж, Хорезмыг үр дүнтэйгээр хоёр хуваасан байна. Шах Хорасан болон баруун Иранд хүчээ цуглуулахаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Чингис хаан шахыг өөрийнх нь эзэмшдэг эзэнт гүрэн даяар ангуучлуулахаар Зэв, Сүбээдэй нарыг илгээв. Эцсийн дүндээ тэд түүнийг барьж чадаагүй ч тэдний хатуу чанга мөрдөн хөөлт нь шахыг ямар нэгэн шинэ арми цуглуулахад саад болсон ба шах араас нь ойрхон нэхэх Зэв, Сүбээдэй хоёрыг дагуулан Иран руу дүрвэхээс өөр аргагүй болсон байна. Үр дүнд нь Хорезмын хүчнүүд тархан бутарч, аажмаар устгагджээ. == Үхэл == Зэв Каспийн тэнгисийг тойрон домогт довтолгоон хийсэн ба тэрээр Сүбээдэйн хамт Загалмайтны тавдугаар аян дайнд нэгдэх гэж байсан гүржүүдийг, мөн Кавказын тал нутгийн овог аймгуудыг бут ниргэжээ. Дараа нь тэр Калка голын тулалдаанд Киевийн оросууд болон кумануудыг ялав. Энэ тулаан Киевийн Оросыг байлдан дагуулахаас өмнө болсон бөгөөд тэрээр ойролцоогоор 1224 онд Киевийн Оросын байлдан дагуулалтаас буцаж ирэх үедээ нас барсан байж болзошгүй. Түүний сураггүй алга болсон болон үхсэнтэй холбоотой нөхцөл байдал нууцлаг юм. Нэгэн судлаач Стивен Поу (Stephen Pow) Зэвийг Хортица арлаас холгүй байдаг булшны (курган) ойролцоо Оросын холбоотон кипчакуудын хүчинд алагдсан байж магадгүй гэж таамаглаж байна. Түрэг хэлээр ярьдаг кипчакууд Зэвийг Гемябек гэж нэрлэснээс хойших хэл зүйн алдааны үр дүн нь энэ мэдээллийн цаана байгаа зөрүү байж магадгүй юм. Харин Оросын судлаачид Д.М.Тимохин, В.В.Тишин нар түүний үзэл бодолд эргэлзэж, Стивен Поугийн хувилбар нь бичмэл эх сурвалжуудын үндсэн дээр батлагдаагүй бөгөөд хэл шинжлэлийн ямар ч нотолгоо байхгүй гэж үзэж байна. Хэдийгээр түүний үхлийн эргэн тойрон дахь нөхцөл байдал нууцлаг боловч Зэв Хятад, Төв Ази, Киев болон Орос дахь Европт хийсэн байлдан дагуулалтаараа түүхэнд арилшгүй ул мөр үлдээжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн нохой]] * [[Хубилай ноён|Хубилай]] * [[Зэлмэ]] * [[Сүбээдэй]] 2nt8c1a6zevea8rk57gjeuyqjtkgxlv 709050 709049 2022-08-20T13:25:12Z 150.129.142.174 /* Нэрийн гарал үүсэл */ wikitext text/x-wiki '''Зэв ноён''' (нас барсан он: ойролцоогоор 1224 он) бол [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хамгийн алдартай [[Ноён|ноёдын]] (жанждын) нэг байв. Тэрээр Чингис хааны үед Таргудай Хирилтугийн удирдлага доорх [[Тайчууд]] аймгийн нэг хэсэг болох [[Бэсүд]] овогт харьяалагддаг байсан. Хэдийгээр Зэв анх дайсны цэрэг байсан ч түүнийг Чингис хаан өөртөө элсүүлсэн ба улмаар Чингис хааны хамгийн агуу жанждын нэг болжээ. Зэв Чингис хааны эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийг тэлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Чингис хааны төлөө жанжны хувиар томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн хэдий ч түүний амьдралын тухай эх сурвалж юм уу намтар харьцангуй цөөхөн байдаг. Зэвийг уламжлалт бус, зоримог маневруудынх нь улмаас "түүхэн дэх хамгийн агуу морин цэргийн жанжин" гэж тодорхойлжээ. == Нэрийн гарал үүсэл == 1201 онд Хүйтэнийн тулалдааны үеэр Зэв Чингис хааны байлдааны морины аман хүзүүг харвасан байна (морь үхсэн үү?, эсвэл шархадсан уу? гэдэг нь тодорхойгүй). Хожим Зэв Чингис хаанд ирж дагаар орсон. Чингис хаан мориных нь аман хүзүүг хэн харвасан талаар асуухад Зэв үйлдсэн хэргээ хүлээн зөвшөөрөв. Чингис хаан үүнийг нь харгалзан үзэж, түүний амийг өршөөжээ. Ингэхдээ түүний '''Зургаадай''' хэмээх төрөлх нэрийг '''Зэв''' болгон өөрчилсөн байна. Зэв гэдэг нь [[Монгол хэл|монгол хэлээр]] "сум" гэсэн утгатай. Харин [[Ил Хаант Улс|Ил хаадын улсын]] захиргааны түшмэл, түүхч [[Рашид ад-Дин|Рашид-ад Динийн]] өөр нэгэн тэмдэглэлд энэ үйл явдал огт өөр байдлаар өрнөсөн байна. Үйл явдлын энэ хувилбарт Зэв зугтаж чадсан бөгөөд хожим Чингис хааны хүмүүс араас нь хөөжээ. Зэв Чингисийн морийг хөнөөж амжсан ба аргагүйн эрхэнд бууж өгч, амийг нь өршөөхийг гуйв. Амийг нь өршөөхөд Зэв шинэ эзэндээ сумаар харваж алсан нэг морины хариуд олон морь өгнө гэж амлажээ. == Чингис хааны доорх жанжин == Зэв хожмын байлдан дагуулалтын он жилүүдэд Чингис хааны хамгийн үнэнч, шилдэг жанждын нэг болж, богино хугацааны дотор Чингис хааны тэргүүлэх жанждын нэг болсон ба 1211 онд Алтан улсын эсрэг дайтахад армийн чухал зүүн жигүүрийг удирдаж байв. Жанжны авьяас чадвар нь түүнийг Мухулай, Сүбээдэй баатар нарын зэрэгт хүргэсэн. Сүн улсын элч Чжао Хун Зэвийг гуравдугаар шатны захирагчтай ижил төвшний эрх мэдэлтэй бөгөөд Чингис хааны арми дахь элит цэргүүдийг удирдан зохион байгуулж байсан гэж тэмдэглэжээ. Энэ нь тэрээр Чингис хааны доор алба хааж байхдаа цэргийн олон ололт амжилт гаргасантай холбоотой гэж үзэж болно. === Цэргийн карьер === ==== Алтан улсын эсрэг дайн ==== Тэрээр Алтан улсын эсрэг хийсэн анхны дайнд (1211-1214) онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэхүү анхны аян дайны үед Зэв Сүбээдэйн хамт зүүн жигүүрийг удирджээ. Түүний анги хэрмийг (Цагаан хэрэм) зүүн талаар нь тойрч, хоёр цайзыг эзлэн авав. Дараа нь тэр У-ша-пу цайз дахь Алтан улсын хоёр дахь армийг устгахын тулд урьд явсан замаараа хэрмийг дахин тойрсон ба Чингисийн гол армитай холбогдож, дараа нь Ехулингийн тулалдаанд ялалт байгуулав. Энэхүү бут ниргэсэн ялалтын дараа монголчууд Бээжингийн тал нутаг руу ордог давааны удирдлагыг гартаа авсан ба нутаг дэвсгэр даяар хяналтаа тэлсээр байлаа. Зэвийг гинжилсэн байрлал бүхий олон тооны цайзыг эзлүүлэхээр илгээсэнд тэрээр хамгаалагчдыг нь өдөөхийн тулд хуурамч ухралт хийх замаар энэ даалгаврыг биелүүлжээ. Чингис хаан алсын хараатай жанжных нь хувьд Зэвд найдаж байсан бололтой: 1211 оны өвөл Зэвийг Ляояныг эзлүүлэхээр илгээх үед Монголын цэргийн хүч Чжунду орчмын их тал нутгийг хараахан хамгаалалтдаа авч амжаагүй байв. Тулалдааны гол фронтоос хол хэдэн зуун мил явсны дараа Зэв 100 гаруй милийн зайд хуурамчаар ухарч Ляояны хамгаалагчдыг мэхлэн араасаа нэхүүлсэн бөгөөд монголчуудын их хэмжээний олзыг явсан газар дээрээ үлдээжээ. Хятадын цэргүүд түүнийг тонон дээрэмдэхээр түр зогссон ба энэ үеэр хойд нутгийн өвлийн урт шөнийг ашиглан Зэвийн цэрэг 24 цагийн дотор 100 мил газрыг туулж, эмх замбараагүй байдалд орсон Алтан улсын хүчийг бут ниргэж, Ляоян хотыг эзлэн авав. 1213 онд Чингис хаан Зэвийг хүчтэй хамгаалалт бүхий Цзюйюнгуань давааг эзлүүлэхээр илгээжээ. Зэв Алтан улсын бэхлэлтүүдээр бүрхэгдсэн уулын давааг олж, хамгаалагчдыг нь задгай талбайд гарахад хүргэв. Тэгээд Зэв, Сүбээдэй нар эсрэг зүгт албаар хийсэн замаар явж, тэдний ирсэн замаар буцсан ба дайсны ар талд гарч, энэхүү шийдвэрлэх ач холбогдолтой армийг бүслэн устгалаа. Манжуурт бослого өдөөн гаргаж, цайзуудын тоог бууруулсны дараа Чингис хаан цэргээ таван хэсэгт хувааж Алтан улсын өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг дайрав. Зэвийг Сүбээдэйн хамт Мухулайн доорх элит хүчний бүрэлдэхүүнд оруулсан ба тэд Алтан улсын олон хот тосгоныг устгах юм уу эзлэн авахын зэрэгцээ далай хүртэлх газар нутгийг амжилттай довтлон дайрчээ. ==== Хүчүлүгийн эсрэг тулаанууд ==== 1218 онд Зэвд Монголын олон жилийн дайсан Хүчүлүгийг бут ниргэж, Хар Хятан улсыг эзлэх даалгавар өгөв. Зөвхөн 20,000 цэрэг өгсөн тул Зэв Хар Хятан улсын доторх эрх баригч буддистууд болон дарлагдсан лалынхны хоорондох шашны бослого тэмцлийг өдөөж, дэмжиж ажилласнаар хүн хүчээ хэмнэж байв. Түүний талын хүчнүүд гайхалтай урам зоригтой хөдөлснөөр тэр Хүчүлүг болон түүний 30,000 цэргийг дарж чаджээ. Дараа нь уулсын дунд удаан хөөцөлдсөний эцэст Хүчүлүгийг барьж алав. Зэв Хар Хятаны Хүчүлүгийг ялсны дараа Чингис хаан санаа зовж байсан гэдэг. Хэдийгээр Чингис хаан жанжныхаа ялалтад сэтгэл хангалуун байсан ч тэрээр Зэв илүү их санаа зорилгод тэмүүлж, миний эсрэг бослого гаргах болуузай хэмээн эргэлзэж байв. Энэ тухай мэдээ Зэвд хүрмэгц тэр даруй Чингис хааны байгаа газарт буцаж ирсэн ба үнэнч байдлын тэмдэг болгон 100 цагаан морь өргөж эргэлзээг нь тайлжээ. ==== Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтолгоон ==== 1219 онд Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтлох үеэр, Зэвийг үржил шимтэй Ферганы хөндийг сүрдүүлүүлэхээр өвлийн цагаар Тяньшань уулс руу дайсны анхаарлыг сатааруулах зорилго бүхий цэргийн хүчний хамт илгээв. Зэв таван фут гаруй цастай өндөр уулын давааг давж чадсан бөгөөд тэрээр шах II Мухаммедийн элит 50,000 хүнтэй морин цэргийн нөөц хүчийг өөртөө татжээ. Зэв энэхүү элит хүчний эсрэг нэг бол ялалт байгуулах, нэг бол ядаж ялагдал хүлээхээс зайлсхийх байдлаар ажиллаж байсан ба алс холын мужуудыг нь шахын мэдлээс таслах тушаалын дагуу Хорасаныг сүрдүүлэхээр цааш өмнө зүгт маневрлав. Тэгээд Хорезмын нийслэл Самаркандад Чингисийн гол армитай нэгдэхээр буцан явж, Хорезмыг үр дүнтэйгээр хоёр хуваасан байна. Шах Хорасан болон баруун Иранд хүчээ цуглуулахаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Чингис хаан шахыг өөрийнх нь эзэмшдэг эзэнт гүрэн даяар ангуучлуулахаар Зэв, Сүбээдэй нарыг илгээв. Эцсийн дүндээ тэд түүнийг барьж чадаагүй ч тэдний хатуу чанга мөрдөн хөөлт нь шахыг ямар нэгэн шинэ арми цуглуулахад саад болсон ба шах араас нь ойрхон нэхэх Зэв, Сүбээдэй хоёрыг дагуулан Иран руу дүрвэхээс өөр аргагүй болсон байна. Үр дүнд нь Хорезмын хүчнүүд тархан бутарч, аажмаар устгагджээ. == Үхэл == Зэв Каспийн тэнгисийг тойрон домогт довтолгоон хийсэн ба тэрээр Сүбээдэйн хамт Загалмайтны тавдугаар аян дайнд нэгдэх гэж байсан гүржүүдийг, мөн Кавказын тал нутгийн овог аймгуудыг бут ниргэжээ. Дараа нь тэр Калка голын тулалдаанд Киевийн оросууд болон кумануудыг ялав. Энэ тулаан Киевийн Оросыг байлдан дагуулахаас өмнө болсон бөгөөд тэрээр ойролцоогоор 1224 онд Киевийн Оросын байлдан дагуулалтаас буцаж ирэх үедээ нас барсан байж болзошгүй. Түүний сураггүй алга болсон болон үхсэнтэй холбоотой нөхцөл байдал нууцлаг юм. Нэгэн судлаач Стивен Поу (Stephen Pow) Зэвийг Хортица арлаас холгүй байдаг булшны (курган) ойролцоо Оросын холбоотон кипчакуудын хүчинд алагдсан байж магадгүй гэж таамаглаж байна. Түрэг хэлээр ярьдаг кипчакууд Зэвийг Гемябек гэж нэрлэснээс хойших хэл зүйн алдааны үр дүн нь энэ мэдээллийн цаана байгаа зөрүү байж магадгүй юм. Харин Оросын судлаачид Д.М.Тимохин, В.В.Тишин нар түүний үзэл бодолд эргэлзэж, Стивен Поугийн хувилбар нь бичмэл эх сурвалжуудын үндсэн дээр батлагдаагүй бөгөөд хэл шинжлэлийн ямар ч нотолгоо байхгүй гэж үзэж байна. Хэдийгээр түүний үхлийн эргэн тойрон дахь нөхцөл байдал нууцлаг боловч Зэв Хятад, Төв Ази, Киев болон Орос дахь Европт хийсэн байлдан дагуулалтаараа түүхэнд арилшгүй ул мөр үлдээжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн нохой]] * [[Хубилай ноён|Хубилай]] * [[Зэлмэ]] * [[Сүбээдэй]] 9k5t7cy1tu9fvdjxpftpb44h33h1lac 709051 709050 2022-08-20T13:25:51Z 150.129.142.174 /* Нэрийн гарал үүсэл */ wikitext text/x-wiki '''Зэв ноён''' (нас барсан он: ойролцоогоор 1224 он) бол [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хамгийн алдартай [[Ноён|ноёдын]] (жанждын) нэг байв. Тэрээр Чингис хааны үед Таргудай Хирилтугийн удирдлага доорх [[Тайчууд]] аймгийн нэг хэсэг болох [[Бэсүд]] овогт харьяалагддаг байсан. Хэдийгээр Зэв анх дайсны цэрэг байсан ч түүнийг Чингис хаан өөртөө элсүүлсэн ба улмаар Чингис хааны хамгийн агуу жанждын нэг болжээ. Зэв Чингис хааны эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийг тэлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Чингис хааны төлөө жанжны хувиар томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн хэдий ч түүний амьдралын тухай эх сурвалж юм уу намтар харьцангуй цөөхөн байдаг. Зэвийг уламжлалт бус, зоримог маневруудынх нь улмаас "түүхэн дэх хамгийн агуу морин цэргийн жанжин" гэж тодорхойлжээ. == Нэрийн гарал үүсэл == 1201 онд Хүйтэнийн тулалдааны үеэр Зэв Чингис хааны байлдааны морины аман хүзүүг харвасан байна (морь үхсэн үү?, эсвэл шархадсан уу? гэдэг нь тодорхойгүй). Хожим Зэв Чингис хаанд ирж дагаар орсон. Чингис хаан мориных нь аман хүзүүг хэн харвасан талаар асуухад Зэв үйлдсэн хэргээ хүлээн зөвшөөрөв. Чингис хаан үүнийг нь харгалзан үзэж, түүний амийг өршөөжээ. Ингэхдээ түүний '''Зургаадай''' хэмээх төрөлх нэрийг '''Зэв''' болгон өөрчилсөн байна. Зэв гэдэг нь [[Монгол хэл|монгол хэлээр]] "сум" гэсэн утгатай. Харин [[Ил Хаант Улс|Ил хаадын улсын]] захиргааны түшмэл, түүхч [[Рашид ад-Дин|Рашид ад-Динийн]] өөр нэгэн тэмдэглэлд энэ үйл явдал огт өөр байдлаар өрнөсөн байна. Үйл явдлын энэ хувилбарт Зэв зугтаж чадсан бөгөөд хожим Чингис хааны хүмүүс араас нь хөөжээ. Зэв Чингисийн морийг хөнөөж амжсан ба аргагүйн эрхэнд бууж өгч, амийг нь өршөөхийг гуйв. Амийг нь өршөөхөд Зэв шинэ эзэндээ сумаар харваж алсан нэг морины хариуд олон морь өгнө гэж амлажээ. == Чингис хааны доорх жанжин == Зэв хожмын байлдан дагуулалтын он жилүүдэд Чингис хааны хамгийн үнэнч, шилдэг жанждын нэг болж, богино хугацааны дотор Чингис хааны тэргүүлэх жанждын нэг болсон ба 1211 онд Алтан улсын эсрэг дайтахад армийн чухал зүүн жигүүрийг удирдаж байв. Жанжны авьяас чадвар нь түүнийг Мухулай, Сүбээдэй баатар нарын зэрэгт хүргэсэн. Сүн улсын элч Чжао Хун Зэвийг гуравдугаар шатны захирагчтай ижил төвшний эрх мэдэлтэй бөгөөд Чингис хааны арми дахь элит цэргүүдийг удирдан зохион байгуулж байсан гэж тэмдэглэжээ. Энэ нь тэрээр Чингис хааны доор алба хааж байхдаа цэргийн олон ололт амжилт гаргасантай холбоотой гэж үзэж болно. === Цэргийн карьер === ==== Алтан улсын эсрэг дайн ==== Тэрээр Алтан улсын эсрэг хийсэн анхны дайнд (1211-1214) онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэхүү анхны аян дайны үед Зэв Сүбээдэйн хамт зүүн жигүүрийг удирджээ. Түүний анги хэрмийг (Цагаан хэрэм) зүүн талаар нь тойрч, хоёр цайзыг эзлэн авав. Дараа нь тэр У-ша-пу цайз дахь Алтан улсын хоёр дахь армийг устгахын тулд урьд явсан замаараа хэрмийг дахин тойрсон ба Чингисийн гол армитай холбогдож, дараа нь Ехулингийн тулалдаанд ялалт байгуулав. Энэхүү бут ниргэсэн ялалтын дараа монголчууд Бээжингийн тал нутаг руу ордог давааны удирдлагыг гартаа авсан ба нутаг дэвсгэр даяар хяналтаа тэлсээр байлаа. Зэвийг гинжилсэн байрлал бүхий олон тооны цайзыг эзлүүлэхээр илгээсэнд тэрээр хамгаалагчдыг нь өдөөхийн тулд хуурамч ухралт хийх замаар энэ даалгаврыг биелүүлжээ. Чингис хаан алсын хараатай жанжных нь хувьд Зэвд найдаж байсан бололтой: 1211 оны өвөл Зэвийг Ляояныг эзлүүлэхээр илгээх үед Монголын цэргийн хүч Чжунду орчмын их тал нутгийг хараахан хамгаалалтдаа авч амжаагүй байв. Тулалдааны гол фронтоос хол хэдэн зуун мил явсны дараа Зэв 100 гаруй милийн зайд хуурамчаар ухарч Ляояны хамгаалагчдыг мэхлэн араасаа нэхүүлсэн бөгөөд монголчуудын их хэмжээний олзыг явсан газар дээрээ үлдээжээ. Хятадын цэргүүд түүнийг тонон дээрэмдэхээр түр зогссон ба энэ үеэр хойд нутгийн өвлийн урт шөнийг ашиглан Зэвийн цэрэг 24 цагийн дотор 100 мил газрыг туулж, эмх замбараагүй байдалд орсон Алтан улсын хүчийг бут ниргэж, Ляоян хотыг эзлэн авав. 1213 онд Чингис хаан Зэвийг хүчтэй хамгаалалт бүхий Цзюйюнгуань давааг эзлүүлэхээр илгээжээ. Зэв Алтан улсын бэхлэлтүүдээр бүрхэгдсэн уулын давааг олж, хамгаалагчдыг нь задгай талбайд гарахад хүргэв. Тэгээд Зэв, Сүбээдэй нар эсрэг зүгт албаар хийсэн замаар явж, тэдний ирсэн замаар буцсан ба дайсны ар талд гарч, энэхүү шийдвэрлэх ач холбогдолтой армийг бүслэн устгалаа. Манжуурт бослого өдөөн гаргаж, цайзуудын тоог бууруулсны дараа Чингис хаан цэргээ таван хэсэгт хувааж Алтан улсын өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг дайрав. Зэвийг Сүбээдэйн хамт Мухулайн доорх элит хүчний бүрэлдэхүүнд оруулсан ба тэд Алтан улсын олон хот тосгоныг устгах юм уу эзлэн авахын зэрэгцээ далай хүртэлх газар нутгийг амжилттай довтлон дайрчээ. ==== Хүчүлүгийн эсрэг тулаанууд ==== 1218 онд Зэвд Монголын олон жилийн дайсан Хүчүлүгийг бут ниргэж, Хар Хятан улсыг эзлэх даалгавар өгөв. Зөвхөн 20,000 цэрэг өгсөн тул Зэв Хар Хятан улсын доторх эрх баригч буддистууд болон дарлагдсан лалынхны хоорондох шашны бослого тэмцлийг өдөөж, дэмжиж ажилласнаар хүн хүчээ хэмнэж байв. Түүний талын хүчнүүд гайхалтай урам зоригтой хөдөлснөөр тэр Хүчүлүг болон түүний 30,000 цэргийг дарж чаджээ. Дараа нь уулсын дунд удаан хөөцөлдсөний эцэст Хүчүлүгийг барьж алав. Зэв Хар Хятаны Хүчүлүгийг ялсны дараа Чингис хаан санаа зовж байсан гэдэг. Хэдийгээр Чингис хаан жанжныхаа ялалтад сэтгэл хангалуун байсан ч тэрээр Зэв илүү их санаа зорилгод тэмүүлж, миний эсрэг бослого гаргах болуузай хэмээн эргэлзэж байв. Энэ тухай мэдээ Зэвд хүрмэгц тэр даруй Чингис хааны байгаа газарт буцаж ирсэн ба үнэнч байдлын тэмдэг болгон 100 цагаан морь өргөж эргэлзээг нь тайлжээ. ==== Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтолгоон ==== 1219 онд Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтлох үеэр, Зэвийг үржил шимтэй Ферганы хөндийг сүрдүүлүүлэхээр өвлийн цагаар Тяньшань уулс руу дайсны анхаарлыг сатааруулах зорилго бүхий цэргийн хүчний хамт илгээв. Зэв таван фут гаруй цастай өндөр уулын давааг давж чадсан бөгөөд тэрээр шах II Мухаммедийн элит 50,000 хүнтэй морин цэргийн нөөц хүчийг өөртөө татжээ. Зэв энэхүү элит хүчний эсрэг нэг бол ялалт байгуулах, нэг бол ядаж ялагдал хүлээхээс зайлсхийх байдлаар ажиллаж байсан ба алс холын мужуудыг нь шахын мэдлээс таслах тушаалын дагуу Хорасаныг сүрдүүлэхээр цааш өмнө зүгт маневрлав. Тэгээд Хорезмын нийслэл Самаркандад Чингисийн гол армитай нэгдэхээр буцан явж, Хорезмыг үр дүнтэйгээр хоёр хуваасан байна. Шах Хорасан болон баруун Иранд хүчээ цуглуулахаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Чингис хаан шахыг өөрийнх нь эзэмшдэг эзэнт гүрэн даяар ангуучлуулахаар Зэв, Сүбээдэй нарыг илгээв. Эцсийн дүндээ тэд түүнийг барьж чадаагүй ч тэдний хатуу чанга мөрдөн хөөлт нь шахыг ямар нэгэн шинэ арми цуглуулахад саад болсон ба шах араас нь ойрхон нэхэх Зэв, Сүбээдэй хоёрыг дагуулан Иран руу дүрвэхээс өөр аргагүй болсон байна. Үр дүнд нь Хорезмын хүчнүүд тархан бутарч, аажмаар устгагджээ. == Үхэл == Зэв Каспийн тэнгисийг тойрон домогт довтолгоон хийсэн ба тэрээр Сүбээдэйн хамт Загалмайтны тавдугаар аян дайнд нэгдэх гэж байсан гүржүүдийг, мөн Кавказын тал нутгийн овог аймгуудыг бут ниргэжээ. Дараа нь тэр Калка голын тулалдаанд Киевийн оросууд болон кумануудыг ялав. Энэ тулаан Киевийн Оросыг байлдан дагуулахаас өмнө болсон бөгөөд тэрээр ойролцоогоор 1224 онд Киевийн Оросын байлдан дагуулалтаас буцаж ирэх үедээ нас барсан байж болзошгүй. Түүний сураггүй алга болсон болон үхсэнтэй холбоотой нөхцөл байдал нууцлаг юм. Нэгэн судлаач Стивен Поу (Stephen Pow) Зэвийг Хортица арлаас холгүй байдаг булшны (курган) ойролцоо Оросын холбоотон кипчакуудын хүчинд алагдсан байж магадгүй гэж таамаглаж байна. Түрэг хэлээр ярьдаг кипчакууд Зэвийг Гемябек гэж нэрлэснээс хойших хэл зүйн алдааны үр дүн нь энэ мэдээллийн цаана байгаа зөрүү байж магадгүй юм. Харин Оросын судлаачид Д.М.Тимохин, В.В.Тишин нар түүний үзэл бодолд эргэлзэж, Стивен Поугийн хувилбар нь бичмэл эх сурвалжуудын үндсэн дээр батлагдаагүй бөгөөд хэл шинжлэлийн ямар ч нотолгоо байхгүй гэж үзэж байна. Хэдийгээр түүний үхлийн эргэн тойрон дахь нөхцөл байдал нууцлаг боловч Зэв Хятад, Төв Ази, Киев болон Орос дахь Европт хийсэн байлдан дагуулалтаараа түүхэнд арилшгүй ул мөр үлдээжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн нохой]] * [[Хубилай ноён|Хубилай]] * [[Зэлмэ]] * [[Сүбээдэй]] ag95ciyu9kzd36tnzgj3ojed84k6eom 709053 709051 2022-08-20T13:35:35Z 150.129.142.174 /* Чингис хааны доорх жанжин */ wikitext text/x-wiki '''Зэв ноён''' (нас барсан он: ойролцоогоор 1224 он) бол [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хамгийн алдартай [[Ноён|ноёдын]] (жанждын) нэг байв. Тэрээр Чингис хааны үед Таргудай Хирилтугийн удирдлага доорх [[Тайчууд]] аймгийн нэг хэсэг болох [[Бэсүд]] овогт харьяалагддаг байсан. Хэдийгээр Зэв анх дайсны цэрэг байсан ч түүнийг Чингис хаан өөртөө элсүүлсэн ба улмаар Чингис хааны хамгийн агуу жанждын нэг болжээ. Зэв Чингис хааны эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийг тэлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Чингис хааны төлөө жанжны хувиар томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн хэдий ч түүний амьдралын тухай эх сурвалж юм уу намтар харьцангуй цөөхөн байдаг. Зэвийг уламжлалт бус, зоримог маневруудынх нь улмаас "түүхэн дэх хамгийн агуу морин цэргийн жанжин" гэж тодорхойлжээ. == Нэрийн гарал үүсэл == 1201 онд Хүйтэнийн тулалдааны үеэр Зэв Чингис хааны байлдааны морины аман хүзүүг харвасан байна (морь үхсэн үү?, эсвэл шархадсан уу? гэдэг нь тодорхойгүй). Хожим Зэв Чингис хаанд ирж дагаар орсон. Чингис хаан мориных нь аман хүзүүг хэн харвасан талаар асуухад Зэв үйлдсэн хэргээ хүлээн зөвшөөрөв. Чингис хаан үүнийг нь харгалзан үзэж, түүний амийг өршөөжээ. Ингэхдээ түүний '''Зургаадай''' хэмээх төрөлх нэрийг '''Зэв''' болгон өөрчилсөн байна. Зэв гэдэг нь [[Монгол хэл|монгол хэлээр]] "сум" гэсэн утгатай. Харин [[Ил Хаант Улс|Ил хаадын улсын]] захиргааны түшмэл, түүхч [[Рашид ад-Дин|Рашид ад-Динийн]] өөр нэгэн тэмдэглэлд энэ үйл явдал огт өөр байдлаар өрнөсөн байна. Үйл явдлын энэ хувилбарт Зэв зугтаж чадсан бөгөөд хожим Чингис хааны хүмүүс араас нь хөөжээ. Зэв Чингисийн морийг хөнөөж амжсан ба аргагүйн эрхэнд бууж өгч, амийг нь өршөөхийг гуйв. Амийг нь өршөөхөд Зэв шинэ эзэндээ сумаар харваж алсан нэг морины хариуд олон морь өгнө гэж амлажээ. == Чингис хааны доорх жанжин == Зэв хожмын байлдан дагуулалтын он жилүүдэд Чингис хааны хамгийн үнэнч, шилдэг жанждын нэг болж, богино хугацааны дотор Чингис хааны тэргүүлэх жанждын нэг болсон ба 1211 онд Алтан улсын эсрэг дайтахад армийн чухал зүүн жигүүрийг удирдаж байв. Жанжны авьяас чадвар нь түүнийг [[Мухулай]], [[Сүбээдэй]] баатар нарын зэрэгт хүргэсэн. Сүн улсын элч Чжао Хун Зэвийг гуравдугаар шатны захирагчтай ижил төвшний эрх мэдэлтэй бөгөөд Чингис хааны арми дахь элит цэргүүдийг удирдан зохион байгуулж байсан гэж тэмдэглэжээ. Энэ нь тэрээр Чингис хааны доор алба хааж байхдаа цэргийн олон ололт амжилт гаргасантай холбоотой гэж үзэж болно. === Цэргийн карьер === ==== Алтан улсын эсрэг дайн ==== Тэрээр [[Алтан улс|Алтан улсын]] эсрэг хийсэн анхны дайнд (1211-1214) онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэхүү анхны аян дайны үед Зэв Сүбээдэйн хамт зүүн жигүүрийг удирджээ. Түүний анги хэрмийг (Цагаан хэрэм) зүүн талаар нь тойрч, хоёр цайзыг эзлэн авав. Дараа нь тэр У-ша-пу цайз дахь Алтан улсын хоёр дахь армийг устгахын тулд урьд явсан замаараа хэрмийг дахин тойрсон ба Чингисийн гол армитай холбогдож, дараа нь [[Хуан Эр Цуйгийн тулалдаан|Ехулингийн тулалдаанд]] ялалт байгуулав. Энэхүү бут ниргэсэн ялалтын дараа монголчууд [[Бээжин|Бээжингийн]] тал нутаг руу ордог давааны удирдлагыг гартаа авсан ба нутаг дэвсгэр даяар хяналтаа тэлсээр байлаа. Зэвийг гинжилсэн байрлал бүхий олон тооны цайзыг эзлүүлэхээр илгээсэнд тэрээр хамгаалагчдыг нь өдөөхийн тулд хуурамч ухралт хийх замаар энэ даалгаврыг биелүүлжээ. Чингис хаан алсын хараатай жанжных нь хувьд Зэвд найдаж байсан бололтой: 1211 оны өвөл Зэвийг [[Ляоян|Ляояныг]] эзлүүлэхээр илгээх үед Монголын цэргийн хүч [[Чжунду]] орчмын их тал нутгийг хараахан хамгаалалтдаа авч амжаагүй байв. Тулалдааны гол фронтоос хол хэдэн зуун мил явсны дараа Зэв 100 гаруй милийн зайд хуурамчаар ухарч Ляояны хамгаалагчдыг мэхлэн араасаа нэхүүлсэн бөгөөд монголчуудын их хэмжээний олзыг явсан газар дээрээ үлдээжээ. Хятадын цэргүүд түүнийг тонон дээрэмдэхээр түр зогссон ба энэ үеэр хойд нутгийн өвлийн урт шөнийг ашиглан Зэвийн цэрэг 24 цагийн дотор 100 мил газрыг туулж, эмх замбараагүй байдалд орсон Алтан улсын хүчийг бут ниргэж, Ляоян хотыг эзлэн авав. 1213 онд Чингис хаан Зэвийг хүчтэй хамгаалалт бүхий [[Цзюйюнгуань]] давааг эзлүүлэхээр илгээжээ. Зэв Алтан улсын бэхлэлтүүдээр бүрхэгдсэн уулын давааг олж, хамгаалагчдыг нь задгай талбайд гарахад хүргэв. Тэгээд Зэв, Сүбээдэй нар эсрэг зүгт албаар хийсэн замаар явж, тэдний ирсэн замаар буцсан ба дайсны ар талд гарч, энэхүү шийдвэрлэх ач холбогдолтой армийг бүслэн устгалаа. Манжуурт бослого өдөөн гаргаж, цайзуудын тоог бууруулсны дараа Чингис хаан цэргээ таван хэсэгт хувааж Алтан улсын өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг дайрав. Зэвийг Сүбээдэйн хамт Мухулайн доорх элит хүчний бүрэлдэхүүнд оруулсан ба тэд Алтан улсын олон хот тосгоныг устгах юм уу эзлэн авахын зэрэгцээ далай хүртэлх газар нутгийг амжилттай довтлон дайрчээ. ==== Хүчүлүгийн эсрэг тулаанууд ==== 1218 онд Зэвд Монголын олон жилийн дайсан [[Хүчүлүг|Хүчүлүгийг]] бут ниргэж, [[Хар Хидан|Хар Хятан улсыг]] эзлэх даалгавар өгөв. Зөвхөн 20,000 цэрэг өгсөн тул Зэв Хар Хятан улсын доторх эрх баригч буддистууд болон дарлагдсан лалынхны хоорондох шашны бослого тэмцлийг өдөөж, дэмжиж ажилласнаар хүн хүчээ хэмнэж байв. Түүний талын хүчнүүд гайхалтай урам зоригтой хөдөлснөөр тэр Хүчүлүг болон түүний 30,000 цэргийг дарж чаджээ. Дараа нь уулсын дунд удаан хөөцөлдсөний эцэст Хүчүлүгийг барьж алав. Зэв Хар Хятаны [[Хүчүлүг|Хүчүлүгийг]] ялсны дараа Чингис хаан санаа зовж байсан гэдэг. Хэдийгээр Чингис хаан жанжныхаа ялалтад сэтгэл хангалуун байсан ч тэрээр Зэв илүү их санаа зорилгод тэмүүлж, миний эсрэг бослого гаргах болуузай хэмээн эргэлзэж байв. Энэ тухай мэдээ Зэвд хүрмэгц тэр даруй Чингис хааны байгаа газарт буцаж ирсэн ба үнэнч байдлын тэмдэг болгон 100 цагаан морь өргөж эргэлзээг нь тайлжээ. ==== Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтолгоон ==== 1219 онд [[Хорезмын эзэнт улс|Хорезмын эзэнт гүрний]] эсрэг довтлох үеэр, Зэвийг үржил шимтэй [[Ферганы хөндий|Ферганы хөндийг]] сүрдүүлүүлэхээр өвлийн цагаар [[Тэнгэр Уул|Тяньшань]] уулс руу дайсны анхаарлыг сатааруулах зорилго бүхий цэргийн хүчний хамт илгээв. Зэв таван фут гаруй цастай өндөр уулын давааг давж чадсан бөгөөд тэрээр шах [[II Мухаммед (Хорезм)|II Мухаммедийн]] элит 50,000 хүнтэй морин цэргийн нөөц хүчийг өөртөө татжээ. Зэв энэхүү элит хүчний эсрэг нэг бол ялалт байгуулах, нэг бол ядаж ялагдал хүлээхээс зайлсхийх байдлаар ажиллаж байсан ба алс холын мужуудыг нь шахын мэдлээс таслах тушаалын дагуу Хорасаныг сүрдүүлэхээр цааш өмнө зүгт маневрлав. Тэгээд Хорезмын нийслэл [[Самарканд|Самаркандад]] Чингисийн гол армитай нэгдэхээр буцан явж, Хорезмыг үр дүнтэйгээр хоёр хуваасан байна. Шах Хорасан болон баруун Иранд хүчээ цуглуулахаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Чингис хаан шахыг өөрийнх нь эзэмшдэг эзэнт гүрэн даяар ангуучлуулахаар Зэв, Сүбээдэй нарыг илгээв. Эцсийн дүндээ тэд түүнийг барьж чадаагүй ч тэдний хатуу чанга мөрдөн хөөлт нь шахыг ямар нэгэн шинэ арми цуглуулахад саад болсон ба шах араас нь ойрхон нэхэх Зэв, Сүбээдэй хоёрыг дагуулан Иран руу дүрвэхээс өөр аргагүй болсон байна. Үр дүнд нь Хорезмын хүчнүүд тархан бутарч, аажмаар устгагджээ. == Үхэл == Зэв Каспийн тэнгисийг тойрон домогт довтолгоон хийсэн ба тэрээр Сүбээдэйн хамт Загалмайтны тавдугаар аян дайнд нэгдэх гэж байсан гүржүүдийг, мөн Кавказын тал нутгийн овог аймгуудыг бут ниргэжээ. Дараа нь тэр Калка голын тулалдаанд Киевийн оросууд болон кумануудыг ялав. Энэ тулаан Киевийн Оросыг байлдан дагуулахаас өмнө болсон бөгөөд тэрээр ойролцоогоор 1224 онд Киевийн Оросын байлдан дагуулалтаас буцаж ирэх үедээ нас барсан байж болзошгүй. Түүний сураггүй алга болсон болон үхсэнтэй холбоотой нөхцөл байдал нууцлаг юм. Нэгэн судлаач Стивен Поу (Stephen Pow) Зэвийг Хортица арлаас холгүй байдаг булшны (курган) ойролцоо Оросын холбоотон кипчакуудын хүчинд алагдсан байж магадгүй гэж таамаглаж байна. Түрэг хэлээр ярьдаг кипчакууд Зэвийг Гемябек гэж нэрлэснээс хойших хэл зүйн алдааны үр дүн нь энэ мэдээллийн цаана байгаа зөрүү байж магадгүй юм. Харин Оросын судлаачид Д.М.Тимохин, В.В.Тишин нар түүний үзэл бодолд эргэлзэж, Стивен Поугийн хувилбар нь бичмэл эх сурвалжуудын үндсэн дээр батлагдаагүй бөгөөд хэл шинжлэлийн ямар ч нотолгоо байхгүй гэж үзэж байна. Хэдийгээр түүний үхлийн эргэн тойрон дахь нөхцөл байдал нууцлаг боловч Зэв Хятад, Төв Ази, Киев болон Орос дахь Европт хийсэн байлдан дагуулалтаараа түүхэнд арилшгүй ул мөр үлдээжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн нохой]] * [[Хубилай ноён|Хубилай]] * [[Зэлмэ]] * [[Сүбээдэй]] 5ew2gumtubfwvbugch0xgq86g9frcj1 709054 709053 2022-08-20T13:36:14Z 150.129.142.174 /* Алтан улсын эсрэг дайн */ wikitext text/x-wiki '''Зэв ноён''' (нас барсан он: ойролцоогоор 1224 он) бол [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хамгийн алдартай [[Ноён|ноёдын]] (жанждын) нэг байв. Тэрээр Чингис хааны үед Таргудай Хирилтугийн удирдлага доорх [[Тайчууд]] аймгийн нэг хэсэг болох [[Бэсүд]] овогт харьяалагддаг байсан. Хэдийгээр Зэв анх дайсны цэрэг байсан ч түүнийг Чингис хаан өөртөө элсүүлсэн ба улмаар Чингис хааны хамгийн агуу жанждын нэг болжээ. Зэв Чингис хааны эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийг тэлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Чингис хааны төлөө жанжны хувиар томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн хэдий ч түүний амьдралын тухай эх сурвалж юм уу намтар харьцангуй цөөхөн байдаг. Зэвийг уламжлалт бус, зоримог маневруудынх нь улмаас "түүхэн дэх хамгийн агуу морин цэргийн жанжин" гэж тодорхойлжээ. == Нэрийн гарал үүсэл == 1201 онд Хүйтэнийн тулалдааны үеэр Зэв Чингис хааны байлдааны морины аман хүзүүг харвасан байна (морь үхсэн үү?, эсвэл шархадсан уу? гэдэг нь тодорхойгүй). Хожим Зэв Чингис хаанд ирж дагаар орсон. Чингис хаан мориных нь аман хүзүүг хэн харвасан талаар асуухад Зэв үйлдсэн хэргээ хүлээн зөвшөөрөв. Чингис хаан үүнийг нь харгалзан үзэж, түүний амийг өршөөжээ. Ингэхдээ түүний '''Зургаадай''' хэмээх төрөлх нэрийг '''Зэв''' болгон өөрчилсөн байна. Зэв гэдэг нь [[Монгол хэл|монгол хэлээр]] "сум" гэсэн утгатай. Харин [[Ил Хаант Улс|Ил хаадын улсын]] захиргааны түшмэл, түүхч [[Рашид ад-Дин|Рашид ад-Динийн]] өөр нэгэн тэмдэглэлд энэ үйл явдал огт өөр байдлаар өрнөсөн байна. Үйл явдлын энэ хувилбарт Зэв зугтаж чадсан бөгөөд хожим Чингис хааны хүмүүс араас нь хөөжээ. Зэв Чингисийн морийг хөнөөж амжсан ба аргагүйн эрхэнд бууж өгч, амийг нь өршөөхийг гуйв. Амийг нь өршөөхөд Зэв шинэ эзэндээ сумаар харваж алсан нэг морины хариуд олон морь өгнө гэж амлажээ. == Чингис хааны доорх жанжин == Зэв хожмын байлдан дагуулалтын он жилүүдэд Чингис хааны хамгийн үнэнч, шилдэг жанждын нэг болж, богино хугацааны дотор Чингис хааны тэргүүлэх жанждын нэг болсон ба 1211 онд Алтан улсын эсрэг дайтахад армийн чухал зүүн жигүүрийг удирдаж байв. Жанжны авьяас чадвар нь түүнийг [[Мухулай]], [[Сүбээдэй]] баатар нарын зэрэгт хүргэсэн. Сүн улсын элч Чжао Хун Зэвийг гуравдугаар шатны захирагчтай ижил төвшний эрх мэдэлтэй бөгөөд Чингис хааны арми дахь элит цэргүүдийг удирдан зохион байгуулж байсан гэж тэмдэглэжээ. Энэ нь тэрээр Чингис хааны доор алба хааж байхдаа цэргийн олон ололт амжилт гаргасантай холбоотой гэж үзэж болно. === Цэргийн карьер === ==== Алтан улсын эсрэг дайн ==== Тэрээр [[Алтан улс|Алтан улсын]] эсрэг хийсэн анхны дайнд (1211-1214) онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэхүү анхны аян дайны үед Зэв Сүбээдэйн хамт зүүн жигүүрийг удирджээ. Түүний анги хэрмийг (Цагаан хэрэм) зүүн талаар нь тойрч, хоёр цайзыг эзлэн авав. Дараа нь тэр У-ша-пу цайз дахь Алтан улсын хоёр дахь армийг устгахын тулд урьд явсан замаараа хэрмийг дахин тойрсон ба Чингисийн гол армитай холбогдож, дараа нь [[Хуан Эр Цуйгийн Тулалдаан|Ехулингийн тулалдаанд]] ялалт байгуулав. Энэхүү бут ниргэсэн ялалтын дараа монголчууд [[Бээжин|Бээжингийн]] тал нутаг руу ордог давааны удирдлагыг гартаа авсан ба нутаг дэвсгэр даяар хяналтаа тэлсээр байлаа. Зэвийг гинжилсэн байрлал бүхий олон тооны цайзыг эзлүүлэхээр илгээсэнд тэрээр хамгаалагчдыг нь өдөөхийн тулд хуурамч ухралт хийх замаар энэ даалгаврыг биелүүлжээ. Чингис хаан алсын хараатай жанжных нь хувьд Зэвд найдаж байсан бололтой: 1211 оны өвөл Зэвийг [[Ляоян|Ляояныг]] эзлүүлэхээр илгээх үед Монголын цэргийн хүч [[Чжунду]] орчмын их тал нутгийг хараахан хамгаалалтдаа авч амжаагүй байв. Тулалдааны гол фронтоос хол хэдэн зуун мил явсны дараа Зэв 100 гаруй милийн зайд хуурамчаар ухарч Ляояны хамгаалагчдыг мэхлэн араасаа нэхүүлсэн бөгөөд монголчуудын их хэмжээний олзыг явсан газар дээрээ үлдээжээ. Хятадын цэргүүд түүнийг тонон дээрэмдэхээр түр зогссон ба энэ үеэр хойд нутгийн өвлийн урт шөнийг ашиглан Зэвийн цэрэг 24 цагийн дотор 100 мил газрыг туулж, эмх замбараагүй байдалд орсон Алтан улсын хүчийг бут ниргэж, Ляоян хотыг эзлэн авав. 1213 онд Чингис хаан Зэвийг хүчтэй хамгаалалт бүхий [[Цзюйюнгуань]] давааг эзлүүлэхээр илгээжээ. Зэв Алтан улсын бэхлэлтүүдээр бүрхэгдсэн уулын давааг олж, хамгаалагчдыг нь задгай талбайд гарахад хүргэв. Тэгээд Зэв, Сүбээдэй нар эсрэг зүгт албаар хийсэн замаар явж, тэдний ирсэн замаар буцсан ба дайсны ар талд гарч, энэхүү шийдвэрлэх ач холбогдолтой армийг бүслэн устгалаа. Манжуурт бослого өдөөн гаргаж, цайзуудын тоог бууруулсны дараа Чингис хаан цэргээ таван хэсэгт хувааж Алтан улсын өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг дайрав. Зэвийг Сүбээдэйн хамт Мухулайн доорх элит хүчний бүрэлдэхүүнд оруулсан ба тэд Алтан улсын олон хот тосгоныг устгах юм уу эзлэн авахын зэрэгцээ далай хүртэлх газар нутгийг амжилттай довтлон дайрчээ. ==== Хүчүлүгийн эсрэг тулаанууд ==== 1218 онд Зэвд Монголын олон жилийн дайсан [[Хүчүлүг|Хүчүлүгийг]] бут ниргэж, [[Хар Хидан|Хар Хятан улсыг]] эзлэх даалгавар өгөв. Зөвхөн 20,000 цэрэг өгсөн тул Зэв Хар Хятан улсын доторх эрх баригч буддистууд болон дарлагдсан лалынхны хоорондох шашны бослого тэмцлийг өдөөж, дэмжиж ажилласнаар хүн хүчээ хэмнэж байв. Түүний талын хүчнүүд гайхалтай урам зоригтой хөдөлснөөр тэр Хүчүлүг болон түүний 30,000 цэргийг дарж чаджээ. Дараа нь уулсын дунд удаан хөөцөлдсөний эцэст Хүчүлүгийг барьж алав. Зэв Хар Хятаны [[Хүчүлүг|Хүчүлүгийг]] ялсны дараа Чингис хаан санаа зовж байсан гэдэг. Хэдийгээр Чингис хаан жанжныхаа ялалтад сэтгэл хангалуун байсан ч тэрээр Зэв илүү их санаа зорилгод тэмүүлж, миний эсрэг бослого гаргах болуузай хэмээн эргэлзэж байв. Энэ тухай мэдээ Зэвд хүрмэгц тэр даруй Чингис хааны байгаа газарт буцаж ирсэн ба үнэнч байдлын тэмдэг болгон 100 цагаан морь өргөж эргэлзээг нь тайлжээ. ==== Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтолгоон ==== 1219 онд [[Хорезмын эзэнт улс|Хорезмын эзэнт гүрний]] эсрэг довтлох үеэр, Зэвийг үржил шимтэй [[Ферганы хөндий|Ферганы хөндийг]] сүрдүүлүүлэхээр өвлийн цагаар [[Тэнгэр Уул|Тяньшань]] уулс руу дайсны анхаарлыг сатааруулах зорилго бүхий цэргийн хүчний хамт илгээв. Зэв таван фут гаруй цастай өндөр уулын давааг давж чадсан бөгөөд тэрээр шах [[II Мухаммед (Хорезм)|II Мухаммедийн]] элит 50,000 хүнтэй морин цэргийн нөөц хүчийг өөртөө татжээ. Зэв энэхүү элит хүчний эсрэг нэг бол ялалт байгуулах, нэг бол ядаж ялагдал хүлээхээс зайлсхийх байдлаар ажиллаж байсан ба алс холын мужуудыг нь шахын мэдлээс таслах тушаалын дагуу Хорасаныг сүрдүүлэхээр цааш өмнө зүгт маневрлав. Тэгээд Хорезмын нийслэл [[Самарканд|Самаркандад]] Чингисийн гол армитай нэгдэхээр буцан явж, Хорезмыг үр дүнтэйгээр хоёр хуваасан байна. Шах Хорасан болон баруун Иранд хүчээ цуглуулахаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Чингис хаан шахыг өөрийнх нь эзэмшдэг эзэнт гүрэн даяар ангуучлуулахаар Зэв, Сүбээдэй нарыг илгээв. Эцсийн дүндээ тэд түүнийг барьж чадаагүй ч тэдний хатуу чанга мөрдөн хөөлт нь шахыг ямар нэгэн шинэ арми цуглуулахад саад болсон ба шах араас нь ойрхон нэхэх Зэв, Сүбээдэй хоёрыг дагуулан Иран руу дүрвэхээс өөр аргагүй болсон байна. Үр дүнд нь Хорезмын хүчнүүд тархан бутарч, аажмаар устгагджээ. == Үхэл == Зэв Каспийн тэнгисийг тойрон домогт довтолгоон хийсэн ба тэрээр Сүбээдэйн хамт Загалмайтны тавдугаар аян дайнд нэгдэх гэж байсан гүржүүдийг, мөн Кавказын тал нутгийн овог аймгуудыг бут ниргэжээ. Дараа нь тэр Калка голын тулалдаанд Киевийн оросууд болон кумануудыг ялав. Энэ тулаан Киевийн Оросыг байлдан дагуулахаас өмнө болсон бөгөөд тэрээр ойролцоогоор 1224 онд Киевийн Оросын байлдан дагуулалтаас буцаж ирэх үедээ нас барсан байж болзошгүй. Түүний сураггүй алга болсон болон үхсэнтэй холбоотой нөхцөл байдал нууцлаг юм. Нэгэн судлаач Стивен Поу (Stephen Pow) Зэвийг Хортица арлаас холгүй байдаг булшны (курган) ойролцоо Оросын холбоотон кипчакуудын хүчинд алагдсан байж магадгүй гэж таамаглаж байна. Түрэг хэлээр ярьдаг кипчакууд Зэвийг Гемябек гэж нэрлэснээс хойших хэл зүйн алдааны үр дүн нь энэ мэдээллийн цаана байгаа зөрүү байж магадгүй юм. Харин Оросын судлаачид Д.М.Тимохин, В.В.Тишин нар түүний үзэл бодолд эргэлзэж, Стивен Поугийн хувилбар нь бичмэл эх сурвалжуудын үндсэн дээр батлагдаагүй бөгөөд хэл шинжлэлийн ямар ч нотолгоо байхгүй гэж үзэж байна. Хэдийгээр түүний үхлийн эргэн тойрон дахь нөхцөл байдал нууцлаг боловч Зэв Хятад, Төв Ази, Киев болон Орос дахь Европт хийсэн байлдан дагуулалтаараа түүхэнд арилшгүй ул мөр үлдээжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн нохой]] * [[Хубилай ноён|Хубилай]] * [[Зэлмэ]] * [[Сүбээдэй]] 7am0lx8eobr4ufpvpmy82m7jc0xjqq3 709056 709054 2022-08-20T13:48:39Z 150.129.142.174 /* Үхэл */ wikitext text/x-wiki '''Зэв ноён''' (нас барсан он: ойролцоогоор 1224 он) бол [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хамгийн алдартай [[Ноён|ноёдын]] (жанждын) нэг байв. Тэрээр Чингис хааны үед Таргудай Хирилтугийн удирдлага доорх [[Тайчууд]] аймгийн нэг хэсэг болох [[Бэсүд]] овогт харьяалагддаг байсан. Хэдийгээр Зэв анх дайсны цэрэг байсан ч түүнийг Чингис хаан өөртөө элсүүлсэн ба улмаар Чингис хааны хамгийн агуу жанждын нэг болжээ. Зэв Чингис хааны эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийг тэлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Чингис хааны төлөө жанжны хувиар томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн хэдий ч түүний амьдралын тухай эх сурвалж юм уу намтар харьцангуй цөөхөн байдаг. Зэвийг уламжлалт бус, зоримог маневруудынх нь улмаас "түүхэн дэх хамгийн агуу морин цэргийн жанжин" гэж тодорхойлжээ. == Нэрийн гарал үүсэл == 1201 онд Хүйтэнийн тулалдааны үеэр Зэв Чингис хааны байлдааны морины аман хүзүүг харвасан байна (морь үхсэн үү?, эсвэл шархадсан уу? гэдэг нь тодорхойгүй). Хожим Зэв Чингис хаанд ирж дагаар орсон. Чингис хаан мориных нь аман хүзүүг хэн харвасан талаар асуухад Зэв үйлдсэн хэргээ хүлээн зөвшөөрөв. Чингис хаан үүнийг нь харгалзан үзэж, түүний амийг өршөөжээ. Ингэхдээ түүний '''Зургаадай''' хэмээх төрөлх нэрийг '''Зэв''' болгон өөрчилсөн байна. Зэв гэдэг нь [[Монгол хэл|монгол хэлээр]] "сум" гэсэн утгатай. Харин [[Ил Хаант Улс|Ил хаадын улсын]] захиргааны түшмэл, түүхч [[Рашид ад-Дин|Рашид ад-Динийн]] өөр нэгэн тэмдэглэлд энэ үйл явдал огт өөр байдлаар өрнөсөн байна. Үйл явдлын энэ хувилбарт Зэв зугтаж чадсан бөгөөд хожим Чингис хааны хүмүүс араас нь хөөжээ. Зэв Чингисийн морийг хөнөөж амжсан ба аргагүйн эрхэнд бууж өгч, амийг нь өршөөхийг гуйв. Амийг нь өршөөхөд Зэв шинэ эзэндээ сумаар харваж алсан нэг морины хариуд олон морь өгнө гэж амлажээ. == Чингис хааны доорх жанжин == Зэв хожмын байлдан дагуулалтын он жилүүдэд Чингис хааны хамгийн үнэнч, шилдэг жанждын нэг болж, богино хугацааны дотор Чингис хааны тэргүүлэх жанждын нэг болсон ба 1211 онд Алтан улсын эсрэг дайтахад армийн чухал зүүн жигүүрийг удирдаж байв. Жанжны авьяас чадвар нь түүнийг [[Мухулай]], [[Сүбээдэй]] баатар нарын зэрэгт хүргэсэн. Сүн улсын элч Чжао Хун Зэвийг гуравдугаар шатны захирагчтай ижил төвшний эрх мэдэлтэй бөгөөд Чингис хааны арми дахь элит цэргүүдийг удирдан зохион байгуулж байсан гэж тэмдэглэжээ. Энэ нь тэрээр Чингис хааны доор алба хааж байхдаа цэргийн олон ололт амжилт гаргасантай холбоотой гэж үзэж болно. === Цэргийн карьер === ==== Алтан улсын эсрэг дайн ==== Тэрээр [[Алтан улс|Алтан улсын]] эсрэг хийсэн анхны дайнд (1211-1214) онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэхүү анхны аян дайны үед Зэв Сүбээдэйн хамт зүүн жигүүрийг удирджээ. Түүний анги хэрмийг (Цагаан хэрэм) зүүн талаар нь тойрч, хоёр цайзыг эзлэн авав. Дараа нь тэр У-ша-пу цайз дахь Алтан улсын хоёр дахь армийг устгахын тулд урьд явсан замаараа хэрмийг дахин тойрсон ба Чингисийн гол армитай холбогдож, дараа нь [[Хуан Эр Цуйгийн Тулалдаан|Ехулингийн тулалдаанд]] ялалт байгуулав. Энэхүү бут ниргэсэн ялалтын дараа монголчууд [[Бээжин|Бээжингийн]] тал нутаг руу ордог давааны удирдлагыг гартаа авсан ба нутаг дэвсгэр даяар хяналтаа тэлсээр байлаа. Зэвийг гинжилсэн байрлал бүхий олон тооны цайзыг эзлүүлэхээр илгээсэнд тэрээр хамгаалагчдыг нь өдөөхийн тулд хуурамч ухралт хийх замаар энэ даалгаврыг биелүүлжээ. Чингис хаан алсын хараатай жанжных нь хувьд Зэвд найдаж байсан бололтой: 1211 оны өвөл Зэвийг [[Ляоян|Ляояныг]] эзлүүлэхээр илгээх үед Монголын цэргийн хүч [[Чжунду]] орчмын их тал нутгийг хараахан хамгаалалтдаа авч амжаагүй байв. Тулалдааны гол фронтоос хол хэдэн зуун мил явсны дараа Зэв 100 гаруй милийн зайд хуурамчаар ухарч Ляояны хамгаалагчдыг мэхлэн араасаа нэхүүлсэн бөгөөд монголчуудын их хэмжээний олзыг явсан газар дээрээ үлдээжээ. Хятадын цэргүүд түүнийг тонон дээрэмдэхээр түр зогссон ба энэ үеэр хойд нутгийн өвлийн урт шөнийг ашиглан Зэвийн цэрэг 24 цагийн дотор 100 мил газрыг туулж, эмх замбараагүй байдалд орсон Алтан улсын хүчийг бут ниргэж, Ляоян хотыг эзлэн авав. 1213 онд Чингис хаан Зэвийг хүчтэй хамгаалалт бүхий [[Цзюйюнгуань]] давааг эзлүүлэхээр илгээжээ. Зэв Алтан улсын бэхлэлтүүдээр бүрхэгдсэн уулын давааг олж, хамгаалагчдыг нь задгай талбайд гарахад хүргэв. Тэгээд Зэв, Сүбээдэй нар эсрэг зүгт албаар хийсэн замаар явж, тэдний ирсэн замаар буцсан ба дайсны ар талд гарч, энэхүү шийдвэрлэх ач холбогдолтой армийг бүслэн устгалаа. Манжуурт бослого өдөөн гаргаж, цайзуудын тоог бууруулсны дараа Чингис хаан цэргээ таван хэсэгт хувааж Алтан улсын өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг дайрав. Зэвийг Сүбээдэйн хамт Мухулайн доорх элит хүчний бүрэлдэхүүнд оруулсан ба тэд Алтан улсын олон хот тосгоныг устгах юм уу эзлэн авахын зэрэгцээ далай хүртэлх газар нутгийг амжилттай довтлон дайрчээ. ==== Хүчүлүгийн эсрэг тулаанууд ==== 1218 онд Зэвд Монголын олон жилийн дайсан [[Хүчүлүг|Хүчүлүгийг]] бут ниргэж, [[Хар Хидан|Хар Хятан улсыг]] эзлэх даалгавар өгөв. Зөвхөн 20,000 цэрэг өгсөн тул Зэв Хар Хятан улсын доторх эрх баригч буддистууд болон дарлагдсан лалынхны хоорондох шашны бослого тэмцлийг өдөөж, дэмжиж ажилласнаар хүн хүчээ хэмнэж байв. Түүний талын хүчнүүд гайхалтай урам зоригтой хөдөлснөөр тэр Хүчүлүг болон түүний 30,000 цэргийг дарж чаджээ. Дараа нь уулсын дунд удаан хөөцөлдсөний эцэст Хүчүлүгийг барьж алав. Зэв Хар Хятаны [[Хүчүлүг|Хүчүлүгийг]] ялсны дараа Чингис хаан санаа зовж байсан гэдэг. Хэдийгээр Чингис хаан жанжныхаа ялалтад сэтгэл хангалуун байсан ч тэрээр Зэв илүү их санаа зорилгод тэмүүлж, миний эсрэг бослого гаргах болуузай хэмээн эргэлзэж байв. Энэ тухай мэдээ Зэвд хүрмэгц тэр даруй Чингис хааны байгаа газарт буцаж ирсэн ба үнэнч байдлын тэмдэг болгон 100 цагаан морь өргөж эргэлзээг нь тайлжээ. ==== Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтолгоон ==== 1219 онд [[Хорезмын эзэнт улс|Хорезмын эзэнт гүрний]] эсрэг довтлох үеэр, Зэвийг үржил шимтэй [[Ферганы хөндий|Ферганы хөндийг]] сүрдүүлүүлэхээр өвлийн цагаар [[Тэнгэр Уул|Тяньшань]] уулс руу дайсны анхаарлыг сатааруулах зорилго бүхий цэргийн хүчний хамт илгээв. Зэв таван фут гаруй цастай өндөр уулын давааг давж чадсан бөгөөд тэрээр шах [[II Мухаммед (Хорезм)|II Мухаммедийн]] элит 50,000 хүнтэй морин цэргийн нөөц хүчийг өөртөө татжээ. Зэв энэхүү элит хүчний эсрэг нэг бол ялалт байгуулах, нэг бол ядаж ялагдал хүлээхээс зайлсхийх байдлаар ажиллаж байсан ба алс холын мужуудыг нь шахын мэдлээс таслах тушаалын дагуу Хорасаныг сүрдүүлэхээр цааш өмнө зүгт маневрлав. Тэгээд Хорезмын нийслэл [[Самарканд|Самаркандад]] Чингисийн гол армитай нэгдэхээр буцан явж, Хорезмыг үр дүнтэйгээр хоёр хуваасан байна. Шах Хорасан болон баруун Иранд хүчээ цуглуулахаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Чингис хаан шахыг өөрийнх нь эзэмшдэг эзэнт гүрэн даяар ангуучлуулахаар Зэв, Сүбээдэй нарыг илгээв. Эцсийн дүндээ тэд түүнийг барьж чадаагүй ч тэдний хатуу чанга мөрдөн хөөлт нь шахыг ямар нэгэн шинэ арми цуглуулахад саад болсон ба шах араас нь ойрхон нэхэх Зэв, Сүбээдэй хоёрыг дагуулан Иран руу дүрвэхээс өөр аргагүй болсон байна. Үр дүнд нь Хорезмын хүчнүүд тархан бутарч, аажмаар устгагджээ. == Үхэл == Зэв [[Каспийн тэнгис|Каспийн тэнгисийг]] тойрон домогт довтолгоон хийсэн ба тэрээр [[Сүбээдэй|Сүбээдэйн]] хамт [[Загалмайтны тавдугаар аян дайн|Загалмайтны тавдугаар аян дайнд]] нэгдэх гэж байсан [[Гүржүүд|гүржүүдийг]], мөн [[Кавказ|Кавказын]] тал нутгийн овог аймгуудыг бут ниргэжээ. Дараа нь тэр [[Калка голын тулалдаан|Калка голын тулалдаанд]] [[Киевийн Русь|Киевийн оросууд]] болон [[Куманууд|кумануудыг]] ялав. Энэ тулаан [[Киевийн Русь|Киевийн Оросыг]] байлдан дагуулахаас өмнө болсон бөгөөд тэрээр ойролцоогоор 1224 онд Киевийн Оросын байлдан дагуулалтаас буцаж ирэх үедээ нас барсан байж болзошгүй. Түүний сураггүй алга болсон болон үхсэнтэй холбоотой нөхцөл байдал нууцлаг юм. Нэгэн судлаач Стивен Поу (Stephen Pow) Зэвийг [[Хортица|Хортица]] арлаас холгүй байдаг булшны ([[Курган|курган]]) ойролцоо Оросын холбоотон [[Кипчак|кипчакуудын]] хүчинд алагдсан байж магадгүй гэж таамаглаж байна. [[Түрэг хэлний бүлэг|Түрэг хэлээр]] ярьдаг кипчакууд Зэвийг Гемябек гэж нэрлэснээс хойших [[Хэл шинжлэл|хэл зүйн]] алдааны үр дүн нь энэ мэдээллийн цаана байгаа зөрүү байж магадгүй юм. Харин Оросын судлаачид Д.М.Тимохин, В.В.Тишин нар түүний үзэл бодолд эргэлзэж, Стивен Поугийн хувилбар нь бичмэл эх сурвалжуудын үндсэн дээр батлагдаагүй бөгөөд хэл шинжлэлийн ямар ч нотолгоо байхгүй гэж үзэж байна. Хэдийгээр түүний үхлийн эргэн тойрон дахь нөхцөл байдал нууцлаг боловч Зэв [[Хятад]], [[Төв Ази]], [[Киев]] болон [[Рутен|Орос]] дахь [[Европ|Европт]] хийсэн байлдан дагуулалтаараа түүхэнд арилшгүй ул мөр үлдээжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн нохой]] * [[Хубилай ноён|Хубилай]] * [[Зэлмэ]] * [[Сүбээдэй]] rgd27aw34swl0kta7ktybp7aaorg9y6 709057 709056 2022-08-20T13:53:08Z 150.129.142.174 /* Үхэл */ wikitext text/x-wiki '''Зэв ноён''' (нас барсан он: ойролцоогоор 1224 он) бол [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хамгийн алдартай [[Ноён|ноёдын]] (жанждын) нэг байв. Тэрээр Чингис хааны үед Таргудай Хирилтугийн удирдлага доорх [[Тайчууд]] аймгийн нэг хэсэг болох [[Бэсүд]] овогт харьяалагддаг байсан. Хэдийгээр Зэв анх дайсны цэрэг байсан ч түүнийг Чингис хаан өөртөө элсүүлсэн ба улмаар Чингис хааны хамгийн агуу жанждын нэг болжээ. Зэв Чингис хааны эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийг тэлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Чингис хааны төлөө жанжны хувиар томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн хэдий ч түүний амьдралын тухай эх сурвалж юм уу намтар харьцангуй цөөхөн байдаг. Зэвийг уламжлалт бус, зоримог маневруудынх нь улмаас "түүхэн дэх хамгийн агуу морин цэргийн жанжин" гэж тодорхойлжээ. == Нэрийн гарал үүсэл == 1201 онд Хүйтэнийн тулалдааны үеэр Зэв Чингис хааны байлдааны морины аман хүзүүг харвасан байна (морь үхсэн үү?, эсвэл шархадсан уу? гэдэг нь тодорхойгүй). Хожим Зэв Чингис хаанд ирж дагаар орсон. Чингис хаан мориных нь аман хүзүүг хэн харвасан талаар асуухад Зэв үйлдсэн хэргээ хүлээн зөвшөөрөв. Чингис хаан үүнийг нь харгалзан үзэж, түүний амийг өршөөжээ. Ингэхдээ түүний '''Зургаадай''' хэмээх төрөлх нэрийг '''Зэв''' болгон өөрчилсөн байна. Зэв гэдэг нь [[Монгол хэл|монгол хэлээр]] "сум" гэсэн утгатай. Харин [[Ил Хаант Улс|Ил хаадын улсын]] захиргааны түшмэл, түүхч [[Рашид ад-Дин|Рашид ад-Динийн]] өөр нэгэн тэмдэглэлд энэ үйл явдал огт өөр байдлаар өрнөсөн байна. Үйл явдлын энэ хувилбарт Зэв зугтаж чадсан бөгөөд хожим Чингис хааны хүмүүс араас нь хөөжээ. Зэв Чингисийн морийг хөнөөж амжсан ба аргагүйн эрхэнд бууж өгч, амийг нь өршөөхийг гуйв. Амийг нь өршөөхөд Зэв шинэ эзэндээ сумаар харваж алсан нэг морины хариуд олон морь өгнө гэж амлажээ. == Чингис хааны доорх жанжин == Зэв хожмын байлдан дагуулалтын он жилүүдэд Чингис хааны хамгийн үнэнч, шилдэг жанждын нэг болж, богино хугацааны дотор Чингис хааны тэргүүлэх жанждын нэг болсон ба 1211 онд Алтан улсын эсрэг дайтахад армийн чухал зүүн жигүүрийг удирдаж байв. Жанжны авьяас чадвар нь түүнийг [[Мухулай]], [[Сүбээдэй]] баатар нарын зэрэгт хүргэсэн. Сүн улсын элч Чжао Хун Зэвийг гуравдугаар шатны захирагчтай ижил төвшний эрх мэдэлтэй бөгөөд Чингис хааны арми дахь элит цэргүүдийг удирдан зохион байгуулж байсан гэж тэмдэглэжээ. Энэ нь тэрээр Чингис хааны доор алба хааж байхдаа цэргийн олон ололт амжилт гаргасантай холбоотой гэж үзэж болно. === Цэргийн карьер === ==== Алтан улсын эсрэг дайн ==== Тэрээр [[Алтан улс|Алтан улсын]] эсрэг хийсэн анхны дайнд (1211-1214) онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэхүү анхны аян дайны үед Зэв Сүбээдэйн хамт зүүн жигүүрийг удирджээ. Түүний анги хэрмийг (Цагаан хэрэм) зүүн талаар нь тойрч, хоёр цайзыг эзлэн авав. Дараа нь тэр У-ша-пу цайз дахь Алтан улсын хоёр дахь армийг устгахын тулд урьд явсан замаараа хэрмийг дахин тойрсон ба Чингисийн гол армитай холбогдож, дараа нь [[Хуан Эр Цуйгийн Тулалдаан|Ехулингийн тулалдаанд]] ялалт байгуулав. Энэхүү бут ниргэсэн ялалтын дараа монголчууд [[Бээжин|Бээжингийн]] тал нутаг руу ордог давааны удирдлагыг гартаа авсан ба нутаг дэвсгэр даяар хяналтаа тэлсээр байлаа. Зэвийг гинжилсэн байрлал бүхий олон тооны цайзыг эзлүүлэхээр илгээсэнд тэрээр хамгаалагчдыг нь өдөөхийн тулд хуурамч ухралт хийх замаар энэ даалгаврыг биелүүлжээ. Чингис хаан алсын хараатай жанжных нь хувьд Зэвд найдаж байсан бололтой: 1211 оны өвөл Зэвийг [[Ляоян|Ляояныг]] эзлүүлэхээр илгээх үед Монголын цэргийн хүч [[Чжунду]] орчмын их тал нутгийг хараахан хамгаалалтдаа авч амжаагүй байв. Тулалдааны гол фронтоос хол хэдэн зуун мил явсны дараа Зэв 100 гаруй милийн зайд хуурамчаар ухарч Ляояны хамгаалагчдыг мэхлэн араасаа нэхүүлсэн бөгөөд монголчуудын их хэмжээний олзыг явсан газар дээрээ үлдээжээ. Хятадын цэргүүд түүнийг тонон дээрэмдэхээр түр зогссон ба энэ үеэр хойд нутгийн өвлийн урт шөнийг ашиглан Зэвийн цэрэг 24 цагийн дотор 100 мил газрыг туулж, эмх замбараагүй байдалд орсон Алтан улсын хүчийг бут ниргэж, Ляоян хотыг эзлэн авав. 1213 онд Чингис хаан Зэвийг хүчтэй хамгаалалт бүхий [[Цзюйюнгуань]] давааг эзлүүлэхээр илгээжээ. Зэв Алтан улсын бэхлэлтүүдээр бүрхэгдсэн уулын давааг олж, хамгаалагчдыг нь задгай талбайд гарахад хүргэв. Тэгээд Зэв, Сүбээдэй нар эсрэг зүгт албаар хийсэн замаар явж, тэдний ирсэн замаар буцсан ба дайсны ар талд гарч, энэхүү шийдвэрлэх ач холбогдолтой армийг бүслэн устгалаа. Манжуурт бослого өдөөн гаргаж, цайзуудын тоог бууруулсны дараа Чингис хаан цэргээ таван хэсэгт хувааж Алтан улсын өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг дайрав. Зэвийг Сүбээдэйн хамт Мухулайн доорх элит хүчний бүрэлдэхүүнд оруулсан ба тэд Алтан улсын олон хот тосгоныг устгах юм уу эзлэн авахын зэрэгцээ далай хүртэлх газар нутгийг амжилттай довтлон дайрчээ. ==== Хүчүлүгийн эсрэг тулаанууд ==== 1218 онд Зэвд Монголын олон жилийн дайсан [[Хүчүлүг|Хүчүлүгийг]] бут ниргэж, [[Хар Хидан|Хар Хятан улсыг]] эзлэх даалгавар өгөв. Зөвхөн 20,000 цэрэг өгсөн тул Зэв Хар Хятан улсын доторх эрх баригч буддистууд болон дарлагдсан лалынхны хоорондох шашны бослого тэмцлийг өдөөж, дэмжиж ажилласнаар хүн хүчээ хэмнэж байв. Түүний талын хүчнүүд гайхалтай урам зоригтой хөдөлснөөр тэр Хүчүлүг болон түүний 30,000 цэргийг дарж чаджээ. Дараа нь уулсын дунд удаан хөөцөлдсөний эцэст Хүчүлүгийг барьж алав. Зэв Хар Хятаны [[Хүчүлүг|Хүчүлүгийг]] ялсны дараа Чингис хаан санаа зовж байсан гэдэг. Хэдийгээр Чингис хаан жанжныхаа ялалтад сэтгэл хангалуун байсан ч тэрээр Зэв илүү их санаа зорилгод тэмүүлж, миний эсрэг бослого гаргах болуузай хэмээн эргэлзэж байв. Энэ тухай мэдээ Зэвд хүрмэгц тэр даруй Чингис хааны байгаа газарт буцаж ирсэн ба үнэнч байдлын тэмдэг болгон 100 цагаан морь өргөж эргэлзээг нь тайлжээ. ==== Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтолгоон ==== 1219 онд [[Хорезмын эзэнт улс|Хорезмын эзэнт гүрний]] эсрэг довтлох үеэр, Зэвийг үржил шимтэй [[Ферганы хөндий|Ферганы хөндийг]] сүрдүүлүүлэхээр өвлийн цагаар [[Тэнгэр Уул|Тяньшань]] уулс руу дайсны анхаарлыг сатааруулах зорилго бүхий цэргийн хүчний хамт илгээв. Зэв таван фут гаруй цастай өндөр уулын давааг давж чадсан бөгөөд тэрээр шах [[II Мухаммед (Хорезм)|II Мухаммедийн]] элит 50,000 хүнтэй морин цэргийн нөөц хүчийг өөртөө татжээ. Зэв энэхүү элит хүчний эсрэг нэг бол ялалт байгуулах, нэг бол ядаж ялагдал хүлээхээс зайлсхийх байдлаар ажиллаж байсан ба алс холын мужуудыг нь шахын мэдлээс таслах тушаалын дагуу Хорасаныг сүрдүүлэхээр цааш өмнө зүгт маневрлав. Тэгээд Хорезмын нийслэл [[Самарканд|Самаркандад]] Чингисийн гол армитай нэгдэхээр буцан явж, Хорезмыг үр дүнтэйгээр хоёр хуваасан байна. Шах Хорасан болон баруун Иранд хүчээ цуглуулахаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Чингис хаан шахыг өөрийнх нь эзэмшдэг эзэнт гүрэн даяар ангуучлуулахаар Зэв, Сүбээдэй нарыг илгээв. Эцсийн дүндээ тэд түүнийг барьж чадаагүй ч тэдний хатуу чанга мөрдөн хөөлт нь шахыг ямар нэгэн шинэ арми цуглуулахад саад болсон ба шах араас нь ойрхон нэхэх Зэв, Сүбээдэй хоёрыг дагуулан Иран руу дүрвэхээс өөр аргагүй болсон байна. Үр дүнд нь Хорезмын хүчнүүд тархан бутарч, аажмаар устгагджээ. == Үхэл == Зэв [[Каспийн тэнгис|Каспийн тэнгисийг]] тойрон домогт довтолгоон хийсэн ба тэрээр [[Сүбээдэй|Сүбээдэйн]] хамт [[Загалмайтны тавдугаар аян дайн|Загалмайтны тавдугаар аян дайнд]] нэгдэх гэж байсан [[Гүржүүд|гүржүүдийг]], мөн [[Кавказ|Кавказын]] тал нутгийн овог аймгуудыг бут ниргэжээ. Дараа нь тэр [[Калка голын тулалдаан|Калка голын тулалдаанд]] [[Киевийн Русь|Киевийн оросууд]] болон [[Куманууд|кумануудыг]] ялав. Энэ тулаан [[Киевийн Русь|Киевийн Оросыг]] байлдан дагуулахаас өмнө болсон бөгөөд тэрээр ойролцоогоор 1224 онд Киевийн Оросын байлдан дагуулалтаас буцаж ирэх үедээ нас барсан байж болзошгүй. Түүний сураггүй алга болсон болон үхсэнтэй холбоотой нөхцөл байдал нууцлаг юм. Нэгэн судлаач Стивен Поу (Stephen Pow) Зэвийг [[Хортица|Хортица]] арлаас холгүй байдаг булшны ([[Курган (дурсгал)|курган]]) ойролцоо Оросын холбоотон [[Кипчак|кипчакуудын]] хүчинд алагдсан байж магадгүй гэж таамаглаж байна. [[Түрэг хэлний бүлэг|Түрэг хэлээр]] ярьдаг кипчакууд Зэвийг Гемябек гэж нэрлэснээс хойших [[Хэл шинжлэл|хэл зүйн]] алдааны үр дүн нь энэ мэдээллийн цаана байгаа зөрүү байж магадгүй юм. Харин Оросын судлаачид Д.М.Тимохин, В.В.Тишин нар түүний үзэл бодолд эргэлзэж, Стивен Поугийн хувилбар нь бичмэл эх сурвалжуудын үндсэн дээр батлагдаагүй бөгөөд хэл шинжлэлийн ямар ч нотолгоо байхгүй гэж үзэж байна. Хэдийгээр түүний үхлийн эргэн тойрон дахь нөхцөл байдал нууцлаг боловч Зэв [[Хятад]], [[Төв Ази]], [[Киев]] болон [[Рутен|Орос]] дахь [[Европ|Европт]] хийсэн байлдан дагуулалтаараа түүхэнд арилшгүй ул мөр үлдээжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн нохой]] * [[Хубилай ноён|Хубилай]] * [[Зэлмэ]] * [[Сүбээдэй]] i0txgwfvci172zpuxng66otn9iofc1a 709071 709057 2022-08-20T14:50:39Z 150.129.142.174 /* Нэрийн гарал үүсэл */ wikitext text/x-wiki '''Зэв ноён''' (нас барсан он: ойролцоогоор 1224 он) бол [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хамгийн алдартай [[Ноён|ноёдын]] (жанждын) нэг байв. Тэрээр Чингис хааны үед Таргудай Хирилтугийн удирдлага доорх [[Тайчууд]] аймгийн нэг хэсэг болох [[Бэсүд]] овогт харьяалагддаг байсан. Хэдийгээр Зэв анх дайсны цэрэг байсан ч түүнийг Чингис хаан өөртөө элсүүлсэн ба улмаар Чингис хааны хамгийн агуу жанждын нэг болжээ. Зэв Чингис хааны эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийг тэлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Чингис хааны төлөө жанжны хувиар томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн хэдий ч түүний амьдралын тухай эх сурвалж юм уу намтар харьцангуй цөөхөн байдаг. Зэвийг уламжлалт бус, зоримог маневруудынх нь улмаас "түүхэн дэх хамгийн агуу морин цэргийн жанжин" гэж тодорхойлжээ. == Нэрийн гарал үүсэл == 1201 онд [[Хүйтэнийн тулалдаан|Хүйтэнийн тулалдааны]] үеэр Зэв Чингис хааны байлдааны морины аман хүзүүг харвасан байна (морь үхсэн үү?, эсвэл шархадсан уу? гэдэг нь тодорхойгүй). Хожим Зэв Чингис хаанд ирж дагаар орсон. Чингис хаан мориных нь аман хүзүүг хэн харвасан талаар асуухад Зэв үйлдсэн хэргээ хүлээн зөвшөөрөв. Чингис хаан үүнийг нь харгалзан үзэж, түүний амийг өршөөжээ. Ингэхдээ түүний '''Зургаадай''' хэмээх төрөлх нэрийг '''Зэв''' болгон өөрчилсөн байна. Зэв гэдэг нь [[Монгол хэл|монгол хэлээр]] "сум" гэсэн утгатай. Харин [[Ил Хаант Улс|Ил хаадын улсын]] захиргааны түшмэл, түүхч [[Рашид ад-Дин|Рашид ад-Динийн]] өөр нэгэн тэмдэглэлд энэ үйл явдал огт өөр байдлаар өрнөсөн байна. Үйл явдлын энэ хувилбарт Зэв зугтаж чадсан бөгөөд хожим Чингис хааны хүмүүс араас нь хөөжээ. Зэв Чингисийн морийг хөнөөж амжсан ба аргагүйн эрхэнд бууж өгч, амийг нь өршөөхийг гуйв. Амийг нь өршөөхөд Зэв шинэ эзэндээ сумаар харваж алсан нэг морины хариуд олон морь өгнө гэж амлажээ. == Чингис хааны доорх жанжин == Зэв хожмын байлдан дагуулалтын он жилүүдэд Чингис хааны хамгийн үнэнч, шилдэг жанждын нэг болж, богино хугацааны дотор Чингис хааны тэргүүлэх жанждын нэг болсон ба 1211 онд Алтан улсын эсрэг дайтахад армийн чухал зүүн жигүүрийг удирдаж байв. Жанжны авьяас чадвар нь түүнийг [[Мухулай]], [[Сүбээдэй]] баатар нарын зэрэгт хүргэсэн. Сүн улсын элч Чжао Хун Зэвийг гуравдугаар шатны захирагчтай ижил төвшний эрх мэдэлтэй бөгөөд Чингис хааны арми дахь элит цэргүүдийг удирдан зохион байгуулж байсан гэж тэмдэглэжээ. Энэ нь тэрээр Чингис хааны доор алба хааж байхдаа цэргийн олон ололт амжилт гаргасантай холбоотой гэж үзэж болно. === Цэргийн карьер === ==== Алтан улсын эсрэг дайн ==== Тэрээр [[Алтан улс|Алтан улсын]] эсрэг хийсэн анхны дайнд (1211-1214) онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэхүү анхны аян дайны үед Зэв Сүбээдэйн хамт зүүн жигүүрийг удирджээ. Түүний анги хэрмийг (Цагаан хэрэм) зүүн талаар нь тойрч, хоёр цайзыг эзлэн авав. Дараа нь тэр У-ша-пу цайз дахь Алтан улсын хоёр дахь армийг устгахын тулд урьд явсан замаараа хэрмийг дахин тойрсон ба Чингисийн гол армитай холбогдож, дараа нь [[Хуан Эр Цуйгийн Тулалдаан|Ехулингийн тулалдаанд]] ялалт байгуулав. Энэхүү бут ниргэсэн ялалтын дараа монголчууд [[Бээжин|Бээжингийн]] тал нутаг руу ордог давааны удирдлагыг гартаа авсан ба нутаг дэвсгэр даяар хяналтаа тэлсээр байлаа. Зэвийг гинжилсэн байрлал бүхий олон тооны цайзыг эзлүүлэхээр илгээсэнд тэрээр хамгаалагчдыг нь өдөөхийн тулд хуурамч ухралт хийх замаар энэ даалгаврыг биелүүлжээ. Чингис хаан алсын хараатай жанжных нь хувьд Зэвд найдаж байсан бололтой: 1211 оны өвөл Зэвийг [[Ляоян|Ляояныг]] эзлүүлэхээр илгээх үед Монголын цэргийн хүч [[Чжунду]] орчмын их тал нутгийг хараахан хамгаалалтдаа авч амжаагүй байв. Тулалдааны гол фронтоос хол хэдэн зуун мил явсны дараа Зэв 100 гаруй милийн зайд хуурамчаар ухарч Ляояны хамгаалагчдыг мэхлэн араасаа нэхүүлсэн бөгөөд монголчуудын их хэмжээний олзыг явсан газар дээрээ үлдээжээ. Хятадын цэргүүд түүнийг тонон дээрэмдэхээр түр зогссон ба энэ үеэр хойд нутгийн өвлийн урт шөнийг ашиглан Зэвийн цэрэг 24 цагийн дотор 100 мил газрыг туулж, эмх замбараагүй байдалд орсон Алтан улсын хүчийг бут ниргэж, Ляоян хотыг эзлэн авав. 1213 онд Чингис хаан Зэвийг хүчтэй хамгаалалт бүхий [[Цзюйюнгуань]] давааг эзлүүлэхээр илгээжээ. Зэв Алтан улсын бэхлэлтүүдээр бүрхэгдсэн уулын давааг олж, хамгаалагчдыг нь задгай талбайд гарахад хүргэв. Тэгээд Зэв, Сүбээдэй нар эсрэг зүгт албаар хийсэн замаар явж, тэдний ирсэн замаар буцсан ба дайсны ар талд гарч, энэхүү шийдвэрлэх ач холбогдолтой армийг бүслэн устгалаа. Манжуурт бослого өдөөн гаргаж, цайзуудын тоог бууруулсны дараа Чингис хаан цэргээ таван хэсэгт хувааж Алтан улсын өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг дайрав. Зэвийг Сүбээдэйн хамт Мухулайн доорх элит хүчний бүрэлдэхүүнд оруулсан ба тэд Алтан улсын олон хот тосгоныг устгах юм уу эзлэн авахын зэрэгцээ далай хүртэлх газар нутгийг амжилттай довтлон дайрчээ. ==== Хүчүлүгийн эсрэг тулаанууд ==== 1218 онд Зэвд Монголын олон жилийн дайсан [[Хүчүлүг|Хүчүлүгийг]] бут ниргэж, [[Хар Хидан|Хар Хятан улсыг]] эзлэх даалгавар өгөв. Зөвхөн 20,000 цэрэг өгсөн тул Зэв Хар Хятан улсын доторх эрх баригч буддистууд болон дарлагдсан лалынхны хоорондох шашны бослого тэмцлийг өдөөж, дэмжиж ажилласнаар хүн хүчээ хэмнэж байв. Түүний талын хүчнүүд гайхалтай урам зоригтой хөдөлснөөр тэр Хүчүлүг болон түүний 30,000 цэргийг дарж чаджээ. Дараа нь уулсын дунд удаан хөөцөлдсөний эцэст Хүчүлүгийг барьж алав. Зэв Хар Хятаны [[Хүчүлүг|Хүчүлүгийг]] ялсны дараа Чингис хаан санаа зовж байсан гэдэг. Хэдийгээр Чингис хаан жанжныхаа ялалтад сэтгэл хангалуун байсан ч тэрээр Зэв илүү их санаа зорилгод тэмүүлж, миний эсрэг бослого гаргах болуузай хэмээн эргэлзэж байв. Энэ тухай мэдээ Зэвд хүрмэгц тэр даруй Чингис хааны байгаа газарт буцаж ирсэн ба үнэнч байдлын тэмдэг болгон 100 цагаан морь өргөж эргэлзээг нь тайлжээ. ==== Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтолгоон ==== 1219 онд [[Хорезмын эзэнт улс|Хорезмын эзэнт гүрний]] эсрэг довтлох үеэр, Зэвийг үржил шимтэй [[Ферганы хөндий|Ферганы хөндийг]] сүрдүүлүүлэхээр өвлийн цагаар [[Тэнгэр Уул|Тяньшань]] уулс руу дайсны анхаарлыг сатааруулах зорилго бүхий цэргийн хүчний хамт илгээв. Зэв таван фут гаруй цастай өндөр уулын давааг давж чадсан бөгөөд тэрээр шах [[II Мухаммед (Хорезм)|II Мухаммедийн]] элит 50,000 хүнтэй морин цэргийн нөөц хүчийг өөртөө татжээ. Зэв энэхүү элит хүчний эсрэг нэг бол ялалт байгуулах, нэг бол ядаж ялагдал хүлээхээс зайлсхийх байдлаар ажиллаж байсан ба алс холын мужуудыг нь шахын мэдлээс таслах тушаалын дагуу Хорасаныг сүрдүүлэхээр цааш өмнө зүгт маневрлав. Тэгээд Хорезмын нийслэл [[Самарканд|Самаркандад]] Чингисийн гол армитай нэгдэхээр буцан явж, Хорезмыг үр дүнтэйгээр хоёр хуваасан байна. Шах Хорасан болон баруун Иранд хүчээ цуглуулахаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Чингис хаан шахыг өөрийнх нь эзэмшдэг эзэнт гүрэн даяар ангуучлуулахаар Зэв, Сүбээдэй нарыг илгээв. Эцсийн дүндээ тэд түүнийг барьж чадаагүй ч тэдний хатуу чанга мөрдөн хөөлт нь шахыг ямар нэгэн шинэ арми цуглуулахад саад болсон ба шах араас нь ойрхон нэхэх Зэв, Сүбээдэй хоёрыг дагуулан Иран руу дүрвэхээс өөр аргагүй болсон байна. Үр дүнд нь Хорезмын хүчнүүд тархан бутарч, аажмаар устгагджээ. == Үхэл == Зэв [[Каспийн тэнгис|Каспийн тэнгисийг]] тойрон домогт довтолгоон хийсэн ба тэрээр [[Сүбээдэй|Сүбээдэйн]] хамт [[Загалмайтны тавдугаар аян дайн|Загалмайтны тавдугаар аян дайнд]] нэгдэх гэж байсан [[Гүржүүд|гүржүүдийг]], мөн [[Кавказ|Кавказын]] тал нутгийн овог аймгуудыг бут ниргэжээ. Дараа нь тэр [[Калка голын тулалдаан|Калка голын тулалдаанд]] [[Киевийн Русь|Киевийн оросууд]] болон [[Куманууд|кумануудыг]] ялав. Энэ тулаан [[Киевийн Русь|Киевийн Оросыг]] байлдан дагуулахаас өмнө болсон бөгөөд тэрээр ойролцоогоор 1224 онд Киевийн Оросын байлдан дагуулалтаас буцаж ирэх үедээ нас барсан байж болзошгүй. Түүний сураггүй алга болсон болон үхсэнтэй холбоотой нөхцөл байдал нууцлаг юм. Нэгэн судлаач Стивен Поу (Stephen Pow) Зэвийг [[Хортица|Хортица]] арлаас холгүй байдаг булшны ([[Курган (дурсгал)|курган]]) ойролцоо Оросын холбоотон [[Кипчак|кипчакуудын]] хүчинд алагдсан байж магадгүй гэж таамаглаж байна. [[Түрэг хэлний бүлэг|Түрэг хэлээр]] ярьдаг кипчакууд Зэвийг Гемябек гэж нэрлэснээс хойших [[Хэл шинжлэл|хэл зүйн]] алдааны үр дүн нь энэ мэдээллийн цаана байгаа зөрүү байж магадгүй юм. Харин Оросын судлаачид Д.М.Тимохин, В.В.Тишин нар түүний үзэл бодолд эргэлзэж, Стивен Поугийн хувилбар нь бичмэл эх сурвалжуудын үндсэн дээр батлагдаагүй бөгөөд хэл шинжлэлийн ямар ч нотолгоо байхгүй гэж үзэж байна. Хэдийгээр түүний үхлийн эргэн тойрон дахь нөхцөл байдал нууцлаг боловч Зэв [[Хятад]], [[Төв Ази]], [[Киев]] болон [[Рутен|Орос]] дахь [[Европ|Европт]] хийсэн байлдан дагуулалтаараа түүхэнд арилшгүй ул мөр үлдээжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн нохой]] * [[Хубилай ноён|Хубилай]] * [[Зэлмэ]] * [[Сүбээдэй]] 70ytkr85cf8by72dze1t8wkh90mhfy0 709072 709071 2022-08-20T14:53:07Z 150.129.142.174 /* Нэрийн гарал үүсэл */ wikitext text/x-wiki '''Зэв ноён''' (нас барсан он: ойролцоогоор 1224 он) бол [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хамгийн алдартай [[Ноён|ноёдын]] (жанждын) нэг байв. Тэрээр Чингис хааны үед Таргудай Хирилтугийн удирдлага доорх [[Тайчууд]] аймгийн нэг хэсэг болох [[Бэсүд]] овогт харьяалагддаг байсан. Хэдийгээр Зэв анх дайсны цэрэг байсан ч түүнийг Чингис хаан өөртөө элсүүлсэн ба улмаар Чингис хааны хамгийн агуу жанждын нэг болжээ. Зэв Чингис хааны эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийг тэлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Чингис хааны төлөө жанжны хувиар томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн хэдий ч түүний амьдралын тухай эх сурвалж юм уу намтар харьцангуй цөөхөн байдаг. Зэвийг уламжлалт бус, зоримог маневруудынх нь улмаас "түүхэн дэх хамгийн агуу морин цэргийн жанжин" гэж тодорхойлжээ. == Нэрийн гарал үүсэл == 1201 онд [[Хүйтэнийн тулалдаан|Хүйтэнийн тулалдааны]] үеэр Зэв Чингис хааны байлдааны морины аман хүзүүг харвасан байна (морь үхсэн үү?, эсвэл шархадсан уу? гэдэг нь тодорхойгүй). Хожим Зэв Чингис хаанд ирж дагаар орсон. Чингис хаан мориных нь аман хүзүүг хэн харвасан талаар асуухад Зэв үйлдсэн хэргээ хүлээн зөвшөөрөв. Чингис хаан үүнийг нь харгалзан үзэж, түүний амийг өршөөжээ. Ингэхдээ түүний '''Зургаадай''' хэмээх төрөлх нэрийг '''Зэв''' болгон өөрчилсөн байна. Зэв гэдэг нь [[Монгол хэл|монгол хэлээр]] "сум", "зэвсэг" гэсэн утгатай. Харин [[Ил Хаант Улс|Ил хаадын улсын]] захиргааны түшмэл, түүхч [[Рашид ад-Дин|Рашид ад-Динийн]] өөр нэгэн тэмдэглэлд энэ үйл явдал огт өөр байдлаар өрнөсөн байна. Үйл явдлын энэ хувилбарт Зэв зугтаж чадсан бөгөөд хожим Чингис хааны хүмүүс араас нь хөөжээ. Зэв Чингисийн морийг хөнөөж амжсан ба аргагүйн эрхэнд бууж өгч, амийг нь өршөөхийг гуйв. Амийг нь өршөөхөд Зэв шинэ эзэндээ сумаар харваж алсан нэг морины хариуд олон морь өгнө гэж амлажээ. == Чингис хааны доорх жанжин == Зэв хожмын байлдан дагуулалтын он жилүүдэд Чингис хааны хамгийн үнэнч, шилдэг жанждын нэг болж, богино хугацааны дотор Чингис хааны тэргүүлэх жанждын нэг болсон ба 1211 онд Алтан улсын эсрэг дайтахад армийн чухал зүүн жигүүрийг удирдаж байв. Жанжны авьяас чадвар нь түүнийг [[Мухулай]], [[Сүбээдэй]] баатар нарын зэрэгт хүргэсэн. Сүн улсын элч Чжао Хун Зэвийг гуравдугаар шатны захирагчтай ижил төвшний эрх мэдэлтэй бөгөөд Чингис хааны арми дахь элит цэргүүдийг удирдан зохион байгуулж байсан гэж тэмдэглэжээ. Энэ нь тэрээр Чингис хааны доор алба хааж байхдаа цэргийн олон ололт амжилт гаргасантай холбоотой гэж үзэж болно. === Цэргийн карьер === ==== Алтан улсын эсрэг дайн ==== Тэрээр [[Алтан улс|Алтан улсын]] эсрэг хийсэн анхны дайнд (1211-1214) онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэхүү анхны аян дайны үед Зэв Сүбээдэйн хамт зүүн жигүүрийг удирджээ. Түүний анги хэрмийг (Цагаан хэрэм) зүүн талаар нь тойрч, хоёр цайзыг эзлэн авав. Дараа нь тэр У-ша-пу цайз дахь Алтан улсын хоёр дахь армийг устгахын тулд урьд явсан замаараа хэрмийг дахин тойрсон ба Чингисийн гол армитай холбогдож, дараа нь [[Хуан Эр Цуйгийн Тулалдаан|Ехулингийн тулалдаанд]] ялалт байгуулав. Энэхүү бут ниргэсэн ялалтын дараа монголчууд [[Бээжин|Бээжингийн]] тал нутаг руу ордог давааны удирдлагыг гартаа авсан ба нутаг дэвсгэр даяар хяналтаа тэлсээр байлаа. Зэвийг гинжилсэн байрлал бүхий олон тооны цайзыг эзлүүлэхээр илгээсэнд тэрээр хамгаалагчдыг нь өдөөхийн тулд хуурамч ухралт хийх замаар энэ даалгаврыг биелүүлжээ. Чингис хаан алсын хараатай жанжных нь хувьд Зэвд найдаж байсан бололтой: 1211 оны өвөл Зэвийг [[Ляоян|Ляояныг]] эзлүүлэхээр илгээх үед Монголын цэргийн хүч [[Чжунду]] орчмын их тал нутгийг хараахан хамгаалалтдаа авч амжаагүй байв. Тулалдааны гол фронтоос хол хэдэн зуун мил явсны дараа Зэв 100 гаруй милийн зайд хуурамчаар ухарч Ляояны хамгаалагчдыг мэхлэн араасаа нэхүүлсэн бөгөөд монголчуудын их хэмжээний олзыг явсан газар дээрээ үлдээжээ. Хятадын цэргүүд түүнийг тонон дээрэмдэхээр түр зогссон ба энэ үеэр хойд нутгийн өвлийн урт шөнийг ашиглан Зэвийн цэрэг 24 цагийн дотор 100 мил газрыг туулж, эмх замбараагүй байдалд орсон Алтан улсын хүчийг бут ниргэж, Ляоян хотыг эзлэн авав. 1213 онд Чингис хаан Зэвийг хүчтэй хамгаалалт бүхий [[Цзюйюнгуань]] давааг эзлүүлэхээр илгээжээ. Зэв Алтан улсын бэхлэлтүүдээр бүрхэгдсэн уулын давааг олж, хамгаалагчдыг нь задгай талбайд гарахад хүргэв. Тэгээд Зэв, Сүбээдэй нар эсрэг зүгт албаар хийсэн замаар явж, тэдний ирсэн замаар буцсан ба дайсны ар талд гарч, энэхүү шийдвэрлэх ач холбогдолтой армийг бүслэн устгалаа. Манжуурт бослого өдөөн гаргаж, цайзуудын тоог бууруулсны дараа Чингис хаан цэргээ таван хэсэгт хувааж Алтан улсын өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг дайрав. Зэвийг Сүбээдэйн хамт Мухулайн доорх элит хүчний бүрэлдэхүүнд оруулсан ба тэд Алтан улсын олон хот тосгоныг устгах юм уу эзлэн авахын зэрэгцээ далай хүртэлх газар нутгийг амжилттай довтлон дайрчээ. ==== Хүчүлүгийн эсрэг тулаанууд ==== 1218 онд Зэвд Монголын олон жилийн дайсан [[Хүчүлүг|Хүчүлүгийг]] бут ниргэж, [[Хар Хидан|Хар Хятан улсыг]] эзлэх даалгавар өгөв. Зөвхөн 20,000 цэрэг өгсөн тул Зэв Хар Хятан улсын доторх эрх баригч буддистууд болон дарлагдсан лалынхны хоорондох шашны бослого тэмцлийг өдөөж, дэмжиж ажилласнаар хүн хүчээ хэмнэж байв. Түүний талын хүчнүүд гайхалтай урам зоригтой хөдөлснөөр тэр Хүчүлүг болон түүний 30,000 цэргийг дарж чаджээ. Дараа нь уулсын дунд удаан хөөцөлдсөний эцэст Хүчүлүгийг барьж алав. Зэв Хар Хятаны [[Хүчүлүг|Хүчүлүгийг]] ялсны дараа Чингис хаан санаа зовж байсан гэдэг. Хэдийгээр Чингис хаан жанжныхаа ялалтад сэтгэл хангалуун байсан ч тэрээр Зэв илүү их санаа зорилгод тэмүүлж, миний эсрэг бослого гаргах болуузай хэмээн эргэлзэж байв. Энэ тухай мэдээ Зэвд хүрмэгц тэр даруй Чингис хааны байгаа газарт буцаж ирсэн ба үнэнч байдлын тэмдэг болгон 100 цагаан морь өргөж эргэлзээг нь тайлжээ. ==== Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтолгоон ==== 1219 онд [[Хорезмын эзэнт улс|Хорезмын эзэнт гүрний]] эсрэг довтлох үеэр, Зэвийг үржил шимтэй [[Ферганы хөндий|Ферганы хөндийг]] сүрдүүлүүлэхээр өвлийн цагаар [[Тэнгэр Уул|Тяньшань]] уулс руу дайсны анхаарлыг сатааруулах зорилго бүхий цэргийн хүчний хамт илгээв. Зэв таван фут гаруй цастай өндөр уулын давааг давж чадсан бөгөөд тэрээр шах [[II Мухаммед (Хорезм)|II Мухаммедийн]] элит 50,000 хүнтэй морин цэргийн нөөц хүчийг өөртөө татжээ. Зэв энэхүү элит хүчний эсрэг нэг бол ялалт байгуулах, нэг бол ядаж ялагдал хүлээхээс зайлсхийх байдлаар ажиллаж байсан ба алс холын мужуудыг нь шахын мэдлээс таслах тушаалын дагуу Хорасаныг сүрдүүлэхээр цааш өмнө зүгт маневрлав. Тэгээд Хорезмын нийслэл [[Самарканд|Самаркандад]] Чингисийн гол армитай нэгдэхээр буцан явж, Хорезмыг үр дүнтэйгээр хоёр хуваасан байна. Шах Хорасан болон баруун Иранд хүчээ цуглуулахаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Чингис хаан шахыг өөрийнх нь эзэмшдэг эзэнт гүрэн даяар ангуучлуулахаар Зэв, Сүбээдэй нарыг илгээв. Эцсийн дүндээ тэд түүнийг барьж чадаагүй ч тэдний хатуу чанга мөрдөн хөөлт нь шахыг ямар нэгэн шинэ арми цуглуулахад саад болсон ба шах араас нь ойрхон нэхэх Зэв, Сүбээдэй хоёрыг дагуулан Иран руу дүрвэхээс өөр аргагүй болсон байна. Үр дүнд нь Хорезмын хүчнүүд тархан бутарч, аажмаар устгагджээ. == Үхэл == Зэв [[Каспийн тэнгис|Каспийн тэнгисийг]] тойрон домогт довтолгоон хийсэн ба тэрээр [[Сүбээдэй|Сүбээдэйн]] хамт [[Загалмайтны тавдугаар аян дайн|Загалмайтны тавдугаар аян дайнд]] нэгдэх гэж байсан [[Гүржүүд|гүржүүдийг]], мөн [[Кавказ|Кавказын]] тал нутгийн овог аймгуудыг бут ниргэжээ. Дараа нь тэр [[Калка голын тулалдаан|Калка голын тулалдаанд]] [[Киевийн Русь|Киевийн оросууд]] болон [[Куманууд|кумануудыг]] ялав. Энэ тулаан [[Киевийн Русь|Киевийн Оросыг]] байлдан дагуулахаас өмнө болсон бөгөөд тэрээр ойролцоогоор 1224 онд Киевийн Оросын байлдан дагуулалтаас буцаж ирэх үедээ нас барсан байж болзошгүй. Түүний сураггүй алга болсон болон үхсэнтэй холбоотой нөхцөл байдал нууцлаг юм. Нэгэн судлаач Стивен Поу (Stephen Pow) Зэвийг [[Хортица|Хортица]] арлаас холгүй байдаг булшны ([[Курган (дурсгал)|курган]]) ойролцоо Оросын холбоотон [[Кипчак|кипчакуудын]] хүчинд алагдсан байж магадгүй гэж таамаглаж байна. [[Түрэг хэлний бүлэг|Түрэг хэлээр]] ярьдаг кипчакууд Зэвийг Гемябек гэж нэрлэснээс хойших [[Хэл шинжлэл|хэл зүйн]] алдааны үр дүн нь энэ мэдээллийн цаана байгаа зөрүү байж магадгүй юм. Харин Оросын судлаачид Д.М.Тимохин, В.В.Тишин нар түүний үзэл бодолд эргэлзэж, Стивен Поугийн хувилбар нь бичмэл эх сурвалжуудын үндсэн дээр батлагдаагүй бөгөөд хэл шинжлэлийн ямар ч нотолгоо байхгүй гэж үзэж байна. Хэдийгээр түүний үхлийн эргэн тойрон дахь нөхцөл байдал нууцлаг боловч Зэв [[Хятад]], [[Төв Ази]], [[Киев]] болон [[Рутен|Орос]] дахь [[Европ|Европт]] хийсэн байлдан дагуулалтаараа түүхэнд арилшгүй ул мөр үлдээжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн нохой]] * [[Хубилай ноён|Хубилай]] * [[Зэлмэ]] * [[Сүбээдэй]] d22wibibuszcx19x86nh41ltsgfon56 10 123198 709114 709020 2022-08-21T06:58:49Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{main other|{{#invoke:Settlement short description|main}}|}}{{Infobox | child = {{yesno|{{{embed|}}}}} | templatestyles = Инфобокс суурин/styles.css | bodyclass = ib-settlement vcard <!--** names, type, and transliterations ** --> | above = <div class="fn org">{{if empty|<center>{{{name|}}}|{{{official_name|}}}|{{PAGENAMEBASE}}</center>}}</div> {{#if:{{{native_name|}}}|<div class="nickname ib-settlement-native" {{#if:{{{native_name_lang|}}}|lang="{{{native_name_lang}}}"}}><center>{{{native_name}}}</center></div>}}{{#if:{{{other_name|}}}|<div class="nickname ib-settlement-other-name"><center>{{{other_name}}}</center></div>}} | subheader = {{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|<div class="category"><center>{{{settlement_type|{{{type}}}}}}</center></div>}} | rowclass1 = mergedtoprow ib-settlement-official | data1 = {{#if:{{{name|}}}|<center>{{{official_name|}}}</center>}} <!-- ***Transliteration language 1*** --> | rowclass2 = mergedtoprow | header2 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{{translit_lang1}}}&nbsp;галиглал}} | rowclass3 = {{#if:{{{translit_lang1_type1|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label3 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type}}} | data3 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type|}}}|{{{translit_lang1_info|}}}}}}} | rowclass4 = {{#if:{{{translit_lang1_type2|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label4 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type1}}} | data4 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type1|}}}|{{{translit_lang1_info1|}}}}}}} | rowclass5 = {{#if:{{{translit_lang1_type3|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label5 =&nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type2}}} | data5 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type2|}}}|{{{translit_lang1_info2|}}}}}}} | rowclass6 = {{#if:{{{translit_lang1_type4|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label6 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type3}}} | data6 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type3|}}}|{{{translit_lang1_info3|}}}}}}} | rowclass7 = {{#if:{{{translit_lang1_type5|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label7 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type4}}} | data7 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type4|}}}|{{{translit_lang1_info4|}}}}}}} | rowclass8 = {{#if:{{{translit_lang1_type6|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label8 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type5}}} | data8 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type5|}}}|{{{translit_lang1_info5|}}}}}}} | rowclass9 = mergedbottomrow | label9 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type6}}} | data9 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type6|}}}|{{{translit_lang1_info6|}}}}}}} <!-- ***Transliteration language 2*** --> | rowclass10 = mergedtoprow | header10 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{{translit_lang2}}}&nbsp;transcription(s)}} | rowclass11 = {{#if:{{{translit_lang2_type1|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label11 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type}}} | data11 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type|}}}|{{{translit_lang2_info|}}}}}}} | rowclass12 = {{#if:{{{translit_lang2_type2|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label12 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type1}}} | data12 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type1|}}}|{{{translit_lang2_info1|}}}}}}} | rowclass13 = {{#if:{{{translit_lang2_type3|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label13 =&nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type2}}} | data13 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type2|}}}|{{{translit_lang2_info2|}}}}}}} | rowclass14 = {{#if:{{{translit_lang2_type4|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label14 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type3}}} | data14 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type3|}}}|{{{translit_lang2_info3|}}}}}}} | rowclass15 = {{#if:{{{translit_lang2_type5|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label15 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type4}}} | data15 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type4|}}}|{{{translit_lang2_info4|}}}}}}} | rowclass16 = {{#if:{{{translit_lang2_type6|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label16 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type5}}} | data16 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type5|}}}|{{{translit_lang2_info5|}}}}}}} | rowclass17 = mergedbottomrow | label17 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type6}}} | data17 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type6|}}}|{{{translit_lang2_info6|}}}}}}} <!-- end ** names, type, and transliterations ** --> <!-- ***Skyline Image*** --> | rowclass18 = mergedtoprow | data18 = {{#if:{{{image_skyline|}}}|<!-- --><center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage<!-- -->|image={{{image_skyline|}}}<!-- -->|size={{if empty|{{{image_size|}}}|{{{imagesize|}}}}}|sizedefault=250px<!-- -->|alt={{if empty|{{{image_alt|}}}|{{{alt|}}}}}<!-- -->|title={{if empty|{{{image_caption|}}}|{{{caption|}}}|{{{image_alt|}}}|{{{alt|}}}}}</center>}}<!-- -->{{#if:{{{image_caption|}}}{{{caption|}}}|<div class="ib-settlement-caption"><center>{{if empty|{{{image_caption|}}}|{{{caption|}}}}}</center></div>}} }} <!-- ***Flag, Seal, Shield and Coat of arms*** --> | rowclass19 = mergedtoprow | class19 = maptable | data19 = {{#if:{{{image_flag|}}}{{{image_seal|}}}{{{image_shield|}}}{{{image_blank_emblem|}}}{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}} |{{Инфобокс суурин/columns | 1 = {{#if:{{{image_flag|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_flag}}}|size={{{flag_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|125px|100x100px}}|border={{yesno |{{{flag_border|}}}|yes=yes|blank=yes}}|alt={{{flag_alt|}}}|title=Flag of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type=Туг|link={{{flag_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 2 = {{#if:{{{image_seal|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_seal|}}}|size={{{seal_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{seal_alt|}}}|title=Official seal of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type={{#if:{{{seal_type|}}}|{{{seal_type}}}|Seal}}|link={{{seal_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 3 = {{#if:{{{image_shield|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_shield|}}}||size={{{shield_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{shield_alt|}}}|title={{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}} Сүлд}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type=Сүлд|link={{{shield_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 4 = {{#if:{{{image_blank_emblem|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_blank_emblem|}}}|size={{{blank_emblem_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{blank_emblem_alt|}}}|title=Official logo of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type={{#if:{{{blank_emblem_type|}}}|{{{blank_emblem_type}}}}}|link={{{blank_emblem_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 5 = {{#if:{{{image_map|}}}|<center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map}}}|size={{{mapsize|}}}|sizedefault=100x100px|alt={{{map_alt|}}}|title={{{map_caption|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption|}}}|<div class="ib-settlement-caption-link">{{{map_caption}}}</div>}}</center>}} | 0 = {{#if:{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{#if:{{both| {{{pushpin_map|}}} | {{{coordinates|}}} }}| {{location map|{{{pushpin_map|}}} |border = infobox |alt = {{{pushpin_map_alt|}}} |caption ={{#if:{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{#if:{{{pushpin_map_caption|}}}|{{{pushpin_map_caption}}}|{{#if:{{{map_caption|}}}|{{{map_caption}}}}}}}}} |float = center |width = {{#if:{{{pushpin_mapsize|}}}|{{{pushpin_mapsize}}}|150}} |default_width = 250 |relief= {{{pushpin_relief|}}} |AlternativeMap = {{{pushpin_image|}}} |overlay_image = {{{pushpin_overlay|}}} |coordinates = {{{coordinates|}}} |label = {{#ifeq: {{lc: {{{pushpin_label_position|}}} }} | none | | {{#if:{{{pushpin_label|}}}|{{{pushpin_label}}}|{{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name|}}}}}}} }} |marksize =6 |outside = {{{pushpin_outside|}}}<!-- pin is outside the map --> |position = {{{pushpin_label_position|}}} }} }} }} }} }} <!-- ***Etymology*** --> | rowclass20 = mergedtoprow | data20 = {{#if:{{{etymology|}}}|<center>Этимологи: {{{etymology}}}</center> }} <!-- ***Nickname*** --> | rowclass21 = {{#if:{{{etymology|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | data21 = {{#if:{{{nickname|}}}|<center>{{#if:{{{nickname_link|}}}|[[{{{nickname_link|}}}|Хоч:]]|Хоч:}}|{{#if:{{{nicknames|}}}|{{#if:{{{nickname_link|}}}|[[{{{nickname_link|}}}|Хоч:]]|Nicknames:}}}}}}{{#if:{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}|&nbsp;<div class="ib-settlement-nickname nickname">{{if empty|{{{nickname|}}}|{{{nicknames|}}}}}</div></center>}}{{Main other|{{Pluralize from text|parse_links=1|no_and=1|{{{nickname|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible nickname list]]}}}} <!-- ***Motto*** --> | rowclass22 = {{#if:{{{etymology|}}}{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | data22 = {{#if:{{{motto|}}}|<center>{{#if:{{{motto_link|}}}|[[{{{motto_link|}}}|Уриа:]]|Уриа:}}|{{#if:{{{mottoes|}}}|{{#if:{{{motto_link|}}}|<center>[[{{{motto_link|}}}|Уриа:]]</center>|<center>Уриа:</center>}}}}}}{{#if:{{{motto|}}}{{{mottoes|}}}|&nbsp;<div class="ib-settlement-nickname nickname">{{if empty|{{{motto|}}}|{{{mottoes|}}}}}</div></center>}}{{Main other|{{Pluralize from text|{{{motto|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible motto list]]|no_and=1|no_comma=1}}}} <!-- ***Anthem*** --> | rowclass23 = {{#if:{{{etymology|}}}{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}{{{motto|}}}{{{mottoes|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | data23 = {{#if:{{{anthem|}}}|{{#if:{{{anthem_link|}}}|[[{{{anthem_link|}}}|Anthem:]]|Anthem:}} {{{anthem}}}}} <!-- ***Map*** --> | rowclass24 = mergedtoprow | data24 = {{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}||{{#if:{{{image_map|}}} |<center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map}}}|size={{{mapsize|}}}|sizedefault=250px|alt={{{map_alt|}}}|title={{{map_caption|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption|}}}|<div class="ib-settlement-caption">{{{map_caption}}}</div></center>}} }}}} | rowclass25 = mergedrow | data25 = {{#if:{{{image_map1|}}}|<center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map1}}}|size={{{mapsize1|}}}|sizedefault=250px|alt={{{map_alt1|}}}|title={{{map_caption1|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption1|}}}|<div class="ib-settlement-caption">{{{map_caption1}}}</div>}} </center>}} <!-- ***Pushpin Map*** --> | rowclass26 = mergedtoprow | data26 = {{#if:{{{pushpin_map_narrow|}}}||{{#if:{{both| {{{pushpin_map|}}} | {{{coordinates|}}} }}| {{location map|{{{pushpin_map|}}} |border = infobox |alt = {{{pushpin_map_alt|}}} |caption ={{#if:{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{#if:{{{pushpin_map_caption|}}}|{{{pushpin_map_caption}}}|{{#if:{{{map_caption|}}}|{{#if:{{{image_map|}}}||{{{map_caption}}}}}}}}}}} |float = center |width = {{{pushpin_mapsize|}}} |default_width = 250 |relief= {{{pushpin_relief|}}} |AlternativeMap = {{{pushpin_image|}}} |overlay_image = {{{pushpin_overlay|}}} |coordinates = {{{coordinates|}}} |label = {{#ifeq: {{lc: {{{pushpin_label_position|}}} }} | none | | {{#if:{{{pushpin_label|}}}|{{{pushpin_label}}}|{{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name|}}}}}}} }} |marksize =6 |outside = {{{pushpin_outside|}}}<!-- pin is outside the map --> |position = {{{pushpin_label_position|}}} }} }} }} <!-- ***Coordinates*** --> | rowclass27 = {{#if:{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}{{{pushpin_map|}}}|{{#if:{{{grid_position|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}}}} | data27 = {{#if:{{{coordinates|}}} |<center>Солбицол{{#if:{{{coor_pinpoint|{{{coor_type|}}}}}}|&#32;({{{coor_pinpoint|{{{coor_type|}}}}}})}}: {{#invoke:ISO 3166|geocoordinsert|nocat=true|1={{{coordinates|}}}|country={{{subdivision_name|}}}|subdivision1={{{subdivision_name1|}}}|subdivision2={{{subdivision_name2|}}}|subdivision3={{{subdivision_name3|}}}|type=city{{#if:{{{population_total|}}}|{{#iferror:{{#expr:{{formatnum:{{{population_total}}}|R}}+1}}||({{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}|R}})}}}} }}{{{coordinates_footnotes|}}} </center>}} | rowclass28 = {{#if:{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}{{{pushpin_map|}}}|mergedbottomrow|mergedrow}} | label28 = {{if empty|{{{grid_name|}}}|Grid&nbsp;position}} | data28 = {{{grid_position|}}} <!-- ***Subdivisions*** --> | rowclass29 = mergedtoprow | label29 = {{{subdivision_type}}} | data29 = {{#if:{{{subdivision_type|}}}|{{{subdivision_name|}}} }} | rowclass30 = mergedrow | label30 = {{{subdivision_type1}}} | data30 = {{#if:{{{subdivision_type1|}}}|{{{subdivision_name1|}}} }} | rowclass31 = mergedrow | label31 = {{{subdivision_type2}}} | data31 = {{#if:{{{subdivision_type2|}}}|{{{subdivision_name2|}}} }} | rowclass32 = mergedrow | label32 = {{{subdivision_type3}}} | data32 = {{#if:{{{subdivision_type3|}}}|{{{subdivision_name3|}}} }} | rowclass33 = mergedrow | label33 = {{{subdivision_type4}}} | data33 = {{#if:{{{subdivision_type4|}}}|{{{subdivision_name4|}}} }} | rowclass34 = mergedrow | label34 = {{{subdivision_type5}}} | data34 = {{#if:{{{subdivision_type5|}}}|{{{subdivision_name5|}}} }} | rowclass35 = mergedrow | label35 = {{{subdivision_type6}}} | data35 = {{#if:{{{subdivision_type6|}}}|{{{subdivision_name6|}}} }} <!--***Established*** --> | rowclass36 = mergedtoprow | label36 = {{{established_title}}} | data36 = {{#if:{{{established_title|}}}|{{{established_date|}}} }} | rowclass37 = mergedrow | label37 = {{{established_title1}}} | data37 = {{#if:{{{established_title1|}}}|{{{established_date1|}}} }} | rowclass38 = mergedrow | label38 = {{{established_title2}}} | data38 = {{#if:{{{established_title2|}}}|{{{established_date2|}}} }} | rowclass39 = mergedrow | label39 = {{{established_title3}}} | data39 = {{#if:{{{established_title3|}}}|{{{established_date3|}}} }} | rowclass40 = mergedrow | label40 = {{{established_title4}}} | data40 = {{#if:{{{established_title4|}}}|{{{established_date4|}}} }} | rowclass41 = mergedrow | label41 = {{{established_title5}}} | data41 = {{#if:{{{established_title5|}}}|{{{established_date5|}}} }} | rowclass42 = mergedrow | label42 = {{{established_title6}}} | data42 = {{#if:{{{established_title6|}}}|{{{established_date6|}}} }} | rowclass43 = mergedrow | label43 = {{{established_title7}}} | data43 = {{#if:{{{established_title7|}}}|{{{established_date7|}}} }} | rowclass44 = mergedrow | label44 = {{{extinct_title}}} | data44 = {{#if:{{{extinct_title|}}}|{{{extinct_date|}}} }} | rowclass45 = mergedrow | label45 = Founded by | data45 = {{{founder|}}} | rowclass46 = mergedrow | label46 = [[Namesake|Named for]] | data46 = {{{named_for|}}} <!-- ***Seat of government and subdivisions within the settlement*** --> | rowclass47 = mergedtoprow | label47 = {{#if:{{{seat_type|}}}|{{{seat_type}}}|Seat}} | data47 = {{{seat|}}} | rowclass48 = mergedrow | label48 = {{#if:{{{seat1_type|}}}|{{{seat1_type}}}|Former seat}} | data48 = {{{seat1|}}} | rowclass49 = mergedrow | label49 = {{#if:{{{seat2_type|}}}|{{{seat2_type}}}|Former seat}} | data49 = {{{seat2|}}} | rowclass51 = {{#if:{{{seat|}}}{{{seat1|}}}{{{seat2|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label51 = {{#if:{{{parts_type|}}}|{{{parts_type}}}|Boroughs}} | data51 = {{#if:{{{parts|}}}{{{p1|}}} |{{#ifeq:{{{parts_style|}}}|para |<b>{{{parts|}}}{{#if:{{both|{{{parts|}}}|{{{p1|}}}}}|&#58;&nbsp;|}}</b>{{comma separated entries|{{{p1|}}}|{{{p2|}}}|{{{p3|}}}|{{{p4|}}}|{{{p5|}}}|{{{p6|}}}|{{{p7|}}}|{{{p8|}}}|{{{p9|}}}|{{{p10|}}}|{{{p11|}}}|{{{p12|}}}|{{{p13|}}}|{{{p14|}}}|{{{p15|}}}|{{{p16|}}}|{{{p17|}}}|{{{p18|}}}|{{{p19|}}}|{{{p20|}}}|{{{p21|}}}|{{{p22|}}}|{{{p23|}}}|{{{p24|}}}|{{{p25|}}}|{{{p26|}}}|{{{p27|}}}|{{{p28|}}}|{{{p29|}}}|{{{p30|}}}|{{{p31|}}}|{{{p32|}}}|{{{p33|}}}|{{{p34|}}}|{{{p35|}}}|{{{p36|}}}|{{{p37|}}}|{{{p38|}}}|{{{p39|}}}|{{{p40|}}}|{{{p41|}}}|{{{p42|}}}|{{{p43|}}}|{{{p44|}}}|{{{p45|}}}|{{{p46|}}}|{{{p47|}}}|{{{p48|}}}|{{{p49|}}}|{{{p50|}}}}} |{{#if:{{{p1|}}}|{{Collapsible list|title={{{parts|}}}|expand={{#switch:{{{parts_style|}}}|coll=|list=y|{{#if:{{{p6|}}}||y}}}}|1={{{p1|}}}|2={{{p2|}}}|3={{{p3|}}}|4={{{p4|}}}|5={{{p5|}}}|6={{{p6|}}}|7={{{p7|}}}|8={{{p8|}}}|9={{{p9|}}}|10={{{p10|}}}|11={{{p11|}}}|12={{{p12|}}}|13={{{p13|}}}|14={{{p14|}}}|15={{{p15|}}}|16={{{p16|}}}|17={{{p17|}}}|18={{{p18|}}}|19={{{p19|}}}|20={{{p20|}}}|21={{{p21|}}}|22={{{p22|}}}|23={{{p23|}}}|24={{{p24|}}}|25={{{p25|}}}|26={{{p26|}}}|27={{{p27|}}}|28={{{p28|}}}|29={{{p29|}}}|30={{{p30|}}}|31={{{p31|}}}|32={{{p32|}}}|33={{{p33|}}}|34={{{p34|}}}|35={{{p35|}}}|36={{{p36|}}}|37={{{p37|}}}|38={{{p38|}}}|39={{{p39|}}}|40={{{p40|}}}|41={{{p41|}}}|42={{{p42|}}}|43={{{p43|}}}|44={{{p44|}}}|45={{{p45|}}}|46={{{p46|}}}|47={{{p47|}}}|48={{{p48|}}}|49={{{p49|}}}|50={{{p50|}}}}} |{{{parts}}} }} }} }} <!-- ***Government type and Leader*** --> | rowclass52 = mergedtoprow | header52 = {{#if:{{{government_type|}}}{{{governing_body|}}}{{{leader_name|}}}{{{leader_name1|}}}{{{leader_name2|}}}{{{leader_name3|}}}{{{leader_name4|}}}|Засаг захиргаа<div class="ib-settlement-fn">{{{government_footnotes|}}}</div>}} <!-- ***Government*** --> | rowclass53 = mergedrow | label53 = &nbsp;•&nbsp;Төрөл | data53 = {{{government_type|}}} | rowclass54 = mergedrow | label54 = &nbsp;•&nbsp;Биет | class54 = agent | data54 = {{{governing_body|}}} | rowclass55 = mergedrow | label55 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title}}} | data55 = {{#if:{{{leader_title|}}}|{{{leader_name|}}} {{#if:{{{leader_party|}}}|({{Polparty|{{{subdivision_name}}}|{{{leader_party}}}}})}}}} | rowclass56 = mergedrow | label56 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title1}}} | data56 = {{#if:{{{leader_title1|}}}|{{{leader_name1|}}}}} | rowclass57 = mergedrow | label57 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title2}}} | data57 = {{#if:{{{leader_title2|}}}|{{{leader_name2|}}}}} | rowclass58 = mergedrow | label58 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title3}}} | data58 = {{#if:{{{leader_title3|}}}|{{{leader_name3|}}}}} | rowclass59 = mergedrow | label59 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title4}}} | data59 = {{#if:{{{leader_title4|}}}|{{{leader_name4|}}}}} | rowclass60 = mergedrow | label60 = {{{government_blank1_title}}} | data60 = {{#if:{{{government_blank1|}}}|{{{government_blank1|}}}}} | rowclass61 = mergedrow | label61 = {{{government_blank2_title}}} | data61 = {{#if:{{{government_blank2|}}}|{{{government_blank2|}}}}} | rowclass62 = mergedrow | label62 = {{{government_blank3_title}}} | data62 = {{#if:{{{government_blank3|}}}|{{{government_blank3|}}}}} | rowclass63 = mergedrow | label63 = {{{government_blank4_title}}} | data63 = {{#if:{{{government_blank4|}}}|{{{government_blank4|}}}}} | rowclass64 = mergedrow | label64 = {{{government_blank5_title}}} | data64 = {{#if:{{{government_blank5|}}}|{{{government_blank5|}}}}} | rowclass65 = mergedrow | label65 = {{{government_blank6_title}}} | data65 = {{#if:{{{government_blank6|}}}|{{{government_blank6|}}}}} <!-- ***Geographical characteristics*** --> <!-- ***Area*** --> | rowclass66 = mergedtoprow | header66 = {{#if:{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}{{{area_land_km2|}}}{{{area_land_ha|}}}{{{area_land_acre|}}}{{{area_land_sq_mi|}}}{{{area_water_km2|}}}{{{area_water_ha|}}}{{{area_water_acre|}}}{{{area_water_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_ha|}}}{{{area_urban_acre|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{area_rural_ha|}}}{{{area_rural_acre|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_ha|}}}{{{area_metro_acre|}}}{{{area_blank1_km2|}}}{{{area_blank1_ha|}}}{{{area_blank1_acre|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_blank1_sq_mi|}}} |{{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}} |<!-- displayed below --> |Газар нутаг<div class="ib-settlement-fn">{{{area_footnotes|}}}</div> }} }} | rowclass67 = {{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}}|mergedtoprow|mergedrow}} | label67 = {{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}} |Area<div class="ib-settlement-fn">{{{area_footnotes|}}}</div> |&nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{total_type|}}}|{{{total_type}}}|{{#if:{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{population_metro|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}|{{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|{{{settlement_type|{{{type}}}}}}|Хот}}|Нийт}}}} }} | data67 = {{#if:{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_total_km2|}}} |ha ={{{area_total_ha|}}} |acre ={{{area_total_acre|}}} |sqmi ={{{area_total_sq_mi|}}} |dunam={{{area_total_dunam|}}} |link ={{#switch:{{{dunam_link|}}}||on|total=on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass68 = mergedrow | label68 = &nbsp;•&nbsp;Газар | data68 = {{#if:{{{area_land_km2|}}}{{{area_land_ha|}}}{{{area_land_acre|}}}{{{area_land_sq_mi|}}}{{{area_land_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_land_km2|}}} |ha ={{{area_land_ha|}}} |acre ={{{area_land_acre|}}} |sqmi ={{{area_land_sq_mi|}}} |dunam={{{area_land_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|land|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass69 = mergedrow | label69 = &nbsp;•&nbsp;Ус | data69 = {{#if:{{{area_water_km2|}}}{{{area_water_ha|}}}{{{area_water_acre|}}}{{{area_water_sq_mi|}}}{{{area_water_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_water_km2|}}} |ha ={{{area_water_ha|}}} |acre ={{{area_water_acre|}}} |sqmi ={{{area_water_sq_mi|}}} |dunam={{{area_water_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|water|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }} {{#if:{{{area_water_percent|}}}| &nbsp;{{{area_water_percent}}}%}}}} | rowclass70 = mergedrow | label70 = &nbsp;•&nbsp;Хотын нутаг<div class="ib-settlement-fn">{{{area_urban_footnotes|}}}</div> | data70 = {{#if:{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_ha|}}}{{{area_urban_acre|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_urban_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_urban_km2|}}} |ha ={{{area_urban_ha|}}} |acre ={{{area_urban_acre|}}} |sqmi ={{{area_urban_sq_mi|}}} |dunam={{{area_urban_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|urban|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass71 = mergedrow | label71 = &nbsp;•&nbsp;Rural<div class="ib-settlement-fn">{{{area_rural_footnotes|}}}</div> | data71 = {{#if:{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_ha|}}}{{{area_rural_acre|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{area_rural_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_rural_km2|}}} |ha ={{{area_rural_ha|}}} |acre ={{{area_rural_acre|}}} |sqmi ={{{area_rural_sq_mi|}}} |dunam={{{area_rural_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|rural|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass72 = mergedrow | label72 =&nbsp;•&nbsp;Бөөгнөрөл<div class="ib-settlement-fn">{{{area_metro_footnotes|}}}</div> | data72 = {{#if:{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_ha|}}}{{{area_metro_acre|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_metro_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_metro_km2|}}} |ha ={{{area_metro_ha|}}} |acre ={{{area_metro_acre|}}} |sqmi ={{{area_metro_sq_mi|}}} |dunam={{{area_metro_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|metro|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} <!-- ***Area rank*** --> | rowclass73 = mergedrow | label73 = &nbsp;•&nbsp;Байр | data73 = {{{area_rank|}}} | rowclass74 = mergedrow | label74 = &nbsp;•&nbsp;{{{area_blank1_title}}} | data74 = {{#if:{{{area_blank1_km2|}}}{{{area_blank1_ha|}}}{{{area_blank1_acre|}}}{{{area_blank1_sq_mi|}}}{{{area_blank1_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_blank1_km2|}}} |ha ={{{area_blank1_ha|}}} |acre ={{{area_blank1_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank1_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank1_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|blank1|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass75 = mergedrow | label75 = &nbsp;•&nbsp;{{{area_blank2_title}}} | data75 = {{#if:{{{area_blank2_km2|}}}{{{area_blank2_ha|}}}{{{area_blank2_acre|}}}{{{area_blank2_sq_mi|}}}{{{area_blank2_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_blank2_km2|}}} |ha ={{{area_blank2_ha|}}} |acre ={{{area_blank2_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank2_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank2_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|blank2|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass76 = mergedrow | label76 = &nbsp; | data76 = {{{area_note|}}} <!-- ***Dimensions*** --> | rowclass77 = mergedtoprow | header77 = {{#if:{{{length_km|}}}{{{length_mi|}}}{{{width_km|}}}{{{width_mi|}}}|Dimensions<div class="ib-settlement-fn">{{{dimensions_footnotes|}}}</div>}} | rowclass78 = mergedrow | label78 = &nbsp;•&nbsp;Length | data78 = {{#if:{{{length_km|}}}{{{length_mi|}}} | {{infobox_settlement/lengthdisp |km ={{{length_km|}}} |mi ={{{length_mi|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} | rowclass79 = mergedrow | label79 = &nbsp;•&nbsp;Width | data79 = {{#if:{{{width_km|}}}{{{width_mi|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |km ={{{width_km|}}} |mi ={{{width_mi|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} <!-- ***Elevation*** --> | rowclass80 = mergedtoprow | label80 = {{#if:{{{elevation_link|}}}|[[{{{elevation_link|}}}|Өндөр]]|Өндөр}}<div class="ib-settlement-fn">{{{elevation_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_point|}}}|&#32;({{{elevation_point}}})}}</div> | data80 = {{#if:{{{elevation_m|}}}{{{elevation_ft|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |m ={{{elevation_m|}}} |ft ={{{elevation_ft|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} | rowclass81 = {{#if:{{{elevation_m|}}}{{{elevation_ft|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label81 = Highest&nbsp;elevation<div class="ib-settlement-fn">{{{elevation_max_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_max_point|}}}|&#32;({{{elevation_max_point}}})}}</div> | data81 = {{#if:{{{elevation_max_m|}}}{{{elevation_max_ft|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |m ={{{elevation_max_m|}}} |ft ={{{elevation_max_ft|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} <!-- ***Elevation max rank*** --> | rowclass82 = mergedrow | label82 = &nbsp;•&nbsp;Байр | data82 = {{#if:{{{elevation_max_m|}}}{{{elevation_max_ft|}}}| {{{elevation_max_rank|}}} }} | rowclass83 = {{#if:{{{elevation_min_rank|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label83 = Lowest&nbsp;elevation<div class="ib-settlement-fn">{{{elevation_min_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_min_point|}}}|&#32;({{{elevation_min_point}}})}}</div> | data83 = {{#if:{{{elevation_min_m|}}}{{{elevation_min_ft|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |m ={{{elevation_min_m|}}} |ft ={{{elevation_min_ft|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} <!-- ***Elevation min rank*** --> | rowclass84 = mergedrow | label84 = &nbsp;•&nbsp;Байр | data84 = {{#if:{{{elevation_min_m|}}}{{{elevation_min_ft|}}}|{{{elevation_min_rank|}}}}} <!-- ***Population*** --> | rowclass85 = mergedtoprow | label85 = Хүн ам<div class="ib-settlement-fn">{{#if:{{{population_as_of|}}}|{{nbsp}}({{{population_as_of}}})}}{{{population_footnotes|}}}</div> | data85 = {{#if:{{{population|}}} | {{formatnum:{{replace|{{{population}}}|,|}}}} | {{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp; | {{#if:{{{population_total|}}} | {{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}}} }} }} }} | rowclass86 = mergedtoprow | header86 = {{#if:{{{population|}}} | |{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp; | |{{#if:{{{population_total|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}{{{population_metro|}}}{{{population_blank1|}}}{{{population_blank2|}}}{{{population_est|}}} |Хүн ам<div class="ib-settlement-fn">{{#if:{{{population_as_of|}}}|{{nbsp}}({{{population_as_of}}})}}{{{population_footnotes|}}}</div> }} }} }} | rowclass87 = mergedrow | label87 = &nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{total_type|}}}|{{{total_type}}}|{{#if:{{{population_metro|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}|{{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|{{{settlement_type|{{{type}}}}}}|Хот}}|Нийт}}}} | data87 = {{#if:{{{population|}}} | |{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp; | |{{#if:{{{population_total|}}} | {{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}}} }} }} }} | rowclass88 = mergedrow | label88 = &nbsp;•&nbsp;Тооцоо&nbsp;<div class="ib-settlement-fn">({{{pop_est_as_of}}}){{{pop_est_footnotes|}}}</div> | data88 = {{#if:{{{population_est|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_est}}}|,|}}}} }} <!-- ***Population rank*** --> | rowclass89 = mergedrow | label89 =&nbsp;•&nbsp;Байр | data89 = {{{population_rank|}}} | rowclass90 = mergedrow | label90 = &nbsp;•&nbsp;Нягтрал | data90 = {{#if:{{{population_density_km2|}}}{{{population_density_sq_mi|}}}{{{population_total|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_km2|}}} |/sqmi2={{{population_density_sq_mi|}}} |pop ={{{population_total|}}} |dunam={{{area_total_dunam|}}} |ha ={{{area_total_ha|}}} |km2 ={{{area_total_km2|}}} |acre ={{{area_total_acre|}}} |sqmi ={{{area_total_sq_mi|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} <!-- ***Population density rank*** --> | rowclass91 = mergedrow | label91 = &nbsp;&nbsp;•&nbsp;Байр | data91 = {{{population_density_rank|}}} | rowclass92 = mergedrow | label92 = &nbsp;•&nbsp;[[Хотын бүс|Хотын нутаг]]<div class="ib-settlement-fn">{{{population_urban_footnotes|}}}</div> | data92 = {{#if:{{{population_urban|}}}| {{formatnum:{{replace|{{{population_urban}}}|,|}}}} }} | rowclass93 = mergedrow | label93 = &nbsp;•&nbsp;Нягтрал | data93 = {{#if:{{{population_density_urban_km2|}}}{{{population_density_urban_sq_mi|}}}{{{population_urban|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_urban_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_urban_sq_mi|}}} |pop ={{{population_urban|}}} |ha ={{{area_urban_ha|}}} |km2 ={{{area_urban_km2|}}} |acre ={{{area_urban_acre|}}} |sqmi ={{{area_urban_sq_mi|}}} |dunam={{{area_urban_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass94 = mergedrow | label94 = &nbsp;•&nbsp;[[Rural area|Rural]]<div class="ib-settlement-fn">{{{population_rural_footnotes|}}}</div> | data94 = {{#if:{{{population_rural|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_rural}}}|,|}}}}}} | rowclass95 = mergedrow | label95 = &nbsp;•&nbsp;Rural&nbsp;density | data95 = {{#if:{{{population_density_rural_km2|}}}{{{population_density_rural_sq_mi|}}}{{{population_rural|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_rural_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_rural_sq_mi|}}} |pop ={{{population_rural|}}} |ha ={{{area_rural_ha|}}} |km2 ={{{area_rural_km2|}}} |acre ={{{area_rural_acre|}}} |sqmi ={{{area_rural_sq_mi|}}} |dunam={{{area_rural_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass96 = mergedrow | label96 =&nbsp;•&nbsp;[[Хотын бөөгнөрлийн бүс|Бөөгнөрөл]]<div class="ib-settlement-fn">{{{population_metro_footnotes|}}}</div> | data96 = {{#if:{{{population_metro|}}}| {{formatnum:{{replace|{{{population_metro}}}|,|}}}} }} | rowclass97 = mergedrow | label97 = &nbsp;•&nbsp;Нягтрал | data97 = {{#if:{{{population_density_metro_km2|}}}{{{population_density_metro_sq_mi|}}}{{{population_metro|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_metro_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_metro_sq_mi|}}} |pop ={{{population_metro|}}} |ha ={{{area_metro_ha|}}} |km2 ={{{area_metro_km2|}}} |acre ={{{area_metro_acre|}}} |sqmi ={{{area_metro_sq_mi|}}} |dunam={{{area_metro_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass98 = mergedrow | label98 = &nbsp;•&nbsp;{{{population_blank1_title|}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{population_blank1_footnotes|}}}</div> | data98 = {{#if:{{{population_blank1|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_blank1}}}|,|}}}}}} | rowclass99 = mergedrow | label99 = &nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{population_blank1_title|}}}|{{{population_blank1_title}}} density|Density}} | data99 = {{#if:{{{population_density_blank1_km2|}}}{{{population_density_blank1_sq_mi|}}}{{{population_blank1|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_blank1_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_blank1_sq_mi|}}} |pop ={{{population_blank1|}}} |ha ={{{area_blank1_ha|}}} |km2 ={{{area_blank1_km2|}}} |acre ={{{area_blank1_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank1_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank1_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass100 = mergedrow | label100 = &nbsp;•&nbsp;{{{population_blank2_title|}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{population_blank2_footnotes|}}}</div> | data100 = {{#if:{{{population_blank2|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_blank2}}}|,|}}}}}} | rowclass101 = mergedrow | label101 = &nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{population_blank2_title|}}}|{{{population_blank2_title}}} density|Density}} | data101 = {{#if:{{{population_density_blank2_km2|}}}{{{population_density_blank2_sq_mi|}}}{{{population_blank2|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_blank2_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_blank2_sq_mi|}}} |pop ={{{population_blank2|}}} |ha ={{{area_blank2_ha|}}} |km2 ={{{area_blank2_km2|}}} |acre ={{{area_blank2_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank2_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank2_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass102 = mergedrow | label102 = &nbsp; | data102 = {{{population_note|}}} | rowclass103 = mergedtoprow | label103 = {{#if:{{{population_demonym|}}}|[[Ард түмний нэр|Иргэдийн нэршил]]|{{#if:{{{population_demonyms|}}}|[[Ард түмний нэр|Иргэдийн нэршил]]}}}} | data103 = {{if empty|{{{population_demonym|}}}|{{{population_demonyms|}}}}}{{Main other|{{Pluralize from text|{{{population_demonym|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible demonym list]]}}}} <!-- ***Demographics 1*** --> | rowclass104 = mergedtoprow | header104 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{{demographics_type1}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{demographics1_footnotes|}}}</div>}} | rowclass105 = mergedrow | label105 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title1}}} | data105 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title1|}}}|{{{demographics1_info1|}}}}}}} | rowclass106 = mergedrow | label106 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title2}}} | data106 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title2|}}}|{{{demographics1_info2|}}}}}}} | rowclass107 = mergedrow | label107 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title3}}} | data107 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title3|}}}|{{{demographics1_info3|}}}}}}} | rowclass108 = mergedrow | label108 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title4}}} | data108 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title4|}}}|{{{demographics1_info4|}}}}}}} | rowclass109 = mergedrow | label109 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title5}}} | data109 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title5|}}}|{{{demographics1_info5|}}}}}}} | rowclass110 = mergedrow | label110 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title6}}} | data110 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title6|}}}|{{{demographics1_info6|}}}}}}} | rowclass111 = mergedrow | label111 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title7}}} | data111 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title7|}}}|{{{demographics1_info7|}}}}}}} | rowclass112 = mergedrow | label112 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title8}}} | data112 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title8|}}}|{{{demographics1_info8|}}}}}}} | rowclass113 = mergedrow | label113 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title9}}} | data113 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title9|}}}|{{{demographics1_info9|}}}}}}} | rowclass114 = mergedrow | label114 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title10}}} | data114 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title10|}}}|{{{demographics1_info10|}}}}}}} <!-- ***Demographics 2*** --> | rowclass115 = mergedtoprow | header115 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{{demographics_type2}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{demographics2_footnotes|}}}</div>}} | rowclass116 = mergedrow | label116 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title1}}} | data116 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title1|}}}|{{{demographics2_info1|}}}}}}} | rowclass117 = mergedrow | label117 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title2}}} | data117 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title2|}}}|{{{demographics2_info2|}}}}}}} | rowclass118 = mergedrow | label118 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title3}}} | data118 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title3|}}}|{{{demographics2_info3|}}}}}}} | rowclass119 = mergedrow | label119 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title4}}} | data119 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title4|}}}|{{{demographics2_info4|}}}}}}} | rowclass120 = mergedrow | label120 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title5}}} | data120 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title5|}}}|{{{demographics2_info5|}}}}}}} | rowclass121 = mergedrow | label121 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title6}}} | data121 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title6|}}}|{{{demographics2_info6|}}}}}}} | rowclass122 = mergedrow | label122 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title7}}} | data122 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title7|}}}|{{{demographics2_info7|}}}}}}} | rowclass123 = mergedrow | label123 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title8}}} | data123 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title8|}}}|{{{demographics2_info8|}}}}}}} | rowclass124 = mergedrow | label124 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title9}}} | data124 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title9|}}}|{{{demographics2_info9|}}}}}}} | rowclass125 = mergedrow | label125 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title10}}} | data125 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title10|}}}|{{{demographics2_info10|}}}}}}} <!-- ***Time Zones*** --> | rowclass126 = mergedtoprow | header126 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|{{#if:{{{timezone2|}}}|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]}}|}} | rowclass127 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label127 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|{{{timezone1_location}}}|{{#if:{{{timezone2_location|}}}|{{{timezone2_location}}}|{{#if:{{{timezone2|}}}|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]}}}}}} | data127 = {{#if:{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset1|{{{utc_offset}}}}}}]] {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}|({{{timezone1|{{{timezone}}}}}})}} |{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}} }} | rowclass128 = mergedrow | label128 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Зун ([[Зуны цаг|ЗЦ]])</span> | data128 = {{#if:{{{utc_offset1_DST|{{{utc_offset_DST|}}}}}} |[[UTC{{{utc_offset1_DST|{{{utc_offset_DST|}}}}}}]] {{#if:{{{timezone1_DST|{{{timezone_DST|}}}}}}|({{{timezone1_DST|{{{timezone_DST}}}}}})}} |{{{timezone1_DST|{{{timezone_DST|}}}}}} }} | rowclass129 = mergedrow | label129 = {{#if:{{{timezone2_location|}}}| {{{timezone2_location|}}}|<nowiki />}} | data129 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset2|{{{utc_offset2|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset2|{{{utc_offset2}}}}}}]] {{#if:{{{timezone2|}}}|({{{timezone2}}})}} |{{{timezone2|}}} }} }} | rowclass130 = mergedrow | label130 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data130 = {{#if:{{{utc_offset2_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset2_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone2_DST|}}}|({{{timezone2_DST|}}})}} |{{{timezone2_DST|}}} }} | rowclass131 = mergedrow | label131 = {{#if:{{{timezone3_location|}}}| {{{timezone3_location|}}}|<nowiki />}} | data131 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset3|{{{utc_offset3|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset3|{{{utc_offset3}}}}}}]] {{#if:{{{timezone3|}}}|({{{timezone3}}})}} |{{{timezone3|}}} }} }} | rowclass132 = mergedrow | label132 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data132 = {{#if:{{{utc_offset3_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset3_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone3_DST|}}}|({{{timezone3_DST|}}})}} |{{{timezone3_DST|}}} }} | rowclass133 = mergedrow | label133 = {{#if:{{{timezone4_location|}}}| {{{timezone4_location|}}}|<nowiki />}} | data133 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset4|{{{utc_offset4|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset4|{{{utc_offset4}}}}}}]] {{#if:{{{timezone4|}}}|({{{timezone4}}})}} |{{{timezone4|}}} }} }} | rowclass134 = mergedrow | label134 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data134 = {{#if:{{{utc_offset4_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset4_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone4_DST|}}}|({{{timezone4_DST|}}})}} |{{{timezone4_DST|}}} }} | rowclass135 = mergedrow | label135 = {{#if:{{{timezone5_location|}}}| {{{timezone5_location|}}}|<nowiki />}} | data135 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset5|{{{utc_offset5|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset5|{{{utc_offset5}}}}}}]] {{#if:{{{timezone5|}}}|({{{timezone5}}})}} |{{{timezone5|}}} }} }} | rowclass136 = mergedrow | label136 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data136 = {{#if:{{{utc_offset5_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset5_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone5_DST|}}}|({{{timezone5_DST|}}})}} |{{{timezone5_DST|}}} }} <!-- ***Postal Code(s)*** --> | rowclass137 = mergedtoprow | label137 = {{{postal_code_type}}} | class137 = adr | data137 = {{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|<div class="postal-code">{{{postal_code}}}</div>}}}} | rowclass138 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}|mergedbottomrow|mergedtoprow}} | label138 = {{{postal2_code_type}}} | class138 = adr | data138 = {{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|<div class="postal-code">{{{postal2_code}}}</div>}} }} }} <!-- ***Area Code(s)*** --> | rowclass139 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label139 = {{#if:{{{area_code_type|}}}|{{{area_code_type}}}|{{#if:{{{area_code|}}}|[[Утасны дугаарлалтын төлөвлөгөө|Бүсийн дугаар]]|{{#if:{{{area_codes|}}}|[[Утасны дугаарлалтын төлөвлөгөө|Бүсийн дугаар]]}}}}}} | data139 = {{if empty|{{{area_code|}}}|{{{area_codes|}}}}}{{#if:{{{area_code_type|}}}{{{area_codes|}}}||{{Main other|{{Pluralize from text|any_comma=1|parse_links=1|{{{area_code|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible area code list]]}}}}}} <!-- Geocode--> | rowclass140 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label140 = [[Геодугаар]] | class140 = nickname | data140 = {{{geocode|}}} <!-- ISO Code--> | rowclass141 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label141 = [[ISO 3166|ISO 3166 код]] | class141 = nickname | data141 = {{{iso_code|}}} <!-- Vehicle registration plate--> | rowclass142 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label142 = {{#if:{{{registration_plate_type|}}}|{{{registration_plate_type}}}|[[Тээврийн хэрэгслийн улсын дугаар|Улсын дугаар]]}} | data142 = {{{registration_plate|}}} <!-- Other codes --> | rowclass143 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|{{{registration_plate|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label143 = {{{code1_name|}}} | class143 = nickname | data143 = {{#if:{{{code1_name|}}}|{{{code1_info|}}}}} | rowclass144 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|{{{registration_plate|}}}|{{{code1_name|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label144 = {{{code2_name|}}} | class144 = nickname | data144 = {{#if:{{{code2_name|}}}|{{{code2_info|}}}}} <!-- ***Blank Fields (two sections)*** --> | rowclass145 = mergedtoprow | label145 = {{{blank_name_sec1|{{{blank_name|}}}}}} | data145 = {{#if:{{{blank_name_sec1|{{{blank_name|}}}}}}|{{{blank_info_sec1|{{{blank_info|}}}}}}}} | rowclass146 = mergedrow | label146 = {{{blank1_name_sec1|{{{blank1_name|}}}}}} | data146 = {{#if:{{{blank1_name_sec1|{{{blank1_name|}}}}}}|{{{blank1_info_sec1|{{{blank1_info|}}}}}}}} | rowclass147 = mergedrow | label147 = {{{blank2_name_sec1|{{{blank2_name|}}}}}} | data147 = {{#if:{{{blank2_name_sec1|{{{blank2_name|}}}}}}|{{{blank2_info_sec1|{{{blank2_info|}}}}}}}} | rowclass148 = mergedrow | label148 = {{{blank3_name_sec1|{{{blank3_name|}}}}}} | data148 = {{#if:{{{blank3_name_sec1|{{{blank3_name|}}}}}}|{{{blank3_info_sec1|{{{blank3_info|}}}}}}}} | rowclass149 = mergedrow | label149 = {{{blank4_name_sec1|{{{blank4_name|}}}}}} | data149 = {{#if:{{{blank4_name_sec1|{{{blank4_name|}}}}}}|{{{blank4_info_sec1|{{{blank4_info|}}}}}}}} | rowclass150 = mergedrow | label150 = {{{blank5_name_sec1|{{{blank5_name|}}}}}} | data150 = {{#if:{{{blank5_name_sec1|{{{blank5_name|}}}}}}|{{{blank5_info_sec1|{{{blank5_info|}}}}}}}} | rowclass151 = mergedrow | label151 = {{{blank6_name_sec1|{{{blank6_name|}}}}}} | data151 = {{#if:{{{blank6_name_sec1|{{{blank6_name|}}}}}}|{{{blank6_info_sec1|{{{blank6_info|}}}}}}}} | rowclass152 = mergedrow | label152 = {{{blank7_name_sec1|{{{blank7_name|}}}}}} | data152 = {{#if:{{{blank7_name_sec1|{{{blank7_name|}}}}}}|{{{blank7_info_sec1|{{{blank7_info|}}}}}}}} | rowclass153 = mergedtoprow | label153 = {{{blank_name_sec2}}} | data153 = {{#if:{{{blank_name_sec2|}}}|{{{blank_info_sec2|}}}}} | rowclass154 = mergedrow | label154 = {{{blank1_name_sec2}}} | data154 = {{#if:{{{blank1_name_sec2|}}}|{{{blank1_info_sec2|}}}}} | rowclass155 = mergedrow | label155 = {{{blank2_name_sec2}}} | data155 = {{#if:{{{blank2_name_sec2|}}}|{{{blank2_info_sec2|}}}}} | rowclass156 = mergedrow | label156 = {{{blank3_name_sec2}}} | data156 = {{#if:{{{blank3_name_sec2|}}}|{{{blank3_info_sec2|}}}}} | rowclass157 = mergedrow | label157 = {{{blank4_name_sec2}}} | data157 = {{#if:{{{blank4_name_sec2|}}}|{{{blank4_info_sec2|}}}}} | rowclass158 = mergedrow | label158 = {{{blank5_name_sec2}}} | data158 = {{#if:{{{blank5_name_sec2|}}}|{{{blank5_info_sec2|}}}}} | rowclass159 = mergedrow | label159 = {{{blank6_name_sec2}}} | data159 = {{#if:{{{blank6_name_sec2|}}}|{{{blank6_info_sec2|}}}}} | rowclass160 = mergedrow | label160 = {{{blank7_name_sec2}}} | data160 = {{#if:{{{blank7_name_sec2|}}}|{{{blank7_info_sec2|}}}}} <!-- ***Website*** --> | rowclass161 = mergedtoprow | label161 = Вэб сайт | data161 = {{#if:{{{website|}}}|{{{website}}}}} | class162 = maptable | data162 = {{#if:{{{module|}}}|{{{module}}}}} <!-- ***Footnotes*** --> | belowrowclass = mergedtoprow | below = {{{footnotes|}}} }}<!-- Check for unknowns -->{{#invoke:Check for unknown parameters|check|unknown={{main other|[[Category:Pages using infobox settlement with unknown parameters|_VALUE_{{PAGENAME}}]]}}|preview=Page using [[Template:Infobox settlement]] with unknown parameter "_VALUE_"|ignoreblank=y | alt | anthem | anthem_link | area_blank1_acre | area_blank1_dunam | area_blank1_ha | area_blank1_km2 | area_blank1_sq_mi | area_blank1_title | area_blank2_acre | area_blank2_dunam | area_blank2_ha | area_blank2_km2 | area_blank2_sq_mi | area_blank2_title | area_code | area_code_type | area_codes | area_footnotes | area_land_acre | area_land_dunam | area_land_ha | area_land_km2 | area_land_sq_mi | area_metro_acre | area_metro_dunam | area_metro_footnotes | area_metro_ha | area_metro_km2 | area_metro_sq_mi | area_note | area_rank | area_rural_acre | area_rural_dunam | area_rural_footnotes | area_rural_ha | area_rural_km2 | area_rural_sq_mi | area_total_acre | area_total_dunam | area_total_ha | area_total_km2 | area_total_sq_mi | area_urban_acre | area_urban_dunam | area_urban_footnotes | area_urban_ha | area_urban_km2 | area_urban_sq_mi | area_water_acre | area_water_dunam | area_water_ha | area_water_km2 | area_water_percent | area_water_sq_mi | blank_emblem_alt | blank_emblem_link | blank_emblem_size | blank_emblem_type | blank_info | blank_info_sec1 | blank_info_sec2 | blank_name | blank_name_sec1 | blank_name_sec2 | blank1_info | blank1_info_sec1 | blank1_info_sec2 | blank1_name | blank1_name_sec1 | blank1_name_sec2 | blank2_info | blank2_info_sec1 | blank2_info_sec2 | blank2_name | blank2_name_sec1 | blank2_name_sec2 | blank3_info | blank3_info_sec1 | blank3_info_sec2 | blank3_name | blank3_name_sec1 | blank3_name_sec2 | blank4_info | blank4_info_sec1 | blank4_info_sec2 | blank4_name | blank4_name_sec1 | blank4_name_sec2 | blank5_info | blank5_info_sec1 | blank5_info_sec2 | blank5_name | blank5_name_sec1 | blank5_name_sec2 | blank6_info | blank6_info_sec1 | blank6_info_sec2 | blank6_name | blank6_name_sec1 | blank6_name_sec2 | blank7_info | blank7_info_sec1 | blank7_info_sec2 | blank7_name | blank7_name_sec1 | blank7_name_sec2 | caption | code1_info | code1_name | code2_info | code2_name | coor_pinpoint | coor_type | coordinates | coordinates_footnotes | demographics_type1 | demographics_type2 | demographics1_footnotes | demographics1_info1 | demographics1_info10 | demographics1_info2 | demographics1_info3 | demographics1_info4 | demographics1_info5 | demographics1_info6 | demographics1_info7 | demographics1_info8 | demographics1_info9 | demographics1_title1 | demographics1_title10 | demographics1_title2 | demographics1_title3 | demographics1_title4 | demographics1_title5 | demographics1_title6 | demographics1_title7 | demographics1_title8 | demographics1_title9 | demographics2_footnotes | demographics2_info1 | demographics2_info10 | demographics2_info2 | demographics2_info3 | demographics2_info4 | demographics2_info5 | demographics2_info6 | demographics2_info7 | demographics2_info8 | demographics2_info9 | demographics2_title1 | demographics2_title10 | demographics2_title2 | demographics2_title3 | demographics2_title4 | demographics2_title5 | demographics2_title6 | demographics2_title7 | demographics2_title8 | demographics2_title9 | dimensions_footnotes | dunam_link | elevation_footnotes | elevation_ft | elevation_link | elevation_m | elevation_max_footnotes | elevation_max_ft | elevation_max_m | elevation_max_point | elevation_max_rank | elevation_min_footnotes | elevation_min_ft | elevation_min_m | elevation_min_point | elevation_min_rank | elevation_point | embed | established_date | established_date1 | established_date2 | established_date3 | established_date4 | established_date5 | established_date6 | established_date7 | established_title | established_title1 | established_title2 | established_title3 | established_title4 | established_title5 | established_title6 | established_title7 | etymology | extinct_date | extinct_title | flag_alt | flag_border | flag_link | flag_size | footnotes | founder | geocode | governing_body | government_footnotes | government_type | government_blank1_title | government_blank1 | government_blank2_title | government_blank2 | government_blank2_title | government_blank3 | government_blank3_title | government_blank3 | government_blank4_title | government_blank4 | government_blank5_title | government_blank5 | government_blank6_title | government_blank6 | grid_name | grid_position | image_alt | image_blank_emblem | image_caption | image_flag | image_map | image_map1 | image_seal | image_shield | image_size | image_skyline | imagesize | iso_code | leader_name | leader_name1 | leader_name2 | leader_name3 | leader_name4 | leader_party | leader_title | leader_title1 | leader_title2 | leader_title3 | leader_title4 | length_km | length_mi | map_alt | map_alt1 | map_caption | map_caption1 | mapsize | mapsize1 | module | motto | motto_link | mottoes | name | named_for | native_name | native_name_lang | nickname | nickname_link | nicknames | official_name | other_name | p1 | p10 | p11 | p12 | p13 | p14 | p15 | p16 | p17 | p18 | p19 | p2 | p20 | p21 | p22 | p23 | p24 | p25 | p26 | p27 | p28 | p29 | p3 | p30 | p31 | p32 | p33 | p34 | p35 | p36 | p37 | p38 | p39 | p4 | p40 | p41 | p42 | p43 | p44 | p45 | p46 | p47 | p48 | p49 | p5 | p50 | p6 | p7 | p8 | p9 | parts | parts_style | parts_type | pop_est_as_of | pop_est_footnotes | population | population_as_of | population_blank1 | population_blank1_footnotes | population_blank1_title | population_blank2 | population_blank2_footnotes | population_blank2_title | population_demonym | population_demonyms | population_density_blank1_km2 | population_density_blank1_sq_mi | population_density_blank2_km2 | population_density_blank2_sq_mi | population_density_km2 | population_density_metro_km2 | population_density_metro_sq_mi | population_density_rank | population_density_rural_km2 | population_density_rural_sq_mi | population_density_sq_mi | population_density_urban_km2 | population_density_urban_sq_mi | population_est | population_footnotes | population_metro | population_metro_footnotes | population_note | population_rank | population_rural | population_rural_footnotes | population_total | population_urban | population_urban_footnotes | postal_code | postal_code_type | postal2_code | postal2_code_type | pushpin_image | pushpin_label | pushpin_label_position | pushpin_map | pushpin_map_alt | pushpin_map_caption | pushpin_map_caption_notsmall | pushpin_map_narrow | pushpin_mapsize | pushpin_outside | pushpin_overlay | pushpin_relief | registration_plate | registration_plate_type | seal_alt | seal_link | seal_size | seal_type | seat | seat_type | seat1 | seat1_type | seat2 | seat2_type | settlement_type | shield_alt | shield_link | shield_size | short_description | subdivision_name | subdivision_name1 | subdivision_name2 | subdivision_name3 | subdivision_name4 | subdivision_name5 | subdivision_name6 | subdivision_type | subdivision_type1 | subdivision_type2 | subdivision_type3 | subdivision_type4 | subdivision_type5 | subdivision_type6 | timezone | timezone_DST | timezone_link | timezone1 | timezone1_DST | timezone1_location | timezone2 | timezone2_DST | timezone2_location | timezone3 | timezone3_DST | timezone3_location | timezone4 | timezone4_DST | timezone4_location | timezone5 | timezone5_DST | timezone5_location | total_type | translit_lang1 | translit_lang1_info | translit_lang1_info1 | translit_lang1_info2 | translit_lang1_info3 | translit_lang1_info4 | translit_lang1_info5 | translit_lang1_info6 | translit_lang1_type | translit_lang1_type1 | translit_lang1_type2 | translit_lang1_type3 | translit_lang1_type4 | translit_lang1_type5 | translit_lang1_type6 | translit_lang2 | translit_lang2_info | translit_lang2_info1 | translit_lang2_info2 | translit_lang2_info3 | translit_lang2_info4 | translit_lang2_info5 | translit_lang2_info6 | translit_lang2_type | translit_lang2_type1 | translit_lang2_type2 | translit_lang2_type3 | translit_lang2_type4 | translit_lang2_type5 | translit_lang2_type6 | type | unit_pref | utc_offset | utc_offset_DST | utc_offset1 | utc_offset1_DST | utc_offset2 | utc_offset2_DST | utc_offset3 | utc_offset3_DST | utc_offset4 | utc_offset4_DST | utc_offset5 | utc_offset5_DST | website | width_km | width_mi }}<!-- -->{{#invoke:Check for clobbered parameters|check | template = Инфобокс суурин | cat = {{main other|Category:Pages using infobox settlement with conflicting parameters}} | population; population_total | image_size; imagesize | image_alt; alt | image_caption; caption }}<!-- Wikidata -->{{#if:{{{coordinates_wikidata|}}}{{{wikidata|}}} |[[Category:Pages using infobox settlement with the wikidata parameter]] }}{{main other|<!-- Missing country -->{{#if:{{{subdivision_name|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with missing country]]}}<!-- No map -->{{#if:{{{pushpin_map|}}}{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with no map]]}}<!-- Image_map1 without image_map -->{{#if:{{{image_map1|}}}|{{#if:{{{image_map|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with image_map1 but not image_map]]}}}}<!-- No coordinates -->{{#if:{{{coordinates|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with no coordinates]]}}<!-- -->{{#if:{{{type|}}}|{{#ifeq:{{{settlement_type|a}}}|{{{settlement_type|b}}}|[[Category:Pages using infobox settlement with ignored type]]|}}|}}<!-- Ignored type parameter -->{{#if:{{{embed|}}}|[[Category:Pages using infobox settlement with embed]]}} }}</includeonly><noinclude> {{documentation}} <!--Please add this template's categories to the /doc subpage, not here - thanks!--> </noinclude> tkdm8fp9lnd78ou2mrpgb18g0jnkoc9 709120 709114 2022-08-21T09:31:11Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{main other|{{#invoke:Settlement short description|main}}|}}{{Infobox | child = {{yesno|{{{embed|}}}}} | templatestyles = Инфобокс суурин/styles.css | bodyclass = ib-settlement vcard <!--** names, type, and transliterations ** --> | above = <div class="fn org">{{if empty|<center>{{{name|}}}|{{{official_name|}}}|{{PAGENAMEBASE}}</center>}}</div> {{#if:{{{native_name|}}}|<div class="nickname ib-settlement-native" {{#if:{{{native_name_lang|}}}|lang="{{{native_name_lang}}}"}}><center>{{{native_name}}}</center></div>}}{{#if:{{{other_name|}}}|<div class="nickname ib-settlement-other-name"><center>{{{other_name}}}</center></div>}} | subheader = {{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|<div class="category"><center>{{{settlement_type|{{{type}}}}}}</center></div>}} | rowclass1 = mergedtoprow ib-settlement-official | data1 = {{#if:{{{name|}}}|<center>{{{official_name|}}}</center>}} <!-- ***Transliteration language 1*** --> | rowclass2 = mergedtoprow | header2 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{{translit_lang1}}}&nbsp;галиглал}} | rowclass3 = {{#if:{{{translit_lang1_type1|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label3 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type}}} | data3 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type|}}}|{{{translit_lang1_info|}}}}}}} | rowclass4 = {{#if:{{{translit_lang1_type2|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label4 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type1}}} | data4 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type1|}}}|{{{translit_lang1_info1|}}}}}}} | rowclass5 = {{#if:{{{translit_lang1_type3|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label5 =&nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type2}}} | data5 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type2|}}}|{{{translit_lang1_info2|}}}}}}} | rowclass6 = {{#if:{{{translit_lang1_type4|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label6 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type3}}} | data6 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type3|}}}|{{{translit_lang1_info3|}}}}}}} | rowclass7 = {{#if:{{{translit_lang1_type5|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label7 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type4}}} | data7 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type4|}}}|{{{translit_lang1_info4|}}}}}}} | rowclass8 = {{#if:{{{translit_lang1_type6|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label8 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type5}}} | data8 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type5|}}}|{{{translit_lang1_info5|}}}}}}} | rowclass9 = mergedbottomrow | label9 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type6}}} | data9 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type6|}}}|{{{translit_lang1_info6|}}}}}}} <!-- ***Transliteration language 2*** --> | rowclass10 = mergedtoprow | header10 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{{translit_lang2}}}&nbsp;transcription(s)}} | rowclass11 = {{#if:{{{translit_lang2_type1|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label11 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type}}} | data11 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type|}}}|{{{translit_lang2_info|}}}}}}} | rowclass12 = {{#if:{{{translit_lang2_type2|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label12 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type1}}} | data12 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type1|}}}|{{{translit_lang2_info1|}}}}}}} | rowclass13 = {{#if:{{{translit_lang2_type3|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label13 =&nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type2}}} | data13 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type2|}}}|{{{translit_lang2_info2|}}}}}}} | rowclass14 = {{#if:{{{translit_lang2_type4|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label14 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type3}}} | data14 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type3|}}}|{{{translit_lang2_info3|}}}}}}} | rowclass15 = {{#if:{{{translit_lang2_type5|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label15 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type4}}} | data15 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type4|}}}|{{{translit_lang2_info4|}}}}}}} | rowclass16 = {{#if:{{{translit_lang2_type6|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label16 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type5}}} | data16 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type5|}}}|{{{translit_lang2_info5|}}}}}}} | rowclass17 = mergedbottomrow | label17 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type6}}} | data17 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type6|}}}|{{{translit_lang2_info6|}}}}}}} <!-- end ** names, type, and transliterations ** --> <!-- ***Skyline Image*** --> | rowclass18 = mergedtoprow | data18 = {{#if:{{{image_skyline|}}}|<!-- --><center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage<!-- -->|image={{{image_skyline|}}}<!-- -->|size={{if empty|{{{image_size|}}}|{{{imagesize|}}}}}|sizedefault=250px<!-- -->|alt={{if empty|{{{image_alt|}}}|{{{alt|}}}}}<!-- -->|title={{if empty|{{{image_caption|}}}|{{{caption|}}}|{{{image_alt|}}}|{{{alt|}}}}}</center>}}<!-- -->{{#if:{{{image_caption|}}}{{{caption|}}}|<div class="ib-settlement-caption"><center>{{if empty|{{{image_caption|}}}|{{{caption|}}}}}</center></div>}} }} <!-- ***Flag, Seal, Shield and Coat of arms*** --> | rowclass19 = mergedtoprow | class19 = maptable | data19 = {{#if:{{{image_flag|}}}{{{image_seal|}}}{{{image_shield|}}}{{{image_blank_emblem|}}}{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}} |{{Инфобокс суурин/columns | 1 = {{#if:{{{image_flag|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_flag}}}|size={{{flag_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|125px|100x100px}}|border={{yesno |{{{flag_border|}}}|yes=yes|blank=yes}}|alt={{{flag_alt|}}}|title=Flag of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type=Туг|link={{{flag_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 2 = {{#if:{{{image_seal|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_seal|}}}|size={{{seal_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{seal_alt|}}}|title=Official seal of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type={{#if:{{{seal_type|}}}|{{{seal_type}}}|Сүлд}}|link={{{seal_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 3 = {{#if:{{{image_shield|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_shield|}}}||size={{{shield_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{shield_alt|}}}|title={{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}} Сүлд}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type=Сүлд|link={{{shield_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 4 = {{#if:{{{image_blank_emblem|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_blank_emblem|}}}|size={{{blank_emblem_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{blank_emblem_alt|}}}|title=Official logo of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type={{#if:{{{blank_emblem_type|}}}|{{{blank_emblem_type}}}}}|link={{{blank_emblem_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 5 = {{#if:{{{image_map|}}}|<center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map}}}|size={{{mapsize|}}}|sizedefault=100x100px|alt={{{map_alt|}}}|title={{{map_caption|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption|}}}|<div class="ib-settlement-caption-link">{{{map_caption}}}</div>}}</center>}} | 0 = {{#if:{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{#if:{{both| {{{pushpin_map|}}} | {{{coordinates|}}} }}| {{location map|{{{pushpin_map|}}} |border = infobox |alt = {{{pushpin_map_alt|}}} |caption ={{#if:{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{#if:{{{pushpin_map_caption|}}}|{{{pushpin_map_caption}}}|{{#if:{{{map_caption|}}}|{{{map_caption}}}}}}}}} |float = center |width = {{#if:{{{pushpin_mapsize|}}}|{{{pushpin_mapsize}}}|150}} |default_width = 250 |relief= {{{pushpin_relief|}}} |AlternativeMap = {{{pushpin_image|}}} |overlay_image = {{{pushpin_overlay|}}} |coordinates = {{{coordinates|}}} |label = {{#ifeq: {{lc: {{{pushpin_label_position|}}} }} | none | | {{#if:{{{pushpin_label|}}}|{{{pushpin_label}}}|{{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name|}}}}}}} }} |marksize =6 |outside = {{{pushpin_outside|}}}<!-- pin is outside the map --> |position = {{{pushpin_label_position|}}} }} }} }} }} }} <!-- ***Etymology*** --> | rowclass20 = mergedtoprow | data20 = {{#if:{{{etymology|}}}|<center>Этимологи: {{{etymology}}}</center> }} <!-- ***Nickname*** --> | rowclass21 = {{#if:{{{etymology|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | data21 = {{#if:{{{nickname|}}}|<center>{{#if:{{{nickname_link|}}}|[[{{{nickname_link|}}}|Хоч:]]|Хоч:}}|{{#if:{{{nicknames|}}}|{{#if:{{{nickname_link|}}}|[[{{{nickname_link|}}}|Хоч:]]|Nicknames:}}}}}}{{#if:{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}|&nbsp;<div class="ib-settlement-nickname nickname">{{if empty|{{{nickname|}}}|{{{nicknames|}}}}}</div></center>}}{{Main other|{{Pluralize from text|parse_links=1|no_and=1|{{{nickname|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible nickname list]]}}}} <!-- ***Motto*** --> | rowclass22 = {{#if:{{{etymology|}}}{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | data22 = {{#if:{{{motto|}}}|<center>{{#if:{{{motto_link|}}}|[[{{{motto_link|}}}|Уриа:]]|Уриа:}}|{{#if:{{{mottoes|}}}|{{#if:{{{motto_link|}}}|<center>[[{{{motto_link|}}}|Уриа:]]</center>|<center>Уриа:</center>}}}}}}{{#if:{{{motto|}}}{{{mottoes|}}}|&nbsp;<div class="ib-settlement-nickname nickname">{{if empty|{{{motto|}}}|{{{mottoes|}}}}}</div></center>}}{{Main other|{{Pluralize from text|{{{motto|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible motto list]]|no_and=1|no_comma=1}}}} <!-- ***Anthem*** --> | rowclass23 = {{#if:{{{etymology|}}}{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}{{{motto|}}}{{{mottoes|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | data23 = {{#if:{{{anthem|}}}|{{#if:{{{anthem_link|}}}|[[{{{anthem_link|}}}|Anthem:]]|Anthem:}} {{{anthem}}}}} <!-- ***Map*** --> | rowclass24 = mergedtoprow | data24 = {{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}||{{#if:{{{image_map|}}} |<center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map}}}|size={{{mapsize|}}}|sizedefault=250px|alt={{{map_alt|}}}|title={{{map_caption|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption|}}}|<div class="ib-settlement-caption">{{{map_caption}}}</div></center>}} }}}} | rowclass25 = mergedrow | data25 = {{#if:{{{image_map1|}}}|<center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map1}}}|size={{{mapsize1|}}}|sizedefault=250px|alt={{{map_alt1|}}}|title={{{map_caption1|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption1|}}}|<div class="ib-settlement-caption">{{{map_caption1}}}</div>}} </center>}} <!-- ***Pushpin Map*** --> | rowclass26 = mergedtoprow | data26 = {{#if:{{{pushpin_map_narrow|}}}||{{#if:{{both| {{{pushpin_map|}}} | {{{coordinates|}}} }}| {{location map|{{{pushpin_map|}}} |border = infobox |alt = {{{pushpin_map_alt|}}} |caption ={{#if:{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{#if:{{{pushpin_map_caption|}}}|{{{pushpin_map_caption}}}|{{#if:{{{map_caption|}}}|{{#if:{{{image_map|}}}||{{{map_caption}}}}}}}}}}} |float = center |width = {{{pushpin_mapsize|}}} |default_width = 250 |relief= {{{pushpin_relief|}}} |AlternativeMap = {{{pushpin_image|}}} |overlay_image = {{{pushpin_overlay|}}} |coordinates = {{{coordinates|}}} |label = {{#ifeq: {{lc: {{{pushpin_label_position|}}} }} | none | | {{#if:{{{pushpin_label|}}}|{{{pushpin_label}}}|{{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name|}}}}}}} }} |marksize =6 |outside = {{{pushpin_outside|}}}<!-- pin is outside the map --> |position = {{{pushpin_label_position|}}} }} }} }} <!-- ***Coordinates*** --> | rowclass27 = {{#if:{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}{{{pushpin_map|}}}|{{#if:{{{grid_position|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}}}} | data27 = {{#if:{{{coordinates|}}} |<center>Солбицол{{#if:{{{coor_pinpoint|{{{coor_type|}}}}}}|&#32;({{{coor_pinpoint|{{{coor_type|}}}}}})}}: {{#invoke:ISO 3166|geocoordinsert|nocat=true|1={{{coordinates|}}}|country={{{subdivision_name|}}}|subdivision1={{{subdivision_name1|}}}|subdivision2={{{subdivision_name2|}}}|subdivision3={{{subdivision_name3|}}}|type=city{{#if:{{{population_total|}}}|{{#iferror:{{#expr:{{formatnum:{{{population_total}}}|R}}+1}}||({{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}|R}})}}}} }}{{{coordinates_footnotes|}}} </center>}} | rowclass28 = {{#if:{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}{{{pushpin_map|}}}|mergedbottomrow|mergedrow}} | label28 = {{if empty|{{{grid_name|}}}|Grid&nbsp;position}} | data28 = {{{grid_position|}}} <!-- ***Subdivisions*** --> | rowclass29 = mergedtoprow | label29 = {{{subdivision_type}}} | data29 = {{#if:{{{subdivision_type|}}}|{{{subdivision_name|}}} }} | rowclass30 = mergedrow | label30 = {{{subdivision_type1}}} | data30 = {{#if:{{{subdivision_type1|}}}|{{{subdivision_name1|}}} }} | rowclass31 = mergedrow | label31 = {{{subdivision_type2}}} | data31 = {{#if:{{{subdivision_type2|}}}|{{{subdivision_name2|}}} }} | rowclass32 = mergedrow | label32 = {{{subdivision_type3}}} | data32 = {{#if:{{{subdivision_type3|}}}|{{{subdivision_name3|}}} }} | rowclass33 = mergedrow | label33 = {{{subdivision_type4}}} | data33 = {{#if:{{{subdivision_type4|}}}|{{{subdivision_name4|}}} }} | rowclass34 = mergedrow | label34 = {{{subdivision_type5}}} | data34 = {{#if:{{{subdivision_type5|}}}|{{{subdivision_name5|}}} }} | rowclass35 = mergedrow | label35 = {{{subdivision_type6}}} | data35 = {{#if:{{{subdivision_type6|}}}|{{{subdivision_name6|}}} }} <!--***Established*** --> | rowclass36 = mergedtoprow | label36 = {{{established_title}}} | data36 = {{#if:{{{established_title|}}}|{{{established_date|}}} }} | rowclass37 = mergedrow | label37 = {{{established_title1}}} | data37 = {{#if:{{{established_title1|}}}|{{{established_date1|}}} }} | rowclass38 = mergedrow | label38 = {{{established_title2}}} | data38 = {{#if:{{{established_title2|}}}|{{{established_date2|}}} }} | rowclass39 = mergedrow | label39 = {{{established_title3}}} | data39 = {{#if:{{{established_title3|}}}|{{{established_date3|}}} }} | rowclass40 = mergedrow | label40 = {{{established_title4}}} | data40 = {{#if:{{{established_title4|}}}|{{{established_date4|}}} }} | rowclass41 = mergedrow | label41 = {{{established_title5}}} | data41 = {{#if:{{{established_title5|}}}|{{{established_date5|}}} }} | rowclass42 = mergedrow | label42 = {{{established_title6}}} | data42 = {{#if:{{{established_title6|}}}|{{{established_date6|}}} }} | rowclass43 = mergedrow | label43 = {{{established_title7}}} | data43 = {{#if:{{{established_title7|}}}|{{{established_date7|}}} }} | rowclass44 = mergedrow | label44 = {{{extinct_title}}} | data44 = {{#if:{{{extinct_title|}}}|{{{extinct_date|}}} }} | rowclass45 = mergedrow | label45 = Founded by | data45 = {{{founder|}}} | rowclass46 = mergedrow | label46 = [[Namesake|Named for]] | data46 = {{{named_for|}}} <!-- ***Seat of government and subdivisions within the settlement*** --> | rowclass47 = mergedtoprow | label47 = {{#if:{{{seat_type|}}}|{{{seat_type}}}|Seat}} | data47 = {{{seat|}}} | rowclass48 = mergedrow | label48 = {{#if:{{{seat1_type|}}}|{{{seat1_type}}}|Former seat}} | data48 = {{{seat1|}}} | rowclass49 = mergedrow | label49 = {{#if:{{{seat2_type|}}}|{{{seat2_type}}}|Former seat}} | data49 = {{{seat2|}}} | rowclass51 = {{#if:{{{seat|}}}{{{seat1|}}}{{{seat2|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label51 = {{#if:{{{parts_type|}}}|{{{parts_type}}}|Boroughs}} | data51 = {{#if:{{{parts|}}}{{{p1|}}} |{{#ifeq:{{{parts_style|}}}|para |<b>{{{parts|}}}{{#if:{{both|{{{parts|}}}|{{{p1|}}}}}|&#58;&nbsp;|}}</b>{{comma separated entries|{{{p1|}}}|{{{p2|}}}|{{{p3|}}}|{{{p4|}}}|{{{p5|}}}|{{{p6|}}}|{{{p7|}}}|{{{p8|}}}|{{{p9|}}}|{{{p10|}}}|{{{p11|}}}|{{{p12|}}}|{{{p13|}}}|{{{p14|}}}|{{{p15|}}}|{{{p16|}}}|{{{p17|}}}|{{{p18|}}}|{{{p19|}}}|{{{p20|}}}|{{{p21|}}}|{{{p22|}}}|{{{p23|}}}|{{{p24|}}}|{{{p25|}}}|{{{p26|}}}|{{{p27|}}}|{{{p28|}}}|{{{p29|}}}|{{{p30|}}}|{{{p31|}}}|{{{p32|}}}|{{{p33|}}}|{{{p34|}}}|{{{p35|}}}|{{{p36|}}}|{{{p37|}}}|{{{p38|}}}|{{{p39|}}}|{{{p40|}}}|{{{p41|}}}|{{{p42|}}}|{{{p43|}}}|{{{p44|}}}|{{{p45|}}}|{{{p46|}}}|{{{p47|}}}|{{{p48|}}}|{{{p49|}}}|{{{p50|}}}}} |{{#if:{{{p1|}}}|{{Collapsible list|title={{{parts|}}}|expand={{#switch:{{{parts_style|}}}|coll=|list=y|{{#if:{{{p6|}}}||y}}}}|1={{{p1|}}}|2={{{p2|}}}|3={{{p3|}}}|4={{{p4|}}}|5={{{p5|}}}|6={{{p6|}}}|7={{{p7|}}}|8={{{p8|}}}|9={{{p9|}}}|10={{{p10|}}}|11={{{p11|}}}|12={{{p12|}}}|13={{{p13|}}}|14={{{p14|}}}|15={{{p15|}}}|16={{{p16|}}}|17={{{p17|}}}|18={{{p18|}}}|19={{{p19|}}}|20={{{p20|}}}|21={{{p21|}}}|22={{{p22|}}}|23={{{p23|}}}|24={{{p24|}}}|25={{{p25|}}}|26={{{p26|}}}|27={{{p27|}}}|28={{{p28|}}}|29={{{p29|}}}|30={{{p30|}}}|31={{{p31|}}}|32={{{p32|}}}|33={{{p33|}}}|34={{{p34|}}}|35={{{p35|}}}|36={{{p36|}}}|37={{{p37|}}}|38={{{p38|}}}|39={{{p39|}}}|40={{{p40|}}}|41={{{p41|}}}|42={{{p42|}}}|43={{{p43|}}}|44={{{p44|}}}|45={{{p45|}}}|46={{{p46|}}}|47={{{p47|}}}|48={{{p48|}}}|49={{{p49|}}}|50={{{p50|}}}}} |{{{parts}}} }} }} }} <!-- ***Government type and Leader*** --> | rowclass52 = mergedtoprow | header52 = {{#if:{{{government_type|}}}{{{governing_body|}}}{{{leader_name|}}}{{{leader_name1|}}}{{{leader_name2|}}}{{{leader_name3|}}}{{{leader_name4|}}}|Засаг захиргаа<div class="ib-settlement-fn">{{{government_footnotes|}}}</div>}} <!-- ***Government*** --> | rowclass53 = mergedrow | label53 = &nbsp;•&nbsp;Төрөл | data53 = {{{government_type|}}} | rowclass54 = mergedrow | label54 = &nbsp;•&nbsp;Биет | class54 = agent | data54 = {{{governing_body|}}} | rowclass55 = mergedrow | label55 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title}}} | data55 = {{#if:{{{leader_title|}}}|{{{leader_name|}}} {{#if:{{{leader_party|}}}|({{Polparty|{{{subdivision_name}}}|{{{leader_party}}}}})}}}} | rowclass56 = mergedrow | label56 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title1}}} | data56 = {{#if:{{{leader_title1|}}}|{{{leader_name1|}}}}} | rowclass57 = mergedrow | label57 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title2}}} | data57 = {{#if:{{{leader_title2|}}}|{{{leader_name2|}}}}} | rowclass58 = mergedrow | label58 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title3}}} | data58 = {{#if:{{{leader_title3|}}}|{{{leader_name3|}}}}} | rowclass59 = mergedrow | label59 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title4}}} | data59 = {{#if:{{{leader_title4|}}}|{{{leader_name4|}}}}} | rowclass60 = mergedrow | label60 = {{{government_blank1_title}}} | data60 = {{#if:{{{government_blank1|}}}|{{{government_blank1|}}}}} | rowclass61 = mergedrow | label61 = {{{government_blank2_title}}} | data61 = {{#if:{{{government_blank2|}}}|{{{government_blank2|}}}}} | rowclass62 = mergedrow | label62 = {{{government_blank3_title}}} | data62 = {{#if:{{{government_blank3|}}}|{{{government_blank3|}}}}} | rowclass63 = mergedrow | label63 = {{{government_blank4_title}}} | data63 = {{#if:{{{government_blank4|}}}|{{{government_blank4|}}}}} | rowclass64 = mergedrow | label64 = {{{government_blank5_title}}} | data64 = {{#if:{{{government_blank5|}}}|{{{government_blank5|}}}}} | rowclass65 = mergedrow | label65 = {{{government_blank6_title}}} | data65 = {{#if:{{{government_blank6|}}}|{{{government_blank6|}}}}} <!-- ***Geographical characteristics*** --> <!-- ***Area*** --> | rowclass66 = mergedtoprow | header66 = {{#if:{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}{{{area_land_km2|}}}{{{area_land_ha|}}}{{{area_land_acre|}}}{{{area_land_sq_mi|}}}{{{area_water_km2|}}}{{{area_water_ha|}}}{{{area_water_acre|}}}{{{area_water_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_ha|}}}{{{area_urban_acre|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{area_rural_ha|}}}{{{area_rural_acre|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_ha|}}}{{{area_metro_acre|}}}{{{area_blank1_km2|}}}{{{area_blank1_ha|}}}{{{area_blank1_acre|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_blank1_sq_mi|}}} |{{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}} |<!-- displayed below --> |Газар нутаг<div class="ib-settlement-fn">{{{area_footnotes|}}}</div> }} }} | rowclass67 = {{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}}|mergedtoprow|mergedrow}} | label67 = {{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}} |Area<div class="ib-settlement-fn">{{{area_footnotes|}}}</div> |&nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{total_type|}}}|{{{total_type}}}|{{#if:{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{population_metro|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}|{{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|{{{settlement_type|{{{type}}}}}}|Хот}}|Нийт}}}} }} | data67 = {{#if:{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_total_km2|}}} |ha ={{{area_total_ha|}}} |acre ={{{area_total_acre|}}} |sqmi ={{{area_total_sq_mi|}}} |dunam={{{area_total_dunam|}}} |link ={{#switch:{{{dunam_link|}}}||on|total=on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass68 = mergedrow | label68 = &nbsp;•&nbsp;Газар | data68 = {{#if:{{{area_land_km2|}}}{{{area_land_ha|}}}{{{area_land_acre|}}}{{{area_land_sq_mi|}}}{{{area_land_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_land_km2|}}} |ha ={{{area_land_ha|}}} |acre ={{{area_land_acre|}}} |sqmi ={{{area_land_sq_mi|}}} |dunam={{{area_land_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|land|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass69 = mergedrow | label69 = &nbsp;•&nbsp;Ус | data69 = {{#if:{{{area_water_km2|}}}{{{area_water_ha|}}}{{{area_water_acre|}}}{{{area_water_sq_mi|}}}{{{area_water_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_water_km2|}}} |ha ={{{area_water_ha|}}} |acre ={{{area_water_acre|}}} |sqmi ={{{area_water_sq_mi|}}} |dunam={{{area_water_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|water|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }} {{#if:{{{area_water_percent|}}}| &nbsp;{{{area_water_percent}}}%}}}} | rowclass70 = mergedrow | label70 = &nbsp;•&nbsp;Хотын нутаг<div class="ib-settlement-fn">{{{area_urban_footnotes|}}}</div> | data70 = {{#if:{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_ha|}}}{{{area_urban_acre|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_urban_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_urban_km2|}}} |ha ={{{area_urban_ha|}}} |acre ={{{area_urban_acre|}}} |sqmi ={{{area_urban_sq_mi|}}} |dunam={{{area_urban_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|urban|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass71 = mergedrow | label71 = &nbsp;•&nbsp;Rural<div class="ib-settlement-fn">{{{area_rural_footnotes|}}}</div> | data71 = {{#if:{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_ha|}}}{{{area_rural_acre|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{area_rural_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_rural_km2|}}} |ha ={{{area_rural_ha|}}} |acre ={{{area_rural_acre|}}} |sqmi ={{{area_rural_sq_mi|}}} |dunam={{{area_rural_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|rural|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass72 = mergedrow | label72 =&nbsp;•&nbsp;Бөөгнөрөл<div class="ib-settlement-fn">{{{area_metro_footnotes|}}}</div> | data72 = {{#if:{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_ha|}}}{{{area_metro_acre|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_metro_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_metro_km2|}}} |ha ={{{area_metro_ha|}}} |acre ={{{area_metro_acre|}}} |sqmi ={{{area_metro_sq_mi|}}} |dunam={{{area_metro_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|metro|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} <!-- ***Area rank*** --> | rowclass73 = mergedrow | label73 = &nbsp;•&nbsp;Байр | data73 = {{{area_rank|}}} | rowclass74 = mergedrow | label74 = &nbsp;•&nbsp;{{{area_blank1_title}}} | data74 = {{#if:{{{area_blank1_km2|}}}{{{area_blank1_ha|}}}{{{area_blank1_acre|}}}{{{area_blank1_sq_mi|}}}{{{area_blank1_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_blank1_km2|}}} |ha ={{{area_blank1_ha|}}} |acre ={{{area_blank1_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank1_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank1_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|blank1|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass75 = mergedrow | label75 = &nbsp;•&nbsp;{{{area_blank2_title}}} | data75 = {{#if:{{{area_blank2_km2|}}}{{{area_blank2_ha|}}}{{{area_blank2_acre|}}}{{{area_blank2_sq_mi|}}}{{{area_blank2_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_blank2_km2|}}} |ha ={{{area_blank2_ha|}}} |acre ={{{area_blank2_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank2_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank2_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|blank2|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass76 = mergedrow | label76 = &nbsp; | data76 = {{{area_note|}}} <!-- ***Dimensions*** --> | rowclass77 = mergedtoprow | header77 = {{#if:{{{length_km|}}}{{{length_mi|}}}{{{width_km|}}}{{{width_mi|}}}|Dimensions<div class="ib-settlement-fn">{{{dimensions_footnotes|}}}</div>}} | rowclass78 = mergedrow | label78 = &nbsp;•&nbsp;Length | data78 = {{#if:{{{length_km|}}}{{{length_mi|}}} | {{infobox_settlement/lengthdisp |km ={{{length_km|}}} |mi ={{{length_mi|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} | rowclass79 = mergedrow | label79 = &nbsp;•&nbsp;Width | data79 = {{#if:{{{width_km|}}}{{{width_mi|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |km ={{{width_km|}}} |mi ={{{width_mi|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} <!-- ***Elevation*** --> | rowclass80 = mergedtoprow | label80 = {{#if:{{{elevation_link|}}}|[[{{{elevation_link|}}}|Өндөр]]|Өндөр}}<div class="ib-settlement-fn">{{{elevation_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_point|}}}|&#32;({{{elevation_point}}})}}</div> | data80 = {{#if:{{{elevation_m|}}}{{{elevation_ft|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |m ={{{elevation_m|}}} |ft ={{{elevation_ft|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} | rowclass81 = {{#if:{{{elevation_m|}}}{{{elevation_ft|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label81 = Highest&nbsp;elevation<div class="ib-settlement-fn">{{{elevation_max_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_max_point|}}}|&#32;({{{elevation_max_point}}})}}</div> | data81 = {{#if:{{{elevation_max_m|}}}{{{elevation_max_ft|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |m ={{{elevation_max_m|}}} |ft ={{{elevation_max_ft|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} <!-- ***Elevation max rank*** --> | rowclass82 = mergedrow | label82 = &nbsp;•&nbsp;Байр | data82 = {{#if:{{{elevation_max_m|}}}{{{elevation_max_ft|}}}| {{{elevation_max_rank|}}} }} | rowclass83 = {{#if:{{{elevation_min_rank|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label83 = Lowest&nbsp;elevation<div class="ib-settlement-fn">{{{elevation_min_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_min_point|}}}|&#32;({{{elevation_min_point}}})}}</div> | data83 = {{#if:{{{elevation_min_m|}}}{{{elevation_min_ft|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |m ={{{elevation_min_m|}}} |ft ={{{elevation_min_ft|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} <!-- ***Elevation min rank*** --> | rowclass84 = mergedrow | label84 = &nbsp;•&nbsp;Байр | data84 = {{#if:{{{elevation_min_m|}}}{{{elevation_min_ft|}}}|{{{elevation_min_rank|}}}}} <!-- ***Population*** --> | rowclass85 = mergedtoprow | label85 = Хүн ам<div class="ib-settlement-fn">{{#if:{{{population_as_of|}}}|{{nbsp}}({{{population_as_of}}})}}{{{population_footnotes|}}}</div> | data85 = {{#if:{{{population|}}} | {{formatnum:{{replace|{{{population}}}|,|}}}} | {{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp; | {{#if:{{{population_total|}}} | {{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}}} }} }} }} | rowclass86 = mergedtoprow | header86 = {{#if:{{{population|}}} | |{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp; | |{{#if:{{{population_total|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}{{{population_metro|}}}{{{population_blank1|}}}{{{population_blank2|}}}{{{population_est|}}} |Хүн ам<div class="ib-settlement-fn">{{#if:{{{population_as_of|}}}|{{nbsp}}({{{population_as_of}}})}}{{{population_footnotes|}}}</div> }} }} }} | rowclass87 = mergedrow | label87 = &nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{total_type|}}}|{{{total_type}}}|{{#if:{{{population_metro|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}|{{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|{{{settlement_type|{{{type}}}}}}|Хот}}|Нийт}}}} | data87 = {{#if:{{{population|}}} | |{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp; | |{{#if:{{{population_total|}}} | {{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}}} }} }} }} | rowclass88 = mergedrow | label88 = &nbsp;•&nbsp;Тооцоо&nbsp;<div class="ib-settlement-fn">({{{pop_est_as_of}}}){{{pop_est_footnotes|}}}</div> | data88 = {{#if:{{{population_est|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_est}}}|,|}}}} }} <!-- ***Population rank*** --> | rowclass89 = mergedrow | label89 =&nbsp;•&nbsp;Байр | data89 = {{{population_rank|}}} | rowclass90 = mergedrow | label90 = &nbsp;•&nbsp;Нягтрал | data90 = {{#if:{{{population_density_km2|}}}{{{population_density_sq_mi|}}}{{{population_total|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_km2|}}} |/sqmi2={{{population_density_sq_mi|}}} |pop ={{{population_total|}}} |dunam={{{area_total_dunam|}}} |ha ={{{area_total_ha|}}} |km2 ={{{area_total_km2|}}} |acre ={{{area_total_acre|}}} |sqmi ={{{area_total_sq_mi|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} <!-- ***Population density rank*** --> | rowclass91 = mergedrow | label91 = &nbsp;&nbsp;•&nbsp;Байр | data91 = {{{population_density_rank|}}} | rowclass92 = mergedrow | label92 = &nbsp;•&nbsp;[[Хотын бүс|Хотын нутаг]]<div class="ib-settlement-fn">{{{population_urban_footnotes|}}}</div> | data92 = {{#if:{{{population_urban|}}}| {{formatnum:{{replace|{{{population_urban}}}|,|}}}} }} | rowclass93 = mergedrow | label93 = &nbsp;•&nbsp;Нягтрал | data93 = {{#if:{{{population_density_urban_km2|}}}{{{population_density_urban_sq_mi|}}}{{{population_urban|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_urban_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_urban_sq_mi|}}} |pop ={{{population_urban|}}} |ha ={{{area_urban_ha|}}} |km2 ={{{area_urban_km2|}}} |acre ={{{area_urban_acre|}}} |sqmi ={{{area_urban_sq_mi|}}} |dunam={{{area_urban_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass94 = mergedrow | label94 = &nbsp;•&nbsp;[[Rural area|Rural]]<div class="ib-settlement-fn">{{{population_rural_footnotes|}}}</div> | data94 = {{#if:{{{population_rural|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_rural}}}|,|}}}}}} | rowclass95 = mergedrow | label95 = &nbsp;•&nbsp;Rural&nbsp;density | data95 = {{#if:{{{population_density_rural_km2|}}}{{{population_density_rural_sq_mi|}}}{{{population_rural|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_rural_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_rural_sq_mi|}}} |pop ={{{population_rural|}}} |ha ={{{area_rural_ha|}}} |km2 ={{{area_rural_km2|}}} |acre ={{{area_rural_acre|}}} |sqmi ={{{area_rural_sq_mi|}}} |dunam={{{area_rural_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass96 = mergedrow | label96 =&nbsp;•&nbsp;[[Хотын бөөгнөрлийн бүс|Бөөгнөрөл]]<div class="ib-settlement-fn">{{{population_metro_footnotes|}}}</div> | data96 = {{#if:{{{population_metro|}}}| {{formatnum:{{replace|{{{population_metro}}}|,|}}}} }} | rowclass97 = mergedrow | label97 = &nbsp;•&nbsp;Нягтрал | data97 = {{#if:{{{population_density_metro_km2|}}}{{{population_density_metro_sq_mi|}}}{{{population_metro|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_metro_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_metro_sq_mi|}}} |pop ={{{population_metro|}}} |ha ={{{area_metro_ha|}}} |km2 ={{{area_metro_km2|}}} |acre ={{{area_metro_acre|}}} |sqmi ={{{area_metro_sq_mi|}}} |dunam={{{area_metro_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass98 = mergedrow | label98 = &nbsp;•&nbsp;{{{population_blank1_title|}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{population_blank1_footnotes|}}}</div> | data98 = {{#if:{{{population_blank1|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_blank1}}}|,|}}}}}} | rowclass99 = mergedrow | label99 = &nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{population_blank1_title|}}}|{{{population_blank1_title}}} density|Density}} | data99 = {{#if:{{{population_density_blank1_km2|}}}{{{population_density_blank1_sq_mi|}}}{{{population_blank1|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_blank1_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_blank1_sq_mi|}}} |pop ={{{population_blank1|}}} |ha ={{{area_blank1_ha|}}} |km2 ={{{area_blank1_km2|}}} |acre ={{{area_blank1_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank1_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank1_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass100 = mergedrow | label100 = &nbsp;•&nbsp;{{{population_blank2_title|}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{population_blank2_footnotes|}}}</div> | data100 = {{#if:{{{population_blank2|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_blank2}}}|,|}}}}}} | rowclass101 = mergedrow | label101 = &nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{population_blank2_title|}}}|{{{population_blank2_title}}} density|Density}} | data101 = {{#if:{{{population_density_blank2_km2|}}}{{{population_density_blank2_sq_mi|}}}{{{population_blank2|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_blank2_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_blank2_sq_mi|}}} |pop ={{{population_blank2|}}} |ha ={{{area_blank2_ha|}}} |km2 ={{{area_blank2_km2|}}} |acre ={{{area_blank2_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank2_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank2_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass102 = mergedrow | label102 = &nbsp; | data102 = {{{population_note|}}} | rowclass103 = mergedtoprow | label103 = {{#if:{{{population_demonym|}}}|[[Ард түмний нэр|Иргэдийн нэршил]]|{{#if:{{{population_demonyms|}}}|[[Ард түмний нэр|Иргэдийн нэршил]]}}}} | data103 = {{if empty|{{{population_demonym|}}}|{{{population_demonyms|}}}}}{{Main other|{{Pluralize from text|{{{population_demonym|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible demonym list]]}}}} <!-- ***Demographics 1*** --> | rowclass104 = mergedtoprow | header104 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{{demographics_type1}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{demographics1_footnotes|}}}</div>}} | rowclass105 = mergedrow | label105 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title1}}} | data105 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title1|}}}|{{{demographics1_info1|}}}}}}} | rowclass106 = mergedrow | label106 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title2}}} | data106 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title2|}}}|{{{demographics1_info2|}}}}}}} | rowclass107 = mergedrow | label107 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title3}}} | data107 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title3|}}}|{{{demographics1_info3|}}}}}}} | rowclass108 = mergedrow | label108 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title4}}} | data108 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title4|}}}|{{{demographics1_info4|}}}}}}} | rowclass109 = mergedrow | label109 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title5}}} | data109 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title5|}}}|{{{demographics1_info5|}}}}}}} | rowclass110 = mergedrow | label110 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title6}}} | data110 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title6|}}}|{{{demographics1_info6|}}}}}}} | rowclass111 = mergedrow | label111 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title7}}} | data111 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title7|}}}|{{{demographics1_info7|}}}}}}} | rowclass112 = mergedrow | label112 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title8}}} | data112 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title8|}}}|{{{demographics1_info8|}}}}}}} | rowclass113 = mergedrow | label113 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title9}}} | data113 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title9|}}}|{{{demographics1_info9|}}}}}}} | rowclass114 = mergedrow | label114 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title10}}} | data114 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title10|}}}|{{{demographics1_info10|}}}}}}} <!-- ***Demographics 2*** --> | rowclass115 = mergedtoprow | header115 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{{demographics_type2}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{demographics2_footnotes|}}}</div>}} | rowclass116 = mergedrow | label116 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title1}}} | data116 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title1|}}}|{{{demographics2_info1|}}}}}}} | rowclass117 = mergedrow | label117 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title2}}} | data117 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title2|}}}|{{{demographics2_info2|}}}}}}} | rowclass118 = mergedrow | label118 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title3}}} | data118 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title3|}}}|{{{demographics2_info3|}}}}}}} | rowclass119 = mergedrow | label119 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title4}}} | data119 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title4|}}}|{{{demographics2_info4|}}}}}}} | rowclass120 = mergedrow | label120 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title5}}} | data120 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title5|}}}|{{{demographics2_info5|}}}}}}} | rowclass121 = mergedrow | label121 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title6}}} | data121 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title6|}}}|{{{demographics2_info6|}}}}}}} | rowclass122 = mergedrow | label122 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title7}}} | data122 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title7|}}}|{{{demographics2_info7|}}}}}}} | rowclass123 = mergedrow | label123 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title8}}} | data123 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title8|}}}|{{{demographics2_info8|}}}}}}} | rowclass124 = mergedrow | label124 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title9}}} | data124 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title9|}}}|{{{demographics2_info9|}}}}}}} | rowclass125 = mergedrow | label125 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title10}}} | data125 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title10|}}}|{{{demographics2_info10|}}}}}}} <!-- ***Time Zones*** --> | rowclass126 = mergedtoprow | header126 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|{{#if:{{{timezone2|}}}|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]}}|}} | rowclass127 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label127 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|{{{timezone1_location}}}|{{#if:{{{timezone2_location|}}}|{{{timezone2_location}}}|{{#if:{{{timezone2|}}}|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]}}}}}} | data127 = {{#if:{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset1|{{{utc_offset}}}}}}]] {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}|({{{timezone1|{{{timezone}}}}}})}} |{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}} }} | rowclass128 = mergedrow | label128 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Зун ([[Зуны цаг|ЗЦ]])</span> | data128 = {{#if:{{{utc_offset1_DST|{{{utc_offset_DST|}}}}}} |[[UTC{{{utc_offset1_DST|{{{utc_offset_DST|}}}}}}]] {{#if:{{{timezone1_DST|{{{timezone_DST|}}}}}}|({{{timezone1_DST|{{{timezone_DST}}}}}})}} |{{{timezone1_DST|{{{timezone_DST|}}}}}} }} | rowclass129 = mergedrow | label129 = {{#if:{{{timezone2_location|}}}| {{{timezone2_location|}}}|<nowiki />}} | data129 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset2|{{{utc_offset2|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset2|{{{utc_offset2}}}}}}]] {{#if:{{{timezone2|}}}|({{{timezone2}}})}} |{{{timezone2|}}} }} }} | rowclass130 = mergedrow | label130 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data130 = {{#if:{{{utc_offset2_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset2_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone2_DST|}}}|({{{timezone2_DST|}}})}} |{{{timezone2_DST|}}} }} | rowclass131 = mergedrow | label131 = {{#if:{{{timezone3_location|}}}| {{{timezone3_location|}}}|<nowiki />}} | data131 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset3|{{{utc_offset3|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset3|{{{utc_offset3}}}}}}]] {{#if:{{{timezone3|}}}|({{{timezone3}}})}} |{{{timezone3|}}} }} }} | rowclass132 = mergedrow | label132 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data132 = {{#if:{{{utc_offset3_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset3_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone3_DST|}}}|({{{timezone3_DST|}}})}} |{{{timezone3_DST|}}} }} | rowclass133 = mergedrow | label133 = {{#if:{{{timezone4_location|}}}| {{{timezone4_location|}}}|<nowiki />}} | data133 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset4|{{{utc_offset4|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset4|{{{utc_offset4}}}}}}]] {{#if:{{{timezone4|}}}|({{{timezone4}}})}} |{{{timezone4|}}} }} }} | rowclass134 = mergedrow | label134 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data134 = {{#if:{{{utc_offset4_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset4_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone4_DST|}}}|({{{timezone4_DST|}}})}} |{{{timezone4_DST|}}} }} | rowclass135 = mergedrow | label135 = {{#if:{{{timezone5_location|}}}| {{{timezone5_location|}}}|<nowiki />}} | data135 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset5|{{{utc_offset5|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset5|{{{utc_offset5}}}}}}]] {{#if:{{{timezone5|}}}|({{{timezone5}}})}} |{{{timezone5|}}} }} }} | rowclass136 = mergedrow | label136 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data136 = {{#if:{{{utc_offset5_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset5_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone5_DST|}}}|({{{timezone5_DST|}}})}} |{{{timezone5_DST|}}} }} <!-- ***Postal Code(s)*** --> | rowclass137 = mergedtoprow | label137 = {{{postal_code_type}}} | class137 = adr | data137 = {{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|<div class="postal-code">{{{postal_code}}}</div>}}}} | rowclass138 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}|mergedbottomrow|mergedtoprow}} | label138 = {{{postal2_code_type}}} | class138 = adr | data138 = {{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|<div class="postal-code">{{{postal2_code}}}</div>}} }} }} <!-- ***Area Code(s)*** --> | rowclass139 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label139 = {{#if:{{{area_code_type|}}}|{{{area_code_type}}}|{{#if:{{{area_code|}}}|[[Утасны дугаарлалтын төлөвлөгөө|Бүсийн дугаар]]|{{#if:{{{area_codes|}}}|[[Утасны дугаарлалтын төлөвлөгөө|Бүсийн дугаар]]}}}}}} | data139 = {{if empty|{{{area_code|}}}|{{{area_codes|}}}}}{{#if:{{{area_code_type|}}}{{{area_codes|}}}||{{Main other|{{Pluralize from text|any_comma=1|parse_links=1|{{{area_code|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible area code list]]}}}}}} <!-- Geocode--> | rowclass140 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label140 = [[Геодугаар]] | class140 = nickname | data140 = {{{geocode|}}} <!-- ISO Code--> | rowclass141 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label141 = [[ISO 3166|ISO 3166 код]] | class141 = nickname | data141 = {{{iso_code|}}} <!-- Vehicle registration plate--> | rowclass142 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label142 = {{#if:{{{registration_plate_type|}}}|{{{registration_plate_type}}}|[[Тээврийн хэрэгслийн улсын дугаар|Улсын дугаар]]}} | data142 = {{{registration_plate|}}} <!-- Other codes --> | rowclass143 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|{{{registration_plate|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label143 = {{{code1_name|}}} | class143 = nickname | data143 = {{#if:{{{code1_name|}}}|{{{code1_info|}}}}} | rowclass144 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|{{{registration_plate|}}}|{{{code1_name|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label144 = {{{code2_name|}}} | class144 = nickname | data144 = {{#if:{{{code2_name|}}}|{{{code2_info|}}}}} <!-- ***Blank Fields (two sections)*** --> | rowclass145 = mergedtoprow | label145 = {{{blank_name_sec1|{{{blank_name|}}}}}} | data145 = {{#if:{{{blank_name_sec1|{{{blank_name|}}}}}}|{{{blank_info_sec1|{{{blank_info|}}}}}}}} | rowclass146 = mergedrow | label146 = {{{blank1_name_sec1|{{{blank1_name|}}}}}} | data146 = {{#if:{{{blank1_name_sec1|{{{blank1_name|}}}}}}|{{{blank1_info_sec1|{{{blank1_info|}}}}}}}} | rowclass147 = mergedrow | label147 = {{{blank2_name_sec1|{{{blank2_name|}}}}}} | data147 = {{#if:{{{blank2_name_sec1|{{{blank2_name|}}}}}}|{{{blank2_info_sec1|{{{blank2_info|}}}}}}}} | rowclass148 = mergedrow | label148 = {{{blank3_name_sec1|{{{blank3_name|}}}}}} | data148 = {{#if:{{{blank3_name_sec1|{{{blank3_name|}}}}}}|{{{blank3_info_sec1|{{{blank3_info|}}}}}}}} | rowclass149 = mergedrow | label149 = {{{blank4_name_sec1|{{{blank4_name|}}}}}} | data149 = {{#if:{{{blank4_name_sec1|{{{blank4_name|}}}}}}|{{{blank4_info_sec1|{{{blank4_info|}}}}}}}} | rowclass150 = mergedrow | label150 = {{{blank5_name_sec1|{{{blank5_name|}}}}}} | data150 = {{#if:{{{blank5_name_sec1|{{{blank5_name|}}}}}}|{{{blank5_info_sec1|{{{blank5_info|}}}}}}}} | rowclass151 = mergedrow | label151 = {{{blank6_name_sec1|{{{blank6_name|}}}}}} | data151 = {{#if:{{{blank6_name_sec1|{{{blank6_name|}}}}}}|{{{blank6_info_sec1|{{{blank6_info|}}}}}}}} | rowclass152 = mergedrow | label152 = {{{blank7_name_sec1|{{{blank7_name|}}}}}} | data152 = {{#if:{{{blank7_name_sec1|{{{blank7_name|}}}}}}|{{{blank7_info_sec1|{{{blank7_info|}}}}}}}} | rowclass153 = mergedtoprow | label153 = {{{blank_name_sec2}}} | data153 = {{#if:{{{blank_name_sec2|}}}|{{{blank_info_sec2|}}}}} | rowclass154 = mergedrow | label154 = {{{blank1_name_sec2}}} | data154 = {{#if:{{{blank1_name_sec2|}}}|{{{blank1_info_sec2|}}}}} | rowclass155 = mergedrow | label155 = {{{blank2_name_sec2}}} | data155 = {{#if:{{{blank2_name_sec2|}}}|{{{blank2_info_sec2|}}}}} | rowclass156 = mergedrow | label156 = {{{blank3_name_sec2}}} | data156 = {{#if:{{{blank3_name_sec2|}}}|{{{blank3_info_sec2|}}}}} | rowclass157 = mergedrow | label157 = {{{blank4_name_sec2}}} | data157 = {{#if:{{{blank4_name_sec2|}}}|{{{blank4_info_sec2|}}}}} | rowclass158 = mergedrow | label158 = {{{blank5_name_sec2}}} | data158 = {{#if:{{{blank5_name_sec2|}}}|{{{blank5_info_sec2|}}}}} | rowclass159 = mergedrow | label159 = {{{blank6_name_sec2}}} | data159 = {{#if:{{{blank6_name_sec2|}}}|{{{blank6_info_sec2|}}}}} | rowclass160 = mergedrow | label160 = {{{blank7_name_sec2}}} | data160 = {{#if:{{{blank7_name_sec2|}}}|{{{blank7_info_sec2|}}}}} <!-- ***Website*** --> | rowclass161 = mergedtoprow | label161 = Вэб сайт | data161 = {{#if:{{{website|}}}|{{{website}}}}} | class162 = maptable | data162 = {{#if:{{{module|}}}|{{{module}}}}} <!-- ***Footnotes*** --> | belowrowclass = mergedtoprow | below = {{{footnotes|}}} }}<!-- Check for unknowns -->{{#invoke:Check for unknown parameters|check|unknown={{main other|[[Category:Pages using infobox settlement with unknown parameters|_VALUE_{{PAGENAME}}]]}}|preview=Page using [[Template:Infobox settlement]] with unknown parameter "_VALUE_"|ignoreblank=y | alt | anthem | anthem_link | area_blank1_acre | area_blank1_dunam | area_blank1_ha | area_blank1_km2 | area_blank1_sq_mi | area_blank1_title | area_blank2_acre | area_blank2_dunam | area_blank2_ha | area_blank2_km2 | area_blank2_sq_mi | area_blank2_title | area_code | area_code_type | area_codes | area_footnotes | area_land_acre | area_land_dunam | area_land_ha | area_land_km2 | area_land_sq_mi | area_metro_acre | area_metro_dunam | area_metro_footnotes | area_metro_ha | area_metro_km2 | area_metro_sq_mi | area_note | area_rank | area_rural_acre | area_rural_dunam | area_rural_footnotes | area_rural_ha | area_rural_km2 | area_rural_sq_mi | area_total_acre | area_total_dunam | area_total_ha | area_total_km2 | area_total_sq_mi | area_urban_acre | area_urban_dunam | area_urban_footnotes | area_urban_ha | area_urban_km2 | area_urban_sq_mi | area_water_acre | area_water_dunam | area_water_ha | area_water_km2 | area_water_percent | area_water_sq_mi | blank_emblem_alt | blank_emblem_link | blank_emblem_size | blank_emblem_type | blank_info | blank_info_sec1 | blank_info_sec2 | blank_name | blank_name_sec1 | blank_name_sec2 | blank1_info | blank1_info_sec1 | blank1_info_sec2 | blank1_name | blank1_name_sec1 | blank1_name_sec2 | blank2_info | blank2_info_sec1 | blank2_info_sec2 | blank2_name | blank2_name_sec1 | blank2_name_sec2 | blank3_info | blank3_info_sec1 | blank3_info_sec2 | blank3_name | blank3_name_sec1 | blank3_name_sec2 | blank4_info | blank4_info_sec1 | blank4_info_sec2 | blank4_name | blank4_name_sec1 | blank4_name_sec2 | blank5_info | blank5_info_sec1 | blank5_info_sec2 | blank5_name | blank5_name_sec1 | blank5_name_sec2 | blank6_info | blank6_info_sec1 | blank6_info_sec2 | blank6_name | blank6_name_sec1 | blank6_name_sec2 | blank7_info | blank7_info_sec1 | blank7_info_sec2 | blank7_name | blank7_name_sec1 | blank7_name_sec2 | caption | code1_info | code1_name | code2_info | code2_name | coor_pinpoint | coor_type | coordinates | coordinates_footnotes | demographics_type1 | demographics_type2 | demographics1_footnotes | demographics1_info1 | demographics1_info10 | demographics1_info2 | demographics1_info3 | demographics1_info4 | demographics1_info5 | demographics1_info6 | demographics1_info7 | demographics1_info8 | demographics1_info9 | demographics1_title1 | demographics1_title10 | demographics1_title2 | demographics1_title3 | demographics1_title4 | demographics1_title5 | demographics1_title6 | demographics1_title7 | demographics1_title8 | demographics1_title9 | demographics2_footnotes | demographics2_info1 | demographics2_info10 | demographics2_info2 | demographics2_info3 | demographics2_info4 | demographics2_info5 | demographics2_info6 | demographics2_info7 | demographics2_info8 | demographics2_info9 | demographics2_title1 | demographics2_title10 | demographics2_title2 | demographics2_title3 | demographics2_title4 | demographics2_title5 | demographics2_title6 | demographics2_title7 | demographics2_title8 | demographics2_title9 | dimensions_footnotes | dunam_link | elevation_footnotes | elevation_ft | elevation_link | elevation_m | elevation_max_footnotes | elevation_max_ft | elevation_max_m | elevation_max_point | elevation_max_rank | elevation_min_footnotes | elevation_min_ft | elevation_min_m | elevation_min_point | elevation_min_rank | elevation_point | embed | established_date | established_date1 | established_date2 | established_date3 | established_date4 | established_date5 | established_date6 | established_date7 | established_title | established_title1 | established_title2 | established_title3 | established_title4 | established_title5 | established_title6 | established_title7 | etymology | extinct_date | extinct_title | flag_alt | flag_border | flag_link | flag_size | footnotes | founder | geocode | governing_body | government_footnotes | government_type | government_blank1_title | government_blank1 | government_blank2_title | government_blank2 | government_blank2_title | government_blank3 | government_blank3_title | government_blank3 | government_blank4_title | government_blank4 | government_blank5_title | government_blank5 | government_blank6_title | government_blank6 | grid_name | grid_position | image_alt | image_blank_emblem | image_caption | image_flag | image_map | image_map1 | image_seal | image_shield | image_size | image_skyline | imagesize | iso_code | leader_name | leader_name1 | leader_name2 | leader_name3 | leader_name4 | leader_party | leader_title | leader_title1 | leader_title2 | leader_title3 | leader_title4 | length_km | length_mi | map_alt | map_alt1 | map_caption | map_caption1 | mapsize | mapsize1 | module | motto | motto_link | mottoes | name | named_for | native_name | native_name_lang | nickname | nickname_link | nicknames | official_name | other_name | p1 | p10 | p11 | p12 | p13 | p14 | p15 | p16 | p17 | p18 | p19 | p2 | p20 | p21 | p22 | p23 | p24 | p25 | p26 | p27 | p28 | p29 | p3 | p30 | p31 | p32 | p33 | p34 | p35 | p36 | p37 | p38 | p39 | p4 | p40 | p41 | p42 | p43 | p44 | p45 | p46 | p47 | p48 | p49 | p5 | p50 | p6 | p7 | p8 | p9 | parts | parts_style | parts_type | pop_est_as_of | pop_est_footnotes | population | population_as_of | population_blank1 | population_blank1_footnotes | population_blank1_title | population_blank2 | population_blank2_footnotes | population_blank2_title | population_demonym | population_demonyms | population_density_blank1_km2 | population_density_blank1_sq_mi | population_density_blank2_km2 | population_density_blank2_sq_mi | population_density_km2 | population_density_metro_km2 | population_density_metro_sq_mi | population_density_rank | population_density_rural_km2 | population_density_rural_sq_mi | population_density_sq_mi | population_density_urban_km2 | population_density_urban_sq_mi | population_est | population_footnotes | population_metro | population_metro_footnotes | population_note | population_rank | population_rural | population_rural_footnotes | population_total | population_urban | population_urban_footnotes | postal_code | postal_code_type | postal2_code | postal2_code_type | pushpin_image | pushpin_label | pushpin_label_position | pushpin_map | pushpin_map_alt | pushpin_map_caption | pushpin_map_caption_notsmall | pushpin_map_narrow | pushpin_mapsize | pushpin_outside | pushpin_overlay | pushpin_relief | registration_plate | registration_plate_type | seal_alt | seal_link | seal_size | seal_type | seat | seat_type | seat1 | seat1_type | seat2 | seat2_type | settlement_type | shield_alt | shield_link | shield_size | short_description | subdivision_name | subdivision_name1 | subdivision_name2 | subdivision_name3 | subdivision_name4 | subdivision_name5 | subdivision_name6 | subdivision_type | subdivision_type1 | subdivision_type2 | subdivision_type3 | subdivision_type4 | subdivision_type5 | subdivision_type6 | timezone | timezone_DST | timezone_link | timezone1 | timezone1_DST | timezone1_location | timezone2 | timezone2_DST | timezone2_location | timezone3 | timezone3_DST | timezone3_location | timezone4 | timezone4_DST | timezone4_location | timezone5 | timezone5_DST | timezone5_location | total_type | translit_lang1 | translit_lang1_info | translit_lang1_info1 | translit_lang1_info2 | translit_lang1_info3 | translit_lang1_info4 | translit_lang1_info5 | translit_lang1_info6 | translit_lang1_type | translit_lang1_type1 | translit_lang1_type2 | translit_lang1_type3 | translit_lang1_type4 | translit_lang1_type5 | translit_lang1_type6 | translit_lang2 | translit_lang2_info | translit_lang2_info1 | translit_lang2_info2 | translit_lang2_info3 | translit_lang2_info4 | translit_lang2_info5 | translit_lang2_info6 | translit_lang2_type | translit_lang2_type1 | translit_lang2_type2 | translit_lang2_type3 | translit_lang2_type4 | translit_lang2_type5 | translit_lang2_type6 | type | unit_pref | utc_offset | utc_offset_DST | utc_offset1 | utc_offset1_DST | utc_offset2 | utc_offset2_DST | utc_offset3 | utc_offset3_DST | utc_offset4 | utc_offset4_DST | utc_offset5 | utc_offset5_DST | website | width_km | width_mi }}<!-- -->{{#invoke:Check for clobbered parameters|check | template = Инфобокс суурин | cat = {{main other|Category:Pages using infobox settlement with conflicting parameters}} | population; population_total | image_size; imagesize | image_alt; alt | image_caption; caption }}<!-- Wikidata -->{{#if:{{{coordinates_wikidata|}}}{{{wikidata|}}} |[[Category:Pages using infobox settlement with the wikidata parameter]] }}{{main other|<!-- Missing country -->{{#if:{{{subdivision_name|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with missing country]]}}<!-- No map -->{{#if:{{{pushpin_map|}}}{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with no map]]}}<!-- Image_map1 without image_map -->{{#if:{{{image_map1|}}}|{{#if:{{{image_map|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with image_map1 but not image_map]]}}}}<!-- No coordinates -->{{#if:{{{coordinates|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with no coordinates]]}}<!-- -->{{#if:{{{type|}}}|{{#ifeq:{{{settlement_type|a}}}|{{{settlement_type|b}}}|[[Category:Pages using infobox settlement with ignored type]]|}}|}}<!-- Ignored type parameter -->{{#if:{{{embed|}}}|[[Category:Pages using infobox settlement with embed]]}} }}</includeonly><noinclude> {{documentation}} <!--Please add this template's categories to the /doc subpage, not here - thanks!--> </noinclude> qsateiuuai7y5lwtoj50sbtegnfnvqr 0 123475 709046 2022-08-20T13:07:32Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "'''Сергей Егорович Чуцкаев''' (1876—1944) — Зөвлөлтийн төрийн болон намын зүтгэлтэн. ЗХУ-ын Бүрэн эрхт төлөөлөгчөөр 1933-1935 онд Монгол улсад сууж байсан. Тэрээр 1876 оны 3-р сарын 18-нд Оросын эзэнт улсын Пермь мужийн Сугат тосгонд төмөр замын албан хаагчийн гэрт тө..." wikitext text/x-wiki '''Сергей Егорович Чуцкаев''' (1876—1944) — Зөвлөлтийн төрийн болон намын зүтгэлтэн. ЗХУ-ын Бүрэн эрхт төлөөлөгчөөр 1933-1935 онд Монгол улсад сууж байсан. Тэрээр 1876 оны 3-р сарын 18-нд Оросын эзэнт улсын Пермь мужийн Сугат тосгонд төмөр замын албан хаагчийн гэрт төрсөн. 1895 онд Екатеринбургийн 9-р гимназийг төгсөөд 1895-1896 онд Казанийн их сургууль, 1896-1897 онд Санкт-Петербургийн их сургууль, 1902-1904 онд Германд Хайдельбергийн их сургуульд тус тус суралцсан боловч тэрээр бүрэн дээд боловсролгүй байжээ. 1896 оноос хувьсгалын үйл хэрэгт оролцож явсан бөгөөд 1903 оны 8-р сард Оросын ажилчны Социал-Демократ намд элссэн байна. Тэрээр 1917 оны Урал дахь хувьсгалт үйл явдалд идэвхтэй оролцсон бөгөөд 1917-1918 онд [[Екатеринбург]] хотын дарга байжээ. 1918 оны 8-р сараас 1921 оны 1-р сар хүртэл тэрээр Москвад амьдарч РСФСР-ын Сангийн комиссарын /Сангийн яамны орлогч сайд/ орлогч байжээ. 1927-1929 онуудад ЗХУ-ын Алс Дорнодын гүйцэтгэх захиргааны дарга. 1929-1933, 1935 онд ЗХУ-ын Төв Гүйцэтгэх хорооны төсвийн комиссын даргаар ажиллаж байжээ. 1933-1935 онд '''ЗХУ-аас БНМАУ-д суугаа Бүрэн эрхт төлөөлөгч'''. Энэ үеэрээ Монголын Ерөнхий сайд П.Гэндэн нарыг огцруулахын эсрэг байсан боловч түүний дараа Бүхэн эрхт төлөөлөгч болсон [[Владимир Таиров|В.Таиров]] П.Гэндэнг огцруулж байжээ. 1935 онд тэрээр ЗХУ-ын Төв Гүйцэтгэх Хорооны Үндэстний Зөвлөлийн Тэргүүлэгчдийн дэргэдэх Ажиллаж буй еврейчүүдийн газар зохион байгуулалтын хороог тэргүүлсэн. 1938 онд “улс төрийн бүдүүлэг алдаа гаргасан” хэмээн намаас хөөгдсөн ч баривчлагдаагүй. 1938 оны 9-р сараас Камышлов, дараа нь [[Свердловск]] хотод ажиллаж, амьдарч байжээ. Тэрээр 1944 оны 3-р сарын 1-нд Свердловск хотод нас баржээ. kawuw88i3y148ehlk25f9fo4mzvdoty 0 123476 709055 2022-08-20T13:41:24Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "{| class="wikitable" !Бүрэн эрхт хугацаа !Бүрэн эрхт төлөөлөгч, Элчин сайд !нас !Тайлбар |- | colspan="4" |'''ЗСБНХОУ''' |- |1922 оны 7-р сарын 7-ноос 1923 оны 7-р сар |[[Николай Любарский|Николай Маркович Любарский]] |1887—1938 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч |- | colspan="4" |'''ЗСБНХУ''' |- |1923.08.01-1925.08.29 |Алекс..." wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" !Бүрэн эрхт хугацаа !Бүрэн эрхт төлөөлөгч, Элчин сайд !нас !Тайлбар |- | colspan="4" |'''ЗСБНХОУ''' |- |1922 оны 7-р сарын 7-ноос 1923 оны 7-р сар |[[Николай Любарский|Николай Маркович Любарский]] |1887—1938 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч |- | colspan="4" |'''ЗСБНХУ''' |- |1923.08.01-1925.08.29 |Алексей Николаевич Васильев |1880—1941 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч |- |1925.08.29-1927.09.14 |Пётр Михайлович Никифоров |1882—1974 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч |- |1927.09.14- 1933.09.02 |Андрей Яковлевич Охтин |1891—1938 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч |- |1933.09.02-1935.02.09 |[[Сергей Чуцкаев|Сергей Егорович Чуцкаев]] |1876—1944 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч |- |1935.02.09- 1937.08.19 |[[Владимир Таиров|Владимир Христофорович Таиров]] |1894—1938 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч |- |1937.08.19-1938.05.03 |Сергей Наумович Миронов |1894—1940 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч |- |1938.05.03-1939.09.19 |Михаил Иосифович Голубчик |1906—1940 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч |- |1939.09.19-1947.10.09 |Иван Алексеевич Иванов |1906—1948 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч (1941.05.09 хүртэл), Хэргийг хамаарагч (1941.05.09-нөөс) |- |1947.10.09-1948.09.27 |[[Николай Важнов|Николай Петрович Важнов]] |1909—1993 |Хэргийг хамаарагч |- |1948 .09.27-1951.11.14 |Юрий Кондратьевич Приходов |1906—1989 |Хэргийг хамаарагч (1950.03.28 хүртэл), Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд (1950 оны 3-р сарын 28-наас) |- |1951.11.14-1953.11.06 |Георгий Иванович Иванников |1908—1959 |Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд |- |1953.11.06-1957.08.31 |Василий Ильич Писарев |1900—1977 |Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд |- |1957.08.31-1960.07.03 |[[Вячеслав Молотов|Вячеслав Михайлович Молотов]] |1890—1986 | |- |1960.07.03- 1962.02.14 |Алексей Иванович Хворостухин |1900—1985 | |- |1962.02.14-1963.11.21 |Константин Викторович Русаков |1909—1993 | |- |1963.11.21-1968.02.15 |Леонид Николаевич Соловьёв |1906—1993 | |- |1968.02.15-1973.07.10 |Семён Николаевич Щетинин |1910—1975 | |- |1973.07.10-1983.02.18 |Александр Иванович Смирнов |1912—1997 | |- |1983.02.18-1985.04.04 |Сергей Павлович Павлов |1929—1995 | |- |1985.04.04-1988.03.25 |Константин Ефимович Фомиченко |1927—2015 | |- |1988.03.25-1991.12.25 |[[Василий Ситников|Василий Иванович Ситников]] |1927—2016 | |- | colspan="4" |'''Российская Федерация''' |- |1991.12.25-1992.01.24 |Василий Иванович Ситников |1927—2016 | |- |1992.01.24-1996.05.31 |[[Сергей Сергеевич Разов]] |1953— | |- |1996.05.31-1999.10.18 |Николай Викторович Павлов |1948— | |- |1999.10.18-2006.03.24 |Олег Михайлович Дерковский |1939—2010 | |- |2006.03.24-2009.09.21 |[[Борис Говорин|Борис Александрович Говорин]] |1947— |Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд |- |2009.09.21-2013.09.23 |Виктор Васильевич Самойленко |1947—2018 |Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд |- |2013.09.23-наас өнөө хүртэл |[[Искандер Азизов|Искандер Кубарович Азизов]] |1956— |Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд |} p01ezspo7u9n97nwoc63ri1jm6xxcrp 709061 709055 2022-08-20T14:00:04Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" !Бүрэн эрхт хугацаа !Бүрэн эрхт төлөөлөгч, Элчин сайд !нас !Тайлбар |- | colspan="4" |'''ЗСБНХОУ''' |- |1922 оны 7-р сарын 7-ноос 1923 оны 7-р сар |[[Николай Любарский|Николай Маркович Любарский]] |1887—1938 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч |- | colspan="4" |'''ЗСБНХУ''' |- |1923.08.01-1925.08.29 |Алексей Николаевич Васильев |1880—1941 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч |- |1925.08.29-1927.09.14 |Пётр Михайлович Никифоров |1882—1974 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч |- |1927.09.14- 1933.09.02 |Андрей Яковлевич Охтин |1891—1938 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч |- |1933.09.02-1935.02.09 |[[Сергей Чуцкаев|Сергей Егорович Чуцкаев]] |1876—1944 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч |- |1935.02.09- 1937.08.19 |[[Владимир Таиров|Владимир Христофорович Таиров]] |1894—1938 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч |- |1937.08.19-1938.05.03 |Сергей Наумович Миронов |1894—1940 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч |- |1938.05.03-1939.09.19 |Михаил Иосифович Голубчик |1906—1940 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч |- |1939.09.19-1947.10.09 |Иван Алексеевич Иванов |1906—1948 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч (1941.05.09 хүртэл), Хэргийг хамаарагч (1941.05.09-нөөс) |- |1947.10.09-1948.09.27 |[[Николай Важнов|Николай Петрович Важнов]] |1909—1993 |Хэргийг хамаарагч |- |1948 .09.27-1951.11.14 |Юрий Кондратьевич Приходов |1906—1989 |Хэргийг хамаарагч (1950.03.28 хүртэл), Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд (1950 оны 3-р сарын 28-наас) |- |1951.11.14-1953.11.06 |Георгий Иванович Иванников |1908—1959 |Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд |- |1953.11.06-1957.08.31 |Василий Ильич Писарев |1900—1977 |Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд |- |1957.08.31-1960.07.03 |[[Вячеслав Молотов|Вячеслав Михайлович Молотов]] |1890—1986 | |- |1960.07.03- 1962.02.14 |Алексей Иванович Хворостухин |1900—1985 | |- |1962.02.14-1963.11.21 |Константин Викторович Русаков |1909—1993 | |- |1963.11.21-1968.02.15 |Леонид Николаевич Соловьёв |1906—1993 | |- |1968.02.15-1973.07.10 |Семён Николаевич Щетинин |1910—1975 | |- |1973.07.10-1983.02.18 |Александр Иванович Смирнов |1912—1997 | |- |1983.02.18-1985.04.04 |Сергей Павлович Павлов |1929—1995 | |- |1985.04.04-1988.03.25 |Константин Ефимович Фомиченко |1927—2015 | |- |1988.03.25-1991.12.25 |[[Василий Ситников|Василий Иванович Ситников]] |1927—2016 | |- | colspan="4" |'''Оросын Холбооны Улс''' |- |1991.12.25-1992.01.24 |Василий Иванович Ситников |1927—2016 | |- |1992.01.24-1996.05.31 |[[Сергей Сергеевич Разов]] |1953— | |- |1996.05.31-1999.10.18 |Николай Викторович Павлов |1948— | |- |1999.10.18-2006.03.24 |Олег Михайлович Дерковский |1939—2010 | |- |2006.03.24-2009.09.21 |[[Борис Говорин|Борис Александрович Говорин]] |1947— |Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд |- |2009.09.21-2013.09.23 |Виктор Васильевич Самойленко |1947—2018 |Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд |- |2013.09.23-наас өнөө хүртэл |[[Искандер Азизов|Искандер Кубарович Азизов]] |1956— |Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд |} j6veuwslmdpx223md5nrgte933a2o9a 709068 709061 2022-08-20T14:28:29Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" !Бүрэн эрхт хугацаа !Бүрэн эрхт төлөөлөгч, Элчин сайд !нас !Тайлбар |- | colspan="4" |'''ЗСБНХОУ''' |- |1922 оны 7-р сарын 7-ноос 1923 оны 7-р сар |[[Николай Любарский|Николай Маркович Любарский]] |1887—1938 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч |- | colspan="4" |'''ЗСБНХУ''' |- |1923.08.01-1925.08.29 |Алексей Николаевич Васильев |1880—1941 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч |- |1925.08.29-1927.09.14 |Пётр Михайлович Никифоров |1882—1974 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч |- |1927.09.14- 1933.09.02 |Андрей Яковлевич Охтин |1891—1938 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч |- |1933.09.02-1935.02.09 |[[Сергей Чуцкаев|Сергей Егорович Чуцкаев]] |1876—1944 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч |- |1935.02.09- 1937.08.19 |[[Владимир Таиров|Владимир Христофорович Таиров]] |1894—1938 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч |- |1937.08.19-1938.05.03 |Сергей Наумович Миронов |1894—1940 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч |- |1938.05.03-1939.09.19 |Михаил Иосифович Голубчик |1906—1940 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч |- |1939.09.19-1947.10.09 |Иван Алексеевич Иванов |1906—1948 |Бүрэн эрхт төлөөлөгч (1941.05.09 хүртэл), Хэргийг хамаарагч (1941.05.09-нөөс) |- |1947.10.09-1948.09.27 |[[Николай Важнов|Николай Петрович Важнов]] |1909—1993 |Хэргийг хамаарагч |- |1948 .09.27-1951.11.14 |Юрий Кондратьевич Приходов |1906—1989 |Хэргийг хамаарагч (1950.03.28 хүртэл), Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд (1950 оны 3-р сарын 28-наас) |- |1951.11.14-1953.11.06 |Георгий Иванович Иванников |1908—1959 |Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд |- |1953.11.06-1957.08.31 |Василий Ильич Писарев |1900—1977 |Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд |- |1957.08.31-1960.07.03 |[[Вячеслав Молотов|Вячеслав Михайлович Молотов]] |1890—1986 | |- |1960.07.03- 1962.02.14 |Алексей Иванович Хворостухин |1900—1985 | |- |1962.02.14-1963.11.21 |Константин Викторович Русаков |1909—1993 | |- |1963.11.21-1968.02.15 |Леонид Николаевич Соловьёв |1906—1993 | |- |1968.02.15-1973.07.10 |Семён Николаевич Щетинин |1910—1975 | |- |1973.07.10-1983.02.18 |[[Александр Смирнов|Александр Иванович Смирнов]] |1912—1997 | |- |1983.02.18-1985.04.04 |Сергей Павлович Павлов |1929—1995 | |- |1985.04.04-1988.03.25 |Константин Ефимович Фомиченко |1927—2015 | |- |1988.03.25-1991.12.25 |[[Василий Ситников|Василий Иванович Ситников]] |1927—2016 | |- | colspan="4" |'''Оросын Холбооны Улс''' |- |1991.12.25-1992.01.24 |Василий Иванович Ситников |1927—2016 | |- |1992.01.24-1996.05.31 |[[Сергей Сергеевич Разов]] |1953— | |- |1996.05.31-1999.10.18 |[[Николай Викторович Павлов]] |1948— | |- |1999.10.18-2006.03.24 |[[Олег Михайлович Дерковский]] |1939—2010 | |- |2006.03.24-2009.09.21 |[[Борис Говорин|Борис Александрович Говорин]] |1947— |Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд |- |2009.09.21-2013.09.23 |Виктор Васильевич Самойленко |1947—2018 |Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд |- |2013.09.23-наас өнөө хүртэл |[[Искандер Азизов|Искандер Кубарович Азизов]] |1956— |Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд |} 6lp5kps79lwch81225e2s6nrmqx6t1e 0 123477 709060 2022-08-20T13:58:25Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "[[Файл:Н.Любарский.png|thumb|Николай Любарский]] '''Николай (Ной) Маркович Любарский''' (1887, Одесса хотод төрсөн-1938 оны 3-р сарын 11-нд Ухтпечлаг буюу ГУЛАГ-д нас барсан) -Оросын хувьсгалын хөдөлгөөнд оролцогч, зөвлөлтийн намын болон төрийн зүтгэлтэн, дипломат. == На..." wikitext text/x-wiki [[Файл:Н.Любарский.png|thumb|Николай Любарский]] '''Николай (Ной) Маркович Любарский''' (1887, Одесса хотод төрсөн-1938 оны 3-р сарын 11-нд Ухтпечлаг буюу ГУЛАГ-д нас барсан) -Оросын хувьсгалын хөдөлгөөнд оролцогч, зөвлөлтийн намын болон төрийн зүтгэлтэн, дипломат. == Намтар == Одесса хотод еврей гэр бүлд төрсөн. 1905 онд тэрээр РСДРП- намд элссэн. Хаант засгийн хавчлагад өртөж 1908-1917 онд Бельги, Итали, Франц, АНУ-д дүрвэн амьдарч байжээ. 1917 онд тэрээр Америкаас Алс Дорнод руу буцаж ирж Владивосток дахь намын ажилд оролцсон (1917-1918). 1918 онд Н.М. Любарскийг дипломат ажилд орж Швейцарь дахь Зөвлөлт Оросын бүрэн эрхт төлөөлөгчийн газрын нарийн бичгийн дарга байгаад дараа нь Гадаад харилцааны Ардын комиссарт ажиллаж байсан. 1919-1920 онуудад Берлинд Баруун Европ дахь Коминтерны нарийн бичгийн газар нууц ажилтнаар ажиллаж байжээ. 1920 онд түүнийг Италийн Социалист нам дахь Коммунист Интернационалын Гүйцэтгэх хорооны тусгай төлөөлөгчөөр илгээв. Италийн Социалист нам хуваагдаж 1921 онд Италийн Коммунист нам байгуулагдсаны дараа түүнийг Коминтернд элсэхээр шийдсэн Чехословакийн Социал демократ намд (зүүний) элчээр илгээжээ. Н.М.Любарский 1922-1923 онд РСФСР-ын Монгол дахь '''анхны''' '''Бүрэн эрхт төлөөлөгчөөр''' ажиллаж байжээ. 1923 онд - Аж ахуйн ажил эрхэлж байгаад "Центр союз" /Хэрэглэгчдийн холбоо/-нд ажилтан байсан. Дараа нь 1929-1936 он хүртэл долоон жил Коминтерний Гүйцэтгэх хорооны дэргэдэх Олон улсын хөдөө аж ахуйн хүрээлэнгийн редакц, хэвлэлийн албыг хариуцан ажилласан. 1937 онд түүнийг баривчилж, Ухта-Печорагийн хөдөлмөрийн лагерьт хорьжээ. 1938 оны 1-р сарын 5-нд түүнийг Архангельск мужийн Дотоод хэргийн газраас буруутгаж ял сонсов. Хувьсгалын эсэргүү үйл ажиллагаанд орсон гэж буруутгагдаж буудах ял авчээ. 1938 оны 3-р сарын 11-нд ялыг гүйцэтгэсэн. Оршуулгын газар - Новая Ухтарка. Эх сурвалж: https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D1%8E%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9,_%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B9_%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 fv2gdlytxswoe665qhh0zg2f4nrj402 0 123478 709064 2022-08-20T14:23:31Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "'''Александр Иванович Смирнов''' (1912 оны 6-р сарын 14-нд Оросын эзэнт улсын Кострома мужийн Бычиха тосгонд төрсөн- 1997 оны 9-р сарын 25-нд Москва хотод нас барсан) -зөвлөлтийн төрийн болон намын зүтгэлтэн, 1961-1973 онуудад Чит мужийн ЗХУ-ын коммунист намын хорооны 1-р..." wikitext text/x-wiki '''Александр Иванович Смирнов''' (1912 оны 6-р сарын 14-нд Оросын эзэнт улсын Кострома мужийн Бычиха тосгонд төрсөн- 1997 оны 9-р сарын 25-нд Москва хотод нас барсан) -зөвлөлтийн төрийн болон намын зүтгэлтэн, 1961-1973 онуудад Чит мужийн ЗХУ-ын коммунист намын хорооны 1-р нарийн бичгийн дарга, 1973-1983 онд ЗХУ-аас БНМАУ-д суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд. == Намтар == 1931 онд нутагтаа Хөдөө аж ахуйн Техникум бөгсөөд 1937 онд ЗХУ-ын Коммунист намд элсэж 1941 онд Горький хотын Хөдөө аж ахуйн дээд сургууль төгссөн байна. 1953 онд ЗХУ-ын КН-ын дэргэдэх Намын Дээд сургууль төгссөн (эчнээ) байна. 1933-1938 онд Горькийн бүс нутгийн газрын хэлтсийн мал аж ахуйн ахлах мэргэжилтэн. 1938-1941 онд Горькийн бүсийн мал аж ахуйн хэлтсийн дарга. 1941-1942 онд Улаан армид. 1943 онд Большевик намын Бүх Холбооны Коммунист Намын Горькийн бүсийн хорооны нарийн бичгийн дарга. 1943-1947 онд Украины Коммунист намын Төв Хорооны аппаратад ажилласан. 1947-1948 онд ЗХУ-ын Ростов мужийн Намын Төв хорооны хорооны аппаратад. 1948-1951 онд Большевикуудын Бүх Холбооны Коммунист Намын Төв Хорооны зааварлагч, Большевикуудын Бүх Холбооны Коммунист Намын Төв Хорооны Намын байгууллагуудыг шалгах секторын эрхлэгч. 1951-1953 онд Большевикуудын Бүх Холбооны Коммунист Намын Төв Хорооны Хөдөө аж ахуйн хэлтсийн даргын туслах. 1953-1955 онд ЗХУ-ын Чита мужийн хорооны хоёрдугаар нарийн бичгийн дарга. 1955-1961 онд Чита мужийн зөвлөлийн Гүйцэтгэх хорооны дарга. 1961-1973 онд ЗХУ-ын Чита мужийн Намын хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга. 1973-1983 онд. -ЗХУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд. 1983 оноос тэтгэвэртээ суусан. 1997 онд нас барсан. ds7jr8fo8cbuiaqju27nfhmidzo2fgh 709067 709064 2022-08-20T14:25:28Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki '''Александр Иванович Смирнов''' (1912 оны 6-р сарын 14-нд Оросын эзэнт улсын Кострома мужийн Бычиха тосгонд төрсөн- 1997 оны 9-р сарын 25-нд Москва хотод нас барсан) -зөвлөлтийн төрийн болон намын зүтгэлтэн, 1961-1973 онуудад Чит мужийн ЗХУ-ын коммунист намын хорооны 1-р нарийн бичгийн дарга, 1973-1983 онд ЗХУ-аас БНМАУ-д суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд. == Намтар == 1931 онд нутагтаа Хөдөө аж ахуйн Техникум бөгсөөд 1937 онд [[ЗХУ-ын Коммунист нам]]<nowiki/>д элсэж 1941 онд [[Горький хот|Горький]] хотын Хөдөө аж ахуйн дээд сургууль төгссөн байна. 1953 онд ЗХУ-ын КН-ын дэргэдэх Намын Дээд сургууль төгссөн (эчнээ) байна. 1933-1938 онд Горькийн бүс нутгийн газрын хэлтсийн мал аж ахуйн ахлах мэргэжилтэн. 1938-1941 онд Горькийн бүсийн мал аж ахуйн хэлтсийн дарга. 1941-1942 онд Улаан армид. 1943 онд Большевик намын Бүх Холбооны Коммунист Намын Горькийн бүсийн хорооны нарийн бичгийн дарга. 1943-1947 онд Украины Коммунист намын Төв Хорооны аппаратад ажилласан. 1947-1948 онд ЗХУ-ын [[Ростов муж|Ростов]] мужийн Намын Төв хорооны хорооны аппаратад. 1948-1951 онд Большевикуудын Бүх Холбооны Коммунист Намын Төв Хорооны зааварлагч, Большевикуудын Бүх Холбооны Коммунист Намын Төв Хорооны Намын байгууллагуудыг шалгах секторын эрхлэгч. 1951-1953 онд Большевикуудын Бүх Холбооны Коммунист Намын Төв Хорооны Хөдөө аж ахуйн хэлтсийн даргын туслах. 1953-1955 онд ЗХУ-ын [[Чита]] мужийн хорооны хоёрдугаар нарийн бичгийн дарга. 1955-1961 онд Чита мужийн зөвлөлийн Гүйцэтгэх хорооны дарга. 1961-1973 онд ЗХУ-ын Чита мужийн Намын хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга. 1973-1983 онд '''ЗХУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сай'''д. 1983 оноос тэтгэвэртээ суусан. 1997 онд нас барсан. bsei18cyetqyf89c2kizz13iudimk4g 0 123479 709070 2022-08-20T14:45:50Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "[[Файл:Boris Govorin.jpg|thumb|Борис Говорин]] '''Борис Александрович Говорин''' (1947 оны 6-р сарын 27-нд ЗХУ-ын Эрхүү хотод төрсөн) -Оросын төрийн зүтгэлтэн. 1994 оноос Эрхүү хотын захирагч, 1997-2005 онд Эрхүү мужийн захирагч, 2006-2009 онд ОХУ-аас Монгол улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэ..." wikitext text/x-wiki [[Файл:Boris Govorin.jpg|thumb|Борис Говорин]] '''Борис Александрович Говорин''' (1947 оны 6-р сарын 27-нд ЗХУ-ын Эрхүү хотод төрсөн) -Оросын төрийн зүтгэлтэн. 1994 оноос Эрхүү хотын захирагч, 1997-2005 онд Эрхүү мужийн захирагч, 2006-2009 онд ОХУ-аас Монгол улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд. == Намтар == Эрхүү хотодтөрсөн. Эх нь оёдолчин байсан, эцэг нь Эх орны дайнд оролцогч 1961 онд нас барсан байна. === Боловсрол === * 1971 онд Эрхүүгийн Политехникийн дээд сургуулийн Эрчим хүчний анги төгссөн. * 1989 онд Намын Дээд сургууль төгссөн. * 1998 онд Эрхүүгийн Их сургуулийн сибирь-америкийн тэнхим дүүргэсэн. '''Ажилласан байдал''' * 1971-1972 онд цэргийн алба хаасан. * 1972 -1983 онд «Иркутскэнерго» ахлах инженер, үйлдвэрийн орлогч захирал зэрэг алба хашсан байна. * 1983 оноос Эрхүү хотын гүйцэтгэх захиргаанд орлогч дарга хүртэл албан тушаал хашсан. * 1990 оноос Эрхүү хотын гүйцэтгэх Захиргааны дарга. * 1992 оноос Эрхүү хотын захиргааны тэргүүн. * 1994 оноос хотын захирагчаар сонгогдсон. * 1995-1996 онд ОХУ-ын Европын Зөвлөл дахь төлөөлөгч. * 1997-2005 онд Эрхүү мужийн дарга. 2003-2004 онд ОХУ-ын Төрийн Зөвлөлийн удирлагын гишүүн. * 1997-2001 онд ОХУ-ын Холбооны Хурлын Холбооны Зөвлөлийн гишүүн. * 2006 оны 4-р сарын 26-наас 2009 оны 9-р сарын 21-ний өдөр хүртэл ОХУ-аас Монгол улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд. 0ttesj4awfclb1pwgihz57qmiku2404 828 123480 709080 2022-08-20T16:18:07Z Enkhsaihan2005 64429 Хуудас үүсгэв: "return { lang = "is", ["1"] = {name="Capital Region",isoname="Höfuðborgarsvæði"}, ["2"] = {name="Southern Peninsula",isoname="Suðurnes"}, ["3"] = {name="Western Region",isoname="Vesturland"}, ["4"] = {name="Westfjords",isoname="Vestfirðir"}, ["5"] = {name="Northwestern Region",isoname="Norðurland vestra"}, ["6"] = {name="Northeastern Region",isoname="Norðurland eystra"}, ["7"] = {name="Eastern Region",isoname="Austurland"}, ["8"] = {nam..." Scribunto text/plain return { lang = "is", ["1"] = {name="Capital Region",isoname="Höfuðborgarsvæði"}, ["2"] = {name="Southern Peninsula",isoname="Suðurnes"}, ["3"] = {name="Western Region",isoname="Vesturland"}, ["4"] = {name="Westfjords",isoname="Vestfirðir"}, ["5"] = {name="Northwestern Region",isoname="Norðurland vestra"}, ["6"] = {name="Northeastern Region",isoname="Norðurland eystra"}, ["7"] = {name="Eastern Region",isoname="Austurland"}, ["8"] = {name="Southern Region",isoname="Suðurland"}, ["AKH"] = {name="Akrahreppur"}, ["AKN"] = {name="Akranes",isoname="Akraneskaupstaður"}, ["AKU"] = {name="Akureyri",isoname="Akureyrarbær"}, ["ARN"] = {name="Árneshreppur"}, ["ASA"] = {name="Ásahreppur"}, ["BLA"] = {name="Bláskógabyggð"}, ["BLO"] = {name="Blönduós",isoname="Blönduósbær"}, ["BOG"] = {name="Borgarbyggð"}, ["BOL"] = {name="Bolungarvík",isoname="Bolungarvíkurkaupstaður"}, ["DAB"] = {name="Dalabyggð"}, ["DAV"] = {name="Dalvíkurbyggð"}, ["EOM"] = {name="Eyja- og Miklaholtshreppur"}, ["EYF"] = {name="Eyjafjarðarsveit"}, ["FJD"] = {name="Fjarðabyggð"}, ["FJL"] = {name="Fjallabyggð"}, ["FLA"] = {name="Flóahreppur"}, ["FLR"] = {name="Fljótsdalshreppur"}, ["GAR"] = {name="Garðabær"}, ["GOG"] = {name="Grímsnes- og Grafningshreppur"}, ["GRN"] = {name="Grindavík",isoname="Grindavíkurbær"}, ["GRU"] = {name="Grundarfjörður",isoname="Grundarfjarðarbær"}, ["GRY"] = {name="Grýtubakkahreppur"}, ["HAF"] = {name="Hafnarfjörður",isoname="Hafnarfjarðarkaupstaður"}, ["HEL"] = {name="Helgafellssveit"}, ["HRG"] = {name="Hörgársveit"}, ["HRU"] = {name="Hrunamannahreppur"}, ["HUT"] = {name="Húnavatnshreppur"}, ["HUV"] = {name="Húnaþing vestra"}, ["HVA"] = {name="Hvalfjarðarsveit"}, ["HVE"] = {name="Hveragerði",isoname="Hveragerðisbær"}, ["ISA"] = {name="Ísafjarðarbær"}, ["KAL"] = {name="Kaldrananeshreppur"}, ["KJO"] = {name="Kjósarhreppur"}, ["KOP"] = {name="Kópavogur",isoname="Kópavogsbær"}, ["LAN"] = {name="Langanesbyggð"}, ["MOS"] = {name="Mosfellsbær"}, ["MUL"] = {name="Múlaþing"}, ["MYR"] = {name="Mýrdalshreppur"}, ["NOR"] = {name="Norðurþing"}, ["RGE"] = {name="Rangárþing eystra"}, ["RGY"] = {name="Rangárþing ytra"}, ["RHH"] = {name="Reykhólahreppur"}, ["RKN"] = {name="Reykjanesbær"}, ["RKV"] = {name="Reykjavík",isoname="Reykjavíkurborg"}, ["SBH"] = {name="Svalbarðshreppur"}, ["SBT"] = {name="Svalbarðsstrandarhreppur"}, ["SDN"] = {name="Suðurnesjabær"}, ["SDV"] = {name="Súðavík",isoname="Súðavíkurhreppur"}, ["SEL"] = {name="Seltjarnarnes",isoname="Seltjarnarnesbær"}, ["SFA"] = {name="Árborg",isoname="Sveitarfélagið Árborg"}, ["SHF"] = {name="Hornafjörður",isoname="Sveitarfélagið Hornafjörður"}, ["SKF"] = {name="Skaftárhreppur"}, ["SKG"] = {name="Skagabyggð"}, ["SKO"] = {name="Skorradalshreppur"}, ["SKU"] = {name="Skútustaðahreppur"}, ["SNF"] = {name="Snæfellsbær"}, ["SOG"] = {name="Skeiða- og Gnúpverjahreppur"}, ["SOL"] = {name="Ölfus",isoname="Sveitarfélagið Ölfus"}, ["SSF"] = {name="Skagafjörður",isoname="Sveitarfélagið Skagafjörður"}, ["SSS"] = {name="Skagaströnd",isoname="Sveitarfélagið Skagaströnd"}, ["STR"] = {name="Strandabyggð"}, ["STY"] = {name="Stykkishólmur",isoname="Stykkishólmsbær"}, ["SVG"] = {name="Vogar",isoname="Sveitarfélagið Vogar"}, ["TAL"] = {name="Tálknafjarðarhreppur"}, ["THG"] = {name="Þingeyjarsveit"}, ["TJO"] = {name="Tjörneshreppur"}, ["VEM"] = {name="Vestmannaeyjar",isoname="Vestmannaeyjabær"}, ["VER"] = {name="Vesturbyggð"}, ["VOP"] = {name="Vopnafjörður",isoname="Vopnafjarðarhreppur"} } mxjx3qt3mh1ypick4gb46nv5kb69nuv 0 123481 709084 2022-08-20T17:26:37Z 103.173.255.162 Хуудас үүсгэв: "{{Жааз Улс |уугуул_нэр = Хожуу Түрэгийн хаант улс |албан_ёсны_нэр = '''Хожуу Түрэг улс''' |богино_нэр = |газрын_зураг = Second Turkic Khaghanate territory.jpg |нийслэл_хот = [[Өтүкэн уул|Өтүкэн]] |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл..." wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = Хожуу Түрэгийн хаант улс |албан_ёсны_нэр = '''Хожуу Түрэг улс''' |богино_нэр = |газрын_зураг = Second Turkic Khaghanate territory.jpg |нийслэл_хот = [[Өтүкэн уул|Өтүкэн]] |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Түрэг хэл|Түрэг]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = |удирдагчийн_цол1 = |удирдагчийн_нэр1 = |удирдагчийн_цол2 = |удирдагчийн_нэр2 = |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 682-744 он |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Түрэг улс байгуулагдав |үйл_явдалын_огноо1 = 682 оны 7 сар |тогтносон_үйл_явдал2 = Хаант улсыг [[Уйгур улс]] устгасан |үйл_явдалын_огноо2 = 745 оны 1 сар }} '''Хожуу Түрэгийн хаант улс''' (682-744/745) бол [[Хөх Түрэгийн хаант улс#Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл|Зүүн Түрэгийн хаант улс]]ын сэргэн мандалт байсан юм. 679 оноос түрэгийн ашидэ ургийн язгууртнууд ээлж дараалан [[Тан улс]]ын босч хоёр ч хаантай болж тэмцэлдсэн ч дотоодын зөрчлөөсөө болж дарагдаж байв. 682 онд [[Сэли хаан]]ы үеийн Тули ханы удмын [[Элтэрэс хаан|Кутлук]] 17 (27) шадрын хамт бослого гаргаж Иньшань уланд хоргодож Тан улстай тэмцэж эхлэв. 683 онд түүнтэй ашидэ ургийн Тоньюкук нэгдэж хүний тоо 5 мянгад хүрч бэсрэг улс байгуулжээ. Кутлук, Тоньюкук хоёр 689 он хүртэл говийн өмнө нутаглаж байгаад 690 онд Монгол оронд нүүж ирээд улс гэрээ тохинуулжээ. Түрэгийн хожуу хаант улс [[Капаган хаан|Капаган Бэгчор (Мочжо) хаан]]ы үед газар нутгаа хамгийн их тэлжээ. Түрэгүүд энэ цагт өрнө зүгт одоогийн [[Тажикистан]]ын нутагт байдаг Төмөр хаалга, дорно зүгт Кадыркан ыйш, умар зүгт [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн]] дунд биеэс өмнө зүгийн [[Цагаан хэрэм]] хүртэлх нутгийг эзлэн суух болжээ. == Нангиадын эсрэг тэмцэл == Тан улс Сеяньтотой нийлж Зүүн Түрэгийн хаант улсыг мөхөөсний дараа түрэг угсаатны ихэнх нь [[Ордос хот|Ордос]]ын орчимд суурьшжээ. Түрэгүүдийн бослогын дараа Сеяньтотой хамт туркуудыг буфер болгон ашиглах Тан улсын төлөвлөгөө бүтэлгүйтэв. Улмаар Тан улс Уйгуртай нэгдэн Сеяньтог устгав. Тан улсын харьяанд яг тавин жил оршсон түрэгүүд 679 оны 11-р сард эхний бослогоо дэгдээж Ашина Нишуфу (泥熟匐 < ne-źuk-bäk < *Nejuk bek)-г хаан өргөмжлөөд Тан улстай тулалджээ. Эхэндээ амжилт олж байсан ч 680 оны 4-р сард Тан улс 3 буман цэргээр анхдугаар бослогыг дарав. 681 оны 1-р сард Ашидэ-вэньфу овог тэргүүт Түрэг дахин босч, Сэли хааны үеэлийн хүү Сячжоугийн түрэг Фунянь (伏念 < biuk-nen < *Begler)-ийг хаанд өргөмжлөв. Тан улс цэрэг илгээсэн ч эхлээд ялагдсан тул эхний бослогыг дарсан Пэй Синцзянийг дахин илгээж 681 оны 11 сар гэхэд бослогыг дарж Фунянь хаан, Вэньфу нарын 54 хүнийг 18-ний өдөр Чананий зээлийн гол гудамжинд цаазалжээ. == Үндэсний тусгаар тогтнолоо сэргээнэ == 682 оны 7-р сард Юньчжуний түрэгийн Шэли-тули овгийн тэргүүн Гудолу үймээн дэгдээж Ланьчжоу ([[Шэньси|Шаньси]], Ланьсянь) тойргийн Ван Дэмаотай байлдаж алаад Иньшань руу гарав. 683 оны 1-р сараас Кутлук Хэйшачэн хотод суух болов. Кутлукийн толгойлсон түрэг босогчид Тан улстай 682-689 оны хооронд 24 удаа их бага хэмжээгээр зэвсэг зөрүүлсэнээс 685 оны Синьчжоу, 686 оны Лянцзин, 687 оны хоёр ч тулалдаанд тус бүр олон тооны цэргээр байлджээ. Үүнээс 687 оны 7-р сард Хуанхуадуй-д Тангийн цэрэг түрэгийг ялсан бол Говийн ард 687.11.17-нд болсон тулалдаанд түрэгүүд Тангийн шилдэг 13 мянган цэргийг хиар цохьжээ. 689-690 оны үед түрэгүүд Огузыг довтолж Монголын төв хэсгийг буцаан эзлэв. Кутлук төрийн голомтоо [[Монгол Улс|Монгол]]д авчирчээ. == Дараагийн түүх == Луу жилийн долоон сард (692.8.18-9.15) Капаган 27 насандаа хаан суув. Тэр өрнө, дорно, умар зүгт [[Түргэш]], Согд, [[Киданчууд|Кидан]], Кумоси, Байырку, Чик, Аз, [[Киргизүүд|Киргиз]]ийн эсрэг удаа дараа цэрэг мордуулж, Тангийн хилийн хэд хэдэн мужийг олонтоо уулгалан довтолжээ. Үүний үр дүнд Түрэгийн хожуу хаант улсын газар нутаг 711-714 оны үед хамгийн их тэлсэн байна. Түрэгийн хожуу хаант улс Капаган Бэгчор хааны (693-716 он) үед дорно зүгт Шар Ус голын эхээс өрнө зүгт Төмөр Хаалга хүртэл, өмнө зүгийн Яшил өгүз, Шантунгийн талаас умар зүгийн Көгмэн уул, Киргиз хүртэлх уудам нутгийг эзэрхийлэн захирч байв. Капаган үхсэний дараа түүний ургийг Билгэ, Күлтегин хоёр хядаж төрийн эрхийг авав. Билгэ хаан суусны дараа Тан улс Түрэгийг мөхөөхийг оролдож, Басмил, Карлук аймгуудтай нийлж хэдэн удаа довтолсон ч түрэгүүд тусгаар тогтнолоо хамгаалжээ. Хоёр тал хүч тэнцсэн тул гэрээ байгуулж 734 оныг хүртэл хоорондоо нэг их дайтсангүй. Энэ үед [[Билгэ хаан]] Кумоси, Кидан, Карлукыг дайлж түшмэг улсаа болгов. Капаган хааныг залгамжилсан Билгэ хааны (716-734 он) үед Түрэгийн хожуу хаант улсад түүх-соёлын асар их үнэ цэнэтэй гэрэлт хөшөөдийг ихээр босгох болов. 732 онд Күлтегин, 734 онд Билгэ хаан үхсэний дараа 739 он хүртэл Түрэгийн төрд элдэв үймээн, самуун дэгдсэнгүй. Гэвч Дэнли хаан авга ахаа алсанаас болж Түрэгийн төр хямарч эхэлсэн ба хямрал, тэмцлийг Уйгур, Басмил, Карлукийн холбоо улам дэвэргэж, түрэгүүдийг довтлох болжээ. 745 онд Түрэгийн сүүлчийн [[Кулунбек Баймэй хаан|Баймэй хаан]]ыг [[уйгурууд]] довтолж хөнөөгөөд төрийг нь мөхөөв. 742 онд нийт 5 мянга орчим өрх айл түрэгүүд зугтаж Тан улсад очиж Шаньси, Ордосоор гол төлөв нутаглаж байгаад аажмаар нэг хэсэг тэндээ уусч, шингэж нөгөө хэсэг нь бослого үймээн дэгдээсэн хэргээр устгагджээ. Маш цөөн хэд нь л Уйгур улсад буцаж нүүж ирж өндөр тэрэгтэн аймгууд дунд шингэжээ. VIII зууны үеийн Түвэдийн нэг сурвалжид Капаган хааны түрэгүүд бүгд зургаан мянган өрхтэй гэж тодорхой бичсэн байдаг. [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] 6046j9l3jj5lfrqesppaqu11gfb5aw1 709085 709084 2022-08-20T18:05:36Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = Хожуу Түрэгийн хаант улс |албан_ёсны_нэр = '''Хожуу Түрэг улс''' |богино_нэр = |газрын_зураг = Second Turkic Khaghanate territory.jpg |нийслэл_хот = [[Өтүкэн уул|Өтүкэн]] |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Түрэг хэл|Түрэг]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = |удирдагчийн_цол1 = |удирдагчийн_нэр1 = |удирдагчийн_цол2 = |удирдагчийн_нэр2 = |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 682-744 он |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Түрэг улс байгуулагдав |үйл_явдалын_огноо1 = 682 оны 7 сар |тогтносон_үйл_явдал2 = Хаант улсыг [[Уйгур улс]] устгасан |үйл_явдалын_огноо2 = 745 оны 1 сар }} '''Хожуу Түрэгийн хаант улс''' (682-744/745) бол [[Хөх Түрэгийн хаант улс#Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл|Зүүн Түрэгийн хаант улс]]ын сэргэн мандалт байсан юм. 679 оноос түрэгийн ашидэ ургийн язгууртнууд ээлж дараалан [[Тан улс]]ын босч хоёр ч хаантай болж тэмцэлдсэн ч дотоодын зөрчлөөсөө болж дарагдаж байв. 682 онд [[Сэли хаан]]ы үеийн Тули ханы удмын [[Элтэрэс хаан|Кутлук]] 17 (27) шадрын хамт бослого гаргаж Иньшань уланд хоргодож Тан улстай тэмцэж эхлэв. 683 онд түүнтэй ашидэ ургийн Тоньюкук нэгдэж хүний тоо 5 мянгад хүрч бэсрэг улс байгуулжээ. Кутлук, Тоньюкук хоёр 689 он хүртэл говийн өмнө нутаглаж байгаад 690 онд Монгол оронд нүүж ирээд улс гэрээ тохинуулжээ. Түрэгийн хожуу хаант улс [[Капаган хаан|Капаган Бэгчор (Мочжо) хаан]]ы үед газар нутгаа хамгийн их тэлжээ. Түрэгүүд энэ цагт өрнө зүгт одоогийн [[Тажикистан]]ын нутагт байдаг Төмөр хаалга, дорно зүгт [[Их Хянган|Хянган]], умар зүгт [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн]] дунд биеэс өмнө зүгийн [[Цагаан хэрэм]] хүртэлх нутгийг эзлэн суух болжээ. == Нангиадын эсрэг тэмцэл == Тан улс Сеяньтотой нийлж Зүүн Түрэгийн хаант улсыг мөхөөсний дараа түрэг угсаатны ихэнх нь [[Ордос хот|Ордос]]ын орчимд суурьшжээ. Түрэгүүдийн бослогын дараа Сеяньтотой хамт туркуудыг буфер болгон ашиглах Тан улсын төлөвлөгөө бүтэлгүйтэв. Улмаар Тан улс Уйгуртай нэгдэн Сеяньтог устгав. Тан улсын харьяанд яг тавин жил оршсон түрэгүүд 679 оны 11-р сард эхний бослогоо дэгдээж Ашина Нишуфу (泥熟匐 < ne-źuk-bäk < *Nejuk bek)-г хаан өргөмжлөөд Тан улстай тулалджээ. Эхэндээ амжилт олж байсан ч 680 оны 4-р сард Тан улс 3 буман цэргээр анхдугаар бослогыг дарав. 681 оны 1-р сард Ашидэ-вэньфу овог тэргүүт Түрэг дахин босч, Сэли хааны үеэлийн хүү Сячжоугийн түрэг Фунянь (伏念 < biuk-nen < *Begler)-ийг хаанд өргөмжлөв. Тан улс цэрэг илгээсэн ч эхлээд ялагдсан тул эхний бослогыг дарсан Пэй Синцзянийг дахин илгээж 681 оны 11 сар гэхэд бослогыг дарж Фунянь хаан, Вэньфу нарын 54 хүнийг 18-ний өдөр Чананий зээлийн гол гудамжинд цаазалжээ. == Үндэсний тусгаар тогтнолоо сэргээнэ == 682 оны 7-р сард Юньчжуний түрэгийн Шэли-тули овгийн тэргүүн Гудолу үймээн дэгдээж Ланьчжоу ([[Шэньси|Шаньси]], Ланьсянь) тойргийн Ван Дэмаотай байлдаж алаад Иньшань руу гарав. 683 оны 1-р сараас Кутлук Хэйшачэн хотод суух болов. Кутлукийн толгойлсон түрэг босогчид Тан улстай 682-689 оны хооронд 24 удаа их бага хэмжээгээр зэвсэг зөрүүлсэнээс 685 оны Синьчжоу, 686 оны Лянцзин, 687 оны хоёр ч тулалдаанд тус бүр олон тооны цэргээр байлджээ. Үүнээс 687 оны 7-р сард Хуанхуадуй-д Тангийн цэрэг түрэгийг ялсан бол Говийн ард 687.11.17-нд болсон тулалдаанд түрэгүүд Тангийн шилдэг 13 мянган цэргийг хиар цохьжээ. 689-690 оны үед түрэгүүд Огузыг довтолж Монголын төв хэсгийг буцаан эзлэв. Кутлук төрийн голомтоо [[Монгол Улс|Монгол]]д авчирчээ. == Дараагийн түүх == Луу жилийн долоон сард (692.8.18-9.15) Капаган 27 насандаа хаан суув. Тэр өрнө, дорно, умар зүгт [[Түргэш]], Согд, [[Киданчууд|Кидан]], Кумоси, Байырку, Чик, Аз, [[Киргизүүд|Киргиз]]ийн эсрэг удаа дараа цэрэг мордуулж, Тангийн хилийн хэд хэдэн мужийг олонтоо уулгалан довтолжээ. Үүний үр дүнд Түрэгийн хожуу хаант улсын газар нутаг 711-714 оны үед хамгийн их тэлсэн байна. Түрэгийн хожуу хаант улс Капаган Бэгчор хааны (693-716 он) үед дорно зүгт Шар Ус голын эхээс өрнө зүгт Төмөр Хаалга хүртэл, өмнө зүгийн Яшил өгүз, Шантунгийн талаас умар зүгийн Көгмэн уул, Киргиз хүртэлх уудам нутгийг эзэрхийлэн захирч байв. Капаган үхсэний дараа түүний ургийг Билгэ, Күлтегин хоёр хядаж төрийн эрхийг авав. Билгэ хаан суусны дараа Тан улс Түрэгийг мөхөөхийг оролдож, Басмил, Карлук аймгуудтай нийлж хэдэн удаа довтолсон ч түрэгүүд тусгаар тогтнолоо хамгаалжээ. Хоёр тал хүч тэнцсэн тул гэрээ байгуулж 734 оныг хүртэл хоорондоо нэг их дайтсангүй. Энэ үед [[Билгэ хаан]] Кумоси, Кидан, Карлукыг дайлж түшмэг улсаа болгов. Капаган хааныг залгамжилсан Билгэ хааны (716-734 он) үед Түрэгийн хожуу хаант улсад түүх-соёлын асар их үнэ цэнэтэй гэрэлт хөшөөдийг ихээр босгох болов. 732 онд Күлтегин, 734 онд Билгэ хаан үхсэний дараа 739 он хүртэл Түрэгийн төрд элдэв үймээн, самуун дэгдсэнгүй. Гэвч Дэнли хаан авга ахаа алсанаас болж Түрэгийн төр хямарч эхэлсэн ба хямрал, тэмцлийг Уйгур, Басмил, Карлукийн холбоо улам дэвэргэж, түрэгүүдийг довтлох болжээ. 745 онд Түрэгийн сүүлчийн [[Кулунбек Баймэй хаан|Баймэй хаан]]ыг [[уйгурууд]] довтолж хөнөөгөөд төрийг нь мөхөөв. 742 онд нийт 5 мянга орчим өрх айл түрэгүүд зугтаж Тан улсад очиж Шаньси, Ордосоор гол төлөв нутаглаж байгаад аажмаар нэг хэсэг тэндээ уусч, шингэж нөгөө хэсэг нь бослого үймээн дэгдээсэн хэргээр устгагджээ. Маш цөөн хэд нь л Уйгур улсад буцаж нүүж ирж өндөр тэрэгтэн аймгууд дунд шингэжээ. VIII зууны үеийн Түвэдийн нэг сурвалжид Капаган хааны түрэгүүд бүгд зургаан мянган өрхтэй гэж тодорхой бичсэн байдаг. [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] 6twax8p0s3xkucq4bl4u0vmory2scym 709088 709085 2022-08-20T20:03:03Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = 𐱅𐰇𐰼𐰰:𐰃𐰠<br><small>Türük el</small> |албан_ёсны_нэр = '''Түрэг улс''' |богино_нэр = |газрын_зураг = Second Turkic Khaghanate territory.jpg |нийслэл_хот = [[Өтүкэн уул|Өтүкэн]] |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Түрэг хэл|Түрэг]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = |удирдагчийн_цол1 = |удирдагчийн_нэр1 = |удирдагчийн_цол2 = |удирдагчийн_нэр2 = |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 682-744 он |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Түрэг улс байгуулагдав |үйл_явдалын_огноо1 = 682 оны 7 сар |тогтносон_үйл_явдал2 = Хаант улсыг [[Уйгур улс]] устгасан |үйл_явдалын_огноо2 = 745 оны 1 сар }} '''Хожуу Түрэгийн хаант улс''' (682-744/745) бол [[Хөх Түрэгийн хаант улс#Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл|Зүүн Түрэгийн хаант улс]]ын сэргэн мандалт байсан юм. 679 оноос түрэгийн ашидэ ургийн язгууртнууд ээлж дараалан [[Тан улс]]ын босч хоёр ч хаантай болж тэмцэлдсэн ч дотоодын зөрчлөөсөө болж дарагдаж байв. 682 онд [[Сэли хаан]]ы үеийн Тули ханы удмын [[Элтэрэс хаан|Кутлук]] 17 (27) шадрын хамт бослого гаргаж Иньшань уланд хоргодож Тан улстай тэмцэж эхлэв. 683 онд түүнтэй ашидэ ургийн Тоньюкук нэгдэж хүний тоо 5 мянгад хүрч бэсрэг улс байгуулжээ. Кутлук, Тоньюкук хоёр 689 он хүртэл говийн өмнө нутаглаж байгаад 690 онд Монгол оронд нүүж ирээд улс гэрээ тохинуулжээ. Түрэгийн хожуу хаант улс [[Капаган хаан|Капаган Бэгчор (Мочжо) хаан]]ы үед газар нутгаа хамгийн их тэлжээ. Түрэгүүд энэ цагт өрнө зүгт одоогийн [[Тажикистан]]ын нутагт байдаг Төмөр хаалга, дорно зүгт [[Их Хянган|Хянган]], умар зүгт [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн]] дунд биеэс өмнө зүгийн [[Цагаан хэрэм]] хүртэлх нутгийг эзлэн суух болжээ. == Нангиадын эсрэг тэмцэл == Тан улс Сеяньтотой нийлж Зүүн Түрэгийн хаант улсыг мөхөөсний дараа түрэг угсаатны ихэнх нь [[Ордос хот|Ордос]]ын орчимд суурьшжээ. Түрэгүүдийн бослогын дараа Сеяньтотой хамт туркуудыг буфер болгон ашиглах Тан улсын төлөвлөгөө бүтэлгүйтэв. Улмаар Тан улс Уйгуртай нэгдэн Сеяньтог устгав. Тан улсын харьяанд яг тавин жил оршсон түрэгүүд 679 оны 11-р сард эхний бослогоо дэгдээж Ашина Нишуфу (泥熟匐 < ne-źuk-bäk < *Nejuk bek)-г хаан өргөмжлөөд Тан улстай тулалджээ. Эхэндээ амжилт олж байсан ч 680 оны 4-р сард Тан улс 3 буман цэргээр анхдугаар бослогыг дарав. 681 оны 1-р сард Ашидэ-вэньфу овог тэргүүт Түрэг дахин босч, Сэли хааны үеэлийн хүү Сячжоугийн түрэг Фунянь (伏念 < biuk-nen < *Begler)-ийг хаанд өргөмжлөв. Тан улс цэрэг илгээсэн ч эхлээд ялагдсан тул эхний бослогыг дарсан Пэй Синцзянийг дахин илгээж 681 оны 11 сар гэхэд бослогыг дарж Фунянь хаан, Вэньфу нарын 54 хүнийг 18-ний өдөр Чананий зээлийн гол гудамжинд цаазалжээ. == Үндэсний тусгаар тогтнолоо сэргээнэ == 682 оны 7-р сард Юньчжуний түрэгийн Шэли-тули овгийн тэргүүн Гудолу үймээн дэгдээж Ланьчжоу ([[Шэньси|Шаньси]], Ланьсянь) тойргийн Ван Дэмаотай байлдаж алаад Иньшань руу гарав. 683 оны 1-р сараас Кутлук Хэйшачэн хотод суух болов. Кутлукийн толгойлсон түрэг босогчид Тан улстай 682-689 оны хооронд 24 удаа их бага хэмжээгээр зэвсэг зөрүүлсэнээс 685 оны Синьчжоу, 686 оны Лянцзин, 687 оны хоёр ч тулалдаанд тус бүр олон тооны цэргээр байлджээ. Үүнээс 687 оны 7-р сард Хуанхуадуй-д Тангийн цэрэг түрэгийг ялсан бол Говийн ард 687.11.17-нд болсон тулалдаанд түрэгүүд Тангийн шилдэг 13 мянган цэргийг хиар цохьжээ. 689-690 оны үед түрэгүүд Огузыг довтолж Монголын төв хэсгийг буцаан эзлэв. Кутлук төрийн голомтоо [[Монгол Улс|Монгол]]д авчирчээ. == Дараагийн түүх == Луу жилийн долоон сард (692.8.18-9.15) Капаган 27 насандаа хаан суув. Тэр өрнө, дорно, умар зүгт [[Түргэш]], Согд, [[Киданчууд|Кидан]], Кумоси, Байырку, Чик, Аз, [[Киргизүүд|Киргиз]]ийн эсрэг удаа дараа цэрэг мордуулж, Тангийн хилийн хэд хэдэн мужийг олонтоо уулгалан довтолжээ. Үүний үр дүнд Түрэгийн хожуу хаант улсын газар нутаг 711-714 оны үед хамгийн их тэлсэн байна. Түрэгийн хожуу хаант улс Капаган Бэгчор хааны (693-716 он) үед дорно зүгт Шар Ус голын эхээс өрнө зүгт Төмөр Хаалга хүртэл, өмнө зүгийн Яшил өгүз, Шантунгийн талаас умар зүгийн Көгмэн уул, Киргиз хүртэлх уудам нутгийг эзэрхийлэн захирч байв. Капаган үхсэний дараа түүний ургийг Билгэ, Күлтегин хоёр хядаж төрийн эрхийг авав. Билгэ хаан суусны дараа Тан улс Түрэгийг мөхөөхийг оролдож, Басмил, Карлук аймгуудтай нийлж хэдэн удаа довтолсон ч түрэгүүд тусгаар тогтнолоо хамгаалжээ. Хоёр тал хүч тэнцсэн тул гэрээ байгуулж 734 оныг хүртэл хоорондоо нэг их дайтсангүй. Энэ үед [[Билгэ хаан]] Кумоси, Кидан, Карлукыг дайлж түшмэг улсаа болгов. Капаган хааныг залгамжилсан Билгэ хааны (716-734 он) үед Түрэгийн хожуу хаант улсад түүх-соёлын асар их үнэ цэнэтэй гэрэлт хөшөөдийг ихээр босгох болов. 732 онд Күлтегин, 734 онд Билгэ хаан үхсэний дараа 739 он хүртэл Түрэгийн төрд элдэв үймээн, самуун дэгдсэнгүй. Гэвч Дэнли хаан авга ахаа алсанаас болж Түрэгийн төр хямарч эхэлсэн ба хямрал, тэмцлийг Уйгур, Басмил, Карлукийн холбоо улам дэвэргэж, түрэгүүдийг довтлох болжээ. 745 онд Түрэгийн сүүлчийн [[Кулунбек Баймэй хаан|Баймэй хаан]]ыг [[уйгурууд]] довтолж хөнөөгөөд төрийг нь мөхөөв. 742 онд нийт 5 мянга орчим өрх айл түрэгүүд зугтаж Тан улсад очиж Шаньси, Ордосоор гол төлөв нутаглаж байгаад аажмаар нэг хэсэг тэндээ уусч, шингэж нөгөө хэсэг нь бослого үймээн дэгдээсэн хэргээр устгагджээ. Маш цөөн хэд нь л Уйгур улсад буцаж нүүж ирж өндөр тэрэгтэн аймгууд дунд шингэжээ. VIII зууны үеийн Түвэдийн нэг сурвалжид Капаган хааны түрэгүүд бүгд зургаан мянган өрхтэй гэж тодорхой бичсэн байдаг. [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] 2niraaj4w7f5tk2hxpvxvhob6z446w4 709090 709088 2022-08-21T02:08:20Z 103.173.255.162 /* Дараагийн түүх */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = 𐱅𐰇𐰼𐰰:𐰃𐰠<br><small>Türük el</small> |албан_ёсны_нэр = '''Түрэг улс''' |богино_нэр = |газрын_зураг = Second Turkic Khaghanate territory.jpg |нийслэл_хот = [[Өтүкэн уул|Өтүкэн]] |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Түрэг хэл|Түрэг]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = |удирдагчийн_цол1 = |удирдагчийн_нэр1 = |удирдагчийн_цол2 = |удирдагчийн_нэр2 = |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 682-744 он |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Түрэг улс байгуулагдав |үйл_явдалын_огноо1 = 682 оны 7 сар |тогтносон_үйл_явдал2 = Хаант улсыг [[Уйгур улс]] устгасан |үйл_явдалын_огноо2 = 745 оны 1 сар }} '''Хожуу Түрэгийн хаант улс''' (682-744/745) бол [[Хөх Түрэгийн хаант улс#Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл|Зүүн Түрэгийн хаант улс]]ын сэргэн мандалт байсан юм. 679 оноос түрэгийн ашидэ ургийн язгууртнууд ээлж дараалан [[Тан улс]]ын босч хоёр ч хаантай болж тэмцэлдсэн ч дотоодын зөрчлөөсөө болж дарагдаж байв. 682 онд [[Сэли хаан]]ы үеийн Тули ханы удмын [[Элтэрэс хаан|Кутлук]] 17 (27) шадрын хамт бослого гаргаж Иньшань уланд хоргодож Тан улстай тэмцэж эхлэв. 683 онд түүнтэй ашидэ ургийн Тоньюкук нэгдэж хүний тоо 5 мянгад хүрч бэсрэг улс байгуулжээ. Кутлук, Тоньюкук хоёр 689 он хүртэл говийн өмнө нутаглаж байгаад 690 онд Монгол оронд нүүж ирээд улс гэрээ тохинуулжээ. Түрэгийн хожуу хаант улс [[Капаган хаан|Капаган Бэгчор (Мочжо) хаан]]ы үед газар нутгаа хамгийн их тэлжээ. Түрэгүүд энэ цагт өрнө зүгт одоогийн [[Тажикистан]]ын нутагт байдаг Төмөр хаалга, дорно зүгт [[Их Хянган|Хянган]], умар зүгт [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн]] дунд биеэс өмнө зүгийн [[Цагаан хэрэм]] хүртэлх нутгийг эзлэн суух болжээ. == Нангиадын эсрэг тэмцэл == Тан улс Сеяньтотой нийлж Зүүн Түрэгийн хаант улсыг мөхөөсний дараа түрэг угсаатны ихэнх нь [[Ордос хот|Ордос]]ын орчимд суурьшжээ. Түрэгүүдийн бослогын дараа Сеяньтотой хамт туркуудыг буфер болгон ашиглах Тан улсын төлөвлөгөө бүтэлгүйтэв. Улмаар Тан улс Уйгуртай нэгдэн Сеяньтог устгав. Тан улсын харьяанд яг тавин жил оршсон түрэгүүд 679 оны 11-р сард эхний бослогоо дэгдээж Ашина Нишуфу (泥熟匐 < ne-źuk-bäk < *Nejuk bek)-г хаан өргөмжлөөд Тан улстай тулалджээ. Эхэндээ амжилт олж байсан ч 680 оны 4-р сард Тан улс 3 буман цэргээр анхдугаар бослогыг дарав. 681 оны 1-р сард Ашидэ-вэньфу овог тэргүүт Түрэг дахин босч, Сэли хааны үеэлийн хүү Сячжоугийн түрэг Фунянь (伏念 < biuk-nen < *Begler)-ийг хаанд өргөмжлөв. Тан улс цэрэг илгээсэн ч эхлээд ялагдсан тул эхний бослогыг дарсан Пэй Синцзянийг дахин илгээж 681 оны 11 сар гэхэд бослогыг дарж Фунянь хаан, Вэньфу нарын 54 хүнийг 18-ний өдөр Чананий зээлийн гол гудамжинд цаазалжээ. == Үндэсний тусгаар тогтнолоо сэргээнэ == 682 оны 7-р сард Юньчжуний түрэгийн Шэли-тули овгийн тэргүүн Гудолу үймээн дэгдээж Ланьчжоу ([[Шэньси|Шаньси]], Ланьсянь) тойргийн Ван Дэмаотай байлдаж алаад Иньшань руу гарав. 683 оны 1-р сараас Кутлук Хэйшачэн хотод суух болов. Кутлукийн толгойлсон түрэг босогчид Тан улстай 682-689 оны хооронд 24 удаа их бага хэмжээгээр зэвсэг зөрүүлсэнээс 685 оны Синьчжоу, 686 оны Лянцзин, 687 оны хоёр ч тулалдаанд тус бүр олон тооны цэргээр байлджээ. Үүнээс 687 оны 7-р сард Хуанхуадуй-д Тангийн цэрэг түрэгийг ялсан бол Говийн ард 687.11.17-нд болсон тулалдаанд түрэгүүд Тангийн шилдэг 13 мянган цэргийг хиар цохьжээ. 689-690 оны үед түрэгүүд Огузыг довтолж Монголын төв хэсгийг буцаан эзлэв. Кутлук төрийн голомтоо [[Монгол Улс|Монгол]]д авчирчээ. == Дараагийн түүх == Луу жилийн долоон сард (692.8.18-9.15) Капаган 27 насандаа хаан суув. Тэр өрнө, дорно, умар зүгт [[Түргэш]], [[Согд]], [[Киданчууд|Кидан]], Кумоси, Байырку, Чик, Аз, [[Киргизүүд|Киргиз]]ийн эсрэг удаа дараа цэрэг мордуулж, Тангийн хилийн хэд хэдэн мужийг олонтоо уулгалан довтолжээ. Үүний үр дүнд Түрэгийн хожуу хаант улсын газар нутаг 711-714 оны үед хамгийн их тэлсэн байна. Түрэгийн хожуу хаант улс Капаган Бэгчор хааны (693-716 он) үед дорно зүгт Шар Ус голын эхээс өрнө зүгт Төмөр Хаалга хүртэл, өмнө зүгийн Яшил өгүз, Шантунгийн талаас умар зүгийн Көгмэн уул, Киргиз хүртэлх уудам нутгийг эзэрхийлэн захирч байв. Капаган үхсэний дараа түүний ургийг Билгэ, Күлтегин хоёр хядаж төрийн эрхийг авав. Билгэ хаан суусны дараа Тан улс Түрэгийг мөхөөхийг оролдож, Басмил, [[Харлуг|Карлук]] аймгуудтай нийлж хэдэн удаа довтолсон ч түрэгүүд тусгаар тогтнолоо хамгаалжээ. Хоёр тал хүч тэнцсэн тул гэрээ байгуулж 734 оныг хүртэл хоорондоо нэг их дайтсангүй. Энэ үед [[Билгэ хаан]] Кумоси, Кидан, Карлукыг дайлж түшмэг улсаа болгов. Капаган хааныг залгамжилсан [[Билгэ хааны тахилын онгон|Билгэ хааны (716-734 он) үед Түрэгийн хожуу хаант улсад түүх-соёлын асар их үнэ цэнэтэй гэрэлт хөшөөдийг ихээр босгох болов]]. 732 онд Күлтегин, 734 онд Билгэ хаан үхсэний дараа 739 он хүртэл Түрэгийн төрд элдэв үймээн, самуун дэгдсэнгүй. Гэвч Дэнли хаан авга ахаа алсанаас болж Түрэгийн төр хямарч эхэлсэн ба хямрал, тэмцлийг Уйгур, Басмил, Карлукийн холбоо улам дэвэргэж, түрэгүүдийг довтлох болжээ. 745 онд Түрэгийн сүүлчийн [[Кулунбек Баймэй хаан|Баймэй хаан]]ыг [[уйгурууд]] довтолж хөнөөгөөд төрийг нь мөхөөв. 742 онд нийт 5 мянга орчим өрх айл түрэгүүд зугтаж Тан улсад очиж Шаньси, Ордосоор гол төлөв нутаглаж байгаад аажмаар нэг хэсэг тэндээ уусч, шингэж нөгөө хэсэг нь бослого үймээн дэгдээсэн хэргээр устгагджээ. Маш цөөн хэд нь л Уйгур улсад буцаж нүүж ирж өндөр тэрэгтэн аймгууд дунд шингэжээ. VIII зууны үеийн Түвэдийн нэг сурвалжид Капаган хааны түрэгүүд бүгд зургаан мянган өрхтэй гэж тодорхой бичсэн байдаг. [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] taaow4852djsat03n61rcuk83qu6xr4 2 123482 709089 2022-08-20T23:16:18Z NovoAngelDust 78509 Хуудас үүсгэв: "{{Babel|es|en-2|pt-1}} = Дараагийн төслүүд = *[[Титаник (1997 оны кино)]]" wikitext text/x-wiki {{Babel|es|en-2|pt-1}} = Дараагийн төслүүд = *[[Титаник (1997 оны кино)]] 5jfxvlgjgn6slltbfg019hf7p50udba 0 123483 709109 2022-08-21T05:44:41Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "'''Вячеслав Викторович Володин''' (1964 оны 2-р сарын 4-нд ЗХУ-ын Саратов мужийн Алексеевка тосгонд төрсөн) -оросын улс төрийн зүтгэлтэн. 2016 оноос хойш [[ОХУ-ын Холбооны Хурлын Төрийн Думын дарга]], ОХУ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн гишүүн. ОХУ-ын Гавьяат хуульч (2009). Файл..." wikitext text/x-wiki '''Вячеслав Викторович Володин''' (1964 оны 2-р сарын 4-нд ЗХУ-ын Саратов мужийн Алексеевка тосгонд төрсөн) -оросын улс төрийн зүтгэлтэн. 2016 оноос хойш [[ОХУ-ын Холбооны Хурлын Төрийн Думын дарга]], ОХУ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн гишүүн. ОХУ-ын Гавьяат хуульч (2009). [[Файл:Vyacheslav Volodin (2016-10-05) 03.jpg|thumb|309x309px|Вячеслав Володин]] ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын нэгдүгээр орлогч дарга (2011 оны 12-р сарын 27 - 2016 оны 10-р сарын 5). ОХУ-ын Засгийн газрын Тамгын газрын дарга - ОХУ-ын Засгийн газрын орлогч дарга (2010-2011). Техникийн шинжлэх ухааны доктор (1989), Хууль зүйн ухааны доктор (1996). 2014 оноос хойш 40 орчим улс (АНУ, Канад, ЕХ, Япон, Австрали зэрэг) түүний эсрэг хориг арга хэмжээ авчээ. 8nxsxe6cbjq62rqrpsg7a5zilxzs3wm 0 123484 709110 2022-08-21T06:22:02Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "== Дэлхийн хоёрдугаар дайнаас хойш Японд халдалагад өртсөн тохиолдлууд == {| class="wikitable" !Он, сар !Болсон явдал |- |1960 оны 6-р сар |Ерөнхий сайд Киси Нобусукэ-г өөрийн Кантэй өргөөнийхөн дэргэд баруун үзэлтэн хутгалж хүнд шархадсан. |- |1960 оны 10-р сар. |Японы Социал..." wikitext text/x-wiki == Дэлхийн хоёрдугаар дайнаас хойш Японд халдалагад өртсөн тохиолдлууд == {| class="wikitable" !Он, сар !Болсон явдал |- |1960 оны 6-р сар |Ерөнхий сайд Киси Нобусукэ-г өөрийн Кантэй өргөөнийхөн дэргэд баруун үзэлтэн хутгалж хүнд шархадсан. |- |1960 оны 10-р сар. |Японы Социалист намын дарга Асанума Инэжиро-г баруун жигүүрийн үндсэрхэг үзэлтэн үг хэлж байхад нь сэлэмээр алсан. |- |1963 оны 7-р сар. |Баруун жигүүрийн бүлэглэл Барилгын яамны сайд Коно Ичирогийн байшинг шатаажээ. |- |1964 оны 3-р сар. |АНУ-ын Элчин сайд Эдвин Райшауэр руу Япон залуус хутгатай халдлага үйлдэж түүнийг хүнд шархадуулжээ. |- |1975 оны 6-р сар. |Ерөнхий сайд Мики Такеог Ерөнхий сайд асан Сато Эйсакуг оршуулах ёслол эхлэхийг хүлээж байхад нь баруун жигүүрийн бүлгийн гишүүн нүүр рүү нь цохисон байна. |- |1990 оны 1-р сар. |Нагасаки хотын захирагч Мотошима Хитоши баруун жигүүрийн бүлэглэлийн гишүүнд буудуулж хүнд шархаджээ. |- |1990 оны 2-р сар. |Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүн Хамада Коичи руу зохион байгуулалттай гэмт хэргийн бүлэглэлийн гишүүн төмөр барин дайрсан. |- |1990 оны 10-р сар. |Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүн Нива Хёосукэ Нагоя дахь Морияма өөрийгөө хамгаалах хүчний баазад болсон ёслолын ажиллагааны үеэр хутгалуулж, 12 хоногийн дараа нас баржээ. |- |1992 оны 3-р сар. |Либерал ардчилсан намын дэд ерөнхийлөгч Канемару Шин үг хэлж байхдаа шархаджээ. Сумнууд индэр лүү туссан боловч Канемару гэмтээгүй байна. |- |1995 оны 3-р сар. |Үндэсний цагдаагийн комиссар генерал Кунимацу Такажи Токиогийн Аракава дахь гэрийнх нь өмнө цагаан маск зүүсэн хүн хүнд шархадуулжээ. |- |1995 оны 5-р сар. |Токиогийн захирагч Аошима Юкиод зориулсан тэсрэх бөмбөг дэлбэрч, дэлбэрэлтэнд хоёр хүн өртөж шархадсан байна. |- |1996 оны 10-р сар. |Гифу мужийн Митаке хотын дарга Янагава Ёширо гэртээ хүнд шархаджээ. |- |2002 оны 10-р сар. |Төлөөлөгчдийн танхимын төлөөлөгч Иший Коки гэрийнхээ үүдэнд баруун жигүүрийн бүлэглэлийн гишүүнд хутгалуулж алуулсан. |- |2006 оны 8-р сар. |Засгийн газрын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга асан Като Койчигийн Ямагата мужийн Цуруока дахь гэр болон түүний зэргэлдээх ажлын байрыг баруун жигүүрийн бүлэглэлийнхэн шатаажээ. |- |2007 оны 4-р сар. |Нагасаки хотын дарга Ито Ито дахин сонгогдох кампанит ажил хийж байхдаа зохион байгуулалттай гэмт бүлэглэлийн гишүүнд буудуулж амиа алдсан. |- |2022 оны 7-р сар. |Ерөнхий сайд асан Шинзо Абэ Нара хотод Зөвлөхүүдийн танхимд нэр дэвшигчийн төлөөх кампанит ажил хийж байхдаа нуруундаа буудуулж нас барсан. |} p9v06ihixqge4velow9ik057ltnm3m8 709111 709110 2022-08-21T06:27:28Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki == Дэлхийн хоёрдугаар дайнаас хойш Японд болсон улс төрийн халдалагууд == {| class="wikitable" !Он, сар !Болсон явдал |- |1960 оны 6-р сар |Ерөнхий сайд Киси Нобусукэ-г өөрийн Кантэй өргөөнийхөн дэргэд баруун үзэлтэн хутгалж хүнд шархадсан. |- |1960 оны 10-р сар. |Японы Социалист намын дарга Асанума Инэжиро-г баруун жигүүрийн үндсэрхэг үзэлтэн үг хэлж байхад нь сэлэмээр алсан. |- |1963 оны 7-р сар. |Баруун жигүүрийн бүлэглэл Барилгын яамны сайд Коно Ичирогийн байшинг шатаажээ. |- |1964 оны 3-р сар. |АНУ-ын Элчин сайд Эдвин Райшауэр руу Япон залуус хутгатай халдлага үйлдэж түүнийг хүнд шархадуулжээ. |- |1975 оны 6-р сар. |Ерөнхий сайд Мики Такеог Ерөнхий сайд асан Сато Эйсакуг оршуулах ёслол эхлэхийг хүлээж байхад нь баруун жигүүрийн бүлгийн гишүүн нүүр рүү нь цохисон байна. |- |1990 оны 1-р сар. |Нагасаки хотын захирагч Мотошима Хитоши баруун жигүүрийн бүлэглэлийн гишүүнд буудуулж хүнд шархаджээ. |- |1990 оны 2-р сар. |Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүн Хамада Коичи руу зохион байгуулалттай гэмт хэргийн бүлэглэлийн гишүүн төмөр барин дайрсан. |- |1990 оны 10-р сар. |Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүн Нива Хёосукэ Нагоя дахь Морияма өөрийгөө хамгаалах хүчний баазад болсон ёслолын ажиллагааны үеэр хутгалуулж, 12 хоногийн дараа нас баржээ. |- |1992 оны 3-р сар. |Либерал ардчилсан намын дэд ерөнхийлөгч Канемару Шин үг хэлж байхдаа шархаджээ. Сумнууд индэр лүү туссан боловч Канемару гэмтээгүй байна. |- |1995 оны 3-р сар. |Үндэсний цагдаагийн комиссар генерал Кунимацу Такажи Токиогийн Аракава дахь гэрийнх нь өмнө цагаан маск зүүсэн хүн хүнд шархадуулжээ. |- |1995 оны 5-р сар. |Токиогийн захирагч Аошима Юкиод зориулсан тэсрэх бөмбөг дэлбэрч, дэлбэрэлтэнд хоёр хүн өртөж шархадсан байна. |- |1996 оны 10-р сар. |Гифу мужийн Митаке хотын дарга Янагава Ёширо гэртээ хүнд шархаджээ. |- |2002 оны 10-р сар. |Төлөөлөгчдийн танхимын төлөөлөгч Иший Коки гэрийнхээ үүдэнд баруун жигүүрийн бүлэглэлийн гишүүнд хутгалуулж алуулсан. |- |2006 оны 8-р сар. |Засгийн газрын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга асан Като Койчигийн Ямагата мужийн Цуруока дахь гэр болон түүний зэргэлдээх ажлын байрыг баруун жигүүрийн бүлэглэлийнхэн шатаажээ. |- |2007 оны 4-р сар. |Нагасаки хотын дарга Ито Итё дахин сонгогдох кампанит ажил хийж байхдаа зохион байгуулалттай гэмт бүлэглэлийн гишүүнд буудуулж амиа алдсан. |- |2022 оны 7-р сар. |Ерөнхий сайд асан Шинзо Абэ Нара хотод Зөвлөхүүдийн танхимд нэр дэвшигчийн төлөөх кампанит ажил хийж байхдаа нуруундаа буудуулж нас барсан. |} 82ahodrq1rxau22xvu8zp2ymc1jrb14 709112 709111 2022-08-21T06:30:41Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki == Дэлхийн хоёрдугаар дайнаас хойш Японд болсон улс төрийн халдалагууд == {| class="wikitable" !Он, сар !Болсон явдал |- |1960 оны 6-р сар |Ерөнхий сайд Киси Нобусукэ-г өөрийн Кантэй өргөөнийхөн дэргэд баруун үзэлтэн хутгалж хүнд шархадсан. |- |1960 оны 10-р сар. |Японы Социалист намын дарга Асанума Инэжиро-г баруун жигүүрийн үндсэрхэг үзэлтэн үг хэлж байхад нь сэлэмээр алсан. |- |1963 оны 7-р сар. |Баруун жигүүрийн бүлэглэл Барилгын яамны сайд Коно Ичирогийн байшинг шатаажээ. |- |1964 оны 3-р сар. |АНУ-ын Элчин сайд Эдвин Райшауэр руу Япон залуус хутгатай халдлага үйлдэж түүнийг хүнд шархадуулжээ. |- |1975 оны 6-р сар. |Ерөнхий сайд асан Сато Эйсакуг оршуулах ёслол эхлэхийг хүлээж байсан Ерөнхий сайд Мики Такео-г нь баруун жигүүрийн бүлгийн гишүүн нүүр рүү нь цохисон байна. |- |1990 оны 1-р сар. |Нагасаки хотын захирагч Мотошима Хитоши баруун жигүүрийн бүлэглэлийн гишүүнд буудуулж хүнд шархаджээ. |- |1990 оны 2-р сар. |Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүн Хамада Коичи руу зохион байгуулалттай гэмт хэргийн бүлэглэлийн гишүүн төмөр барин дайрсан. |- |1990 оны 10-р сар. |Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүн Нива Хёосукэ Нагоя дахь Морияма өөрийгөө хамгаалах хүчний баазад болсон ёслолын ажиллагааны үеэр хутгалуулж, 12 хоногийн дараа нас баржээ. |- |1992 оны 3-р сар. |Либерал ардчилсан намын дэд ерөнхийлөгч Канемару Шин үг хэлж байхдаа шархаджээ. Сумнууд индэр лүү туссан боловч Канемару гэмтээгүй байна. |- |1995 оны 3-р сар. |Үндэсний цагдаагийн комиссар генерал Кунимацу Такажи Токиогийн Аракава дахь гэрийнх нь өмнө цагаан маск зүүсэн хүн хүнд шархадуулжээ. |- |1995 оны 5-р сар. |Токиогийн захирагч Аошима Юкиод зориулсан тэсрэх бөмбөг дэлбэрч, дэлбэрэлтэнд хоёр хүн өртөж шархадсан байна. |- |1996 оны 10-р сар. |Гифу мужийн Митаке хотын дарга Янагава Ёширо гэртээ хүнд шархаджээ. |- |2002 оны 10-р сар. |Төлөөлөгчдийн танхимын төлөөлөгч Иший Коки гэрийнхээ үүдэнд баруун жигүүрийн бүлэглэлийн гишүүнд хутгалуулж алуулсан. |- |2006 оны 8-р сар. |Засгийн газрын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга асан Като Койчигийн Ямагата мужийн Цуруока дахь гэр болон түүний зэргэлдээх ажлын байрыг баруун жигүүрийн бүлэглэлийнхэн шатаажээ. |- |2007 оны 4-р сар. |Нагасаки хотын дарга Ито Итё дахин сонгогдох кампанит ажил хийж байхдаа зохион байгуулалттай гэмт бүлэглэлийн гишүүнд буудуулж амиа алдсан. |- |2022 оны 7-р сар. |Ерөнхий сайд асан [[Абэ Шинзоо|Абэ Шинзо]] Нара хотод Зөвлөхүүдийн танхимд нэр дэвшигчийн төлөөх кампанит ажил хийж байхдаа нуруундаа буудуулж нас барсан. |} kh9xcuh0og1uziqp6vdfk1waomu9wl8 828 123485 709115 2022-08-21T07:16:53Z Enkhsaihan2005 64429 Хуудас үүсгэв: "return { name = 'Germany', top = 55.1, bottom = 47.2, left = 5.5, right = 15.5, image = 'Germany adm location map.svg', image1 = 'Relief Map of Germany.svg' }" Scribunto text/plain return { name = 'Germany', top = 55.1, bottom = 47.2, left = 5.5, right = 15.5, image = 'Germany adm location map.svg', image1 = 'Relief Map of Germany.svg' } n5s7b19l0ces1totgx6a9w7xuyv5kag 828 123486 709121 2022-08-21T09:32:06Z Enkhsaihan2005 64429 Хуудас үүсгэв: "return { name = 'Japan', x = '100*(($1>30.90)*($2-128.24)/(149.27-128.24)+($1<=30.90)*($2-110.43)/(131.44-110.43))', y = '100*(($1>30.90)*($1-45.86)/(30.02-45.86)+($1<=30.90)*($1-39.54)/(23.71-39.54))', image = 'Japan location map with side map of the Ryukyu Islands.svg', image1 = 'Japan natural location map with side map of the Ryukyu Islands.jpg', image2 = 'Japan bluemarble location map with side map of the Ryukyu Islands.jpg' }" Scribunto text/plain return { name = 'Japan', x = '100*(($1>30.90)*($2-128.24)/(149.27-128.24)+($1<=30.90)*($2-110.43)/(131.44-110.43))', y = '100*(($1>30.90)*($1-45.86)/(30.02-45.86)+($1<=30.90)*($1-39.54)/(23.71-39.54))', image = 'Japan location map with side map of the Ryukyu Islands.svg', image1 = 'Japan natural location map with side map of the Ryukyu Islands.jpg', image2 = 'Japan bluemarble location map with side map of the Ryukyu Islands.jpg' } awml0wanftu5g4xnmhd1birw8n81c7n 828 123487 709123 2022-08-21T09:42:07Z Enkhsaihan2005 64429 Хуудас үүсгэв: "return { name = 'Burundi', top = -2.2, bottom = -4.6, left = 28.8, right = 31.0, image = 'Burundi adm location map.svg', image1 = 'Burundi physical map.svg' }" Scribunto text/plain return { name = 'Burundi', top = -2.2, bottom = -4.6, left = 28.8, right = 31.0, image = 'Burundi adm location map.svg', image1 = 'Burundi physical map.svg' } nn1uqo34c0x92384unhxqa6cnrxxek2 828 123488 709125 2022-08-21T10:17:01Z Enkhsaihan2005 64429 Хуудас үүсгэв: "return { name = 'Saudi Arabia', top = 32.5, bottom = 16.0, left = 34.2, right = 56.0, image = 'Saudi Arabia location map.svg', image1 = 'Saudi Arabia relief location map.jpg' }" Scribunto text/plain return { name = 'Saudi Arabia', top = 32.5, bottom = 16.0, left = 34.2, right = 56.0, image = 'Saudi Arabia location map.svg', image1 = 'Saudi Arabia relief location map.jpg' } kc5c1lt9aincdu1hni1dr79302nghdv 828 123489 709141 2022-08-21T11:43:58Z Enkhsaihan2005 64429 Хуудас үүсгэв: "return { lang = "ar", ["01"] = {name="Riyadh Region",isoname="Ar Riyāḑ",altnames={"Riyadh"}}, ["02"] = {name="Makkah Region",isoname="Makkah al Mukarramah",altnames={"Makkah"}}, ["03"] = {name="Madinah Region",isoname="Al Madīnah al Munawwarah",altnames={"Madinah"}}, ["04"] = {name="Eastern Province",isoname="Ash Sharqīyah",altnames={"Eastern"}}, ["05"] = {name="Al-Qassim Region",isoname="Al Qaşīm",altnames={"Al-Qassim","Qassim"}}, ["06"] =..." Scribunto text/plain return { lang = "ar", ["01"] = {name="Riyadh Region",isoname="Ar Riyāḑ",altnames={"Riyadh"}}, ["02"] = {name="Makkah Region",isoname="Makkah al Mukarramah",altnames={"Makkah"}}, ["03"] = {name="Madinah Region",isoname="Al Madīnah al Munawwarah",altnames={"Madinah"}}, ["04"] = {name="Eastern Province",isoname="Ash Sharqīyah",altnames={"Eastern"}}, ["05"] = {name="Al-Qassim Region",isoname="Al Qaşīm",altnames={"Al-Qassim","Qassim"}}, ["06"] = {name="Ha'il Region",isoname="Ḩā'il"}, ["07"] = {name="Tabuk Region",isoname="Tabūk"}, ["08"] = {name="Northern Borders Region",isoname="Al Ḩudūd ash Shamālīyah",altnames={"Northern Borders"}}, ["09"] = {name="Jizan Region",isoname="Jāzān",altnames={"Jizan"}}, ["10"] = {name="Najran Region",isoname="Najrān"}, ["11"] = {name="Al-Bahah Region",isoname="Al Bāḩah",altnames={"Bahah"}}, ["12"] = {name="Al-Jawf Region",isoname="Al Jawf",altnames={"Jawf"}}, ["14"] = {name="'Asir Region",isoname="'Asīr"} } 8aux0bc1lr8gxfuqvbafejrfqnq6bpb