Чин улс

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="mn">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедиа</sitename>
    <dbname>mnwiki</dbname>
    <base>https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.25</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Тусгай</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Хэрэглэгч</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Хэрэглэгчийн яриа</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Wikipedia-н хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файлын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаВики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Загвар</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Загварын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Тусламж</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Тусламжийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Ангилал</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Ангиллын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Gadget</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Gadget talk</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Gadget definition</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Gadget definition talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Чин улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4649</id>
    <revision>
      <id>709439</id>
      <parentid>707868</parentid>
      <timestamp>2022-08-23T21:27:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="68410" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг нэрлэж байв. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
{{Хятадын түүх}}

=== Үүсэл ===
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн хаан урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхачи баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хун тайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ.

[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]]

1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгэ]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүү Фүлин&lt;nowiki/&gt;г өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов.&lt;ref&gt;[http://m.anews.mn/?nid=21002 Манжийн төрийг залуурдаж явсан монгол гүнж Амирлангуйн түүх]&lt;/ref&gt; Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[Ү Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. Ү жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд [[Чунжэнь|Чунжэн]] хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Эеэр засагч хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч Ү Сангуйн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Эеэр засагч хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Эеэр засагч хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Энх амгалангийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Эеэр засагч хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юньнан, Гуйжоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[Ү Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан]] хаан өөд болж түүний 4 дөх хүү ''Юн чин ван'' Юнжэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юнжэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв. Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Найралт төв хаан өөд болж түүний хүү ''Бао [[чин ван]]'' Хунли 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэн хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ. 1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба [[Монгол нутаг|Монгол]]ыг гадаад монголын 4 аймаг (Сэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, [[Тагнын Урианхайн хязгаар|Тагнын Урианхайн]] (5 хошуу болон Хөвсгөлийн овог), Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаанцав, Их зуу 6 чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, [[Уйгурууд|Уйгар]]ыг Шинжааны урд 6 хот, Түвдийн Хашаг,&lt;ref&gt;[https://www.tolgoilogch.mn/_fyvrpygvg1 Монголчууд ихэд нөлөө үзүүлсэн Түвдийн түүх]&lt;/ref&gt; хятадийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Юньян буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Цыши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цышигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цышигийн зээ дүү болох Зайтянь буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Цыши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Сюцюань]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1856-1873 оны [[Юньнань|Юньнан]]д гарсан [[Хмонг ястан|Мяо хүмүүс]]ийн болон [[Хотон (үндэстэн)|Хотон]] Пантайгийн эсэргүүцэл, 1862-1877 оны лалын шашинтнууд “[[Цагаан малгайтны бослого|Цагаан малгайтны]]”&lt;ref&gt;[https://www.tolgoilogch.mn/_00z6+fcj7z Ардын дуу &quot;Гоолингоо&quot;-гийн үнэн түүх ийм ажээ] Tolgoilogch.&lt;/ref&gt; бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “[[Ихэтуанийн бослого|Боксчдын бослого]]” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.&lt;ref&gt;[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]&lt;/ref&gt; 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Цыши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.&lt;ref&gt;[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]&lt;/ref&gt; 

19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр ''Чунь чин ван'' буюу [[Зайфөн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфөн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. [[Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал|Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчи]]д Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд [[Сунь Ятсен|Сүнь Ятсэн]]&lt;nowiki/&gt;ээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сунь Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сунь Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.&lt;ref&gt;[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: &quot;Монцамэ&quot;.&lt;/ref&gt;

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол|Дотоод Монгол]]&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/126 Манж нар Өвөр 49 хошууг “Дотоод засаг” гэдэг нэр томьёогоор илэрхийлдэг байснаа XIX зууны эхнээс “Дотоод засаг”-ийг “Дотоод Монгол” гэдэг нэр томьёогоор илэрхийлэх болов. Энэ үеэс эхлэн энэхүү “Дотоод Монгол” хэмээгч нь монголчуудын өөр зуураа хэрэглэдэг “Өвөр Монгол” гэдэг ойлголттой агуулгын хувьд бараг нийцэх болжээ. Тиймээс “Өвөр Монгол буюу Дотоод Монгол”, “Ар Монгол буюу Гадаад Монгол” хэмээн ямарваа нэгэн ялгаваргүйгээр хэрэглэх болсон бололтой.] Ц.Цэрэндорж, Монголын түүх&lt;/ref&gt; - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, [[Хөхнуур]], [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд.
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#Жили, одоогийн [[Хэбэй]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

=== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ===
[[Файл:Manj Chin 1860.jpg|thumb|1860 он Манж Чин улс ба түүний хөршүүд.]]
Манж Энх Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.&lt;ref&gt;[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]&lt;/ref&gt;

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]”-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт Манжийн хянан цагдах дэглэм тогтжээ.

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]]
Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв.&lt;ref name=&quot;:2&quot;/&gt;

Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.&lt;ref&gt;Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.&lt;/ref&gt; Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. Тэнгэрийн тэтгэсэн хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14&lt;/ref&gt;
{{Хянах}}
[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
{{Гол|Дайчин гүрний зоос}}
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;[http://mn.cctv.com/2017/08/04/ARTIcgHxUtS6d1AISNMDDjQY170804.shtml Чин улсын түүхээс] Гүнтөмөр 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 18&lt;/ref&gt;

Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нианы бослого ар араасаа гарч байв.&lt;ref name=&quot;:1&quot;/&gt;

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хун тайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүлин (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Шуани (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Юнжэн (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хунли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Юньян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Мяньнин (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| Ижу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зайчунь (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтянь (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>h5sq3ev0z9zkhhcskzc94d7e25s0ews</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709440</id>
      <parentid>709439</parentid>
      <timestamp>2022-08-23T21:28:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Засаг төр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="68410" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг нэрлэж байв. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
{{Хятадын түүх}}

=== Үүсэл ===
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн хаан урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхачи баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хун тайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ.

[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]]

1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгэ]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүү Фүлин&lt;nowiki/&gt;г өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов.&lt;ref&gt;[http://m.anews.mn/?nid=21002 Манжийн төрийг залуурдаж явсан монгол гүнж Амирлангуйн түүх]&lt;/ref&gt; Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[Ү Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. Ү жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд [[Чунжэнь|Чунжэн]] хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Эеэр засагч хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч Ү Сангуйн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Эеэр засагч хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Эеэр засагч хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Энх амгалангийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Эеэр засагч хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юньнан, Гуйжоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[Ү Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан]] хаан өөд болж түүний 4 дөх хүү ''Юн чин ван'' Юнжэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юнжэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв. Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Найралт төв хаан өөд болж түүний хүү ''Бао [[чин ван]]'' Хунли 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэн хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ. 1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба [[Монгол нутаг|Монгол]]ыг гадаад монголын 4 аймаг (Сэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, [[Тагнын Урианхайн хязгаар|Тагнын Урианхайн]] (5 хошуу болон Хөвсгөлийн овог), Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаанцав, Их зуу 6 чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, [[Уйгурууд|Уйгар]]ыг Шинжааны урд 6 хот, Түвдийн Хашаг,&lt;ref&gt;[https://www.tolgoilogch.mn/_fyvrpygvg1 Монголчууд ихэд нөлөө үзүүлсэн Түвдийн түүх]&lt;/ref&gt; хятадийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Юньян буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Цыши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цышигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цышигийн зээ дүү болох Зайтянь буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Цыши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Сюцюань]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1856-1873 оны [[Юньнань|Юньнан]]д гарсан [[Хмонг ястан|Мяо хүмүүс]]ийн болон [[Хотон (үндэстэн)|Хотон]] Пантайгийн эсэргүүцэл, 1862-1877 оны лалын шашинтнууд “[[Цагаан малгайтны бослого|Цагаан малгайтны]]”&lt;ref&gt;[https://www.tolgoilogch.mn/_00z6+fcj7z Ардын дуу &quot;Гоолингоо&quot;-гийн үнэн түүх ийм ажээ] Tolgoilogch.&lt;/ref&gt; бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “[[Ихэтуанийн бослого|Боксчдын бослого]]” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.&lt;ref&gt;[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]&lt;/ref&gt; 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Цыши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.&lt;ref&gt;[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]&lt;/ref&gt; 

19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр ''Чунь чин ван'' буюу [[Зайфөн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфөн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. [[Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал|Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчи]]д Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд [[Сунь Ятсен|Сүнь Ятсэн]]&lt;nowiki/&gt;ээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сунь Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сунь Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.&lt;ref&gt;[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: &quot;Монцамэ&quot;.&lt;/ref&gt;

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|Газар нутаг. 1820 он]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол|Дотоод Монгол]]&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/126 Манж нар Өвөр 49 хошууг “Дотоод засаг” гэдэг нэр томьёогоор илэрхийлдэг байснаа XIX зууны эхнээс “Дотоод засаг”-ийг “Дотоод Монгол” гэдэг нэр томьёогоор илэрхийлэх болов. Энэ үеэс эхлэн энэхүү “Дотоод Монгол” хэмээгч нь монголчуудын өөр зуураа хэрэглэдэг “Өвөр Монгол” гэдэг ойлголттой агуулгын хувьд бараг нийцэх болжээ. Тиймээс “Өвөр Монгол буюу Дотоод Монгол”, “Ар Монгол буюу Гадаад Монгол” хэмээн ямарваа нэгэн ялгаваргүйгээр хэрэглэх болсон бололтой.] Ц.Цэрэндорж, Монголын түүх&lt;/ref&gt; - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, [[Хөхнуур]], [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд.
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#Жили, одоогийн [[Хэбэй]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

=== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ===
[[Файл:Manj Chin 1860.jpg|thumb|Манж Чин улс ба түүний хөршүүд. 1860 он]]
Манж Энх Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.&lt;ref&gt;[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]&lt;/ref&gt;

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]”-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт Манжийн хянан цагдах дэглэм тогтжээ.

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]]
Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв.&lt;ref name=&quot;:2&quot;/&gt;

Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.&lt;ref&gt;Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.&lt;/ref&gt; Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. Тэнгэрийн тэтгэсэн хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14&lt;/ref&gt;
{{Хянах}}
[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
{{Гол|Дайчин гүрний зоос}}
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;[http://mn.cctv.com/2017/08/04/ARTIcgHxUtS6d1AISNMDDjQY170804.shtml Чин улсын түүхээс] Гүнтөмөр 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 18&lt;/ref&gt;

Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нианы бослого ар араасаа гарч байв.&lt;ref name=&quot;:1&quot;/&gt;

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хун тайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүлин (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Шуани (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Юнжэн (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хунли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Юньян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Мяньнин (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| Ижу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зайчунь (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтянь (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>2efju10i9jhyrdkelv2c6r8x78y3olq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хотгойд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6798</id>
    <revision>
      <id>709478</id>
      <parentid>709190</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T09:36:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Лхагважаргал Бэйл</username>
        <id>78615</id>
      </contributor>
      <comment>/* Бүст нуур, Алтан тэвш уулын домог */Fixed typo</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41403" xml:space="preserve">{{Ард түмэн
|нэр_анги    = Хотгойд («Хотогойд») ястан
|зураг       = 
|хэмжээ      = 
|тайлбар     = 
|онцлох_нэрс = 
|нутаг_орон  = Бүгд — '''15,460''' хүн. Үүнээс:&lt;br&gt;{{MGL2}} — 15,460 ([[2010]])
|хэл_аялгуу  = [[Монгол хэл]] (төв аялгуу)
|бичиг_үсэг  = [[Кирил монгол бичгийн дүрэм|Монгол кирил үсгийн монгол бичиг]]
|шүтлэг = [[Image:Dharma Wheel.svg|16px]] [[Буддын шашин|Буддын шашны]] буяны ёс ([[шарын шашин]]), &lt;br&gt;Тэнгэр газраа аргадах ухаан, шүтлэггүй зан
|ойр_төрөл       = бусад [[Монгол үндэстэн]]
|хэл_угсаа       = [[Монгол угсаатан]]
}}


'''Хотгойд''' ('''Хотогойд''') удмын хүмүүс одоо [[Завхан]] аймгийн  [[Баянхайрхан сум]],  [[Баянтэс сум]],  [[Тэс сум]],  [[Асгат сум]],  [[Нөмрөг сум]],  [[Тэлмэн сум]]д бүтнээр  [[Түдэвтэй сум]]ын  [[Ойгон нуур]] баг мөн  [[Хөвсгөл]] аймгийн [[Цагаан-Уул сум]], [[Цэцэрлэг сум]], [[Бүрэнтогтох сум]],  [[Хатгал сум]],  [[Алаг-Эрдэнэ сум]], [[Арбулаг сум]], [[Их-Уул сум]], [[Тосонцэнгэл сум]], [[Түнэл сум]], [[Мөрөн сум]], [[Баянзүрх сум]],[[Төмөрбулаг сум]] сумдад бөөнөөр оршин сууж байна. Мөн түүнчлэн [[Архангай]] аймгийн [[Их тамир сум]],  [[Говь-Алтай]] аймгийн  [[Баян-Уул сум]], [[Шарга сум]], [[Тонхил сум]], [[Дорнод]] аймгийн [[Матад сум]], [[Халхгол сум]],  [[Сүхбаатар]] аймгийн [[Эрдэнэцагаан сум]],  [[Увс]] аймгийн [[Баруунтуруун сум]], , [[Хяргас сум]], [[Малчин сум]], [[Наранбулаг сум]],  [[Ховд]] аймгийн [[Дөргөн сум]], [[Дуут сум]], [[Хэнтий]] аймгийн [[Хэрлэн сум]],  [[Завхан]] аймгийн  [[Алдархаан сум]],  [[Шилүүстэй сум]],  [[Цагаанчулуут сум]] зэрэгт Хотогойд, Хотогойлог гэх овгууд бүртгэгдсэн байна. [Очир.А, Сэржээ.Ж “Монголчуудын овгийн лавлах” УБ., 1998 тал 20-32]

==ХОТГОЙДЫН ТҮҮХ==
'''Хотгойд''' нь нутгийн хойд хэсэг [[Хангайн нуруу]]ны араар Халхын [[Засагт хан аймаг]]ийн баруун ба баруун хойд хэсгээр Хөвсгөл нуураас Увс нуур өнгөрөх өргөн уудам нутагт нутаглаж ирсэн овог аймаг юм. Халхын Ойрад руу хийсэн довтолгооноор зарим хойд хүмүүсийг Халхын нутагт авчиран суулгасан нь халхтай холилдон одоогийн хотгойдууд болжээ. XVI-XVII зууны үед '''Хотгойд'''ын Алтан ханы улс оршин тогтнож байсан. Хотгойдын Алтан ханы улсын хойд хил [[Красноярск]] хот, өмнөд хил нь Алтайн нурууны зүүн хэсэгт хүрч байсан бөгөөд тэд Тува, Енисейн киргизүүдийг нэг хэсэг захирч байв. Ойрад, хотгойдууд Баруун Монголд ноёрхохын төлөө тэмцэлдэн хотгойдууд ойрадуудыг баруун тийш шахсан боловч 17-р зууны дундаас хотгойдуудын хүч буурчээ. '''Хотгойд'''ын улсыг Халхын 3 ханлигийн дараах 4 дэхь ханлиг гэж үздэг. Хотогойдуудыг 1628-1655 оны хооронд Шолой убаши хунтайжийн хүү Омбо эрдэнэ хунтайж захирч байгаад 1655 оны үед '''Хотогойд'''ыг захирсан Лувсанринчин сайн ханы үед нэгэн хошуу болгосон бололтой. Энэ тухай “Энх амгалан хааны бодлогын бичиг”-т,
“… Эебээр засагчийн 12-р он (1655 он Д.Б)–д Халхад найман хошуу байгуулахад Лувсан тайжийг нэгэн хошуу болгосон.” [Пүрэвжав.С “Хотогойдын угсаа гарал ба түүхийн асуудалд” УБ., 1970 тал 41]
гэсэн байна. Энэхүү хошуу нь 1655-1691 хооронд '''Хотогойд''' нэгэн хошуу, 1691-1911 оны үед Халхын баруун замын дундад зүүн дэх гарын зүүн этгээдийн хошуу, 1911-1923 оны үед Эрдэнэ дүүрэгч вангийн хошуу, 1923-1931 оны үед Дэлгэрхаан уулын хошуу хэмээн нэрлэгдэж байсан '''Хотогойд'''ын гол хошуу юм.
Хэдийгээр Хотогойдууд [[Засагт хан аймаг]]ийн нэгэн хошуу хэмээгдэж байсан авч Засагт ханд захирагдахгүй харьцангуй бие даасан байдалтайгаар оршин тэргүүлэгчид нь Алтан хан хэмээн өргөмжлөгдөж байв. Тэд өөрсдийн ханлиг улсыг бий болгон төв Азийн улс төрийн амьдралд Засагт ханаас үл хамааран бие даан оролцож байв.
Манжийн төрийн албаны түүх “Зарлигаар тогтоосон гадаад Монгол, Хотон ван гүнгүүдийн Илтгэл шаштир”-т,
“… Хотогойдын газар нь Халхын адгийн захад орхигджээ. Баруун этгээдэд нь Өөлдөд ойр, умарт этгээдэд Орост ойр буюу. Тэдний зан байдал нь Цахар дүртэй … '''Хотогойд''' хэдий [[Засагт хан аймаг]]ийн харъяат мөн боловч үнэхээр өөр нэгэн аймаг билээ.” [“Зарлигаар тогтоосон гадаад Монгол, Хотон ван гүнгүүдийн Илтгэл шаштир” УТНС гар бичмэл 63-р дэвтэр]
хэмээсэн нь тэднийг өвөр Монголын Цахар аймгийн адил эрэмгий зоригтой, [[Манж үндэстэн]]ий эсрэг байнга тэмцэж байдгийг нь илтгэн харуулсан явдал юм. Хотогойдууд бие даан Ойрад болон Орос улстай харилцаж элч төлөөлөгчөө илгээж, мөн тэдний элч нарыг хүлээн авч байжээ. Нэн ялангуяа шинэ тутам хүчирхэгжин байсан их Орос улс Хотогойдуудыг ихэд анхааран үзэж хожмоо манай улсад нэгдэж болох юм, нөгөөтэйгүүр '''Хотогойд'''оор дамжуулан Халхад хяналтаа тогтоох зорилгоор ихэд ойшоон харилцах болсон юм. Энэхүү бодлогын үүднээс '''Хотогойд'''ын захирагч нарт Алтан хан цол өргөж, тэдний улсыг нь Алтан ханы улс хэмээх болжээ.
'''Хотогойд'''ын түүхэнд гурван Алтан хан тодрон гарсан бөгөөд энэ нь [[Шолой убаши хунтайж]], Омбо-Эрдэнэ, Лувсанринчин нар юм. Алтан ханы захиргааны улс XYII зууны эхээр нилээд хүчирхэгжин нутгийн зах нь зүүн зүг Сэлэнгэ, Тамирын эх, баруун хойш Алтай, Красноярск, умар зүг Тагна уул хүрэх болжээ. Энэ үеэс зах нийлэн орших болсон Тува Урианхай, Енисейн хиргис, тэлэнгэд зэрэг овог аймгуудыг уулгалан довтолж зарим үед алба бариулж, тэдний заримаас олзлон '''Хотогойд''' дотор суулгах ч явдал байлаа. Энэ үеэс Оросын хаант улс зүүн зүгт хаяа тэлэн Сибирь, Алс дорнодод орж ирэх болсон ба оросын хаанаас монголчуудтай харилцахыг хүсэж ялангуяа тухайн үед хүчирхэгжээд байсан [[Шолой убаши хунтайж]]тай харилцаа тогтоох, болбол Орост алба бариулах, өөрийн түшмэг хараат орон болгохыг зорьж элч төлөөлөгч удаа дараа илгээх болов.  [[Шолой убаши хунтайж]] ч Ойрадуудтай байлдахад түшиг болгох, мөн худалдаа эдийн засгийн харилцаа тогтоох зэрэгт Орос улсыг ашиглахыг зорьж найртай ёсноор элчийг угтан авчээ. Убаш хунтөйж өнгөн дээрээ Орос улсын эзэн хааныг хүндэтгэн үзэж буй мэт түүний ивгээлд орж цалин пүнлүү хэргэм зэргийг нь хүртэхэд бэлэн буйгаа илэрхийлж байвч үнэн хэрэг дээрээ өөрийгөө эзэн хааны хэмжээнд тавьж байжээ. Алтан хангууд Оростой харилцах эхлэл нь 1606 оны үеэс эхэлсэн гэх бөгөөд 1616-1617 онд Оросын элч Василий Тюменец, Иван Петров, Куракин нар Алтан ханы өргөөнд ирж бараалхаж, Алтан хан тэдэнтэй цуг өөрийн элч Даян, Хичээнгүй нарыг Москвад илгээж байжээ.
Ийм харилцаа [[Шолой убаши хунтайж]], түүний хөвгүүн Омбо-Эрдэнэ нарын үед хэвийн үргэлжилж байсан юм. '''Хотогойд'''ыг захирч асан Омбо-Эрдэнэ хунтайж бие даасан гадаад бодлого явуулж, Орос улс Ойрадуудтай найрсгаар харилцан улс төрийн дипломат аргаар Хотогойдыг бие даасан нэгэн улс болгохыг эрмэлзсэн бодлого явуулж байжээ.
Энэ бодлого Омбо-Эрдэнийн хөвгүүн Лувсанренчингийн үед нилээд алдарсан юм. 
Лувсанринчин 1696 онд нас нөгчсөний хойно түүний албат ард нь 1709 оны үед уугуул нутагтаа буцан ирсэнд [[Манж үндэстэн]]ын хаан зарлиг гарган Лувсанринчингийн хүү Намримчимбод захируулан нэгэн хошуу зохиосон байна. Энэхүү хошуу нь Хотогойдын Цогтой вангийн хошуу юм.
Харин нутагтаа үлдсэн Хотогойдуудыг 1686 оны Хүрэн бэлчирийн чуулганаар Дорж дай хунтайжийн удмын Гэндэн бэйлд захируулжээ. Ингэснээр Хотогойдууд хоёр хэсэг тасарсан бөгөөд нэлээд хэсэг нь Лувсан сайн тайжийн харъяанд байсан бол үлдэх хэсэг нь Гэндэн бэйлд захирагдах болжээ. Чингэснээр '''Хотогойд'''ын таван хошууны дөрвийх нь өвөг дээдэс нь Дорж дай хунтайжийн шууд удамд хамаарах болж харин Цогтоо вангийн хошууны ноёд л Омбо-Эрдэнэ хунтайжийн үртэс болжээ.
Гэндэн '''Хотогойд'''ын ноён суусан цагаасаа [[Манж үндэстэн]]ийн төрд идэвхитэй зүтгэж байгаад 1694 онд [[Манж үндэстэн]]д дагаар ороход түүнд төрийн бэйл цол өргөн үе улируулан засаг өргөмжилжээ. Гэндэнг 1697 онд нас нөгчихөд түүний хүү Сүнчинсэнгэд захируулж байгаад түүнийг 1704 онд нас нөгчихөд үргүйн учир Гэндэнгийн үрчилсэн хүү Бүүвэй '''Хотогойд'''ын ноён суусан байна. Түүний хойно 1730-1737 онуудад түүний ахмад хөвгүүн Банди, 1737-1757 онд Банди бэйлийн хүү Шадар ван [[Чингүнжав]] нар угсаа залган захирч байв.

Бүүвэй бэйл, Банди ахай нар [[Манж үндэстэн]] чин гүрний бодлогыг хүлээн зөвшөөрч хүчин зүтгэж байсан бол шадар ван [[Чингүнжав]] анхнаасаа [[Манж үндэстэн]]ий төрийн бодлогыг эрс эсэргүүцэн албыг хайш яайш хуумгайлж байсан бөгөөд үүнийхээ төлөө тэрээр зэрэг тушаал ч буурч байсан аж. 1750-иад оны эхэн үеэс [[Чингүнжав]] өвөр Монголын Сэвдэнбалжир, Ойрадын [[Амарсанаа]] нартай үгсэн нийлж [[Манж үндэстэн]]ий эсрэг зэвсэгт тэмцэл хийхээр товлосон авч [[Манж үндэстэн]] нар энэхүү оролдлогыг нь өөрсдийн туршуулуудаар дамжуулан заншлан мэдсэний үндсэн дээр тэдний хүчийг нь салган [[Амарсанаа]]г Ойрад тийш, [[Чингүнжав]]ыг Халхад илгээн Сэвдэнбалжирыг барьж хорьсон байна. Ийм явдал гарсныг мэдсэн [[Чингүнжав]] Хотогойд голдуу цэргээ удирдан Манжийн эсрэг босох тэмцлээ эхэлсэн ажээ. Хэдийгээр [[Чингүнжав]]ын тэмцлийг аялдан дагалдсан хэд хэдэн тэмцэл Халхад тэрхүү дуулианаар гарсан хэдий ч нэгдсэн удирдлага зохион байгуулалт байгаагүй учир [[Манж үндэстэн]] нар тус тусад нь цохисон ажээ. Манжийн эсрэг хийх тэмцлийг манлайлсан [[Чингүнжав]] бусад босогчидтой хүчээ нэгтгэж чадаагүйн дээр Халхын олонх ноёд [[Манж үндэстэн]]ий талыг илэрхий баримтлан түүнд туслахгүй байсан зэргээс үүдэн аргагүйн эрхэнд хүчин мөхөсдөн 1757 оны эхээр [[Манж үндэстэн]] нарт баригдан гэр бүлийн хамт хороогдсон байна.
[[Манж үндэстэн]] нар Хотогойдын бослогыг дарсаны хойно тэднийг хуваан бутаргах явдлыг улам эрчимжүүлж нэмж 3 хошуу байгуулсан байна. Хотогойдууд нь Тоос, Халиучин, Шэжнүүд, Их Хотогойд, Бага Хотогойд, Мянгад [Галдан Туслагч “Эрдэнийн эрих “ Хэвлэлд бэлтгэсэн Насанбалжир.Ц УБ 1960 тал 121] гэсэн үндсэн 6 отогтой бөгөөд тэднийг бутарган хошуу зохиохдоо ч мөн энэ 6 отгоор нь буй.

==ХОТГОЙД ХОШУУД==
Хотогойдууд нь Манжийн үеэс Засагт хан аймагт таван хошуунд хуваагдан Хотогойд таван хошуу хэмээгдэн явжээ.

1. Эрдэнэ дүүрэгч вангийн хошуу: [[Чингүнжав]]ын хошууны гол нутгийг тусгаар тогтнолын төлөөх бослогыг даралцагч Вамбуудоржид Жүн ван цол өргөн захируулсан байна. Энэхүү хошуу нь Засагт хан аймгийн Эрдэнэ дүүрэгч вангийн хошуу, Хантайшир уулын аймгийн Дэлгэрхан уулын хошуу гэгдэж байгаад 1931 онд Хөвсгөл аймгийн Баян-Уул, Баянхайрхан, Цэцэрлэг, Цагаан уул, Бүрэнхаан сумд үүссэн байна.

2. Цогтой вангийн хошуу: Шолой уваши хунтайжийн ахмад хүү Омбо-Эрдэнийн хүү Лувсанринчин, түүний хүү Намринчимбогийн албат нь Цогтоо вангийн хошууны эхлэл болж өгчээ. Эл хошууг 1709 онд Хөх нуураас эргэн ирсэн Лувсанринчингийн албатаар нэг сумтайгаар байгуулсан байна. Манжийн үед Халхын баруун замын дундад баруун гарын адгийн хошуу хэмээгдэн нутгийн хил нь зүүн тийш Буга өндөр хүрч, өмнө зүгт Дунд Самгалтай, умар зүг Баян-Айраг уул, баруун зүг Байцас уул, зүүн хойш Муу түлээт, баруун хойш Өвөр Улаагчин, зүүн өмнө Булан, баруун өмнө Босго уул хүрч байв. 1911 оноос 1923 онд Засагт хан аймгийн Цогтой вангийн хошуу хэмээн дотроо Баруун Ангирт, Зүүн Ангирт, Ойгон, Тэлмэн, Нөмрөг таван багтай явжээ. 1911 оны байдлаар 33 өрх, 346 хүн амтай байсан бол 1918 оны И.М.Майскийн мэдээгээр 530 өрх 1283 хүн амтай, 17 сүм хийдэд 619 лам нар шавилан сууж байсан мэдээ байна. 1923 оноос улс даяар хийгдсэн орон нутгийн засаг захиргааны шинэчлэлтийн дагуу Хантайшир уулын аймгийн Нөмрөг уулын хошуу нэртэй болж дотроо Баянхайрхан, Баян-зүрх, Мандал, Уранхайрхан гэсэн 4 сумтай байгуулагдав. Цогтой вангийн хошууг Намринчимбо, Жамъян, Гомбоцэрэн, Ларь, Банди, Сэндэвдорж, Цэсүрэндорж, Галдангүнтүв, Магсаржав, Загдсамбар, Дамдинавшаа нар угсаа залган захирч байжээ.

3. Далай гүний хошуу: Ашихай дархан хунтайжийн дэд хүү Түмэндара дайчингийн хүү Шолой увш хунтайжийн дэд хүү Дорж дай хунтайж, түүний хүү Гэндэн бэйлийн дөтгөөр хүү Шагжагт байгуулсан гавъяаг нь үнэлж Эрдэнэ дүүрэгч вангийн хошуунаас тасдан өгсөн албат нь 1724 оны үеэс Далай гүний хошуу гэгдэх болжээ. Манжийн үед Халхын өрнө замын баруун гарын баруун этгээдийн хошуу хэмээгдэн нутгийн хил нь зүүн зүг Нарийн Дөлбөр, баруун зүг Хар хоргон голын булаг, өмнө зүг Чацарт, умар зүг Ачин булаг тус тус хүрнэ. Богд хаант монгол улсын үед Засагт хан аймгийн Далай гүний хошуу хэмээн нэрлэгдэж, Өвөр Баруун, Ар баруун, Ар зүүн, Өвөр зүүн гэсэн 4 отогтой байсан байна. 1911 оны байдлаар 84 өрх, 234 хүн амтай байсан бол 1918 оны И.М.Майскийн мэдээгээр 654 өрх 1848 хүн амтай, 29 сүм хийдэд 735 лам нар шавилан сууж байсан мэдээ байна. 1923-1931 оны үед Хантайшир уулын аймгийн Бүрэнтогтох уулын хошуу хэмээн нэрийдэгдэж байсан бөгөөд 1924 онд Бөгдгөөн хан уулын хошуутай нийлэн 1929 онд Наранжаргалант уулын хошуутай нэгдэв. Одоогийн Хөвсгөл аймгийн Төмөрбулаг, Бүрэнтогтох сум болсон ажээ. Далай гүний хошууг Шагжаг, Доржцэдэн, Цэдэвдорж, Шагдаржав, Доржжав, Төгсдэлгэр, Базаррагчаа, Доржпалам нар үе улиран захирч байв.

4. Мэргэн гүний хошуу: Шолой Увш хунтайжийн 3-р хөвгүүн Лувсандаш Мэргэн дайчингийн ахмад хөвгүүн Увашийн ахмад хүү Цэвэгжавт албат таслан сум үл хүрэх албаттайгаар нэгэн хошууг 1756 онд байгуулан өгсөн нь Засагт хан аймгийн Мэргэн гүний хошуу юм. Манжийн эрхшээлийн үед Халхын дундад зүүн гарын баруун этгээдийн засаг улсад туслагч гүнгийн хошуу хэмээгдэн зүүн зүгт хар бургас, өмнө зүг цагаан бургас, баруун зүг Чандаган тал, умар ба баруун хойд зүг Их тахил, зүүн өмнө зүг Баянзүрх, баруун өмнө зүгт Сэлэнгэ мөрөн хүрэх нутагтай байв. Богд хаант Монгол улсын үед Засагт хан аймгийн Мэргэн гүний хошуу хэмээн нэрлэгдэж 1 сумтай байв. Хантайшир уулын аймгийн Бөгөдгөөн хан уулын хошуу гэгдэж байгаад 1931 оноос Хөвсгөл аймгийн Төмөрбулаг сум болсон ажээ. Мэргэн гүний хошууг Цэвэгжав, Батжаргал, Чойсүрэн, Жамбал, Гүндорж, Баянжаргал нар үе улиран захирч байв.

5. Ахай бэйлийн хошуу: Ахай бэйлийн хошууг 1757 онд Эрдэнэдүүрэгч вангийн хошуунаас таслан Дорж дай хунтайжийн дэд хүү Гэндэн бэйлийн дэд хүү Тувагийн хүү Дашпунцагийн албат дээр тулгуурлан байгуулсан байна. Манжийн үед Халхын өрнө замын дундад зүүн гарын адгийн хошуу хэмээн нэг гүйцэд сумын албатай, нутаг дэвсгэр нь зүүн зүг Баянзүрх уул, баруун зүг Дэлгэр гол, умар зүг Номт, өмнө зүг Оодос, зүүн хойд зүг хилийн харуул, баруун хойш Соёг толгой, баруун өмнө зүг Бор бургас хүрч байв. 1911-1922 онд Засагт хан аймгийн Ахай бэйлийн хошуу гэж нэрлэгдэн явсан бөгөөд 1911 оны байдлаар 85 өрх, 308 хүн амтай байсан бол 1918 оны И.М.Майскийн мэдээгээр 823 өрх 3471 хүн амтай, 153 сүм хийдэд 2345 лам нар шавилан сууж байсан мэдээ байна. 1923 оноос Хантайшир уулын Наранжаргалант уулын хошуу нэрээр байгуулагдаж хожим Цэцэрлэг Мандал уулын аймагт шилжсэн. Тус хошуунаас Арбулаг, Мөрөн, Тосонцэнгэл, Их-Уул сум бүтнээр Түнэл, Алаг-Эрдэнэ сумын зарим баг нь байгуулагджээ. Ахай гүний хошууг Дашпунцаг, Гомбожав, Жигмидчавдан, Чойгончигдаш, Нилханвар, Намхайдорж, Цэдэндорж нар үе улиран захирч байв.

6. Жалханз хутагтын шавь: Жалханз хутагтын шавийг байгуулахдаа Хотогойдын Дүүрэгч ван, Ахай засгийн хошуунаас таслан нутаг олгосон тул мөн Хотогойдын түүхэнд хамаарал бүхий юм. Жалханз хутагтын уг эх нь энэтхэгийн Базарваань, Цогтсарха, Зундуйёндон, Их түгээмэл гүндүү, хан Махасуха, Чойгүцагаан, Чимэдманабадар, гэсэн 7 үе хувилж, түүний хойно түвдэд Дүвчиннамхайжалцан, Батлужав хэмээх Мижиддорж, Жамагарбо, Жамьянмоломпил, Балжиржамц, Чойжилжамц гэсэн 6 үе хувилаад манжийн Тэнгэрийн сэцэн хааны 4-р он (1630 он Д.Б)-д монгол газар халхын Засагт хан аймагт Лувсанданзанжамц нэрээр хувилж, Эеэр засагчийн 11-р он (1645 он Д.Б)-д жанч халжээ. 2-р үе хувилсан нь Лувсанданзанбалсан (1657-1741), 3-р үе хувилсан нь Галсандамбийеримпил (1747-1785) Ховдын Түгээмэл амаржуулагч сүмийг 11 жил захирч суужээ. 4-р үе хувилсан нь Лувсанбалжирлхүндэв (1796-1847) Ховдын Түгээмэл амаржуулагч сүмийг 4 жил захирч байв. Төр гэрэлтийн 4-р он (1824 он Д.Б)-ы XII сард гуулиар цутган үйлдсэн “Халхын Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын тамга” гэсэн манж, монгол, түвэд гурван үсгээр бичсэн тамгыг олгожээ. [“Засагт хан аймгийн чухал хэргийн данс” хэвлэлд бэлтгэсэн Г.Дашням, На.Сүхбаатар, С.Чулуун УБ., 2002 тал 41] Чингэснээр Жалханз хутагт нь тамга барьж шавь захирах эрхтэй болсон байна. Жалханз хутагтын шавийг байгуулахдаа Хотогойдын Дүүрэгч ван, Ахай засгийн хошуунаас хувь таслан байгуулжээ. 5-р үе хувилсан нь Чоймболжалцан (1849-1855), 6-р үе хувилсан нь Чойжижалцан (1857-1874), 7-р үе хувилсан нь Дамдинбазар (1875-1923), 8-р үе хувилсан нь Билэгдэмбэрэл (1923-1978) нар тус тус тодорчээ. Жалханз хутагтын шавийн нутгийн цэс нь баруун зүгт Загастайн даваа, баруун хойд тал нь өвөр Улаагчин өртөө, хойд тал нь Хоньт холбоо нуур, зүүн тал нь Хантийн дөрвөлжийн өндөрлөгт хүрч байв. 1911 оны байдлаар 61 өрх, 558 хүн амтай байсан бол 1918 оны И.М.Майскийн мэдээгээр 545 өрх 1051 хүн амтай, 28 сүм хийдэд 433 лам нар шавилан сууж байсан мэдээ байна. 1925 оноос Хантайшир уулын аймгийн Өлзийт Баянзүрх уулын хошуу гэгдэж байгаад 1926 онд Дэлгэрхан уулын хошуунд нэгтэгсэн байна. Одоогийн Хөвсгөл аймгийн Бүрэнхаан сум.

==ХОТГОЙДЫН ҮЛГЭР ДОМОГ==


==Хотгойдын хонгор халзан морины домог==

Хотгойд нутагт нэгэн ядуу эр их хурдан Хонгор халзан морьтой байжээ. Тэр морийг нь ноёд, хаад өөрийн болгон авч, нэр дээрээ уралдуулж, алдар хүндийг олох гэж хичнээн оролдовч хараахан чаддаггүй байж. Нэг удаа нутгийн ноён ядуу эрийн морийг булааж аваачаад, зориуд хүн томилон мануулжээ. Морь болон түүнийг манаж байгаа хүнийг үүрээр түр цурам хийх зуур ядуу эр ногт барин хөл нүцгэн гэтэж ирээд, мориныхоо чихэнд: 
Ноёд ноёдын үүдэнд 
Ногттойгоо дүүхэлзэнэ
Ногтлоод ирсэн хүүдээ 
Нойрон дундаа үүрсэнэ . . . гэж дуулаад дагуулаад харьдаг байжээ. 
Тэгэхээр нь нутаг ойрхон болохоор буцаж гүйгээд байна гээд хаанд хурдан морь бэлэглэж нүүр тал олохыг горилон, ядуу эрээс хонгор халзан морийг дахин булаан авч харь газар, хааны сүрэгт хүргүүлжээ. Ядуу эр тэр хол газар явж очиж чадахгүйн эрхээр мөн л адуу хүн хоёр нойр хичнээн даавч үл тэвчин дуг хийх үүрийн харанхуйгаар хазаар барин хотныхоо овоон дээр гарч: 
. . . Хаад хаадын үүдэнд 
Хазаартайгаа дүүхэлзэнэ 
Хазаарлаад ирсэн хүүгээ 
Харан харан баясана аа . . . гэж дуулахад Хонгор халзан морь нь хоногтоо гүйгээд ирдэг байжээ. 
Үүнээс хойш тэр ядуу эр хурдан сайхан хүлгээрээ жил болгоны наадамд түрүү магнай авч, нутгийн олны дунд нэр хүндтэй нэгэн болжээ. Хонгор халзан морийг хорин таван насандаа хошуу наадамд түрүүлэхэд нь атаархсан нутгийн ноён энэ яавч эгэл амьтан биш, язгууртан хүнд л байваас зохих хүлэг хэмээн бодож, тэр морийг эзнээс нь хүчээр булаан авч, хааны газар дахин хүргүүлэхээр хэсэг эрчүүдэд хөтлүүлэн явуулах болжээ. Энэ үед эзэн нь одоо ч эрдэнэт сайхан хүлэг минь эргээд надад ирэхгүй байхаа даа хэмээн харамсаж, мориныхоо сүүлнээс нэгэн туг үс сугалан авч, чагтгандаа зүүгээд: 
- Миний энэ буянт хүлэг надад л хурдална. Харь газар хүргэгдэж, хаан эзэнд очсон ч эс хурдална. Ингээд Өвгөн Хонгор буяныг минь элдвээр бүү хараагаасай, агдалж битгий зовоогоосой, аяар аяар гуядаасай, муулж бүү хэлээсэй, мөрөөр нь мөнх насжуулаасай хэмээн ханцуй дотроо балбирч: 
( . . . Алтан алтан амгайгий нь 
Амы нь дагуулж татаарай 
Алтан сайхан зоогий нь 
Аяар аяар гуядаарай 
Мөнгөн мөнгөн зуузайгий нь 
Марий нь тааруулж татаарай 
Мөлгөр сайхан зоогий нь 
Зөөлөн зөөлөн гуядаарай ) гэж дуулсан гэдэг. 
Хотгойдын унага дуу өндөрлөж байгаа нь энэ хоёр бадаг бол уг дууны тайлал бөлгөө. Нэг үгээр хэлхэд, хаад ноёдын өмнө хүч мөхөсдсөний эрхээр эзэн хүн эрдэнэт сайхан хүлэг морио өөрийн гар дор байлгаж, олон олон наадамд удаа дараалан түрүүлж, магнайг нь тэнийлгэж явсан тэр их ач буяныг хариулж чадахгүй болсон бухимдал цухлаа тайлж, Хонгор халзан морио хол газар очоод хүний гарт их зоволгүй, насны эрхээр жаргаасай гэж ерөөсөн тайлал бадгууд юм. Эзний энэ ерөөл эрдэнэт хүлэгт нь шингэж, харь газрын хааны нэр дээр хурдалж, түүний цөсийг хөөргөлгүй, эх нутгийнхаа уулын тарилганд толгойгоо өргөсөн гэдэг.

=='''Бүст нуур, Алтан тэвш уулын домог'''==

      [[Завхан]] аймгийн  [[Тэлмэн сум]]ын нутагт буй нэг үзэсгэлэн төгөлдөр нуурыг  [[Бүст нуур]]гэдэг байна. Энэ нуурын дунд уул бий. Урьд шадар ван  [[Чингүнжав]] Ховдын цагаан түнгээс гарч Орос улсыг зорин манжийн цэргээс зугтаж явахдаа энд хоног тааруулсан гэнэ. Тэгээд өглөө босоход нь анчин гөрөөчнөөс айсан ан амьтан нуурын мөсөн дээгүүр сүрэглэн давхиж нуурын дундах уул руу айсуй харагджээ. Иймд шадар ван:
Айсан зовсон бүхний амь авран орогнуулдаг ачтай, тустай нуур юмаа хөөрхий хэмээн бишрээд өөдөө харсан сав алтан тэвшээ дунд ууланд нь булж, нуурын мөсийг цоолж товчлуур мөнгөн бүсээ хийсэн гэнэ. Тэр цагаас уг нуурыг  [[Бүст нуур]], дундах уулыг нь Алтан тэвш гэж нэрлэх болжээ.
Мөн.,

Хоноглосонхон   газар   нь                        

Ховдын   цагаан   түнгээ

Ховлоод  мордсон   цэрэг   нь

Хоёр живаа цэрэг

Бүгсэнхэн  газар  нь

Бүстийн   дунд   уул

Бүслээд   мордсон   цэрэг   нь

Хоёр  живаа   цэрэг

Хүчлэнхэн   зорьсон   газар   нь

Хүрмэн   тагнын   цаахна

Хүрээлэн   мордсон   цэрэг   нь

Хоёр  живаа  цэрэг

Гурван   живаа   цэргээ   дагуулсан   ч   болоосой

Гургалдай   зээрдээ   унасан   ч   болоосой                           гэж  энэ  тухай  дуу гарсан гэнэ.

=='''Хүдэр хүү'''==

Цогтой вангийн хошуунд Хүдэр хэмээх нэгэн бяртай хүн байжээ. Хүдэр хүү ээжийн хамт [[Хотгойд]]  – ойрадын дайн самуунаар өөлдийн 9 шар баатарт олзлогдон хүний газар, гүний нутагт зарцлагдан амьдарч байжээ. Ийнхүү хэдэн жил болоход Хүдэр ч эрийн цээнд хүрч, нэгэн өдөр ээждээ өөлдийн 9 шар баатарыг алж нутаг зорих тухайгаа хэлжээ. Өөлдийн баатарууд өглөө гарч дээрэм тонуул хийсээр орой уван цуван ирдэг, ингэхэд нь Хүдэр хүү мориноос буулгаж үүд өргөн оруулж, морь малыг янзлан, ээж нь хоол цайг нь хийж өгдөг байжээ. Иймээс эхээр зөвшөөрүүлсэний эцэст Хүдэр орой цувж ирсэн баатаруудыг нэг нэгээр нь гэр лүү үүд өргөн оруулахдаа ар голыг нь тас шааж алсаар, хамгийн сүүлд ирсэн ахмад баатар нь сэжиг авч “Хөвүүний нүд яасан улаан байна” гээд зугтахыг завдтал барин авч ноцолджээ. Тэрхүү хоёрыг ач тач ноцолдон буй ахуйд ээж нь Хүдэрийн урьд захисан ёсоор бэлдэн өгсөн хутгаар эрээн булчинг нь тас огтлон алж даржээ. Ингээд Хүдэр хүү бор гэрээ баглан үүрч нутгийн зүг явах замдаа газарын уруу шогшиход ээж нь”Аяар гэм. Хөгшин хүн унагаж алах нь уу? ” гэж таягаараа толгой руу нь тогшиж байсан гэдэг. Хүдэр хүү нутагтаа ирээд хар бор амьдралаар амьдарч байсан бөгөөд энэ хугацаанд хүрээн дээр худалдаа хийж явсан эгнэшгүй хүчтэй оростой барилджээ. Барилдах болоход нөгөөх орос хоёр гартаа хунз цай барин дэлэхэд Хүдэр хоёр засуулаа өргөн дэвсээр гарчээ. Барилдаан болоход Хүдэр мөнөөх оросыг газарт хүргэлгүй нуруугаар нь тас тэврэх алжээ. Хожим Хүдэр Тахилт /Нөмрөг/ уулын оройд байсан бага шиг гэрийн буурин чинээ дайтай бүдүүн модыг : “Хааны аварга дийлэх нь үү? Хангайн аварга дийлэх нь үү?” хэмээн ам гаран тэврэн тонгорсон боловч оройн өмхөрсөн хэсэг нь хугарч түүнийг цохин алжээ. Хүдэрийн шарил Тахилт ууланд байсан ба хавирга нь завсаргүй бөгөөд цээжний хөндийд чоно гөлөглөсөн байсан гэдэг. Түүний шарилыг хожим өөлдүүд хулгайлан авч нутагтаа тахиснаар өөлдийн нутаг хошууд сайн бөхчүүлтэй болсон гэж одоо хүртэл нутгийн ардууд хуучилдаг билээ.

== Алдартай ХОТГОЙДУУД==

* [[Шолой убаши хунтайж|Хотгойдын Алтан Хан]]
* Хатан [[Бүүвээ баатар]] 
* Хотгойдын шадар ван [[Чингүнжав]]
* [[Содномын Дамдинбазар|Жалханз хутагт С.Дамдинбазар]]
* [[Дилов хутагт Жамсранжав]]
* Гомбожавын Очирбат
* [[Санжаагийн Баяр]] 
* [[Дэмчигжавын Моломжамц]]
* [[Ялгуусан хутагт Лувсанданзан]]
* [[Арь гэгээн Дамдинчогдон]]
* [[Рэгзээгийн Амарсайхан]]
* [[Өлзийсайханы Энхтүвшин]]
* [[Чойсүрэнгийн Дагвадорж]]
* [[Лувсанцэрэнгийн Энх-Амгалан]]
* [[Ринчиннямын Амаржаргал]] ?
* Б.Баатарзоригт ?
* Бярваагийн Чимид?
*Төмөрийн МӨНХБАЯР 
*Баярсайханы Энхжин

{{Хөтлөгч мөр Монгол угсаатан}}
[[Ангилал:Хотгойд| ]]
[[Ангилал:Монгол овог аймаг]]</text>
      <sha1>hhow3mu7zl0vsffrh6yzlya6x24ifpd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Барбаросса ажиллагаа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10642</id>
    <revision>
      <id>709479</id>
      <parentid>705105</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T09:42:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>102.23.96.14</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Цахим холбоос */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19689" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Барбаросса ажиллагаа
| partof      = [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы [[Дорнод фронт (Дэлхийн хоёрдугаар дайн)|Дорнод фронт]]
| image       = [[Зураг:Operation Barbarossa corrected border.png|250px|Германы анхны төлөвлөгөө]] 
| date        = [[1941]] оны [[6 сарын 22]] - 1941 оны [[арванхоёрдугаар сар]]
| place       = [[Польшийн хоёрдугаар бүгд найрамдах улс|Польш]], [[Беларусь]], [[Украин]], [[Молдав]], [[Литва]], [[Латви]], [[Эстони]], [[Оросын Европын хэсэг|Баруун Орос]]
| territory   = 
| result      = Тэнхлэгийнхний ялагдал
| status      = 
| combatant1  = {{DEU1935}}&lt;br /&gt;{{ROM}}&lt;br /&gt;{{FIN}}&lt;br /&gt;{{ITA1861}}&lt;br /&gt;{{HUN1940}}&lt;br /&gt;{{SVK1939}}&lt;br /&gt;{{HRV1941}}
| combatant2  = {{SSR}}
| combatant3  = 
| commander1  = [[Зураг:Flag of Germany 1933.svg|20px]] '''[[Адольф Хитлер]]'''&lt;br /&gt;
[[Зураг:Flag of Germany 1933.svg|20px]] [[Франц Халдер]]&lt;br /&gt;
[[Зураг:Flag of Germany 1933.svg|20px]] [[Вильхельм Риттер фон Лееб]]&lt;br /&gt;
[[Зураг:Flag of Germany 1933.svg|20px]] [[Федор фон Бок]]&lt;br /&gt;
[[Зураг:Flag of Germany 1933.svg|20px]] [[Герд фон Рундштедт]]&lt;br /&gt;
[[Зураг:Flag_of_Romania.svg|20px]] [[Ион Антонеску]]&lt;br /&gt;
[[Зураг:Flag_of_Italy_(1861-1946).svg|20px]] [[Жиованни Мессе]]&lt;br /&gt;
[[Зураг:Flag_of_Italy_(1861-1946).svg|20px]] [[Итало Гариболди]]&lt;br /&gt;
[[Зураг:Flag_of_Finland_(bordered).svg|20px]] [[Карл Густаф Эмиль Маннерхайм]]&lt;br /&gt;
| commander2  = [[Зураг:Flag of the Soviet Union 1923.svg|20px]] '''[[Иосиф Сталин]]'''&lt;br /&gt;
[[Зураг:Flag of the Soviet Union 1923.svg|20px]] [[Георгий Жуков]]&lt;br /&gt;
[[Зураг:Flag of the Soviet Union 1923.svg|20px]] [[Александр Васильевский]]&lt;br /&gt;
[[Зураг:Flag of the Soviet Union 1923.svg|20px]] [[Семён Будённый]]&lt;br /&gt;
[[Зураг:Flag of the Soviet Union 1923.svg|20px]] [[Климент Ворошилов]]&lt;br /&gt;
[[Зураг:Flag of the Soviet Union 1923.svg|20px]] [[Семён Тимошенко]]&lt;br /&gt;
[[Зураг:Flag of the Soviet Union 1923.svg|20px]] [[Маркиан Попов]]&lt;br /&gt;
[[Зураг:Flag of the Soviet Union 1923.svg|20px]] [[Фёдор Кузнецов]]&lt;br /&gt;
[[Зураг:Flag of the Soviet Union 1923.svg|20px]] [[Дмитрий Павлов]]&lt;br /&gt;
[[Зураг:Flag of the Soviet Union 1923.svg|20px]] [[Иван Тюленев]]&lt;br /&gt;
| commander3  = 
| strength1   = ~3.9 (нөөц хүчийг оруулаад) сая цэрэг (Нацист Герман),
Холбоотон улсуудын 1,6 сая цэрэг&lt;br /&gt;3,600 танк,&lt;br /&gt;4,389 онгоц&lt;ref&gt;Bergström, p130&lt;/ref&gt;
| strength2   = Эхэндээ ~3.2 сая ( сүүлд 5 сая гаруй болсон ) &lt;br /&gt;12-15,000 танк,&lt;br /&gt;35-40,000 онгоц (1941 оны 6 сарын 22-ны байдлаар 11,357 онгоц бэлэн байв)&lt;ref&gt;Bergström 2007, p. 131-2: Uses Soviet Record Archives including the Rosvoyentsentr, Moscow; Russian Aviation Research Trust; Russian Central Military Archive TsAMO, Podolsk; Monino Air Force Museum, Moscow.&lt;/ref&gt;
| strength3   = 
| casualties1 = 918,000 орчим.&lt;ref&gt;Boog, H, Germany and the Second World War, VoI. 4: The Attack on the Soviet Union (Oxford, 1994)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt; &lt;br /&gt;&lt;br /&gt;2,093 aircraft &lt;ref&gt;Bergström 2007, p 118: Sources Luftwaffe strength returns from the Archives in Freiburg.&lt;/ref&gt; &lt;br /&gt;1941 онд алдсан танк 2,758.
| casualties2 = Дор хаяж 802,191 алагдаж,&lt;ref&gt;Krivosheev, G.F, 1997, p.96. Documented losses only&lt;/ref&gt;  3,000,000 орчим нь шархдаж, &lt;br /&gt; 3,300,000 гаруй нь олзлогдсан.&lt;ref name=&quot;about&quot;&gt;[http://www.english.uiuc.edu/maps/ww2/barbarossa.htm About the German Invasion of the Soviet Union]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.ushmm.org/wlc/article.php?lang=en&amp;ModuleId=10007183 THE TREATMENT OF SOVIET POWS: STARVATION, DISEASE, AND SHOOTINGS, JUNE 1941- JANUARY 1942]&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;  21,200 онгоц &lt;ref&gt;Bergström, p117&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Krivosheyev, G. 1993&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Note: Soviet aircraft losses include all causes&lt;/ref&gt; &lt;br /&gt; 1941 онд алдсан танк 20,500.
| casualties3 =
| notes       = 
}}
'''&quot;Барбаросса&quot; ажиллагаа/ төлөвлөгөө''' ({{lang-de|Unternehmen Barbarossa}}, Weisung Nr. 21. Fall Barbarossa) нь [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы үед [[Нацист Герман]]ы [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ад халдан орсон, [[1941]] оны 6 дугаар сарын 22-нд эхэлсэн цэргийн эзлэн түрэмгийлэх ажиллагааны нууц нэр юм.&lt;ref name = &quot;Higgins&quot;&gt;{{cite book | title = Hitler and Russia | first = Trumbull | last = Higgins | publisher = The Macmillan Company | year = 1966 | pages = 11–59, 98–151}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Bryan I. Fugate. Strategy and tactics on the Eastern Front, 1941. Novato: Presidio Press, 1984.&lt;/ref&gt; [[Тэнхлэгийн хүч]]ний 4.5 сая цэрэг ЗХУ-ын хилийн дагуу 2,900км урттай фронтоор нэгэн зэрэг давшиж эхэлжээ.&lt;ref&gt;World War II Chronicle, 2007. Legacy/ Publications International, Ltd. Page 146.&lt;/ref&gt; Тус ажиллагааг [[12-р зуун]]д болсон [[Загалмайтны гуравдугаар аян]] дайны удирдагч, [[Ариун Ромын Эзэнт Гүрэн|Ариун Ромын Эзэнт Улс]]ын хаан &quot;Барбаросса&quot; хочит '''Фридрих I Гогеншта́уфен'''ы нэрээр нэрлэгдсэн байна. Барбаросса ажиллагааг 1940 оны 12-р сарын 18-наас эхэлж боловсруулан төлөвлөсөн бөгөөд цэргийн бэлтгэл ажиллагаа нь [[1941]] оны 6-р сар хүртэл үргэлжилсэн юм.

Барбаросса ажиллагааны гол зорилго нь [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ын [[Европ]]ын хэсгийг ([[Архангельск]], [[Астрахань|Астраханийг]] холбосон [[А-А шугам]] хүртэл) хоромхон хугацаанд эзлэх &quot;цахилгаан мэт&quot; дайны төлөвлөгөө байв.  ([[wikisource:Führer Directive 21|Гитлерийн гаргасан чиглэлийн англи орчуулгаас]] дэлгэрэнгүйг үзнэ үү). Гэвч 1941 оны 12-р сар гэхэд [[Улаан Арми]] [[Вермахт]]ын гол хүчийг зогсоож, довтолгоог тогтоож чадсан байна. Гитлер төлөвлөж байсан амжилтандаа хүрч, ялалт байгуулж чадаагүй ч [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ын нөхцөл байдал хүнд хэвээр байв. Германчуудын төлөвлөгөө нурсан ч Украйн зэрэг ЗХУ-ын эдийн засаг, аж үйлдвэрийн чухал бүсүүдийг эзэлж чаджээ.&lt;ref&gt;[[A.J.P Taylor]] &amp; Colonel D. M Proektor, p106&lt;/ref&gt; Эхэн үедээ нэлээн амжилт олсон ч Германчууд [[Москва]] орчим хүрээд хүчин нь саарч эхэлсэн бөгөөд ингэснээр дайны явцад эргэлт гарч, Зөвлөлт-Германы фронт баруун тийш шилжиж эхэлсэн билээ.&lt;ref&gt;[[A.J.P Taylor]] &amp; Colonel D. M Proektor 1974, p. 107&lt;/ref&gt;

&quot;Барбаросса&quot; ажиллагаа сүйрсэн нь Гитлерийн ЗХУ-ын нутагт явуулж байсан [[Ленинградын бүслэлт]]&lt;ref&gt;{{cite web | first = Konstantin | last = Simonov | title = Records of talks with Georgi Zhukov, 1965–1966 | url = http://www.hrono.ru/dokum/197_dok/1979zhukov2.html | year = 1979 | publisher = Hrono}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Life and Death in Besieged Leningrad, 1941–44 (Studies in Russian and Eastern European History), edited by John Barber and Andrei Dzeniskevich. New York: Palgrave Macmillan, 2005 (hardcover, ISBN 1-4039-0142-2). &lt;/ref&gt;, [[Умардын гэрэл ажиллагаа]], [[Сталинградын тулалдаан]] зэрэг бусад ажиллагаануудаа үргэлжлүүлэх боломжгүй болгосон юм.&lt;ref&gt;The siege of Leningrad. By Alan Wykes. Ballantines Illustrated History of WWII, 3rd edition, 1972. Pages 9-61, and, Scorched Earth. (pages 205 - 240) By Paul Carell. Schiffer Military History, 1994. ISBN 0-88740-598-3 and, Finland in the Second World War. Between Germany and Russia. Palgrave. 2002. (pp. 90 - 141) &lt;/ref&gt;&lt;ref name = &quot;Directorate&quot;&gt;Military-Topographic Directorate, maps No. 194, 196, Officer's Atlas. General Staff USSR. 1947. Атлас Офицера. Генеральный штаб вооруженных сил ССР. М., Военно-топографическоее управление,- 1947. Листы 194, 196&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''Russia's War'': A History of the Soviet Effort: 1941-1945 ISBN 0-14-027169-4 by Richard Overy Page 91&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;The World War II. Desk Reference. Eisenhower Center Director Douglas Brinkley. Editor Mickael E. Haskey. Grand Central Press, Stonesong Press, HarperCollins, 2004. ISBN 0-06-052651-3. Page 210.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Siege of Leningrad. Encyclopedia Britannica. [http://www.britannica.com/bps/topic/335949/Siege-of-Leningrad#tab=active~checked%2Citems~checked%3E%2Fbps%2Ftopic%2F335949%2FSiege-of-Leningrad&amp;title=Siege%20of%20Leningrad%20--%20Britannica%20Online%20Encyclopedia]&lt;/ref&gt;

Барбаросса ажиллагаа нь хүний түүхэнд хамарсан талбай, оролцсон цэргийн хүчээрээ хамгийн том цэргийн ажиллагаануудын нэг нь болсон билээ.&lt;ref&gt;Peter Antill,  Peter Dennis. ''Stalingrad 1942''. Osprey Publishing, 2007,ISBN 1-84603-028-5, 9781846030284. p. 7.&lt;/ref&gt; Уг ажиллагааны амжилтгүй төгсгөл нь дайны явцыг эргүүлж, Нацист Германы ялагдлыг зөгнөн, [[Гуравдугаар Райх]]ын уналтыг ойртуулсан юм. Барбаросса ажиллагаа нь дэлхийн хоёрдугаар дайн, түүний зүүн фронтын хувьд чухал байр суурийг эзэлдэг.

== Ном зүй ==
&lt;div class=&quot;references-small&quot;&gt;
* Bellamy, Christopher (2007). ''Absolute War: Soviet Russia in World War Two. Knopf Publishers. ISBN 978-0-375-41086-4''
* Bergstrom, Christer (2007). ''Barbarossa - The Air Battle: July-December 1941.'' London: Chervron/Ian Allen. ISBN 978-1-85780-270-2.
* Bethell, Nicholas and Time - Life Books ''Attack of USSR'' (Hard cover, ISBN 80-7237-279-3)
* Clark, Alan. ''Barbarossa: The Russian–German Conflict, 1941–45''. New York: Willam Morrow &amp; Co., 1965.
* [[John Erickson (historian)|Erickson, John]]. ''The Road to Stalingrad''. London: Cassell Military, 2003 (paperback, ISBN 0-304-36541-6).
* Erickson, John and Dilks, David eds. ''Barbarossa: The Axis and the Allies''. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1994 (hardcover, ISBN 0-7486-0504-5); 1998 (paperback, ISBN 0-7486-1111-8).
* Förster, Jürgen; Mawdsley, Evan. &quot;Hitler and Stalin in Perspective: Secret Speeches on the Eve of Barbarossa&quot;, ''War in History'', Vol.&amp;nbsp;11, Issue&amp;nbsp;1. (2004), pp.&amp;nbsp;61–103.
* Farrell, Brian P. &quot;Yes, Prime Minister: Barbarossa, Whipcord, and the Basis of British Grand Strategy, Autumn 1941&quot;, ''The Journal of Military History'', Vol.&amp;nbsp;57, No.&amp;nbsp;4. (1993), pp.&amp;nbsp;599–625.
* [[David Glantz|Glantz, David M.]] ''Barbarossa: Hitler's invasion of Russia, 1941''. Stroud, Gloucestershire: Tempus, 2001 (paperback, ISBN 0-7524-1979-X).
* Glantz, David M. ''Stumbling Colossus: The Red Army on the Eve of World War''. Lawrence, KA: University Press of Kansas, 1998 (hardcover, ISBN 0-7006-0879-6).
* Glantz, David M. ''Colossus Reborn: the Red Army at War, 1941–1943''. Kansas: University Press of Kansas, 2005 (hardcover, ISBN 0-7006-1353-6).
* Gorodetsky, Gabriel ''Grand Delusion: Stalin and the German Invasion of Russia''. New Haven, CT; London: Yale University Press, 2001 (paperback, ISBN 0-300-08459-5).
* [[Joachim Hoffmann|Hoffmann, Joachim]]. ''Stalin's War of Extermination''. Capshaw, AL: Theses&amp;nbsp;&amp; Dissertations Press, 2001 (hardcover, ISBN 0-9679856-8-4).
* Kershaw, Robert J. ''War Without Garlands: Operation Barbarossa, 1941/42''. Shepperton: Ian Allan, 2000 (hardcover, ISBN 0-7110-2734-X).
* Kirchubel, Robert. ''Operation Barbarossa 1941 (1): Army Group South''. Oxford: Osprey, 2003 (paperback, ISBN 1-84176-697-6).
* Kirchubel, Robert. ''Operation Barbarossa 1941 (2): Army Group North''. Oxford: Osprey, 2005 (paperback, ISBN 1-84176-857-X).
* Krivosheyev, G. ''Grif sekretnotsi snyat. Poteri vooruzhyonnykh sil SSSR v voynakh, boyevykh deystviyakh i voyennykh konfliktakh, Voyenizdat'', Moscow, 1993.
* Krivosheev, G.F. ed. ''Soviet casualties and combat losses in the twentieth century''. London: Greenhill Books, 1997 (hardcover, ISBN 1-85367-280-7). Available [http://www.rus-sky.org/history/library/w/ on-line] in Russian.
* Koch, H.W. &quot;Hitler's 'Programme' and the Genesis of Operation 'Barbarossa'&quot;, ''The Historical Journal'', Vol.&amp;nbsp;26, No.&amp;nbsp;4. (1983), pp.&amp;nbsp;891–920.
* Latimer, Jon, ''Deception in War'', London: John Murray, 2001
* Lubbeck, William; Hurt, David B. ''At Leningrad's Gates: The Story of a Soldier with Army Group North''. Philadelphia, PA: Casemate, 2006 (hardcover, ISBN 1-932033-55-6).
* Macksey, Kenneth. ''Why the Germans Lose at War: The Myth of German Military Superiority''. London: Greenhill Books, 1999 (paperback, ISBN 1-85367-383-8).
* Maser, Werner. ''Der Wortbruch: Hitler, Stalin und der Zweite Weltkrieg''. München: Olzog, 1994 (hardcover, ISBN 3-7892-8260-X); München: Heyne, 2001 (paperback, ISBN 3-453-11764-6).
* Megargee, Geoffrey P. ''War of Annihilation: Combat and Genocide on the Eastern Front, 1941''. Lanham, MA: Rowman &amp; Littelefield, 2006 (hardcover, ISBN 0-7425-4481-8; paperback, ISBN 0-7425-4482-6).
* Murphy, David E. ''What Stalin Knew: The Enigma of Barbarossa''. New Haven, CT; London: Yale University Press, 2005 (hardcover, ISBN 0-300-10780-3); 2006 (paperback, ISBN 0-300-11981-X).
** Reviewed by Robert Conquest at ''The American Historical Review'', Vol.&amp;nbsp;111, No.&amp;nbsp;2. (2006), p.&amp;nbsp;591.
* [[Alexander Nekrich|Nekrich, Aleksandr Moiseevich]]. &quot;June 22, 1941; Soviet Historians and the German Invasion&quot;. Columbia: University of South Carolina Press, 1968.
* Pleshakov, Constantine. ''Stalin's Folly: The Tragic First Ten Days of World War Two on the Eastern Front''. Boston: Houghton Mifflin, 2005 (hardcover, ISBN 0-618-36701-2).
* Raus, Erhard. ''Panzer Operations: The Eastern Front Memoir of General Raus, 1941–1945'', compiled and translated by Steven&amp;nbsp;H. Newton. Cambridge, MA: Da Capo Press, 2003 (hardcover, ISBN 0-306-81247-9); 2005 (paperback, ISBN 0-306-81409-9).
* Rayfield, Donald. ''Stalin and his Hangmen'',London, Penguin Books, 2004, ISBN 0-14-100375-8
** Reviewed by David R. Snyder in ''The Journal of Military History'', Vol.&amp;nbsp;69, No.&amp;nbsp;1. (2005), pp.&amp;nbsp;265–266.
* Roberts, Cynthia. &quot;Planning for War: The Red Army and the Catastrophe of 1941&quot;. Taylor and Francis Publishers. ''Europe-Asia Studies'', Vol. 47, No. 8 (Dec, 1995), pp. 1293-1326.
* Rees, Laurence. ''War of the Century: When Hitler Fought Stalin''. New York: New Press, 1999 (hardcover, ISBN 1-56584-599-4).
* Stolfi, R.H.S. ''German Panzers on the Offensive: Russian Front. North Africa, 1941–1942''. Atglen, PA: Schiffer Publishing, 2003 (hardcover, ISBN 0-7643-1770-9).
* Suvorov, Viktor. ''The Chief Culprit: Stalin's Grand Design to Start World War&amp;nbsp;II''. Dulles, VA: Potomac Books, 2007 (hardcover, ISBN 1-59797-114-6).
* [[A.J.P. Taylor|Taylor, A.J.P.]] and Mayer, S.L., eds. ''A History Of World War Two''. London: Octopus Books, 1974. ISBN 0-7064-0399-1.
* [[Martin van Creveld|van Creveld, Martin]]. ''Supplying War: Logistics from Wallenstein to Patton'' Cambridge: Cambridge University Press, 1977. ISBN 0-421-29793-1
* Weeks, Albert&amp;nbsp;L. ''Stalin's Other War: Soviet Grand Strategy, 1939–1941''. Lanham, MD: Rowman&amp;nbsp;&amp; Littlefield, 2002 (hardcover; ISBN 0-7425-2191-5); 2003 (paperback, ISBN 0-7425-2192-3).
* Wegner, Bernd ed. ''From Peace to War: Germany, Soviet Russia, and the World, 1939–1941'' Providence, RI: Berghahn Books, 1997 (hardcover, ISBN 1-57181-882-0).
** Reviewed by Peter Konecny, ''Canadian Journal of History'', Vol.&amp;nbsp;34 Issue&amp;nbsp;2. (Aug., 1999) pp.&amp;nbsp;288–290.
* Wieczynski, Joseph L.; Fox, J.P. &quot;Operation Barbarossa: The German Attack on The Soviet Union, June 22, 1941&quot;, ''[[The Slavonic and East European Review]]'', Vol.&amp;nbsp;74, No.&amp;nbsp;2. (1996), pp.&amp;nbsp;344–346.
* Ziemke, Earl F. ''Moscow to Stalingrad: Decision in the East''. Washington DC: U.S. Army Center of Military History, 1987; New York: Military Heritage Press, 1988 (hardcover, ISBN 0-88029-294-6).
* Ziemke, Earl F. ''Stalingrad to Berlin: The German Defeat in the East''. Washington DC: U.S. Army Center of Military History, 1966; Honolulu, HA: University Press of the Pacific, 2003 (paperback, ISBN 1-4102-0414-6).
* Мельтюхов, М.И. [http://militera.lib.ru/research/meltyukhov/index.html ''Упущенный шанс Сталина. Советский Союз и борьба за Европу: 1939–1941 (Документы, факты, суждения)''.] Москва: Вече, 2000.
* Суворов, В. [http://militera.lib.ru/research/suvorov3/index.html ''Последняя республика: Почему Советский Союз проиграл Вторую Мировую войну'']. Москва: AST, 2003 (hardcover, ISBN 5-17-007876-5).
* lt. Kolobanov and KV-2. Notable engagements of KV series against outnumbering enemy forces: http://wio.ru/tank/ww2tank.htm&lt;/div&gt;

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Fall Barbarossa|Барбаросса ажиллагаа}}
* [http://www.army.mil/cmh-pg/books/wwii/balkan/20_260_5.htm Relationship between the campaigns in the Balkans and the invasion of Russia] and [http://www.army.mil/cmh-pg/books/wwii/balkan/append.htm associated timeline] on a [[United States Army|US Army]] website
* [http://english.pobediteli.ru/ Multimedia map]—Covers the invasion of Russia including Operation Barbarossa
* [http://www.militaryhistoryonline.com/wwii/articles/barbarossa.aspx Operation Barbarossa]—Detailed analysis of the operation by author Bevin Alexander.
* Central Intelligence Agency, Office of Current Intelligence. [http://www.foia.cia.gov/CPE/CAESAR/caesar-25.pdf ''The Soviet History of World War II''], 28&amp;nbsp;October 1959.
* [http://www.wix9ja.com/ Multimedia map]—Covers the invasion of Russia including Operation Barbarossa

== Эшлэл ==
{{reflist|2}}

[[Ангилал:Герман-Зөвлөлтийн дайн|!]]
[[Ангилал:Дэлхийн хоёрдугаар дайны үеийн германы зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:1941 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:Далд нэр|Барбаросса]]</text>
      <sha1>0c432nz5d6pyhawnv43ooumtqd6hhcx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Юань Улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19371</id>
    <revision>
      <id>709459</id>
      <parentid>709003</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T06:54:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Нутаг дэвсгэрийн хуваарь */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="47205" xml:space="preserve">{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; style=&quot;float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;&quot;
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;&quot; | &lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Их Юань Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.7em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠶᠡᠬᠡ&lt;br /&gt;ᠶᠤᠸᠠᠨ&lt;br /&gt;ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Даян Их Монгол Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.7em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠳᠠᠶᠠᠩ&lt;br /&gt;ᠶᠡᠬᠡ&lt;br /&gt;ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ&lt;br /&gt;ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Их Юань Улсын нутаг дэвсгэр'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;[[Гуулин улс|Гуулин]] бол Юань улсын вассал ([[тавнан]]) улс юм&lt;/small&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[File:Yuen Dynasty 1294 - Goryeo as vassal.png|center|365px|Их Юань Улсын газрын зураг]]
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Цаг тооны хэлхээс'''&lt;br /&gt;'''1271 — 1368 он'''
|-
| style=&quot;background:#ffffff&quot; align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|+
|
|
|-
| width=&quot;45%&quot;  align=&quot;left&quot; valign=&quot;top&quot; |[[Их Монгол Улс|←]] [[File:Flag of the Mongol Empire 2.svg|25px]] [[Их Монгол Улс]]&lt;br /&gt;[[Сүн улс|←]] [[File:Flag of None.svg|25px]] [[Сүн улс|Сүн Улс]]
| align=&quot;right&quot; | 
| align=&quot;right&quot; | [[Умард Юань Улс]] [[File:Flag of Yuan Dynasty.jpg|25px]][[Умард Юань Улс|→]]&lt;br /&gt;[[Төвөд]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Дөрвөн Ойрадын холбоо|→]]&lt;br /&gt;[[Мин улс|Мин Улс]] [[File:Flag_with_the_emblem_of_the_Ming_Empire.png|25px]][[Мин улс|→]]
|}
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Үндсэн хууль|Үндсэн хууль цааз]]'''
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Их Засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Монгол хэл|Монгол]], [[Хятад хэл|хятад]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нийслэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Ханбалиг|Хаанбалгас]] &lt;small&gt;(өнөөгийн [[Бээжин]])&lt;/small&gt; ба&lt;br /&gt; [[Шанду]] &lt;small&gt;(зуны нийслэл)&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Төрийн хэлбэр'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''&lt;br /&gt;– 1260–1294 он&lt;br /&gt;– 1294–1307 он&lt;br /&gt;– 1307–1311 он&lt;br /&gt;– 1311–1320 он&lt;br /&gt;– 1320–1323 он&lt;br /&gt;– 1323–1328 он&lt;br /&gt;– 1328–1328 он&lt;br /&gt;– 1329–1329 он&lt;br /&gt;– 1328–1332 он&lt;br /&gt;– 1332–1332 он&lt;br /&gt;– 1333–1370 он
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хаан]] ([[Их Хуралдай]]гаар сонгоно)&lt;br /&gt; [[Хубилай хаан]]&lt;br /&gt; [[Өлзийт Төмөр хаан]]&lt;br /&gt; [[Хайсан хүлэг хаан]]&lt;br /&gt; [[Аюурбарбад буянт хаан]]&lt;br /&gt; [[Шадбал гэгээн хаан]]&lt;br /&gt; [[Есөнтөмөр хаан]]&lt;br /&gt; [[Аригиба хаан]]&lt;br /&gt; [[Хүслэн хаан]]&lt;br /&gt; [[Төвтөмөр заяат хаан]]&lt;br /&gt; [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан]]&lt;br /&gt;[[Тогоонтөмөр хаан]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Нутаг дэвсгэр'''&lt;br /&gt;– 1310 он&lt;ref&gt;{{cite journal |date = September 1997 |title = Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia |journal = [[International Studies Quarterly]] |volume = 41 |issue = 3 |page = 499 |doi = 10.1111/0020-8833.00053 |first = Rein |last = Taagepera |author-link = Rein Taagepera |jstor = 2600793 |url = http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807 }}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;– 1330 он&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{статья |автор=Song (宋), Yan (岩)|заглавие=Estimation of Territory Areas of Several Dynasties in Chinese History|оригинал=zh:《中国历史上几个朝代的疆域面积估算》|ссылка=https://wenku.baidu.com/view/1b03d86e55270722192ef785.html|язык=zh|место=Beijing|издательство=[[Chinese Academy of Social Sciences]]|год=1994|isbn=|page=150}}&lt;/ref&gt;
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;14.000.000&amp;nbsp;км²&lt;br /&gt;13.720.000&amp;nbsp;км²
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Хүн ам|Хүн амын тоо]]'''&lt;br /&gt;– 1290 он&lt;br /&gt;– 1300 он&lt;br /&gt;– 1330 он&lt;ref name=&quot;:3&quot;/&gt;
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;77.000.000&lt;br /&gt;90.000.000&lt;ref&gt;Энэ тухайн үеийн дэлхийн нийт хүн амын 28 хувийг эзэлж байв.&lt;/ref&gt; орчим&lt;br /&gt;83.873.000
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Хүн амын нягтрал]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | 6 хүн км² тутамд&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1330 оноор тооцсон)&lt;/small&gt;
|}
{{Загвар:Монголын түүх}}
'''Юань Улс''' буюу бас өөрөөр '''Даян Их Монгол Улс''' (1271–1368) нь [[Монголчууд|Монгол угсаатны]] байгуулсан Монгол, Хятад, Солонгос улсуудын газар нутгийг эзлэн оршиж байсан феодалын нийгэмт хаант улс байсан юм. Тус улс нь Чингис хааны байгуулсан, [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] үргэлжлэл тул түүхэн дэх хамгийн том газар нутагтай эзэнт гүрнийг удирдах төв нь байснаараа онцлогтой.

== &quot;Юань&quot; гэсэн үгийн тайлбар ==
Их Юань (Дай Өнь, {{lang-zh|大元}}) гэдэг нэр бол Хятадын “Зурхайт ном (易經)” -ын “Цянь юань” буюу “[[Тэнгэр шүтлэг|тэнгэр]] мэт их” хэмээх утгыг үндсэлж өгсөн нэр болно.&lt;ref&gt;Монголын Их Юань улс.[https://mongoltoli.mn/history/h/418]&lt;/ref&gt; &quot;Хөх Тэнгэр&quot;, &quot;Хөх Монгол&quot; гэдэгт ордог &quot;Хөх&quot; гэсэн утга 元 (нан. yuán)д байна. Хятад хэлний &quot;Үгийн далай 辭海&quot; хэмээх Их толь (7р утгыг үз), &quot;Хятад хэлний Их толь&quot;  (Тайванд хэвэлсэн, 21р утгыг үз), &quot;Япон Хас толь&quot; (21р утгыг үз)-нуудад байна.  元 (yuán) нь 玄 (хөх, тэнгэр өнгө) тэй ижил утгатай  (元通玄) гээд, Юанийн үед тийн хэрэглэж байсан тайлбартайгаа байна гэж эрдэмтэн [[Балдандоржийн Сумъяабаатар]] баталгаа гаргаж ирэв. &quot;Юань улс&quot; гэдгийн монгол нэр нь &quot;Хөх Монгол&quot; юм. &lt;ref name=&quot;yuan&quot;&gt;[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]]: Юань гэдэг нэрний учир.[http://maral-books.net/wp-content/uploads/2013/11/Yuan.pdf]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16 х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Түүх ==

=== Юань улс байгуулагдсан нь ===
[[Файл:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|thumb|right|Юань улсыг байгуулсан Монголын их хаан Хубилайн хөрөг]]
1260 онд [[Хубилай]] өөрийгөө хаанд өргөмжилж, улмаар 1267 онд Монголын нийслэлийг [[Хархорум]] хотоос Жунду (Дайду) (одоогийн [[Бээжин]] хотын баруун хойд талд байсан) хотод шилжүүлэв. 1271 онд Их Монгол Улсын нэрийг өөрчилж, '''Юань''' хэмээн нэрийдсэнээр Монголын эзэнт гүрэн [[Алтан Орд]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]], [[Юань улс]] гэсэн дөрвөн хаант улсад хуваагдсан түүхтэй.

=== Хубилайн дараах үеийн Юань улс ===
[[Файл:Yuan dynasty banknote with its printing plate 1287.jpg|thumb|200px|left|Юань гүрний мөнгөн тэмдэгт болон тавган тамга]]
Хаан ширээний залгамжлал нь Юань гүрэнд томоохон асуудал болж байсан ба хожим нь дотоод тэмцэл болон томоохон маргааны эх үүсвэр болсон юм. Энэ нь Хубилайн хаанчлал төгсөхөд илэрхий болсон юм. Хубилай анхнаасаа түүний ууган хүү болох [[Чингим]]ийг хаан ширээгээ залгамжлуулах хүсэлтэй байсан боловч [[Чингим]] 1285 онд хаан эцгээсээ өмнө таалал төгссөн. Иймээс [[Чингим]]ийн хүү болох [[Өлзийт Төмөр хаан]] [[Хубилай хаан]]ы үхлээс хойш 10 гаруй жил (1294-өөс 1307 оны хооронд) улсаа удирдсан юм. Төмөр хаан өвөг эцгийнхээ хийсэн маш их ажлуудыг үргэлжлүүлэхээр зориг шулуудан шийдсэнээс гадна Монголын баруун зүгт орших бусад хаант улсуудтай эв найрамдлын харилцаа тогтоожээ. Гэсэн хэдий ч бутрал эв нэгдэлгүй байдал Төмөр хааны хаанчлалын үеэс эхэлсэн байна. Түүний хаанчлалын жилүүдэд өрнөсөн хамгийн том үйл явдал нь [[Хайду|Хайдугийн]] тэмцлийг бүр мөсөн дарж чадсан явдал юм.

[[Файл:Phagspa vinokurov tablet.jpg|thumb|150px|[[Дөрвөлжин бичиг]]]]
[[Хайсан хүлэг хаан]] Төмөр хааныг таалал төгссөний дараа Юань улсын хаан болжээ. Тэрбээр Хубилай хааны ажлыг үргэлжлүүлэх нь байтугай харин ч эсрэгээрээ түүний хийсэн зүйлийг нураажээ. Түр зуурын хаанчлалын (1307-оос 1311 хүртэл) үед Юань гүрэн санхүүгийн бэрхшээлүүдтэй тулгарч эхэлсэн нь Хайсан Хүлэг хааны хийсэн зарим зүйлүүдтэй шууд холбоотой байсан. Хайсан Хүлэг хааныг нас нөгчих үед, Юань улсын сан хөмрөг хоосорч маш их өрөнд орж Юань гүрний улс төрийн тогтворгүй байдлын эх үүсвэрийг тавьсан байна.

[[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад хааны]] засаглалын үед улс орон нэг үе ахин сэргэн, улс төрийн байдал тогтворжиж эхэлсэн ч Аюурбарбад хааны урьд ахдаа амласан амлалтнаасаа буцан өөрийн хүүгээ хунтайж болгосон нь Юань улсад өрнөх дотоодын улс төрийн хямралын эхлэлийг тавьжээ. Тус хааныг нас барсны дараа түүний хүү [[Шадбал гэгээн хаан|Шадбал]] хаан суугаад 2 жилийн дараа [[Тэгш ноён]]оор толгойлуулсан босогчдод хороогдсон. Түүний дараа Жинь ван [[Есөнтөмөр хаан]] суудалд суув. Энэ хааны үед Юань улс сүүлийн удаа амар тайван байсан ч 1328 онд Есөнтөмөр хаан Шанду хотод нас нөгчсөнд Шанду хотыг сахин суусан Давлат шах, Ванчин зэрэг түшмэл, түүний хөвгүүн [[Аригиба хаан]] өргөмжилжээ. Мөн энэ үед Дайду хотыг сахин суусан Хайсан хааны хуучин түшмэл Янтөмөр нар Төвтөмөрийг Нанжин хотноос тосон авчирч Дайду хотод хаан өргөмжилжээ. Ингээд монголчууд нэгэн зэрэг хоёр хаантай болж Их нийслэл Дайду, дээд нийслэл Шандугийн хооронд өөр өөрийн өргөсөн хаанаа хамгаалах ширүүн дайн болов. Эцсийн дүнд Шандугийн тал ялагдаж Төвтөмөр хаан суужээ. Гэвч Төвтөмөр журам ёсыг дээдлэн Хархорумыг сахин суусан ах Хүслэндээ хаан суурийг найр тавихаа илтгэв. Ингээд 1329 онд [[Хүслэн хаан|Хүслэн]] Хархорумаас ирж хасбуу тамгыг хүлээн авч хаан ширээ эзэлсэн боловч хэдэн өдрийн дараа гэнэт нас нөгчжээ. [[Төвтөмөр хаан]] ширээгээ сэргээв. Юань улсад иргэний дайн дэгдэн үй олон хүний амийг авч одсон тэмцэл 10 гаруй жил өрнөж, уг улсын байдал туйлын тогтворгүй болж ирсэн.

===Юань улсын мөхөл===
[[Файл:Cina v roce 1358.svg|thumb|left|200x200px|'''Улаан алчууртны бослогын улсууд. 1358 он''']]
[[Файл:Cina v roce 1360.svg|thumb|left|200x200px|[[Улаан алчууртны бослого|Улаан алчууртны бослогын]] улсууд. 1360 он. '''Ногоон нь [[Чэн Юй Лянь|Чэнь Юй ляний]] нутаг''', '''Улаан''' нь [[Хань Линь Эр|Хань Линь Эрийн]] Сүн улсын нутаг, '''Шар''' нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] улс.]]
[[Файл:Cina roku 1365.svg|thumb|200x200px|1360 он. Улбар шар нь [[Жан Ши Чэн]]-ий '''У улс''', Улаан нь [[Жу Юань Жан|Жу Юань Жаний]] [[Мин улс|Ү улс]], Бор нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] [[Дася улс]].]]
14-р зууны дунд үед Юань улсын газар нутагт дараалсан олон усны үер болсоны улмаас 1351 онд [[Шар мөрөн|шар мөрний]] далан задарсан аж. Тухайн үед Юань гүрнийг [[Тогоонтөмөр хаан]] удирдаж байсан бөгөөд тэрбээр өмнө зүгт [[Шаньдун]]ы хагас аралд шинээр суваг бариулсан байна. Яг энэ үеэс эхлэн хятадууд анх удаа бослого зохион байгуулж эхэлжээ. Үүний дараа хэд хэдэн томоохон бослого хөдөлгөөн гарч эхэлсэнээс хятадуудын хувьд хамгийн чухал бослогын бүлэг нь [[Улаан алчууртны бослого|улаан алчууртны бослого]] байсан юм. Тус бослого нь одоогийн [[Аньхуй]], [[Жянсү|Жяньсу]], [[Жөжян|Жэжян]], [[Юньнань]], [[Сычуань муж|Сюйчуань]], [[Шаньдун]], [[Хэнань]], [[Хүбэй]] зэрэг мужуудыг хамарсан. Анх [[Хань Шань Тун]], [[Люй Фу Тун]] нар тус бослогыг өдөөсөн. Яваандаа хүч нь нэмэгдсээр 1368 онд Юань улсыг мөхөөхөд гол нөлөө үзүүлсэн.

Юань улсын сүүлийн хаан [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөрийн]] үед бослого хөдөлгөөн жил алгасалгүй гарч, ихэс ноёдын зөрчил дээд цэгтээ тулж, улс орон самуурч байсаар 1368 онд Юань улс мөхөж, Монголчуудын эзэгнэл төгсгөл болжээ.

Эдгээрээс гадна Юань улсыг мөхөлд хүргэсэн өөр шалтгаанууд ч бас бий. Үүнд дэлхийг эзэгнэсэн том гүрнийг удирдан захирч авч явах чадвартай хаан байгаагүй нь хамгийн гол хүчин зүйл байв. Өөр нэг шалтгаан нь 14-р зууны хоёр дахь хагаст гарсан тахлаас шалтгаалан алс холд хийж байсан худалдааны системд муугаар нөлөөлсөн байна. Хятад гүрнийг эзэлж байгаад хөөгдсөн бусад үндэстэнтэй харьцуулбал монголчууд хэдийгээр хятадад хаанчлалаа алдсан ч Юань улсын дараа бий болсон [[Мин улс]]ын хойд хэсэгт үзүүлэх нөлөө нь хүчирхэг хэвээр байсан юм. Юань улсын үед эхэлсэн улсын нэгдсэн бодлого болоод засаг захиргааны санаачлагуудыг Мин улс тэр хэвээр нь үргэлжлүүлэн хэрэглэсэн байна.&lt;ref&gt;Helwig Schmidt-Glintzer: ''Kleine Geschichte Chinas'' (орч. ''&quot;Хятадын жижигхэн түүх''&quot; ном), S. 102ff..&lt;/ref&gt;

== Юань гүрний үеийн засаг захиргааны зохион байгуулалт ==
[[File:Chinese movable type 1313-ce.png|thumb|right|Ван Жэн-ийн '' Нонг Шу '' нь хувь хүний хөдлөх төрлийн тэмдэгтүүд нь А эргэлтийн бичгийн хэв, 1313 онд хэвлэгдсэн]]
{{Гол|Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо}}
Хубилай хааны төр барьсан эхний жилүүдээс хятад нутгийг захирахын тулд Өгэдэй хааны хуучин байсан захиргаа, хятадын уламжлалт засаглалын хэлбэрийг үндэслээд 1260-1272 онуудын хооронд дараах байдлаар зохион байгуулсан.
{| class=&quot;wikitable&quot;
! colspan=&quot;5&quot; |[[Хаан|Их хаан]]
|-
![[Зарга шийтгэх яам|Юй ши тай]]
! colspan=&quot;3&quot; |[[Төвлөн засах яам|Жун шу шэн]]
![[Нууц бичгийн яам|Шу Ми Юань]]
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Синь Юйшитай
!Сангийн яам
!Ёслолын яам
!Үйлдвэрлэх яам
! rowspan=&quot;3&quot; |Синь шумиюань
|-
|'''Цэргийн яам'''
|'''Шүүх яам'''
|'''Түшмэлийн яам'''
|-
| colspan=&quot;3&quot; |'''Син Жун шу шэн'''
|}
Юань улсын хамгийн дээд эрх мэдлийг хаан хязгаарлалтгүйгээр барих бөгөөд [[Төвлөн засах яам|төвлөн засах яам]] (Уг яаманд '''Сангийн яам, Ёслолын яам, Цэргийн яам, Шүүхийн яам, Үйлдвэрлэх яам''' зэрэг 6 яам харьяалагдаж байв), [[нууц бичгийн яам]] , [[зарга шийтгэх яам]] гэх гурван бие даасан харилцан хяналт тавих үүрэг хүлээсэн яамд ажиллаж байсан байна. Эдгээрээс дотоод бичгийн яам нь голлох байр суурьтай байжээ. Тус яамыг зарим үед хунтайж [[Жун шу лин]] буюу эрхэлсэн сайдын албан тушаалыг хашиж, түүний доор хоёр чинсан байдаг байлаа. Гэхдээ эрхэлсэн сайд гэдэг нь байнгын бус түр орон тоо юм. Энэ нь хунтайж нас барах, хаан болох үед арилгадаг байсан. Юань улсын үед [[Дорж (Хубилайн хүү)|Дорж хунтайж]] (1261-1263), [[Чингим]] хунтайж (1273-1286), [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хаан]] (1307-1311), [[Гэгээн хаан]] (1316-1320) нар уг тушаалыг хашиж байсан. Төвлөн засах яамны эрхэлсэн сайдын дараа баруун, зүүн этгээдийн тэргүүлсэн сайд [[Чинсан]] нар орж байжээ. Баруун этгээдийн сайд нь зүүнийхээс илүү эрх мэдэлтэй байв. Тэргүүн сайдын дор, цэрэг улсын хүнд хэргийг тэгшлэн засагч хэмээх дөрвөн сайд, засагч туслагч түшмэл байв. 

Түүний дараа '''[[Нууц бичгийн яам|үйл таслах яам]]''' нь цэргийн үйлийг хариуцаж, дайн зарлах, цэргийн бүртгэл, цэргийг орон нутагт тараан хувиарлан суулгах гэх мэт асуудлыг хариуцаж байсан бөгөөд зөвхөн хаанд шууд захирагдах Шу Ми Ши түшмэл захирдаг байжээ. 

Юй ши тай буюу '''Зарга шийтгэх яам''' нь түшмэдийн албанд нь хяналт тавьж дэвшүүлэх юмуу бууруулах эсэхийг тогтоох, шүүн таслах, зарга хэлэлцэх асуудлыг хамаарч байсан. Энэхүү хоёр яамд нь мөн адил орон нутагт салбартай байснаас гадна тус бүрийг хариуцсан түшмэл томилж байсан. 

Мөн эдгээрээс гадна 20 гаруй яам товчоод байгуулагдаж байсан. 

=== Нутаг дэвсгэрийн хуваарь ===
[[Юань улсын судар|Юань улсын сударт]] бичсэнээр засаг захиргааны хуваарь байнга өөрчлөгдөж байсан бөгөөд 1330 оны байдлаар [[Син жун шу шэн|Төвлөн засах төлөөний яам]]-11, [[чөлгэ]] (лу)-185, Фу-33, жоу- 359, сянь-1127 байжээ. Уугуул Монгол нутагт засаг захиргааны хуваарь өөрчлөгдсөнгүй. Хууль цааз нь төрийн асуудлыг зохицуулахад чиглэсэн дүрэм журам байлаа. Юань гүрний үед нутаг дэвсгэрийн  хамгийн том нэгж нь '''муж''' байв. Мужийг дотор нь:

Дотоод муж нь Төвлөн засах яаманд шууд захирагддаг [[Хэбэй]], [[Шаньдун]], [[Шаньси муж|Шаньси]] гурван мужийг багтааж байсан.
[[Файл:Yuan Dynasty Administrative division 1330.jpg|thumb|350x350px|'''Юань улсын нутаг дэвсгэрийн хуваарь''']]

Харин гадаад муж нь нийт нийслэл хотоос алслагдсан бусад мужийг хэлж байсан.   

Үүнд:  
# [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (嶺北行省): Хархорумаар төвлөрсөн Монгол нутаг.
# [[Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн]] (河南江北行省)
# [[Хугуан нутгийн син жун шу шэн]] (湖廣行省)
# [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]] (甘肅行省)
# [[Жяньши нутгийн син жун шу шэн]] (江西行省)
# [[Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн]] (江浙行省)
# [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (遼陽行省)
# [[Шэньси нутгийн син жун шу шэн]] (陝西行省)
# [[Сычуан нутгийн син жун шу шэн]] (四川行省)
# [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]] (雲南行省)

====== Хараат улсуудыг захирах мужууд ======
# [[Жэньдун син жун шу шэн]] (征東行省): Гуулин улсаар төвлөрсөн, Японыг дайлах муж.
# '''Жэньмянь син жун шу шэн''' (征緬行省, Мьянмарын хэргийг хамаарах муж)
# '''Жяожи син жун шу шэн''' (交趾行省): Аннам буюу одоогийн Вьетнамын хойд хэсгийг захирах муж.
# '''Жаньчэн син жун шу шэн''' (占城行省) Чампа улсыг захирах муж. Одоогийн өмнөд Вьетнам, Лаос, Тайландын нутаг
Муж нь дотроо: Лу (сүүлийн үед Зам, Чөлгөө, Чөлгэ, Цүлх гэж нэрлэгдэх болсон), Фу (сүүлийн жилүүдэд Шүлтгэн, Шилтгэн гэх нэршилийг Түүхийн хүрээлэнгийн бүтээлүүдэд тавигдах болсон), Жоу, Сянь гэж хуваагддаг. 

Мужийг [[Юань улс|Юань улсын]] үед хятадаар [[Син жун шу шэн|Синь Жун Шу Шэн]] гэж нэрлэх бөгөөд энэ нь '''Төвлөн засах яамны төлөөний яам''' гэсэн утга агуулна. Үүнийг заримдаа Син шэн, Шэн гэх зэргээр товчлох асуудал байсан. Мөн орон нутаг дахь [[Нууц бичгийн яам]], [[Зарга шийтгэх яам|Зарга шийтгэх яамнуудын]] салбар байгууллага муж бүрт байршиж байсан. Тэдгээрийг '''син шу ми юань, син юй ши тай''' гэх зэргээр нэрлэж байсан. 

Эдгээрээс гадна юань улсын үед байсан нэг томоохон зүйл нь хааны ургийн болон гавъяат ноёд, ван нарын '''эзэмшил газар''' юм. Тухайн цагт хааны ургийн [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|олон вангууд]] хятад газарт хувь эзэмшилтэй байжээ. Энэ нь тухайн үед ихээхэн өрнүүн дэлгэрсэн үзэгдэл байсан юм. Эдгээр эзэмшил газар нь төрийн засаг захиргааны нэгжтэй хамт оршиж, голдуу мужуудын фу, жоу, сянь зэрэг доод түвшний нэгжид эзэмшилтэй байсан. Гэхдээ тэрхүү газар эзэмшил нь дараах хоёр төрөлтэй байсан. 
# Газар нутаг, оршин суугчидыг хамтад нь өгөх
# Зөвхөн оршин суугчидыг өгөх
Энэ үзэгдэл нь Монгол нутагт байсан юм. [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] үед гэхэд дараах хэд хэдэн вангийн нутаг эзэмшил оршиж байсан. 
[[Файл:Yuan dynasty and Mongolia.jpg|thumb|Юань улсын үеийн Монгол орон]] 
# [[Туул гол|Туул]], Онон, Хэрлэн, '''[[Их Ордос|их ордос]]''' буюу их хориг зэрэг зүүн хойд нутаг нь [[Жинь ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Онон гол|Онон]], [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] голын зүүн хэсэг, одоогийн Дорнод аймаг хавийн нутаг нь [[Гуаннин ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Эргүнэ мөрөн]], [[Хөлөн нуур|Далай нуур]] хавийн нутаг [[Чи ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг 
# [[Эрчис]] мөрний дунд бие нь [[Яньди ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ]] мөрний нутаг нь [[Сүлдүс|Сүлдүс аймгийн]] нутаг
# [[Буйр нуур]], [[халх гол]] орчмын нутаг нь [[Жинань ван]]&lt;nowiki/&gt;ийн нутаг
Эдгээрээс гадна тухайн зарим мужид [[Төвөд|Төвдийг]] захирах Засаг уламжлах яам (''Сюань Жэн Юань''), [[сюань вэй сы]] (дэлэгрэнгүй тохинуулах хэлтэс гэж орчуулдаг) , [[ань фу сы]] (амгаланг тохинуулах хэлтэс), [[жюнь]] (цэргийн анги), [[Дао (засаг захиргааны нэгж)|дао]] гэх мэтийн нэршил бүхий засаг захиргааны нэгж байршиж байсан.   

Аливаа удирдах албанд заавал монгол хүнийг томилох бөгөөд 25-аас дээш насны Монгол дарга нараар захируулдаг байв. Харин гацаа болон тосгодыг хятад хүнээр захируулдаг байжээ. Энэ нь монгол хүний тоо хятад нутгийнхантай харьцуулахад хэт цөөн байснаас улбаалаад бүх шатанд хүрч ажиллах боломжгүй учир зөвхөн дээд удирдах шатанд томилдог байжээ. Гэхдээ Монгол хүн гэдэгт Их Монгол улсад хамгийн түрүүнд дагаар орсон Харлиг, Уйгур, Хиргис, Хятан зэргийн хүмүүсийг багтаах явдал байсныг анхаарууштай.

== Хууль цааз ==
{{Гол|Их Засаг}}
{{Гол|Их Юань улсын нэвтэрхий хууль}}
{{Гол|Юань улсын хууль цаазын бичиг}}
{{Гол|Жыюаний шинэ хууль}}
[[File:Evolution map of the Northwest territory of the Yuan Dynasty in Haiguotuzhi.jpg|thumb|'''Юань гүрний үеийн баруун хойд хэсгийн газрыг дүрсэлсэн нь (XIX зуун)''']]

Юань улсын үед монгол хаад ноёдын зүгээс суурин иргэд, малчин ардыг нэгтгэн захирах үүднээс хэд хэдэн хууль цаазын бичгийг хэрэглэж байлаа. Хубилай хаан, түүний шинэ улсад шинэ хуультай болох нь зайлшгүй зүйл байсан. Улмаар [[Жыюаний шинэ хууль|'''Жи Юаний шинэ хууль''']] гэх хууль цаазын бичгийг Е Рун Зу гэх бичгийн түшмэл удирдаж 1291 оны 6 сарын 18-нд эмхэтгэсэн. Энэ хууль нь [[Алтан улс|Алтан улсын]] '''Жанзун хааны''' үед зохиосон '''Тай Хэ Люй И''' гэх хууль цаазын бичиг, [[Чингис хаан|'''Чингис хааны''']] үед зохиосон [[Их Засаг]] хуулийг үндэс болгосон байдаг. Уг хууль нь 96 зүйл, 10 бүлэгтэй. Үүнд түшмэдийн ёс, мөнгө санхүү, шашин шүтлэг, боловсрол, хулгайн хэрэг, цагдан хорих гэх мэт зүйлд хуваагдаж байлаа.  

Мөн [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт Төмөр хааны]] үед 1305 онд [[Да Дөгийн хуулийн эмтхэтгэл]] гэх хууль цаазын бичгийг гаргасан. Үүнээс гадна 1322-1323 оны хооронд [[Юань улсын хууль цаазын бичиг]], [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] зэргийг эмхэтгэж баталсан.  Тус бүр нь 2000 гаруй боть бөгөөд 20 гаруй бүлэгт хуваагдаж байдаг.  

Юань улсын сүүл үед холбогдох бас нэгэн хууль цаазын бичиг нь 1338-1345 оны хооронд [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр хааны]] зарлигаар [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] болон өмнөх үеийн хуулийг нэгтгэсэн нэгэн хуулийг гаргасан. Үүнийг хятадаар '''[[Жыжөн Тяогө]]''' гэдэг. Монголчилбол Жыжөнгийн хуулийн эмхэтгэл гэнэ.  Энэ нь нийт 2909 боть бөгөөд удиртгал бүлэг нь 150 боть, хуулийн эмхэтгэл бүлэг нь 1700 боть, хавсралт бүлэг нь 1059 боть болдог. 1346 оноос албан ёсоор хэрэглэж эхэлсэн. Энэ хууль нь 22 жил болоод [[Мин улс]] байгуулагдахад халагдаж, хожуу [[Юнлө|Юнлэ хааны]] үед бичигдсэн '''[[Юнлө Дадянь]]''', [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хааны]] үед бичигдсэн '''Дөрвөн хөмрөгийн данс бичмэл''' хэмээх хоёр бүтээлд багтсан билээ.

== Хаад ==
{{гол|Юань улсын хаад}}

{|class=&quot;wikitable sortable&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot;
|+ '''Монголын Их Хаад'''
|-
!Хөрөг
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хааны нэр
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Цол
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Амьдарсан жилүүд
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хаанчилсан жилүүд
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хятад оны цол
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хятад сүмийн цол
|-
|[[Файл:Kublai Khan.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Хубилай хаан|'''Хубилай''']]
| '''Сэцэн хаан'''
| [[1215 он|1215]]-[[1294 он|1294]]
| [[1271 он|1271]]-1294 он
| [[Чжунтун]] (1260-1264)&lt;br /&gt; [[Жыюань]] (1264-1294)
| Шизу
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumTemurOljeituPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Өлзийт Төмөр хаан|'''Төмөр''']]
| '''Өлзийт хаан'''
| [[1265 он|1265]]-[[1307 он|1307]]
| [[1294 он|1294]]-1307
| [[Юаньжэнь]] (1295-1297) &lt;br /&gt;[[Дадө]] (1297-1307)
| Чэнзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Хайсан хүлэг хаан|'''Хайсан''']]
| '''Хүлэг хаан'''
| [[1281]]-[[1311]]
| [[1307]]-1311
| [[Жыда]] &lt;br /&gt; (1308-1311)
| Узун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumAyurbarvadaBuyantuPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Аюурбарбад буянт хаан|'''Аюурбарбад''']]
| '''Буянт хаан'''
| [[1285]]-[[1320]]
| [[1311]]-1320
| [[Хуанцин]] &lt;br /&gt; (1311-1316)&lt;br /&gt;[[Яньёу]](1316-1320)
| Рэньзун
|-
|[[Файл:Gegeen.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Шадбал гэгээн хаан|'''Шадбал''']]
| '''Гэгээн хаан'''
| [[1303]]-[[1323]]
| [[1320]]-1323
| [[Жыжы (Гэгээн хаан)|Чжичжи]] &lt;br /&gt; (1320-1323)
| Инзун
|-
|[[Файл:Yesun.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Есөнтөмөр хаан|'''Есөнтөмөр''']]
|
| [[1276]]-[[1328]]
| [[1323]]-1328
| [[Тайдин]] &lt;br /&gt; (1323-1328) [[Жыхө]]&lt;br /&gt;(1328)
| Тай Дин Ди
|-
|[[Файл:Ragibagh.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Аригиба хаан|'''Аригиба''']]
| 
| [[1320]]-[[1328]]
| 1328
| [[Тяньшүнь (1328)|Тяньшүнь &lt;br /&gt; (1328)]]
| Тянь Шүнь Ди
|-
|[[Файл:YuanEmperor Kusala.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Хүслэн хаан|'''Хүслэн''']]
| '''Хутагт хаан'''
| [[1300]]-[[1329]]
| 1329
| [[Тяньли]] &lt;br /&gt; (1329)
| Минзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumTughTemurPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Төвтөмөр хаан|'''Төвтөмөр''']]
| '''Заяат хаан'''
| [[1304]]-[[1332]]
| [[1328]]-[[1329]], &lt;br /&gt;1329-1332
| [[Тяньли]] &lt;br /&gt; (1328-1329)&lt;br /&gt; [[Жышүнь]]&lt;br /&gt; (1329-1332)
| Вэньзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumIrinchinbalPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Ринчинбал хаан|'''Ринчинбал''']]
| '''Эрдэнэцогт хаан'''
| [[1326]]-[[1332]]
| 1332
| Жышүнь (1332)
| Нинзун
|-
|[[Файл:Toghon.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Тогоонтөмөр хаан|'''Тогоонтөмөр''']]
| '''Ухаант хаан'''
| [[1320]]-[[1370]]
| [[1333]]-[[1368]]
| [[Юаньтун|Юань Тун]] &lt;br /&gt; (1333-1335)&lt;br /&gt;[[Жыюань|Чжи Юань]]&lt;br /&gt;(1335-1340)&lt;br /&gt; [[Жыжөн|Чжи Чжэн]]&lt;br /&gt;(1340-1370)&lt;br /&gt;
| Хуйзун&lt;br&gt;Шүнь Ди
|}
'''Их Хатад'''
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Хөрөг
!Хатны нэр
!Овог аймаг
!Хатан суусан үе
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Чаби хатан|'''Чамбуй''']]
|Хонгирад
|1260-1281
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumNahan.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Намбуй хатан|'''Намбуй''']]
|[[Хонгирад]]
|1285-1286
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Шилийндалай хатан|'''Шилиндалай''']]
|Хонгирад
|1295-1305
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Булган хатан|'''Булган''']]
|[[Баяд|Баягуд]]
|1305-1307
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumZhenge.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Жэнгэ хатан|'''Жэнгэ''']]
|Хонгирад
|1307-1311
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfAyurbarvada.jpg|center|frameless|130x130px]]
|[[Раднашири хатан|'''Раднашири''']]
|Хонгирад
|1311-1320
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfShidebalaII.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Сугабал хатан|'''Сугабал''']]
|[[Ихирэс]]
|1320-1323
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumUnnamedEmpressIV.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Бабухан хатан|'''Бабухан''']]
|Хонгирад
|1323-1328
|-
|[[Файл:Будшир_хатан.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Будшир хатан|'''Будашири''']]
|Хонгирад
|1328-1329, 1329-1332
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfQoshila.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Бабуша хатан|'''Бабуша''']]
|[[Хонгирад]]
|1329
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfIrinchinbal.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Дарамшир|'''Дармашири''']]
|Хонгирад
|1332
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Данашир хатан|'''Данашири''']]
|[[Кипчак]]
|1333-1335
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Баянхутаг хатан|'''Баянхутуг''']]
|Хонгирад
|1335-1365
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Өлзийхутаг хатан|'''Өлзийхутуг''']]
|[[Курё улс]]
|1365-1368
|}

== Юань гүрний эдийн засаг ==
{{Гол|Юань улсын зоосон мөнгө}}
[[Файл:Yuan coinage.jpg|thumb|right|Юань улсын мөнгөн зооснууд]]
Юань улсын үед хөдөө аж ахуйг үндэс болгосон олон төрлийн аж ахуйг зэрэг хөгжүүлэх бодлого баримталсны дүнд таримлын төрөл зүйл олширч тариа будааг элбэг хураах болсон бөгөөд мал сүрэг ч өнөр өссөн байна. Юань улсын үед гар үйлдвэр ихээхэн хөгжжээ. Жишээ нь: хөх цэцэгтэй цагаан шаазан нэгэнт дэлхийн хэмжээний шилдэг бүтээгдэхүүн болж олон оронд борлуулагдаж байжээ. Онгоц хийх мэргэжил дээшилж усан флоттой болжээ. Хубилай хаан анх удаа хууль ёсны баталгаатай цаасан мөнгийг гүйлгээнд гаргасан нь олон улсын худалдааг хөгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой зүйл болсон байна. Юань улсын үед Ханчжоугаас Бээжин хүрэх усан сувгийг холбосон бөгөөд Шанхай, Ханчжоу, Гуанчжоу зэрэг нэлээд олон газрыг худалдааны чөлөөт бүс нутаг болгож ус хуурай хосолсон шинэ торгоны замыг нээж дэлхий олон орны эдийн засаг соёлын солилцоонд чухал хувь нэмэр оруулжээ.&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/418 Монголын Их Юань улс] Монголын түүх 2016 он&lt;/ref&gt;

== Зургийн цомог ==
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot; heights=&quot;160&quot;&gt;
Файл:Yuan dynasty iron magic square.jpg|Араб тоо сийлсэн хавтан (Юань гүрэн)
Файл:Yuan Dynasty - waterwheels and smelting.png|Төмрийн хүдэр хайлуулах зуух 
Файл:水轮.jpg|Усан хүрд
Файл:水锤.jpg|Юань улсын үеийн усан хөөрөг
Файл:纺织机.jpg|Юань улсын үеийн нэхмэлийн машин 
Файл:水磨齿轮.jpg|Усан тээрэм 
Файл:农书织布机.jpg|Торго нэхэх суурь машин 
Файл:Zhao Mengfu1.jpg|Юань улсыг үеийн зураг ([[Жао Мэнфу]])
Файл:Chuangzi Nu1.jpg|Юань улсын үеийн Давхар холхивчит нум&lt;ref name=&quot;bm&quot;&gt;{{cite web |url = http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |title=Archived copy |accessdate=November 11, 2009 |deadurl=yes |archiveurl = https://web.archive.org/web/20091202081843/http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |archivedate=December 2, 2009 }}&lt;/ref&gt;
Файл:Skanda detail heart sutra zhao mengfu.jpeg|Юань улсын үеийн цэргийн хувцас
Файл:Immortal Riding a Dragon.jpg|Юань улсын үед зурагдсан луу унаж буй зураг
Файл:Horse and Groom, after Li Gonglin by Zhao Yong.jpg|[[Монгол морь]]
Файл:Jiang Ge.JPG|Юань улсын Монгол цэрэг
Файл:Qubilai Setsen Khaan.JPG|[[Хубилай хаан]]ы залуугийн зураг
Файл:Mongol warrior of Genghis Khan.jpg|Монгол морьтон баатрын харваж байгаа зураг 
Файл:Yuan stone Nestorian inscription (rep).JPG|Бээжин хотын Фаншань дүүргээс олдсон Юань улсын үед хамаарах Несториан шашинтны чулуун хөшөө 
&lt;/gallery&gt;

==Урлагийн бүтээл==
===Кино===
*Телевизийн богино цувралууд, ''[[Марко Поло (TV богино цувралууд)|Марко Поло]]'' (1982), Featuring  [[Кэн Маршал]] ба [[Роученг Ин]], зохиолыг бичсэн [[Жулиано Монталдо]],зураглаач, Пологийн аялалаар хоёр ялалт авсан. [[Эмми шагнал гардуулах ёслол]], зургаагаас дээш удаа нэр дэвшсэн.&lt;ref name=Emmy&gt;{{Citation|title=Academy of Television Arts &amp; Sciences|url=http://www.emmys.org/awards/awardsearch.php|accessdate=July 6, 2009}} (Searching for &quot;Marco Polo&quot;, and year 1982)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt0083446/ |website=IMDb TV miniseries|title= Marco Polo |date= 1982}}&lt;/ref&gt;
* ''[[Марко Поло (телевизийн цуврал)|Марко Поло]]'' 2014 оны кино. ([http://www.imdb.com/title/tt2189461/ imdb.com Marco Polo (TV series)])

==Мөн үзэх==
* [[Юань улсын хаад]] буюу монгол хаадын жагсаалт
* [[Их Монгол Улс]]
* [[Их Монгол улс болон Юань гүрний үеийн дайн тулаан]]
* [[Алтан Орд]]
* [[Ил Хаант Улс]]
* [[Цагаадайн улс]]

== Ном ==
* Arthur Cotterell: The Imperial Capitals of China - An Inside View of the Celestial Empire. Pimlico, London 2007, ISBN 978-1-84595-009-5 (англи хэлээр).
* Ann Paludan: Chronicle of the China Emperors. Thames &amp; Hudson, London 1998, ISBN 0-500-05090-2 (англи хэлээр).

==Цахим холбоос==
{{commonscat|Yuan Dynasty|Юань Улс}}
* [http://www.kinabaloo.com/yd1.html Yuan Dynasty Earthen City Wall Park, Beijing] (англи хэлээр)
* [http://www.chinavoc.com/history/yuan.htm The Yuan Dynasty] (англи хэлээр)

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө= [[Их Монгол Улс]] &lt;br/&gt; [[Сүн улс|Өмнөд Сүн улс]] &lt;br/&gt; 
|он= 1271-1368
|албан_тушаал= Их Юань улс
|дараа=[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монгол улс]]&lt;br/&gt; [[Мин улс]]
}}
{{end}}
{{Хөтлөгч мөр Юань Улсын сэдэв}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн улс]]
[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Юань улс| ]]
[[Ангилал:Их Монгол Улс]]
[[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]]</text>
      <sha1>8axyiv0l3ac3yp8zuspnrqkyo92b6jn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хидан Улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20570</id>
    <revision>
      <id>709438</id>
      <parentid>709193</parentid>
      <timestamp>2022-08-23T20:57:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>69.28.95.50</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31145" xml:space="preserve">{{Infobox former country
|native_name= Хидан Улс
|conventional_long_name =Их Ляо Улс&lt;br&gt;[[Зураг:契丹國.png|60px]] 
|common_name = Хидан Улс, Ляо Улс
|continent = Ази
|region = Төв Ази
|country = Монгол
|era = эрт үе
|status = [[хаант улс]]
|government_type = Хаант засаг
|year_start = 907
|year_end = 1125
|event_start = [[Амбагян|Елюй Амбагян]], Киданы ханлигийн илижин буюу хан болов.
|event_end = Их Ляо Улс мөхөв.
|date_start = 
|date_event1 = 916 
|event1 = Елюй Амбагян, Киданы аймгуудыг нэгтгээд Хидан Улсын их хаан болов.
|date_event2 = 
|event2 = 
|date_event3 = 1125
|event3 = 
|p1 = [[Тан улс]] 
|flag_p2 =
|p2      = [[Бохай улс]]
|p3      = [[Зүбү|Гучин Татар]]
|s1 = [[Алтан улс]] 
|flag_s1 = 
|s2 = [[Хар Хидан]]
|flag_s2 = 
|s3 = [[Хамаг Монгол]]
|flag_s3 = 
|s4 = 
|flag_s4 = 
|image_flag = 
|flag=
|flag_type = 
|image_coat = 
|image_map =Kidan - Mongolian National Atlas 2009.jpeg
|image_map_caption =
|capital =Шаньжин (Линьхуан ордон)&lt;ref&gt;Одоогийн Баарин зүүн хошууны нутагт байсан&lt;/ref&gt; 
|national_motto =
|national_anthem =
|common_languages = [[Кидан хэл]], [[Хятад хэл]]
|religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]], хожим [[Буддын шашин]]
|currency =
|title_leader = 
|leader1 = 
|legislature = 
|stat_area1  = 
|stat_year1  = 
|today = {{flag|Монгол}}&lt;br&gt;{{flag|Казахстан}}&lt;br&gt;{{flag|Орос}}&lt;br&gt;{{flag|Хятад}}
}}
[[Зураг:Mongolia XI.jpg|thumb|Хидан Улс]]
[[Файл:KhitanAD1000.png|thumb|Хидан улс, 1000 оны үед]]
[[Зураг:Kidan.png|thumb|Хидан улс, 1096 оны үед]]
'''Хидан Улс'''&lt;ref&gt;[https://catalog.msue.edu.mn/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=71307 Монголын эртний түүх судлал Ред Далай Ч.]&lt;/ref&gt; буюу бүрнээрээ Ляо Улс, X-XII зууны үеийн Зүүн хойд Азид оршин тогтнож байжээ. '''[[Киданчууд|Кидан үндэстэн]]''' нь анх [[Лууха гол]]ын баруун талаар, [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний]] умард саваар (Ордосын [[Шар мөрөн]] биш) нутаглаж байсан бололтой бөгөөд яваандаа Шар тэнгисийн эрэг хүртэлх нутагт тархан суужээ. Тэд [[Сяньби]] нарын адил [[дорнод ху]] нарын удам байсан ба тэдний ихэнх нь өнөөгийн Монгол нутагт төвлөн сууж байгаагүй ч 923 оноос [[Алтайн нуруу|Алтайгаас]] зүүн тийш [[Хэрлэн гол]]ын хойт бие хүртэл нутгаа тэлж соёл, түүхийн олон зүйл дурсгал Монгол нутагт үлдээжээ.

== Удам гарвал ==
[[Файл:SancaiPlateLiaoX-XII.JPG|left|thumb|Кидан гүрний үеийн [[Санкай]] таваг, X-XII зуун.]]

[[Киданчууд|Кидан үндэстэн]] уг удмын хувьд [[дунху]] аймгийн [[сяньби]] нараас гаралтай учир удам гарвалын хувьд өвөг [[Монгол]]чууд гэж үздэг. Хэл судлалын талаар хийсэн судалгаагаар ч монгол хэлтэн байсан нь нотлогдсон. Кидан нарын 100 үг тутмаас 70 нь Монгол үг байдаг. Жишээ нь: Боули-Боол, шава-шувуу, ике-их, найхэ-нохой, толи-туулай гэх мэт. Тан улсын сударт Кидан нарын аж ахуй, үг хэл зан заншил нь Монголын [[шивэй]] нартай адил гэсэн байдаг. [[Антропологи]]йн судалгаагаар Монгол төрхтөн болохыг нь судалжээ. Кидан нар MЭ IV зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэх болжээ.

== Түүх==
{{Монголын түүх}}

=== Кидан омгийн холбоо ===
Киданчуудын дунд овгийн байгуулал задарч цэргийн ардчиллын шатанд шилжих үйл явц явагдаж байжээ. Тухайлбал: III-IV зууны үед овгийн ахлагч болон найман аймаг холбооны тэргүүлэгчийг сонгож Да-Хэ гэж нэрлэдэг, тэр нь бусад долоон аймгийн тэргүүлэгчдийг захирдаг бөгөөд гэрийх нь өмнө туг хэнгэрэг байрлуулдаг байжээ. Энэхүү Да-хэ гэдэг нэр нь цаашдаа эрх барих овог аймгийн нэр болсон байна.

 Кидан нар
 * Хэв хуулиар нийгмийн амьдралыг зохицуулдаг
 * Хүрээ нүүдэл хийдэг
 * Овог дотрооо гэрлэхийг цээрлэдэг байсан нь овгийн ёст байдлыг илрэл байв.

V зууны сүүлчийн хагасаас VII зууны эхэн хүртэл [[Тоба]]гийн [[Тоба Вэй|Их Вэй улс]] ба [[Түрэг]]ийн хаант улсын харьяанд байжээ. [[Сяньби]]йн олон аймгийн нэг нь [[Шар мөрөн]], [[Лууха гол]] орчмоор нутаглах болсон нь [[Кидан үндэстэн|Киданчууд]] байлаа. Харин 648 онд [[Нанхиад]]ын Тан улсад дагаар орж 682 он хүртэл түүний харьяанд найман муж болон захирагдаж байв. [[Кидан]] аймгууд Нанхиад-ын [[Тан улс|Тан (618-907) он]] улс болон [[Түрэг]] ийн захиргаанд орж зарим үед биеэ даасан байдлаа хадгалан оршин тогтнож байв. 699 онд Түрэгт эзлэгдэн харьяалагдах болсон боловч харьцангуй биеэ даасан байдалтай байв. Энэ үеэс кидан нарын дунд төр улсын эх үүсгэл тавигдсан байна. 

Тухайлбал: Торгон цэрэг, Харцгай цэрэг гэсэн 2 төрлийн цэрэг эртэй болсон, сайн, түшмэл, зонхилогчид зэрэг албан тушаал бий болсон, албаны хэрэгт уналга, хөсөг залгуулах үүрэгтнүүд бий болж түүгээр мөнгөн, модон, загасны дүрсэн пайзтан түшмэлүүд &quot;зар&quot; бичигтэй зорчиж байв. Пайзны бичиг нь &quot;угтуул&quot; гэсэн үгтэй бол цэрэг дайчлах хэргээр явдаг, &quot;довтлон морилох&quot; гэсэн үгтэй бол алба татвар хураагч нар байдаг байв. 

 Газар эдэлбэрийн хуультай болж, газрыг
 # Язгуурын эдэлбэр газар
 # Тариа ногооны
 # Бэлчээрийн
 # Ан гөрөөний
 # Хүүр оршуулгын гэсэн хэлбэрүүдээр эзэмшүүлэх болсон.

Албан татвар нь Боомтын, Давсны, Архины онцгой албан татвар гэх мэт нэртэй байв.

Нанхиад айл өрхийг &quot;олзлогдогсод&quot; гэдэг, [[Монгол]] улсын биш нүүдэлчдийг &quot;буруу хэлтэй&quot; гэдэг байлаа. Нанхиадуудаас торго, бөс даавуу, цай, эм тан, цагаан хүдэр, цагаан шаазгайгаар алба авдаг байжээ. Үүнийгээ &quot;алба&quot; гэдэг, гар урчуудаас &quot;түрээс&quot;, худалдаачдаас худалдааны &quot;гааль&quot; хэмээн нэрлэдэг байв. Хууль цаазын түшмэлтэй болж ялт хүнийг газар гянданд хорих болсон.

[[Файл:1000 on.jpg|thumb|1000 он]]
[[Файл:Asia_1025ad.jpg|thumb|Ази тив 1025 оны үед]]
[[Файл:Liao Dynasty - Guan Yin statue.jpg|thumb|200px|left|Кидан гүрний үеийн Гуань Инь-ий өнгө хослосон модон сийлбэр; Хятад улс, (М.Э 907-1125)]]
[[Файл:FuneraryMaskLiao10thcentury.jpg|thumb|300xp|Киданы оршуулгын баг, X зуун.]]

=== Улс болох === 
VIII зууны дунд үеэс Киданууд аль нэг улсад харьяалагдахаа больж гадаад байдлаа бэхжүүлэн хүчирхэгжиж 8 аймаг 38 болтлоо өссөн байв. Энэ үед Киданчууд тэргүүнээ [[хан]] гэх болжээ. Киданчууд VIII-IX зууны үед олзны хүнийг боол болгож аж ахуйн ажилд ашигладаг байв. 907 онд Елюй овгийн [[Амбагян]] ханд өргөмжлөгдсөнөөр улсаа Кидан гүрэн гэж нэрлэснээр язгууртны эрх мэдэл нэмэгдэж, засаг төрийн байгууллагууд байгуулагдсан ба нүүдэлчин иргэдээ захирах умард өмнөд гэсэн хоёр хэсэгт хуваан захирчээ. 

Энэ үеийн Нанхиад орон &quot;[[Таван улс, арван ванлигийн үе|Таван ус, арван ханлиг-ийн үе]]&quot; хэмээн нэрлэгдсэн төр засаглалтай байсан боловч Кидан нарыг хүчирхэгжихэд саад хийж чадсангүйгээр барахгүй Нанхиадын урвагч түшмэлүүд Киданы язгууртнуудад зулгуйдан нөлөөлж, Киданы төр ёсоо бэхжүүлэхэд түлхэж болжээ. Тухайлбал [[Хань Яньхуй]] гэгч Амбагян ханы албан ёсны зөвлөгч нь болж хот байгуулах, орд харш цоглох, суурьшмал иргэдэд газар олгож тариа тариулах, цааз хууль, түшмэдийн зэрэг дэв тогтоох хэрэгт тус дэм үзүүлжээ. Амбагян хан 907 оноос хойш нийт есөн жил [[төр]] барьж Киданы ханг гурван жилд нэг удаа сонгох цаг хугацааг зөрчөөд зогсоогүй хан ширээг залгамжлах ёсыг бий болгосон нь Нанхиад зөвлөхтэй холбоотой байв. 922 оны үед улсын цэргийн ерөнхийлөн захирах тушаал бий болгож, 50000 хүнтэй их цэрэг байгуулжээ. 923 оноос Киданы гадаад байдал үлэмж бэхжин Азийн бусад улсуудтай харилцаа тогтоосон байна. 923 онд [[Персийн эзэнт гүрэн|Перс улс]]аас, 924 онд [[Солонгос]]ын гурван хаант улсын нэг [[Силла улс]]аас Хидан Улсад элч ирж байжээ. 923-924 онд Зүүн далай ([[Шар тэнгис]])-гаас [[Алтайн нуруу|Алтайн уулс]], [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмээс]] [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] хүртэл нутгийг эрхэндээ оруулсан байна. 924 онд Дорнод тэнгисийн захын [[Бохай улс]]ыг эрхшээлдээ оруулж түүнийг [[Дорнод Дан]] хэмээ түшмэг улс болгож жил бүр 150000 [[бөс бараа]], 1000 [[морь|мориор]] алба бариулж байв. Хятад нар Нанхиад орны төв хэсэгт довтлон 938 онд [[Бээжин]] хотыг эзлэн авчээ. Ийнхүү Кидан нар [[Нанхиад]] орны төв болон зүүн хойт хэсгийг бүхэлд нь эрхшээлдээ оруулснаас хойш тэдгээр нутгийн соёл иргэншил бүхэлдээ Кидан болж түүхэнд тэмдэглэгджээ. 

Киданчууд 10-р зууны үед [[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]ыг эзэлж байсан байж болох юм.
&lt;ref  name=&quot;Гусейнов&quot;&gt;[http://www.turkist.org/2011/03/nikolai-huseinov-kyrgyz-kaqanat.html Николай Гусейнов &quot;Кыргызский каганат - тюркское государство на Енисее&quot;]&lt;/ref&gt;

Харин 1005 оны үед өмнөт нутгийн [[Сүн улс]]тай найрамдсаны дараа хүлгийн жолоо, зэвсгийн үзүүрийг [[Солонгос]], [[Уйгур]], [[Тангуд]] зэрэг газар орнуудад хандуулжээ. XI зууны дунд үед Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд нийслэл хот-5, [[чжоу]]-6, бэхлэлт хот-150, [[шянь]] хошуу-200, овог аймаг-5000, хараат улс-60 байв гэсэн мэдээ байдаг. Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд өөр өөрийн хэл заншил, амьдралы ахуйтай эрээвэр, хураавар аймаг угсаатан багтаж агсан нь ирээдүйн хувь тавиланд нь сайнаар нөлөөлөөгүй нь мэдээж. Кидан гүрний төрийн захиргааны тогтолцоо гурван хэлбэртэй байв. 
 Үүнд
 # 3000 цэрэг гаргах үүрэгтэй Их аймаг, өөрөөр Киданы гол аймгууд
 # 1000 гаргах үүрэгтэй Бага аймгууд
 # Эзлэгдсэн хараат аймгуудын захиргаа зэрэг болно.

=== Киданчуудын үлдсэн хэсэг нь баруун тийш нүүв ===
Их аймаг бүрийг Илижин (эл эзэн) толгойлж түүний дор зүүн баруун [[зайсан]], [[тайш]], [[сыту]] тушаалтан нар захирч байжээ. Эзлэгдсэн олон аймаг, улс ард түмний тэмцэл хөдөлгөөн XI зууны дунд үеэс улам хүчтэй болж XII зууны эхэн үеэс зэвсэгт бослогын хэмжээнд хүрчээ. Хамниган угсааны [[зүрчид|зүрчид аймаг]] 1113 онд бослого гаргаж өөрийн нутаг Кидан гүрний зарим нутгийг ч эзлэн авч 1115 онд [[Алтан улс]]ыг байгуулжээ. 1118-1125 онд Алтан улс Сүн улстай хүч хавсран Кидан гүрнийг хоёр этгээдээс нь хаввсайдан газар нутгийг нь жилээс жилд эзлэн танасаар 200 гаруй жил тогтносон Кидан гүрнийг мөхөөжээ. Киданы нэг хэсэг нь тэдний хаан угсааны [[Елюй Даши]]йн захиргаан доор баруун тийш зайлан одож [[Иран]] газар орныг байлдан эзлээд 1124 онд биеэ [[Гүр хан]]д өргөмжилжээ. Елюй Дашийг улсыг [[Хар Хидан|Баруун Ляо]] гэдэг ба [[Араб]], [[Перс]] сударт Кара Китай, Монголоор Хар Хидан гэдэг.

== Эдийн засаг ==

=== Аж ахуй ===
[[Файл:MongolHuntersSong.jpg|thumb|left|250px|Сүн гүрний үеийн бүтээл &quot;Бүргэд агнаж байгаа Хиданчууд&quot;]]

Кидан гүрний хүн ам нь нүүдэлчин, суурьшмал, хоёр янзын амьдралтай ард иргэд байжээ. Баруун хойд талын нүүдэлчдийн амь зуулга нь мал аж ахуй , газар тариалан, гар үйлдвэр, худалдаа арилжаа болж байв. X-XI зуунд малын тоо толгой ихэд өссөн байна. Үүнд дээрмийн дайны олз, эзлэгдсэн аймаг угсаатнаас авдаг алба татвар нөлөөлсөн гэж үзэж болно. Ийнхүү Киданы малын тоо нэмэгдсэнээр улсын мал сүргийн хэргийг эрхлэх &quot;Адууны сүргийн&quot; яам байгуулагджээ. Албан татвартай холбоотойгоор малыг тоолж дансалдаг байв. Харин жирийн ардууд малаа албаны тооноос нууж дарах явдал гардаг байв. Киданы язгууртнууд ан гөрөөг голдуу зугаа цэнгэлийн хэлбэрээр хийх болсон байна. 1041 онд Цаазтай газарт хийгсдийг ял шийтгэх тухай зарлиг гарчээ. Хидан Улсад тарианы хэсргийг эрхэлсэн байгууллага, тариаланг элдэв сүйдлээс хамгаалах хууль байжээ. Кидан нар төмөр хошуутай анжисыг үхрээр зүтгүүлэн газар хагалж, суваг татан тариалнгаа усалдаг,хар будаа, монгол амуу хоёрыг голчлон хийлгэдэг байв. 

=== Ажил хэрэг ===
[[Файл:Tianchao Wanshun in shanghai museum.jpg|thumb|Кидан үсгээр тэмдэглэгдсэн зоос]]
[[Файл:Liao_dynasty_furniture.jpg|thumb|right|250px|Газар доороос олдсон Киданы үеийн гэрийн тавилга]]

X-XI зууны үед Киданд нэхэх, ээрэх ажлыг улсаас зориуд удирдах урчуудын яам байгуулжээ. 940 онд хааны зарлигаар тусгай түшмэл гарган хүн ардад нэхэх, ээрэх сургалт явуулсан байна. Киданд төмөрлөгийн хүдэр хайлуулан төмөрлөгөөр аж ахуйн багаж зэвсэг, цэрэг дайны зэр зэвсэг хийж байснаас гадна зоос, бурхан цутгах цутгуур урлан дэлгэрч байв. Зоос, төмрийн ажил эрхэлсэн байгууллага байв. Мөн чулуугаар урлах талаар ихэд нэрд гарчээ. Киданы бүрэлдэхүүнд багтаж байсан далайн эргийхэн хөлөг онгоц хийх, барилга, гүүр барих зэрэг ажлыг чадамгай хийж байсан нь Киданы түүхэнд бичигдэж байлаа. X-XI зууны үед Кидан нүүдэлчин, суурьшмал иргэдийн хооронд худалдаалах үүрэгтэй худалдааны газрууд ажиллаж байснаас гадна муж, тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны ажиллаж байснаас гадна муж тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны газар бий болжээ. Барааны үнийг зарим үед улсаас зохицуулан таацуулах явдал байв. Гадагш гаргах худалдаалахдаа [[сувд]], [[булга]], [[хэрэм]], [[хэрмян загас]]ны арьс, мал аж ахуйн түүхий эдийг гаргадаг байсан ба давсыг зөвхөн хаан мэдэж борлуулдаг байсан. Киданууд баруун зүгт [[Уйгур]], [[Перс]], мөн зүүн талаараа [[Гүрёо]], [[Сүн улс]]тай нягт харилцаатай байсан бөгөөд янз бүрийн орны худалдаачид бэлчээрийн [[торгоны зам]]аар Ляо улсад хүрч байжээ.

== Соёл ==
[[Файл:Tianning Pagoda 1.JPG|thumb|right|200px|1119-1120 оны үед баригдсан “Pagoda Tianning” хийд.]]
Кидан нар [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Дундад Ази]]йн улсуудтай зах нийлж, [[улс төр]], [[эдийн засаг]], соёлын харилцаатай байсан нь тэдгээр улсын эдийн засаг, соёлын харилцаатай байсан нь нүүдэлчдийн соёл, суурьшмал иргэдийн хосолсон өвөрмөц соёл нутагшиж байв. 920 онд &quot;Их Бичиг&quot;-ийг [[Амбагян]]ы ач хүү [[Лубугу]] эрдэмтэн [[Тулюйгу]] ханз үсгээр үлгэрлэн зохиосон байна. &quot;Бага Бичиг&quot; Амбагяны хүү [[Елюй Тэла]] [[Уйгур бичиг|Уйгур бичгийг]] үндэслэн тус тус зохиожээ. Кидан нар түүхийн тэмдэглэл туурвиж хойч үедээ сурвалж болгожээ. &quot;Морилон саатсаны тэмдэглэл&quot;, &quot;Гурван сайдын замын тэмдэглэл&quot;, &quot;Хаант төрийн тэмдэглэл&quot; 70 боть гэх мэт түүхийг улсын сударч хэмээх албан тушаалтан эзэмшиж байв. Киданд Эрдмийн [[Хятад]], [[Монгол]] хоёр хүрээлж байсан ба түүнд &quot;Улсыг мөчих&quot; гэдэг нэртэй шалгалт өгч зэрэг горилдог байжээ. Кидан нар төрөлх хэлээрээ бичсэн утга зохиолтой байжээ. Жишээ нь: Елюй Амбагяны ач хүү [[Луньсянь]] &quot;Цэцэрлэгт хүрээлэн&quot; хэмээх уран зохиолын цоморлиг эмхэтгэн зохиожээ. Мөн Цэнгэлдэх шүлэг, Засах шүлэг, Гэрэлт хөшөө Пайлуурын шүлэг, Угсаатны шүлэг гэх мэт олон төрөр шүлэг зохиодог, дуу зохиож хоолой нийлүүлэн дуулцгаана. Хааны ордонд дуу хуур, ший янгууны ажил эрхэлсэн &quot;Хэнгэрэг бишгүүрийн эзэн&quot; албан тушаалтан байв. Мөн үндэсний цаг тооны бичиг зохиодог &quot;Тэнгэрийн улирлын үзэх түшмэл&quot; ажиллаж байжээ. Түүхт хүмүүс, бурхны болон байгалийн зураг зурах уран зураачидтай, өөрийн нутгийн газрын зурагтай байсан гэдэг. [[Өвөр Монгол|ӨМӨЗО]]-ны Барин овогт Киданы үед баригдсан чулуун гүүр одоо ч ашиглагдсаар байна. XI зуунд Кидан гүрэнд Дарь хийдэг болж улмаар галт зэвсэг туршиж байсан мэдээ бий. &quot;Нөхөр, эхнэрийн ёс&quot; гэдэг гэр бүлийн дүрэм, журам тогтоож мөрдөж байв. Кидан нар 5-н Хятад сургууль байгуулж хүүхдүүдийг бичиг ном сургадаг болсон бөгөөд 995 онд Солонгосоос арван залуу ирүүлж монгол хэлэнд сургаж байсан байна. Киданы хот суурины үлдэгдэл манай нутагт байдаг. [[Булган|Булган аймгийн]] [[Дашинчилэн сум]]ын нутаг Чин толгойд Киданы Чжень Чжоу байсан. Тэнд Киданы 20000 дарангуй цэрэг хуарагнаж байжээ. Мөн энэ хотод Нанхиад бол Зүрчидийн 700 гаруй өрхийг цөллөгийн журмаар авчирч суулгаж байсан гэдэг. Мөн энэ сумын Хар бухын голын хөвөөнд Хадаасан толгойн дэргэд Киданы хотын үлдэгдэл байдаг. Эдүгээ түүнийг Хар бухын эсвэл Хадаасаны балгас байдаг. 1970 онд хийсэн малтлагаар Монголын бичиг, соёлын үнэт дурсгал &quot;Үйсэн ном&quot; олдсон юм. Энэ номонд шашин судар буддагийн мэрэг төлөг, хорио цээр, сүнс орших байр, шанзагны сан, халхын хошууд (Гэрсэнзийн 18 хууль эрхэмтнүүд) багтсан байдаг. Үүнээс үзэхэд Киданы үеийн энэ хот XVII зууны үе хүртэл Монголын улс төрийн амьдралд оршин тогтнож байсан нь тодорхой байна.

[[File:Bars Hota Mongolia.jpg|thumb|left|Хэрлэн барс хотын цамхаг]]
[[Файл:Cernuschi Museum 20060812 099.jpg|thumb|right|Киданы үеийн Хойд Чүй загвараар хийгдсэн гантиган Амитаба Будда.]] 
[[Файл:LiaoDynastySancaiLuohanCirca1000.jpg|thumb|Кидан гүрний үеийн шаазан бурхан.]]
[[Дорнод|Дорнод аймгийн]] [[Цагаан-Овоо сум]]ын нутаг дахь [[Хэрлэн Барс]] гэдэг хааш хаашаагаа 1800 метр талбай эзэлсэн хотын үлдэгдэл нь [[Хэрлэн Барс|Киданы Дун Чен хот]] байсныг тогтоожээ. Киданы зан зашлаас зарим нэгийг нь авч үзвэл:
* Кидан нар бусдын нутагт довтлохдоо өвөг дээдсийн сүнсэнд &quot;Нүгэл наминчлах өргөл&quot; үйлдэж түүндээ хэн нэгэн хэрэгтэн ялтан хүнийг 1000 сумаар хавж алдаг. Дайснаа дараад ирэхдээ нөгөө сүнсэндээ &quot;Талархлын өргөл&quot; үйлдэж олзлон авчирсан хүмүүсийн нэгийг нь алдаг байжээ.
* Гавьяа байгуулсан гэж үнэлэгдсэн хүмүүсийг хэдэн зуун айл өрхөөр шагнадаг.
* Хулгайч нарыг хонь, үхэр, тэмээ, будаа, тариагаар торгодог байснаас гадна жил бүрийн 5-р сарын 13-15 ны хооронд хулгайлахыг зөвшөөрдөг байжээ. Тэр үед хулгай хийж чадсан хүнийг шийтгэдэггүй байв.
1115 онд Киданы харъяат зүрчидүүд Алтан улс байгуулан хятадын Сүн улстай хамтран 10 жил тасралтгүй довтолсноор 1125 онд Хидан Улс унажээ. Кидан унасны дараа Алтан улс үргэлжүүлэн Сүн улсыг довтолж хойд хэсгийг нь эзэлснээр хойд нутгаа алдсан Сүн улс Өмнөд Сүн улс (1127-1279) гэж нэрлэгдэх болжээ.

== Киданы эзэн хаад ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Хидан гүрэн 907-1125'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол (廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол (諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Амбагян|Тайзү]] (太祖 Tàizǔ)
| Шэн Тянь Хуанди
| Еэлү Абаожи (耶律阿保機 Yēlǜ Ābǎojī)
| 907-926
| Шэнси (神冊 Shéncè) 916-922&lt;br /&gt;Тяньзан (天贊 Tiānzàn) 922-926&lt;br /&gt;Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 926
|-
| [[Яогу|Tайзон]] (太宗 Tàizōng)
| Шао Ву Хуанди
| Еэлү Дэгуан (耶律德光 Yēlǜ Déguāng)
| 926-947
| Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 927-938&lt;br /&gt;Хуйтон (會同 Huìtóng) 938-947&lt;br /&gt;Датон (大同 Dàtóng) 947
|-
| [[Шизун]] (世宗 Shìzōng)
| Тянь Шоу Хуанди
| Еэлү Руань (耶律阮 Yēlǜ Ruǎn)
| 947-951
| Тяньлү (天祿 Tiānlù) 947-951
|-
| [[Музонг]] (穆宗 Mùzōng)
|
| Еэлү Жин (耶律璟 Yēlǜ Jǐng)
| 951-969
| Еингли (應曆 Yìnglì) 951-969
|-
| [[Жиньзон]] (景宗 Jǐngzōng)
|
| Еэлү Шань (耶律賢 Yēlǜ Xián)
| 969-982
| Баонинь (保寧 Bǎoníng) 969-979&lt;br /&gt;Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 979-982
|-
| [[Шэньзон]] (聖宗 Shèngzōng)
| Вэн Вү Да Шао Хуан Хуанди
| Еэлү Лонгшү (耶律隆緒 Yēlǜ Lóngxù)
| 982-1031
| Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 982&lt;br /&gt;Тонхи (統和 Tǒnghé) 983-1012&lt;br /&gt;Каитай (開泰 Kāitài) 1012-1021&lt;br /&gt;Тайпин (太平 Tàipíng) 1021-1031
|-
| [[Шиньзон]] (興宗 Xīngzōng)
| Шао Жэнь Хуанди
| Еэлү Зонжень (耶律宗真 Yēlǜ Zōngzhēn)
| 1031–1055
| ЖинФу (景福 Jǐngfú) 1031-1032&lt;br /&gt;ЧунШи (重熙 Chóngxī) 1032-1054
|-
| [[Даозон]] (道宗 Dàozōng)
| Шао Вэн Хуанди
| Еэлү Хонжи (耶律洪基 Yēlǜ Hóngjī)
| 1055–1101
| Чиньнинь (清寧 Qīngníng) 1055-1064&lt;br /&gt;Шянонь (咸雍 Xiányōng) 1065-1074&lt;br /&gt;Тайкань (太康 Tàikāng) 1075-1084&lt;br /&gt;Да ан (大安 Dà'ān) 1085-1094&lt;br /&gt;Шоучань (壽昌 Shòuchāng) 1095-1101
|-
|
| [[Тяньзуоди]] (天祚帝 Tiānzuòdì)
| Еэлү Янши (耶律延禧 Yēlǜ Yánxǐ)
| 1101–1125
| Чянтон (乾統 Qiántǒng) 1101-1110&lt;br /&gt;Тянчинь (天慶 Tiānqìng) 1111-1120&lt;br /&gt;Баода (保大 Bǎodà) 1121-1125
|}

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Тан улс]]&lt;br/&gt;[[Енисейн киргиз]]&lt;br/&gt;[[Бохай улс]]&lt;br/&gt;
|он=916-1125
|албан_тушаал= Их Ляо Улс
|дараа=[[Алтан улс]] &lt;br/&gt;[[Хамаг Монгол]]&lt;br/&gt;[[Хар Хидан]]&lt;br/&gt;
}}
{{end}}

[[Ангилал:Кидан| ]]
[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн улс]]
[[Ангилал:10-р зууны Монголын түүх]]</text>
      <sha1>ry3rpjypk81tecbddzk5byc7yka9bf4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Анна Ахматова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20842</id>
    <revision>
      <id>709480</id>
      <parentid>692320</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T10:10:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6380" xml:space="preserve">{{Инфобокс Зохиолч
| нэр               = Анна Ахматова
| зураг             = Petrov-vodkin-akhmatova.jpg
| хэмжээ            = 250px
| зургийн тайлбар   = Ахматова 1922 онд (Кузьма Петров-Водкины зурсан хөрөг)
| жинхэнэ нэр       = Анна Андреевна Горенко 
| уран зохиолын нэр = Анна Ахматова
| төрсөн огноо      = {{birth date|1889|6|23}}
| төрсөн газар      = [[Оросын Хаант Улс]], [[Одесса]] (одоогийн [[Украин]])
| нас барсан огноо  = {{death date and age|1966|3|5|1889|6|23}}
| нас барсан газар  = [[ЗХУ]], [[Ленинград]]
| мэргэжил          = яруу найрагч, орчуулагч
| гарал үүсэл       = 
| яс үндэс          = [[Украинчууд|Украин]], [[Орос үндэстэн|Орос]], [[Ижил мөрний Татар|Татар]]
| иргэний харъяалал = [[Орос]] / [[ЗХУ]]
| боловсрол         = 
| төрөл             = 
| субъект           = 
| урсгал            = 
| хамтрагч          = 
| залгамжлагч       = 
| шагналууд         = 
| гарын үсэг        = 
| вэбсайт           =  
}}

[[Зураг:Ахматова_Н.Гумилев_Л.Гумилев.jpg|thumb|right|Анхны нөхөр [[Николай Гумилёв]], хүү [[Лев Николаевич Гумилев|Лев Гумилёв]] нарын хамт. 1913 он]] 
[[ Image:Olga kardovskaya portret ahmatovoy 1914 szh 16.jpg | thumb |right|Ахматовагийн хөрөг зураг ]]
'''Анна Ахматова''' ({{lang-ru/uk|Анна Андреевна Ахматова}}; {{OldStyleDate|6 сарын 23|1889|6 сарын 11}} – 1966 оны 3 сарын 5) нь Оросын утга зохиолд тод дуурсагдах эмэгтэй зохиолчдын нэг болох, модернист яруу найрагч '''Анна Андреевна Горенко''' ({{lang-ru|А́нна Андре́евна Горе́нко}}; {{lang-uk|А́нна Андрі́ївна Горе́нко}})-гийн [[уран бүтээлийн нэр]] юм&lt;ref Name=&quot;Harrington11&quot;&gt;Харрингтон (2006) х.11&lt;/ref&gt;. Нобелийн уран зохиолын шагналд 1965,1966 онд нэр дэвшиж байсан. 


Түүний ойр дотны хүмүүс хэлмэгдүүлэлтэд өртөж байсан: түүний анхны нөхөр [[Николай Гумилёв]] 1921 оны 7-р сард Кронштадтын хуйвалдааны хэрэгт холбогдуулан буудуулж нас барсан; гурав дахь нөхөр Николай Пунин гурван удаа баривчлагдаж, 1953 онд хуаранд нас барсан; яруу найрагч бүсгүйн цорын ганц хүү, түүхч [[Лев Гумилёв]] (1912-1992) 1930-1940-өөд он, 1940-1950-иад онд 10 гаруй жил шоронд хоригдож, 1954 онд өршөөлд хамрагдаж цагаатгагдсан. 

Ахматова 11 настайдаа анхны шүлэгээ бичиж эхэлсэн бөгөөд тэрээр богино хэмжээний шүлгээс эхлээд [[Их Хэлмэгдүүлэлт|Сталинист террорт]] өртөгсдөд зориулсан түүний шилдэг бүтээл болох ''Реквием'' (1935–40 онд бичиж Мюнхенд анх 1963 онд хэвлэгдсэн) 30-аад оны ЗХУ дахь &quot;[[Ардын дайснууд]]&quot;-ын ар гэрийн зовлон, хэлмэгдүүлэлтийн тухай найраглал зэрэг нарийн төвөгтэй бүтэц бүхий зохиол хүртэл өргөн хүрээг хамардаг. Эдийн засаг, сэтгэлгээний хязгаарлалт дунд амьдарч байсан найрагчийн гайхалтай өвөрмөц онцлог бүхий бүтээлүүд шагшигдсаар байдаг билээ. Түүний уран бүтээлийг хоёр үед хувааж болно - эхэн үе (1912–25), сүүл үе (1936 оны үеэс нас барах хүртэл). Тэр хоорондох арван жил гаруй хугацаанд бараг уран бүтээл туурвиагүй аж&lt;ref name=&quot;Harrington11&quot; /&gt;. Түүний бүтээлүүд Сталинист эрх баригчдаас буруутгагдаж, цензурт өртөж байсан хэдий ч тэрээр гадагшаа дүрвэлгүй, эх орондоо үлдэж, эргэн тойрондоо болж байсан харгислалын гэрч болсон билээ.

А.Ахматова Николай Гумилёвтай 1908 онд гэрлэж, ганц хүү алдарт Лев Гумилёвыг 1910 оны 10 дугаар сарын 1-нд төрүүлсэн. 
[[Файл:Signature of Anna Akhmatova.png|thumb|Анна Ахматовагийн гарын үсэг]]
1966 оны 3-р сарын 5-нд  76 настайдаа зүрхний дутагдлаар Москвагийн Домодедово дахь «Подмосковье» сувилалын газар нас барсаны дараа шарилийг нь Ленинград руу зөөж Комарово тосгонд 3-р сарын 10-нд оршуулсан.  

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Anna Akhmatova}}
* {{DNB-Portal|118637584}}
* {{DDB|Person|118637584}}

==Эшлэл==
{{Reflist}}

{{DEFAULTSORT:Ахматова, Анна}}
[[Ангилал:Зохиогч]]
[[Ангилал:20-р зууны утга зохиол]]
[[Ангилал:Орос хэлээрх утга зохиол]]
[[Ангилал:ЗХУ-ын утга зохиол]]
[[Ангилал:Акмеизм]]
[[Ангилал:Уянгын шүлэгч]]
[[Ангилал:ЗХУ-ын тэрс үзэлтэн]]
[[Ангилал:Оксфордын Их Сургуулийн хүндэт доктор]]
[[Ангилал:Оросууд]]
[[Ангилал:1889 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1966 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>qtcjo1yhi1qpegdaeizpr0ksedvrl9a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төр шашин хоёрын холбоо</title>
    <ns>0</ns>
    <id>23436</id>
    <revision>
      <id>709467</id>
      <parentid>594955</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T07:22:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10007" xml:space="preserve">Аливаа төрийн агуулга, шинж чанар, төрийн байгуулалтын бүтэц,үйл ажиллагаа болон төрийн тухай үзэл санаанд ихээхэн нөлөө үзүүлдэг хүчин зүйл бол шашин байдаг аж.Монгол үндсэний төрийн тухайд мөн тийм байжээ.Монголчууд олон мянган жилийн тэртээгээс тотемээс эх авсан бөө шүтлэгтэй байсан билээ.Бөө шүтлэг нь гаднаас орж ирсэн бус,ан агнуур,малын ажил эрхлэн амьдардаг нүүдэлчдийн амьдралаас өөрөөс нь урган гарсан язгууртны шүтлэг байв.Бөө шүтлэг нь сүрлэг дуган сүм,шүтлэг мөргөлийн олон зүйл гоё тансаг хэрэгсэл шаардагдаггүй эгэл бор шүтлэг байв.Тийм энгийн байдал нь борог амьдралтай дэлхийн олон угсаатан ястны дунд дэлгэрэх,удаан хадгалагдахад тус болсон байх гэж бодном.Бөө шүтлэг нь байгал нийгмийг үзэх нарийвчлан боловсруулсан онолын цогцлол үгүй боловч тэнгэр,газар,уул,ус, гал ,ан амьтан зэрэг олон шүтээнтэй тэдгээрийн нийлбэр нэгэн үзэл санаатай шүтлэг байв.Чингис түүний хамаг Монголчууд тэнгэрийг бусад шүтээнүүдээс онцгойлолн шүтдэг нь тодорхой.

Чингис хаан болон түүнийг залгамжлагчид дайн тулаанд орох, ав хомрого хийх,
нутаг бэлчээр сэлгэх тахилга үйлдэх, өвчин хуучныг анагаах зэрэг амьдралын чухал асуудлыг шийдвэрлэхдээ бөө удганаар мэргэлүүлж, түүнийг баримтлан шийдвэрлдэг байсныг түүхийн олон баримт харуулж байна.Чингис хааны монгол улс байгуулагаж байсан тэр үед бас хэрэйд, найман, онгуд зэрэг түрэг угсаатантай нэлээд холилдсон зарим аймаг ханлиг дотор христын шашны нисториан салбар байсан аж.Энэ шашин Y-YI зууны үеэс Төв азид нэвтэрч эхэлсэн боловч төдий л газар аваагүй байсан бололтой.Гэвч Өгэдэй хаан, Толай ноёны хатадын дотор христын шүтлэгтэн байсныг бодоход монголын өндөрлөгт бас ч өөрийн байр суурьтай байсан нь тодохрой.Монгол улс Ази-европын олон улс орныг эзэлж, гадаад харилцаа өргөжихийн хирээр монголд бурханы шашин,бомбын шашин нэвтэрч эхэлжээ.Чингис болон түүний дараах хаад өөрсдөө бөөгийн шүтлэгтэн байсан боловч бусад шашныг гадуурхан хяхаж байсангүй.Энэ нь монгол хаад харь орныг түүний шашин шүтлэг,ёс заншлыг хөндөхгүй, харин ч хүндэтгэх замаар ноёрхолоо бэхжүүлж улс төрийн бодлого зорилготой холбоотой байсан хэрэг.Чингис хаан өөрөө бөө шүтлэгээс гадна бусад шашныг сүрхий сонирхож байсан аж.Тэрээр бомбын шашны их багш Чан чунг зориуд урин залж их хүндэтгэл үзүүлээд бомбын сүм хийд,лам нарыг албан татвараас чөлөөлсөн байна. Хятадын Шаньсийн Цзяочэны Сюаньчжун Шиби- шань сүмд 1330-аад оны орчим босгосон дөрвөлжин үсгээр монгол хэлээр бичсэн Хубилайн зарлигтай чулуун хөшөө байдаг аж.Тэнд бурханы , христын, исламын, бомбын шашны лам нарыг албан татвар өртөө улааны албанаас чөлөөлсөн тухай заасан байна. Өгэдэй хаан хөвгүүн Гүдэнгээр /Годан/ Хөх нуур,Түвдийг захируулах болсоноос хойш Түвдийн Сахьяагийн булгийн их лам Сажа пандита Гунгаажалцантай ойртож, бурханы шашныг шүтэх нь нэмэгдсэн аж.

Энэ төдийгүй Өгэдэйн үед монголын дээдэс орчин үеийн хэллэгээр зарчмын хувьд бурханы шашныг сонгон авчээ гэж хэлж болмоор санагдана.Харин Гүег хаан Рашид ад дины бичсэнээр христын шашинд,Бартольдын бичсэнээр ислам шашинд илүү тааламжтай ханддаг байсан аж. Мөнх хаан 1253онд Түвээс шашны нэгэн зүтгэлтнийг урин ирүүлж уулзаж байжээ.Өвөр монгол судлаач зохиолдоо тэр үед монгол ирсэн гадаадын хүмүүсийг бичсэн тэмдэглэлд тулгуурлан Мөнх хаан бурханы шашныг илүү дотночилон үзэх болжээ гээд олон шашны номч мэргэдийн маргаан явуулаад эдгээр олон шашин нь гарын таван хуруутай адил юм.Таван хуруу нь гарын алганаас урган гардаг.Бурханы шашин нь гарын алга мэт,бусад нь тэр алганаас гарсан хуруу адил гэж дүгнэсэн гэж бичжээ. Хубилай хаан Гүдэний жуулчлалаар бурханы шашныг сахьяагийн /улааны/ бүлэгт ойртжээ.Тэрээр өмнөх хаадын адилаар янз бүрийн шашныг алагчлан үзсэнгүй .Хубилай хаан Шандуд байхдаа Күнз,бомбо,будда,христын шашны ихэс дээдсийн хооронд мөн маргаан явуулж буддагийн шашны Пагва ламын ид шид, эрдэм чадвар илүү гэж үзсэн аж. “Болор толь” зэрэг зарим монгол түүхийн ном сударт бичсэнээс үзвэл Хувилай хаан хэдүй күнзийн суртал сургаалыг сүрхий сонирхож байсан боловч бурханы шашныг шүтэн биширдэг болоход түүний хатан Чимбай болон монгол шадар сайдууд их үүрэн гүйцэтгэсэн бололтой.Тэр цагт Хятадад бурханы шашин бас нэвтэрсэн байсан уг нь шашныг монголчууд шүтэхэд нөлөөлөх орчин болжээ.Хубилай хаан 1260 онд түвд лам Пагвад эхлээд улсын багш, дараа нь 1270 оноос дэвшүүлж, хааны багш болгон өргөмжилж алтан тамга олгоод бүх улсын буддагийн үйл хэргийг эхрлүүлжээ.Пагва лам Түвдийг захирах явдлыг мөн даалгажээ.

Ийнхүү монголын ихэс дээдэс буддагийн шашны улааны буюу сахьяагийн бүлгийн  номлол сургаалыг шүтэн бишрэх болсон аж. Хубилай болон түүнээс хойших хаад тус бүртээ хааны багштай, тухайлбал Пагва/1260-1276/ , Ишринчен /1276-1279/, Дарамбал /1279-1286 зэрэг 12 хүн өргөмжлөгдсөн байна. Юаны сүүлчийн хаан Тогоон-төмөрийн багш нь Гунгаажалсан, дараа нь Лачинсоном гэдэг лам байжээ.Жич тэмдэглэхэд Юаны хаадын багш нар нь бараг цөмөөрөө Пагва ламын удам угсааныхан, төрөл садны хүмүүс байсан байна. Хувилай хааны үед шарын бүлсэн бүрэлдээгүй байсан бөгөөд түүнийг үндэслэгч Зонхова лам хожим 1357 онд төрсөн болохоор Түвдээс шарын шашин дэлгэрэх тухай асуудал байж болохгүйн нь ойлгомжтой.Хувилай хаан бурханы шашныг шүтээд төр нь улсыг засна. Шашин нь сэтгэлийг засна хэмээх хос ёсны эхлэлийг тавьжээ.Хос ёсны үндсэн агуулга нь дөрвөн төр, өөрөөр хэлбэл шашны төр нь тарни/сэтгэлийг ивээх/, судар нь шашны үзэл сургаалыг дэлгэрүүлэх, иргэний  төр нь улс орны энх амар тайван байдал, хүн ардын аж амьдрал, зол жаргалыг хангах явдал байжээ.

[[Ангилал:Улс төр улс орноор]]
[[Ангилал:Шашин]]</text>
      <sha1>qrh945oj3ptwqu5clqrfdhbzy4e4jpi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эртний Түрэг бичиг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>23629</id>
    <revision>
      <id>709471</id>
      <parentid>706984</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T07:37:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9719" xml:space="preserve">[[Файл:Irk Bitig Fal Kitabı page 53.jpg|thumb|1907 онд Дунхуанд олдсон Түрэг хэлний “Мөлөгчийн ном” одоо [[Британийн номын сан]]гийн санд хадгалагдаж байна.]]
'''Түрэг-Руни''' бичиг хэмээн нэрлэгдэх бичиг нь эртний монгол, түрэг угсаатны хэрэглэж байсан цагаан толгой юм. 

Эртний Түрэг бичиг (Орхон бичиг, Орхон-Енисей бичиг, Түрэгийн бичиг гэж нэрлэдэг) нь эртний Түрэгийн хаант улсын VIII-X зууны үеийн түрэг хэлийг тэмдэглэхэд ашигладаг цагаан толгой байв.

== Гарал үүсэл ==
Анх 1692 онд Н.Витзен гэдэг хүн Верхотуре хавиас, 1696 онд С.Ремезов Талас голын эх орчмоос үл мэдэгдэх бичигтэй чулуунууд олсноо мэдээлжээ. Ф.И.Страленберг 1730 онд Уйбат болон [[Енисей мөрөн|Енисей мөрний]] хөндийд орших ийм бичигтэй хөшөөнүүдийн тухай мэдээлсэн. [[Орос|Оросын]] [[I Пётр]] хааны заавраар 1722 онд Д.Е.Мессершмидт удирдсан Сибирийн экспедицийн тэмдэглэлд дээрх бичигтэй хөшөө, хад, чулууны талаар дурджээ. 1818 онд оросын жуулчин Григорий Спасский &quot;Сибирский вестник&quot; сэтгүүлд тодорхой мэдээ нийтлүүлснээр учир нь мэдэгдэхгүй бичигтэй хөшөөний тухай олны анхаарлыг татжээ.

Үл мэдэгдэх бичигтэй бараг адил бичиг [[Скандинавын хойг|Скандинавын хойгт]] байсан бөгөөд тэндэхийн хэлний нэг аялгуугаар энэ бичиг &quot;РУНИ&quot; (нууц бичиг, учрыг нь тайлж чадаагүй бичиг) гэж нэрлэгдэх болов. Нийтийн тооллын II-XIII зууны үед Скандинавын газарт амьдрагч ард түмэн мэргэ, төлөг, тахилга, шүтлэгийн зүйл, хаягийн тэмдэг болгон &quot;руни&quot; бичгийн үсгийг хэрэглэж байсан түүхтэй. [[Төв Ази]], [[Сибирь]] нутгаас төсөөтэй бичиг олдсон нь [[Финланд]], [[Дани]] зэрэг орны анхаарлыг татаж үүний учрыг тайлахыг сонирхох болжээ. Энэ бичгийн нэг үгийг ч уншиж чадахгүй байсан эхний үед янз бүрийн таамаглал дэвшүүлцгээв. Жишээ нь: Т.Байер энэ бичгийг хуучин кельт гаралтай ард түмний бичиг гэсэн бол П. С. Паллас хуучин гот бичгийн нэг төрөл гэж таамаглав. Зарим европ (Скандинав) хүн өвөг дээдсийнхээ нутаг бол Сибирь, төв Ази байсан юм биш биз гэж бодоход хүрсэн. Энэ бүх нууцыг тайлсан хариу өгсөн анхны хүн бол Копенгагены их сургуулийн харьцуулан судлах хэл зүйн тэнхимийн профессор Томсен Вильгельм Людвиг (1842-1927) юм. В.Томсен хэдэн арван мянган үсгийн дүрсийг ажиглаж, төсөөтэй дүрсийг эмхэтгэн нэгтгээд энэ бичиг 38 дүрс (үсэг)-ээс бүтжээ гэсэн нь нотлогдов. 

Хөшөө босгох үед Тан улсын хааны бичүүлсэн ханз бичгээс &quot;тү-кюэ&quot; (түрүг), &quot;кюэ-тэгин&quot; ([[Күлтигин|Күлтэгин]]), &quot;би-киэ&quot; ([[Билгэ хаан|Билигэ]]) гэсэн үгнүүдээс &quot;т, к, ү&quot; авиануудыг ялган таньж &quot;тнгри&quot; (тэнгэр) гэсэн үгийг уншиж тайлжээ. Энэ мэт шаргуу оролдсоор түрүг бичгийн нууцыг тайлсан байна. Ийнхүү 1893 оны [[12 сарын 15]]-нд Дани улсын хааны шинжлэх ухааны нийгэмлэгийн хуралд 15 хуудсанд багтсан илтгэл хэлэлцүүлж нүүдэлчдийн соёл иргэншлийн түүхийг гэрэлтүүлсэн нээлт хийжээ. Энэхүү 1893 оноос хойш түрүг бичгийн битүүлэг учир тайлагдаж Төв азийн нүүдэлчин монгол түрүгийн түүх, соёл иргэншлийн нууц гэрэлтэн тодрох эхлэл тавигдсан гэж үзвэл зохилтой. Хөшөө чулууны бичиг нь Хөх Түрүгийн улс төрийн хураангуй түүх юм. 

Хөшөө чулууны бичгийг '''&quot;руни&quot;''' (нууц бичиг) эсвэл '''&quot;Орхон - Енисейн бичиг&quot;''', '''&quot;Түрүг бичиг&quot;''' гэж олноор нэрлэж ирсэн байх бөгөөд 2019 оноос '''&quot;Хүн бичиг&quot;''' буюу Хүннүчүүдийн бичиг үсэг гэж Монголчууд үзэж байгаа. Учир нь Хүннүчүүд нь түүхэн эх сурвалжаар нотлогдож буй хамгийн эхний Монгол, Төв ази дахь гүрэн бөгөөд Түрэгүүдийн өвөг учир уг бичгийг Түрэгээр нэрлэх нь зохисгүй. Мөн хүн бичгийн гарал нь нийтийн тооллын өмнөх VI-IV зуунд оршиж байсан Архемедины эзэнт гүрний хэрэглэж байсан арамей бичгээс нэг хувилбар болон нэвтэрсэн юм. Хүн бичгийн хэл нь монгол түрэг хэлний аль алины шинжийг хадгалсан, авиазүйн хувьд нарийн боловсорсон дүрэм журамтай бичиг байжээ. Үгийг эр эмээр ялгахаас гадна эр үгэнд бичдэг эгшиг, гийгүүлэгч, эм үгэнд бичдэг эгшиг, гийгүүлэгчтэй байсан, түүнчлэн тухайн үгийн дуудлагыг тусгаж бичдэг байжээ.

== Тэмдэгтүүдийн хүснэгт ==

=== Эгшиг үсгүүд ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Орхон
! rowspan=&quot;2&quot; |Енисей
хувилбарууд
! rowspan=&quot;2&quot; |Орчуулга
! rowspan=&quot;2&quot; |Олон улсын 
цагаан толгойн 

дуудлага
|-
!Зураг
!Бичвэр
|-
|
|𐰀‎
|𐰁 𐰂‎
|a, ä
|/ɑ/, /æ/
|-
|
|𐰃‎
|𐰄‎
|ı, i
|/ɯ/, /i/
|-
|
|‎
|𐰅‎
|e
|/e/
|-
|
|𐰆‎
|
|o, u
|/o/, /u/
|-
|
|𐰇‎
|𐰈‎
|ö, ü
|/ø/, /y/
|}

=== Гийгүүлэгч үсгүүд ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
! colspan=&quot;5&quot; |Ардаа эгшигтэй
! colspan=&quot;5&quot; |Урдаа эгшигтэй
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Орхон
! rowspan=&quot;2&quot; |Енисей
хувилбарууд
! rowspan=&quot;2&quot; |Орчуулга
! rowspan=&quot;2&quot; |Олон улсын цагаан 
толгойн дуудлага
! colspan=&quot;2&quot; |Орхон
! rowspan=&quot;2&quot; |Енисей
хувилбарууд
! rowspan=&quot;2&quot; |Орчуулга
! rowspan=&quot;2&quot; |Олон улсын цагаан 
толгойн дуудлага
|-
!Зураг
!Бичвэр
!Зураг
!Бичвэр
|-
|
|𐰉‎
|𐰊‎
|b¹
|/b/
|
|𐰋‎
|𐰌‎
|b²
|/b/
|-
|
|𐰑‎
|𐰒‎
|d¹
|/d/
|
|𐰓‎
|
|d²
|/d/
|-
|
|𐰍‎
|𐰎‎
|ǧ
|/ɣ/
|
|𐰏‎
|𐰐‎
|g
|/ɡ/
|-
|
|𐰞‎
|𐰟‎
|l¹
|/l/
|
|𐰠‎
|
|l²
|/l/
|-
|
|𐰣‎
|
|n¹
|/n/
|
|𐰤‎
|𐰥‎
|n²
|/n/
|-
|
|𐰺‎
|𐰻‎
|r¹
|/r/
|
|𐰼‎
|
|r²
|/r/
|-
|
|𐰽‎
|
|s¹
|/s/
|
|𐰾‎
|
|s²
|/s/
|-
|
|𐱃‎
|𐱄‎
|t¹
|/t/
|
|𐱅‎
|𐱆‎
|t²
|/t/
|-
|
|𐰖‎
|𐰗‎
|j¹
|/j/
|
|𐰘‎
|𐰙‎
|j²
|/j/
|-
|
|𐰴‎
|𐰵‎
|q
|/q/
|
|𐰚‎
|𐰛‎
|k
|/k/
|-
|
|𐰸‎
|𐰹‎
|oq, uq, qo, qu, q
|/oq/, /uq/, /qo/, /qu/, /q/
|
|𐰜‎
|𐰝‎
|ök, ük, kö, kü, k
|/øk/, /yk/, /kø/, /ky/, /k/
|}

=== Бусад гийгүүлэгч тэмдэгтүүд ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Орхон
! rowspan=&quot;2&quot; |Енисей 
хувилбарууд
! rowspan=&quot;2&quot; |Орчуулга
! rowspan=&quot;2&quot; |Олон улсын 
цагаан толгойн

дуудлага
|-
!Зураг
!Бичвэр
|-
|
|𐰲‎
|𐰳‎
|č
|/tʃ/
|-
|
|𐰢‎
|
|m
|/m/
|-
|
|𐰯‎
|
|p
|/p/
|-
|
|𐱁‎
|𐰿 𐱀 𐱂‎
|š
|/ʃ/
|-
|
|𐰔‎
|𐰕‎
|z
|/z/
|-
|
|𐰭‎
|𐰮 𐰬‎
|ñ
|/ŋ/
|-
|
|𐰱‎
|
|ič, či, č
|/itʃ/, /tʃi/, /tʃ/
|-
|
|𐰶‎
|𐰷‎
|ıq, qı, q
|/ɯq/, /qɯ/, /q/
|-
|
|𐰨‎
|𐰩‎
| -nč
|/ntʃ/
|-
|
|𐰪‎
|𐰫‎
| -nj
|/ɲ/
|-
|
|𐰡‎
|
| -lt
|/lt/, /ld/
|-
|
|𐰦‎
|𐰧‎
| -nt
|/nt/, /nd/
|-
|
|𐱇‎
|
|ot, ut
|/ot/, /ut/
|-
|
|𐱈‎
|
|baš
|/baʃ/
|}

== Мөн үзэх ==
*[[Билгэ хаан|Билигэ хаан]]
*[[Күлтигин]]

== Гадаад холбоос ==
[https://news.zindaa.mn/36sz Л.Түдэв:  Уурхайг биш ухаанаа ухацгаая]
[[Ангилал:Бичиг үсэг]]</text>
      <sha1>45rqo3aapdvxr1t2qi2aqiexibwp6ck</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хөхтөмөр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>35486</id>
    <revision>
      <id>709460</id>
      <parentid>568610</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T06:58:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13358" xml:space="preserve">'''Хөхтөмөр''' (Хялбаршуулсан ханз: 扩廓帖木尔; Уламжлалт ханз: 擴廓帖木爾, Хятадаар түүнийг Ван Бао Бао 王保保, ？－1375) нь гэж дууддаг [[Монгол үндэстэн|Монгoлын]] [[Юань улс]]ын сүүл үед тодрон гарсан шилдэг жанжин юм. 

== Намтар ==

=== 1362-1368 ===
Хөхтөмөр жанжин бол  [[Баяд]] овгийн  хүн  бөгөөд  багад нь  эх нь  нас барсан тул  нагац ах Цагаантөмөрийн  халамжинд өсчээ.Тэрээр Хэнань мужид төрсөн бөгөөд төрсөн эх нь Найман овгийн Монгол вангийн охин, өсөгсөн эцэг Найман  овгийн  Цагаантөмөр жанжин нь монгол цэргийг удирдаж байсан тул түүний харъяанд дайтаж байжээ. 1362 онд [[Цагаантөмөр]] жанжин Шаньдун мужийн И Доу хотод байхдаа өөрийн туслах [[Тянь Фэнь]] гэгчид хорлогдон үхсэн. Энэ явдалын дараа Хөхтөмөрийг дараагийн удирдагчаар нь томилж босогчдын цэргүүдтэй дайтах болсон. 1362 оноос Юань гүрний ордны дотор зөрчил тэмцэл туйлдаа хүрч хоорондоо талцан байлдав. Ийм нөхцөлд гүрний өмнө хэсэгт бэхжиж байсан босогчдын эсрэг тэмцэх ямарч бололцоо байсангүй. Тогоонтөмөр хааны цэргийн ангиуд дотроос Хөхтөмөр жанжны удирдсан монгол цэргийн анги хамгийн хүчтэй, сургуультай, дэг журамтай нь байжээ. Энэ үед Тогоонтөмөр хаан Хехтөмөр жанжныг цэргийн хамт хятадын өмнөд нутагт илгээж, Жу Юань Жанаар толгойлуулсан босогчдьш хүчийг бут ниргэхээс гадна, өмнө зүгийн монголчуудыг буцаан татахад замын хаалт саадыг сэтлэх үүргийг өгсөн байна. Хөхтөмөр жанжин цэргээ аван хөдлөх тэр мөчид Сослон түшмэл, хаан хөвүүн, Бортөмөр жанжин нар хуйвалдаан байгуулж, Тогоонтөмөр хааны амийг хөнөөх гэжээ. Иймээс эзэн хаан Хөхтөмөрийг хятадын өмнөд нутагг явахыг түр зогсоож, хаан төрөө хамгаалж, хуйвалдааныг илрүүлэн дарахыг даалгасан байна.

Хөхтөмөр жанжин Сослоныг барьж, [[Бортөмөр]]ийн цэргийг бутцохив. Тэр цагаас Хөхтөмөрийг хаант төрийн бүх цэргийг ерөнхийлөн захирах жанжнаар тохоон томилж, монгол цэрэг, [[тамачи цэрэг]], уйгур цэргийн бүх хүчийг нэгтгэн, түүний мэдэлд өгчээ. Ингээд хоёрдахь удаагаа хятадын өмнөд нутагт очиж бослогыг дарахаар явах гэтэл хэргийн байдал ондоогоор эргэсэн болох нь мэдэгдэв. Хятад газрын эздийн цэргийн гол хүчийг захирсан Ли Сыцзи урван тэрсэлж, Хөхтөмөрийн эсрэг довтлохоор бэлтгэжээ. Мөн бослогын удирдагч [[Жу Юань Жан]] өөрийнхөө цэргийн хүчийг хэд хувааж, Хөхтөмөрийн цэргийн өмнөөс тосон хэдэн талаас нь бүслэн байлдахаар төлөвлөжээ. Хаан эцгээсээ төрийн эрх булаах гэсэн хаан хөвгүүн Хөхтөмөрт ялагдсандаа өс өвөрлөж, Бортөмөрийн үлдэгдэл цэргийг цуглуулан, Хөхтөмөрийг араас нь хөөн цохих ажлыг бас хийжээ. Тийм нөхцөлд Хөхтөмөр жанжин хятадын өмнөд нутагт гүн нэвтрэн орж, байлдах ямар ч нөхцөлгүй олсон бөгөөд уул хэргийн үнэн байдлыг эзэн хаандаа учирлан хэлж, цэргээ умардад ухрааж, хамгаалалтын байдалд оруулжээ.

Хөхтөмөр жанжин умард хятадын нутагт босогчдын хүчтэй хэд хэдэн удаа сүрхий тулалдсаны дараа дан монгол цэргийн хүчийг цуглуулан, монгол нутагтаа ухран хамгаалалтын байдалд оржээ. Тэрбээр энэ үед Мин улсын хааны цэргийн ерөнхийлөн захирагч Сюй Датай хэзээ нэгэн цагт эр охиноо үзсэн тулалдаан хийнэ хэмээн тангараглалцсан гэдэг. Энэ үед Мин улсын цэрэгт түрэгдэн, цагаан хэрмийн ард гарсан монголын эрх баригчид хүчээ гурван чиглэлээр бөөгнүүлэн, тэмцэж эхэлжээ. Чуулалт хаалга, Гу бэй коугийн ард байсан монгол цэргийн гол хүчийг Инчан хотод нийсэллэх болсон Тогоонтөмөр хаан захирч байв. Баруун хэсэг нь Хөхтөмөр жанжны удирдлага доор Ганьсу зэрэг баруун мужуудыг алдахгүйг хичээхийн хамт, байлдааны ажиллагаагаа гол хүчтэйгээ уялдуулан зохицуулахыг хичээж байсан бол, зүүн хэсэг нь Нагачу жанжны удирдлаганд Бээжингээс зүүн тийш Ляохэ голын хөвөөн дээрх Зиньшан ууланд байрлаж байв.

=== 1368-1375 ===
Эдгээр хүчнээс Хөхтөмөр жанжин л хятад цэрэгтэй шургуу байлдаж, үе үе сүрхий цохилт өгчээ. Харамсалтай нь, нөгөө хоёр жигүүрийн цэрэг түүнд олигтой дэмжлэг үзүүлэхгүй байлаа. Иймээс төвийн болон зүүн жигүүрийн цэрэг цохигдон ухрахад, Хөхтөмөр жанжин цэргийнхээ эмх цэгцийг алдалгүй алгуурхан ухарч, ганцаардан түгжигдэх аюулаас сэргийлэхээс аргагүй болжээ. Ийнхүү хаант төрийн дотоодын бослого хямралын эрхэнд [[Юань улс]] мөхөж, монголын хаад эргээд хуучин уугуул монгол нутагтаа ирж, [[Хархорум]]д нийсэллэн суух болов. Аюушидар хааны үед монгол улсаа бөөгнүүлэн төвхнүүлэхийн тулд Хархорумд цэргийн гол хүч байх ёстой гэж үзээд, Ганьсуд их цэргийн хамт байрлаж байсан Хөхтөмөр жанжинг дуудан ирүүлж, монгол цэргийн ерөнхийлөн удирдах захирагчаар тохоон томилжээ. Юань гүрний үед Хөхтөмөрийн удирлаган доор байсан цэргийн  эрхтнүүд цэргийнхээ хамт Монголд хүрэлцэн ирснээр маш их хүч бүрдээд байв.
1368 онд Юань улс мөхөж Мин улсын их цэрэг Хятадыг эзлэхэд Монголчууд Говийн умардад зугтан очсон. 1372 онд [[Мин улс]]ын 150,000 их цэрэг Монголд 3 замаар нэвтрэн орж ирэхэд Аюушридар хаан болон түүний удирдсан цэргүүд [[Сюй Да]] жажнаар захируулсан Мин улсын цэргүүдийг Туул голыг орчимд бут ниргснээр Хятадын цэрэг зугтан одсон.Мин улсын 2 жанжнаар удирдуулсан хятадын 15 түмэн цэрэг гурван замаар түрэмгийлэн орж ирээд, Хангайн уулын ард их сүржнээр хороолон буудаллажээ. Тэд монголчуудыг цохин эрхэндээ оруулан, Хархорум хотыг эвдэн сүйтгэх зорилготой иржээ. Мин улсын ерөнхийлөн удирдах жанжин Сюй Да удирдсан төв замын цэрэг хамгийн аюултай байсан учир Хөхтөмөрийг түүний эсрэг байлдуулахаар томилсон байна. Тэрбээр хятадын цэргийн хүчийг өдөөн, түүнийг нутгийн гүн рүү оруулж байгаад бүслэн, цохих байлдааны арга мэхийг амжилттай хэрэглэсэн байна. Сюй Да жанжин үлдсэн цөөн цэргийн хамт хамгаалалтанд орж, сүүлдээ ухран зугтахад хүрчээ. Ийнхүү Хөхтөмөр жанжин тангараг тавьсан амандаа хүрч, Мин улсын нэрт жанжныг сүйртэл цохисон нь түүнийг ихэд алдаршуулсан байна. Энэ үед хятадын бусад замын цэргүүд нь мөн л бут цохигдон, ухарч гарахаас өөр аргагүй болжээ.

Ийнхүү Мин улс байгуулагдсанаас хойш хятадын цэрэг анх удаа хамгийн том ялагдал хүлээжээ. Мин улсын хаан Хөхтөмөр жанжны удирдсан монголын цэргийн хүчин чадал их, монголыг хүчээр дайлж болохгүй гэдгийг арга буюу хүлээн зөвшөөрөв. Энэ үеэс эхлэн нэг хэсэгтээ Мин улсын цэрэг монгол газар довтлохыг зүрхэлсэнгүй. Энэ үед Монголын хаан хятадыг эргүүлэн авах санаархлаасаа няцаагүй байсан бөгөөд дараа жилээс монголчууд хятадын нутаг руу Шаньси, Хучжоу, Ляонин, Хэбэйн ойролцоох газраар довтолсноор, Мин улс стратегийн ач холбогдолтой нутгуудаа монголчуудад эргүүлэн алджээ. Тэдгээр нь [[Синхэ]], [[Хэбэй]] муж дахь [[Фунин тойрог]], [[Ляонин]] муж дахь [[Суйжин]] газар байв. Дээрх нутгийг алдсанаар хятадын нийслэлд баруун хойд зүүн өмнөд талаас аюул учирч, Ляодуны хойг таслагдахад хүрчээ. Мөн тэр үед Аюушидар хаан [[Курё улс]]ын ванд хандан захиа хүргүүлж: &quot;Их самуун дэгдэж хойд зүг рүү саланги нэгээрээ шилжин суухад хүрэв. Өнөө Хөхтөмөрийн хамтаар харилцан зүтгэсээр, сэргэн мандах цаг ойртоод байна. Ван та бидний нэгэн адил эзэн Чингисийн удмын хүн бөлгөө. Учир иймд тэнгэрийн доор шудрага журам тоггооход хүчин зүтгэж, хүч хавсрах&quot;-ыг сануулсан байна.

Гэвч Хөхтөмөр жанжин Мин улсын үлдэгдэл цэргийг нэхэн хөөж, бут цохисоор Алтайн нуруу хүрч, Хар нохойн зоо гэдэг газар 1375 онд нас баржээ.

== Гэр бүл ==
* Эцэг: [[Баяд]] овгийн '''Сайнчи даху ноён'''
* Эх: [[Найман]] овгийн хүн. [[Цагаантөмөр]] ноёны дүү
* Нагац ах: '''Найман овгийн''' [[Цагаантөмөр|'''Цагаантөмөр жанжин''']]
* Дүү: '''[[Тожинтөмөр]]''', '''Гуаниннү''' (охин дүү, сүүлд [[Хунъү|'''Мин Тайзу хааны''']] 5-р хүүтэй гэрлэсэн.)

[[Ангилал:Юань улсын жанжин]]
[[Ангилал:Монголын жанжин]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:14-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:1375 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>1blkac41mflaw2q53clyvdtecqgdsx0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Штири</title>
    <ns>0</ns>
    <id>36820</id>
    <revision>
      <id>709437</id>
      <parentid>679266</parentid>
      <timestamp>2022-08-23T20:06:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bwag</username>
        <id>52739</id>
      </contributor>
      <comment>new file</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2241" xml:space="preserve">{{Орон нутгийн танилцуулга
|нутгийначхолбогдол     = [[Австри]] улсын [[Австри#Орон нутаг|дээд есөн нутгийн нэгэн]]
|монголнэр              = '''Штири муж''' 
|анхаарахнэр            = Land Steiermark
|албанбуснэр            = 
|сүлдтуг                = Flagge Steiermark (mit Rand).png
|сүлдтэмдэг             = Steiermark Wappen.svg
|тугныхэмжээ            = 145px
|сүлднийхэмжээ          = 55px
|улсорон                = {{AUT}}
|дээднэгж               = 
|дээднутаг              = 
|нэгжийнтайлбар         = Засаг захиргааны нэгж
|нэгжийнхэлбэр          = [[муж]] (ланд)
|нутгийнтөвхэлбэр       = Засаг захиргааны төв
|нутгийнтөвнэр          = [[Грац]]
|нутгийнхуваарь         = 13 нутагт хуваагдана
|газарнутаг             = 16401 км² 
|хүнам                  = 1,243,052 хүн
|хүнамон                = 2019
|нягтсийрэг             =  
|цахимгазар             = [http://www.verwaltung.steiermark.at/ steiermark.at] 
|зураг                  = Steiermark in Austria.svg
|зургийнхэмжээ          = 320px
}}
'''Штири''' ({{lang-de|Steiermark}} [{{IPA|ˈʃtaɪ̯ɐmaʁk}}] {{Audio|Steiermark.ogg|сонсох}}) — [[Австри]] улсын [[муж]].

== Тойргоос тусгаар нэг хот== 
* [[Грац]] (Graz)

== Зураг== 
&lt;gallery widths=200px&gt;
 Graz Schloss Eggenberg front facade.jpg
 Murau - Pfarrkirche.JPG
 Karte Aut Stmk Bezirke.png
&lt;/gallery&gt;

== Цахим холбоос ==
{{commonscat|Styria}}
* [http://www.steiermark.at/ Website des Landes Steiermark]

[[Ангилал:Австрийн муж]]
[[Ангилал:Европын түүхэн нутаг дэвсгэр эсвэл бүс нутаг]]
[[Ангилал:Штири| ]]
[[Ангилал:Нутаг дэвсгэрийн нэгжийн статистикийн бүртгэл-2-Бүс нутаг]]
[[Ангилал:Австрийн Кронланд]]</text>
      <sha1>44bjzkfe9wg4nwayn9wd0cnlhzyyzqp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кипчак</title>
    <ns>0</ns>
    <id>42028</id>
    <revision>
      <id>709481</id>
      <parentid>709278</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T10:23:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1909" xml:space="preserve">'''Кипчак''' буюу '''Кипчакууд''' (бас '''Кипчак түрэгүүд''', '''Кыпчакууд''' юм уу '''Половууд''' гэж нэрлэдэг) бол [[Дундад зуун|Дундад зууны]] үед [[Евразийн тал хээр|Евразийн тал нутгийн]] зарим хэсэгт нутаглаж байсан [[Түрэг|түрэг]] угсааны нүүдэлчин ард түмэн, холбоо юм. Анх VIII зууны үед [[Хожуу Түрэгийн хаант улс|Түрэгийн хоёрдугаар хаант улсын]] бүрэлдэхүүнд нэр дурдагдсан, тэд [[Алтайн нуруу|Алтайн]] бүс нутагт нутаглаж байгаад тэндээсээ дараачийн зуунуудын туршид өргөжин тэлж, эхлээд [[Кимакын хаант улс|Кимакын хаант улсын]] бүрэлдэхүүнд орж, дараа нь [[Куман|кумануудтай]] нэгдсэн холбооны нэг хэсэг болсон байх маш их магадлалтай. [[Понт-Каспийн тал нутаг]], [[Хятад]], [[Сырдарья]], [[Сибирь|Сибирьт]] кипчакуудын бүлгүүд байсан. [[Куман-Кипчакын холбоо|Куман-Кипчакын холбоог]] XIII зууны эхэн үед [[Их Монгол Улс|монголчууд]] байлдан дагуулжээ.

[[File:Premongol-Kipchak.png|thumb|Кипчакууд 1200 оны орчим]]

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Cumans|Кипчакууд}}

[[Ангилал:Ази дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Түрэг хэлт угсаатан]]
[[Ангилал:Кавказын түүх]]
[[Ангилал:Нүүдэлчид]]
[[Ангилал:Төв Азийн түүх]]</text>
      <sha1>qx9qel3xdg78v7dv0a91blsdj3h102v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зүбү</title>
    <ns>0</ns>
    <id>43523</id>
    <revision>
      <id>709473</id>
      <parentid>706941</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T07:45:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="855" xml:space="preserve">Зүбү нь 10-12-р зуунд [[хэрэйд]], [[найман]], [[мэргид]] аймгуудыг ерөнхийд нь нэрлэж байсан нэр юм. [[Хүннү]]гийн сюйбү овгийн нэртэй холбоотой байж магадгүй гэж монгол түүхчид үздэг. Аравдугаар зууны үеийн монгол аймгуудын холбоо; [[Хидан Улс]]ын хаан 924 онд Хэрлэнгээс урагш, Алтайгаас зүүн тийших газар нутгийг эзэлж, гурван хэсэг болгоод ийн нэрлэжээ. Зүбү гэдэг нь [[Кидан хэл]]тэй &quot;зүүн&quot; чиг баримжаатай холбоотой байх.

[[Ангилал:Монгол угсаатан]]
[[Ангилал:Эртний Монголчууд]]</text>
      <sha1>szss5o5ehnxd4e8lsx7xcf7oow0pwtn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Боорчи</title>
    <ns>0</ns>
    <id>53520</id>
    <revision>
      <id>709359</id>
      <parentid>709273</parentid>
      <timestamp>2022-08-23T11:59:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.142.174</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5425" xml:space="preserve">'''Боорчи''' (XII зууны сүүл - XIII зууны эхний хагас) - [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хувийн хамгаалалтын цэргийн захирагч нарын нэг.

== Намтар ==
Боорчи нь [[Арулад|арулад]] овгийн Наху баяны хүү байв. Тэрээр хархан залуу насандаа Тэмүжинтэй танилцсан: залуу Тэмүжин адуугаа хулгайд алдсан ба тэрээр адууны хулгайчдыг хайж яваад аян замынхаа гурав дахь өдөр аавынхаа адууг хариулж явсан Боорчитой таарчээ. Боорчи Тэмүжинтэй нийлж хулгайлагдсан адуугаа буцааж авахад нь туслав.

Тэмүжин мандан бадарч эхлэхэд Боорчи түүний анхны нөхөр болсон бөгөөд түүний бүхий л үйл хэрэгт дэргэд нь байсан.

1199 онд Тэмүжин [[Тоорил хан|Ван хан]], [[Жамуха]] нарын хамт [[Буйруг хан|Буйруг ханыг]] нэгдсэн хүчээр довтолж, түүнийг бут цохив. Гэр орондоо буцахад нь найманы цэргийн анги зам хаажээ. Өглөө тулалдахаар шийдсэн боловч шөнө нь Ван хан, Жамуха хоёр найманууд түүнийг дуусгана хэмээн найдаж Тэмүжинг ганцааранг нь үлдээн зугтав. Харин өглөө болоход Тэмүжин энэ тухай олж мэдсэн ба тулалдаанд оролгүй ухарлаа. Найманууд Тэмүжинг биш, Ван ханыг хөөж эхлэв. Хэрэйдүүд наймануудтай хүнд тулаанд орсон бөгөөд үхэх сөнөхийн ирмэгт тулсан тул Ван хан Тэмүжинд элч илгээж тусламж гуйжээ. Тэмүжин өөрийн нөхдийг илгээсэн ба тэдний дундаас Боорчи, [[Мухулай]], [[Борохул]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нар тулалдаанд онцгойрч байв. Өөрийг нь аварсны төлөө Ван хан ханлиг улсаа Тэмүжинд гэрээслэн үлдээжээ.

1203/1204 оны өвөл Тэмүжин хувийн харуул буюу [[Хишигтэн|хишигтэн]] цэргийг байгуулав. Энэ нь дөрвөн хэсэгт хуваагдаж, нэгнийх нь толгойд Боорчийг тавьсан ажээ.

Домогт өгүүлснээр 1206 оны Их хуралдайн үеэр Тэмүжин Чингис хаан хэмээн өргөмжлөгдсөн бөгөөд тэр өөрийн хамтрагчиддаа албан тушаал, эрх дарх хуваарилж эхлэхдээ Боорчийг мартсан дүр үзүүлжээ. Орой нь Тэмүжиний эхнэр [[Бөртэ үжин|Бөртэ]] түүнийг мартамхай байдлынх нь төлөө зэмлэхэд Тэмүжин Боорчид атаархагчдыг төөрөгдүүлэхийн тулд ийм үйлдэл хийсэн, Боорчи одоо ч хааны талаар муу үг хэлэхгүй гэж мэдэгдэв. Боорчийн өргөөнд илгээсэн тагнуулууд Боорчийн эхнэр хааны ач мэдэхгүй байгаад гомдоллоход нөхөр нь би хаанд зүтгэдэг нь талархлын төлөө биш, тэр ч байтугай надад өчүүхэн бага амь зуух хэрэгсэл өгсөн ч зүтгэх болно гэж хариулсныг нотолжээ. Дараагийн өдөр нь хуралдай дээр Тэмүжин Боорчийг бүгдийн дээр тавьж, баруун гарын цэргүүдийн удирдагч болгосноо зарлан тунхагласан байна.

Боорчи баруун гарын цэргүүдийн удирдагчийн хувьд дараа нь Чингис хааны бүх аян дайнд оролцсон. Хорезмыг байлдан дагуулах үеэр, 1220/1221 оны өвөл Монголын цэрэг [[Самарканд|Самаркандаас]] өмнө зүгт өвөлжих үед Боорчийг Чингис хааны хөвгүүдийн хамт [[Ургенч|Ургенчийг]] эзлүүлэхээр илгээж байв.

== Соёл урлагт ==
Боорчи [[Исай Калистратович Калашников|И.С.Калашниковын]] &quot;[[Догшин жаран]]&quot; (&quot;Жестокий век&quot;) (1978) романы дүр болжээ.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]]
* [[Мухулай]]
* [[Борохул]]
* [[Чулуун баатар|Чулуун]]

[[Ангилал:Монголын жанжин]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>rxlor61oyorjl2mhst9sgukyd271kcp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709450</id>
      <parentid>709359</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T06:17:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Соёл урлагт */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5427" xml:space="preserve">'''Боорчи''' (XII зууны сүүл - XIII зууны эхний хагас) - [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хувийн хамгаалалтын цэргийн захирагч нарын нэг.

== Намтар ==
Боорчи нь [[Арулад|арулад]] овгийн Наху баяны хүү байв. Тэрээр хархан залуу насандаа Тэмүжинтэй танилцсан: залуу Тэмүжин адуугаа хулгайд алдсан ба тэрээр адууны хулгайчдыг хайж яваад аян замынхаа гурав дахь өдөр аавынхаа адууг хариулж явсан Боорчитой таарчээ. Боорчи Тэмүжинтэй нийлж хулгайлагдсан адуугаа буцааж авахад нь туслав.

Тэмүжин мандан бадарч эхлэхэд Боорчи түүний анхны нөхөр болсон бөгөөд түүний бүхий л үйл хэрэгт дэргэд нь байсан.

1199 онд Тэмүжин [[Тоорил хан|Ван хан]], [[Жамуха]] нарын хамт [[Буйруг хан|Буйруг ханыг]] нэгдсэн хүчээр довтолж, түүнийг бут цохив. Гэр орондоо буцахад нь найманы цэргийн анги зам хаажээ. Өглөө тулалдахаар шийдсэн боловч шөнө нь Ван хан, Жамуха хоёр найманууд түүнийг дуусгана хэмээн найдаж Тэмүжинг ганцааранг нь үлдээн зугтав. Харин өглөө болоход Тэмүжин энэ тухай олж мэдсэн ба тулалдаанд оролгүй ухарлаа. Найманууд Тэмүжинг биш, Ван ханыг хөөж эхлэв. Хэрэйдүүд наймануудтай хүнд тулаанд орсон бөгөөд үхэх сөнөхийн ирмэгт тулсан тул Ван хан Тэмүжинд элч илгээж тусламж гуйжээ. Тэмүжин өөрийн нөхдийг илгээсэн ба тэдний дундаас Боорчи, [[Мухулай]], [[Борохул]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нар тулалдаанд онцгойрч байв. Өөрийг нь аварсны төлөө Ван хан ханлиг улсаа Тэмүжинд гэрээслэн үлдээжээ.

1203/1204 оны өвөл Тэмүжин хувийн харуул буюу [[Хишигтэн|хишигтэн]] цэргийг байгуулав. Энэ нь дөрвөн хэсэгт хуваагдаж, нэгнийх нь толгойд Боорчийг тавьсан ажээ.

Домогт өгүүлснээр 1206 оны Их хуралдайн үеэр Тэмүжин Чингис хаан хэмээн өргөмжлөгдсөн бөгөөд тэр өөрийн хамтрагчиддаа албан тушаал, эрх дарх хуваарилж эхлэхдээ Боорчийг мартсан дүр үзүүлжээ. Орой нь Тэмүжиний эхнэр [[Бөртэ үжин|Бөртэ]] түүнийг мартамхай байдлынх нь төлөө зэмлэхэд Тэмүжин Боорчид атаархагчдыг төөрөгдүүлэхийн тулд ийм үйлдэл хийсэн, Боорчи одоо ч хааны талаар муу үг хэлэхгүй гэж мэдэгдэв. Боорчийн өргөөнд илгээсэн тагнуулууд Боорчийн эхнэр хааны ач мэдэхгүй байгаад гомдоллоход нөхөр нь би хаанд зүтгэдэг нь талархлын төлөө биш, тэр ч байтугай надад өчүүхэн бага амь зуух хэрэгсэл өгсөн ч зүтгэх болно гэж хариулсныг нотолжээ. Дараагийн өдөр нь хуралдай дээр Тэмүжин Боорчийг бүгдийн дээр тавьж, баруун гарын цэргүүдийн удирдагч болгосноо зарлан тунхагласан байна.

Боорчи баруун гарын цэргүүдийн удирдагчийн хувьд дараа нь Чингис хааны бүх аян дайнд оролцсон. Хорезмыг байлдан дагуулах үеэр, 1220/1221 оны өвөл Монголын цэрэг [[Самарканд|Самаркандаас]] өмнө зүгт өвөлжих үед Боорчийг Чингис хааны хөвгүүдийн хамт [[Ургенч|Ургенчийг]] эзлүүлэхээр илгээж байв.

== Соёл урлагт ==
Боорчи [[Исай Калистратович Калашников|И. С. Калашниковын]] &quot;[[Догшин жаран]]&quot; (&quot;Жестокий век&quot;) (1978) романы дүр болжээ.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]]
* [[Мухулай]]
* [[Борохул]]
* [[Чулуун баатар|Чулуун]]

[[Ангилал:Монголын жанжин]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>7i0b0n7fsf16vfcbo7go768ikyqto4y</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709451</id>
      <parentid>709450</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T06:18:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Соёл урлагт */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5425" xml:space="preserve">'''Боорчи''' (XII зууны сүүл - XIII зууны эхний хагас) - [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хувийн хамгаалалтын цэргийн захирагч нарын нэг.

== Намтар ==
Боорчи нь [[Арулад|арулад]] овгийн Наху баяны хүү байв. Тэрээр хархан залуу насандаа Тэмүжинтэй танилцсан: залуу Тэмүжин адуугаа хулгайд алдсан ба тэрээр адууны хулгайчдыг хайж яваад аян замынхаа гурав дахь өдөр аавынхаа адууг хариулж явсан Боорчитой таарчээ. Боорчи Тэмүжинтэй нийлж хулгайлагдсан адуугаа буцааж авахад нь туслав.

Тэмүжин мандан бадарч эхлэхэд Боорчи түүний анхны нөхөр болсон бөгөөд түүний бүхий л үйл хэрэгт дэргэд нь байсан.

1199 онд Тэмүжин [[Тоорил хан|Ван хан]], [[Жамуха]] нарын хамт [[Буйруг хан|Буйруг ханыг]] нэгдсэн хүчээр довтолж, түүнийг бут цохив. Гэр орондоо буцахад нь найманы цэргийн анги зам хаажээ. Өглөө тулалдахаар шийдсэн боловч шөнө нь Ван хан, Жамуха хоёр найманууд түүнийг дуусгана хэмээн найдаж Тэмүжинг ганцааранг нь үлдээн зугтав. Харин өглөө болоход Тэмүжин энэ тухай олж мэдсэн ба тулалдаанд оролгүй ухарлаа. Найманууд Тэмүжинг биш, Ван ханыг хөөж эхлэв. Хэрэйдүүд наймануудтай хүнд тулаанд орсон бөгөөд үхэх сөнөхийн ирмэгт тулсан тул Ван хан Тэмүжинд элч илгээж тусламж гуйжээ. Тэмүжин өөрийн нөхдийг илгээсэн ба тэдний дундаас Боорчи, [[Мухулай]], [[Борохул]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нар тулалдаанд онцгойрч байв. Өөрийг нь аварсны төлөө Ван хан ханлиг улсаа Тэмүжинд гэрээслэн үлдээжээ.

1203/1204 оны өвөл Тэмүжин хувийн харуул буюу [[Хишигтэн|хишигтэн]] цэргийг байгуулав. Энэ нь дөрвөн хэсэгт хуваагдаж, нэгнийх нь толгойд Боорчийг тавьсан ажээ.

Домогт өгүүлснээр 1206 оны Их хуралдайн үеэр Тэмүжин Чингис хаан хэмээн өргөмжлөгдсөн бөгөөд тэр өөрийн хамтрагчиддаа албан тушаал, эрх дарх хуваарилж эхлэхдээ Боорчийг мартсан дүр үзүүлжээ. Орой нь Тэмүжиний эхнэр [[Бөртэ үжин|Бөртэ]] түүнийг мартамхай байдлынх нь төлөө зэмлэхэд Тэмүжин Боорчид атаархагчдыг төөрөгдүүлэхийн тулд ийм үйлдэл хийсэн, Боорчи одоо ч хааны талаар муу үг хэлэхгүй гэж мэдэгдэв. Боорчийн өргөөнд илгээсэн тагнуулууд Боорчийн эхнэр хааны ач мэдэхгүй байгаад гомдоллоход нөхөр нь би хаанд зүтгэдэг нь талархлын төлөө биш, тэр ч байтугай надад өчүүхэн бага амь зуух хэрэгсэл өгсөн ч зүтгэх болно гэж хариулсныг нотолжээ. Дараагийн өдөр нь хуралдай дээр Тэмүжин Боорчийг бүгдийн дээр тавьж, баруун гарын цэргүүдийн удирдагч болгосноо зарлан тунхагласан байна.

Боорчи баруун гарын цэргүүдийн удирдагчийн хувьд дараа нь Чингис хааны бүх аян дайнд оролцсон. Хорезмыг байлдан дагуулах үеэр, 1220/1221 оны өвөл Монголын цэрэг [[Самарканд|Самаркандаас]] өмнө зүгт өвөлжих үед Боорчийг Чингис хааны хөвгүүдийн хамт [[Ургенч|Ургенчийг]] эзлүүлэхээр илгээж байв.

== Соёл урлагт ==
Боорчи [[Исай Калистратович Калашников|И.С.Калашниковын]] &quot;[[Догшин жаран]]&quot; (&quot;Жестокий век&quot;) (1978) романы дүр болжээ.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]]
* [[Мухулай]]
* [[Борохул]]
* [[Чулуун баатар|Чулуун]]

[[Ангилал:Монголын жанжин]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>rxlor61oyorjl2mhst9sgukyd271kcp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709457</id>
      <parentid>709451</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T06:44:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Намтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5421" xml:space="preserve">'''Боорчи''' (XII зууны сүүл - XIII зууны эхний хагас) - [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хувийн хамгаалалтын цэргийн захирагч нарын нэг.

== Намтар ==
Боорчи нь [[Арулад|арулад]] овгийн Наху баяны хүү байв. Тэрээр хархан залуу насандаа Тэмүжинтэй танилцсан: залуу Тэмүжин адуугаа хулгайд алдсан ба тэрээр адууны хулгайчдыг хайж яваад аян замынхаа гурав дахь өдөр аавынхаа адууг хариулж явсан Боорчитой таарчээ. Боорчи Тэмүжинтэй нийлж хулгайлагдсан адуугаа буцааж авахад нь туслав.

Тэмүжин мандан бадарч эхлэхэд Боорчи түүний анхны нөхөр болсон бөгөөд түүний бүхий л үйл хэрэгт дэргэд нь байсан.

1199 онд Тэмүжин [[Тоорил хан|Ван хан]], [[Жамуха]] нарын хамт [[Буйруг хан|Буйруг ханыг]] нэгдсэн хүчээр довтолж, түүнийг бут цохив. Гэр орондоо буцахад нь найманы цэргийн анги зам хаажээ. Өглөө тулалдахаар шийдсэн боловч шөнө нь Ван хан, Жамуха хоёр найманууд түүнийг дуусгана хэмээн найдаж Тэмүжинг ганцааранг нь үлдээн зугтав. Харин өглөө болоход Тэмүжин энэ тухай олж мэдсэн ба тулалдаанд оролгүй ухарлаа. Найманууд Тэмүжинг биш, Ван ханыг хөөж эхлэв. Хэрэйдүүд наймануудтай хүнд тулаанд орсон бөгөөд үхэх сөнөхийн ирмэгт тулсан тул Ван хан Тэмүжинд элч илгээж тусламж гуйжээ. Тэмүжин өөрийн нөхдийг илгээсэн ба тэдний дундаас Боорчи, [[Мухулай]], [[Борохул]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нар тулалдаанд онцгойрч байв. Өөрийг нь аварсны төлөө Ван хан ханлиг улсаа Тэмүжинд гэрээслэн үлдээжээ.

1203/1204 оны өвөл Тэмүжин хувийн харуул буюу [[Хишигтэн|хишигтэн]] цэргийг байгуулав. Энэ нь дөрвөн хэсэгт хуваагдаж, нэгнийх нь толгойд Боорчийг тавьсан ажээ.

Домогт өгүүлснээр 1206 оны Их хуралдайн үеэр Тэмүжин Чингис хаан хэмээн өргөмжлөгдсөн бөгөөд тэр өөрийн хамтрагчдад албан тушаал, эрх дарх хуваарилж эхлэхдээ Боорчийг мартсан дүр үзүүлжээ. Орой нь Тэмүжиний эхнэр [[Бөртэ үжин|Бөртэ]] түүнийг мартамхай байдлынх нь төлөө зэмлэхэд Тэмүжин Боорчид атаархагчдыг төөрөгдүүлэхийн тулд ийм үйлдэл хийсэн, Боорчи одоо ч хааны талаар муу үг хэлэхгүй гэж мэдэгдэв. Боорчийн өргөөнд илгээсэн тагнуулууд Боорчийн эхнэр хааны ач мэдэхгүй байгаад гомдоллоход нөхөр нь би хаанд зүтгэдэг нь талархлын төлөө биш, тэр ч байтугай надад өчүүхэн бага амь зуух хэрэгсэл өгсөн ч зүтгэх болно гэж хариулсныг нотолжээ. Дараагийн өдөр нь хуралдай дээр Тэмүжин Боорчийг бүгдийн дээр тавьж, баруун гарын цэргүүдийн удирдагч болгосноо зарлан тунхагласан байна.

Боорчи баруун гарын цэргүүдийн удирдагчийн хувьд дараа нь Чингис хааны бүх аян дайнд оролцсон. Хорезмыг байлдан дагуулах үеэр, 1220/1221 оны өвөл Монголын цэрэг [[Самарканд|Самаркандаас]] өмнө зүгт өвөлжих үед Боорчийг Чингис хааны хөвгүүдийн хамт [[Ургенч|Ургенчийг]] эзлүүлэхээр илгээж байв.

== Соёл урлагт ==
Боорчи [[Исай Калистратович Калашников|И.С.Калашниковын]] &quot;[[Догшин жаран]]&quot; (&quot;Жестокий век&quot;) (1978) романы дүр болжээ.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]]
* [[Мухулай]]
* [[Борохул]]
* [[Чулуун баатар|Чулуун]]

[[Ангилал:Монголын жанжин]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>san405ouxtgwquah68le55o1hyh0mtn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Борохул</title>
    <ns>0</ns>
    <id>53525</id>
    <revision>
      <id>709360</id>
      <parentid>709349</parentid>
      <timestamp>2022-08-23T12:00:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.142.174</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9350" xml:space="preserve">'''Борохул''' (? - 1217) - [[Монголчууд|монгол]] жанжин, Чингис хааны есөн [[Нөхөр (цэрэг)|нөхөр]] болон ерэн таван мянгатын ноёдын нэг.

== Намтар ==

=== Гарал үүсэл ба амьдралын эхний жилүүд ===
&quot;[[Судрын чуулган|Судрын чуулган]]&quot;-ыхаар бол Борохул [[Үүшин (овог)|Үшин]] (Хүшин) овгоос гаралтай. [[1197 он|1197]] оны орчим [[Жүрхин|жүрхин]] нарын ялагдлын дараа хүүхдээрээ байсан түүнийг нүүдэлчдийн нэгэн отгоос олсон бөгөөд [[Жалайр|жалайрын]] ноён Тэргэт баяны хүү [[Жэбгэ]] Чингис хаанд авчирчээ. Хүүг Чингисийн эх [[Өэлүн]] өргөж авч, хүмүүжүүлсэн. Өэлүн Борохулаас гадна гурван өргөмөл хүүхэд өсгөж хүмүүжүүлсэн: [[Мэргид|мэргид]] овгоос [[Хүчү (ноён)|Хүчү]], [[Бэсүд|бэсүд]] овгоос [[Хөхөчү (бэсүд)|Хөхөчү]], [[Татар|татараас]] [[Шихихутуг]].

=== Чингис хааны албанд ===
Рашид ад-Динийн хэлснээр Борохул Чингис хааны албанд эхлээд букаул (хааны зоог шүүсийг амсан шалгагч) ба [[Буурч|буурч]] (даамал), дараа нь бие хамгаалагч [[Хишигтэн|хишигтэн]] болжээ. Борохул [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нарын хамт хишигтэн харуулын анхны дөрвөн хэсгийг удирдаж байсан Чингис хааны хүлэг баатрууд болох &quot;дөрвөн баатар&quot;-ын тоонд орсон.

Ойролцоогоор [[1198 он|1198]]-[[1199 он|1199]] онд [[Найман|наймануудтай]] хийсэн тулалдаанд Чингис хааны бусад [[Нөхөр (цэрэг)|нөхөд]] болох [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нарын хамт Борохул онцгойрёон байна. Чингис хаан, [[Жамуха]], [[Тоорил хан|Ван хан]] нар нэгдсэн хүчээр [[Буйруг хан|Буйруг ханыг]] довтолсон бөгөөд түүний цэргүүдийг Кишил-Баш нуурын дэргэд бут цохисон, гэр орондоо буцах үед нь Найманы жанжин [[Хүгсэү Сабраг баатар|Хүгсэү Сабрагийн]] тэргүүлсэн цэргийн анги зам хаав; өглөө тулалдахаар шийдсэн ч шөнө нь Ван хан, Жамуха хоёр найманууд түүнийг дуусгана хэмээн найдаж, Чингис хааныг ганцааранг нь үлдээн зугтжээ. Өглөө болоход Чингис хаан энэ тухай олж мэдээд тулалдаанд оролгүй ухрав. Найманууд Чингис хааныг биш, Ван ханыг хөөж эхэлсэн. Сөнөх мөхөх нь тодорхой болсон тул Ван хан Чингис хаанд элч илгээж тусламж гуйжээ. Чингис хааны нөхөд ирж хэрэйдийн цэргүүдийг ялагдлаас аварсан ба наймануудад олзлогдсон Ван ханы өмч, хүмүүсийг буцаан авахад туслав.

[[1203 он|1203]] онд [[Хар халзан элээтийн тулалдаан|Хар халзан элээтэд]] (Халахалжит-элэт) [[Хэрэйд|хэрэйдүүдтэй]] хийсэн тулалдааны үеэр хүзүүгээрээ суманд шархадсан Чингис хааны хүү [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйн]] амийг аварчээ. Борохул шархнаас цусыг нь сороод, Өгэдэйг төв байранд эсэн мэнд авчирсан байна.

[[1204 он|1204]] оны намар Чингис хаан [[Тогтоа бэхи|Тогтоа бэхийн]] [[Мэргид|мэргидүүдийн]] эсрэг мордов. Замдаа монголын цэргүүд мэргид овгуудын нэг увас мэргидүүдтэй таарахад тэд монголчуудад тулалдаангүйгээр дагаар орсон; гэвч Чингис хааныг явмагц увас мэргидүүд бослого гаргаж, монголын тэрэг ачааг дээрэмджээ. Ачааны хамт үлдсэн Чингис хааны хүмүүс мэргидүүдтэй тулалдаанд орж, олзыг нь булааж аваад, тэднийг зугтаалгав; босогчдыг дарахын тулд Чингис хаан Борохул, [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]] нарын тэргүүлсэн цэргүүдийг илгээсэн байна.

[[1206 он|1206]] оны хуралдай дээр Чингис хаан Борохулд мянгатын ноёны албан тушаал олгов. Чингис хаан улсаа хоёр &quot;жигүүр&quot;-т хуваагаад баруун жигүүрийн тэргүүнд Боорчийг тавьсан; Борохулыг түүний орлогчоор (суткусун) томилжээ.

=== Борохулын үхэл ===
[[1217 он|1217]] онд боссон [[Хорь түмэд|хорь түмэдүүдийг]] номхотгохоор Борохулыг цэргийн хамт илгээв. Түмэдийн нутагт хүрээд Борохул хэдэн хүний хамт цэргүүдээсээ түрүүлэн явжээ. Ой дундуур явж байхдаа тэрээр түмэдүүдийн зохион байгуулалттай отолтод орж, алагдсан байна.

Рашид ад-Дин Борохулын үхлийг арай өөрөөр дүрсэлсэн байдаг: &quot;Судрын чуулган&quot;-д бичсэнээр Борохул түмэдүүдийн зохион байгуулсан отолтод биш, харин [[Наяа]] ноёны оронд илгээгдэн тэдэнтэй тулалдаж байгаад амь үрэгдсэн аж.

Чингис хааны илгээсэн [[Дөрбэй догшин]] түмэд овгийг эзлэн авсны дараа олзлогдсон зуун түмэдийг Борохулын гэр бүлд түүний үхлийн нөхөн төлбөр болгож өгчээ.

== Гэр бүл ба үр удам ==
Борохулын эхнэр [[Алтани]] нь Чингис хааны хүү [[Тулуй|Толуйн]] аврагч гэж үздэг. [[Татар|Татарын]] Харгил шар [[Өэлүн|Өэлүний]] өргөөнд хууран мэхэлж ороод хүүхдийг алахыг завдахад Алтани хашгирчээ; түүний дуугаар гүйж ирсэн [[Жэдэй]], [[Зэлмэ]] хоёр Харгил шарыг алсан байна. Жек Уэзерфордын таамагласнаар Алтани Өэлүний өргөмөл охин юм уу ач/зээ охин байж магадгүй юм.

Рашид ад-Динийн бичсэнээр Борохулын хүү Жүбүхүр-Хубилай Өгэдэйн хаанчлалын үед эцгийнхээ мянгатыг захирч байжээ. Борохулын охин Баяужин хатан (Үшчин) их хаан [[Хубилай хаан|Хубилайн]] эхнэрүүдийн нэг бөгөөд түүний хөвгүүд Аячи, [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон]] нарыг төрүүлсэн байна (Өөр нэг мэдээллээр бол Хубилай хааны гэргий нарын нэг Хүшижин хатан (Hüshijin Khatun) (түүний нэрийг бас &quot;Хүшинжин хатан&quot; гэж бичсэн нь ч бий) нь Борохулын охин ба түүнээс Аячи (Ayachi), Хөхөчү (Kököchü) гэх хоёр хөвгүүн төржээ).

&quot;Алтан товч&quot;-д бичсэнээр Борохулын удам нь [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орны]] Үншинд ([[Үүшин хошуу]]) амьдарч буй чидагутын табунангууд ([[Тавнан овог|тавнан]]) юм.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]]
* [[Боорчи]]
* [[Мухулай]]
* [[Чулуун баатар|Чулуун]]

[[Ангилал:Иx Монгол Улсын жанжин]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Хүн амины хэргийн хохирогч]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1182 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1217 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>bbira44f2wzasa434wxmodl2qod9bhi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709365</id>
      <parentid>709360</parentid>
      <timestamp>2022-08-23T12:10:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.142.174</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9341" xml:space="preserve">'''Борохул''' (? - 1217) - [[Монголчууд|монгол]] жанжин, Чингис хааны есөн [[Нөхөр (цэрэг)|нөхөр]] ба ерэн таван мянгатын ноёдын нэг.

== Намтар ==

=== Гарал үүсэл ба амьдралын эхний жилүүд ===
&quot;[[Судрын чуулган|Судрын чуулган]]&quot;-ыхаар бол Борохул [[Үүшин (овог)|Үшин]] (Хүшин) овгоос гаралтай. [[1197 он|1197]] оны орчим [[Жүрхин|жүрхин]] нарын ялагдлын дараа хүүхдээрээ байсан түүнийг нүүдэлчдийн нэгэн отгоос олсон бөгөөд [[Жалайр|жалайрын]] ноён Тэргэт баяны хүү [[Жэбгэ]] Чингис хаанд авчирчээ. Хүүг Чингисийн эх [[Өэлүн]] өргөж авч, хүмүүжүүлсэн. Өэлүн Борохулаас гадна гурван өргөмөл хүүхэд өсгөж хүмүүжүүлсэн: [[Мэргид|мэргид]] овгоос [[Хүчү (ноён)|Хүчү]], [[Бэсүд|бэсүд]] овгоос [[Хөхөчү (бэсүд)|Хөхөчү]], [[Татар|татараас]] [[Шихихутуг]].

=== Чингис хааны албанд ===
Рашид ад-Динийн хэлснээр Борохул Чингис хааны албанд эхлээд букаул (хааны зоог шүүсийг амсан шалгагч) ба [[Буурч|буурч]] (даамал), дараа нь бие хамгаалагч [[Хишигтэн|хишигтэн]] болжээ. Борохул [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нарын хамт хишигтэн харуулын анхны дөрвөн хэсгийг удирдаж байсан Чингис хааны хүлэг баатрууд болох &quot;дөрвөн баатар&quot;-ын тоонд орсон.

Ойролцоогоор [[1198 он|1198]]-[[1199 он|1199]] онд [[Найман|наймануудтай]] хийсэн тулалдаанд Чингис хааны бусад [[Нөхөр (цэрэг)|нөхөд]] болох [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нарын хамт Борохул онцгойрёон байна. Чингис хаан, [[Жамуха]], [[Тоорил хан|Ван хан]] нар нэгдсэн хүчээр [[Буйруг хан|Буйруг ханыг]] довтолсон бөгөөд түүний цэргүүдийг Кишил-Баш нуурын дэргэд бут цохисон, гэр орондоо буцах үед нь Найманы жанжин [[Хүгсэү Сабраг баатар|Хүгсэү Сабрагийн]] тэргүүлсэн цэргийн анги зам хаав; өглөө тулалдахаар шийдсэн ч шөнө нь Ван хан, Жамуха хоёр найманууд түүнийг дуусгана хэмээн найдаж, Чингис хааныг ганцааранг нь үлдээн зугтжээ. Өглөө болоход Чингис хаан энэ тухай олж мэдээд тулалдаанд оролгүй ухрав. Найманууд Чингис хааныг биш, Ван ханыг хөөж эхэлсэн. Сөнөх мөхөх нь тодорхой болсон тул Ван хан Чингис хаанд элч илгээж тусламж гуйжээ. Чингис хааны нөхөд ирж хэрэйдийн цэргүүдийг ялагдлаас аварсан ба наймануудад олзлогдсон Ван ханы өмч, хүмүүсийг буцаан авахад туслав.

[[1203 он|1203]] онд [[Хар халзан элээтийн тулалдаан|Хар халзан элээтэд]] (Халахалжит-элэт) [[Хэрэйд|хэрэйдүүдтэй]] хийсэн тулалдааны үеэр хүзүүгээрээ суманд шархадсан Чингис хааны хүү [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйн]] амийг аварчээ. Борохул шархнаас цусыг нь сороод, Өгэдэйг төв байранд эсэн мэнд авчирсан байна.

[[1204 он|1204]] оны намар Чингис хаан [[Тогтоа бэхи|Тогтоа бэхийн]] [[Мэргид|мэргидүүдийн]] эсрэг мордов. Замдаа монголын цэргүүд мэргид овгуудын нэг увас мэргидүүдтэй таарахад тэд монголчуудад тулалдаангүйгээр дагаар орсон; гэвч Чингис хааныг явмагц увас мэргидүүд бослого гаргаж, монголын тэрэг ачааг дээрэмджээ. Ачааны хамт үлдсэн Чингис хааны хүмүүс мэргидүүдтэй тулалдаанд орж, олзыг нь булааж аваад, тэднийг зугтаалгав; босогчдыг дарахын тулд Чингис хаан Борохул, [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]] нарын тэргүүлсэн цэргүүдийг илгээсэн байна.

[[1206 он|1206]] оны хуралдай дээр Чингис хаан Борохулд мянгатын ноёны албан тушаал олгов. Чингис хаан улсаа хоёр &quot;жигүүр&quot;-т хуваагаад баруун жигүүрийн тэргүүнд Боорчийг тавьсан; Борохулыг түүний орлогчоор (суткусун) томилжээ.

=== Борохулын үхэл ===
[[1217 он|1217]] онд боссон [[Хорь түмэд|хорь түмэдүүдийг]] номхотгохоор Борохулыг цэргийн хамт илгээв. Түмэдийн нутагт хүрээд Борохул хэдэн хүний хамт цэргүүдээсээ түрүүлэн явжээ. Ой дундуур явж байхдаа тэрээр түмэдүүдийн зохион байгуулалттай отолтод орж, алагдсан байна.

Рашид ад-Дин Борохулын үхлийг арай өөрөөр дүрсэлсэн байдаг: &quot;Судрын чуулган&quot;-д бичсэнээр Борохул түмэдүүдийн зохион байгуулсан отолтод биш, харин [[Наяа]] ноёны оронд илгээгдэн тэдэнтэй тулалдаж байгаад амь үрэгдсэн аж.

Чингис хааны илгээсэн [[Дөрбэй догшин]] түмэд овгийг эзлэн авсны дараа олзлогдсон зуун түмэдийг Борохулын гэр бүлд түүний үхлийн нөхөн төлбөр болгож өгчээ.

== Гэр бүл ба үр удам ==
Борохулын эхнэр [[Алтани]] нь Чингис хааны хүү [[Тулуй|Толуйн]] аврагч гэж үздэг. [[Татар|Татарын]] Харгил шар [[Өэлүн|Өэлүний]] өргөөнд хууран мэхэлж ороод хүүхдийг алахыг завдахад Алтани хашгирчээ; түүний дуугаар гүйж ирсэн [[Жэдэй]], [[Зэлмэ]] хоёр Харгил шарыг алсан байна. Жек Уэзерфордын таамагласнаар Алтани Өэлүний өргөмөл охин юм уу ач/зээ охин байж магадгүй юм.

Рашид ад-Динийн бичсэнээр Борохулын хүү Жүбүхүр-Хубилай Өгэдэйн хаанчлалын үед эцгийнхээ мянгатыг захирч байжээ. Борохулын охин Баяужин хатан (Үшчин) их хаан [[Хубилай хаан|Хубилайн]] эхнэрүүдийн нэг бөгөөд түүний хөвгүүд Аячи, [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон]] нарыг төрүүлсэн байна (Өөр нэг мэдээллээр бол Хубилай хааны гэргий нарын нэг Хүшижин хатан (Hüshijin Khatun) (түүний нэрийг бас &quot;Хүшинжин хатан&quot; гэж бичсэн нь бий) нь Борохулын охин ба түүнээс Аячи (Ayachi), Хөхөчү (Kököchü) гэх хоёр хөвгүүн төржээ).

&quot;Алтан товч&quot;-д бичсэнээр Борохулын удам нь [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орны]] Үншинд ([[Үүшин хошуу]]) амьдарч буй чидагутын табунангууд ([[Тавнан овог|тавнан]]) юм.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]]
* [[Боорчи]]
* [[Мухулай]]
* [[Чулуун баатар|Чулуун]]

[[Ангилал:Иx Монгол Улсын жанжин]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Хүн амины хэргийн хохирогч]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1182 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1217 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>5tue39j0w983t1uwsq9mwi40sf3175e</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709367</id>
      <parentid>709365</parentid>
      <timestamp>2022-08-23T12:12:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.142.174</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9341" xml:space="preserve">'''Борохул''' (? - 1217) - [[Монголчууд|монгол]] жанжин, Чингис хааны есөн [[Нөхөр (цэрэг)|нөхөр]] ба ерэн таван мянгатын ноёдын нэг.

== Намтар ==

=== Гарал үүсэл ба амьдралын эхний жилүүд ===
&quot;[[Судрын чуулган|Судрын чуулган]]&quot;-ыхаар бол Борохул [[Үүшин (овог)|Үшин]] (Хүшин) овгоос гаралтай. [[1197 он|1197]] оны орчим [[Жүрхин|жүрхин]] нарын ялагдлын дараа хүүхдээрээ байсан түүнийг нүүдэлчдийн нэгэн отгоос олсон бөгөөд [[Жалайр|жалайрын]] ноён Тэргэт баяны хүү [[Жэбгэ]] Чингис хаанд авчирчээ. Хүүг Чингисийн эх [[Өэлүн]] өргөж авч, хүмүүжүүлсэн. Өэлүн Борохулаас гадна гурван өргөмөл хүүхэд өсгөж хүмүүжүүлсэн: [[Мэргид|мэргид]] овгоос [[Хүчү (ноён)|Хүчү]], [[Бэсүд|бэсүд]] овгоос [[Хөхөчү (бэсүд)|Хөхөчү]], [[Татар|татараас]] [[Шихихутуг]].

=== Чингис хааны албанд ===
Рашид ад-Динийн хэлснээр Борохул Чингис хааны албанд эхлээд букаул (хааны зоог шүүсийг амсан шалгагч) ба [[Буурч|буурч]] (даамал), дараа нь бие хамгаалагч [[Хишигтэн|хишигтэн]] болжээ. Борохул [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нарын хамт хишигтэн харуулын анхны дөрвөн хэсгийг удирдаж байсан Чингис хааны хүлэг баатрууд болох &quot;дөрвөн баатар&quot;-ын тоонд орсон.

Ойролцоогоор [[1198 он|1198]]-[[1199 он|1199]] онд [[Найман|наймануудтай]] хийсэн тулалдаанд Чингис хааны бусад [[Нөхөр (цэрэг)|нөхөд]] болох [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нарын хамт Борохул онцгойрёон байна. Чингис хаан, [[Жамуха]], [[Тоорил хан|Ван хан]] нар нэгдсэн хүчээр [[Буйруг хан|Буйруг ханыг]] довтолсон бөгөөд түүний цэргүүдийг Кишил-Баш нуурын дэргэд бут цохисон, гэр орондоо буцах үед нь Найманы жанжин [[Хүгсэү Сабраг баатар|Хүгсэү Сабрагийн]] тэргүүлсэн цэргийн анги зам хаав; өглөө тулалдахаар шийдсэн ч шөнө нь Ван хан, Жамуха хоёр найманууд түүнийг дуусгана хэмээн найдаж, Чингис хааныг ганцааранг нь үлдээн зугтжээ. Өглөө болоход Чингис хаан энэ тухай олж мэдээд тулалдаанд оролгүй ухрав. Найманууд Чингис хааныг биш, Ван ханыг хөөж эхэлсэн. Сөнөх мөхөх нь тодорхой болсон тул Ван хан Чингис хаанд элч илгээж тусламж гуйжээ. Чингис хааны нөхөд ирж хэрэйдийн цэргүүдийг ялагдлаас аварсан ба наймануудад олзлогдсон Ван ханы өмч, хүмүүсийг буцаан авахад туслав.

[[1203 он|1203]] онд [[Хар халзан элээтийн тулалдаан|Хар халзан элээтэд]] (Халахалжит-элэт) [[Хэрэйд|хэрэйдүүдтэй]] хийсэн тулалдааны үеэр хүзүүгээрээ суманд шархадсан Чингис хааны хүү [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйн]] амийг аварчээ. Борохул шархнаас нь цусыг сороод, Өгэдэйг төв байранд эсэн мэнд авчирсан байна.

[[1204 он|1204]] оны намар Чингис хаан [[Тогтоа бэхи|Тогтоа бэхийн]] [[Мэргид|мэргидүүдийн]] эсрэг мордов. Замдаа монголын цэргүүд мэргид овгуудын нэг увас мэргидүүдтэй таарахад тэд монголчуудад тулалдаангүйгээр дагаар орсон; гэвч Чингис хааныг явмагц увас мэргидүүд бослого гаргаж, монголын тэрэг ачааг дээрэмджээ. Ачааны хамт үлдсэн Чингис хааны хүмүүс мэргидүүдтэй тулалдаанд орж, олзыг нь булааж аваад, тэднийг зугтаалгав; босогчдыг дарахын тулд Чингис хаан Борохул, [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]] нарын тэргүүлсэн цэргүүдийг илгээсэн байна.

[[1206 он|1206]] оны хуралдай дээр Чингис хаан Борохулд мянгатын ноёны албан тушаал олгов. Чингис хаан улсаа хоёр &quot;жигүүр&quot;-т хуваагаад баруун жигүүрийн тэргүүнд Боорчийг тавьсан; Борохулыг түүний орлогчоор (суткусун) томилжээ.

=== Борохулын үхэл ===
[[1217 он|1217]] онд боссон [[Хорь түмэд|хорь түмэдүүдийг]] номхотгохоор Борохулыг цэргийн хамт илгээв. Түмэдийн нутагт хүрээд Борохул хэдэн хүний хамт цэргүүдээсээ түрүүлэн явжээ. Ой дундуур явж байхдаа тэрээр түмэдүүдийн зохион байгуулалттай отолтод орж, алагдсан байна.

Рашид ад-Дин Борохулын үхлийг арай өөрөөр дүрсэлсэн байдаг: &quot;Судрын чуулган&quot;-д бичсэнээр Борохул түмэдүүдийн зохион байгуулсан отолтод биш, харин [[Наяа]] ноёны оронд илгээгдэн тэдэнтэй тулалдаж байгаад амь үрэгдсэн аж.

Чингис хааны илгээсэн [[Дөрбэй догшин]] түмэд овгийг эзлэн авсны дараа олзлогдсон зуун түмэдийг Борохулын гэр бүлд түүний үхлийн нөхөн төлбөр болгож өгчээ.

== Гэр бүл ба үр удам ==
Борохулын эхнэр [[Алтани]] нь Чингис хааны хүү [[Тулуй|Толуйн]] аврагч гэж үздэг. [[Татар|Татарын]] Харгил шар [[Өэлүн|Өэлүний]] өргөөнд хууран мэхэлж ороод хүүхдийг алахыг завдахад Алтани хашгирчээ; түүний дуугаар гүйж ирсэн [[Жэдэй]], [[Зэлмэ]] хоёр Харгил шарыг алсан байна. Жек Уэзерфордын таамагласнаар Алтани Өэлүний өргөмөл охин юм уу ач/зээ охин байж магадгүй юм.

Рашид ад-Динийн бичсэнээр Борохулын хүү Жүбүхүр-Хубилай Өгэдэйн хаанчлалын үед эцгийнхээ мянгатыг захирч байжээ. Борохулын охин Баяужин хатан (Үшчин) их хаан [[Хубилай хаан|Хубилайн]] эхнэрүүдийн нэг бөгөөд түүний хөвгүүд Аячи, [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон]] нарыг төрүүлсэн байна (Өөр нэг мэдээллээр бол Хубилай хааны гэргий нарын нэг Хүшижин хатан (Hüshijin Khatun) (түүний нэрийг бас &quot;Хүшинжин хатан&quot; гэж бичсэн нь бий) нь Борохулын охин ба түүнээс Аячи (Ayachi), Хөхөчү (Kököchü) гэх хоёр хөвгүүн төржээ).

&quot;Алтан товч&quot;-д бичсэнээр Борохулын удам нь [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орны]] Үншинд ([[Үүшин хошуу]]) амьдарч буй чидагутын табунангууд ([[Тавнан овог|тавнан]]) юм.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]]
* [[Боорчи]]
* [[Мухулай]]
* [[Чулуун баатар|Чулуун]]

[[Ангилал:Иx Монгол Улсын жанжин]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Хүн амины хэргийн хохирогч]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1182 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1217 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>dlal0bd76mzvj606jeabznohgwde60d</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709373</id>
      <parentid>709367</parentid>
      <timestamp>2022-08-23T12:22:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.142.174</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9363" xml:space="preserve">'''Борохул''' (? - 1217) - [[Монголчууд|монгол]] жанжин, Чингис хааны есөн [[Нөхөр (цэрэг)|нөхөр]] ба ерэн таван мянгатын ноёдын нэг.

== Намтар ==

=== Гарал үүсэл ба амьдралын эхний жилүүд ===
&quot;[[Судрын чуулган|Судрын чуулган]]&quot;-ыхаар бол Борохул [[Үүшин (овог)|Үшин]] (Хүшин) овгоос гаралтай. [[1197 он|1197]] оны орчим [[Жүрхин|жүрхин]] нарын ялагдлын дараа хүүхдээрээ байсан түүнийг нүүдэлчдийн нэгэн отгоос олсон бөгөөд [[Жалайр|жалайрын]] ноён Тэргэт баяны хүү [[Жэбгэ]] Чингис хаанд авчирчээ. Хүүг Чингисийн эх [[Өэлүн]] өргөж авч, хүмүүжүүлсэн. Өэлүн Борохулаас гадна гурван өргөмөл хүүхэд өсгөж хүмүүжүүлсэн: [[Мэргид|мэргид]] овгоос [[Хүчү (ноён)|Хүчү]], [[Бэсүд|бэсүд]] овгоос [[Хөхөчү (бэсүд)|Хөхөчү]], [[Татар|татараас]] [[Шихихутуг]].

=== Чингис хааны албанд ===
Рашид ад-Динийн хэлснээр Борохул Чингис хааны албанд эхлээд букаул (хааны зоог шүүсийг амсан шалгагч) ба [[Буурч|буурч]] (даамал), дараа нь бие хамгаалагч [[Хишигтэн|хишигтэн]] болжээ. Борохул [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нарын хамт хишигтэн харуулын анхны дөрвөн хэсгийг удирдаж байсан Чингис хааны хүлэг баатрууд болох &quot;дөрвөн баатар&quot;-ын тоонд орсон.

Ойролцоогоор [[1198 он|1198]]-[[1199 он|1199]] онд [[Найман|наймануудтай]] хийсэн тулалдаанд Чингис хааны бусад [[Нөхөр (цэрэг)|нөхөд]] болох [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нарын хамт Борохул онцгойрёон байна. Чингис хаан, [[Жамуха]], [[Тоорил хан|Ван хан]] нар нэгдсэн хүчээр [[Буйруг хан|Буйруг ханыг]] довтолсон бөгөөд түүний цэргүүдийг Кишил-Баш нуурын дэргэд бут цохисон, гэр орондоо буцах үед нь Найманы жанжин [[Хүгсэү Сабраг баатар|Хүгсэү Сабрагийн]] тэргүүлсэн цэргийн анги зам хаав; өглөө тулалдахаар шийдсэн ч шөнө нь Ван хан, Жамуха хоёр найманууд түүнийг дуусгана хэмээн найдаж, Чингис хааныг ганцааранг нь үлдээн зугтжээ. Өглөө болоход Чингис хаан энэ тухай олж мэдээд тулалдаанд оролгүй ухрав. Найманууд Чингис хааныг биш, Ван ханыг хөөж эхэлсэн. Сөнөх мөхөх нь тодорхой болсон тул Ван хан Чингис хаанд элч илгээж тусламж гуйжээ. Чингис хааны нөхөд ирж хэрэйдийн цэргүүдийг ялагдлаас аварсан ба наймануудад олзлогдсон Ван ханы өмч, хүмүүсийг буцаан авахад туслав.

[[1203 он|1203]] онд [[Хар халзан элээтийн тулалдаан|Хар халзан элээтэд]] (Халахалжит-элэт) [[Хэрэйд|хэрэйдүүдтэй]] хийсэн тулалдааны үеэр хүзүүгээрээ суманд шархадсан Чингис хааны хүү [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйн]] амийг аварчээ. Борохул шархнаас нь цусыг сороод, Өгэдэйг төв байранд эсэн мэнд авчирсан байна.

[[1204 он|1204]] оны намар Чингис хаан [[Тогтоа бэхи|Тогтоа бэхийн]] [[Мэргид|мэргидүүдийн]] эсрэг мордов. Замдаа монголын цэргүүд мэргид овгуудын нэг увас мэргидүүдтэй таарахад тэд монголчуудад тулалдаангүйгээр дагаар орсон; гэвч Чингис хааныг явмагц увас мэргидүүд бослого гаргаж, монголын тэрэг ачааг дээрэмджээ. Ачааны хамт үлдсэн Чингис хааны хүмүүс мэргидүүдтэй тулалдаанд орж, олзыг нь булааж аваад, тэднийг зугтаалгав; босогчдыг дарахын тулд Чингис хаан Борохул, [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]] нарын тэргүүлсэн цэргүүдийг илгээсэн байна.

[[1206 он|1206]] оны хуралдай дээр Чингис хаан Борохулд мянгатын ноёны албан тушаал олгов. Чингис хаан улсаа хоёр &quot;жигүүр&quot;-т хуваагаад баруун жигүүрийн тэргүүнд Боорчийг тавьсан; Борохулыг түүний орлогчоор (суткусун) томилжээ.

=== Борохулын үхэл ===
[[1217 он|1217]] онд боссон [[Хорь түмэд|хорь түмэдүүдийг]] номхотгохоор Борохулыг цэргийн хамт илгээв. Түмэдийн нутагт хүрээд Борохул хэдэн хүний хамт цэргүүдээсээ түрүүлэн явжээ. Ой дундуур явж байхдаа тэрээр түмэдүүдийн зохион байгуулалттай отолтод орж, алагдсан байна.

Рашид ад-Дин Борохулын үхлийг арай өөрөөр дүрсэлсэн байдаг: &quot;Судрын чуулган&quot;-д бичсэнээр Борохул түмэдүүдийн зохион байгуулсан отолтод биш, харин [[Наяа]] ноёны оронд илгээгдэн тэдэнтэй тулалдаж байгаад амь үрэгдсэн аж.

Чингис хааны илгээсэн [[Дөрбэй догшин]] түмэд овгийг эзлэн авсны дараа олзлогдсон зуун түмэдийг Борохулын гэр бүлд түүний үхлийн нөхөн төлбөр болгож өгчээ.

== Гэр бүл ба үр удам ==
Борохулын эхнэр [[Алтани]] нь Чингис хааны хүү [[Тулуй|Толуйн]] аврагч гэж үздэг. [[Татар|Татарын]] Харгил шар [[Өэлүн|Өэлүний]] өргөөнд хууран мэхэлж ороод хүүхдийг алахыг завдахад Алтани хашгирчээ; түүний дуугаар гүйж ирсэн [[Жэдэй]], [[Зэлмэ]] хоёр Харгил шарыг алсан байна. Жек Уэзерфордын таамагласнаар Алтани Өэлүний өргөмөл охин юм уу ач/зээ охин байж магадгүй юм.

Рашид ад-Динийн бичсэнээр Борохулын хүү Жүбүхүр-Хубилай Өгэдэйн хаанчлалын үед эцгийнхээ мянгатыг захирч байв. Борохулын охин Баяужин хатан (Үшчин) их хаан [[Хубилай хаан|Хубилайн]] эхнэрүүдийн нэг байсан бөгөөд түүний хөвгүүд Аячи, [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон]] нарыг төрүүлжээ (Өөр нэг мэдээллээр бол Хубилай хааны гэргий нарын нэг Хүшижин хатан (Hüshijin Khatun) (түүний нэрийг бас &quot;Хүшинжин хатан&quot; гэж бичсэн нь бий) нь Борохулын охин байсан ба түүнээс Аячи (Ayachi), Хөхөчү (Kököchü) гэх хоёр хөвгүүн төрсөн байна).

&quot;Алтан товч&quot;-д бичсэнээр Борохулын удам нь [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орны]] Үншинд ([[Үүшин хошуу]]) амьдарч буй чидагутын табунангууд ([[Тавнан овог|тавнан]]) юм.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]]
* [[Боорчи]]
* [[Мухулай]]
* [[Чулуун баатар|Чулуун]]

[[Ангилал:Иx Монгол Улсын жанжин]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Хүн амины хэргийн хохирогч]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1182 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1217 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>96tweiz46zs3gk4d8xvo8fj1vcw8m99</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709375</id>
      <parentid>709373</parentid>
      <timestamp>2022-08-23T12:22:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.142.174</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9353" xml:space="preserve">'''Борохул''' (? - 1217) - [[Монголчууд|монгол]] жанжин, Чингис хааны есөн [[Нөхөр (цэрэг)|нөхөр]] ба ерэн таван мянгатын ноёдын нэг.

== Намтар ==

=== Гарал үүсэл ба амьдралын эхний жилүүд ===
&quot;[[Судрын чуулган|Судрын чуулган]]&quot;-ыхаар бол Борохул [[Үүшин (овог)|Үшин]] (Хүшин) овгоос гаралтай. [[1197 он|1197]] оны орчим [[Жүрхин|жүрхин]] нарын ялагдлын дараа хүүхдээрээ байсан түүнийг нүүдэлчдийн нэгэн отгоос олсон бөгөөд [[Жалайр|жалайрын]] ноён Тэргэт баяны хүү [[Жэбгэ]] Чингис хаанд авчирчээ. Хүүг Чингисийн эх [[Өэлүн]] өргөж авч, хүмүүжүүлсэн. Өэлүн Борохулаас гадна гурван өргөмөл хүүхэд өсгөж хүмүүжүүлсэн: [[Мэргид|мэргид]] овгоос [[Хүчү (ноён)|Хүчү]], [[Бэсүд|бэсүд]] овгоос [[Хөхөчү (бэсүд)|Хөхөчү]], [[Татар|татараас]] [[Шихихутуг]].

=== Чингис хааны албанд ===
Рашид ад-Динийн хэлснээр Борохул Чингис хааны албанд эхлээд букаул (хааны зоог шүүсийг амсан шалгагч) ба [[Буурч|буурч]] (даамал), дараа нь бие хамгаалагч [[Хишигтэн|хишигтэн]] болжээ. Борохул [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нарын хамт хишигтэн харуулын анхны дөрвөн хэсгийг удирдаж байсан Чингис хааны хүлэг баатрууд болох &quot;дөрвөн баатар&quot;-ын тоонд орсон.

Ойролцоогоор [[1198 он|1198]]-[[1199 он|1199]] онд [[Найман|наймануудтай]] хийсэн тулалдаанд Чингис хааны бусад [[Нөхөр (цэрэг)|нөхөд]] болох [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нарын хамт Борохул онцгойрёон байна. Чингис хаан, [[Жамуха]], [[Тоорил хан|Ван хан]] нар нэгдсэн хүчээр [[Буйруг хан|Буйруг ханыг]] довтолсон бөгөөд түүний цэргүүдийг Кишил-Баш нуурын дэргэд бут цохисон, гэр орондоо буцах үед нь Найманы жанжин [[Хүгсэү Сабраг баатар|Хүгсэү Сабрагийн]] тэргүүлсэн цэргийн анги зам хаав; өглөө тулалдахаар шийдсэн ч шөнө нь Ван хан, Жамуха хоёр найманууд түүнийг дуусгана хэмээн найдаж, Чингис хааныг ганцааранг нь үлдээн зугтжээ. Өглөө болоход Чингис хаан энэ тухай олж мэдээд тулалдаанд оролгүй ухрав. Найманууд Чингис хааныг биш, Ван ханыг хөөж эхэлсэн. Сөнөх мөхөх нь тодорхой болсон тул Ван хан Чингис хаанд элч илгээж тусламж гуйжээ. Чингис хааны нөхөд ирж хэрэйдийн цэргүүдийг ялагдлаас аварсан ба наймануудад олзлогдсон Ван ханы өмч, хүмүүсийг буцаан авахад туслав.

[[1203 он|1203]] онд [[Хар халзан элээтийн тулалдаан|Хар халзан элээтэд]] (Халахалжит-элэт) [[Хэрэйд|хэрэйдүүдтэй]] хийсэн тулалдааны үеэр хүзүүгээрээ суманд шархадсан Чингис хааны хүү [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйн]] амийг аварчээ. Борохул шархнаас нь цусыг сороод, Өгэдэйг төв байранд эсэн мэнд авчирсан байна.

[[1204 он|1204]] оны намар Чингис хаан [[Тогтоа бэхи|Тогтоа бэхийн]] [[Мэргид|мэргидүүдийн]] эсрэг мордов. Замдаа монголын цэргүүд мэргид овгуудын нэг увас мэргидүүдтэй таарахад тэд монголчуудад тулалдаангүйгээр дагаар орсон; гэвч Чингис хааныг явмагц увас мэргидүүд бослого гаргаж, монголын тэрэг ачааг дээрэмджээ. Ачааны хамт үлдсэн Чингис хааны хүмүүс мэргидүүдтэй тулалдаанд орж, олзыг нь булааж аваад, тэднийг зугтаалгав; босогчдыг дарахын тулд Чингис хаан Борохул, [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]] нарын тэргүүлсэн цэргүүдийг илгээсэн байна.

[[1206 он|1206]] оны хуралдай дээр Чингис хаан Борохулд мянгатын ноёны албан тушаал олгов. Чингис хаан улсаа хоёр &quot;жигүүр&quot;-т хуваагаад баруун жигүүрийн тэргүүнд Боорчийг тавьсан; Борохулыг түүний орлогчоор (суткусун) томилжээ.

=== Борохулын үхэл ===
[[1217 он|1217]] онд боссон [[Хорь түмэд|хорь түмэдүүдийг]] номхотгохоор Борохулыг цэргийн хамт илгээв. Түмэдийн нутагт хүрээд Борохул хэдэн хүний хамт цэргүүдээсээ түрүүлэн явжээ. Ой дундуур явж байхдаа тэрээр түмэдүүдийн зохион байгуулалттай отолтод орж, алагдсан байна.

Рашид ад-Дин Борохулын үхлийг арай өөрөөр дүрсэлсэн байдаг: &quot;Судрын чуулган&quot;-д бичсэнээр Борохул түмэдүүдийн зохион байгуулсан отолтод биш, харин [[Наяа]] ноёны оронд илгээгдэн тэдэнтэй тулалдаж байгаад амь үрэгдсэн аж.

Чингис хааны илгээсэн [[Дөрбэй догшин]] түмэд овгийг эзлэн авсны дараа олзлогдсон зуун түмэдийг Борохулын гэр бүлд түүний үхлийн нөхөн төлбөр болгож өгчээ.

== Гэр бүл ба үр удам ==
Борохулын эхнэр [[Алтани]] нь Чингис хааны хүү [[Тулуй|Толуйн]] аврагч гэж үздэг. [[Татар|Татарын]] Харгил шар [[Өэлүн|Өэлүний]] өргөөнд хууран мэхэлж ороод хүүхдийг алахыг завдахад Алтани хашгирчээ; түүний дуугаар гүйж ирсэн [[Жэдэй]], [[Зэлмэ]] хоёр Харгил шарыг алсан байна. Жек Уэзерфордын хэлснээр Алтани Өэлүний өргөмөл охин юм уу ач/зээ охин байж магадгүй юм.

Рашид ад-Динийн бичсэнээр Борохулын хүү Жүбүхүр-Хубилай Өгэдэйн хаанчлалын үед эцгийнхээ мянгатыг захирч байв. Борохулын охин Баяужин хатан (Үшчин) их хаан [[Хубилай хаан|Хубилайн]] эхнэрүүдийн нэг байсан бөгөөд түүний хөвгүүд Аячи, [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон]] нарыг төрүүлжээ (Өөр нэг мэдээллээр бол Хубилай хааны гэргий нарын нэг Хүшижин хатан (Hüshijin Khatun) (түүний нэрийг бас &quot;Хүшинжин хатан&quot; гэж бичсэн нь бий) нь Борохулын охин байсан ба түүнээс Аячи (Ayachi), Хөхөчү (Kököchü) гэх хоёр хөвгүүн төрсөн байна).

&quot;Алтан товч&quot;-д бичсэнээр Борохулын удам нь [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орны]] Үншинд ([[Үүшин хошуу]]) амьдарч буй чидагутын табунангууд ([[Тавнан овог|тавнан]]) юм.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]]
* [[Боорчи]]
* [[Мухулай]]
* [[Чулуун баатар|Чулуун]]

[[Ангилал:Иx Монгол Улсын жанжин]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Хүн амины хэргийн хохирогч]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1182 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1217 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>gloektj8kso26vzp7rwkxubpm2wv8ms</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709432</id>
      <parentid>709375</parentid>
      <timestamp>2022-08-23T12:55:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.142.174</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Гарал үүсэл ба амьдралын эхний жилүүд */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9351" xml:space="preserve">'''Борохул''' (? - 1217) - [[Монголчууд|монгол]] жанжин, Чингис хааны есөн [[Нөхөр (цэрэг)|нөхөр]] ба ерэн таван мянгатын ноёдын нэг.

== Намтар ==

=== Гарал үүсэл ба амьдралын эхний жилүүд ===
&quot;[[Судрын чуулган|Судрын чуулган]]&quot;-ыхаар бол Борохул [[Үшин (овог)|Үшин]] (Хүшин) овгоос гаралтай. [[1197 он|1197]] оны орчим [[Жүрхин|жүрхин]] нарын ялагдлын дараа хүүхдээрээ байсан түүнийг нүүдэлчдийн нэгэн отгоос олсон бөгөөд [[Жалайр|жалайрын]] ноён Тэргэт баяны хүү [[Жэбгэ]] Чингис хаанд авчирчээ. Хүүг Чингисийн эх [[Өэлүн]] өргөж авч, хүмүүжүүлсэн. Өэлүн Борохулаас гадна гурван өргөмөл хүүхэд өсгөж хүмүүжүүлсэн: [[Мэргид|мэргид]] овгоос [[Хүчү (ноён)|Хүчү]], [[Бэсүд|бэсүд]] овгоос [[Хөхөчү (бэсүд)|Хөхөчү]], [[Татар|татараас]] [[Шихихутуг]].

=== Чингис хааны албанд ===
Рашид ад-Динийн хэлснээр Борохул Чингис хааны албанд эхлээд букаул (хааны зоог шүүсийг амсан шалгагч) ба [[Буурч|буурч]] (даамал), дараа нь бие хамгаалагч [[Хишигтэн|хишигтэн]] болжээ. Борохул [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нарын хамт хишигтэн харуулын анхны дөрвөн хэсгийг удирдаж байсан Чингис хааны хүлэг баатрууд болох &quot;дөрвөн баатар&quot;-ын тоонд орсон.

Ойролцоогоор [[1198 он|1198]]-[[1199 он|1199]] онд [[Найман|наймануудтай]] хийсэн тулалдаанд Чингис хааны бусад [[Нөхөр (цэрэг)|нөхөд]] болох [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нарын хамт Борохул онцгойрёон байна. Чингис хаан, [[Жамуха]], [[Тоорил хан|Ван хан]] нар нэгдсэн хүчээр [[Буйруг хан|Буйруг ханыг]] довтолсон бөгөөд түүний цэргүүдийг Кишил-Баш нуурын дэргэд бут цохисон, гэр орондоо буцах үед нь Найманы жанжин [[Хүгсэү Сабраг баатар|Хүгсэү Сабрагийн]] тэргүүлсэн цэргийн анги зам хаав; өглөө тулалдахаар шийдсэн ч шөнө нь Ван хан, Жамуха хоёр найманууд түүнийг дуусгана хэмээн найдаж, Чингис хааныг ганцааранг нь үлдээн зугтжээ. Өглөө болоход Чингис хаан энэ тухай олж мэдээд тулалдаанд оролгүй ухрав. Найманууд Чингис хааныг биш, Ван ханыг хөөж эхэлсэн. Сөнөх мөхөх нь тодорхой болсон тул Ван хан Чингис хаанд элч илгээж тусламж гуйжээ. Чингис хааны нөхөд ирж хэрэйдийн цэргүүдийг ялагдлаас аварсан ба наймануудад олзлогдсон Ван ханы өмч, хүмүүсийг буцаан авахад туслав.

[[1203 он|1203]] онд [[Хар халзан элээтийн тулалдаан|Хар халзан элээтэд]] (Халахалжит-элэт) [[Хэрэйд|хэрэйдүүдтэй]] хийсэн тулалдааны үеэр хүзүүгээрээ суманд шархадсан Чингис хааны хүү [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйн]] амийг аварчээ. Борохул шархнаас нь цусыг сороод, Өгэдэйг төв байранд эсэн мэнд авчирсан байна.

[[1204 он|1204]] оны намар Чингис хаан [[Тогтоа бэхи|Тогтоа бэхийн]] [[Мэргид|мэргидүүдийн]] эсрэг мордов. Замдаа монголын цэргүүд мэргид овгуудын нэг увас мэргидүүдтэй таарахад тэд монголчуудад тулалдаангүйгээр дагаар орсон; гэвч Чингис хааныг явмагц увас мэргидүүд бослого гаргаж, монголын тэрэг ачааг дээрэмджээ. Ачааны хамт үлдсэн Чингис хааны хүмүүс мэргидүүдтэй тулалдаанд орж, олзыг нь булааж аваад, тэднийг зугтаалгав; босогчдыг дарахын тулд Чингис хаан Борохул, [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]] нарын тэргүүлсэн цэргүүдийг илгээсэн байна.

[[1206 он|1206]] оны хуралдай дээр Чингис хаан Борохулд мянгатын ноёны албан тушаал олгов. Чингис хаан улсаа хоёр &quot;жигүүр&quot;-т хуваагаад баруун жигүүрийн тэргүүнд Боорчийг тавьсан; Борохулыг түүний орлогчоор (суткусун) томилжээ.

=== Борохулын үхэл ===
[[1217 он|1217]] онд боссон [[Хорь түмэд|хорь түмэдүүдийг]] номхотгохоор Борохулыг цэргийн хамт илгээв. Түмэдийн нутагт хүрээд Борохул хэдэн хүний хамт цэргүүдээсээ түрүүлэн явжээ. Ой дундуур явж байхдаа тэрээр түмэдүүдийн зохион байгуулалттай отолтод орж, алагдсан байна.

Рашид ад-Дин Борохулын үхлийг арай өөрөөр дүрсэлсэн байдаг: &quot;Судрын чуулган&quot;-д бичсэнээр Борохул түмэдүүдийн зохион байгуулсан отолтод биш, харин [[Наяа]] ноёны оронд илгээгдэн тэдэнтэй тулалдаж байгаад амь үрэгдсэн аж.

Чингис хааны илгээсэн [[Дөрбэй догшин]] түмэд овгийг эзлэн авсны дараа олзлогдсон зуун түмэдийг Борохулын гэр бүлд түүний үхлийн нөхөн төлбөр болгож өгчээ.

== Гэр бүл ба үр удам ==
Борохулын эхнэр [[Алтани]] нь Чингис хааны хүү [[Тулуй|Толуйн]] аврагч гэж үздэг. [[Татар|Татарын]] Харгил шар [[Өэлүн|Өэлүний]] өргөөнд хууран мэхэлж ороод хүүхдийг алахыг завдахад Алтани хашгирчээ; түүний дуугаар гүйж ирсэн [[Жэдэй]], [[Зэлмэ]] хоёр Харгил шарыг алсан байна. Жек Уэзерфордын хэлснээр Алтани Өэлүний өргөмөл охин юм уу ач/зээ охин байж магадгүй юм.

Рашид ад-Динийн бичсэнээр Борохулын хүү Жүбүхүр-Хубилай Өгэдэйн хаанчлалын үед эцгийнхээ мянгатыг захирч байв. Борохулын охин Баяужин хатан (Үшчин) их хаан [[Хубилай хаан|Хубилайн]] эхнэрүүдийн нэг байсан бөгөөд түүний хөвгүүд Аячи, [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон]] нарыг төрүүлжээ (Өөр нэг мэдээллээр бол Хубилай хааны гэргий нарын нэг Хүшижин хатан (Hüshijin Khatun) (түүний нэрийг бас &quot;Хүшинжин хатан&quot; гэж бичсэн нь бий) нь Борохулын охин байсан ба түүнээс Аячи (Ayachi), Хөхөчү (Kököchü) гэх хоёр хөвгүүн төрсөн байна).

&quot;Алтан товч&quot;-д бичсэнээр Борохулын удам нь [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орны]] Үншинд ([[Үүшин хошуу]]) амьдарч буй чидагутын табунангууд ([[Тавнан овог|тавнан]]) юм.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]]
* [[Боорчи]]
* [[Мухулай]]
* [[Чулуун баатар|Чулуун]]

[[Ангилал:Иx Монгол Улсын жанжин]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Хүн амины хэргийн хохирогч]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1182 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1217 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>8eje71x0btp8mdc6rzx1lqnrqs8jf7l</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709458</id>
      <parentid>709432</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T06:49:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9342" xml:space="preserve">'''Борохул''' (? - 1217) - [[Монголчууд|монгол]] жанжин, Чингис хааны есөн [[Нөхөр (цэрэг)|нөхөр]] ба ерэн таван мянгатын ноёдын нэг.

== Намтар ==

=== Гарал үүсэл ба амьдралын эхний жилүүд ===
&quot;[[Судрын чуулган|Судрын чуулган]]&quot;-ыхаар бол Борохул [[Үшин (овог)|Үшин]] (Хүшин) овгоос гаралтай. [[1197 он|1197]] оны орчим [[Жүрхин|жүрхин]] нарын ялагдлын дараа хүүхдээрээ байсан түүнийг нүүдэлчдийн нэгэн отгоос олсон бөгөөд [[Жалайр|жалайрын]] ноён Тэргэт баяны хүү [[Жэбгэ]] Чингис хаанд авчирчээ. Хүүг Чингисийн эх [[Өэлүн]] өргөж авч, хүмүүжүүлсэн. Өэлүн Борохулаас гадна гурван өргөмөл хүүхэд өсгөж хүмүүжүүлсэн: [[Мэргид|мэргид]] овгоос [[Хүчү (ноён)|Хүчү]], [[Бэсүд|бэсүд]] овгоос [[Хөхөчү (бэсүд)|Хөхөчү]], [[Татар|татараас]] [[Шихихутуг]].

=== Чингис хааны албанд ===
Рашид ад-Динийн хэлснээр Борохул Чингис хааны албанд эхлээд букаул (хааны зоог шүүсийг амсан шалгагч) ба [[Буурч|буурч]] (даамал), дараа нь бие хамгаалагч [[Хишигтэн|хишигтэн]] болжээ. Борохул [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нарын хамт хишигтэн харуулын анхны дөрвөн хэсгийг удирдаж байсан Чингис хааны хүлэг баатрууд болох &quot;дөрвөн баатар&quot;-ын тоонд орсон.

Ойролцоогоор [[1198 он|1198]]-[[1199 он|1199]] онд [[Найман|наймануудтай]] хийсэн тулалдаанд Чингис хааны бусад [[Нөхөр (цэрэг)|нөхөд]] болох [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нарын хамт Борохул онцгойрёон байна. Чингис хаан, [[Жамуха]], [[Тоорил хан|Ван хан]] нар нэгдсэн хүчээр [[Буйруг хан|Буйруг ханыг]] довтолсон бөгөөд түүний цэргүүдийг Кишил-Баш нуурын дэргэд бут цохисон, гэр орондоо буцах үед нь Найманы жанжин [[Хүгсэү Сабраг баатар|Хүгсэү Сабрагийн]] тэргүүлсэн цэргийн анги зам хаав; өглөө тулалдахаар шийдсэн ч шөнө нь Ван хан, Жамуха хоёр найманууд түүнийг дуусгана хэмээн найдаж, Чингис хааныг ганцааранг нь үлдээн зугтжээ. Өглөө болоход Чингис хаан энэ тухай олж мэдээд тулалдаанд оролгүй ухрав. Найманууд Чингис хааныг биш, Ван ханыг хөөж эхэлсэн. Сөнөх мөхөх нь тодорхой болсон тул Ван хан Чингис хаанд элч илгээж тусламж гуйжээ. Чингис хааны нөхөд ирж хэрэйдийн цэргүүдийг ялагдлаас аварсан ба наймануудад олзлогдсон Ван ханы өмч, хүмүүсийг буцаан авахад туслав.

[[1203 он|1203]] онд [[Хар халзан элээтийн тулалдаан|Хар халзан элээтэд]] (Халахалжит-элэт) [[Хэрэйд|хэрэйдүүдтэй]] хийсэн тулалдааны үеэр хүзүүгээрээ суманд шархадсан Чингис хааны хүү [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйн]] амийг аварчээ. Борохул шархнаас нь цусыг сороод, Өгэдэйг төв байранд эсэн мэнд авчирсан байна.

[[1204 он|1204]] оны намар Чингис хаан [[Тогтоа бэхи|Тогтоа бэхийн]] [[Мэргид|мэргидүүдийн]] эсрэг мордов. Замдаа монголын цэргүүд мэргид овгуудын нэг увас мэргидүүдтэй таарахад тэд монголчуудад тулалдаангүйгээр дагаар орсон; гэвч Чингис хааныг явмагц увас мэргидүүд бослого гаргаж, монголын тэрэг ачааг дээрэмджээ. Ачааны хамт үлдсэн Чингис хааны хүмүүс мэргидүүдтэй тулалдаанд орж, олзыг нь булааж аваад, тэднийг зугтаалгав; босогчдыг дарахын тулд Чингис хаан Борохул, [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]] нарын тэргүүлсэн цэргүүдийг илгээсэн байна.

[[1206 он|1206]] оны хуралдай дээр Чингис хаан Борохулд мянгатын ноёны албан тушаал олгов. Чингис хаан улсаа хоёр &quot;жигүүр&quot;-т хуваагаад баруун жигүүрийн тэргүүнд Боорчийг тавьсан; Борохулыг түүний орлогчоор (суткусун) томилжээ.

=== Борохулын үхэл ===
[[1217 он|1217]] онд боссон [[Хорь түмэд|хорь түмэдүүдийг]] номхотгохоор Борохулыг цэргийн хамт илгээжээ. Түмэдийн нутагт хүрээд Борохул хэдэн хүний хамт цэргүүдээсээ түрүүлэн явав. Ой дундуур явж байхдаа тэрээр түмэдүүдийн зохион байгуулсан отолтод орж, алагджээ.

Рашид ад-Дин Борохулын үхлийг арай өөрөөр дүрсэлсэн байдаг: &quot;Судрын чуулган&quot;-д бичсэнээр Борохул түмэдүүдийн зохион байгуулалттай отолтод биш, харин [[Наяа]] ноёны оронд илгээгдэн тэдэнтэй тулалдаж байгаад амь үрэгдсэн аж.

Чингис хааны илгээсэн [[Дөрбэй догшин]] түмэд овгийг эзлэн авсны дараа олзлогдсон зуун түмэдийг Борохулын гэр бүлд түүний үхлийн нөхөн төлбөр болгож өгчээ.

== Гэр бүл ба үр удам ==
Борохулын эхнэр [[Алтани]] нь Чингис хааны хүү [[Тулуй|Толуйн]] аврагч гэж үздэг. [[Татар|Татарын]] Харгил шар [[Өэлүн|Өэлүний]] өргөөнд хууран мэхэлж ороод хүүхдийг алахыг завдахад Алтани хашгирчээ; түүний дуугаар гүйж ирсэн [[Жэдэй]], [[Зэлмэ]] хоёр Харгил шарыг алсан байна. Жек Уэзерфордын хэлснээр Алтани Өэлүний өргөмөл охин юм уу ач/зээ охин байж магадгүй юм.

Рашид ад-Динийн бичсэнээр Борохулын хүү Жүбүхүр-Хубилай Өгэдэйн хаанчлалын үед эцгийнхээ мянгатыг захирч байв. Борохулын охин Баяужин хатан (Үшчин) их хаан [[Хубилай хаан|Хубилайн]] эхнэрүүдийн нэг байсан бөгөөд түүний хөвгүүд Аячи, [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон]] нарыг төрүүлжээ (Өөр нэг мэдээллээр бол Хубилай хааны гэргий нарын нэг Хүшижин хатан (Hüshijin Khatun) (түүний нэрийг бас &quot;Хүшинжин хатан&quot; гэж бичсэн нь бий) нь Борохулын охин байсан ба түүнээс Аячи (Ayachi), Хөхөчү (Kököchü) гэх хоёр хөвгүүн төрсөн байна).

&quot;Алтан товч&quot;-д бичсэнээр Борохулын удам нь [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орны]] Үншинд ([[Үүшин хошуу]]) амьдарч буй чидагутын табунангууд ([[Тавнан овог|тавнан]]) юм.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]]
* [[Боорчи]]
* [[Мухулай]]
* [[Чулуун баатар|Чулуун]]

[[Ангилал:Иx Монгол Улсын жанжин]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Хүн амины хэргийн хохирогч]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1182 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1217 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>i7vpsw2mrkveyy45qgmt934ewweec01</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709472</id>
      <parentid>709458</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T07:39:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Намтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9363" xml:space="preserve">'''Борохул''' (? - 1217) - [[Монголчууд|монгол]] жанжин, Чингис хааны есөн [[Нөхөр (цэрэг)|нөхөр]] ба ерэн таван мянгатын ноёдын нэг.

== Намтар ==

=== Гарал үүсэл ба амьдралын эхний жилүүд ===
&quot;[[Судрын чуулган|Судрын чуулган]]&quot;-ыхаар бол Борохул [[Үшин (овог)|Үшин]] (Хүшин) овгоос гаралтай. [[1197 он|1197]] оны орчим [[Жүрхин|жүрхин]] нарын ялагдлын дараа хүүхдээрээ байсан түүнийг нүүдэлчдийн нэгэн отгоос олсон бөгөөд [[Жалайр|жалайрын]] ноён Тэргэт баяны хүү [[Жэбгэ]] Чингис хаанд авчирчээ. Хүүг Чингисийн эх [[Өэлүн]] өргөж авч, хүмүүжүүлсэн. Өэлүн Борохулаас гадна [[Мэргид|мэргид]] овгийн [[Хүчү (ноён)|Хүчү]], [[Бэсүд|бэсүд]] овгийн [[Хөхөчү (бэсүд)|Хөхөчү]], [[Татар|татарын]] [[Шихихутуг]] гэсэн гурван өргөмөл хүүхэд өсгөж хүмүүжүүлсэн байдаг.

=== Чингис хааны албанд ===
Рашид ад-Динийн хэлснээр Борохул Чингис хааны албанд эхлээд букаул (хааны зоог шүүсийг амсан шалгагч) ба [[Буурч|буурч]] (даамал), дараа нь бие хамгаалагч [[Хишигтэн|хишигтэн]] болжээ. Борохул [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нарын хамт хишигтэн харуулын анхны дөрвөн хэсгийг удирдаж байсан Чингис хааны хүлэг баатрууд болох &quot;дөрвөн баатар&quot;-ын тоонд орсон.

Ойролцоогоор [[1198 он|1198]]-[[1199 он|1199]] онд [[Найман|наймануудтай]] хийсэн тулалдаанд Чингис хааны бусад [[Нөхөр (цэрэг)|нөхөд]] болох [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нарын хамт Борохул онцгойрсон байна. Чингис хаан, [[Жамуха]], [[Тоорил хан|Ван хан]] нар нэгдсэн хүчээр [[Буйруг хан|Буйруг ханыг]] довтолсон бөгөөд түүний цэргүүдийг Кишил-Баш нуурын дэргэд бут цохисон, гэр орондоо буцах үед нь Найманы жанжин [[Хүгсэү Сабраг баатар|Хүгсэү Сабрагийн]] тэргүүлсэн цэргийн анги зам хаав; өглөө тулалдахаар шийдсэн ч шөнө нь Ван хан, Жамуха хоёр найманууд түүнийг дуусгана хэмээн найдаж, Чингис хааныг ганцааранг нь үлдээн зугтжээ. Өглөө болоход Чингис хаан энэ тухай олж мэдээд тулалдаанд оролгүй ухрав. Найманууд Чингис хааныг биш, Ван ханыг хөөж эхэлсэн. Сөнөх мөхөх нь тодорхой болсон тул Ван хан Чингис хаанд элч илгээж тусламж гуйжээ. Чингис хааны нөхөд ирж хэрэйдийн цэргүүдийг ялагдлаас аварсан ба наймануудад олзлогдсон Ван ханы өмч, хүмүүсийг буцаан авахад туслав.

[[1203 он|1203]] онд [[Хар халзан элээтийн тулалдаан|Хар халзан элээтэд]] (Халахалжит-элэт) [[Хэрэйд|хэрэйдүүдтэй]] хийсэн тулалдааны үеэр хүзүүгээрээ суманд шархадсан Чингис хааны хүү [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйн]] амийг аварчээ. Борохул шархнаас нь цусыг сороод, Өгэдэйг төв байранд эсэн мэнд авчирсан байна.

[[1204 он|1204]] оны намар Чингис хаан [[Тогтоа бэхи|Тогтоа бэхийн]] [[Мэргид|мэргидүүдийн]] эсрэг мордов. Замдаа монголын цэргүүд мэргид овгуудын нэг увас мэргидүүдтэй таарахад тэд монголчуудад тулалдаангүйгээр дагаар орсон; гэвч Чингис хааныг явмагц увас мэргидүүд бослого гаргаж, монголын тэрэг ачааг дээрэмджээ. Ачааны хамт үлдсэн Чингис хааны хүмүүс мэргидүүдтэй тулалдаанд орж, олзыг нь булааж аваад, тэднийг зугтаалгав; босогчдыг дарахын тулд Чингис хаан Борохул, [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]] нарын тэргүүлсэн цэргүүдийг илгээсэн байна.

[[1206 он|1206]] оны хуралдай дээр Чингис хаан Борохулд мянгатын ноёны албан тушаал олгов. Чингис хаан улсаа хоёр &quot;жигүүр&quot;-т хуваагаад баруун жигүүрийн тэргүүнд Боорчийг тавьсан; Борохулыг түүний орлогчоор (суткусун) томилжээ.

=== Борохулын үхэл ===
[[1217 он|1217]] онд боссон [[Хорь түмэд|хорь түмэдүүдийг]] номхотгохоор Борохулыг цэргийн хамт илгээжээ. Түмэдийн нутагт хүрээд Борохул хэдэн хүний хамт цэргүүдээсээ түрүүлэн явав. Ой дундуур явж байхдаа тэрээр түмэдүүдийн зохион байгуулсан отолтод орж, алагджээ.

Рашид ад-Дин Борохулын үхлийг арай өөрөөр дүрсэлсэн байдаг: &quot;Судрын чуулган&quot;-д бичсэнээр Борохул түмэдүүдийн зохион байгуулалттай отолтод биш, харин [[Наяа]] ноёны оронд илгээгдэн тэдэнтэй тулалдаж байгаад амь үрэгдсэн аж.

Чингис хааны илгээсэн [[Дөрбэй догшин]] түмэд овгийг эзлэн авсны дараа олзлогдсон зуун түмэдийг Борохулын гэр бүлд түүний үхлийн нөхөн төлбөр болгож өгчээ.

== Гэр бүл ба үр удам ==
Борохулын эхнэр [[Алтани]] нь Чингис хааны хүү [[Тулуй|Толуйн]] аврагч гэж үздэг. [[Татар|Татарын]] Харгил шар [[Өэлүн|Өэлүний]] өргөөнд хууран мэхэлж ороод хүүхдийг алахыг завдахад Алтани хашгирчээ; түүний дуугаар гүйж ирсэн [[Жэдэй]], [[Зэлмэ]] хоёр Харгил шарыг алсан байна. Жек Уэзерфордын хэлснээр Алтани Өэлүний өргөмөл охин юм уу ач/зээ охин байж магадгүй юм.

Рашид ад-Динийн бичсэнээр Борохулын хүү Жүбүхүр-Хубилай Өгэдэйн хаанчлалын үед эцгийнхээ мянгатыг захирч байв. Борохулын охин Баяужин хатан (Үшчин) их хаан [[Хубилай хаан|Хубилайн]] эхнэрүүдийн нэг байсан бөгөөд түүний хөвгүүд Аячи, [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон]] нарыг төрүүлжээ (Өөр нэг мэдээллээр бол Хубилай хааны гэргий нарын нэг Хүшижин хатан (Hüshijin Khatun) (түүний нэрийг бас &quot;Хүшинжин хатан&quot; гэж бичсэн нь бий) нь Борохулын охин байсан ба түүнээс Аячи (Ayachi), Хөхөчү (Kököchü) гэх хоёр хөвгүүн төрсөн байна).

&quot;Алтан товч&quot;-д бичсэнээр Борохулын удам нь [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орны]] Үншинд ([[Үүшин хошуу]]) амьдарч буй чидагутын табунангууд ([[Тавнан овог|тавнан]]) юм.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]]
* [[Боорчи]]
* [[Мухулай]]
* [[Чулуун баатар|Чулуун]]

[[Ангилал:Иx Монгол Улсын жанжин]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Хүн амины хэргийн хохирогч]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1182 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1217 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>ls12otnprnnvygsgprwksmzl7jxhvbr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709477</id>
      <parentid>709472</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T08:39:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9436" xml:space="preserve">'''Борохул''' (бас '''Борагул-нойон''' гэж бичсэн нь бий) (? - 1217) - [[Монголчууд|монгол]] жанжин, Чингис хааны есөн [[Нөхөр (цэрэг)|нөхөр]] ба ерэн таван мянгатын ноёдын нэг.

== Намтар ==

=== Гарал үүсэл ба амьдралын эхний жилүүд ===
&quot;[[Судрын чуулган|Судрын чуулган]]&quot;-ыхаар бол Борохул [[Үшин (овог)|Үшин]] (Хүшин) овгоос гаралтай. [[1197 он|1197]] оны орчим [[Жүрхин|жүрхин]] нарын ялагдлын дараа хүүхдээрээ байсан түүнийг нүүдэлчдийн нэгэн отгоос олсон бөгөөд [[Жалайр|жалайрын]] ноён Тэргэт баяны хүү [[Жэбгэ]] Чингис хаанд авчирчээ. Хүүг Чингисийн эх [[Өэлүн]] өргөж авч, хүмүүжүүлсэн. Өэлүн Борохулаас гадна [[Мэргид|мэргид]] овгийн [[Хүчү (ноён)|Хүчү]], [[Бэсүд|бэсүд]] овгийн [[Хөхөчү (бэсүд)|Хөхөчү]], [[Татар|татарын]] [[Шихихутуг]] гэсэн гурван өргөмөл хүүхэд өсгөж хүмүүжүүлсэн байдаг.

=== Чингис хааны албанд ===
Рашид ад-Динийн хэлснээр Борохул Чингис хааны албанд эхлээд букаул (хааны зоог шүүсийг амсан шалгагч) ба [[Буурч|буурч]] (даамал), дараа нь бие хамгаалагч [[Хишигтэн|хишигтэн]] болжээ. Борохул [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нарын хамт хишигтэн харуулын анхны дөрвөн хэсгийг удирдаж байсан Чингис хааны хүлэг баатрууд болох &quot;дөрвөн баатар&quot;-ын тоонд орсон.

Ойролцоогоор [[1198 он|1198]]-[[1199 он|1199]] онд [[Найман|наймануудтай]] хийсэн тулалдаанд Чингис хааны бусад [[Нөхөр (цэрэг)|нөхөд]] болох [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нарын хамт Борохул онцгойрсон байна. Чингис хаан, [[Жамуха]], [[Тоорил хан|Ван хан]] нар нэгдсэн хүчээр [[Буйруг хан|Буйруг ханыг]] довтолсон бөгөөд түүний цэргүүдийг Кишил-Баш нуурын дэргэд бут цохисон, гэр орондоо буцах үед нь Найманы жанжин [[Хүгсэү Сабраг баатар|Хүгсэү Сабрагийн]] тэргүүлсэн цэргийн анги зам хаав; өглөө тулалдахаар шийдсэн ч шөнө нь Ван хан, Жамуха хоёр найманууд түүнийг дуусгана хэмээн найдаж, Чингис хааныг ганцааранг нь үлдээн зугтжээ. Өглөө болоход Чингис хаан энэ тухай олж мэдээд тулалдаанд оролгүй ухрав. Найманууд Чингис хааныг биш, Ван ханыг хөөж эхэлсэн. Сөнөх мөхөх нь тодорхой болсон тул Ван хан Чингис хаанд элч илгээж тусламж гуйжээ. Чингис хааны нөхөд ирж хэрэйдийн цэргүүдийг ялагдлаас аварсан ба наймануудад олзлогдсон Ван ханы өмч, хүмүүсийг буцаан авахад туслав.

[[1203 он|1203]] онд [[Хар халзан элээтийн тулалдаан|Хар халзан элээтэд]] (Халахалжит-элэт) [[Хэрэйд|хэрэйдүүдтэй]] хийсэн тулалдааны үеэр хүзүүгээрээ суманд шархадсан Чингис хааны хүү [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйн]] амийг аварчээ. Борохул шархнаас нь цусыг сороод, Өгэдэйг төв байранд эсэн мэнд авчирсан байна.

[[1204 он|1204]] оны намар Чингис хаан [[Тогтоа бэхи|Тогтоа бэхийн]] [[Мэргид|мэргидүүдийн]] эсрэг мордов. Замдаа монголын цэргүүд мэргид овгуудын нэг увас мэргидүүдтэй таарахад тэд монголчуудад тулалдаангүйгээр дагаар орсон; гэвч Чингис хааныг явмагц увас мэргидүүд бослого гаргаж, монголын тэрэг ачааг дээрэмджээ. Ачааны хамт үлдсэн Чингис хааны хүмүүс мэргидүүдтэй тулалдаанд орж, олзыг нь булааж аваад, тэднийг зугтаалгав; босогчдыг дарахын тулд Чингис хаан Борохул, [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]] нарын тэргүүлсэн цэргүүдийг илгээсэн байна.

[[1206 он|1206]] оны хуралдай дээр Чингис хаан Борохулд мянгатын ноёны албан тушаал олгов. Чингис хаан улсаа хоёр &quot;жигүүр&quot;-т хуваагаад баруун жигүүрийн тэргүүнд Боорчийг тавьсан; Борохулыг түүний орлогчоор (суткусун) томилжээ.

=== Борохулын үхэл ===
[[1217 он|1217]] онд боссон [[Хорь түмэд|хорь түмэдүүдийг]] номхотгохоор Борохулыг цэргийн хамт илгээжээ. Түмэдийн нутагт хүрээд Борохул хэдэн хүний хамт цэргүүдээсээ түрүүлэн явав. Ой дундуур явж байхдаа тэрээр түмэдүүдийн зохион байгуулсан отолтод орж, алагджээ.

Рашид ад-Дин Борохулын үхлийг арай өөрөөр дүрсэлсэн байдаг: &quot;Судрын чуулган&quot;-д бичсэнээр Борохул түмэдүүдийн зохион байгуулалттай отолтод биш, харин [[Наяа]] ноёны оронд илгээгдэн тэдэнтэй тулалдаж байгаад амь үрэгдсэн аж.

Чингис хааны илгээсэн [[Дөрбэй догшин]] түмэд овгийг эзлэн авсны дараа олзлогдсон зуун түмэдийг Борохулын гэр бүлд түүний үхлийн нөхөн төлбөр болгож өгчээ.

== Гэр бүл ба үр удам ==
Борохулын эхнэр [[Алтани]] нь Чингис хааны хүү [[Тулуй|Толуйн]] аврагч гэж үздэг. [[Татар|Татарын]] Харгил шар [[Өэлүн|Өэлүний]] өргөөнд хууран мэхэлж ороод хүүхдийг алахыг завдахад Алтани хашгирчээ; түүний дуугаар гүйж ирсэн [[Жэдэй]], [[Зэлмэ]] хоёр Харгил шарыг алсан байна. Жек Уэзерфордын хэлснээр Алтани Өэлүний өргөмөл охин юм уу ач/зээ охин байж магадгүй юм.

Рашид ад-Динийн бичсэнээр Борохулын хүү Жүбүхүр-Хубилай Өгэдэйн хаанчлалын үед эцгийнхээ мянгатыг захирч байв. Борохулын охин Баяужин хатан (Үшчин) их хаан [[Хубилай хаан|Хубилайн]] эхнэрүүдийн нэг байсан бөгөөд түүний хөвгүүд Аячи, [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон]] нарыг төрүүлжээ (Өөр нэг мэдээллээр бол Хубилай хааны гэргий нарын нэг Хүшижин хатан (Hüshijin Khatun) (түүний нэрийг бас &quot;Хүшинжин хатан&quot; гэж бичсэн нь бий) нь Борохулын охин байсан ба түүнээс Аячи (Ayachi), Хөхөчү (Kököchü) гэх хоёр хөвгүүн төрсөн байна).

&quot;Алтан товч&quot;-д бичсэнээр Борохулын удам нь [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орны]] Үншинд ([[Үүшин хошуу]]) амьдарч буй чидагутын табунангууд ([[Тавнан овог|тавнан]]) юм.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]]
* [[Боорчи]]
* [[Мухулай]]
* [[Чулуун баатар|Чулуун]]

[[Ангилал:Иx Монгол Улсын жанжин]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Хүн амины хэргийн хохирогч]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1182 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1217 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>49vakf04c00e7wp3bkahpcq9jif59kp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жэньдун син жун шу шэн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>55536</id>
    <revision>
      <id>709462</id>
      <parentid>588871</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T07:05:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1647" xml:space="preserve">[[Файл:Yuan Dynasty 1294.png|thumb|Жэндун син жун шу шэн Юань улсын бүрэлдэхүүнд багтжээ]]
'''Жэньдун [[Син жун шу шэн|син жун шу шэн]]''' нь [[Курё улс]]аар төвлөрсөн Япон зэрэг дорно зүгийн улс орныг дайлан түвшитгэхэд зориулж байгуулсан муж юм. Мужийн төв нь [[Гуулин улс]]ын нийслэл Кэсон хот байсан. Мужийг ерөнхийд нь зүүн баруун гарын хоёр чинсан хэргийг удирдаж байсан. Тэдгээр нь [[Юань улс]]аас томилогдсон даргач, Курё улсын ван юм.

== Түүх ==
Жэньдун син жун шу шэн бол 1287 он [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] зарлигаар байгуулагдажээ. Харин ''&quot;... 1299 оны эхээр Гаоли болгон өөрчилж, оны эцсээр татан буулгаад, 1321 онд дахин сэргээжээ...&quot;''&lt;ref&gt;Монголын Юань улс. УБ., 2006. 36 дахь тал&lt;/ref&gt;

== Засаг захиргааны нэгж ==
Нийт 10 зам (도), 5 хот, 3 кён (경), 4 духуфу (도호부), 8 мүк (목) бүхий засаг захиргааны нэгжтэй байжээ. 

===Холбоотой мэдээ=== 
*[[Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо]]
*[[Давааны Ар нутгийн син жун шу шэн]]

==== Ишлэл ====
[[Ангилал:Юань улс]]</text>
      <sha1>fdmpfmxqox57gh0uvladgn6yx9q3hke</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Син жун шу шэн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>55742</id>
    <revision>
      <id>709463</id>
      <parentid>653597</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T07:08:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2868" xml:space="preserve">[[Файл:Юань улс.jpg|thumb|Син жун шу шэн]]
'''Син жун шу шэн''' ([[Хятад үсэг|Уламжлалт ханз]]:行中書省, [[Хятад үсэг|хялбаршуулсан ханз]]:行中书省, пиньинь галиг:Xíng zhōng shū shěng) ([[Юань улсын судар]]т зарим үед '''син шэн''' гэж товчилж бичсэн байдаг) нь Юань улсын үеийн орон нутгийн засаг захиргааны тогтолцооны гол бүрэлдэхүүн нэгж байсан. Энгийнээр тайлбарлавал &lt;b&gt;төлөөний муж&lt;/b&gt; гэж ойлгож болно. 

==Түүх==
Син Жун Шу Шэн нь анх [[Өгэдэй хаан]], [[Алтан улс|Алтан улсыг]] 1234 онд эзэлсний дараа Алтан улсын нутгийг хэд хэдэн мужид хуваасан. Үүнийг Син Жун Шу Шэн гэж нэрлэж байжээ. Хожим [[Хубилай хаан]]ы үед дахин засвар оруулж ирсэн. Энэ нь хятадын түүхэнд оршиж байсан [[Алтан улс]]ын засаг захиргааны хуваарийг үндэслэж, эзэлсэн газар нутагтаа дахин өөрчлөлт хийсэн. Ингэхдээ хэд хэдэн мужуудыг нэгтгэсэн 11 син шэнийг (энгийнээр '''муж''' гэж ойлгож болно) байгуулсан. 
 
Эдгээр 11 мужийг нийтэд нь [[Төвлөн засах яам]] ерөнхийлөн захирч байжээ. 
==Нэршил==
Монгол болон гадаад оронд энэхүү нэрийг олон янзаар тайлбарласан санал байдаг. &quot;''Монгол улсын түүх''&quot;-ийн дэд ботид &lt;b&gt;Нийтийн дундад зөвлөлийн муж&lt;/b&gt;, [[Монголын Шинжлэх Ухааны Академи|ШУА]]-иас хэвлүүлэн гаргасан &quot;''Монголын Юань улс''&quot;, [[Авирмэндийн Пунсаг|А.Пунсаг]] гуайн &quot;''Тэнгэрийн Их Юань улсын түүхэн тэмдэглэл''&quot; номнуудад &lt;b&gt;Төвлөн засах төлөөний яам&lt;/b&gt; гэх зэргээр утгачилан орчуулсан. Харин Англи хэлэнд &lt;b&gt;Branch Secretariats&lt;/b&gt; эсвэл '''province''' гэж орчуулсан байна. 

==Холбоотой мэдээ==
*[[Юань улс]]
*[[Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо]]

[[Ангилал:Монголын урьдын засаг захиргааны нэгж]]
[[Ангилал:Хятадын урьдын засаг захиргааны нэгж]]
[[Ангилал:Юань улс]]</text>
      <sha1>f4pdzer6vqbxqcgtzrt6othoni3ljdv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хадаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>56408</id>
    <revision>
      <id>709454</id>
      <parentid>528787</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T06:31:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="179" xml:space="preserve">'''Хадаан''' - [[Сорхон шар|Сорхон шарын]] охин, [[Чингис хаан|Чингис хааны]] [[Нөхөр (цэрэг)|нөхдийн]] нэг.</text>
      <sha1>4dl6hvhw0cfqe12smpr9by202vzfuw5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хадан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>56409</id>
    <revision>
      <id>709397</id>
      <parentid>709357</parentid>
      <timestamp>2022-08-23T12:33:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.142.174</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8225" xml:space="preserve">'''Хадан''' (нэрийн өөр нэг хэлбэр нь '''Хадаан''' юм) (? - 1261?) - [[Их Монгол Улс|монгол]] цэргийн жанжин; [[Чингис хаан|Чингис хааны]] ач, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйн]] хүү, [[Гүюг хаан|Гүюгийн]] дүү. Монголчуудын Өрнө зүгт хийсэн [[Монголчуудын Европ дахь байлдан дагуулалт|аян дайны]] удирдагчдын нэг.

==Намтар==
Рашид ад-Динийн мэдээлснээр бол тэр Өгэдэйн зургаа дахь хүү байсан; түүний эх нь татвар эм Эргинэ байв. Хаданыг [[Цагадай|Цагадайн]] ордонд хүмүүжүүлсэн.

[[1237 он|1237]] онд тэрээр [[Башкирууд|башкир]], [[Ижилийн Булгар улс|Ижил мөрний Булгар]] ба [[Мордва үндэстэн|мордовчуудын]] эсрэг хийсэн аян дайнд оролцож, [[1237 он|1237]]-[[1238 он|1238]] оны өвөл Орос руу хийсэн [[Монголчуудын Русь руу хийсэн довтолгоо|анхны аян дайнд]] оролцжээ. [[Новгородын газар|Новгородын нутгаас]] тал хээр рүү буцах замдаа Хадан, [[Бүри (Цагадайн ач хүү)|Бүри]] нарын цэрэг үндсэн хүчнээсээ зүүн тийш хөдөлж, аян дайны үеэр [[Рязанийн Их Вант Улс|Рязанийн нутгийг]] хоёр дахь удаагаа дайран өнгөрөв. 1238 оны 5-р сарын эхээр тэд үндсэн хүчнийхээ долоон долоо хоног бүслээд байсан [[Козельск]] хотод ойртсон ба тэднийг ирснээс хойш гурван хоногийн дараа хотыг [[Козельскийн бүслэлт (1238)|авчээ]].

1238 оны сүүлээр Хойд Кавказын баруун хэсэгт [[Черкес ястан|черкесүүдийг]] байлдан дагуулах үеэр Хаданы нэр [[Мөнх хаан|Мөнхийн]] хамт дурдагддаг. [[1239 он|1239]]-[[1240 он|1240]] оны өвөл Хадан Мөнх, Гүюг, [[Бүри (Цагадайн ач хүү)|Бүри]] нарын хамт Минкас (М.к.с, Ме-це-сы) хотыг гурван сарын турш бүслэхэд оролцсон ба энэ нь хэдэн өдөр үргэлжилсэн ерөнхий дайралт, оршин суугчдын эсрэг хийсэн хэлмэгдүүлэлтээр дуусчээ.

Өрнө зүгийн аян дайны [[Монголчуудын Европ дахь байлдан дагуулалт|сүүл хэсэгт]] Хаданы цэргүүд [[Киев|Киевийг]] [[Киевийн бүслэлт (1240)|эзлэхэд]] оролцож, [[Волыны Вант Улс|Волынд]] цэргээ (Бат хааны удирдлага доор дайтаж байсан бүх цэрэг) хуваасны дараа Гүюг эцгийнхээ тушаалаар Монгол руу явах үед Хадан [[Бат хаан|Бат]], [[Сүбээдэй|Сүбээдэйн]] хамт [[Галич (Ивано-Франковск муж)|Галич]] хотыг гурван хоногийн дотор эзлэн авав. Үүний дараа Хаданы энэхүү цэргийн бүлэг Бат, Сүбээдэй нарын хүчнээс салж, [[Болоховчууд|болоховчуудын]] нутгаар (түүний оршин суугчид үр тариагаар алба гувчуур өгөхийг зөвшөөрсөн) дайран өнгөрч, [[Карпатын нуруу|Карпатыг]] давж, Унгар руу довтолж, хамгийн өмнөд замаар хөдөлж, зөвхөн унгарын цэргүүд бут цохигдсон [[Мохийн тулалдаан|Шайо гол дээрх тулалдаанд]] ([[1241 он|1241]] он) оролцохын тулд хойд зүг рүү явжээ. Дараа нь Хадан Варадин, Арад, Перег, Егрес, Темешвар, Дьюлафехерварыг эзлэн авах ажиллагааг удирджээ. [[1242он|1242]] оны 4-р сард Хаданы бүлэг цэрэг Монголын &quot;сүүлчийн тэнгис&quot; болох [[Адриатын тэнгис|Адриатикт]] хүрч, дараа нь зүүн тийш буцаж ирэв.

[[1251 он|1251]] онд Хадан [[Мөнх хаан|Мөнхийг]] хааны сэнтийд нэр дэвшихэд нь дэмжиж, [[Аригбуха хаан|Аригбөх]] ба [[Хубилай хаан|Хубилай]] нарын тэмцлийн үед сүүлчийнх нь талд орсон аж. [[1260 он|1260]] оны сүүлээр Хадан баруун хойд Хятад дахь Силянд Аландарын (Алямдар) удирдсан Аригбөхийг дэмжигчдийн армийг бут цохисон бөгөөд Аландарыг цаазаар авчээ.

== Домгийн мэдээлэл ==
Быховын он тооллын бичигт Минскээс 30 км-ийн зайд орших [[Дзержинск (Минск муж)|Крутогорьегийн]] ойролцоох тулалдаанд Хадан (Койдан) амь үрэгдсэн тухай домог байдаг.

==Гэр бүл==
*Эцэг: [[Өгэдэй хаан]]
*Эх: '''Эргинэ'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; татвар эм
===Хүүхэд===
# '''Дорж'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Ясагур'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Кипчак''' (Хайдугийн дэргэд байсан): Хурил гэдэг хүүтэй байсан.
# '''Эбүгэн''' [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Лу ван]] 
# '''Есөнт'''
# '''Хуримаши'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Ебэ'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; 
# [[Ажиги]]&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; ван

==Мөн үзэх==
* '''[[Өгэдэй хаан]]'''
* '''[[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]'''
* '''[[Легницийн тулалдаан]]'''

==Эх сурвалж==

[[Ангилал:Иx Монгол Улсын  жанжин]]
[[Ангилал:Өгэдэйн удам]]
[[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]]
[[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>sf506qj9mm1udz52sr8zxtuqfsacfkn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709461</id>
      <parentid>709397</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T07:00:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Намтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8231" xml:space="preserve">'''Хадан''' (нэрийн өөр нэг хэлбэр нь '''Хадаан''' юм) (? - 1261?) - [[Их Монгол Улс|монгол]] цэргийн жанжин; [[Чингис хаан|Чингис хааны]] ач, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйн]] хүү, [[Гүюг хаан|Гүюгийн]] дүү. Монголчуудын Өрнө зүгт хийсэн [[Монголчуудын Европ дахь байлдан дагуулалт|аян дайны]] удирдагчдын нэг.

==Намтар==
Рашид ад-Динийн мэдээлснээр бол тэр Өгэдэйн зургаа дахь хүү байсан; түүний эх нь татвар эм Эргинэ байв. Хаданыг [[Цагадай|Цагадайн]] ордонд хүмүүжүүлсэн.

[[1237 он|1237]] онд тэрээр [[Башкирууд|башкир]], [[Ижилийн Булгар улс|Ижил мөрний Булгар]] ба [[Мордва үндэстэн|мордовчуудын]] эсрэг хийсэн аян дайнд оролцож, [[1237 он|1237]]-[[1238 он|1238]] оны өвөл Орос руу хийсэн [[Монголчуудын Русь руу хийсэн довтолгоо|анхны аян дайнд]] оролцжээ. [[Новгородын газар|Новгородын нутгаас]] тал хээр рүү буцах замдаа Хадан, [[Бүри (Цагадайн ач хүү)|Бүри]] нарын цэрэг үндсэн хүчнээсээ зүүн тийш хөдөлж, аян дайны үеэр [[Рязанийн Их Вант Улс|Рязанийн нутгийг]] хоёр дахь удаагаа дайран өнгөрөв. 1238 оны 5-р сарын эхээр тэд үндсэн хүчнийхээ долоон долоо хоног бүслээд байсан [[Козельск]] хотод ойртсон ба тэднийг ирснээс хойш гурван хоногийн дараа хотыг [[Козельскийн бүслэлт (1238)|авчээ]].

1238 оны сүүлээр Хойд Кавказын баруун хэсэгт [[Черкес үндэстэн|черкесүүдийг]] байлдан дагуулах үеэр Хаданы нэр [[Мөнх хаан|Мөнхийн]] хамт дурдагддаг. [[1239 он|1239]]-[[1240 он|1240]] оны өвөл Хадан Мөнх, Гүюг, [[Бүри (Цагадайн ач хүү)|Бүри]] нарын хамт Минкас (М.к.с, Ме-це-сы) хотыг гурван сарын турш бүслэхэд оролцсон ба энэ нь хэдэн өдөр үргэлжилсэн ерөнхий дайралт, оршин суугчдын эсрэг хийсэн хэлмэгдүүлэлтээр дуусчээ.

Өрнө зүгийн аян дайны [[Монголчуудын Европ дахь байлдан дагуулалт|сүүл хэсэгт]] Хаданы цэргүүд [[Киев|Киевийг]] [[Киевийн бүслэлт (1240)|эзлэхэд]] оролцож, [[Волыны Вант Улс|Волынд]] цэргээ (Бат хааны удирдлага доор дайтаж байсан бүх цэрэг) хуваасны дараа Гүюг эцгийнхээ тушаалаар Монгол руу явах үед Хадан [[Бат хаан|Бат]], [[Сүбээдэй|Сүбээдэйн]] хамт [[Галич (Ивано-Франковск муж)|Галич]] хотыг гурван хоногийн дотор эзлэн авав. Үүний дараа Хаданы энэхүү цэргийн бүлэг Бат, Сүбээдэй нарын хүчнээс салж, [[Болоховчууд|болоховчуудын]] нутгаар (түүний оршин суугчид үр тариагаар алба гувчуур өгөхийг зөвшөөрсөн) дайран өнгөрч, [[Карпатын нуруу|Карпатыг]] давж, Унгар руу довтолж, хамгийн өмнөд замаар хөдөлж, зөвхөн унгарын цэргүүд бут цохигдсон [[Мохийн тулалдаан|Шайо гол дээрх тулалдаанд]] ([[1241 он|1241]] он) оролцохын тулд хойд зүг рүү явжээ. Дараа нь Хадан Варадин, Арад, Перег, Егрес, Темешвар, Дьюлафехерварыг эзлэн авах ажиллагааг удирджээ. [[1242он|1242]] оны 4-р сард Хаданы бүлэг цэрэг Монголын &quot;сүүлчийн тэнгис&quot; болох [[Адриатын тэнгис|Адриатикт]] хүрч, дараа нь зүүн тийш буцаж ирэв.

[[1251 он|1251]] онд Хадан [[Мөнх хаан|Мөнхийг]] хааны сэнтийд нэр дэвшихэд нь дэмжиж, [[Аригбуха хаан|Аригбөх]] ба [[Хубилай хаан|Хубилай]] нарын тэмцлийн үед сүүлчийнх нь талд орсон аж. [[1260 он|1260]] оны сүүлээр Хадан баруун хойд Хятад дахь Силянд Аландарын (Алямдар) удирдсан Аригбөхийг дэмжигчдийн армийг бут цохисон бөгөөд Аландарыг цаазаар авчээ.

== Домгийн мэдээлэл ==
Быховын он тооллын бичигт Минскээс 30 км-ийн зайд орших [[Дзержинск (Минск муж)|Крутогорьегийн]] ойролцоох тулалдаанд Хадан (Койдан) амь үрэгдсэн тухай домог байдаг.

==Гэр бүл==
*Эцэг: [[Өгэдэй хаан]]
*Эх: '''Эргинэ'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; татвар эм
===Хүүхэд===
# '''Дорж'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Ясагур'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Кипчак''' (Хайдугийн дэргэд байсан): Хурил гэдэг хүүтэй байсан.
# '''Эбүгэн''' [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Лу ван]] 
# '''Есөнт'''
# '''Хуримаши'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Ебэ'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; 
# [[Ажиги]]&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; ван

==Мөн үзэх==
* '''[[Өгэдэй хаан]]'''
* '''[[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]'''
* '''[[Легницийн тулалдаан]]'''

==Эх сурвалж==

[[Ангилал:Иx Монгол Улсын  жанжин]]
[[Ангилал:Өгэдэйн удам]]
[[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]]
[[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>f4ylxxzc8fapq0xcaen82eadfh9zvxd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өвөрхангай аймгийн баяр наадам</title>
    <ns>0</ns>
    <id>59263</id>
    <revision>
      <id>709487</id>
      <parentid>706224</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T11:29:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.82.83.92</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түрүү, үзүүр хүртсэн бөхчүүд */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34032" xml:space="preserve">== Улсын цолтнууд ==

==== 1.Дархан аварга ====

# Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын харьяат өсөх идэр, өрнөн дэлгэрэх, тод сонин үзэсгэлэнт, далай дайчин, манлайн баясгалант, баяр наадмын манлай, бүхнээ дуурсгалт, хотлоор баясгагч, улс даяар гайхамшигт, олныг баясуулагч, үнэн хүчит, түмнээс төгөлдөр, бууршгүй хүчит, даяар дуурсагдах, далай даян, дархан аварга [[Дашдоржийн Цэрэнтогтох|ДАШДОРЖИЙН ЦЭРЭНТОГТОХ]]

==== 2. Улсын аварга ====

# Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын аварга [[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар|ДОЛГОРСҮРЭНГИЙН СУМЪЯАБАЗАР]]

==== 3. Улсын арслан ====

# Өвөрхангай аймгийн Сант сумын харьяат улсын арслан ОНОМЖАВЫН АЮУР
# Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын харьяат улсын арслан ЦЭДЭВИЙН БАНДИ
# Өвөрхангай аймгийн Баянгол сумын харьяат улсын арслан СҮНРЭВИЙН САМДАНЖИГМЭД
# Өвөрхангай аймгийн Гучин-Ус сумын харьяат улсын арслан ГЯЛДАНГИЙН ЦООДОЛ
# Өвөрхангай аймгийн Баян-Өндөр сумын харьяат улсын арслан БАНДИЙН ГАНБААТАР
# Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаян-Улаан сумын харьяат улсын арслан ДОРЖПАЛАМЫН ГАНХУЯГ

==== 4. Улсын заан ====

# Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын харьяат улсын заан ГАЛСАНВАНДАНГИЙН ЦООДОЛ
# Өвөрхангай аймгийн сумын харьяат улсын заан Ж.ОРИГ
# Өвөрхангай аймгийн Баян-Өндөр сумын харьяат улсын заан ДАРИЙН ЧОЙЖАМЦ
# Өвөрхангай аймгийн Баянгол сумын харьяат улсын заан ЖАРГАЛЫН ДОРЖ
# Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын харьяат улсын заан ЦЭРЭНДОНОЙН САНЖАА
# Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын заан ДОНРОВЫН ДОЛГОРСҮРЭН
# Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын заан ЁНДОНГИЙН ИШГЭН
# Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын харьяат улсын заан ЗЭВЭГИЙН ДҮВЧИН
# Өвөрхангай аймгийн Сант сумын харьяат улсын заан ДАШЗЭВЭГИЙН ЭРДЭНЭБАТ
# Өвөрхангай аймгийн Баянгол сумын харьяат улсын заан БОЛДЫН САЙНБАЯР
# Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын харьяат улсын заан ТӨМӨРБААТАРЫН САНЧИР

==== 5. Улсын харцага ====

# Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын харьяат улсын харцага ЧОГЖИНМҮНСЭЛИЙН ДАВААДОРЖ
# Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын харьяат улсын харцага ХҮРЭЛ-ОЧИРЫН ГАНТУЛГА
# Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаян-улаан сумын харьяат улсын харцага БАЯНЗУЛЫН ЦЭДЭНСОДНОМ
# Өвөрхангай аймгийн Төгрөг сумын харьяат улсын харцага ЦЭДЭНСОДНОМЫН БЯМБА-ОТГОН

==== 6. Улсын начин ====

# Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын харьяат улсын начин НАВААНЫ ПАНСАН
# Өвөрхангай аймгийн Сант сумын харьяат улсын начин ОНОМЖАВЫН ОСОР
# Өвөрхангай аймгийн харьяат улсын начин САНДУЙЦООДОЛ
# Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин ЛУВСАНГИЙН ЧҮЛТЭМ
# Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаян-Улаан сумын харьяат улсын начин ЛУВСАНГИЙН НИНЖ
# Өвөрхангай аймгийн Өлзийт сумын харьяат улсын начин ОНОЛТЫН БАНДИ
# Өвөрхангай аймгийн Төгрөг сумын харьяат улсын начин ТҮНДЭВДАВААГИЙН САМДАН
# Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаян-Улаан сумын харьяат улсын начин ЧИМЭДИЙН ХАЙДАВ
# Өвөрхангай аймгийн Хайрхандулаан сумын харьяат улсын начин ШООВДОРЫН ЖАНЦАНДОРЖ
# Өвөрхангай аймгийн Төгрөг сумын харьяат улсын начин ТҮНДЭВДАВААГИЙН САМДАН
# Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин ШАРАВЫН ГАЛСАН
# Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын начин ГОНЧИГИЙН ЦЭРЭНЖАВ
# Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын харьяат улсын начин СОДНОМЫН ДАШЗЭВЭГ
# Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын начин САНЖЖАВЫН СУГАР
# Өвөрхангай аймгийн Баян-Өндөр сумын харьяат улсын начин СОДНОМЫН ЦЭДЭВСҮРЭН
# Өвөрхангай аймгийн Өлзийт сумын харьяат улсын начин СЭРЭЭНЭНДОРЖИЙН ЖААМАА
# Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин ДАШЗЭВЭГИЙН ДАВААСҮРЭН
# Өвөрхангай аймгийн Гучин-Ус сумын харьяат улсын начин СУНДУЙХҮҮГИЙН ЧУЛУУНБААТАР
# Өвөрхангай аймгийн Есөнзүйл сумын харьяат улсын начин МАЙДАРЖАВЫН БААТАР
# Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин ТОВУУДОРЖИЙН ДЭМБЭРЭЛСАМБУУ
# Өвөрхангай аймгийн Өлзийт сумын харьяат улсын начин ДОВДОНГИЙН ДАШЖАМЦ
#Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын харьяат улсын начин ДОРЖЖАНЦАНГИЙН БАТМӨНХ
# Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын харьяат улсын начин САМДАНГИЙН СОСОРБАРАМ
# Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин СЭРЭЭНЭНДОРЖИЙН ДАМДИНБАЗАР
# Өвөрхангай аймгийн Гучин-Ус сумын харьяат улсын начин ДОЛЖИНГИЙН АДЪЯАТӨМӨР
# Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын начин ШИРМЭНГИЙН БАТХУЯГ
# Өвөрхангай аймгийн Сант сумын харьяат улсын начин НЭРГҮЙН ТҮМЭННАСТ
#Өвөрхангай аймгийн Баянгол сумын харьяат улсын начин ИШДОРЖИЙН ГАНБААТАР
#Өвөрхангай аймгийн Есөнзүйл сумын харьяат өсөх идэр чимэгтэй улсын начин МИЖИДДОРЖИЙН ЖАМЪЯНПҮРЭВ
#Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын начин УРТНАСАНГИЙН СҮХБААТАР
#Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын харьяат улсын начин ДАШЗЭВЭГИЙН ПҮРЭВСҮРЭН
#Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын начин ДОЛГОРСҮРЭНГИЙН СЭРЖБҮДЭЭ
#Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин СЭРЭЭНЭНДОРЖИЙН МАНДАХ
#Өвөрхангай аймгийн Гучин-Ус сумын харьяат улсын начин ДАШДОНДОВЫН БАТБАЯР
#Өвөрхангай аймгийн Өлзийт сумын харьяат улсын начин ЛХАГВАДОРЖИЙН НАРАНБААТАР
#Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин РЭНЦЭНДОРЖИЙН ГАНХУЯГ
#Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин ДОВДОНГИЙН ГАНБАТ
#Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин ПҮРЭВДОРЖИЙН ГАНХҮҮ
#Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын харьяат улсын начин БАТМӨНХИЙН САНГИСҮРЭН
#Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын харьяат улсын начин БОЛДПҮРЭВИЙН СУГАРЖАРГАЛ
#Өвөрхангай аймгийн Өлзийт сумын харьяат улсын начин ЛУТЫН БАТЗОРИГ
#Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын начин ЦЭНДЗЭСЭМИЙН ЧИМЭДДОРЖ
#Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын харьяат улсын начин БАТЖАРГАЛЫН ЛХАГВАДОРЖ
#

== Аймгийн наадам ==

==== Түрүү, үзүүр хүртсэн бөхчүүд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Он
! colspan=&quot;3&quot; |Түрүүлсэн бөх 
! colspan=&quot;3&quot; |Үзүүрлэсэн бөх 
|-
|Цол 
|Овог нэр 
|Харъяалал
|Цол 
|Овог нэр 
|Харъяалал
|-
|1931
|У.н
|Сүрьеэгийн Шагдар
|Баянхонгор Эрдэнэцогт 
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт 
|-
|1932
|А.а
|Ч.Чулуунбат
|Баянхонгор 
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт 
|-
|1933
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт 
|У.н
|Сүрьеэгийн Шагдар
|Баянхонгор Эрдэнэцогт 
|-
|1934
|У.арс
|[[Ономжавын Аюур]] 
|Өвөрхангай Сант 
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1935
|У.з
|Жаргалын Дорж
|Өвөрхангай Баянгол 
|А.а
|Ш.Цэмбэл
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1936
|У.з
|Галсанвандангийн Цоодол
|Өвөрхангай Тарагт 
|А.а
|Ш.Цэмбэл
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1937
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт
|У.з
|Жаргалын Дорж 
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|1938
|У.н
|Сүрьеэгийн Шагдар
|Баянхонгор Эрдэнэцогт 
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт 
|-
|1939
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт 
|У.н
|Ономжавын Сосор
|Өвөрхангай Сант
|-
|1940
|У.н
|Түндэвдаваагийн Самдан \ бага\
|Өвөрхангай Төгрөг 
|А.а
|Ц.Бадарч
|Өвөрхангай Бат-өлзий
|-
|1941
|А.а
|Д.Цоодол
|Өвөрхангай Баянгол
|А.з
|Б.Дашдорж
|Өвөрхангай Хайрхандулаан
|-
|1942
|А.а
|Б.Данчогдон
|Өвөрхангай Баянгол 
|У.н
|Навааны Пансан
|Өвөрхангай Тарагт 
|-
|1943
|У.арс
|[[Сүнрэвийн Самданжигмэд]]
|Өвөрхангай Баянгол 
|А.а
|Б.Данчогдон
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|1944
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт 
|У.н
|Содномын Дашзэвэг
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1945
|У.н
|Содномын Дашзэвэг
|Өвөрхангай Тарагт 
|У.з
|Галсанвандангийн Цоодол
|Өвөрхангай Тарагт 
|-
|1946
|А.а
|Ч.Шоншоо
|Өвөрхангай Зүүнбаян-улаан
|У.н
|Түндэвдаваагийн Самдан \бага\
|Өвөрхангай Төгрөг
|-
|1947
|У.арс
|[[Гялдангийн Цоодол]]
|Өвөрхангай Гучин-ус 
|Ц.з
|Ш.Дажаа
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|1948
|У.н
|Шаравын Галсан
|Өвөрхангай Бүрд
|У.арс
|[[Сүнрэвийн Самданжигмэд]]
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|1949
|У.н
|Шаравын Галсан
|Өвөрхангай Бүрд 
|У.арс
|[[Гялдангийн Цоодол]]
|Өвөрхангай Гучин-ус
|-
|1950
|У.арс
|[[Гялдангийн Цоодол]]
|Өвөрхангай Гучин-ус
|У.н
|Шаравын Галсан
|Өвөрхангай Бүрд
|-
|1951
|А.а
|Галсангийн Доржготов
|Өвөрхангай Уянга 
|А.з
|Шартолгойтын Жигмэддорж
|Өвөрхангай Хайрхандулаан
|-
|1952
|У.н
|Түндэвдаваагийн Самдан \бага\
|Өвөрхангай Төгрөг
|У.н
|Шоовдорын Жанцандорж 
|Өвөрхангай Хайрхандулаан
|-
|1953
|У.н
|Шаравын Галсан
|Өвөрхангай Бүрд
|А.а
|Галсангийн Доржготов
|Өвөрхангай Уянга 
|-
|1954
|А.а
|Цэвээний Лхагомбо
|Өвөрхангай Уянга
|А.а
|Доржхорлоогийн Чойгийванчиг
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1955
|А.а
|Сампилын Лувсангомбо
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|У.н
|Шаравын Галсан
|Өвөрхангай Бүрд
|-
|1956
|А.а
|Равжирын Дагвадорж
|Өвөрхангай Хужирт
|А.з
|Дандарын Нэргүйбор
|Өвөрхангай  Зүүнбаян-улаан
|-
|1957
|А.а
|Ламжавын Лувсандонров
|Өвөрхангай Хужирт
|А.з
|Бандийн Батбаяр
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|1958
|А.а
|Сампилын Гомбодорж
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|А.з
|Чоймболын Жамба
|Өвөрхангай Сант
|-
|1959
|А.а
|Цэвэлмаагийн Гэлэгбаяр
|Өвөрхангай Баруунбаян-улаан
|А.з
|Балжиртүндэвийн Цэвэл
|Өвөрхангай Хайрхандулаан
|-
|1960
|У.н
|Содномын Цэдэвсүрэн
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|А.а
|Лувсангийн Дорж
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|1961
|А.а
|Пунцагренчингийн Цоодол
|Өвөрхангай Зүүнбаян-улаан
|А.з
|Сампилын Дорж
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|-
|1962
|А.а
|Цэндийн Донтор
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|А.а
|Лувсангийн Дорж
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|1963
|А.а
|Лувсангийн Дорж
|Өвөрхангай Хужирт
|А.з
|Сугарын Пүрэвдорж
|Өвөрхангай Бат-өлзий
|-
|1964
|А.а
|Дэлэгийн Бор
|Өвөрхангай Хужирт
|А.а
|Намдагийн Баатар
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|1965
|А.а
|Дарь-Юндэнгийн Аюушжав
|Өвөрхангай Гучин-ус
|А.а
|Дэлэгийн Бор
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|1966
|А.а
|Самбуугийн Дэмбэрэл
|Дундговь Сайхан-Овоо
|А.з
|С.Лхагва
|Өвөрхангай Есөнзүйл
|-
|1967
|А.а
|Аюушийн Шаравсамбуу
|Баянхонгор Бөмбөгөр
|А.а
|Пунцагренчингийн Цоодол
|Өвөрхангай Зүүнбаян-улаан
|-
|1968
|А.а
|Самдангийн Мягмар
|Өвөрхангай Баянгол
|А.з
|Намдагийн Баатар
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|1969
|У.з
|[[Цэрэндонойн Санжаа]]
|Өвөрхангай Хархорин
|А.а
|Самбуугийн Дэмбэрэл
|Дундговь Өлзийт
|-
|1970
|У.з
|[[Цэрэндонойн Санжаа]]
|Өвөрхангай Хархорин
|А.з
|Пүрэвдагвын Жамъянсүрэн
|Өвөрхангай Бат-өлзий
|-
|1971
|У.н
|[[Самдангийн Сосорбарам]]
|Өвөрхангай Тарагт
|У.з
|[[Цэрэндонойн Санжаа]]
|Өвөрхангай Хархорин
|-
|1972
|А.а
|Цэрэндоржийн Шаравдорж
|Өвөрхангай Хархорин
|А.а
|Шийрэвчогдонгийн Доржхорлоо
|Өвөрхангай Гучин-ус
|-
|1973
|А.а
|Дашмаагийн Дамдинсүрэн
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|А.з
|Пүрэвдагвын Жамъянсүрэн
|Өвөрхангай Бат-өлзий
|-
|1974
|А.а
|Сантүндэвийн Хорол
|Өвөрхангай Тарагт 
|У.н
|[[Самдангийн Сосорбарам]]
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1975
|У.н
|Сэрээнэндоржийн Жаамаа
|Өвөрхангай Өлзийт
|А.з
|Шийрэвчогдонгийн Доржхорлоо
|Өвөрхангай Гучин-ус
|-
|1976
|У.н
|[[Самдангийн Сосорбарам]]
|Өвөрхангай Тарагт
|А.а
|Санжаажавын Самдан
|Өвөрхангай Сант
|-
|1977
|У.н
|[[Самдангийн Сосорбарам]]
|Өвөрхангай Тарагт
|А.а
|Цэндийн Цэдэндамба
|Өвөрхангай Хархорин
|-
|1978
|А.а
|Санжаажавын Самдан
|Өвөрхангай Сант
|А.а
|Сантүндэвийн Хорол
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1979
|У.н
|[[Самдангийн Сосорбарам]]
|Өвөрхангай Тарагт
|А.а
|Лхагвасүрэнгийн Дашдамба
|Өвөрхангай Бат-өлзий
|-
|1980
|А.а
|Самдангийн Доржваанчиг
|Өвөрхангай Төгрөг
|А.а
|Лхагвасүрэнгийн Дашдамба
|Өвөрхангай Бат-өлзий
|-
|1981
|А.а
|Цэрэндоржийн Шаравдорж
|Өвөрхангай Хархорин 
|У.н
|[[Самдангийн Сосорбарам]]
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1982
|А.а
|Нацагнямын Пүрэвдорж 
|Өвөрхангай Сант
|А.а
|Самдангийн Доржваанчиг
|Өвөрхангай Төгрөг
|-
|1983
|У.н
|[[Самдангийн Сосорбарам]]
|Өвөрхангай Тарагт
|А.з
|Жамцын Амарсайхан
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|1984
|А.а
|Гомбодоржийн Дашцэрэн
|Өвөрхангай Хархорин
|А.а
|Сантүндэвийн Хорол
|Өвөрхангай Тарагт 
|-
|1985
|А.а
|[[Өлзийбаярын Насанжаргал|Өлзийбаярын Насанжаргал]]
|Өвөрхангай Арвайхээр
|А.а
|Гомбодоржийн Дашцэрэн
|Өвөрхангай Хархорин
|-
|1986
|У.з
|[[Дашзэвэгийн Эрдэнэбат]] 
|Өвөрхангай Сант 
|У.х
|[[Чогжинмүнсэлийн Даваадорж]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|1987
|А.а
|Цэрэндоржийн Мягмарсүрэн
|Өвөрхангай Уянга
|У.х
|[[Чогжинмүнсэлийн Даваадорж]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|1988
|А.а
|Сэрээнэндоржийн Мөнхнасан
|Өвөрхангай Бүрд
|А.з
|Гомбосүрэнгийн Болдпүрэв
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1989
|А.а
|Б.Нямсүрэн
|Өвөрхангай Баянгол
|У.н
|[[Ишдоржийн Ганбаатар]]
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|1990
|У.н
|[[Ишдоржийн Ганбаатар|Ишдоржийн Ганбаатар]]
|Өвөрхангай Баянгол
|А.з
|Гомбосүрэнгийн Болдпүрэв
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1991
|У.з
|[[Дашзэвэгийн Эрдэнэбат]]
|Өвөрхангай Сант 
|У.арс
|[[Бандийн Ганбаатар]]
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|-
|1992
|А.а
|Сэрээнэндоржийн Мөнхнасан
|Өвөрхангай Бүрд
|А.а
|Цэрэндоржийн Мягмарсүрэн
|Өвөрхангай Уянга
|-
|1993
|У.н
|[[Мижиддоржийн Жамъянпүрэв]]
|Өвөрхангай Есөнзүйл
|А.з
|Хадын Болд
|Өвөрхангай Хархорин
|-
|1994
|У.н
|[[Дашзэвэгийн Пүрэвсүрэн]]
|Өвөрхангай Хархорин
|А.а
|Цэрэндоржийн Мягмарсүрэн
|Өвөрхангай Уянга
|-
|1995
|У.арс
|[[Доржпаламын Ганхуяг]]
|Өвөрхангай Зүүнбаян-Улаан
|А.а
|Калинингийн Батболд
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|1996
|А.а
|Калинингийн Батболд
|Өвөрхангай Хужирт 
|А.з
|Л.Оргодол
|Өвөрхангай Есөнзүйл
|-
|1997
|А.а
|Дандарын Бэгзсүрэн
|Өвөрхангай Баруунбаян-Улаан
|А.а
|Ваанчигын Тавхай 
|Өвөрхангай Есөнзүйл
|-
|1998
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|У.з
|[[Дашзэвэгийн Эрдэнэбат]]
|Өвөрхангай Сант 
|-
|1999
|А.а
|[[Төмөрбаатарын Ганбаатар]]
|Өвөрхангай Хархорин
|А.з
|Чулууны Баянбилэг
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|-
|[[2000 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2000]]
|У.з
|[[Болдын Сайнбаяр]] 
|Өвөрхангай Баянгол
|А.з
|[[Бэгзийн Гончигсүрэн]]
|Өвөрхангай Бат-өлзий 
|-
|[[2001 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2001]]
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган 
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]] 
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[2002 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2002]]
|А.а
|[[Доржийн Бүрэнжаргал]]
|Өвөрхангай Хужирт 
|А.а
|[[Төмөрбаатарын Ганбаатар]]
|Өвөрхангай Хархорин 
|-
|[[2003 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2003]]
|У.н
|[[Жанчивын Отгонбаяр]] 
|Төв Заамар 
|А.з
|[[Нямсүрэнгийн Анхбаяр]]
|Өвөрхангай Баруунбаян-Улаан
|-
|[[2004 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2004]]
|У.з
|[[Төмөрбаатарын Санчир]]
|Өвөрхангай Хархорин
|А.а
|[[Төмөрбаатарын Ганбаатар]]
|Өвөрхангай Хархорин 
|-
|[[2005 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2005]]
|У.н
|[[Пүрэвдоржийн Ганхүү]]
|Өвөрхангай Бүрд
|А.з
|[[Дашзэвэгийн Гантогоо]]
|Өвөрхангай Хужирт 
|-
|[[2006 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2006]]
|У.н
|[[Батмөнхийн Сангисүрэн]]
|Өвөрхангай Тарагт 
|А.з
|[[Сосорбурамын Пүрэвчулуун]]
|Өвөрхангай Гучин-Ус 
|-
|[[2007 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2007]]
|А.а
|[[Даваадоржийн Болдбаатар]] 
|Өвөрхангай Бауунбаян-Улаан
|А.а
|[[Даваахүүгийн Цэвэлсодном]] 
|Өвөрхангай Хужирт 
|-
|[[2008 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2008]]
|А.а
|[[Гомбосүрэнгийн Отгонбаатар]]
|Өвөрхангай Бүрд
|А.а
|[[Тогтоолын Мягмарсүрэн]]
|Өвөрхангай Хужирт 
|-
|[[2009 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2009]]
|А.а
|[[Батсүхийн Батдорж]] 
|Өвөрхангай Баянгол
|У.н
|[[Лутын Батзориг]]
|Өвөрхангай Өлзийт 
|-
|[[2010 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2010]]
|А.а
|[[Жаалаагийн Наранбаатар]]
|Өвөрхангай Сант 
|У.н 
|[[Лутын Батзориг]] 
|Өвөрхангай Өлзийт 
|-
|[[2011 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2011]]
|У.арс
|[[Доржпаламын Ганхуяг]]
|Өвөрхангай Зүүнбаян-улаан
|А.а
|[[Цэндзэсэмийн Чимэддорж]] 
|Өвөрхангай Хужирт 
|-
|[[2012 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2012]]
|А.а
|[[Тогтоолын Мягмарсүрэн]]
|Өвөрхангай Хужирт 
|А.з
|[[Даваадагвын Дарханбаатар]]
|Өвөрхангай Уянга 
|-
|[[2013 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2013]]
|А.а
|[[Даваахүүгийн Цэвэлсодном]] 
|Өвөрхангай Хужирт 
|А.з
|[[Мөнхбатын Даваасүрэн]]
|Өвөрхангай Бүрд 
|-
|[[2014 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2014]]
|А.а
|[[Даваахүүгийн Цэвэлсодном]]
|Өвөрхангай Хужирт 
|А.з
|[[Дашнямын Мөнхболд]]
|Өвөрхангай Есөнзүйл
|-
|[[2015 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2015]]
|А.х.а
|[[Батжаргалын Лхагвадорж]] 
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|А.з
|[[Оюунгэрэлийн Бундхорол]]
|Өвөрхангай Хархорин 
|-
|[[2016 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2016]]
|А.а
|[[Төрбатын Ядамсүрэн]]
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|А.з
|[[Дашнямын Мөнхболд]] 
|Өвөрхангай Есөнзүйл 
|-
|[[2017 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2017]]
|У.н
|[[Баянзулын Цэдэнсодном]]
|Өвөрхангай Зүүнбаян-Улаан
|А.з
|[[Мөнхбатын Даваасүрэн]]
|Өвөрхангай Бүрд
|-
|[[2018 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2018]]
|А.а
|[[Оюунгэрэлийн Наранбаатар]]
|Өвөрхангай Хархорин
|А.а
|[[Төрбатын Ядамсүрэн]]
|Өвөрхангай Баян-Өндөр
|-
|[[2019 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2019]]
|А.а
|[[Хэвэлхүүгийн Энхчулуун]]
|Өвөрхангай Богд
|А.з
|[[Жигжидсүрэнгийн Бямбадонид]]
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|[[2020 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2020]]
|А.х.а
|[[Батжаргалын Лхагвадорж]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|А.з
|[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон]]
|Өвөрхангай Төгрөг
|}

==== Хоёроос дээш түрүү хүртсэн бөхчүүд ====
Тухайн аймгийн харъяат, аймгийнхаа баяр наадмын түрүүг хоёроос дээш хүртсэн бөхчүүдийн амжилтыг хүснэгтлэн харуулвал.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!д\д
!Цол
!Овог нэр
!Харъяалал
!Түрүү
!Үзүүр
!Түрүүлсэн он
!Үзүүрлэсэн он
|-
|1.
|Улсын начин 
|[[Самдангийн Сосорбарам]]
|Өвөрхангай Тарагт 
!5
!2
|1971, 1976, 1977, 1979, 1983
|1974, 1981
|-
|2.
|Улсын арслан
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт
!4
!4
|1933, 1937, 1939, 1944
|1931, 1932, 1934, 1938
|-
|3.
|Улсын начин
|Шаравын Галсан
|Өвөрхангай Бүрд
!3
!2
|1948, 1949, 1953
|1950, 1955
|-
|4.
|Улсын арслан
|[[Гялдангийн Цоодол]]
|Өвөрхангай Гучин-ус 
!2
!1
|1947, 1950
|1949
|-
|5.
|Улсын заан
|[[Цэрэндонойн Санжаа]]
|Өвөрхангай Хархорин
!2
!1
|1969, 1970
|1971
|-
|6.
|Улсын заан
|[[Дашзэвэгийн Эрдэнэбат]] 
|Өвөрхангай Сант 
!2
!1
|1986, 1991
|1998
|-
|7.
|Улсын начин
|Түндэвдаваагийн Самдан
|Өвөрхангай Тарагт
!2
!1
|1940, 1952
|1946
|-
|8.
|Аймгийн хурц арслан
|[[Даваахүүгийн Цэвэлсодном]]
|Өвөрхангай Хужирт
!2
!1
|2013, 2014
|2007
|-
|9.
|Улсын арслан
|[[Доржпаламын Ганхуяг]]
|Өвөрхангай Зүүнбаян-улаан
!2
!-
|1995, 2011
|
|-
|10.
|Аймгийн хурц арслан
|[[Цэрэндоржийн Шаравдорж]]
|Өвөрхангай Хархорин
!2
!-
|1972, 1981
|
|-
|11.
|Аймгийн хурц арслан
|[[Сэрээнэндоржийн Мөнхнасан]]
|Өвөрхангай Бүрд 
!2
!-
|1988, 1992
|
|-
|12.
|Аймгийн хурц арслан
|[[Батжаргалын Лхагвадорж]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
!2
!-
|2015, 2020
|
|}

==== Түрүү, үзүүр хүртсэн сумдын эрэмбэ ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!д\д
!Сумдын нэр
!Түрүү
!Үзүүр
!Түрүүлсэн он 
!Үзүүрлэсэн он
|-
!1.
|Тарагт 
!15
!18
|1933, 1936, 1937, 1939, 1940, 1944, 1945, 1952, 1971, 1974 
1976, 1977, 1979, 1983, 2006
|1931, 1932, 1934, 1935, 1936, 1938, 1942, 1944, 1945, 1946 
1954, 1974, 1978, 1981, 1984, 1988, 1990, 2019
|-
!2.
|Хужирт
!10
!9
|1956, 1957, 1963, 1964, 1996, 1998, 2002, 2012, 2013, 2014
|1960, 1962, 1965, 1983, 1995, 2005, 2007, 2008, 2011
|-
!3.
|Хархорин
!9
!7
|1969, 1970, 1972, 1981, 1984, 1994, 1999, 2004, 2018
|1971, 1977, 1985, 1993, 2002, 2004, 2015
|-
!4.
|Баянгол
!8
!8
|1935, 1941, 1942, 1943, 1989, 1990, 2000, 2009
|1937, 1943, 1947, 1948, 1957, 1964, 1968, 1989
|-
!5.
|Бүрд
!7
!3
|1948, 1949, 1953, 1988, 1992, 2005, 2008
|1950, 1955, 2013, [[2017 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2017]]
|-
!6.
|Сант 
!6
!4
|1934, 1978, 1982, 1986, 1991, 2010
|1939, 1958, 1976, 1998
|-
!7.
|Баян-Өндөр
!6
!4
|1955, 1958, 1960, 1962, 1973, [[2016 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2016]]
|1961, 1991, 1999, 2018
|-
!8.
|Зүүнбаян-Улаан
!5
!2
|1946, 1961, 1995, 2011, [[2017 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2017]]
|1956, 1967
|-
!9.
|Гучин-Ус 
!3
!4
|1947, 1950, 1965, 
|1949, 1972, 1975, 2006
|-
!10.
|Уянга
!3
!4
|1951, 1954, 1987, 
|1953, 1992, 1994, 2012
|-
!11.
|Баруунбаян-Улаан
!3
!1
|1959, 1997, 2007
|2003
|-
!12.
|Нарийнтээл 
!2
!3
|2015, 2020
|1986, 1987, 2001
|-
!13.
|Есөнзүйл
!1
!5
|1993
|1966, 1996, 1997, 2014, [[2016 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2016]]
|-
!14.
|Өлзийт
!1
!2
|1975
|2009, 2010
|-
!15.
|Төгрөг
!1
!2
|1980
|1982, 2020
|-
!16.
|Арвайхээр
!1
!-
|1985
|
|-
!17.
|Богд
!1
!-
|[[2019 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2019]]
|
|-
!18.
|Бат-Өлзий
!-
!7
|
|1940, 1963, 1970, 1973, 1979, 1980, 2000
|-
!19.
|Хайрхандулаан
!-
!4
|
|1941, 1951, 1952, 1959
|}

==== Өөр аймгаас түрүү, үзүүр хүртсэн бөхчүүд ====
'''Түрүүлсэн бөхчүүд'''

# Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт сумнын харьяат улсын начин Сүрьеэгийн Шагдар 1931, 1938 онуудад хоёр удаа түрүүлсэн.
# Баянхонгор аймгийн харьяат аймгийн арслан Ч.Чулуунбат 1932 онд түрүүлсэн.
# Дундговь аймгийн Сайхан-Овоо сумын харьяат аймгийн арслан Самбуугийн Дэмбэрэл 1966 онд түрүүлсэн.
# Баянхонгор аймгийн Бөмбөгөр сумын харьяат аймгийн арслан Аюушийн Шаравсамбуу 1967 онд түрүүлсэн.
# Архангай аймгийн Булган сумын харьяат улсын арслан Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ 2001 онд түрүүлсэн.
# Төв аймгийн Заамар сумын харьяат улсын өсөх идэр начин Жанчивын Отгонбаяр 2003 онд түрүүлсэн.

'''Үзүүрлэсэн бөхчүүд'''

# Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт сумын харьяат улсын начин Сүрьеэгийн Шагдар 1933 онд үзүүрлэсэн.
# Дундговь аймгийн Сайхан-Овоо сумын харьяат аймгийн арслан Самбуугийн Дэмбэрэл 1969 онд үзүүрлэсэн.

[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн наадам| ]]</text>
      <sha1>83m2s035bx1dqym1gf1l1lzor8ujdpx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Маамуу нааш ир</title>
    <ns>0</ns>
    <id>61718</id>
    <revision>
      <id>709445</id>
      <parentid>690466</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T03:40:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>66.181.167.95</ip>
      </contributor>
      <comment>дугуй унах сэдлийг багаас нь төрүүлье.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1617" xml:space="preserve">“'''Маамуу нааш ир'''” нь Монгол Улсын [[хөдөлмөрийн баатар]], хөгжмийн зохиолч [[Дагвын Лувсаншарав|Д.Лувсаншарав]] аяыг нь зохиож, яруу найрагч [[Чойжилжавын Лхамсүрэн|Ч.Лхамсүрэн]] үгийг нь бичин 1956 онд олны хүртээл болгосон, Монгол Улсад хамгийн алдартай [[хүүхдийн дуу]] юм. Уг дуунд зориулсан хөшөө [[Улаанбаатар]] хотын [[Хүүхдийн төв ордон|Хүүхдийн төв ордны]] баруун талд 2011 онд боссон.

==Дууны үг==
 Маамуу нааш ир Манайд хоёулаа тоглоё
 Аав ээж хоёрын авчирсан тоглоом бий шүү
 Морь унаж давхия, дугуй унаж явъя
 Ном сонин уншъя, ногоон модоо тарья
 
 Маамуу нааш ир Манайд хоёулаа тоглоё
 Ах, эгч хоёрын авчирсан тоглоом бий шүү
 Хүрэн баавгай хөтөлье, хүчит заанаа тууя
 Хүүхэлдэйтэйгээ хамт хөөрхөн тоглоом тоглоё
 
 Маамуу нааш ир Манайд хоёулаа тоглоё
 Аав ээж хоёрын авчирсан тоглоом бий шүү
 Морь унаж давхия, дугуй унаж явъя
 Ном сонин уншъя, ногоон модоо тарья
 
[[Ангилал:Хүүхдийн дуу]]</text>
      <sha1>mrwl0un69a6meyy2q5m1inchs33mcc0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709446</id>
      <parentid>709445</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T04:24:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zorigt</username>
        <id>49</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/66.181.167.95|66.181.167.95]] ([[User talk:66.181.167.95|яриа]])-н хийсэн засваруудыг [[User:66.181.161.71|66.181.161.71]]-ий хийсэн сүүлийн засварт буцаан шилжүүллээ.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1620" xml:space="preserve">“'''Маамуу нааш ир'''” нь Монгол Улсын [[хөдөлмөрийн баатар]], хөгжмийн зохиолч [[Дагвын Лувсаншарав|Д.Лувсаншарав]] аяыг нь зохиож, яруу найрагч [[Чойжилжавын Лхамсүрэн|Ч.Лхамсүрэн]] үгийг нь бичин 1956 онд олны хүртээл болгосон, Монгол Улсад хамгийн алдартай [[хүүхдийн дуу]] юм. Уг дуунд зориулсан хөшөө [[Улаанбаатар]] хотын [[Хүүхдийн төв ордон|Хүүхдийн төв ордны]] баруун талд 2011 онд боссон.

==Дууны үг==
 Маамуу нааш ир Манайд хоёулаа тоглоё
 Аав ээж хоёрын авчирсан тоглоом бий шүү
 Морь унаж давхия, машин барьж явъя
 Ном сонин уншъя, ногоон модоо тарья
 
 Маамуу нааш ир Манайд хоёулаа тоглоё
 Ах, эгч хоёрын авчирсан тоглоом бий шүү
 Хүрэн баавгай хөтөлье, хүчит заанаа тууя
 Хүүхэлдэйтэйгээ хамт хөөрхөн тоглоом тоглоё
 
 Маамуу нааш ир Манайд хоёулаа тоглоё
 Аав ээж хоёрын авчирсан тоглоом бий шүү
 Морь унаж давхия, машин барьж явъя
 Ном сонин уншъя, ногоон модоо тарья

[[Ангилал:Хүүхдийн дуу]]</text>
      <sha1>mamf6wqjsg5zjcjl8rtd9s6cffp2g3y</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709448</id>
      <parentid>709446</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T04:53:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>66.181.167.95</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Дууны үг */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1616" xml:space="preserve">“'''Маамуу нааш ир'''” нь Монгол Улсын [[хөдөлмөрийн баатар]], хөгжмийн зохиолч [[Дагвын Лувсаншарав|Д.Лувсаншарав]] аяыг нь зохиож, яруу найрагч [[Чойжилжавын Лхамсүрэн|Ч.Лхамсүрэн]] үгийг нь бичин 1956 онд олны хүртээл болгосон, Монгол Улсад хамгийн алдартай [[хүүхдийн дуу]] юм. Уг дуунд зориулсан хөшөө [[Улаанбаатар]] хотын [[Хүүхдийн төв ордон|Хүүхдийн төв ордны]] баруун талд 2011 онд боссон.

==Дууны үг==
 Маамуу нааш ир Манайд хоёулаа тоглоё
 Аав ээж хоёрын авчирсан тоглоом бий шүү
 Морь унаж давхия, дугуй унаж явъя
 Ном сонин уншъя, ногоон модоо тарья
 
 Маамуу нааш ир Манайд хоёулаа тоглоё
 Ах, эгч хоёрын авчирсан тоглоом бий шүү
 Хүрэн баавгай хөтөлье, хүчит заанаа тууя
 Хүүхэлдэйтэйгээ хамт хөөрхөн тоглоом тоглоё
 
 Маамуу нааш ир Манайд хоёулаа тоглоё
 Аав ээж хоёрын авчирсан тоглоом бий шүү
 Морь унаж давхия, дугуй унаж явъя
 Ном сонин уншъя, ногоон модоо тарья

[[Ангилал:Хүүхдийн дуу]]</text>
      <sha1>8ldmh3u2qzqiqw6y3pidufot97r5eaa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хар малгайтнууд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>115882</id>
    <revision>
      <id>709434</id>
      <parentid>709199</parentid>
      <timestamp>2022-08-23T14:10:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.142.174</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3403" xml:space="preserve">'''Хар малгайтнууд''' ({{lang-ru|Чёрные клобуки}}; {{lang-uk|Чорні клобуки}}; [[Түрэг хэлний бүлэг|түрэг]]: Karakalpak, эсвэл Qaraqalpaq) гэдэг нь XI зууны сүүл үед Киев болон Переяславын вант улсуудын өмнөд хил дээр [[Рось (гол)|Рось]] голын хөндийн дагуу суурьшсан [[Берендеи|берендеи]], [[Торк (овог)|торк]], Черниговын [[Ковуи|ковуи]], [[Печенег|печенег]] болон бусад хагас нүүдэлчин [[Түрэг|түрэг]] овог аймгуудын бүлэглэлийн ерөнхий нэр юм. Тэдний тухай 1146 онд Киевийн он тооллын бичигт анх дурдсан байдаг.  

XII зууны үед эдгээр овог аймгуудын олонх хэсэг нь хот суурингуудад суурьшин амьдрах болжээ (Орчин үеийн [[Черкас муж|Черкасск]] болон өмнөд [[Киев муж|Киев]] мужууд). Тэдний гол хот нь [[Торческ]] (Орчин үеийн [[Кагарлык]] хотын хажууд) байв. Тэднийг Оросын вангууд өмнөд хилээ [[Куманууд|кумануудаас]] хамгаалахад ашиглаж байсан ба [[Киевийн Русь|Киевийн Оросын]] улс төрийн амьдралд өөрийн гэсэн оролцоотой байлаа. Монголчуудын довтолгооны дараа тэднийг хөрш ард түмэн нь хэсэгчлэн уусгаж байсан бөгөөд [[Өзбег|Узбек хаан]] зэрэг [[Алтан Орд|Алтан ордын]] эрх баригчид (1340-1390 оны хооронд) [[Төв Ази]] руу хэсэгчлэн цөлжээ.  

Тэдний нэр нь &quot;Хар малгайтнууд&quot; юм уу &quot;Хар юүдэнтнүүд&quot; гэсэн утгатай агаад [[Түрэг хэлний бүлэг|түрэг хэлээр]] бол &quot;Каракалпак&quot; гэдэг; энэ нэр нь тэдний үндэсний хувцастай холбоотой байж магадгүй. Хар малгайтнууд одоогийн [[Каракалпакчууд|каракалпакуудтай]] холбоотой эсэх нь тодорхойгүй байна.  

1152 он хүртэлх үйл явдлыг хамарсан XV зууны үеийн Москвагийн он тооллын бичгүүдийн цуглуулгад бүх хар малгайтнуудыг [[Черкес ястан|черкасууд]] гэдэг байсан ба тэд [[Хойд Кавказ|хойд Кавказаас]] ирсэн гэж тайлбарлажээ.  

[[Клим Лаврентьевич Полищук|Клим Полищукын]] (Klym Polishchuk) &quot;Хар малгайтнуудын бурхан&quot; (&quot;God of Chorni Klobuky&quot;) хэмээх богино өгүүллэгийг Украины [[Домог|домогт]] үндэслэсэн. Энэ түүх &quot;Эрин үеийн эрдэнэс: Украины домгууд&quot;-ад (&quot;Treasure of the Ages: Ukrainian Legends&quot;) ордог.

== Мөн үзэх ==

* [[Карапапахууд]]</text>
      <sha1>j3xpoi7pgjdri7gc5swz8rqgi61q15p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709435</id>
      <parentid>709434</parentid>
      <timestamp>2022-08-23T14:12:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.142.174</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3392" xml:space="preserve">'''Хар малгайтнууд''' ({{lang-ru|Чёрные клобуки}}; {{lang-uk|Чорні клобуки}}; [[Түрэг хэлний бүлэг|түрэг]]: Karakalpak, эсвэл Qaraqalpaq) гэдэг нь XI зууны сүүл үед Киев болон Переяславын вант улсуудын өмнөд хил дээр [[Рось (гол)|Рось]] голын хөндийн дагуу суурьшсан [[Берендеи|берендеи]], [[Торк (овог)|торк]], Черниговын [[Ковуи|ковуи]], [[Печенег|печенег]] болон бусад хагас нүүдэлчин [[Түрэг|түрэг]] овог аймгуудын бүлэглэлийн ерөнхий нэр юм. Тэдний тухай 1146 онд Киевийн он тооллын бичигт анх дурдсан байдаг.  

XII зууны үед эдгээр овог аймгуудын олонх хэсэг нь хот суурингуудад суурьшин амьдрах болжээ (Орчин үеийн [[Черкас муж|Черкасск]] болон өмнөд [[Киев муж|Киев]] мужууд). Тэдний гол хот нь [[Торческ]] (Орчин үеийн [[Кагарлык]] хотын хажууд) байв. Тэднийг Оросын вангууд өмнөд хилээ [[Куманууд|кумануудаас]] хамгаалахад ашиглаж байсан ба [[Киевийн Русь|Киевийн Оросын]] улс төрийн амьдралд өөрийн гэсэн оролцоотой байлаа. Монголчуудын довтолгооны дараа тэднийг хөрш ард түмэн нь хэсэгчлэн уусгаж байсан бөгөөд [[Өзбег|Узбек хаан]] зэрэг [[Алтан Орд|Алтан ордын]] эрх баригчид (1340-1390 оны хооронд) [[Төв Ази]] руу хэсэгчлэн цөлжээ.  

Тэдний нэр нь &quot;Хар малгайтнууд&quot; юм уу &quot;Хар юүдэнтнүүд&quot; гэсэн утгатай агаад [[Түрэг хэлний бүлэг|түрэг хэлээр]] бол &quot;Каракалпак&quot; гэдэг; энэ нэр нь тэдний үндэсний хувцастай холбоотой байж магадгүй. Хар малгайтнууд одоогийн [[Каракалпакчууд|каракалпакуудтай]] холбоотой эсэх нь тодорхойгүй байна.  

1152 он хүртэлх үйл явдлыг хамарсан XV зууны үеийн Москвагийн он тооллын бичгүүдийн цуглуулгад бүх хар малгайтнуудыг [[Черкас|черкасууд]] гэдэг байсан ба тэд [[Хойд Кавказ|хойд Кавказаас]] ирсэн гэж тайлбарлажээ.  

[[Клим Лаврентьевич Полищук|Клим Полищукын]] (Klym Polishchuk) &quot;Хар малгайтнуудын бурхан&quot; (&quot;God of Chorni Klobuky&quot;) хэмээх богино өгүүллэгийг Украины [[Домог|домогт]] үндэслэсэн. Энэ түүх &quot;Эрин үеийн эрдэнэс: Украины домгууд&quot;-ад (&quot;Treasure of the Ages: Ukrainian Legends&quot;) ордог.

== Мөн үзэх ==

* [[Карапапахууд]]</text>
      <sha1>2b6psez13wqb86lrg8f4yemvp4mshk8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709436</id>
      <parentid>709435</parentid>
      <timestamp>2022-08-23T14:13:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.142.174</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3401" xml:space="preserve">'''Хар малгайтнууд''' ({{lang-ru|Чёрные клобуки}}; {{lang-uk|Чорні клобуки}}; [[Түрэг хэлний бүлэг|түрэг]]: Karakalpak, эсвэл Qaraqalpaq) гэдэг нь XI зууны сүүл үед Киев болон Переяславын вант улсуудын өмнөд хил дээр [[Рось (гол)|Рось]] голын хөндийн дагуу суурьшсан [[Берендеи|берендеи]], [[Торк (овог)|торк]], Черниговын [[Ковуи|ковуи]], [[Печенег|печенег]] болон бусад хагас нүүдэлчин [[Түрэг|түрэг]] овог аймгуудын бүлэглэлийн ерөнхий нэр юм. Тэдний тухай 1146 онд Киевийн он тооллын бичигт анх дурдсан байдаг.  

XII зууны үед эдгээр овог аймгуудын олонх хэсэг нь хот суурингуудад суурьшин амьдрах болжээ (Орчин үеийн [[Черкас муж|Черкасск]] болон өмнөд [[Киев муж|Киев]] мужууд). Тэдний гол хот нь [[Торческ]] (Орчин үеийн [[Кагарлык]] хотын хажууд) байв. Тэднийг Оросын вангууд өмнөд хилээ [[Куманууд|кумануудаас]] хамгаалахад ашиглаж байсан ба [[Киевийн Русь|Киевийн Оросын]] улс төрийн амьдралд өөрийн гэсэн оролцоотой байлаа. Монголчуудын довтолгооны дараа тэднийг хөрш ард түмэн нь хэсэгчлэн уусгаж байсан бөгөөд [[Өзбег|Узбек хаан]] зэрэг [[Алтан Орд|Алтан ордын]] эрх баригчид (1340-1390 оны хооронд) [[Төв Ази]] руу хэсэгчлэн цөлжээ.  

Тэдний нэр нь &quot;Хар малгайтнууд&quot; юм уу &quot;Хар юүдэнтнүүд&quot; гэсэн утгатай агаад [[Түрэг хэлний бүлэг|түрэг хэлээр]] бол &quot;Каракалпак&quot; гэдэг; энэ нэр нь тэдний үндэсний хувцастай холбоотой байж магадгүй. Хар малгайтнууд одоогийн [[Каракалпакчууд|каракалпакуудтай]] холбоотой эсэх нь тодорхойгүй байна.  

1152 он хүртэлх үйл явдлыг хамарсан XV зууны үеийн Москвагийн он тооллын бичгүүдийн цуглуулгад бүх хар малгайтнуудыг [[Черкас (нэр)|черкасууд]] гэдэг байсан ба тэд [[Хойд Кавказ|хойд Кавказаас]] ирсэн гэж тайлбарлажээ.  

[[Клим Лаврентьевич Полищук|Клим Полищукын]] (Klym Polishchuk) &quot;Хар малгайтнуудын бурхан&quot; (&quot;God of Chorni Klobuky&quot;) хэмээх богино өгүүллэгийг Украины [[Домог|домогт]] үндэслэсэн. Энэ түүх &quot;Эрин үеийн эрдэнэс: Украины домгууд&quot;-ад (&quot;Treasure of the Ages: Ukrainian Legends&quot;) ордог.

== Мөн үзэх ==

* [[Карапапахууд]]</text>
      <sha1>8w4h6p8d22ya2dp0t9lj97digbxk0ys</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709482</id>
      <parentid>709436</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T10:24:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3395" xml:space="preserve">'''Хар малгайтнууд''' ({{lang-ru|Чёрные клобуки}}; {{lang-uk|Чорні клобуки}}; [[Түрэг хэлний бүлэг|түрэг]]: Karakalpak, эсвэл Qaraqalpaq) гэдэг нь XI зууны сүүл үед Киев болон Переяславын вант улсуудын өмнөд хил дээр [[Рось (гол)|Рось]] голын хөндийн дагуу суурьшсан [[Берендеи|берендеи]], [[Торк (овог)|торк]], Черниговын [[Ковуи|ковуи]], [[Печенег|печенег]] болон бусад хагас нүүдэлчин [[Түрэг|түрэг]] овог аймгуудын бүлэглэлийн ерөнхий нэр юм. Тэдний тухай 1146 онд Киевийн он тооллын бичигт анх дурдсан байдаг.  

XII зууны үед эдгээр овог аймгуудын олонх хэсэг нь хот суурингуудад суурьшин амьдрах болжээ (Орчин үеийн [[Черкас муж|Черкасск]] болон өмнөд [[Киев муж|Киев]] мужууд). Тэдний гол хот нь [[Торческ]] (Орчин үеийн [[Кагарлык]] хотын хажууд) байв. Тэднийг Оросын вангууд өмнөд хилээ [[Куман|кумануудаас]] хамгаалахад ашиглаж байсан ба [[Киевийн Русь|Киевийн Оросын]] улс төрийн амьдралд өөрийн гэсэн оролцоотой байлаа. Монголчуудын довтолгооны дараа тэднийг хөрш ард түмэн нь хэсэгчлэн уусгаж байсан бөгөөд [[Өзбег|Узбек хаан]] зэрэг [[Алтан Орд|Алтан ордын]] эрх баригчид (1340-1390 оны хооронд) [[Төв Ази]] руу хэсэгчлэн цөлжээ.  

Тэдний нэр нь &quot;Хар малгайтнууд&quot; юм уу &quot;Хар юүдэнтнүүд&quot; гэсэн утгатай агаад [[Түрэг хэлний бүлэг|түрэг хэлээр]] бол &quot;Каракалпак&quot; гэдэг; энэ нэр нь тэдний үндэсний хувцастай холбоотой байж магадгүй. Хар малгайтнууд одоогийн [[Каракалпакчууд|каракалпакуудтай]] холбоотой эсэх нь тодорхойгүй байна.  

1152 он хүртэлх үйл явдлыг хамарсан XV зууны үеийн Москвагийн он тооллын бичгүүдийн цуглуулгад бүх хар малгайтнуудыг [[Черкас (нэр)|черкасууд]] гэдэг байсан ба тэд [[Хойд Кавказ|хойд Кавказаас]] ирсэн гэж тайлбарлажээ.  

[[Клим Лаврентьевич Полищук|Клим Полищукын]] (Klym Polishchuk) &quot;Хар малгайтнуудын бурхан&quot; (&quot;God of Chorni Klobuky&quot;) хэмээх богино өгүүллэгийг Украины [[Домог|домогт]] үндэслэсэн. Энэ түүх &quot;Эрин үеийн эрдэнэс: Украины домгууд&quot;-ад (&quot;Treasure of the Ages: Ukrainian Legends&quot;) ордог.

== Мөн үзэх ==

* [[Карапапахууд]]</text>
      <sha1>36mj5huujeq2bq3rhml1n6as7s0c2p8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бродникууд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>115886</id>
    <revision>
      <id>709483</id>
      <parentid>709163</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T10:25:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Угсаатны хамаарал */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7709" xml:space="preserve">'''Бродникууд''' ({{lang-ru|Бродники}}; {{lang-uk|Бродники}}) бол маргаантай гарал үүсэл бүхий овог аймаг байв.

== Нэрийн гарал ==
Зарим үзэл бодлоор бол гадаадын он тооллын бичгүүдэд ашиглагддаг энэ нэр нь славян хэлний &quot;гарам (усан гарам) хариуцсан хүн&quot; гэсэн үг аж ([[Славян хэлний бүлэг|славян]]: ''brodŭ''). Нэрийн магадлалтай шалтгаан нь бродникуудын нутаг дэвсгэр Карпатын уулын даваа ба Дунай мөрний адаг хооронд холбоос болж, ингэснээрээ [[Женова|Генуягийн]] колониудад хүрэх боломжийг бататгаж, эдийн засгийн томоохон ач холбогдолтой байсан явдал юм. Өөр бусад үзэл бодлоор тэдний нэр нь славян хэлний &quot;бродить&quot; (&quot;тэнүүчлэх&quot;) гэдэг үгтэй холбоотой бөгөөд энэхүү нэр нь энэ хүн амын амьдралын [[Нүүдэлчин|нүүдэлчин]] хэв маягтай холбоотой байж магадгүй. Бас энэ нэр нь Прут голоос юм уу түүний Брутус хэмээх хуучин нэрээс гаралтай гэж таамаглаж байна.

== Газар нутаг ==
Бродникийн газар нутаг нь одоогийн [[Молдав|Бүгд Найрамдах Молдав Улсын]] баруун өмнөд хэсэг, одоогийн [[Румын|Румын Улсын]] [[Вранча тойрог|Вранча]], [[Галац тойрог|Галац]] тойргуудын өмнөд хэсэг, [[Украин|Украин Улс]] дахь [[Буджак|Буджакын]] бүс нутгийн өмнөд хэсэг, магадгүй [[Днестр мөрөн|Днестр]] болон [[Днепр]] мөрний хоорондох эргийн шугамаас бүрдэж байжээ.

== Угсаатны хамаарал ==
Тэднийг илүү сайн танигдсан хөрш зэргэлдээх хүн амтай нь холбох оролдлого хийсэн, өөр өөр зохиолчид тэднийг славянууд юм уу [[Иран угсаатан|иранчууд]], эсвэл холимог угсаатны бүлэгт (роман-славян, [[Түрэг|түрэг]]-славян) ангилсан байдаг.

Зарим зохиогчид тэднийг Византийн шастирч [[Никита Хониат|Никита Хониатын]] &quot;тавроскифүүд&quot;-ийн салбар хэмээн дурдсан &quot;бординичууд&quot; гэж тодорхойлсон байдаг бөгөөд энэ нь [[Русь (ард түмэн)|орос хүмүүсийг]] [[Куман|куманууд]]/[[Куман|половууд]] болон [[Валахууд|валахуудаас]] ялгахын тулд хэрэглэж байсан нэр томъёо бололтой.

== Баримт нотолгоо ==
1216 онд тэд [[Владимир-Суздалийн Вант Улс|Суздалийн]] [[Князь|ванд]] алба хааж байжээ.

1222 онд Унгарын хаан [[II Андраш]] [[Цара-Бырсей|Бурценландын]] бүс нутгийг [[Тевтоны орден|Тевтоны рыцариудад]] өгч, Бродникийн газраар хил тогтоожээ. Мөн онд пап [[III Онори|III Гонорийн]] &quot;[[Булла|Папын булла]]&quot;-аар уг дүрмийг батлав: хэдий тийм боловч [[Ариун Сэнтий|Ватиканы]] баталсан хуулбар дээр &quot;Brodnicorum&quot;-ыг (&quot;Бродник&quot;) &quot;Blacorum&quot; (&quot;Блак&quot;) (өөрөөр хэлбэл латинаар &quot;Валахууд&quot;) гэж сольсон байна. Зарим түүхчид энэ нь эдгээр нэр томъёо ижил утгатай болохыг харуулж байна гэж үзэж байхад бусад нь үүнийг зүгээр л алдаа гэж мэдэгддэг. Сүүлийнх нь [[Унгарын Хаант Улс|Унгарын]] хэд хэдэн баримт бичигт энэ хоёр нэр томъёог хамтад нь ашигласан, хэрэв эдгээр нь нэг хүн амд хамаарах бол маш ер бусын юм гэдэг зүйл дээр мэдэгдлээ үндэслэж байна.

1238 онд Унгарын хаан [[IV Бела]] өөрийгөө &quot;...Рутен, Куман, Бродникийн...&quot; (&quot;...Ruthenorum, Cumanorum, Brodnicorum...&quot;) хаан хэмээн танилцуулжээ.

[Новгородын анхны он тооллын бичиг|Новгородын анхны он тооллын бичигт]] 1223 онд бродникууд [[Калка голын тулалдаан|Калка голын тулалдаанд]] [[Монголчууд|монголчуудын]] (&quot;татарууд&quot;) талд оролцсон гэж бичжээ.

Бродникуудын тухай ярихдаа он тооллын бичигт [[Хөгшин Мстислав Романович|Мстислав Романович]] [[Князь|ванг]] хууран мэхэлж, түүнийг &quot;татарууд&quot;-ад хүлээлгэж өгсөн [[воевод]] Плоскыняг (Румынийн түүх бичлэгт энэ воеводын нэрийг заримдаа Плоскенеа (Ploscânea) гэж буулгадаг) дурдсан байдаг. Зарим судлаач Плоскыня бол Бродникийн захирагч байсан гэж дүгнэдэг. Зарим судлаачийн үзэж байгаагаар он тооллын бичигт буй мэдээг &quot;Тэнд бродникууд татаруудтай хамт байсан бөгөөд тэдний воевод Плоскыня [...]&quot; гэж тайлбарлах ёстой ажээ. Хэдий тийм боловч бусад нь эх сурвалжийн мэдээг &quot;Тэнд бродникууд татаруудтай хамт байсан ба воевод Плоскыня, [...]&quot; гэж орчуулах ёстой хэмээн санал нийлэхгүй байна. Энэ үеэс хойш тэд [[Оросын түүх|Оросын]] эх сурвалжуудаас алга болсон байдаг.

1227 оны 8-р сард пап [[IX Григорий]] [[Эстергом|Эстергомын]] бишопт захидал бичиж &quot;тэдэнтэй хиллэдэг [[Куманууд|Куман]] болон Бордини&quot;-г (&quot;in Cumania et Bordinia terra illis vicina&quot;) Христийн шашинд оруулах заавар өгөв.

Унгарын хаан [[IV Бела]] 1250 оны 11-р сарын 11-нд пап [[IV Иннокент|IV Иннокентийд]] явуулсан захидалдаа татарууд өөрийнх нь хаант улстай хөрш зэргэлдээ орших улс орнуудад алба гувчуур ногдуулсан тухай өгүүлсэн байдаг: &quot;Орос, [[Куманууд|Куман]], Бродник, Болгар зэрэг Дорно зүгт манай хаант улстай хиллэдэг&quot; (&quot;que ex parte Orientis cum regno nostro conterminantur, sicut Ruscia, Cumania, Brodnici, Bulgaria&quot;).</text>
      <sha1>52yvyws07fyn2vj5adqxha0sml5x5g9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709484</id>
      <parentid>709483</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T10:26:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Баримт нотолгоо */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7675" xml:space="preserve">'''Бродникууд''' ({{lang-ru|Бродники}}; {{lang-uk|Бродники}}) бол маргаантай гарал үүсэл бүхий овог аймаг байв.

== Нэрийн гарал ==
Зарим үзэл бодлоор бол гадаадын он тооллын бичгүүдэд ашиглагддаг энэ нэр нь славян хэлний &quot;гарам (усан гарам) хариуцсан хүн&quot; гэсэн үг аж ([[Славян хэлний бүлэг|славян]]: ''brodŭ''). Нэрийн магадлалтай шалтгаан нь бродникуудын нутаг дэвсгэр Карпатын уулын даваа ба Дунай мөрний адаг хооронд холбоос болж, ингэснээрээ [[Женова|Генуягийн]] колониудад хүрэх боломжийг бататгаж, эдийн засгийн томоохон ач холбогдолтой байсан явдал юм. Өөр бусад үзэл бодлоор тэдний нэр нь славян хэлний &quot;бродить&quot; (&quot;тэнүүчлэх&quot;) гэдэг үгтэй холбоотой бөгөөд энэхүү нэр нь энэ хүн амын амьдралын [[Нүүдэлчин|нүүдэлчин]] хэв маягтай холбоотой байж магадгүй. Бас энэ нэр нь Прут голоос юм уу түүний Брутус хэмээх хуучин нэрээс гаралтай гэж таамаглаж байна.

== Газар нутаг ==
Бродникийн газар нутаг нь одоогийн [[Молдав|Бүгд Найрамдах Молдав Улсын]] баруун өмнөд хэсэг, одоогийн [[Румын|Румын Улсын]] [[Вранча тойрог|Вранча]], [[Галац тойрог|Галац]] тойргуудын өмнөд хэсэг, [[Украин|Украин Улс]] дахь [[Буджак|Буджакын]] бүс нутгийн өмнөд хэсэг, магадгүй [[Днестр мөрөн|Днестр]] болон [[Днепр]] мөрний хоорондох эргийн шугамаас бүрдэж байжээ.

== Угсаатны хамаарал ==
Тэднийг илүү сайн танигдсан хөрш зэргэлдээх хүн амтай нь холбох оролдлого хийсэн, өөр өөр зохиолчид тэднийг славянууд юм уу [[Иран угсаатан|иранчууд]], эсвэл холимог угсаатны бүлэгт (роман-славян, [[Түрэг|түрэг]]-славян) ангилсан байдаг.

Зарим зохиогчид тэднийг Византийн шастирч [[Никита Хониат|Никита Хониатын]] &quot;тавроскифүүд&quot;-ийн салбар хэмээн дурдсан &quot;бординичууд&quot; гэж тодорхойлсон байдаг бөгөөд энэ нь [[Русь (ард түмэн)|орос хүмүүсийг]] [[Куман|куманууд]]/[[Куман|половууд]] болон [[Валахууд|валахуудаас]] ялгахын тулд хэрэглэж байсан нэр томъёо бололтой.

== Баримт нотолгоо ==
1216 онд тэд [[Владимир-Суздалийн Вант Улс|Суздалийн]] [[Князь|ванд]] алба хааж байжээ.

1222 онд Унгарын хаан [[II Андраш]] [[Цара-Бырсей|Бурценландын]] бүс нутгийг [[Тевтоны орден|Тевтоны рыцариудад]] өгч, Бродникийн газраар хил тогтоожээ. Мөн онд пап [[III Онори|III Гонорийн]] &quot;[[Булла|Папын булла]]&quot;-аар уг дүрмийг батлав: хэдий тийм боловч [[Ариун Сэнтий|Ватиканы]] баталсан хуулбар дээр &quot;Brodnicorum&quot;-ыг (&quot;Бродник&quot;) &quot;Blacorum&quot; (&quot;Блак&quot;) (өөрөөр хэлбэл латинаар &quot;Валахууд&quot;) гэж сольсон байна. Зарим түүхчид энэ нь эдгээр нэр томъёо ижил утгатай болохыг харуулж байна гэж үзэж байхад бусад нь үүнийг зүгээр л алдаа гэж мэдэгддэг. Сүүлийнх нь [[Унгарын Хаант Улс|Унгарын]] хэд хэдэн баримт бичигт энэ хоёр нэр томъёог хамтад нь ашигласан, хэрэв эдгээр нь нэг хүн амд хамаарах бол маш ер бусын юм гэдэг зүйл дээр мэдэгдлээ үндэслэж байна.

1238 онд Унгарын хаан [[IV Бела]] өөрийгөө &quot;...Рутен, Куман, Бродникийн...&quot; (&quot;...Ruthenorum, Cumanorum, Brodnicorum...&quot;) хаан хэмээн танилцуулжээ.

[Новгородын анхны он тооллын бичиг|Новгородын анхны он тооллын бичигт]] 1223 онд бродникууд [[Калка голын тулалдаан|Калка голын тулалдаанд]] [[Монголчууд|монголчуудын]] (&quot;татарууд&quot;) талд оролцсон гэж бичжээ.

Бродникуудын тухай ярихдаа он тооллын бичигт [[Хөгшин Мстислав Романович|Мстислав Романович]] [[Князь|ванг]] хууран мэхэлж, түүнийг &quot;татарууд&quot;-ад хүлээлгэж өгсөн [[воевод]] Плоскыняг (Румынийн түүх бичлэгт энэ воеводын нэрийг заримдаа Плоскенеа (Ploscânea) гэж буулгадаг) дурдсан байдаг. Зарим судлаач Плоскыня бол Бродникийн захирагч байсан гэж дүгнэдэг. Зарим судлаачийн үзэж байгаагаар он тооллын бичигт буй мэдээг &quot;Тэнд бродникууд татаруудтай хамт байсан бөгөөд тэдний воевод Плоскыня [...]&quot; гэж тайлбарлах ёстой ажээ. Хэдий тийм боловч бусад нь эх сурвалжийн мэдээг &quot;Тэнд бродникууд татаруудтай хамт байсан ба воевод Плоскыня, [...]&quot; гэж орчуулах ёстой хэмээн санал нийлэхгүй байна. Энэ үеэс хойш тэд [[Оросын түүх|Оросын]] эх сурвалжуудаас алга болсон байдаг.

1227 оны 8-р сард пап [[IX Григорий]] [[Эстергом|Эстергомын]] бишопт захидал бичиж &quot;тэдэнтэй хиллэдэг [[Куман]] болон Бордини&quot;-г (&quot;in Cumania et Bordinia terra illis vicina&quot;) Христийн шашинд оруулах заавар өгөв.

Унгарын хаан [[IV Бела]] 1250 оны 11-р сарын 11-нд пап [[IV Иннокент|IV Иннокентийд]] явуулсан захидалдаа татарууд өөрийнх нь хаант улстай хөрш зэргэлдээ орших улс орнуудад алба гувчуур ногдуулсан тухай өгүүлсэн байдаг: &quot;Орос, [[Куман]], Бродник, Болгар зэрэг Дорно зүгт манай хаант улстай хиллэдэг&quot; (&quot;que ex parte Orientis cum regno nostro conterminantur, sicut Ruscia, Cumania, Brodnici, Bulgaria&quot;).</text>
      <sha1>n9goumhupwj5wmx0jb4rnxu3shx6er0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Юзеф Пилсудски</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116483</id>
    <revision>
      <id>709444</id>
      <parentid>674041</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T01:07:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11344" xml:space="preserve">'''Ю́зеф /Иузеф/ Кле́менс Пилсу́дски''' (польш. Józef Klemens Piłsudski, 1867 оны 12 дугаар сарын 5-нд өнөөгийн [[Литва|Литв]] Улсад төрсөн- 1935 оны 5 дугаар сарын 12-нд [[Варшав]]&lt;nowiki/&gt;т нас барсан) -польшийн цэргийн болон улс төрийн зүтгэлтэн. Сэргэн боссон польшийн анхны тэргүүн, польшийн Армийг үндэслэгч, Польш Улсын Маршал.

Ю.Пилсудски улс төрийн үйл ажиллагаагаа социалист үзэл бодлоос эхлүүлж Польшийн Социалист намын удирдагчдын нэг болсон.  Тэрээр [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]]&lt;nowiki/&gt;ы үеэр Польшийн легионуудыг байгуулсан байна. Дэлхийн нэгдүгээр дайн эхэлснээс хойш Ю.Пилсудски Польшийн улс төрд чухал нөлөө үзүүлж, Европын улс төрийн тавцанд хамгийн чухал хүмүүсийн нэг болжээ. 
[[Файл:Jozef Pilsudski1.jpg|thumb|Юзеф Пилсудски]]
1918 онд тэрээр 123 жилийн турш Орос, Герман, Австро-Унгарын эзэнт гүрнүүдэд хуваагдсан хоёр дахь Польш-литвийн /хоёрдахь Жечь Посолита/ хамтын нөхөрлөлийг байгуулахад чухал үүрэг гүйцэтгэж, Польш улсын тэргүүн болжээ. 1922 он хүртэл Пилсудски төрийн тэргүүн хэвээр байв. Энэ үед 6 дайн болж түүний нэг Варшавын ойролцоох Зөвлөлт-Польшийн хоорондох дайнд Улаан Арми ялагдаж улмаар энхийн гэрээнд гарын үсэг зурсан байна.

1923 онд Польшийн засгийн газарт Пилсудски-г эсэргүүцэгчид давамгайлж байх үед тэрээр хэдэн жилийн турш идэвхтэй улс төрөөс татгалзсан боловч 1926 оны 5 дугаар сарын төрийн эргэлтийн дараа нас барах хүртлээ тэрээр төрийн тэргүүн байсан. 

Залуу байхад нь түүнийг Виктор (Польш: -Wiktor), Миечзлав (Польш:- Mieczysław), Зюк (Польш:- Ziuk -гэх мэт нууц нэрээр нэрлэдэг байсан. Легионуудад алба хааж байсан хүмүүс дунд Комендант (Польш:-Komendant ), Өвөө (Польш:  Dziadek) зэрэг хочтой байжээ. ), Маршал (Польш: Marszałek).

1917 онд Пилсудски-г улс төрчийн хувьд польшийн иргэд шүтэж эхэлсэн бөгөөд түүнийг нас барсны дараа улам их шүтэн дээдлэх болсон. 1945-1989 онуудад буюу коммунизмын үед Пилсудски-н тухай сэдвийг бүрэн хориглосон байв. Гэсэн хэдий ч 1988 онд Пилсудскийн  “Тусгаар тогтнолын 70 жил. Юзеф Клеменс Пилсудски&quot; бичвэртэй түүний хөрөгтэй мөнгөн зоос гарч байжээ. Өнөөдөр түүний хаанчлалын үеийн зарим талыг маргаантай гэж үзэж байгаа ч Пилсудски-н дурсгалыг Польшид гүнээ хүндэтгэдэг байна.

== Намтраас ==
Эцэг нь Юзеф Винченты Пилсудски ( Józef Wincenty 1833–1902), 1863 оны бослогын үеэр Ардын засагт комиссар байсан, эх нь Биллевичүвын Мария (Maria Billewiczów 1842–1884) нэрт шляхтын гаралтай байсан.   

1887 оны 3 дугаар сарын 22 -нд түүнийг Оросын эзэн хаан [[III Александр]]&lt;nowiki/&gt;ыг хөнөөх хуйвалдаанд оролцсон хэргээр баривчилжээ. 5 дугаар сарын сүүлээр 60 ялтантай намын нэг хэсэг болох Юзеф Пилсудски-г дагалдан явуулав. Шилжилт хэдэн сар үргэлжилсэн бөгөөд 1887 оны 10 дугаар сарын эхээр Пилсудски Эрхүү хотод ирэв. Пилсудски-н цөллөгийн газар бол Эрхүүгээс умард зүгт 650 км -т орших Киренск байв. Гол мөрөн хөлдөх хүртэл Пилсудски Эрхүүгийн дамжин өнгөрүүлэх шоронд байсан. Пилсудски Эрхүүгийн шоронд байхдаа суурин газар руу шилжихийг хүлээж байх үед тэнд бослого гарсан байна. Пилсудски-н нэг камерын Цейтлин гэгч цагдаагийн даргатай мэндчилээгүйгээс бүх зүйл эхэлсэн юм. 

1887 оны 12 дугаар сарын 8 -нд болсон бослогод оролцсоныхоо төлөө Ю.Пилсудски нэмэлт зургаан сар шоронд хоригдож, эхэндээ түүнд гурван сарын хорих ял оноосон боловч дараа нь прокурорын эсэргүүцлээр уг хугацааг шинэчлэн тогтоожээ. 1887 оны 12 дугаар сарын сүүлээр Пилсудски тэнд &quot;1863 оны&quot; бослогод оролцож, цөллөгт байсан польшуудтай уулзаж байжээ. 1890 оны 8 дугаар сарын эхээр түүнийг '''Эрхүү мужийн Тунка''' хэмээх жижиг тосгонд цаашид цөллөгөө үргэлжлүүлэхээр нутаг заажээ.

1892 оны 5 дугаар сарын 24-нд түүний цөллөгийн  хугацаа дуусч тэрээр [[Эрхүү]]&lt;nowiki/&gt;гээс явж сарын дараа буюу 6 дугаар сарын 30-нд [[Вильнюс|Вильно]] хотод ирж улмаар дахин бий болсон Польшийн Социалист намд элссэн байна. 

1894 оны 12 дугаар сард Пилсудски анх удаа [[Швейцар]]&lt;nowiki/&gt;т очиж, Олон улсын Социалитстуудын анхны их хуралд Польшийн социалист намыг төлөөлж оролцов. Англид Пилсудски дараа нь (1926-1939) Польшийн ерөнхийлөгч болсон Игнаси Москицкитай уулзаж байжээ. 1896 оны 5 дугаар сараас хойш тэрээр [[Лондон]]&lt;nowiki/&gt;д үлдэж, Ажилчдын Төв Хорооны төлөөлөгчөөр 2 -р Интернационалийн 4 -р их хуралд (7 -р сарын 27 - 8 -р сарын 1) Виктор Костсес нэрээр оролцов. 

Орос руу буцаж ирэхдээ тэрээр намын хэвлэлийн ажилд анхаарлаа төвлөрүүлсэн тул өнөөгийн Вилно хотын захад байрладаг хэвлэх үйлдвэр 1895 оны 6 -р сард &quot;Роботник&quot; сонин дахин хэвлэгдэж эхлэв.

1918 оны 11 дүгээр сарын 11 -нд Пилсудски Варшавт ялалт байгуулсны дараа Реженси Зөвлөл түүнийг түр төрийн тэргүүнээр томилов. Варшавт буцаж ирснээс нэг хоногийн дараа Пилсудски дайчин нөхөдтэйгээ уулзаж, социалист маягаар &quot;нөхөр&quot; гэж ханддаг байсан бөгөөд хувьсгалт үзлийг нь дэмжихийг хүссэн боловч тэрээр татгалзаж, &quot;Нөхдүүд ээ, би Социализмын улаан трамвайг &quot;Тусгаар тогтнол&quot; зогсоол хүртэл жолоодож байсан ч би энэ зогсоол дээр буусан. Хэрэв та амжилтанд хүрвэл эцсийн зогсоол руу явж болно, гэхдээ одоо &quot;Та&quot; гэж нэг нэгэндээ хандаж байя гэжээ.

Хил хязгаар тодорхойгүй байсан Польш улс байгуулагдсан тул Пилсудски Польшийг татсан олон тооны цэргийн зөрчилдөөнтэй тулгарсан юм. Эхний ийм зөрчилдөөн нь өөрийгөө Баруун Украйн Бүгд Найрамдах Улс хэмээн зарласантай зөрчилдөөн байв.

1. Польш -украины дайн. /1918-1919/

2. Зөвлөлт-польшийн дайн /1919-1920/

3. Варшавын тулаан


1922 оны 12 дугаар сарын 14 -нд Пилсудски 1922 оны 12 дугаар сарын 9 -нд сонгогдсон Польшийн анхны Ерөнхийлөгч [[Габриэль Нарутович]]&lt;nowiki/&gt;т эрх мэдлээ шилжүүлэв. Долоо хоногийн дараа, 1922 оны 12 дугаар сарын 16-нд Г.Нарутовичийг зураач Элигиуш Невядомски алжээ, Пилсудскийг алах зорилготой байсан боловч үндэсний ардчилсан суртал ухуулгын нөлөөгөөр зорилгоо өөрчилсөн гэдэг. 

1926 оны 5 дугаар сарын 31 -нд Пилсудски Польшийн Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон боловч өөрөө огцорчээ. Хоёр дахь санал хураалтаар Пилсудскийн зөвлөмжийн дагуу Игнаси Москицки ерөнхийлөгчөөр сонгогдов. Шинэ засгийн газар байгуулагдсанаар Пилсудскийн хийсэн төрийн эргэлтийг хуульчилсан юм.

1934 оноос эхлэн Пилсудскийн биеийн байдал муудаж, байнга ханиад хүрч, халуурч, эрүүл мэнд нь муудаж эхлэв. Пилсудски өөрөө өвчтэй гэдгээ харуулахгүй байхыг хичээдэг байв. 1934 оны сүүл - 1935 оны эхээр өвчний хурцадмал байдал үүссэн тул 1934 оны 11 дүгээр сарын 11 -нд Тусгаар тогтнолын өдрийг тохиолдуулан цэргийн жагсаалд оролцож байхдаа тэрээр ухаан алдах дөхсөн байна.

1935 оны 5 дугаар сарын 12-нд Ю.Пилсудски элэгний хавдраар 20.45 минутанд Варшав хотод нас барсан байна.</text>
      <sha1>86evah3lztzx2ethuv2rxpglzsgcteg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Австралийн Үндэсний Их Сургууль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>122091</id>
    <revision>
      <id>709443</id>
      <parentid>700279</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T00:42:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4040" xml:space="preserve">[[Файл:Australian National University at lunch time, April 2006.jpg|thumb|Австралийн Үндэсний их сургууль үдийн цайны үеэр.  ]]
'''Австралийн Үндэсний Их сургууль''' (англи. The Australian National University, ANU) нь нийслэл [[Канберра]] хотод байрладаг улсын их сургууль юм. 1946 оны 8-р сарын 1-нд үүсгэн байгуулагдаад судалгааны чиглэлээр үйл ажиллагаагаа явуулж байжээ.  1960 онд Канберрагийн их сургуулийн коллежтэй нэгдсэн байна.

Австралийн Үндэсний Их сургууль (AҮИС) нь Австралийн нэр хүндтэй тэргүүлэгч их сургуулиудын нэг бөгөөд Австралийн тэргүүлэгч төрийн найман их сургуулийн нэгдэл болох &quot;8-ийн бүлэг&quot;-ийн (англи. Group of Eight, Go8) нэг юм. 2017 оны байдлаар тус сургуульд 25 мянга гаруй оюутан суралцаж байсан. 

Нөлөө бүхий АНУ-ын «U.S. News &amp; World Report» хэвлэлийн мэдээлж буйгаар 2018 оны хичээлийн жилд тус их сургууль дэлхийн чансааны 59-р байр, Австралийн их сургуулиудын дунд 4-р байранд орж байжээ. 

Тус их сургууль нь урлаг, нийгмийн шинжлэх ухааны хөтөлбөрүүдээрээ алдартай бөгөөд улс төр, олон улсын харилцаа, нийгмийн бодлого, газарзүй зэрэг хэд хэдэн чиглэлээр дэлхийн шилдэгүүдийн нэг гэж үздэг юм.
[[Файл:ANU Press logo.png|thumb|АҮИС-ийн хэвлэлийн компаний Лого]]
АҮИС-ийн багш, төгсөгчдийн дунд 6 Нобелийн шагналтан, Родсын (The Rhodes Scholarship) тэтгэлэгт 49 эрдэмтэн байдаг байна.

== Түүх ==
Австралийн Үндэсний Их сургуулийг Ерөнхий сайд Бен Чифли болон Дайны дараах сэргээн босголтын сайд Жон Дидман нарын Холбооны парламентад өргөн мэдүүлсэн хууль тогтоомжоор байгуулжээ. Энэ хуулийг 1946 оны наймдугаар сарын 1-нд сөрөг хүчний удирдагч Роберт Мензисийн дэмжлэгтэйгээр баталжээ. Австралийн Үндэсний их сургууль нь Холбооны хуулийн дагуу байгуулагдсан Австрали дахь цорын ганц их сургууль юм. 

== Бүтэц ==
Австралийн Үндэсний Их сургуульд 7 коллеж, Ахисан түвшний судалгааны хүрээлэн багтдаг. Коллеж нь бакалавр, магистр бэлтгэх, судалгааны үйл ажиллагаа явуулдаг. Ахисан түвшний судалгааны хүрээлэн нь зөвхөн судалгаа, магистрын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг бөгөөд 9 судалгааны сургууль, судалгааны төвөөс бүрддэг.

''Коллежууд:''

* Урлаг нийгмийн ухааны Коллеж
* Ази Номхон далайн бүсийн Коллеж
* Бизнес, эдийн засгийн Коллеж
* Инженерийн болон компьютерын ухааны Коллеж
* Эрх зүйн Коллеж
* Анагаах ухаан, биологи болон хүрээлэн буй орчны Коллеж
* Физик, математикийн ухааны Коллеж</text>
      <sha1>fiirtv0re1t28uoc3tg7mvxsjvik0xw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зэв ноён</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123117</id>
    <revision>
      <id>709485</id>
      <parentid>709072</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T10:27:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Үхэл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15491" xml:space="preserve">'''Зэв ноён''' (нас барсан он: ойролцоогоор 1224 он) бол [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хамгийн алдартай [[Ноён|ноёдын]] (жанждын) нэг байв. Тэрээр Чингис хааны үед Таргудай Хирилтугийн удирдлага доорх [[Тайчууд]] аймгийн нэг хэсэг болох [[Бэсүд]] овогт харьяалагддаг байсан. Хэдийгээр Зэв анх дайсны цэрэг байсан ч түүнийг Чингис хаан өөртөө элсүүлсэн ба улмаар Чингис хааны хамгийн агуу жанждын нэг болжээ. Зэв Чингис хааны эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийг тэлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Чингис хааны төлөө жанжны хувиар томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн хэдий ч түүний амьдралын тухай эх сурвалж юм уу намтар харьцангуй цөөхөн байдаг. Зэвийг уламжлалт бус, зоримог маневруудынх нь улмаас &quot;түүхэн дэх хамгийн агуу морин цэргийн жанжин&quot; гэж тодорхойлжээ.

== Нэрийн гарал үүсэл ==
1201 онд [[Хүйтэнийн тулалдаан|Хүйтэнийн тулалдааны]] үеэр Зэв Чингис хааны байлдааны морины аман хүзүүг харвасан байна (морь үхсэн үү?, эсвэл шархадсан уу? гэдэг нь тодорхойгүй). Хожим Зэв Чингис хаанд ирж дагаар орсон. Чингис хаан мориных нь аман хүзүүг хэн харвасан талаар асуухад Зэв үйлдсэн хэргээ хүлээн зөвшөөрөв. Чингис хаан үүнийг нь харгалзан үзэж, түүний амийг өршөөжээ. Ингэхдээ түүний '''Зургаадай''' хэмээх төрөлх нэрийг '''Зэв''' болгон өөрчилсөн байна. Зэв гэдэг нь [[Монгол хэл|монгол хэлээр]] &quot;сум&quot;, &quot;зэвсэг&quot; гэсэн утгатай.

Харин [[Ил Хаант Улс|Ил хаадын улсын]] захиргааны түшмэл, түүхч [[Рашид ад-Дин|Рашид ад-Динийн]] өөр нэгэн тэмдэглэлд энэ үйл явдал огт өөр байдлаар өрнөсөн байна. Үйл явдлын энэ хувилбарт Зэв зугтаж чадсан бөгөөд хожим Чингис хааны хүмүүс араас нь хөөжээ. Зэв Чингисийн морийг хөнөөж амжсан ба аргагүйн эрхэнд бууж өгч, амийг нь өршөөхийг гуйв. Амийг нь өршөөхөд Зэв шинэ эзэндээ сумаар харваж алсан нэг морины хариуд олон морь өгнө гэж амлажээ.

== Чингис хааны доорх жанжин ==
Зэв хожмын байлдан дагуулалтын он жилүүдэд Чингис хааны хамгийн үнэнч, шилдэг жанждын нэг болж, богино хугацааны дотор Чингис хааны тэргүүлэх жанждын нэг болсон ба 1211 онд Алтан улсын эсрэг дайтахад армийн чухал зүүн жигүүрийг удирдаж байв. Жанжны авьяас чадвар нь түүнийг [[Мухулай]], [[Сүбээдэй]] баатар нарын зэрэгт хүргэсэн. Сүн улсын элч Чжао Хун Зэвийг гуравдугаар шатны захирагчтай ижил төвшний эрх мэдэлтэй бөгөөд Чингис хааны арми дахь элит цэргүүдийг удирдан зохион байгуулж байсан гэж тэмдэглэжээ. Энэ нь тэрээр Чингис хааны доор алба хааж байхдаа цэргийн олон ололт амжилт гаргасантай холбоотой гэж үзэж болно.

=== Цэргийн карьер ===

==== Алтан улсын эсрэг дайн ====
Тэрээр [[Алтан улс|Алтан улсын]] эсрэг хийсэн анхны дайнд (1211-1214) онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэхүү анхны аян дайны үед Зэв Сүбээдэйн хамт зүүн жигүүрийг удирджээ. Түүний анги хэрмийг (Цагаан хэрэм) зүүн талаар нь тойрч, хоёр цайзыг эзлэн авав. Дараа нь тэр У-ша-пу цайз дахь Алтан улсын хоёр дахь армийг устгахын тулд урьд явсан замаараа хэрмийг дахин тойрсон ба Чингисийн гол армитай холбогдож, дараа нь [[Хуан Эр Цуйгийн Тулалдаан|Ехулингийн тулалдаанд]] ялалт байгуулав. Энэхүү бут ниргэсэн ялалтын дараа монголчууд [[Бээжин|Бээжингийн]] тал нутаг руу ордог давааны удирдлагыг гартаа авсан ба нутаг дэвсгэр даяар хяналтаа тэлсээр байлаа. Зэвийг гинжилсэн байрлал бүхий олон тооны цайзыг эзлүүлэхээр илгээсэнд тэрээр хамгаалагчдыг нь өдөөхийн тулд хуурамч ухралт хийх замаар энэ даалгаврыг биелүүлжээ. Чингис хаан алсын хараатай жанжных нь хувьд Зэвд найдаж байсан бололтой: 1211 оны өвөл Зэвийг [[Ляоян|Ляояныг]] эзлүүлэхээр илгээх үед Монголын цэргийн хүч [[Чжунду]] орчмын их тал нутгийг хараахан хамгаалалтдаа авч амжаагүй байв. Тулалдааны гол фронтоос хол хэдэн зуун мил явсны дараа Зэв 100 гаруй милийн зайд хуурамчаар ухарч Ляояны хамгаалагчдыг мэхлэн араасаа нэхүүлсэн бөгөөд монголчуудын их хэмжээний олзыг явсан газар дээрээ үлдээжээ. Хятадын цэргүүд түүнийг тонон дээрэмдэхээр түр зогссон ба энэ үеэр хойд нутгийн өвлийн урт шөнийг ашиглан Зэвийн цэрэг 24 цагийн дотор 100 мил газрыг туулж, эмх замбараагүй байдалд орсон Алтан улсын хүчийг бут ниргэж, Ляоян хотыг эзлэн авав.

1213 онд Чингис хаан Зэвийг хүчтэй хамгаалалт бүхий [[Цзюйюнгуань]] давааг эзлүүлэхээр илгээжээ. Зэв Алтан улсын бэхлэлтүүдээр бүрхэгдсэн уулын давааг олж, хамгаалагчдыг нь задгай талбайд гарахад хүргэв. Тэгээд Зэв, Сүбээдэй нар эсрэг зүгт албаар хийсэн замаар явж, тэдний ирсэн замаар буцсан ба дайсны ар талд гарч, энэхүү шийдвэрлэх ач холбогдолтой армийг бүслэн устгалаа. Манжуурт бослого өдөөн гаргаж, цайзуудын тоог бууруулсны дараа Чингис хаан цэргээ таван хэсэгт хувааж Алтан улсын өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг дайрав. Зэвийг Сүбээдэйн хамт Мухулайн доорх элит хүчний бүрэлдэхүүнд оруулсан ба тэд Алтан улсын олон хот тосгоныг устгах юм уу эзлэн авахын зэрэгцээ далай хүртэлх газар нутгийг амжилттай довтлон дайрчээ.

==== Хүчүлүгийн эсрэг тулаанууд ====
1218 онд Зэвд Монголын олон жилийн дайсан [[Хүчүлүг|Хүчүлүгийг]] бут ниргэж, [[Хар Хидан|Хар Хятан улсыг]] эзлэх даалгавар өгөв. Зөвхөн 20,000 цэрэг өгсөн тул Зэв Хар Хятан улсын доторх эрх баригч буддистууд болон дарлагдсан лалынхны хоорондох шашны бослого тэмцлийг өдөөж, дэмжиж ажилласнаар хүн хүчээ хэмнэж байв. Түүний талын хүчнүүд гайхалтай урам зоригтой хөдөлснөөр тэр Хүчүлүг болон түүний 30,000 цэргийг дарж чаджээ. Дараа нь уулсын дунд удаан хөөцөлдсөний эцэст Хүчүлүгийг барьж алав. Зэв Хар Хятаны [[Хүчүлүг|Хүчүлүгийг]] ялсны дараа Чингис хаан санаа зовж байсан гэдэг. Хэдийгээр Чингис хаан жанжныхаа ялалтад сэтгэл хангалуун байсан ч тэрээр Зэв илүү их санаа зорилгод тэмүүлж, миний эсрэг бослого гаргах болуузай хэмээн эргэлзэж байв. Энэ тухай мэдээ Зэвд хүрмэгц тэр даруй Чингис хааны байгаа газарт буцаж ирсэн ба үнэнч байдлын тэмдэг болгон 100 цагаан морь өргөж эргэлзээг нь тайлжээ.

==== Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтолгоон ====
1219 онд [[Хорезмын эзэнт улс|Хорезмын эзэнт гүрний]] эсрэг довтлох үеэр, Зэвийг үржил шимтэй [[Ферганы хөндий|Ферганы хөндийг]] сүрдүүлүүлэхээр өвлийн цагаар [[Тэнгэр Уул|Тяньшань]] уулс руу дайсны анхаарлыг сатааруулах зорилго бүхий цэргийн хүчний хамт илгээв. Зэв таван фут гаруй цастай өндөр уулын давааг давж чадсан бөгөөд тэрээр шах [[II Мухаммед (Хорезм)|II Мухаммедийн]] элит 50,000 хүнтэй морин цэргийн нөөц хүчийг өөртөө татжээ. Зэв энэхүү элит хүчний эсрэг нэг бол ялалт байгуулах, нэг бол ядаж ялагдал хүлээхээс зайлсхийх байдлаар ажиллаж байсан ба алс холын мужуудыг нь шахын мэдлээс таслах тушаалын дагуу Хорасаныг сүрдүүлэхээр цааш өмнө зүгт маневрлав. Тэгээд Хорезмын нийслэл [[Самарканд|Самаркандад]] Чингисийн гол армитай нэгдэхээр буцан явж, Хорезмыг үр дүнтэйгээр хоёр хуваасан байна. Шах Хорасан болон баруун Иранд хүчээ цуглуулахаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Чингис хаан шахыг өөрийнх нь эзэмшдэг эзэнт гүрэн даяар ангуучлуулахаар Зэв, Сүбээдэй нарыг илгээв. Эцсийн дүндээ тэд түүнийг барьж чадаагүй ч тэдний хатуу чанга мөрдөн хөөлт нь шахыг ямар нэгэн шинэ арми цуглуулахад саад болсон ба шах араас нь ойрхон нэхэх Зэв, Сүбээдэй хоёрыг дагуулан Иран руу дүрвэхээс өөр аргагүй болсон байна. Үр дүнд нь Хорезмын хүчнүүд тархан бутарч, аажмаар устгагджээ.

== Үхэл ==
Зэв [[Каспийн тэнгис|Каспийн тэнгисийг]] тойрон домогт довтолгоон хийсэн ба тэрээр [[Сүбээдэй|Сүбээдэйн]] хамт [[Загалмайтны тавдугаар аян дайн|Загалмайтны тавдугаар аян дайнд]] нэгдэх гэж байсан [[Гүржүүд|гүржүүдийг]], мөн [[Кавказ|Кавказын]] тал нутгийн овог аймгуудыг бут ниргэжээ. Дараа нь тэр [[Калка голын тулалдаан|Калка голын тулалдаанд]] [[Киевийн Русь|Киевийн оросууд]] болон [[Куман|кумануудыг]] ялав. Энэ тулаан [[Киевийн Русь|Киевийн Оросыг]] байлдан дагуулахаас өмнө болсон бөгөөд тэрээр ойролцоогоор 1224 онд Киевийн Оросын байлдан дагуулалтаас буцаж ирэх үедээ нас барсан байж болзошгүй. Түүний сураггүй алга болсон болон үхсэнтэй холбоотой нөхцөл байдал нууцлаг юм. Нэгэн судлаач Стивен Поу (Stephen Pow) Зэвийг [[Хортица|Хортица]] арлаас холгүй байдаг булшны ([[Курган (дурсгал)|курган]]) ойролцоо Оросын холбоотон [[Кипчак|кипчакуудын]] хүчинд алагдсан байж магадгүй гэж таамаглаж байна. [[Түрэг хэлний бүлэг|Түрэг хэлээр]] ярьдаг кипчакууд Зэвийг Гемябек гэж нэрлэснээс хойших [[Хэл шинжлэл|хэл зүйн]] алдааны үр дүн нь энэ мэдээллийн цаана байгаа зөрүү байж магадгүй юм. Харин Оросын судлаачид Д.М.Тимохин, В.В.Тишин нар түүний үзэл бодолд эргэлзэж, Стивен Поугийн хувилбар нь бичмэл эх сурвалжуудын үндсэн дээр батлагдаагүй бөгөөд хэл шинжлэлийн ямар ч нотолгоо байхгүй гэж үзэж байна. Хэдийгээр түүний үхлийн эргэн тойрон дахь нөхцөл байдал нууцлаг боловч Зэв [[Хятад]], [[Төв Ази]], [[Киев]] болон [[Рутен|Орос]] дахь [[Европ|Европт]] хийсэн байлдан дагуулалтаараа түүхэнд арилшгүй ул мөр үлдээжээ.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн нохой]]
* [[Хубилай ноён|Хубилай]]
* [[Зэлмэ]]
* [[Сүбээдэй]]</text>
      <sha1>dc82gxpzsfpa5enzykrn78lvrtn0oim</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Догшин жаран</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123372</id>
    <revision>
      <id>709456</id>
      <parentid>708151</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T06:36:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="338" xml:space="preserve">'''Догшин жаран''' ('''Жестокий век''') - Зөвлөлтийн зохиолч [[Исай Калистратович Калашников|Исай Калашниковын]] [[Чингис хаан|Чингис хааны]] тухай өгүүлсэн түүхэн роман. Анх 1978 онд хэвлэгдсэн.</text>
      <sha1>9c04t2a1j35b2cd8x2rsp2rcjwhb2pf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хутагтай сэцэн хунтайж</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123445</id>
    <revision>
      <id>709366</id>
      <parentid>708669</parentid>
      <timestamp>2022-08-23T12:11:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9318" xml:space="preserve">'''Хутагтай сэцэн хунтайж''' (1540-1586) нь [[Ордос|Ордосын]] [[Гүнбилэг жонон|Гүнбилэг мэргэн жононгийн]] 4-р хөвгүүн [[Номтарни гоо тайж|Номтарни гоо тайжийн]] [[Нигун төгс сэцэн хатан|Нигун төгс сэцэн хатнаас]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т. 139&lt;/ref&gt; 1540 оны &quot;цагаан хулгана жил&quot;&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.140&lt;/ref&gt; төржээ. [[Боржигин]] овогтон. Цол нь '''Сэцэн хунтайж'''. 

Тэрбээр авга өвөө [[Түмэд|Түмэдийн]] [[Алтан хан|Алтан хааны]] шадар түшмэл, [[Түмэн засагт хаан|Засагт Түмэн хааны]] ойр шадар ноёдын нэг байв. '''Өнгөрснийг хөөж, ирээдүйг угтаж мэдэх сэцэн''' хэмээн зөн билигийн чадвар нь домог болон алдаршиж, [[Мин улс]], [[Ойрад]], [[Төвөд|Түвэд]] зэрэг улс аймгуудын эсрэг дайтаж ялж байсан ялгуусан жанжин байснаас гадна [[Хубилай сэцэн хаан|Хубилай сэцэн хааны]] үеэс өвлөгдөж ирсэн [[Арван буянт номын цагаан түүх|Дөрвөн төрийн Арван буянт номын цагаан түүх]] гэх хууль цаазын бичгийг шинэчлэн найруулж тархааж, хураасан улсаа цааз ёсоор засаглан засахыг эрхэмлэж байсныг мэдэж болно. 

== Түүхэн тойм ==
Хар нохой жил буюу 1562 онд 23 насандаа Дөрвөн Ойрадад морилон Эрчис мөрнөө Торгуудыг довтолж Хар Буур ноёныг алж, голомтод нь хар тугаа хатгаад, Шилбис Торгууд хоёрын заримыг нь агуулж харьж ирвэй.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; Улаан бар жил буюу 1566 онд 27 насандаа Төвдөд морилон буулган авч ирэв. 

1572 онд сэцэн хунтайжийн [[Буяндара хулачи баатар]], [[Сайндара чинбаатар]] тэргүүтэн ноёд [[Тогмаг|Тогмагийн]] Ахасар султаныг довтлон улс малыг нь талж авчан Чэүгэй нэрт хатныг Чинбаатар өөртөө авч буцан явах замдаа Ахасар султаны арван түмэн цэрэгт ялагдаж, Сэцэн хунтайжийн хөвгүүн [[Өлзий илдэч]] ганц мориор зугтан гарч ирсэн тул харагчин тахиа жил буюу 1573 онд 34 насандаа хоёр дүүгийнхээ өсийг авахаар 700 цэрэг шалган авч өст Хасулугийн Ахасар султаныг дайлан Эшил дабу гэх газарт байлдан дарж Ахасар султан, гурван хөвгүүдийг нь олзлон авч хоёр дүүгийнхээ өсийг авч нутагтаа буцжээ. Энэ тулааны тухай Эрдэнийн товчид ийн өгүүлжээ:
 Сэцэн хунтайж зарлиг болруун: Энэ байрд миний урьд хэн бээр бүү ор. Би өөрөө удирдах хэрэг буй хэмээгээд, Бургучагийн Сайн уул сарвай сайн улаан морин хэмээхийг унаж, зааны арьсаар хийсэн алтат улаа муша хуягаа өмсч, өөрөө удирдаж орон ирэхүйеэ, чанад дайсны цэргийн нүдэнд нь тэргүүлэгч хүний хөмсөг сахлаас нь гал бадран, хоёр этгээд нь хоёр аймаг хар морьтон цэргүүдийн морьдын хөлөөс нь гал шатан ирэхүй үзэгдэн бүхийеэ даруйд хөдөлж өгөн дарагдсанд, их харгуй бостол цавчиж, Чин баатарын хуягийг нь таньж аван Ахасарын хөвгүүн гурван Султаныг амьд барьж, тэднээ үг хэлж амьд тавин илгээгээд тийн хоёр дүүгээ өсийг сайтар өслөн эгээрч харьж ирэн авай.&lt;ref&gt;Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.142&lt;/ref&gt;
Хөх нохой жил буюу 1574 онд Дөрвөн ойрадыг [[Буянбаатар хунтайж|Буянбаатар хунтайжийн]] хамт [[Хойд (овог)|Хойдын]] [[Эсэлбэй сайн хиа|Эсэлбэй сайнхиаг]] найман мянган хойд аймгаар нь олзлон эрхшээлдээ оруулаад, Буянбаатар хунтайж Эсэлбэй сайн хиагийн урхинд орж Гэрчэбагын голд алуулав. 1577 онд Түмэдийн Алтан хаан Хөхнуурын Цавчаалын Тэгчэнчойнхорлин сүмд очиж Төвөдийн Зонхавагийн тэргүүн лам Содномжамцыг залах гурван ээлжийн элч томилоход гутгаар удаад Хутагтай сэцэн хунтайж, Түмэдийн Даян ноён тэргүүтэй 3000 ардаар угтан алт, мөнгө, элдэв эрдэнэ, алт мөнгөн буйлтан тэмээд, эрднээр чимсэн алтан эмээл хазаартай түмэн морьд зэрэг түмэн тоот бэлгийг барьжээ. Тэр жилээ Алтан хан, Содномжамцад Далай лам цол өгөхөд III Далай лам бээр Хутагтай сэцэн хун тайжид &quot;'''Цогцсон зүрхэн сэцэн хунтайж&quot;'''&lt;ref&gt;Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.152&lt;/ref&gt; цол хайрлажээ. 3-р Далай лам түүнийг урьд [[Магада улс|Магада улсын]] эзэн Сүгжан Нинбо хаан&lt;ref&gt;Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.150&lt;/ref&gt; байсан гэж дурджээ. 

1586 онд Хутагтай сэцэн хунтайж 47 насандаа таалал төгсчээ. 1587 онд түүний ууган хөвгүүн Өлзий илдэч дархан баатар залгамжлан, Баатар сэцэн хунтайж цолтойгоор засгийг барьв. 1589 онд шарагчин үхэр жилд Баатар сэцэн хунтайж халивай. Өлзий баатар сэцэн хунтайжийг түүний хөвгүүн Бат залгамжлан сэцэн хунтайж цолыг өвлөн авав. Түүний жич хүү [[Саган сэцэн|Саган тайж]] 1615 онд өвөг эцгийн Сэцэн хунтайж цолыг өвлөн залгасан бөгөөд түүхч, бичгийн нэртэй эрдэмтэн байв. Тэр [[Эрдэнийн товч|'''“Эрднийн товч”''']] түүхийн зохиолыг 1662 онд бичиж дуусгаад тархаасан нь одоо үед монголын түүхийг судлах чухал хэрэглэгдэхүүн болжээ. 

== Гэр бүл ==

* Аав: [[Номтарни гоо тайж|Номтарни хоо тайж]]&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

* Ээж: Нигун төгс сэцэн хатан&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

* Хатан: Торгонзул сэцэн хатан&lt;ref&gt;Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.158&lt;/ref&gt;

* Хөвгүүд: Өлзий илдэч дархан сэцэн баатар (1556-1589)&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.145&lt;/ref&gt;, Шидадай сэцэн цөөхүр&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;, Хүдэдэй бинт дайчин&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;, Буянтай сэцэн зоригт&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;, Бумбудай цогт тайж&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;, Бумбашири сэцэн&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;, Данашири хатан баатар&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 
* Өлзий дархан баатар сэцэн хунтайжийн хөвгүүн Бат баатар сэцэн хунтайж болой, Бат баатар сэцэн хунтайжийн хөвгүүн [[Саган сэцэн|'''Саган сэцэн хунтайж''']]. Саган сэцэн хунтайж бол 17-р зууны эхэн үеийн Монголын төрийн зүтгэлтэн, цэргийн жанжин, түүхч хүн. [[Эрдэнийн товч|Эрдэнийн товчийг]] зохиогч юм.

== Эшлэл ==
[[Ангилал:1540 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1586 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Ордосын хүн]]
[[Ангилал:Монгол ноён]]</text>
      <sha1>i0nhbydetkxn9j2or8hw2afd8al1wbh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хожуу Түрэгийн хаант улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123481</id>
    <revision>
      <id>709441</id>
      <parentid>709227</parentid>
      <timestamp>2022-08-23T21:30:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11542" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = 𐱅𐰇𐰼𐰰:𐰃𐰠&lt;br&gt;&lt;small&gt;Türük el&lt;/small&gt;
|албан_ёсны_нэр                = '''Түрэг улс'''
|богино_нэр                    =
|газрын_зураг                  = Second Turkic Khaghanate territory.jpg
|нийслэл_хот                   = [[Өтүкэн уул|Өтүкэн]]
|хамгийн_том_хот               =
|албан_ёсны_хэл                = [[Түрэг хэл|Түрэг]]
|бүс_нутгийн_хэл               = 
|үндэс_язгуур                  = 
|үндэс_язгуур_он               = 
|засаглалын_хэлбэр             =
|удирдагчийн_цол1              =
|удирдагчийн_нэр1              =
|удирдагчийн_цол2              =
|удирдагчийн_нэр2              =
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 682-744  он
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Түрэг улс байгуулагдав
|үйл_явдалын_огноо1            = 682 оны 7 сар
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хаант улсыг [[Уйгур улс]] устгасан
|үйл_явдалын_огноо2            = 745 оны 1 сар
}}
'''Хожуу Түрэгийн хаант улс''' (682-744/745) бол [[Хөх Түрэгийн хаант улс#Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл|Зүүн Түрэгийн хаант улс]]ын сэргэн мандалт байсан юм. 679 оноос түрэгийн ашидэ ургийн язгууртнууд ээлж дараалан [[Тан улс]]ын босч хоёр ч хаантай болж тэмцэлдсэн ч дотоодын зөрчлөөсөө болж дарагдаж байв. 682 онд [[Сэли хаан]]ы үеийн Тули ханы удмын [[Элтэрэс хаан|Кутлук]] 17 (27) шадрын хамт бослого гаргаж Иньшань уланд хоргодож Тан улстай тэмцэж эхлэв. 683 онд түүнтэй ашидэ ургийн Тоньюкук нэгдэж хүний тоо 5 мянгад хүрч бэсрэг улс байгуулжээ. Кутлук, Тоньюкук хоёр 689 он хүртэл говийн өмнө нутаглаж байгаад 690 онд Монгол оронд нүүж ирээд улс гэрээ тохинуулжээ. Түрэгийн хожуу хаант улс [[Капаган хаан|Капаган Бэгчор (Мочжо) хаан]]ы үед газар нутгаа хамгийн их тэлжээ. Түрэгүүд энэ цагт өрнө зүгт одоогийн [[Тажикистан]]ын нутагт байдаг Төмөр хаалга, дорно зүгт [[Их Хянган|Хянган]], умар зүгт [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн]] дунд биеэс өмнө зүгийн [[Цагаан хэрэм]] хүртэлх нутгийг эзлэн суух болжээ.

== Нангиадын эсрэг тэмцэл ==
Тан улс Сеяньтотой нийлж Зүүн Түрэгийн хаант улсыг мөхөөсний дараа түрэг угсаатны ихэнх нь [[Ордос хот|Ордос]]ын орчимд суурьшжээ. Түрэгүүдийн бослогын дараа Сеяньтотой хамт туркуудыг буфер болгон ашиглах Тан улсын төлөвлөгөө бүтэлгүйтэв. Улмаар Тан улс Уйгуртай нэгдэн Сеяньтог устгав. Тан улсын харьяанд яг тавин жил оршсон түрэгүүд 679 оны 11-р сард эхний бослогоо дэгдээж Ашина Нишуфу (泥熟匐 &lt; ne-źuk-bäk &lt; *Nejuk bek)-г хаан өргөмжлөөд Тан улстай тулалджээ. Эхэндээ амжилт олж байсан ч 680 оны 4-р сард Тан улс 3 буман цэргээр анхдугаар бослогыг дарав. 681 оны 1-р сард Ашидэ-вэньфу овог тэргүүт Түрэг дахин босч, Сэли хааны үеэлийн хүү Сячжоугийн түрэг Фунянь (伏念 &lt; biuk-nen &lt; *Begler)-ийг хаанд өргөмжлөв. Тан улс цэрэг илгээсэн ч эхлээд ялагдсан тул эхний бослогыг дарсан Пэй Синцзянийг дахин илгээж 681 оны 11 сар гэхэд бослогыг дарж Фунянь хаан, Вэньфу нарын 54 хүнийг 18-ний өдөр Чананий зээлийн гол гудамжинд цаазалжээ.

== Үндэсний тусгаар тогтнолоо сэргээнэ ==
682 оны 7-р сард Юньчжуний түрэгийн Шэли-тули овгийн тэргүүн Гудолу үймээн дэгдээж Ланьчжоу ([[Шэньси|Шаньси]], Ланьсянь) тойргийн Ван Дэмаотай байлдаж алаад Иньшань руу гарав. 683 оны 1-р сараас Кутлук Хэйшачэн хотод суух болов. Кутлукийн толгойлсон түрэг босогчид Тан улстай 682-689 оны хооронд 24 удаа их бага хэмжээгээр зэвсэг зөрүүлсэнээс 685 оны Синьчжоу, 686 оны Лянцзин, 687 оны хоёр ч тулалдаанд тус бүр олон тооны цэргээр байлджээ. Үүнээс 687 оны 7-р сард Хуанхуадуй-д Тангийн цэрэг түрэгийг ялсан бол Говийн ард 687.11.17-нд болсон тулалдаанд түрэгүүд Тангийн шилдэг 13 мянган цэргийг хиар цохьжээ. 689-690 оны үед түрэгүүд Огузыг довтолж Монголын төв хэсгийг буцаан эзлэв. Кутлук төрийн голомтоо [[Монгол Улс|Монгол]]д авчирчээ.

== Дараагийн түүх ==
[[File:Turk soldier, Sorchuk, Xinjiang, 8th century CE.jpg|thumb|upright|Хуягт турк цэрэг, Шорчук, [[Шинжаан]], МЭ 8-р зуун.&lt;ref&gt;{{cite book |last1=G |first1=Reza Karamian |last2=Farrokh |first2=Kaveh |last3=Syvänne |first3=Ilkka |last4=Kubik |first4=Adam |last5=Czerwieniec-Ivasyk |first5=Marta |last6=Maksymiuk |first6=Katarzyna |title=Crowns, hats, turbans and helmets The headgear in Iranian history volume I: Pre-Islamic Period Edited by Katarzyna Maksymiuk &amp; Gholamreza Karamian Siedlce-Tehran 2017 |page=1252 |url=https://www.academia.edu/35308142 |language=en}}&lt;/ref&gt;]]

Луу жилийн долоон сард (692.8.18-9.15) Капаган 27 насандаа хаан суув. Тэр өрнө, дорно, умар зүгт [[Түргэш]], [[Согд]], [[Киданчууд|Кидан]], Кумоси, Байырку, Чик, Аз, [[Киргизүүд|Киргиз]]ийн эсрэг удаа дараа цэрэг мордуулж, Тангийн хилийн хэд хэдэн мужийг олонтоо уулгалан довтолжээ. Үүний үр дүнд Түрэгийн хожуу хаант улсын газар нутаг 711-714 оны үед хамгийн их тэлсэн байна. Түрэгийн хожуу хаант улс Капаган Бэгчор хааны (693-716 он) үед дорно зүгт Шар Ус голын эхээс өрнө зүгт Төмөр Хаалга хүртэл, өмнө зүгийн Яшил өгүз, Шантунгийн талаас умар зүгийн Көгмэн уул, Киргиз хүртэлх уудам нутгийг эзэрхийлэн захирч байв. Капаган үхсэний дараа түүний ургийг Билгэ, Күлтегин хоёр хядаж төрийн эрхийг авав. Билгэ хаан суусны дараа Тан улс Түрэгийг мөхөөхийг оролдож, Басмил, [[Харлуг|Карлук]] аймгуудтай нийлж хэдэн удаа довтолсон ч түрэгүүд тусгаар тогтнолоо хамгаалжээ. Хоёр тал хүч тэнцсэн тул гэрээ байгуулж 734 оныг хүртэл хоорондоо нэг их дайтсангүй. 

Энэ үед [[Билгэ хаан]] Кумоси, Кидан, Карлукыг дайлж түшмэг улсаа болгов. Капаган хааныг залгамжилсан [[Билгэ хааны тахилын онгон|Билгэ хааны (716-734 он) үед Түрэгийн хожуу хаант улсад түүх-соёлын асар их үнэ цэнэтэй гэрэлт хөшөөдийг ихээр босгох болов]]. 732 онд Күлтегин, 734 онд Билгэ хаан үхсэний дараа 739 он хүртэл Түрэгийн төрд элдэв үймээн, самуун дэгдсэнгүй. Гэвч Дэнли хаан авга ахаа алсанаас болж Түрэгийн төр хямарч эхэлсэн ба хямрал, тэмцлийг Уйгур, Басмил, Карлукийн холбоо улам дэвэргэж, түрэгүүдийг довтлох болжээ. 745 онд Түрэгийн сүүлчийн [[Кулунбек Баймэй хаан|Баймэй хаан]]ыг [[уйгурууд]] довтолж хөнөөгөөд төрийг нь мөхөөв. 742 онд нийт 5 мянга орчим өрх айл түрэгүүд зугтаж Тан улсад очиж Шаньси, Ордосоор гол төлөв нутаглаж байгаад аажмаар нэг хэсэг тэндээ уусч, шингэж нөгөө хэсэг нь бослого үймээн дэгдээсэн хэргээр устгагджээ. Маш цөөн хэд нь л Уйгур улсад буцаж нүүж ирж өндөр тэрэгтэн аймгууд дунд шингэжээ. VIII зууны үеийн Түвэдийн нэг сурвалжид Капаган хааны түрэгүүд бүгд зургаан мянган өрхтэй гэж тодорхой бичсэн байдаг.

==Урлагийн бүтээл, эд өлгийн зүйлс== 
&lt;gallery&gt;
File:Turkic Silver &amp; Gold Deer.jpg|Хошоо цайдам дахь оршуулгын газраас Билгэ хааны мөнгөн буга.
File:Turkic Silver Pots (35324353310).jpg|Хошоо цайдам дахь [[Күлтигин]]ий оршуулгын газраас мөнгөн аяга таваг.
File:Turkic Silver (34902052013).jpg|Хошоо цайдам дахь Күлтигиний оршуулгын газрын мөнгөн савнууд.
File:Turkic Gold Belt Ornaments (35671983336).jpg|thumb|Алтан бүс чимэг, [[Тоньюкук]] тахилгын газар, [[Төв аймаг]], Эрдэнэ.&lt;ref&gt;{{cite web |title=National History Museum of Mongolia |url=https://www.flickr.com/photos/142086940@N03/48761143791/in/album-72157718782605608/ |date=7 September 2019}}&lt;/ref&gt;
&lt;/gallery&gt;

== Лавлах холбоос ==
{{лавлах холбоос}}

[[Ангилал:Эртний Монгол|05]]
[[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]]
[[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]]</text>
      <sha1>3m9mxb4zmxokn8g1q4vs3rbklxj0ud1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709469</id>
      <parentid>709441</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T07:31:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11635" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = 𐱅𐰇𐰼𐰰:𐰃𐰠&lt;br&gt;&lt;small&gt;Türük el&lt;/small&gt;
|албан_ёсны_нэр                = '''Түрэг улс'''
|богино_нэр                    =
|газрын_зураг                  = Second Turkic Khaghanate territory.jpg
|нийслэл_хот                   = [[Өтүкэн уул|Өтүкэн]]
|хамгийн_том_хот               =
|албан_ёсны_хэл                = [[Түрэг хэл|Түрэг]]
|бүс_нутгийн_хэл               = 
|үндэс_язгуур                  = 
|үндэс_язгуур_он               = 
|засаглалын_хэлбэр             =
|удирдагчийн_цол1              =
|удирдагчийн_нэр1              =
|удирдагчийн_цол2              =
|удирдагчийн_нэр2              =
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 682-744  он
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Түрэг улс байгуулагдав
|үйл_явдалын_огноо1            = 682 оны 7 сар
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хаант улсыг [[Уйгур улс]] устгасан
|үйл_явдалын_огноо2            = 745 оны 1 сар
}}
'''Хожуу Түрэгийн хаант улс''' (682-744/745) бол [[Хөх Түрэгийн хаант улс#Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл|Зүүн Түрэгийн хаант улс]]ын сэргэн мандалт байсан юм. 679 оноос түрэгийн ашидэ ургийн язгууртнууд ээлж дараалан [[Тан улс]]ын босч хоёр ч хаантай болж тэмцэлдсэн ч дотоодын зөрчлөөсөө болж дарагдаж байв. 682 онд [[Сэли хаан]]ы үеийн Тули ханы удмын [[Элтэрэс хаан|Кутлук]] 17 (27) шадрын хамт бослого гаргаж Иньшань уланд хоргодож Тан улстай тэмцэж эхлэв. 683 онд түүнтэй ашидэ ургийн Тоньюкук нэгдэж хүний тоо 5 мянгад хүрч бэсрэг улс байгуулжээ. Кутлук, Тоньюкук хоёр 689 он хүртэл говийн өмнө нутаглаж байгаад 690 онд Монгол оронд нүүж ирээд улс гэрээ тохинуулжээ. Түрэгийн хожуу хаант улс [[Капаган хаан|Капаган Бэгчор (Мочжо) хаан]]ы үед газар нутгаа хамгийн их тэлжээ. Энэ үед [[Эртний Түрэг бичиг]] Согд бичгийг сольсон. Түрэгүүд энэ цагт өрнө зүгт одоогийн [[Тажикистан]]ын нутагт байдаг Төмөр хаалга, дорно зүгт [[Их Хянган|Хянган]], умар зүгт [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн]] дунд биеэс өмнө зүгийн [[Цагаан хэрэм]] хүртэлх нутгийг эзлэн суух болжээ.

== Нангиадын эсрэг тэмцэл ==
Тан улс Сеяньтотой нийлж Зүүн Түрэгийн хаант улсыг мөхөөсний дараа түрэг угсаатны ихэнх нь [[Ордос хот|Ордос]]ын орчимд суурьшжээ. Түрэгүүдийн бослогын дараа Сеяньтотой хамт туркуудыг буфер болгон ашиглах Тан улсын төлөвлөгөө бүтэлгүйтэв. Улмаар Тан улс Уйгуртай нэгдэн Сеяньтог устгав. Тан улсын харьяанд яг тавин жил оршсон түрэгүүд 679 оны 11-р сард эхний бослогоо дэгдээж Ашина Нишуфу (泥熟匐 &lt; ne-źuk-bäk &lt; *Nejuk bek)-г хаан өргөмжлөөд Тан улстай тулалджээ. Эхэндээ амжилт олж байсан ч 680 оны 4-р сард Тан улс 3 буман цэргээр анхдугаар бослогыг дарав. 681 оны 1-р сард Ашидэ-вэньфу овог тэргүүт Түрэг дахин босч, Сэли хааны үеэлийн хүү Сячжоугийн түрэг Фунянь (伏念 &lt; biuk-nen &lt; *Begler)-ийг хаанд өргөмжлөв. Тан улс цэрэг илгээсэн ч эхлээд ялагдсан тул эхний бослогыг дарсан Пэй Синцзянийг дахин илгээж 681 оны 11 сар гэхэд бослогыг дарж Фунянь хаан, Вэньфу нарын 54 хүнийг 18-ний өдөр Чананий зээлийн гол гудамжинд цаазалжээ.

== Үндэсний тусгаар тогтнолоо сэргээнэ ==
682 оны 7-р сард Юньчжуний түрэгийн Шэли-тули овгийн тэргүүн Гудолу үймээн дэгдээж Ланьчжоу ([[Шэньси|Шаньси]], Ланьсянь) тойргийн Ван Дэмаотай байлдаж алаад Иньшань руу гарав. 683 оны 1-р сараас Кутлук Хэйшачэн хотод суух болов. Кутлукийн толгойлсон түрэг босогчид Тан улстай 682-689 оны хооронд 24 удаа их бага хэмжээгээр зэвсэг зөрүүлсэнээс 685 оны Синьчжоу, 686 оны Лянцзин, 687 оны хоёр ч тулалдаанд тус бүр олон тооны цэргээр байлджээ. Үүнээс 687 оны 7-р сард Хуанхуадуй-д Тангийн цэрэг түрэгийг ялсан бол Говийн ард 687.11.17-нд болсон тулалдаанд түрэгүүд Тангийн шилдэг 13 мянган цэргийг хиар цохьжээ. 689-690 оны үед түрэгүүд Огузыг довтолж Монголын төв хэсгийг буцаан эзлэв. Кутлук төрийн голомтоо [[Монгол Улс|Монгол]]д авчирчээ.

== Дараагийн түүх ==
[[File:Turk soldier, Sorchuk, Xinjiang, 8th century CE.jpg|thumb|upright|Хуягт турк цэрэг, Шорчук, [[Шинжаан]], МЭ 8-р зуун.&lt;ref&gt;{{cite book |last1=G |first1=Reza Karamian |last2=Farrokh |first2=Kaveh |last3=Syvänne |first3=Ilkka |last4=Kubik |first4=Adam |last5=Czerwieniec-Ivasyk |first5=Marta |last6=Maksymiuk |first6=Katarzyna |title=Crowns, hats, turbans and helmets The headgear in Iranian history volume I: Pre-Islamic Period Edited by Katarzyna Maksymiuk &amp; Gholamreza Karamian Siedlce-Tehran 2017 |page=1252 |url=https://www.academia.edu/35308142 |language=en}}&lt;/ref&gt;]]

Луу жилийн долоон сард (692.8.18-9.15) Капаган 27 насандаа хаан суув. Тэр өрнө, дорно, умар зүгт [[Түргэш]], [[Согд]], [[Киданчууд|Кидан]], Кумоси, Байырку, Чик, Аз, [[Киргизүүд|Киргиз]]ийн эсрэг удаа дараа цэрэг мордуулж, Тангийн хилийн хэд хэдэн мужийг олонтоо уулгалан довтолжээ. Үүний үр дүнд Түрэгийн хожуу хаант улсын газар нутаг 711-714 оны үед хамгийн их тэлсэн байна. Түрэгийн хожуу хаант улс Капаган Бэгчор хааны (693-716 он) үед дорно зүгт Шар Ус голын эхээс өрнө зүгт Төмөр Хаалга хүртэл, өмнө зүгийн Яшил өгүз, Шантунгийн талаас умар зүгийн Көгмэн уул, Киргиз хүртэлх уудам нутгийг эзэрхийлэн захирч байв. Капаган үхсэний дараа түүний ургийг Билгэ, Күлтегин хоёр хядаж төрийн эрхийг авав. Билгэ хаан суусны дараа Тан улс Түрэгийг мөхөөхийг оролдож, Басмил, [[Харлуг|Карлук]] аймгуудтай нийлж хэдэн удаа довтолсон ч түрэгүүд тусгаар тогтнолоо хамгаалжээ. Хоёр тал хүч тэнцсэн тул гэрээ байгуулж 734 оныг хүртэл хоорондоо нэг их дайтсангүй. 

Энэ үед [[Билгэ хаан]] Кумоси, Кидан, Карлукыг дайлж түшмэг улсаа болгов. Капаган хааныг залгамжилсан [[Билгэ хааны тахилын онгон|Билгэ хааны (716-734 он) үед Түрэгийн хожуу хаант улсад түүх-соёлын асар их үнэ цэнэтэй гэрэлт хөшөөдийг ихээр босгох болов]]. 732 онд Күлтегин, 734 онд Билгэ хаан үхсэний дараа 739 он хүртэл Түрэгийн төрд элдэв үймээн, самуун дэгдсэнгүй. Гэвч Дэнли хаан авга ахаа алсанаас болж Түрэгийн төр хямарч эхэлсэн ба хямрал, тэмцлийг Уйгур, Басмил, Карлукийн холбоо улам дэвэргэж, түрэгүүдийг довтлох болжээ. 745 онд Түрэгийн сүүлчийн [[Кулунбек Баймэй хаан|Баймэй хаан]]ыг [[уйгурууд]] довтолж хөнөөгөөд төрийг нь мөхөөв. 742 онд нийт 5 мянга орчим өрх айл түрэгүүд зугтаж Тан улсад очиж Шаньси, Ордосоор гол төлөв нутаглаж байгаад аажмаар нэг хэсэг тэндээ уусч, шингэж нөгөө хэсэг нь бослого үймээн дэгдээсэн хэргээр устгагджээ. Маш цөөн хэд нь л Уйгур улсад буцаж нүүж ирж өндөр тэрэгтэн аймгууд дунд шингэжээ. VIII зууны үеийн Түвэдийн нэг сурвалжид Капаган хааны түрэгүүд бүгд зургаан мянган өрхтэй гэж тодорхой бичсэн байдаг.

==Урлагийн бүтээл, эд өлгийн зүйлс== 
&lt;gallery&gt;
File:Turkic Silver &amp; Gold Deer.jpg|Хошоо цайдам дахь оршуулгын газраас Билгэ хааны мөнгөн буга.
File:Turkic Silver Pots (35324353310).jpg|Хошоо цайдам дахь [[Күлтигин]]ий оршуулгын газраас мөнгөн аяга таваг.
File:Turkic Silver (34902052013).jpg|Хошоо цайдам дахь Күлтигиний оршуулгын газрын мөнгөн савнууд.
File:Turkic Gold Belt Ornaments (35671983336).jpg|thumb|Алтан бүс чимэг, [[Тоньюкук]] тахилгын газар, [[Төв аймаг]], Эрдэнэ.&lt;ref&gt;{{cite web |title=National History Museum of Mongolia |url=https://www.flickr.com/photos/142086940@N03/48761143791/in/album-72157718782605608/ |date=7 September 2019}}&lt;/ref&gt;
&lt;/gallery&gt;

== Лавлах холбоос ==
{{лавлах холбоос}}

[[Ангилал:Эртний Монгол|05]]
[[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]]
[[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]]</text>
      <sha1>ozsbtxpn0r99uel5t9j346c4jtuzt82</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709470</id>
      <parentid>709469</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T07:32:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11635" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = 𐱅𐰇𐰼𐰰:𐰃𐰠&lt;br&gt;&lt;small&gt;Türük el&lt;/small&gt;
|албан_ёсны_нэр                = '''Түрэг улс'''
|богино_нэр                    =
|газрын_зураг                  = Second Turkic Khaghanate territory.jpg
|нийслэл_хот                   = [[Өтүкэн уул|Өтүкэн]]
|хамгийн_том_хот               =
|албан_ёсны_хэл                = [[Түрэг хэл|Түрэг]]
|бүс_нутгийн_хэл               = 
|үндэс_язгуур                  = 
|үндэс_язгуур_он               = 
|засаглалын_хэлбэр             =
|удирдагчийн_цол1              =
|удирдагчийн_нэр1              =
|удирдагчийн_цол2              =
|удирдагчийн_нэр2              =
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 682-744  он
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Түрэг улс байгуулагдав
|үйл_явдалын_огноо1            = 682 оны 7 сар
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хаант улсыг [[Уйгур улс]] устгасан
|үйл_явдалын_огноо2            = 745 оны 1 сар
}}
'''Хожуу Түрэгийн хаант улс''' (682-744/745) бол [[Хөх Түрэгийн хаант улс#Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл|Зүүн Түрэгийн хаант улс]]ын сэргэн мандалт байсан юм. 679 оноос түрэгийн ашидэ ургийн язгууртнууд ээлж дараалан [[Тан улс]]ын босч хоёр ч хаантай болж тэмцэлдсэн ч дотоодын зөрчлөөсөө болж дарагдаж байв. 682 онд [[Сэли хаан]]ы үеийн Тули ханы удмын [[Элтэрэс хаан|Кутлук]] 17 (27) шадрын хамт бослого гаргаж Иньшань уланд хоргодож Тан улстай тэмцэж эхлэв. 683 онд түүнтэй ашидэ ургийн Тоньюкук нэгдэж хүний тоо 5 мянгад хүрч бэсрэг улс байгуулжээ. Кутлук, Тоньюкук хоёр 689 он хүртэл говийн өмнө нутаглаж байгаад 690 онд Монгол оронд нүүж ирээд улс гэрээ тохинуулжээ. Энэ үед [[Эртний Түрэг бичиг]] Согд бичгийг сольсон. Түрэгийн хожуу хаант улс [[Капаган хаан|Капаган Бэгчор (Мочжо) хаан]]ы үед газар нутгаа хамгийн их тэлжээ. Түрэгүүд энэ цагт өрнө зүгт одоогийн [[Тажикистан]]ын нутагт байдаг Төмөр хаалга, дорно зүгт [[Их Хянган|Хянган]], умар зүгт [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн]] дунд биеэс өмнө зүгийн [[Цагаан хэрэм]] хүртэлх нутгийг эзлэн суух болжээ.

== Нангиадын эсрэг тэмцэл ==
Тан улс Сеяньтотой нийлж Зүүн Түрэгийн хаант улсыг мөхөөсний дараа түрэг угсаатны ихэнх нь [[Ордос хот|Ордос]]ын орчимд суурьшжээ. Түрэгүүдийн бослогын дараа Сеяньтотой хамт туркуудыг буфер болгон ашиглах Тан улсын төлөвлөгөө бүтэлгүйтэв. Улмаар Тан улс Уйгуртай нэгдэн Сеяньтог устгав. Тан улсын харьяанд яг тавин жил оршсон түрэгүүд 679 оны 11-р сард эхний бослогоо дэгдээж Ашина Нишуфу (泥熟匐 &lt; ne-źuk-bäk &lt; *Nejuk bek)-г хаан өргөмжлөөд Тан улстай тулалджээ. Эхэндээ амжилт олж байсан ч 680 оны 4-р сард Тан улс 3 буман цэргээр анхдугаар бослогыг дарав. 681 оны 1-р сард Ашидэ-вэньфу овог тэргүүт Түрэг дахин босч, Сэли хааны үеэлийн хүү Сячжоугийн түрэг Фунянь (伏念 &lt; biuk-nen &lt; *Begler)-ийг хаанд өргөмжлөв. Тан улс цэрэг илгээсэн ч эхлээд ялагдсан тул эхний бослогыг дарсан Пэй Синцзянийг дахин илгээж 681 оны 11 сар гэхэд бослогыг дарж Фунянь хаан, Вэньфу нарын 54 хүнийг 18-ний өдөр Чананий зээлийн гол гудамжинд цаазалжээ.

== Үндэсний тусгаар тогтнолоо сэргээнэ ==
682 оны 7-р сард Юньчжуний түрэгийн Шэли-тули овгийн тэргүүн Гудолу үймээн дэгдээж Ланьчжоу ([[Шэньси|Шаньси]], Ланьсянь) тойргийн Ван Дэмаотай байлдаж алаад Иньшань руу гарав. 683 оны 1-р сараас Кутлук Хэйшачэн хотод суух болов. Кутлукийн толгойлсон түрэг босогчид Тан улстай 682-689 оны хооронд 24 удаа их бага хэмжээгээр зэвсэг зөрүүлсэнээс 685 оны Синьчжоу, 686 оны Лянцзин, 687 оны хоёр ч тулалдаанд тус бүр олон тооны цэргээр байлджээ. Үүнээс 687 оны 7-р сард Хуанхуадуй-д Тангийн цэрэг түрэгийг ялсан бол Говийн ард 687.11.17-нд болсон тулалдаанд түрэгүүд Тангийн шилдэг 13 мянган цэргийг хиар цохьжээ. 689-690 оны үед түрэгүүд Огузыг довтолж Монголын төв хэсгийг буцаан эзлэв. Кутлук төрийн голомтоо [[Монгол Улс|Монгол]]д авчирчээ.

== Дараагийн түүх ==
[[File:Turk soldier, Sorchuk, Xinjiang, 8th century CE.jpg|thumb|upright|Хуягт турк цэрэг, Шорчук, [[Шинжаан]], МЭ 8-р зуун.&lt;ref&gt;{{cite book |last1=G |first1=Reza Karamian |last2=Farrokh |first2=Kaveh |last3=Syvänne |first3=Ilkka |last4=Kubik |first4=Adam |last5=Czerwieniec-Ivasyk |first5=Marta |last6=Maksymiuk |first6=Katarzyna |title=Crowns, hats, turbans and helmets The headgear in Iranian history volume I: Pre-Islamic Period Edited by Katarzyna Maksymiuk &amp; Gholamreza Karamian Siedlce-Tehran 2017 |page=1252 |url=https://www.academia.edu/35308142 |language=en}}&lt;/ref&gt;]]

Луу жилийн долоон сард (692.8.18-9.15) Капаган 27 насандаа хаан суув. Тэр өрнө, дорно, умар зүгт [[Түргэш]], [[Согд]], [[Киданчууд|Кидан]], Кумоси, Байырку, Чик, Аз, [[Киргизүүд|Киргиз]]ийн эсрэг удаа дараа цэрэг мордуулж, Тангийн хилийн хэд хэдэн мужийг олонтоо уулгалан довтолжээ. Үүний үр дүнд Түрэгийн хожуу хаант улсын газар нутаг 711-714 оны үед хамгийн их тэлсэн байна. Түрэгийн хожуу хаант улс Капаган Бэгчор хааны (693-716 он) үед дорно зүгт Шар Ус голын эхээс өрнө зүгт Төмөр Хаалга хүртэл, өмнө зүгийн Яшил өгүз, Шантунгийн талаас умар зүгийн Көгмэн уул, Киргиз хүртэлх уудам нутгийг эзэрхийлэн захирч байв. Капаган үхсэний дараа түүний ургийг Билгэ, Күлтегин хоёр хядаж төрийн эрхийг авав. Билгэ хаан суусны дараа Тан улс Түрэгийг мөхөөхийг оролдож, Басмил, [[Харлуг|Карлук]] аймгуудтай нийлж хэдэн удаа довтолсон ч түрэгүүд тусгаар тогтнолоо хамгаалжээ. Хоёр тал хүч тэнцсэн тул гэрээ байгуулж 734 оныг хүртэл хоорондоо нэг их дайтсангүй. 

Энэ үед [[Билгэ хаан]] Кумоси, Кидан, Карлукыг дайлж түшмэг улсаа болгов. Капаган хааныг залгамжилсан [[Билгэ хааны тахилын онгон|Билгэ хааны (716-734 он) үед Түрэгийн хожуу хаант улсад түүх-соёлын асар их үнэ цэнэтэй гэрэлт хөшөөдийг ихээр босгох болов]]. 732 онд Күлтегин, 734 онд Билгэ хаан үхсэний дараа 739 он хүртэл Түрэгийн төрд элдэв үймээн, самуун дэгдсэнгүй. Гэвч Дэнли хаан авга ахаа алсанаас болж Түрэгийн төр хямарч эхэлсэн ба хямрал, тэмцлийг Уйгур, Басмил, Карлукийн холбоо улам дэвэргэж, түрэгүүдийг довтлох болжээ. 745 онд Түрэгийн сүүлчийн [[Кулунбек Баймэй хаан|Баймэй хаан]]ыг [[уйгурууд]] довтолж хөнөөгөөд төрийг нь мөхөөв. 742 онд нийт 5 мянга орчим өрх айл түрэгүүд зугтаж Тан улсад очиж Шаньси, Ордосоор гол төлөв нутаглаж байгаад аажмаар нэг хэсэг тэндээ уусч, шингэж нөгөө хэсэг нь бослого үймээн дэгдээсэн хэргээр устгагджээ. Маш цөөн хэд нь л Уйгур улсад буцаж нүүж ирж өндөр тэрэгтэн аймгууд дунд шингэжээ. VIII зууны үеийн Түвэдийн нэг сурвалжид Капаган хааны түрэгүүд бүгд зургаан мянган өрхтэй гэж тодорхой бичсэн байдаг.

==Урлагийн бүтээл, эд өлгийн зүйлс== 
&lt;gallery&gt;
File:Turkic Silver &amp; Gold Deer.jpg|Хошоо цайдам дахь оршуулгын газраас Билгэ хааны мөнгөн буга.
File:Turkic Silver Pots (35324353310).jpg|Хошоо цайдам дахь [[Күлтигин]]ий оршуулгын газраас мөнгөн аяга таваг.
File:Turkic Silver (34902052013).jpg|Хошоо цайдам дахь Күлтигиний оршуулгын газрын мөнгөн савнууд.
File:Turkic Gold Belt Ornaments (35671983336).jpg|thumb|Алтан бүс чимэг, [[Тоньюкук]] тахилгын газар, [[Төв аймаг]], Эрдэнэ.&lt;ref&gt;{{cite web |title=National History Museum of Mongolia |url=https://www.flickr.com/photos/142086940@N03/48761143791/in/album-72157718782605608/ |date=7 September 2019}}&lt;/ref&gt;
&lt;/gallery&gt;

== Лавлах холбоос ==
{{лавлах холбоос}}

[[Ангилал:Эртний Монгол|05]]
[[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]]
[[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]]</text>
      <sha1>p29vsdjq1pax7xj54s48u2298wjdfc9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чулуун баатар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123498</id>
    <revision>
      <id>709361</id>
      <parentid>709338</parentid>
      <timestamp>2022-08-23T12:00:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.142.174</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4107" xml:space="preserve">'''Чулуун баатар''' ([[12-р зуун|XII зууны]] сүүл - [[13-р зуун|XIII зууны]] эхний хагас) - [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хувийн хамгаалалтын цэргийн захирагчдын нэг.

== Намтар ==
Чулуун бол [[Тайчууд|Тайчуудын]] харьяат [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгийн [[Сорхон шар|Сорхон шарын]] хүү байв. Залуу Тэмүжин тайчуудын олзноос зугтсан, дараа нь түүнийг эрж хайх үеэр Сорхон шар оргодол голд нуугдаж байгааг илрүүлсэн ч түгшүүр зарлалгүй, харин түүнд байрандаа үлдэхийг зөвлөж, барьж өгөхгүй гэж амалжээ. Эрэл хайгуул өнгөрөхөд Тэмүжин Сорхон шарын гэрт сэмхэн очив. Энэ нь Сорхон шард таалагдаагүй (оргон зайлсан этгээдийг &quot;анхаарахгүй&quot; байх нь нэг хэрэг, илт хамсаатан болох нь өөр хэрэг) ч түүний хөвгүүд [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]], Чулуун нар Тэмүжинг хаацайлсан. Зугтах боломж гарч иртэл Тэмүжин Сорхон шарынд нуугджээ.

1199 онд Тэмүжин [[Тоорил хан|Ван хан]], [[Жамуха]] нарын хамт найманы хан [[Буйруг хан|Буйруг]] руу нэгдсэн хүчээр довтолж, Кишил-Баш нуурын орчимд бут цохив. Амьд үлдсэн найманы цэргийн ангиудын нэг нь ялагчдын гэртээ харих замыг хаасан, шөнө нь Ван хан, Жамуха нар найманууд Тэмүжинг дуусгана гэж найдан зугтав; маргааш өглөө болоход найманууд Ван ханы хүлээлтээс эсрэгээр Тэмүжинг биш, өөрийг нь мөшгиж эхэлсэн, тэрээр мөхөх сөнөх нь тодорхой болсон тул монголын хаанд элч илгээж тусламж гуйжээ. Тэмүжин өөрийн нөхдийг илгээж, тэднээс [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Борохул]], Чулуун дөрөв нь тулалдаанд онцгой эр зориг үзүүлэв. Мөн Чулуун [[Тайчууд|тайчууд]] овогтой хийсэн дайны жилүүдэд тайчуудын удирдагч, Тэмүжиний заналт дайсан [[Таргудай Хирилтуг|Таргудай Хирилтугийг]] алснаараа ялгарч байлаа.

1203-1204 оны өвөл Тэмүжин хувийн харуул буюу [[Хишигтэн|хишигтэн]] цэргийг байгуулжээ. Энэ нь дөрвөн хэсэгт хуваагдаж, нэгнийх нь толгойд Чулууныг тавьсан байна.

1206 оны Их хуралдайн үеэр Тэмүжин &quot;Чингис хаан&quot; хэмээн өргөмжлөгдсөн бөгөөд тэр өөрийн хамтрагчиддаа албан тушаал, эрх дарх хуваарилж эхлэхэд Чулуун, Чимбай нар дайн, ан гөрөөнөөс олсон бүхнээ авч үлдэх онцгой эрхийг хүлээн авав.

Чулууны үр удам [[Чобаны улс|Чобаныхны]] угсаа залгамжлалыг үндэслэж, төлөөлөгчид нь [[Хүлэгү|Хүлэгүгийн]] улсад өндөр албан тушаал хашиж, улмаар Ираны Азербайжаны нутаг дэвсгэрт өөрийн улсыг байгуулжээ.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]]
* [[Боорчи]]
* [[Мухулай]]
* [[Борохул]]</text>
      <sha1>m908hf9fzk6m2rc1b7h0qhd0rsypn86</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709363</id>
      <parentid>709361</parentid>
      <timestamp>2022-08-23T12:03:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.142.174</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4112" xml:space="preserve">'''Чулуун баатар''' ([[12-р зуун|XII зууны]] сүүл - [[13-р зуун|XIII зууны]] эхний хагас) - [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хувийн хамгаалалтын цэргийн захирагч нарын нэг.

== Намтар ==
Чулуун бол [[Тайчууд|Тайчуудын]] харьяат [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгийн [[Сорхон шар|Сорхон шарын]] хүү байв. Залуу Тэмүжин тайчуудын олзноос зугтсан, дараа нь түүнийг эрж хайх үеэр Сорхон шар оргодол голд нуугдаж байгааг илрүүлсэн ч түгшүүр зарлалгүй, харин түүнд байрандаа үлдэхийг зөвлөж, барьж өгөхгүй гэж амалжээ. Эрэл хайгуул өнгөрөхөд Тэмүжин Сорхон шарын гэрт сэмхэн очив. Энэ нь Сорхон шард таалагдаагүй (оргон зайлсан этгээдийг &quot;анхаарахгүй&quot; байх нь нэг хэрэг, илт хамсаатан болох нь өөр хэрэг) ч түүний хөвгүүд [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]], Чулуун нар Тэмүжинг хаацайлсан. Зугтах боломж гарч иртэл Тэмүжин Сорхон шарынд нуугджээ.

1199 онд Тэмүжин [[Тоорил хан|Ван хан]], [[Жамуха]] нарын хамт найманы хан [[Буйруг хан|Буйруг]] руу нэгдсэн хүчээр довтолж, Кишил-Баш нуурын орчимд бут цохив. Амьд үлдсэн найманы цэргийн ангиудын нэг нь ялагчдын гэртээ харих замыг хаасан, шөнө нь Ван хан, Жамуха нар найманууд Тэмүжинг дуусгана гэж найдан зугтав; маргааш өглөө болоход найманууд Ван ханы хүлээлтээс эсрэгээр Тэмүжинг биш, өөрийг нь мөшгиж эхэлсэн, тэрээр мөхөх сөнөх нь тодорхой болсон тул монголын хаанд элч илгээж тусламж гуйжээ. Тэмүжин өөрийн нөхдийг илгээж, тэднээс [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Борохул]], Чулуун дөрөв нь тулалдаанд онцгой эр зориг үзүүлэв. Мөн Чулуун [[Тайчууд|тайчууд]] овогтой хийсэн дайны жилүүдэд тайчуудын удирдагч, Тэмүжиний заналт дайсан [[Таргудай Хирилтуг|Таргудай Хирилтугийг]] алснаараа ялгарч байлаа.

1203-1204 оны өвөл Тэмүжин хувийн харуул буюу [[Хишигтэн|хишигтэн]] цэргийг байгуулжээ. Энэ нь дөрвөн хэсэгт хуваагдаж, нэгнийх нь толгойд Чулууныг тавьсан байна.

1206 оны Их хуралдайн үеэр Тэмүжин &quot;Чингис хаан&quot; хэмээн өргөмжлөгдсөн бөгөөд тэр өөрийн хамтрагчиддаа албан тушаал, эрх дарх хуваарилж эхлэхэд Чулуун, Чимбай нар дайн, ан гөрөөнөөс олсон бүхнээ авч үлдэх онцгой эрхийг хүлээн авав.

Чулууны үр удам [[Чобаны улс|Чобаныхны]] угсаа залгамжлалыг үндэслэж, төлөөлөгчид нь [[Хүлэгү|Хүлэгүгийн]] улсад өндөр албан тушаал хашиж, улмаар Ираны Азербайжаны нутаг дэвсгэрт өөрийн улсыг байгуулжээ.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]]
* [[Боорчи]]
* [[Мухулай]]
* [[Борохул]]</text>
      <sha1>riny65lrskmk4msqg07g53w2uy91aq7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709475</id>
      <parentid>709363</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T07:56:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Намтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4108" xml:space="preserve">'''Чулуун баатар''' ([[12-р зуун|XII зууны]] сүүл - [[13-р зуун|XIII зууны]] эхний хагас) - [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хувийн хамгаалалтын цэргийн захирагч нарын нэг.

== Намтар ==
Чулуун бол [[Тайчууд|Тайчуудын]] харьяат [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгийн [[Сорхон шар|Сорхон шарын]] хүү байв. Залуу Тэмүжин тайчуудын олзноос зугтсан, дараа нь түүнийг эрж хайх үеэр Сорхон шар оргодол голд нуугдаж байгааг илрүүлсэн ч түгшүүр зарлалгүй, харин түүнд байрандаа үлдэхийг зөвлөж, барьж өгөхгүй гэж амалжээ. Эрэл хайгуул өнгөрөхөд Тэмүжин Сорхон шарын гэрт сэмхэн очив. Энэ нь Сорхон шард таалагдаагүй (оргон зайлсан этгээдийг &quot;анхаарахгүй&quot; байх нь нэг хэрэг, илт хамсаатан болох нь өөр хэрэг) ч түүний хөвгүүд [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]], Чулуун нар Тэмүжинг хаацайлсан. Зугтах боломж гарч иртэл Тэмүжин Сорхон шарынд нуугджээ.

1199 онд Тэмүжин [[Тоорил хан|Ван хан]], [[Жамуха]] нарын хамт найманы хан [[Буйруг хан|Буйруг]] руу нэгдсэн хүчээр довтолж, Кишил-Баш нуурын орчимд бут цохив. Амьд үлдсэн найманы цэргийн ангиудын нэг нь ялагчдын гэртээ харих замыг хаасан, шөнө нь Ван хан, Жамуха нар найманууд Тэмүжинг дуусгана гэж найдан зугтав; маргааш өглөө болоход найманууд Ван ханы хүлээлтээс эсрэгээр Тэмүжинг биш, өөрийг нь мөшгиж эхэлсэн, тэрээр мөхөх сөнөх нь тодорхой болсон тул монголын хаанд элч илгээж тусламж гуйжээ. Тэмүжин өөрийн нөхдийг илгээж, тэднээс [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Борохул]], Чулуун дөрөв нь тулалдаанд онцгой эр зориг үзүүлэв. Мөн Чулуун [[Тайчууд|тайчууд]] овогтой хийсэн дайны жилүүдэд тайчуудын удирдагч, Тэмүжиний заналт дайсан [[Таргудай Хирилтуг|Таргудай Хирилтугийг]] алснаараа ялгарч байлаа.

1203-1204 оны өвөл Тэмүжин хувийн харуул буюу [[Хишигтэн|хишигтэн]] цэргийг байгуулжээ. Энэ нь дөрвөн хэсэгт хуваагдаж, нэгнийх нь толгойд Чулууныг тавьсан байна.

1206 оны Их хуралдайн үеэр Тэмүжин &quot;Чингис хаан&quot; хэмээн өргөмжлөгдсөн бөгөөд тэр өөрийн хамтрагчдад албан тушаал, эрх дарх хуваарилж эхлэхэд Чулуун, Чимбай нар дайн, ан гөрөөнөөс олсон бүхнээ авч үлдэх онцгой эрхийг хүлээн авав.

Чулууны үр удам [[Чобаны улс|Чобаныхны]] угсаа залгамжлалыг үндэслэж, төлөөлөгчид нь [[Хүлэгү|Хүлэгүгийн]] улсад өндөр албан тушаал хашиж, улмаар Ираны Азербайжаны нутаг дэвсгэрт өөрийн улсыг байгуулжээ.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]]
* [[Боорчи]]
* [[Мухулай]]
* [[Борохул]]</text>
      <sha1>dox3852ta7tndvbfdkevsp5k1u1vlsr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Таллины Их сургууль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123508</id>
    <revision>
      <id>709362</id>
      <parentid>709353</parentid>
      <timestamp>2022-08-23T12:00:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5669" xml:space="preserve">[[Файл:Universität Tallinn Logo.svg|thumb|313x313px|Таллины Их сургуулийн лого]]
'''Таллины Их сургууль (ТИС)''' (эстон. Tallinna Ülikool (TLÜ), англ. Tallinn University) -Эстони улсын тэргүүлэх гурван Их сургуулийн нэг бөгөөд нийслэл Таллин хотод оршдог.  ТИС нь судалгааны Их сургууль юм. 

== Түүх ==
ТИС нь анх 1919 оны 9-р сарын 15-нд Таллины багшийн сургууль нэртэй байгуулагдаж байсан. Сүүлд 2005 онд Эстонийн парламентын шийдвэрээр Эрдмийн номын сан (1946), Балтийн кино ба хэвлэл мэдээллийн сургууль (1992/97), Эстонийн Хүмүүнлэгийн дээд сургууль(1988), Түүхийн дээд сургууль (1946), Таллины Багшийн их сургууль (1919/1952/1992)-дыг нэгтгэж Таллины Их сургууль байгуулагдсан юм. 

ТИС-ын анхны ректор- Мати Хейдметс. 2011 оны 2-р сард тус Их сургуулийн ректороор Тийт Ланд сонгогдсон байна.

Эстони улсын багш, сурган хүмүүжүүлэх ухааны боловсон хүчин бэлтгэдэг гол төв нь юм. 

Таллинн их сургууль нь Эстони улсын гурав дахь том дээд боловсролын байгууллага юм. Тус Их сургууль нь 19 институт, 6 коллежээс бүрддэг.  ТИС-д 10,500 орчим оюутан суралцдаг бөгөөд жил бүр бараг 15,000 хүн Нээлттэй Их Сургуулийн санал болгож буй сургалтанд хамрагддаг. Тус их сургуульд 580 багш, судлаачид эрдэм шинжилгээний ажил эрхэлж, нийт ажиллагсдын тоо 1100 гаруй хүн байна.

Таллины их сургууль нь одоогоор Европ, АНУ, Япон, Хятад, Орос болон бусад 40 гаруй их дээд сургуулиудтай хамтын ажиллагааны гэрээ, мөн Европын Холбооны өнцөг булан бүрээс их дээд сургуулиудтай 400 гаруй Эразмус солилцооны гэрээ байгуулан ажиллаж байна. Мөн тус их сургууль нь жил бүр Зуны болон Өвлийн сургуулиуд зохион байгуулж түүндээ 50 гаруй орны 300 орчим оролцогчдыг хүлээн авдаг байна.

== Кампус буюу оюутны хотхон ==
''Таллины их сургуулийн оюутны хотхоны гол барилгууд нь латин нэртэй байдаг.'' 

Terra (латин: дэлхий) нь Таллины их сургуулийн кампус дахь гол бөгөөд хамгийн эртний барилга юм. Энэ нь 1938 онд Таллины Англи коллеж сургуульд зориулж баригдсан. Тус барилга нь өвийн хамгаалалтад байдаг бөгөөд архитектор Алар Котли, Эрика Ныва нар зохион бүтээжээ. 

Nova (латин: шинэ) нь Балтийн кино, хэвлэл мэдээллийн сургууль байрладаг. Ганцаарчилсан болон бүлгийн ажлын өрөө, лекцийн танхим, кино студи, телевизийн студи, дууны студи, кино театр, компьютерийн анги, засварлах өрөө зэрэгтэй. Барилгыг 2012 онд барьж дуусгасан бөгөөд барилгын зураг төслийг архитектор Карли Луик, Мааржа Каск, Ральф Лоок нар хийсэн. 

Mare (латин: далай, тэнгис) нь барилга руу нэвтрэх гэрлийн хэмжээг оновчтой болгох зорилготой юм. Барилга нь 2006 онд ашиглалтад орсон; Архитекторууд нь Маттиас Агабус, Эеро Энджарв, Раул Жарг, Приит Пент, Иллимар Труверк нар байв. 

Astra (латин: од) бол их сургуулийн хамгийн шинэ барилга юм. Энэ байранд лаборатори байрладаг. Барилгын зураг төслийг Игнар Фюк гаргасан бөгөөд 2012 онд барьж дуусгасан. 

Silva (латин: ой мод) нь 1982 онд баригдсан бөгөөд Зөвлөлтийн архитектурын энгийн жишээ юм. Үүнийг архитектор Эстер Лийберг зохион бүтээжээ. 

Vita (латин: амьдрал) нь 2020 онд баригдсан бөгөөд одоогоор Санхүүгийн зах зээл, Байгалийн шинжлэх ухаан, эрүүл мэндийн сургууль, их сургуулийн спортын багууд байрладаг. Барилгын зураг төслийг Мааржа Каск, Ральф Локене, Кайса Саймон, Пелле-Стен Вийбург нар хийсэн.

Албан ёсны цахим хаяг: https://www.tlu.ee/en</text>
      <sha1>e2gkd4jnjmv13o1x4bnitwyvqfqrkm3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709369</id>
      <parentid>709362</parentid>
      <timestamp>2022-08-23T12:18:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5988" xml:space="preserve">[[Файл:Universität Tallinn Logo.svg|thumb|313x313px|Таллины Их сургуулийн лого]]
'''Таллины Их сургууль (ТИС)''' (эстон. Tallinna Ülikool (TLÜ), англ. Tallinn University) -Эстони улсын тэргүүлэх гурван Их сургуулийн нэг бөгөөд нийслэл Таллин хотод оршдог.  ТИС нь судалгааны Их сургууль юм. 

== Түүх ==
ТИС нь анх 1919 оны 9-р сарын 15-нд Таллины багшийн сургууль нэртэй байгуулагдаж байсан. Сүүлд 2005 онд Эстонийн парламентын шийдвэрээр Эрдмийн номын сан (1946), Балтийн кино ба хэвлэл мэдээллийн сургууль (1992/97), Эстонийн Хүмүүнлэгийн дээд сургууль(1988), Түүхийн дээд сургууль (1946), Таллины Багшийн их сургууль (1919/1952/1992)-дыг нэгтгэж Таллины Их сургууль байгуулагдсан юм. 

ТИС-ын анхны ректор- Мати Хейдметс. 2011 оны 2-р сард тус Их сургуулийн ректороор Тийт Ланд сонгогдсон байна.

Эстони улсын багш, сурган хүмүүжүүлэх ухааны боловсон хүчин бэлтгэдэг гол төв нь юм. 

Таллинн их сургууль нь Эстони улсын гурав дахь том дээд боловсролын байгууллага юм. Тус Их сургууль нь 19 институт, 6 коллежээс бүрддэг.  ТИС-д 10,500 орчим оюутан суралцдаг бөгөөд жил бүр бараг 15,000 хүн Нээлттэй Их Сургуулийн санал болгож буй сургалтанд хамрагддаг. Тус их сургуульд 580 багш, судлаачид эрдэм шинжилгээний ажил эрхэлж, нийт ажиллагсдын тоо 1100 гаруй хүн байна.

Таллины их сургууль нь одоогоор Европ, АНУ, Япон, Хятад, Орос болон бусад 40 гаруй их дээд сургуулиудтай хамтын ажиллагааны гэрээ, мөн Европын Холбооны өнцөг булан бүрээс их дээд сургуулиудтай 400 гаруй Эразмус солилцооны гэрээ байгуулан ажиллаж байна. Мөн тус их сургууль нь жил бүр Зуны болон Өвлийн сургуулиуд зохион байгуулж түүндээ 50 гаруй орны 300 орчим оролцогчдыг хүлээн авдаг байна.

== Кампус буюу оюутны хотхон ==
''Таллины их сургуулийн оюутны хотхоны гол барилгууд нь латин нэртэй байдаг.'' 

Terra (латин: дэлхий) нь Таллины их сургуулийн кампус дахь гол бөгөөд хамгийн эртний барилга юм. Энэ нь 1938 онд Таллины Англи коллеж сургуульд зориулж баригдсан. Тус барилга нь өвийн хамгаалалтад байдаг бөгөөд архитектор Алар Котли, Эрика Ныва нар зохион бүтээжээ. 

Nova (латин: шинэ) нь Балтийн кино, хэвлэл мэдээллийн сургууль байрладаг. Ганцаарчилсан болон бүлгийн ажлын өрөө, лекцийн танхим, кино студи, телевизийн студи, дууны студи, кино театр, компьютерийн анги, засварлах өрөө зэрэгтэй. Барилгыг 2012 онд барьж дуусгасан бөгөөд барилгын зураг төслийг архитектор Карли Луик, Мааржа Каск, Ральф Лоок нар хийсэн. 

Mare (латин: далай, тэнгис) нь барилга руу нэвтрэх гэрлийн хэмжээг оновчтой болгох зорилготой юм. Барилга нь 2006 онд ашиглалтад орсон; Архитекторууд нь Маттиас Агабус, Эеро Энджарв, Раул Жарг, Приит Пент, Иллимар Труверк нар байв. 

Astra (латин: од) бол их сургуулийн хамгийн шинэ барилга юм. Энэ байранд лаборатори байрладаг. Барилгын зураг төслийг Игнар Фюк гаргасан бөгөөд 2012 онд барьж дуусгасан. 

Silva (латин: ой мод) нь 1982 онд баригдсан бөгөөд Зөвлөлтийн архитектурын энгийн жишээ юм. Үүнийг архитектор Эстер Лийберг зохион бүтээжээ. 

Vita (латин: амьдрал) нь 2020 онд баригдсан бөгөөд одоогоор Санхүүгийн зах зээл, Байгалийн шинжлэх ухаан, эрүүл мэндийн сургууль, их сургуулийн спортын багууд байрладаг. Барилгын зураг төслийг Мааржа Каск, Ральф Локене, Кайса Саймон, Пелле-Стен Вийбург нар хийсэн.

== Цахим холбоос ==

Албан ёсны цахим хаяг: https://www.tlu.ee/en

[[Ангилал:Таллины Их сургууль| ]]
[[Ангилал:Эстонийн их сургууль]]
[[Ангилал:Таллины боловсрол]]
[[Ангилал:1919 онд байгуулагдсан]]
[[Ангилал:2005 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>daioomnrj0hcn97m1y784mf9hiqv17j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Номтарни гоо тайж</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123509</id>
    <revision>
      <id>709364</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:09:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;'''Номтарни гоо тайж''' (1524-?) бол [[Монгол|Монголын]] [[Ордос]] түмний эзэн [[Гүнбилэг жонон|Гүнбилэг мэргэн хар жононгийн]] дөтгөөр хөвгүүн юм. Мэргэн хар жононгийн Алтанчу сайн хатнаас 1524 он буюу хөх бичин жилд төрсөн.&lt;ref&gt;Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.138&lt;/ref...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3513" xml:space="preserve">'''Номтарни гоо тайж''' (1524-?) бол [[Монгол|Монголын]] [[Ордос]] түмний эзэн [[Гүнбилэг жонон|Гүнбилэг мэргэн хар жононгийн]] дөтгөөр хөвгүүн юм. Мэргэн хар жононгийн Алтанчу сайн хатнаас 1524 он буюу хөх бичин жилд төрсөн.&lt;ref&gt;Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.138&lt;/ref&gt; [[Буянхули дурал тайж]], [[Базар үйзэн ноён]], [[Бадамсамбава сэцэн ноён]] нарын эх нэгтэй төрсөн ах билээ. Тэрбээр Ордосын баруун гарын [[бэсүд]], [[үүшин]] отогийг эзэгнэн суужээ. Түүний үр хойчис нь [[Их зуугийн чуулган|Их зуугийн чуулганы]] [[Ордосын Баруун гарын өмнөд хошууны|баруун гарын өмнөд хошууны]] засаг ноёд болжээ. Тус хошууны хагас нь [[Шаньси|Шаньши мужийн]] [[Юйлинь]] шяньд шингэж, хагас нь [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Үүшин хошуу]] болж буй.  

== Гэр бүл ==

* Эцэг: [[Гүнбилэг жонон]]

* Эх: Алтанчу сайн хатан: [[Түмэд|Түмэд монголжины]] чэгүдийн [[Хоосай тавнан|Хоосай тавнангийн]] охин

=== Хатан ===

* Нигун төгс сэцэн хатан&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.139&lt;/ref&gt;

* Дэлгэр хатан&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;:

=== Хөвгүүд ===
Номтарни гоо тайж хоёр хатнаас төрсөн дөрвөн хөвгүүнтэй. Нигун төгс сэцэн хатнаас [[Хутагтай сэцэн хунтайж]], Баяндара хулачи баатар, Сайндара чинбаатар төрж, Дэлгэр хатнаас Намудай мэргэн тайж төржээ. 

* [[Хутагтай сэцэн хунтайж]] нь Өлзий илдэч баатар сэцэн хунтайж, Шидадай сэцэн чөөхүр, Хүдэдэй бинт дайчин, Буянтай сэцэн зоригт, Бумбудай цогт тайж, Бумбашири сэцэн, Данашири хатан баатар долоон хөвгүүнтэй.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.145&lt;/ref&gt;
* [[Баяндара хулачи баатар]] нь Мангус эрдэнэ хулачи хунтайж&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;&lt;ref&gt;Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.167&lt;/ref&gt; хэмээх ганц хөвгүүнтэй. 1573 онд Хасулугын Ахасар ханы эсрэг (Казахын Хакназар хан?) байлдаж байгаад алагдсан. 
* [[Сайндара чинбаатар]] үр үгүй.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;1573 онд Хасулугын Ахасар ханы эсрэг (Хакназар хан?) байлдаж байгаад алагдсан.
* [[Намудай мэргэн тайж|Намудай мэргэн тайжийн]] үр Түрүй чин хулачи  буюу.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; 

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;
[[Ангилал:1524 онд төрсөн]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Ордосын хүн]]</text>
      <sha1>279rw5ibbhtamzhdz8nw9tmm9cgo8wv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1586 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123510</id>
    <revision>
      <id>709368</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:17:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|158|6}} {{Commonscat|1586 death|{{PAGENAME}}}}  [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="112" xml:space="preserve">{{deathyr|158|6}}
{{Commonscat|1586 death|{{PAGENAME}}}}

[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>15lxm7keeob4gg0abfg9pcz9x131nzp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1589 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123511</id>
    <revision>
      <id>709370</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:19:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|158|9}} {{Commonscat|1589 death|{{PAGENAME}}}}  [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="112" xml:space="preserve">{{deathyr|158|9}}
{{Commonscat|1589 death|{{PAGENAME}}}}

[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>486gjqk32gkahr9u2nutqljeqjn4rts</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1581 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123512</id>
    <revision>
      <id>709371</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:19:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|158|1}} {{Commonscat|1581 death|{{PAGENAME}}}}  [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="112" xml:space="preserve">{{deathyr|158|1}}
{{Commonscat|1581 death|{{PAGENAME}}}}

[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>nsstghzv3gplq8ycevoquf7af9dcd6k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1580 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123513</id>
    <revision>
      <id>709372</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:19:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|158|0}} {{Commonscat|1580 death|{{PAGENAME}}}}  [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="112" xml:space="preserve">{{deathyr|158|0}}
{{Commonscat|1580 death|{{PAGENAME}}}}

[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>t1xbetud8wt11695ttauf713ie9yqx0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1594 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123514</id>
    <revision>
      <id>709374</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:22:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|159|4}} {{Commonscat|1594 death|{{PAGENAME}}}}  [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="112" xml:space="preserve">{{deathyr|159|4}}
{{Commonscat|1594 death|{{PAGENAME}}}}

[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>gyjduebar4295w8tc6gxt9ji2wvwxps</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1596 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123515</id>
    <revision>
      <id>709376</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:23:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|159|6}}{{Commonscat|1596 death|{{PAGENAME}}}}  [[Ангилал:16-р зуунд өнгөрсөн]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="109" xml:space="preserve">{{deathyr|159|6}}{{Commonscat|1596 death|{{PAGENAME}}}}

[[Ангилал:16-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>o8w19nkwf6mh0ixyizphj62jd16qthn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709382</id>
      <parentid>709376</parentid>
      <timestamp>2022-08-23T12:27:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="111" xml:space="preserve">{{deathyr|159|6}}{{Commonscat|1596 death|{{PAGENAME}}}}

[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>2ajaj0csphbuqq4qqivy4azxccc7fiy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1599 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123516</id>
    <revision>
      <id>709377</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:24:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|159|9}}{{Commonscat|1599 death|{{PAGENAME}}}}  [[Ангилал:16-р зуунд өнгөрсөн]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="109" xml:space="preserve">{{deathyr|159|9}}{{Commonscat|1599 death|{{PAGENAME}}}}

[[Ангилал:16-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>orrsg5ljclnt5668qr4lvzojm182a4g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709381</id>
      <parentid>709377</parentid>
      <timestamp>2022-08-23T12:26:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="111" xml:space="preserve">{{deathyr|159|9}}{{Commonscat|1599 death|{{PAGENAME}}}}

[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>nmmupj38e7jzw5v027oovkel814718j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1591 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123517</id>
    <revision>
      <id>709378</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:25:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|159|12}}  {{Commonscat|1591 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="114" xml:space="preserve">{{deathyr|159|12}}

{{Commonscat|1591 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>0hleycqtfkrfl48nu2xtg3nlvgykuho</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709379</id>
      <parentid>709378</parentid>
      <timestamp>2022-08-23T12:25:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|159|1}}

{{Commonscat|1591 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>obopircqys8a7xmhcqhadlj0r1ihr2d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1590 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123518</id>
    <revision>
      <id>709380</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:25:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|159|0}}  {{Commonscat|1590 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|159|0}}

{{Commonscat|1590 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>cppmf1miq61c5eek9po50rnkoeham2w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1570 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123519</id>
    <revision>
      <id>709383</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:28:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|157|0}}  {{Commonscat|1570 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|157|0}}

{{Commonscat|1570 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>8b0c5wrwto9paqz1uk9sugdttutg02s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1571 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123520</id>
    <revision>
      <id>709384</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:28:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|157|1}}  {{Commonscat|1571 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|157|1}}

{{Commonscat|1571 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>3frtxvj0cz44kh3vvictlxnk2albrte</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1574 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123521</id>
    <revision>
      <id>709385</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:29:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|157|4}}  {{Commonscat|1574 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|157|4}}

{{Commonscat|1574 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>649unhuvey9ggh7cjgj0z0ehvnqdv6b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1575 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123522</id>
    <revision>
      <id>709386</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:29:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|157|5}}  {{Commonscat|1575 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|157|5}}

{{Commonscat|1575 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>2wfdxo3n0v22lmq99bt911lqvep5r2u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1576 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123523</id>
    <revision>
      <id>709387</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:29:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|157|6}}  {{Commonscat|1576 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]] [[Ангилал:1576 он]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="142" xml:space="preserve">{{deathyr|157|6}}

{{Commonscat|1576 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]
[[Ангилал:1576 он]]</text>
      <sha1>m1om9zeci6p6rz88m3jndfbeh7n8t6a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1577 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123524</id>
    <revision>
      <id>709388</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:30:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|157|7}}  {{Commonscat|1577 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|157|7}}

{{Commonscat|1577 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>3pwju5m0mfpyxgstx9ut9h4kk3fdytj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1578 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123525</id>
    <revision>
      <id>709389</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:30:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|157|8}}  {{Commonscat|1578 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|157|8}}

{{Commonscat|1578 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>pc2m8a2q6utvt571j7eieo0tmfelifv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1579 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123526</id>
    <revision>
      <id>709390</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:30:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|157|9}}  {{Commonscat|1579 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|157|9}}

{{Commonscat|1579 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>qzmiim9zlcmrh9ra03s6idthwldnw1i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1560 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123527</id>
    <revision>
      <id>709391</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:31:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|156|0}}  {{Commonscat|1560 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|156|0}}

{{Commonscat|1560 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>qmnmogkrdcf6t76nak9sd2k3y2xalfa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1562 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123528</id>
    <revision>
      <id>709392</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:32:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|156|2}}  {{Commonscat|1562 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|156|2}}

{{Commonscat|1562 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>aerb36am2cj1al1fu8hu1dmdqx20i3c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1563 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123529</id>
    <revision>
      <id>709393</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:32:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|156|3}}  {{Commonscat|1563 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|156|3}}

{{Commonscat|1563 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>qvh5y6sr06okvnbs8517sqkyxpyc23n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1565 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123530</id>
    <revision>
      <id>709394</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:32:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|156|5}}  {{Commonscat|1565 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|156|5}}

{{Commonscat|1565 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>i51wm12y3cgkxj4y1iq83vcwwf5jsfo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1566 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123531</id>
    <revision>
      <id>709395</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:32:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|156|6}}  {{Commonscat|1566 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|156|6}}

{{Commonscat|1566 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>3cocym9amkxcmq6e38ol2z58nmog8kv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1568 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123532</id>
    <revision>
      <id>709396</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:33:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|156|8}}  {{Commonscat|1568 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|156|8}}

{{Commonscat|1568 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>jlkgavqwh3h5529f7oti80yvmxyjxwc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1552 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123533</id>
    <revision>
      <id>709398</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:33:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|155|2}}  {{Commonscat|1552 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|155|2}}

{{Commonscat|1552 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>p9pcig9dxrbej30e0dqh3nlt14ugnvc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1553 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123534</id>
    <revision>
      <id>709399</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:34:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|155|3}}  {{Commonscat|1553 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|155|3}}

{{Commonscat|1553 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>ocjht84ezmupkr4fc9okao2qalg8sj8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1554 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123535</id>
    <revision>
      <id>709400</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:34:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|155|4}}  {{Commonscat|1554 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|155|4}}

{{Commonscat|1554 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>j971grr7juj7tb7iz2nnjw2dulobddq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1555 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123536</id>
    <revision>
      <id>709401</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:34:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|155|5}}  {{Commonscat|1555 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|155|5}}

{{Commonscat|1555 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>3krrj6bwttoygogtlrtuekz5ov786mv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1558 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123537</id>
    <revision>
      <id>709402</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:35:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|155|8}}  {{Commonscat|1558 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|155|8}}

{{Commonscat|1558 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>8ny70oflskaxsma7vyvv1lv99ylkv07</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1559 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123538</id>
    <revision>
      <id>709403</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:35:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|155|9}}  {{Commonscat|1559 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|155|9}}

{{Commonscat|1559 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>3t7166po5gnan8zr13jzu5hjm6vwo7y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1548 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123539</id>
    <revision>
      <id>709404</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:35:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|154|8}}  {{Commonscat|1548 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|154|8}}

{{Commonscat|1548 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>4t3qky42k0crj5p93l7b6b2jphteh5z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1541 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123540</id>
    <revision>
      <id>709405</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:36:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|154|1}}  {{Commonscat|1541 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|154|1}}

{{Commonscat|1541 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>3b10wp2g3ptitquakd5boers45n5hld</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1539 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123541</id>
    <revision>
      <id>709406</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:36:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|153|9}}  {{Commonscat|1539 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|153|9}}

{{Commonscat|1539 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>fzxlg16a4g4rqtflr3n5hycv09e7qm0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1537 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123542</id>
    <revision>
      <id>709407</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:37:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|153|7}}  {{Commonscat|1537 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|153|7}}

{{Commonscat|1537 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>80dyzbn0ybzq4kgf8rg6zjyleuvuez4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1536 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123543</id>
    <revision>
      <id>709408</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:37:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|153|6}}  {{Commonscat|1536 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|153|6}}

{{Commonscat|1536 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>q5gbaq9jryyzv8n16g2hnl4thm8th33</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1535 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123544</id>
    <revision>
      <id>709409</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:37:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|153|5}}  {{Commonscat|1535 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|153|5}}

{{Commonscat|1535 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>n2ygy5kb3dycodmun8xlpo4xbgon9wj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1534 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123545</id>
    <revision>
      <id>709410</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:38:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|153|4}}  {{Commonscat|1534 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|153|4}}

{{Commonscat|1534 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>myvbop0088518lru27vnkwp85l52h09</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1532 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123546</id>
    <revision>
      <id>709411</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:38:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|153|2}}  {{Commonscat|1532 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|153|2}}

{{Commonscat|1532 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>pbwsjfxtutyfleb3w6x092yei9i75b1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1531 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123547</id>
    <revision>
      <id>709412</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:38:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|153|1}}  {{Commonscat|1531 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|153|1}}

{{Commonscat|1531 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>6o6rxlkeifk7i6jdoljetdz02vgpte1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1529 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123548</id>
    <revision>
      <id>709413</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:38:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|152|9}}  {{Commonscat|1529 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|152|9}}

{{Commonscat|1529 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>p8qweljruwkzpgjxv60nzyw0qmhai0m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1525 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123549</id>
    <revision>
      <id>709414</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:39:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|152|5}}  {{Commonscat|1525 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|152|5}}

{{Commonscat|1525 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>3766zc7ks79efkp8qyes0b1qa715udu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1524 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123550</id>
    <revision>
      <id>709415</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:39:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|152|4}}  {{Commonscat|1524 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|152|4}}

{{Commonscat|1524 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>elh4covvb9qsb5dl7xmr1ym882fyg0c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1522 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123551</id>
    <revision>
      <id>709416</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:39:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|152|2}}  {{Commonscat|1522 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|152|2}}

{{Commonscat|1522 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>q197arx2me939ftrnyb7fvqvkt83l4s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1518 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123552</id>
    <revision>
      <id>709417</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:40:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|151|8}}  {{Commonscat|1518 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|151|8}}

{{Commonscat|1518 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>72xyh4jv93ra41c0tc8lcl99l5ku6rf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1516 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123553</id>
    <revision>
      <id>709418</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:40:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|151|6}}  {{Commonscat|1516 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|151|6}}

{{Commonscat|1516 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>7kshpygagpu5crc9vo6a4c1qp2s9i17</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1515 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123554</id>
    <revision>
      <id>709419</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:40:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|151|5}}  {{Commonscat|1515 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|151|5}}

{{Commonscat|1515 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>74vdz95trh34gz8gfnmusbnv3962okj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1514 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123555</id>
    <revision>
      <id>709420</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:41:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|151|4}}  {{Commonscat|1514 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|151|4}}

{{Commonscat|1514 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>rt8su1k1mushe72afvyoxqnj9xbc9aj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1513 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123556</id>
    <revision>
      <id>709421</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:41:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|151|3}}  {{Commonscat|1513 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|151|3}}

{{Commonscat|1513 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>ceaojkduis1inombpyi7wzj8g8vbzbf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1512 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123557</id>
    <revision>
      <id>709422</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:41:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|151|2}}  {{Commonscat|1512 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|151|2}}

{{Commonscat|1512 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>nof61u2rdbqbh1mjzrolemn1na3haaf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1511 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123558</id>
    <revision>
      <id>709423</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:42:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|151|1}}  {{Commonscat|1511 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|151|1}}

{{Commonscat|1511 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>sylxlvxtkc1or0kbstv4pafe3sgca9p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1509 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123559</id>
    <revision>
      <id>709424</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:42:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|150|9}}  {{Commonscat|1509 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|150|9}}

{{Commonscat|1509 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>pfj3qj1l4zw1vknq4halqa9i298qs2s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1508 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123560</id>
    <revision>
      <id>709425</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:42:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|150|8}}  {{Commonscat|1508 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|150|8}}

{{Commonscat|1508 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>9e4nrfhc0un7spw2osnh4zfie3rbk4l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1507 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123561</id>
    <revision>
      <id>709426</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:43:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|150|7}}  {{Commonscat|1507 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|150|7}}

{{Commonscat|1507 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>7owc3rvvms9kbl5sa1bz0ifvq18z1a3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1503 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123562</id>
    <revision>
      <id>709427</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:43:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|150|3}}  {{Commonscat|1503 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|150|3}}

{{Commonscat|1503 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>9zehkxlf8eennb1cz5t8nq1wzc8xnay</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1502 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123563</id>
    <revision>
      <id>709428</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:43:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|150|2}}  {{Commonscat|1502 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|150|2}}

{{Commonscat|1502 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>3ucnn8oh4pip0ad567o9i4lv83djzb0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1501 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123564</id>
    <revision>
      <id>709429</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:44:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|150|1}}  {{Commonscat|1501 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|150|1}}

{{Commonscat|1501 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>26cgd0zqhvjxvwhxhyk030ukeyt5qky</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1500 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123565</id>
    <revision>
      <id>709430</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:44:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|150|0}}  {{Commonscat|1500 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|150|0}}

{{Commonscat|1500 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (16-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>ao8us08g555e02nwm2w6w4ffimxrkkv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:1499 онд өнгөрсөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>123566</id>
    <revision>
      <id>709431</id>
      <timestamp>2022-08-23T12:46:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{deathyr|149|9}}  {{Commonscat|1499 deaths|{{PAGENAME}}}} [[Ангилал:Өнгөрсөн (15-р зуун)|#]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" xml:space="preserve">{{deathyr|149|9}}

{{Commonscat|1499 deaths|{{PAGENAME}}}}
[[Ангилал:Өнгөрсөн (15-р зуун)|#]]</text>
      <sha1>ibw7m0zyjgsdpl1aqxrz2cg0cy6wvsz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өрнө</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123567</id>
    <revision>
      <id>709433</id>
      <timestamp>2022-08-23T13:18:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.9.46.48</ip>
      </contributor>
      <comment>Өрнө гэдэг үгний үндсэн утгыг тайлбарлаж бичлээ.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="186" xml:space="preserve">Өрнө гэдэг нь баруун гэсэн утгатай, эртний Монгол хэл, уран зохиолын хэлэнд түлхүү хэрэглэгддэг үг юм.</text>
      <sha1>lg9foen87ayvuqcqansu8hrvjili5qr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Австрали доллар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123568</id>
    <revision>
      <id>709442</id>
      <timestamp>2022-08-24T00:36:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;'''Австрали доллар''' (тэмдэг: $; код: AUD) -Австралийн Холбооны мөнгөн тэмдэгт.  Мөн [[Зул сарын арлууд]], Кокос, [[Норфолкийн арлууд]], Номхон далайн тусгаар тогтносон [[Кирибати]], [[Науру]], [[Тувалу]] улсуудад тус мөнгөн тэмдэгт гүйлгээнд байдаг ажэээ.  Файл:Australian $1...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6642" xml:space="preserve">'''Австрали доллар''' (тэмдэг: $; код: AUD) -Австралийн Холбооны мөнгөн тэмдэгт.  Мөн [[Зул сарын арлууд]], Кокос, [[Норфолкийн арлууд]], Номхон далайн тусгаар тогтносон [[Кирибати]], [[Науру]], [[Тувалу]] улсуудад тус мөнгөн тэмдэгт гүйлгээнд байдаг ажэээ. 
[[Файл:Australian $1 - original series - obverse.jpg|thumb|1 австрали доллар]]
1 австрали доллар 100 центэд хуваагддаг.  Гол төлөв ($) гэж тэмдэглэдэг бөгөөд A$, $A, AU$ болон $AU гэх нь мөн байдаг байна. 

Австрали доллар нь дэлхийн хамгийн их арилжаалагддаг 6 дахь валют (ам.доллар, евро, иен, фунт стерлинг, швейцарь франкийн дараа) бөгөөд дэлхийн дээрх нийт валютын гүйлгээний 5%-ийг бүрдүүлдэг байна.

Австрали улсын баримталдаг өндөр хүү, Засгийн газрын хөндлөнгийн оролцоо багатай валютын зах зээл, Австралийн эдийн засаг, улс төрийн тогтвортой байдал зэргээс Валют арилжаачдын дунд Австрали доллар нэр хүндтэй байдаг ажээ.

== Түүх ==
[[Файл:Australian $20 - original series - obverse.jpg|thumb|20 австрали долларын дэвсгэрт]]
Австралийн мөнгөн тэмдэгтийн түүх нь 1788 оны 1-р сарын 26-нд Австралид Европчууд суурьшиж эхэлэлж төлбөр тооцоо хийснээс эхтэй. Тухайн үед Австралийн Шинэ Өмнөд Уэльс нь Британийн колони байсан тул англи мөнгөн тэмдэгт албан ёсны гүйлгээнд байсан. Австралийн үндэсний мөнгөн тэмдэгтийг 1910 онд Австралийн фунт гэж бий болсон байна. 

1966 оны 2-р сарын 14-нд Австрали долларыг зах зээлд Австрали фунтын оронд нэвтрүүлсэн. Ингэхдээ 1 Австрали фунт = 2 Австрали долларын харьцаатай сольсон байдаг юм. 

Үндэсний шинэ мөнгөн тэмдэгтийг гүйлгээнд оруулах ажлыг 1960 онд Австралийн Нөөцийн банк санаачилсан байдаг юм. Удаан хугацааны турш тус улсад шинэ мөнгөн дэвсгэртийн загварыг боловсруулах бэлтгэл ажил хийгдэж байсан. Энэ хугацаанд мөнгөн тэмдэгтийн нэрийн талаар олон зуун санал гарч байжээ. 1965 онд Австралийн Ерөнхий сайд Роберт Мензис ''«the royal» буюу'' &quot;хааны&quot; гэдэг нэрийг санал болгосон ч хүн амын дунд дэмжлэг аваагүй тул валютыг &quot;австрали доллар&quot; гэж нэрлэсэн түүхтэй.

Худалдаачдын хэллэгээр австрали долларыг &quot;oззи&quot; (aussie) гэж нэрлэдэг байна.

== Зоосон мөнгө ==
1966 онд 1, 2, 5, 10, 20, 50 центийн зоосон мөнгө худалдаанд гаргаж эргэлтэнд оруулсан байна. Нэг долларын зоосыг 1984 онд, хоёр долларын зоосыг 1988 онд гаргасан. Дараа нь 1 ба 2 центийн зоосыг 1991 онд, 1 долларын дэвсгэртийг 1984 онд, 2 долларын дэвсгэртийг 1988 онд гаргаж байжээ.

Бүх зоосон австрали долларын ар талд [[II Элизабет|II Елизабет]] хааны дүрсийг байрлуулдаг бөгөөд Австралийн Хааны мөнгөний үйлдвэрт (англ. Royal Australian Mint) хийдэг байна. 

Австрали улс 50 центийн дурсгалын зоосыг тогтмол гаргадаг. Эхнийх нь 1970 онд [[Жэймс Күүк|Жеймс Күүк]] Австрали тивийн зүүн эрэгт хийсэн хайгуулын дурсгалд зориулан гаргасан. Үүний дараа 1977 онд II Елизаветагийн ойд зориулсан зоос, 1981 онд [[хунтайж Чарльз]], [[Диана гүнж|Диана]] гүнж хоёрын хуриманд зориулсан зоос, 1982 онд [[Брисбэн|Брисбэнд]] болсон Хамтын нөхөрлөлийн наадамд зориулсан зоос гэх мэтээр гаргаж байжээ.

== Цаасан дэвсгэрт ==
Австрали долларын анхны цаасан дэвсгэртийг 1966 онд гаргажээ. 1, 2, 10, 20 долларын дэвсгэртүүд нь хуучин Австралийн фунттай тэнцэх мөнгө байв. Таван долларын дэвсгэртийг 1967 онд гаргасан.

1 долларын цаасан дэвсгэртийг 1984 онд зоосоор сольсон бол 1988 онд 2 долларын дэвсгэртийг сольжээ. 50 долларын дэвсгэртийг 1973 онд, 100 долларын дэвсгэртийг 1984 онд эргэлтэнд оруулсан байна. Австралийн бүх мөнгөн дэвсгэртийн өргөн нь ижил байдаг боловч урт нь өөр өөр байдаг байна. 

1988 оноос хойш мөнгөн дэвсгэрт үйлдвэрлэхэд цаас биш, удаан эдэлгээтэй тусгай нимгэн хуванцар ашиглаж байна. 

2014 онд [[Австралийн Нөөцийн банк]] шинэ үеийн мөнгөн дэвсгэрт гаргах болсноо зарласан. Шинэ үеийн мөнгөн дэвсгэртүүд нь нэмэлт нууц хамгаалалттай байхаас гадна хараагүй болон харааны бэрхшээлтэй хүмүүст зориулсан мэдрэгдэхүйц хээтэй байдаг ажээ.</text>
      <sha1>4jsoawuj1ee40aqno4r2xmyvu0up1y8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чимбай (жанжин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123569</id>
    <revision>
      <id>709447</id>
      <timestamp>2022-08-24T04:43:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;Чимбай, Чимбо - монгол цэргийн жанжин, Тэмүжин Чингис хааны хамтран зүтгэгчдийн нэг.  == Намтар == Тэрээр сүлдүс овгоос гаралтай, зарц Сорхон шарын хүү байв. Үүнээс гадна Чимбайд Чулуун гэдэг ах, Хадаан гэдэг эгч байсан. Залуу Тэмүжин тайчуудад олзлогдсон ба...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1690" xml:space="preserve">Чимбай, Чимбо - монгол цэргийн жанжин, Тэмүжин Чингис хааны хамтран зүтгэгчдийн нэг.

== Намтар ==
Тэрээр сүлдүс овгоос гаралтай, зарц Сорхон шарын хүү байв. Үүнээс гадна Чимбайд Чулуун гэдэг ах, Хадаан гэдэг эгч байсан. Залуу Тэмүжин тайчуудад олзлогдсон ба гэрээс гэрт албадуулан хонож байх үед Чимбай, Чулуун нарын хамт хонох ээлж болоход тэд түүний дөнгийг суллаж, хоригдлын зовлонг хөнгөвчилжээ. Тэмүжин зугтаж амжсанд Чимбай, Чулуун нарын эцэг Сорхон шар оргодлыг анзаарсан ч барьж өгөлгүй, мөрдөгчдийг түүнээс холдуулав. Мөрдөлт зогсоход Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж Сорхон шарын гэрт ирсэн. Сүүлийн энэ үйлдэл нь тийм ч их таалагдсангүй, тэр Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч Чимбай, Чулуун нар эцгийгээ ятгаж чаджээ. Тэд Тэмүжинд зүүлттэй байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг ноостой тэргэнд нуусан тул тайчууд нар оргодлыг олж чадаагүй байна. Тэмүжин гэртээ харих завшаан гартал Сорхон шарын гэр бүлд нуугджээ.</text>
      <sha1>sf61capszagd1kgls1s1pcnrz341gew</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709449</id>
      <parentid>709447</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T05:47:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3042" xml:space="preserve">Чимбай, Чимбо - монгол цэргийн жанжин, Тэмүжин Чингис хааны хамтран зүтгэгчдийн нэг.

== Намтар ==
Тэрээр сүлдүс овгоос гаралтай, зарц Сорхон шарын хүү байв. Үүнээс гадна Чимбайд Чулуун гэдэг ах, Хадаан гэдэг эгч байсан. Залуу Тэмүжин тайчуудад олзлогдсон ба гэрээс гэрт албадуулан хонож байх үед Чимбай, Чулуун нарын хамт хонох ээлж болоход тэд түүний дөнгийг суллаж, хоригдлын зовлонг хөнгөвчилжээ. Тэмүжин зугтаж амжсанд Чимбай, Чулуун нарын эцэг Сорхон шар оргодлыг анзаарсан ч барьж өгөлгүй, мөрдөгчдийг түүнээс холдуулав. Мөрдөлт зогсоход Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж Сорхон шарын гэрт ирсэн. Сүүлийн энэ үйлдэл нь тийм ч их таалагдсангүй, тэр Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч Чимбай, Чулуун нар эцгийгээ ятгаж чаджээ. Тэд Тэмүжинд зүүлттэй байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг ноостой тэргэнд нуусан тул тайчууд нар оргодлыг олж чадаагүй байна. Тэмүжин гэртээ харих завшаан гартал Сорхон шарын гэр бүлийнхэнтэй нуугдаж байв.

Дараа нь Чимбай аав, ах хоёрын хамт Тэмүжинд зүтгэхээр ирсэн байна. Түүнийг 1204-1205 онд мэргидүүдийн эсрэг хийсэн аян дайнд оролцсон гэж дурдсан байдаг: Чимбай баруун жигүүрийн цэргийг удирдан мэргидийн бэхлэлт Тайхалыг бүсэлжээ. Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдсаны дараа өөрийн хамтран зүтгэгчдэд эрх дарх хуваарилахдаа Чингис хаан Чимбай ба түүний төрөл төрөгсдийг дархалж, Сэлэнгэ мөрний дагуух мэргидийн газрыг нүүдэллэх нутаг болгон бэлэглэсэн ажгуу.

== Соёл урлагт ==

=== Уран зохиол ===

* &quot;Хар чоно&quot; (&quot;Чёрный волк&quot;) - немецийн зохиолч Курт Давидын роман;
* &quot;Догшин жаран&quot; (&quot;Жестокий век&quot;) - зөвлөлтийн зохиолч И.К.Калашниковын роман;
* &quot;Чингис хааны зарлигаар&quot; (&quot;По велению Чингисхана&quot;) - оросын зохиолч Н.А.Лугиновын гурвал зохиол.</text>
      <sha1>stcwgc7xzxi9h78rhzkcggdeyv3kmgi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709452</id>
      <parentid>709449</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T06:21:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3145" xml:space="preserve">'''Чимбай''' (бас '''Чимбо''' гэж бичсэн нь бий) - [[Монголчууд|монгол]] цэргийн жанжин, [[Чингис хаан|Тэмүжин Чингис хааны]] хамтран зүтгэгчдийн нэг.

== Намтар ==
Тэрээр сүлдүс овгоос гаралтай, зарц Сорхон шарын хүү байв. Үүнээс гадна Чимбайд Чулуун гэдэг ах, Хадаан гэдэг эгч байсан. Залуу Тэмүжин тайчуудад олзлогдсон ба гэрээс гэрт албадуулан хонож байх үед Чимбай, Чулуун нарын хамт хонох ээлж болоход тэд түүний дөнгийг суллаж, хоригдлын зовлонг хөнгөвчилжээ. Тэмүжин зугтаж амжсанд Чимбай, Чулуун нарын эцэг Сорхон шар оргодлыг анзаарсан ч барьж өгөлгүй, мөрдөгчдийг түүнээс холдуулав. Мөрдөлт зогсоход Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж Сорхон шарын гэрт ирсэн. Сүүлийн энэ үйлдэл нь тийм ч их таалагдсангүй, тэр Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч Чимбай, Чулуун нар эцгийгээ ятгаж чаджээ. Тэд Тэмүжинд зүүлттэй байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг ноостой тэргэнд нуусан тул тайчууд нар оргодлыг олж чадаагүй байна. Тэмүжин гэртээ харих завшаан гартал Сорхон шарын гэр бүлийнхэнтэй нуугдаж байв.

Дараа нь Чимбай аав, ах хоёрын хамт Тэмүжинд зүтгэхээр ирсэн байна. Түүнийг 1204-1205 онд мэргидүүдийн эсрэг хийсэн аян дайнд оролцсон гэж дурдсан байдаг: Чимбай баруун жигүүрийн цэргийг удирдан мэргидийн бэхлэлт Тайхалыг бүсэлжээ. Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдсаны дараа өөрийн хамтран зүтгэгчдэд эрх дарх хуваарилахдаа Чингис хаан Чимбай ба түүний төрөл төрөгсдийг дархалж, Сэлэнгэ мөрний дагуух мэргидийн газрыг нүүдэллэх нутаг болгон бэлэглэсэн ажгуу.

== Соёл урлагт ==

=== Уран зохиол ===

* &quot;Хар чоно&quot; (&quot;Чёрный волк&quot;) - немецийн зохиолч Курт Давидын роман;
* &quot;Догшин жаран&quot; (&quot;Жестокий век&quot;) - зөвлөлтийн зохиолч И.К.Калашниковын роман;
* &quot;Чингис хааны зарлигаар&quot; (&quot;По велению Чингисхана&quot;) - оросын зохиолч Н.А.Лугиновын гурвал зохиол.</text>
      <sha1>q88274er1fyc9nwd3c3enat4yekv34s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709453</id>
      <parentid>709452</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T06:27:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Намтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3314" xml:space="preserve">'''Чимбай''' (бас '''Чимбо''' гэж бичсэн нь бий) - [[Монголчууд|монгол]] цэргийн жанжин, [[Чингис хаан|Тэмүжин Чингис хааны]] хамтран зүтгэгчдийн нэг.

== Намтар ==
Тэрээр [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгоос гаралтай, зарц [[Сорхон шар|Сорхон шарын]] хүү байв. Үүнээс гадна Чимбайд [[Чулуун баатар|Чулуун]] гэдэг ах, [[Хадаан]] гэдэг эгч байсан. Залуу Тэмүжин [[Тайчууд|тайчуудад]] олзлогдсон ба гэрээс гэрт албадуулан хонож байх үед Чимбай, Чулуун нарын хамт хонох ээлж болоход тэд түүний дөнгийг суллаж, хоригдлын зовлонг хөнгөвчилжээ. Тэмүжин зугтаж амжсанд Чимбай, Чулуун нарын эцэг Сорхон шар оргодлыг анзаарсан ч барьж өгөлгүй, мөрдөгчдийг түүнээс холдуулав. Мөрдөлт зогсоход Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж Сорхон шарын гэрт ирсэн. Сүүлийн энэ үйлдэл нь тийм ч их таалагдсангүй, тэр Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч Чимбай, Чулуун нар эцгийгээ ятгаж чаджээ. Тэд Тэмүжинд зүүлттэй байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг ноостой тэргэнд нуусан тул тайчууд нар оргодлыг олж чадаагүй байна. Тэмүжин гэртээ харих завшаан гартал Сорхон шарын гэр бүлийнхэнтэй нуугдаж байв.

Дараа нь Чимбай аав, ах хоёрын хамт Тэмүжинд зүтгэхээр ирсэн байна. Түүнийг [[1204 он|1204]]-[[1205 он|1205]] онд [[Мэргид|мэргидүүдийн]] эсрэг хийсэн аян дайнд оролцсон гэж дурдсан байдаг: Чимбай баруун жигүүрийн цэргийг удирдан мэргидийн бэхлэлт Тайхалыг бүсэлжээ. Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдсаны дараа өөрийн хамтран зүтгэгчдэд эрх дарх хуваарилахдаа Чингис хаан Чимбай ба түүний төрөл төрөгсдийг дархалж, [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ мөрний]] дагуух мэргидийн газрыг нүүдэллэх нутаг болгон бэлэглэсэн ажгуу.

== Соёл урлагт ==

=== Уран зохиол ===

* &quot;Хар чоно&quot; (&quot;Чёрный волк&quot;) - немецийн зохиолч Курт Давидын роман;
* &quot;Догшин жаран&quot; (&quot;Жестокий век&quot;) - зөвлөлтийн зохиолч И.К.Калашниковын роман;
* &quot;Чингис хааны зарлигаар&quot; (&quot;По велению Чингисхана&quot;) - оросын зохиолч Н.А.Лугиновын гурвал зохиол.</text>
      <sha1>56v30do2xegvw03hfqjp1nxvqb2ttge</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709455</id>
      <parentid>709453</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T06:34:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Соёл урлагт */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3458" xml:space="preserve">'''Чимбай''' (бас '''Чимбо''' гэж бичсэн нь бий) - [[Монголчууд|монгол]] цэргийн жанжин, [[Чингис хаан|Тэмүжин Чингис хааны]] хамтран зүтгэгчдийн нэг.

== Намтар ==
Тэрээр [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгоос гаралтай, зарц [[Сорхон шар|Сорхон шарын]] хүү байв. Үүнээс гадна Чимбайд [[Чулуун баатар|Чулуун]] гэдэг ах, [[Хадаан]] гэдэг эгч байсан. Залуу Тэмүжин [[Тайчууд|тайчуудад]] олзлогдсон ба гэрээс гэрт албадуулан хонож байх үед Чимбай, Чулуун нарын хамт хонох ээлж болоход тэд түүний дөнгийг суллаж, хоригдлын зовлонг хөнгөвчилжээ. Тэмүжин зугтаж амжсанд Чимбай, Чулуун нарын эцэг Сорхон шар оргодлыг анзаарсан ч барьж өгөлгүй, мөрдөгчдийг түүнээс холдуулав. Мөрдөлт зогсоход Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж Сорхон шарын гэрт ирсэн. Сүүлийн энэ үйлдэл нь тийм ч их таалагдсангүй, тэр Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч Чимбай, Чулуун нар эцгийгээ ятгаж чаджээ. Тэд Тэмүжинд зүүлттэй байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг ноостой тэргэнд нуусан тул тайчууд нар оргодлыг олж чадаагүй байна. Тэмүжин гэртээ харих завшаан гартал Сорхон шарын гэр бүлийнхэнтэй нуугдаж байв.

Дараа нь Чимбай аав, ах хоёрын хамт Тэмүжинд зүтгэхээр ирсэн байна. Түүнийг [[1204 он|1204]]-[[1205 он|1205]] онд [[Мэргид|мэргидүүдийн]] эсрэг хийсэн аян дайнд оролцсон гэж дурдсан байдаг: Чимбай баруун жигүүрийн цэргийг удирдан мэргидийн бэхлэлт Тайхалыг бүсэлжээ. Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдсаны дараа өөрийн хамтран зүтгэгчдэд эрх дарх хуваарилахдаа Чингис хаан Чимбай ба түүний төрөл төрөгсдийг дархалж, [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ мөрний]] дагуух мэргидийн газрыг нүүдэллэх нутаг болгон бэлэглэсэн ажгуу.

== Соёл урлагт ==

=== Уран зохиол ===

* &quot;Хар чоно&quot; (&quot;Чёрный волк&quot;) - немецийн зохиолч [[Курт Давид|Курт Давидын]] роман;
* &quot;[[Догшин жаран]]&quot; (&quot;Жестокий век&quot;) - зөвлөлтийн зохиолч [[Исай Калистратович Калашников|И.К.Калашниковын]] роман;
* &quot;Чингис хааны зарлигаар&quot; (&quot;По велению Чингисхана&quot;) - оросын зохиолч [[Николай Алексеевич Лугинов|Н.А.Лугиновын]] гурвал зохиол.</text>
      <sha1>h405sqkfeorupiyulftp8jfya2r363v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709464</id>
      <parentid>709455</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T07:15:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Намтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3442" xml:space="preserve">'''Чимбай''' (бас '''Чимбо''' гэж бичсэн нь бий) - [[Монголчууд|монгол]] цэргийн жанжин, [[Чингис хаан|Тэмүжин Чингис хааны]] хамтран зүтгэгчдийн нэг.

== Намтар ==
Тэрээр [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгоос гаралтай, зарц [[Сорхон шар|Сорхон шарын]] хүү байв. Үүнээс гадна Чимбайд [[Чулуун баатар|Чулуун]] гэдэг ах, [[Хадаан]] гэдэг эгч байсан. Залуу Тэмүжин [[Тайчууд|тайчуудад]] олзлогдсон ба гэрээс гэрт албадуулан хонож байх үед Чимбай, Чулуун нарын хамт хонох ээлж болоход тэд түүний дөнгийг суллаж, хоригдлын зовлонг хөнгөвчилжээ. Тэмүжин зугтаж амжсанд Чимбай, Чулуун нарын эцэг Сорхон шар оргодлыг анзаарсан ч барьж өгөлгүй, мөрдөгчдийг түүнээс холдуулав. Мөрдөлт зогсоход Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж Сорхон шарын гэрт ирсэн. Сүүлийн энэ үйлдэл нь тийм ч их таалагдсангүй, тэр Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч Чимбай, Чулуун нар эцгийгээ ятгаж чаджээ. Тэд Тэмүжинд зүүлттэй байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг ноостой тэргэнд нуусан тул тайчууд нар оргодлыг олж чадаагүй байна. Тэмүжин гэртээ харих завшаан гартал Сорхон шарын өрх гэрт нуугдаж байв.

Дараа нь Чимбай аав, ах хоёрын хамт Тэмүжинд зүтгэхээр ирсэн байна. Түүнийг [[1204 он|1204]]-[[1205 он|1205]] онд [[Мэргид|мэргидүүдийн]] эсрэг хийсэн аян дайнд оролцсон гэж дурдсан байдаг: Чимбай баруун жигүүрийн цэргийг удирдан мэргидийн бэхлэлт Тайхалыг бүсэлжээ. Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдсаны дараа өөрийн хамтран зүтгэгчдэд эрх дарх хуваарилахдаа Чингис хаан Чимбай ба түүний төрөл төрөгсдийг дархалж, [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ мөрний]] дагуух мэргидийн газрыг нүүдэллэх нутаг болгон бэлэглэсэн ажгуу.

== Соёл урлагт ==

=== Уран зохиол ===

* &quot;Хар чоно&quot; (&quot;Чёрный волк&quot;) - немецийн зохиолч [[Курт Давид|Курт Давидын]] роман;
* &quot;[[Догшин жаран]]&quot; (&quot;Жестокий век&quot;) - зөвлөлтийн зохиолч [[Исай Калистратович Калашников|И.К.Калашниковын]] роман;
* &quot;Чингис хааны зарлигаар&quot; (&quot;По велению Чингисхана&quot;) - оросын зохиолч [[Николай Алексеевич Лугинов|Н.А.Лугиновын]] гурвал зохиол.</text>
      <sha1>jb570vva4goqe6ekynqc4a8h8gqt3lh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709465</id>
      <parentid>709464</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T07:22:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Намтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3451" xml:space="preserve">'''Чимбай''' (бас '''Чимбо''' гэж бичсэн нь бий) - [[Монголчууд|монгол]] цэргийн жанжин, [[Чингис хаан|Тэмүжин Чингис хааны]] хамтран зүтгэгчдийн нэг.

== Намтар ==
Тэрээр [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгоос гаралтай, зарц [[Сорхон шар|Сорхон шарын]] хүү байв. Үүнээс гадна Чимбайд [[Чулуун баатар|Чулуун]] гэдэг ах, [[Хадаан]] гэдэг эгч байсан. Залуу Тэмүжин [[Тайчууд|тайчуудад]] олзлогдсон ба гэрээс гэрт албадуулан хонож байх үед Чимбай, Чулуун нарын хамт хонох ээлж болоход тэд түүний дөнгийг суллаж, хоригдлын зовлонг хөнгөвчилжээ. Тэмүжин зугтаж амжсанд Чимбай, Чулуун нарын эцэг Сорхон шар оргодлыг анзаарсан ч барьж өгөлгүй, мөрдөгчдийг түүнээс холдуулав. Эрэл хайгуул зогсоход Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж Сорхон шарын гэрт ирсэн. Сүүлийн энэ үйлдэл нь тийм ч их таалагдсангүй, тэр Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч Чимбай, Чулуун нар эцгийгээ ятгаж чаджээ. Тэд Тэмүжинд зүүлттэй байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг ноостой тэргэнд нуусан тул тайчууд нар оргодлыг олж чадаагүй байна. Тэмүжин гэртээ харих завшаан гартал Сорхон шарын өрх гэрт нуугдаж байв.

Дараа нь Чимбай аав, ах хоёрын хамт Тэмүжинд зүтгэхээр ирсэн байна. Түүнийг [[1204 он|1204]]-[[1205 он|1205]] онд [[Мэргид|мэргидүүдийн]] эсрэг хийсэн аян дайнд оролцсон гэж дурдсан байдаг: Чимбай баруун жигүүрийн цэргийг удирдан мэргидийн бэхлэлт Тайхалыг бүсэлжээ. Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдсаны дараа өөрийн хамтран зүтгэгчдэд эрх дарх хуваарилахдаа Чингис хаан Чимбай ба түүний төрөл төрөгсдийг дархалж, [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ мөрний]] дагуух мэргидийн газрыг нүүдэллэх нутаг болгон бэлэглэсэн ажгуу.

== Соёл урлагт ==

=== Уран зохиол ===

* &quot;Хар чоно&quot; (&quot;Чёрный волк&quot;) - немецийн зохиолч [[Курт Давид|Курт Давидын]] роман;
* &quot;[[Догшин жаран]]&quot; (&quot;Жестокий век&quot;) - зөвлөлтийн зохиолч [[Исай Калистратович Калашников|И.К.Калашниковын]] роман;
* &quot;Чингис хааны зарлигаар&quot; (&quot;По велению Чингисхана&quot;) - оросын зохиолч [[Николай Алексеевич Лугинов|Н.А.Лугиновын]] гурвал зохиол.</text>
      <sha1>o9045lipg87fxvsnvnz9xl286c13ynx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709466</id>
      <parentid>709465</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T07:22:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Намтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3436" xml:space="preserve">'''Чимбай''' (бас '''Чимбо''' гэж бичсэн нь бий) - [[Монголчууд|монгол]] цэргийн жанжин, [[Чингис хаан|Тэмүжин Чингис хааны]] хамтран зүтгэгчдийн нэг.

== Намтар ==
Тэрээр [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгоос гаралтай, зарц [[Сорхон шар|Сорхон шарын]] хүү байв. Үүнээс гадна Чимбайд [[Чулуун баатар|Чулуун]] гэдэг ах, [[Хадаан]] гэдэг эгч байсан. Залуу Тэмүжин [[Тайчууд|тайчуудад]] олзлогдсон ба гэрээс гэрт албадуулан хонож байх үед Чимбай, Чулуун нарын хамт хонох ээлж болоход тэд түүний дөнгийг суллаж, хоригдлын зовлонг хөнгөвчилжээ. Тэмүжин зугтаж амжсанд Чимбай, Чулуун нарын эцэг Сорхон шар оргодлыг анзаарсан ч барьж өгөлгүй, мөрдөгчдийг түүнээс холдуулав. Эрэл зогсоход Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж Сорхон шарын гэрт ирсэн. Сүүлийн энэ үйлдэл нь тийм ч их таалагдсангүй, тэр Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч Чимбай, Чулуун нар эцгийгээ ятгаж чаджээ. Тэд Тэмүжинд зүүлттэй байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг ноостой тэргэнд нуусан тул тайчууд нар оргодлыг олж чадаагүй байна. Тэмүжин гэртээ харих завшаан гартал Сорхон шарын өрх гэрт нуугдаж байв.

Дараа нь Чимбай аав, ах хоёрын хамт Тэмүжинд зүтгэхээр ирсэн байна. Түүнийг [[1204 он|1204]]-[[1205 он|1205]] онд [[Мэргид|мэргидүүдийн]] эсрэг хийсэн аян дайнд оролцсон гэж дурдсан байдаг: Чимбай баруун жигүүрийн цэргийг удирдан мэргидийн бэхлэлт Тайхалыг бүсэлжээ. Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдсаны дараа өөрийн хамтран зүтгэгчдэд эрх дарх хуваарилахдаа Чингис хаан Чимбай ба түүний төрөл төрөгсдийг дархалж, [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ мөрний]] дагуух мэргидийн газрыг нүүдэллэх нутаг болгон бэлэглэсэн ажгуу.

== Соёл урлагт ==

=== Уран зохиол ===

* &quot;Хар чоно&quot; (&quot;Чёрный волк&quot;) - немецийн зохиолч [[Курт Давид|Курт Давидын]] роман;
* &quot;[[Догшин жаран]]&quot; (&quot;Жестокий век&quot;) - зөвлөлтийн зохиолч [[Исай Калистратович Калашников|И.К.Калашниковын]] роман;
* &quot;Чингис хааны зарлигаар&quot; (&quot;По велению Чингисхана&quot;) - оросын зохиолч [[Николай Алексеевич Лугинов|Н.А.Лугиновын]] гурвал зохиол.</text>
      <sha1>50vtc7dlpr26p35zbqvu4968gv2pobx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709468</id>
      <parentid>709466</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T07:28:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Намтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3429" xml:space="preserve">'''Чимбай''' (бас '''Чимбо''' гэж бичсэн нь бий) - [[Монголчууд|монгол]] цэргийн жанжин, [[Чингис хаан|Тэмүжин Чингис хааны]] хамтран зүтгэгчдийн нэг.

== Намтар ==
Тэрээр [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгоос гаралтай, зарц [[Сорхон шар|Сорхон шарын]] хүү байв. Үүнээс гадна Чимбайд [[Чулуун баатар|Чулуун]] гэдэг ах, [[Хадаан]] гэдэг эгч байсан. Залуу Тэмүжин [[Тайчууд|тайчуудад]] олзлогдсон ба гэрээс гэрт албадуулан хонож байх үед Чимбай, Чулуун нарын хамт хонох ээлж болоход тэд түүний дөнгийг суллаж, хоригдлын зовлонг хөнгөвчилжээ. Тэмүжин зугтаж амжсанд Чимбай, Чулуун нарын эцэг Сорхон шар оргодлыг анзаарсан ч барьж өгөлгүй, мөрдөгчдийг түүнээс холдуулав. Эрэл зогсоход Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж Сорхон шарын гэрт ирсэн. Сүүлийн энэ үйлдэл нь тийм ч их таалагдсангүй, тэр Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч Чимбай, Чулуун нар эцгийгээ ятгаж чаджээ. Тэд Тэмүжинд зүүлттэй байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг ноостой тэргэнд нуусан тул тайчууд нар оргодлыг олж чадаагүй байна. Тэмүжин гэртээ харих завшаан гарч иртэл Сорхон шарынд нуугдаж байв.

Дараа нь Чимбай аав, ах хоёрын хамт Тэмүжинд зүтгэхээр ирсэн байна. Түүнийг [[1204 он|1204]]-[[1205 он|1205]] онд [[Мэргид|мэргидүүдийн]] эсрэг хийсэн аян дайнд оролцсон гэж дурдсан байдаг: Чимбай баруун жигүүрийн цэргийг удирдан мэргидийн бэхлэлт Тайхалыг бүсэлжээ. Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдсаны дараа өөрийн хамтран зүтгэгчдэд эрх дарх хуваарилахдаа Чингис хаан Чимбай ба түүний төрөл төрөгсдийг дархалж, [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ мөрний]] дагуух мэргидийн газрыг нүүдэллэх нутаг болгон бэлэглэсэн ажгуу.

== Соёл урлагт ==

=== Уран зохиол ===

* &quot;Хар чоно&quot; (&quot;Чёрный волк&quot;) - немецийн зохиолч [[Курт Давид|Курт Давидын]] роман;
* &quot;[[Догшин жаран]]&quot; (&quot;Жестокий век&quot;) - зөвлөлтийн зохиолч [[Исай Калистратович Калашников|И.К.Калашниковын]] роман;
* &quot;Чингис хааны зарлигаар&quot; (&quot;По велению Чингисхана&quot;) - оросын зохиолч [[Николай Алексеевич Лугинов|Н.А.Лугиновын]] гурвал зохиол.</text>
      <sha1>2ixi5uy0p9f3gher70r6pautv2956ty</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709474</id>
      <parentid>709468</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T07:54:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Намтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3436" xml:space="preserve">'''Чимбай''' (бас '''Чимбо''' гэж бичсэн нь бий) - [[Монголчууд|монгол]] цэргийн жанжин, [[Чингис хаан|Тэмүжин Чингис хааны]] хамтран зүтгэгчдийн нэг.

== Намтар ==
Тэрээр [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгоос гаралтай, зарц [[Сорхон шар|Сорхон шарын]] хүү байв. Үүнээс гадна Чимбайд [[Чулуун баатар|Чулуун]] гэдэг ах, [[Хадаан]] гэдэг эгч байсан. Залуу Тэмүжин [[Тайчууд|тайчуудад]] олзлогдсон ба гэрээс гэрт албадуулан хонож байх үед Чимбай, Чулуун нарын хамт хонох ээлж болоход тэд түүний дөнгийг суллаж, хоригдлын зовлонг хөнгөвчилжээ. Тэмүжин зугтаж амжсанд Чимбай, Чулуун нарын эцэг Сорхон шар оргодлыг анзаарсан ч барьж өгөлгүй, мөрдөгчдийг түүнээс холдуулав. Эрэл зогсоход Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж Сорхон шарын гэрт ирсэн. Сүүлийн энэ үйлдэл нь тийм ч их таалагдсангүй, тэр Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч Чимбай, Чулуун нар эцгийгээ ятгаж чаджээ. Тэд Тэмүжинд зүүлттэй байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг ноостой тэргэнд нуусан тул тайчууд нар оргодлыг олж чадаагүй байна. Тэмүжин гэртээ харих завшаан гартал Сорхон шарын өрх гэрт нуугдаж байв.

Дараа нь Чимбай аав, ах хоёрын хамт Тэмүжинд зүтгэхээр ирсэн байна. Түүнийг [[1204 он|1204]]-[[1205 он|1205]] онд [[Мэргид|мэргидүүдийн]] эсрэг хийсэн аян дайнд оролцсон гэж дурдсан байдаг: Чимбай баруун жигүүрийн цэргийг удирдан мэргидийн бэхлэлт Тайхалыг бүсэлжээ. Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдсаны дараа өөрийн хамтран зүтгэгчдэд эрх дарх хуваарилахдаа Чингис хаан Чимбай ба түүний төрөл төрөгсдийг дархалж, [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ мөрний]] дагуух мэргидийн газрыг нүүдэллэх нутаг болгон бэлэглэсэн ажгуу.

== Соёл урлагт ==

=== Уран зохиол ===

* &quot;Хар чоно&quot; (&quot;Чёрный волк&quot;) - немецийн зохиолч [[Курт Давид|Курт Давидын]] роман;
* &quot;[[Догшин жаран]]&quot; (&quot;Жестокий век&quot;) - зөвлөлтийн зохиолч [[Исай Калистратович Калашников|И.К.Калашниковын]] роман;
* &quot;Чингис хааны зарлигаар&quot; (&quot;По велению Чингисхана&quot;) - оросын зохиолч [[Николай Алексеевич Лугинов|Н.А.Лугиновын]] гурвал зохиол.</text>
      <sha1>50vtc7dlpr26p35zbqvu4968gv2pobx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709476</id>
      <parentid>709474</parentid>
      <timestamp>2022-08-24T07:58:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Соёл урлагт */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3443" xml:space="preserve">'''Чимбай''' (бас '''Чимбо''' гэж бичсэн нь бий) - [[Монголчууд|монгол]] цэргийн жанжин, [[Чингис хаан|Тэмүжин Чингис хааны]] хамтран зүтгэгчдийн нэг.

== Намтар ==
Тэрээр [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгоос гаралтай, зарц [[Сорхон шар|Сорхон шарын]] хүү байв. Үүнээс гадна Чимбайд [[Чулуун баатар|Чулуун]] гэдэг ах, [[Хадаан]] гэдэг эгч байсан. Залуу Тэмүжин [[Тайчууд|тайчуудад]] олзлогдсон ба гэрээс гэрт албадуулан хонож байх үед Чимбай, Чулуун нарын хамт хонох ээлж болоход тэд түүний дөнгийг суллаж, хоригдлын зовлонг хөнгөвчилжээ. Тэмүжин зугтаж амжсанд Чимбай, Чулуун нарын эцэг Сорхон шар оргодлыг анзаарсан ч барьж өгөлгүй, мөрдөгчдийг түүнээс холдуулав. Эрэл зогсоход Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж Сорхон шарын гэрт ирсэн. Сүүлийн энэ үйлдэл нь тийм ч их таалагдсангүй, тэр Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч Чимбай, Чулуун нар эцгийгээ ятгаж чаджээ. Тэд Тэмүжинд зүүлттэй байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг ноостой тэргэнд нуусан тул тайчууд нар оргодлыг олж чадаагүй байна. Тэмүжин гэртээ харих завшаан гартал Сорхон шарын өрх гэрт нуугдаж байв.

Дараа нь Чимбай аав, ах хоёрын хамт Тэмүжинд зүтгэхээр ирсэн байна. Түүнийг [[1204 он|1204]]-[[1205 он|1205]] онд [[Мэргид|мэргидүүдийн]] эсрэг хийсэн аян дайнд оролцсон гэж дурдсан байдаг: Чимбай баруун жигүүрийн цэргийг удирдан мэргидийн бэхлэлт Тайхалыг бүсэлжээ. Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдсаны дараа өөрийн хамтран зүтгэгчдэд эрх дарх хуваарилахдаа Чингис хаан Чимбай ба түүний төрөл төрөгсдийг дархалж, [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ мөрний]] дагуух мэргидийн газрыг нүүдэллэх нутаг болгон бэлэглэсэн ажгуу.

== Соёл урлагт ==

=== Уран зохиол ===

* &quot;Хар чоно&quot; (&quot;Чёрный волк&quot;) - немецийн зохиолч [[Курт Давид|Курт Давидын]] роман;
* &quot;[[Догшин жаран]]&quot; (&quot;Жестокий век&quot;) - зөвлөлтийн зохиолч [[Исай Калистратович Калашников|И.К.Калашниковын]] роман (1978);
* &quot;Чингис хааны зарлигаар&quot; (&quot;По велению Чингисхана&quot;) - оросын зохиолч [[Николай Алексеевич Лугинов|Н.А.Лугиновын]] гурвал зохиол.</text>
      <sha1>4k0ndausu0gwfuy6jve775qyrgesdb6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ардын дайсан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123570</id>
    <revision>
      <id>709486</id>
      <timestamp>2022-08-24T11:13:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;'''Ардын дайсан''' ([[Латин хэл|латин]]. hostis publicus -үгчилбэл «''нийгмийн дайсан''» мөн латин. hostis populi Romani - «''Ромын ард түмний дайсан''») -Хэн нэгэн этгээдийг хууль бус гэж зарлаж өчиггүй устгах ёстой (энэ утгаараа улсын эсрэг зэвсэгтэй дайтаж буй орны  цэрэгтэй ади...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2597" xml:space="preserve">'''Ардын дайсан''' ([[Латин хэл|латин]]. hostis publicus -үгчилбэл «''нийгмийн дайсан''» мөн латин. hostis populi Romani - «''Ромын ард түмний дайсан''») -Хэн нэгэн этгээдийг хууль бус гэж зарлаж өчиггүй устгах ёстой (энэ утгаараа улсын эсрэг зэвсэгтэй дайтаж буй орны  цэрэгтэй адилтгаж үздэг байжээ) гэсэн санаатай Ромын эрх зүйн нэр томъёо юм. 

Орчин үед [[Францын хувьсгал]]&lt;nowiki/&gt;ын үеэр Якобины дарангуйллыг эсэргүүцэгчдийг тодотгож, олон нийтийг хамарсан терроризмыг зөвтгөхийн тулд өргөн тархсан ([[Франц хэл|франц.]] ''ennemi du peuple'') нэр томъёо юм. Францын энэ үйл явдалтай нэгэн адил энэ нэр томъёог 1930-аад онд [[Сталины хэлмэгдүүлэлт]]&lt;nowiki/&gt;ийн үед ([[Орос хэл|орос]]. ''враг народа'') өргөн хэрэглэж байсан.

== Орост болон Зөвлөлт Холбоот Улсад ==
1905 оны Оросын хувьсгалын үеэр [[Владимир Ильич Ленин|В.Ленин]] «Хувьсгалт пролетариатын ардчилсан зорилтууд» нийтлэлдээ Оросын эзэн хаан [[II Николай]]-г «ард түмний хамгийн аймшигт дайсан» гэж нэрлэж байжээ.

&quot;Ардын дайсан&quot; гэсэн нэр томъёо нь [[Иосиф Сталин|Сталин]]&lt;nowiki/&gt;ы үеийн улс төрийн үг хэллэгт хэвшсэн хэллэг байсан төдийгүй албан ёсны баримт бичигт хэрэглэгддэг байсан, жишээ нь ЗХУ-ын 1936 оны Үндсэн хуулийн 131-р зүйлд: &quot; Нийгмийн болон социалист өмчид халдаж байгаа хүмүүс бол ард түмний дайсан&quot; гэдэг байжээ.

&quot;И.Сталин өөрийн улс төрийн өрсөлдөгчид өө &quot;Ардын дайсан&quot; гэж нэр зүүж шүүх, мөрдөн байцаалтгүй хөнөөж хороодог байсан&quot; гэж [[Никита Хрущёв|Н.Хрущёв]] ЗХУ-ын КН-ын ХХ дугаар хурал дээр хэлж байжээ.</text>
      <sha1>fd4n5lgphdenxyro8pzgfuyk6i17umm</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>